________________
[ શ્રી જિનપ્રણીત કર્મવિજ્ઞાન બાર અંગ સાહિત્ય નિર્માણ થયું હતું તેમાં બારમું અંગ “દષ્ટિવાદ' હતું. તેમાં ચૌદ પૂર્વો હતા. તેમાં “કર્મપ્રવાદ” નામના આઠમા તેમજ “અગ્રાયણીય” નામના બીજા પૂર્વના કર્મપ્રાભૃત નામના પ્રાભૃતમાં કર્મવિષયક વિવેચન હતું. પરંતુ હાલમાં વેતાંબર કે દિગંબર વામયમાં આ સાહિત્ય ઉપલબ્ધ નથી, પરંતુ આ બેઉ પૂર્વેના આધારે રચાયેલું કર્મસાહિત્ય આજે પણ ઉપલબ્ધ છે. આ સાહિત્ય પૂર્વસાહિત્યની સરખામણીમાં ઘણું જ ન્યૂત હોવા છતાં પણ એટલું તે વિશાળ છે કે તત્વના રસિયાઓની જિજ્ઞાસા તે તૃપ્ત કરી શકે છે. હાલ આપણું કર્મવિષયક જ્ઞાન મુખ્યતયા નિન ગ્રંથના આધાર પર અવલંબિત છે.
(i) કષાયપ્રાભૃત : આ અતિપ્રાચીન ગ્રંથને ઉદ્ધાર પાંચમાં જ્ઞાનપ્રવાદ પૂર્વની દસમી વસ્તુના ત્રીજા પ્રાભૃતમાંથી થયો હોય તેવું માનવાને કારણે મળે છે. આ ગ્રંથના કર્તા ગુણધરાચાર્ય છે અને તે પર ચૂર્ણિસૂત્રની રચના યતિવૃષભાચાર્યો કરી છે અને તે પર ટીકાના રચયિતા આચાર્ય વીરસેન અને આચાર્ય જિનસેન છે. આ ગ્રંથ તેમજ તેની ચૂણિ અને ટીકા મૂડબિદ્રિના દિગંબર જ્ઞાનભંડારમાંથી ઉપલબ્ધ થયા છે. સર્વ જૈન આમ્નાયમાં આ ગ્રંથ અત્યંત આદરણીય સ્થાન ધરાવે છે. | (ii) કર્મપ્રકૃતિ ઃ તેમજ
(ii) બંધશતક : આ બેઉ પ્રાચીન ગ્રંથન અગ્રાયણીય પૂર્વની પાંચમી ક્ષીણલબ્ધિ નામની વસ્તુ અંતર્ગત ચેથા કર્મપ્રકૃતિ નામના પ્રાકૃતમાંથી આચાર્ય શિવશર્મસૂરિ મહારાજાએ ઉદ્ધાર કર્યો છે. | (iv) સપ્તતિકા : આ ગ્રંથને આધાર પણ કર્મપ્રકૃતિ પ્રાભૃત જ છે. આના કર્તા કોણ છે તે ચોક્કસ કહી શકાતું નથી છતાં પણ ઘણાએ વિદ્વાને આ ગ્રંથના કર્તા પણ આચાર્ય શિવશર્મસૂરિ હવાની કલ્પના કરે છે.
(v) મહાકમપ્રકૃતિ પ્રાભૂત : આ ગ્રંથ પણ પૂર્વેત છે અને બંનેને આખાયને માન્ય છે. આ પરની વૃત્તિએ માત્ર દિગંબર ભંડારમાંથી જ પ્રાપ્ત થાય છે.
૫. જૈનદર્શન એકાંતે કમવાદમાં માનતું નથી ?
કર્મવિષયક વિપુલ સમ્પત્તિ જૈનદર્શનમાં છે, અને તેમાં કર્મનું મહત્વ પણ ઘણું જ છે. આમ છતાં પણ અનેકાંતવાદી જૈનદર્શન એકાંતે કર્મવાદને જ માને છે તેવું નથી. આ દર્શનમાં કર્મની જેમ જ કાળ, સ્વભાવ*, નિયતિ* અને પુરુષાર્થનું મહત્ત્વ પણ ન્યૂન નથી. ભિન્ન ભિન્ન કાર્યોમાં કઈ એક કારણને પ્રધાન સ્થાને મૂકી અન્યને ગૌણ સ્થાને સ્થાપી આગમમાં ઘણી વિચારણા કરી છે. જીવ જે એકાંતે માત્ર કર્મને જ આધીન હોય અને પુરુષાર્થનું કંઈ જ સ્થાન ન હોય તે જીવ મુક્તિલાભ જ આવા ચિહ્નો માટે પરિશિષ્ટ જેવું.
