________________
ક્રમ નું સ્વરૂપ ]
[ ૨૧
ચા ન પણ હાય). જગતમાં આવી ઘણીએ અનાદિ કાર્ય-કારણની ધારાએ આપણે જોઈ રહ્યા છીએ. પિતા-પુત્ર, મરઘી–ઇંડુ, વૃક્ષ-ખીજ ઇત્યાદિ ભાવકમ અને દ્રવ્યકમ જેવી જ અનાદ્ધિ ધારાવાહી પર પરાએ સ્પષ્ટ પ્રિંગાચર થાય છે. જીવ ક`ખંધ કરે છે તેમાં હેતુ ( પ્રત્યય ) કયા છે તેના વિચાર કરીએ.
જીવ આવી યાગ અને તે દ્વારા કર્માંપાર્જનની પ્રવૃત્તિ શા માટે કરે છે એ પ્રશ્ન છે. એ તેા નિર્વિવાદ છે કે પ્રાણિમાત્રને દુઃખ પ્રતિકૂળ અને અપ્રિય છે અને સુખ અનુકૂળ અને પ્રિય છે. તેથી જીવની હરેક પ્રવૃત્તિનું અંતિમ લક્ષ તે સુખની પ્રાપ્તિ જ છે અને તે માટે જ તેના સતત પ્રયત્ન છે. ક્વચિત્ કઈક સુખના અંશ કાઈ પ્રાણીને પ્રાપ્ત થતા દેખાય છે તેાપણુ તે ઓછા કે વધતા અંશે દુ:ખમિશ્રિત જ હોય છે. પ્રાણીમાત્રને દુ:ખ અનિષ્ટ છે અને સુખ જ ઇષ્ટ છે અને તે અનિષ્ટ નિવારણાર્થે અને ઇષ્ટની પ્રાપ્તિ અર્થે જીવના અનાદિકાલીન સતત પ્રયત્ન છતાં તે દુઃખમુક્ત થઈ સ`પૂર્ણ સુખી અને સંતૃપ્ત કેમ થતા નથી? તેની આ ઈષ્ટપ્રાપ્તિ માટેની પ્રવૃત્તિને અંત કેમ નથી આવતા ? આથી શ'કા થાય છે કે બધાના પ્રયત્ન જેમાં નિષ્ફળ થાય તે દુ:ખનિવૃત્તિ અને સુખપ્રાપ્તિને કાંઈ ઈલાજ જ નથી અર્થાત્ તે નિરુપાય જ હાવું જોઈ એ. પરંતુ વાત તેમ નથી. જીવ અનાદિકાળથી એક મહાભય'કર ભૂલ કરી રહ્યો છે. વિષયેાની પ્રાપ્તિમાં જ તેણે સુખની ભ્રાંતિ કરી છે. વિષયસુખને ભ્રાંત સુખ કહેવાના નિમ્ન કારણેા છે.
(i) ઇષ્ટ વિષયાના સયાગ અને અનિષ્ટના વિયાગજન્ય સુખ સ્વાત્માથી અત્યંત · પર એવા વિષયેના સ’ચેાગ-વિયેાગને આધીન હાઈ પરાધીન છે.
(ii) વળી વિજાતીય એ પદાર્થોના સચેાગ શાશ્વત સભવતા નથી તેથી સ'ચેાગજન્ય વિષયસુખ અનિત્ય–ક્ષણભંગુર છે, તે સામાન્યબુદ્ધિ પણ સમજી શકે છે.
(iii) વળી વિષયે અનંત છે અને તે સર્વેની પ્રાપ્તિ અશકય છે. તેથી ગમે તેટલા વિષયેાની પ્રાપ્તિ પછી પણ જીવને કદાપિ તૃપ્તિ થતી જણાતી નથી. કારણ કે પ્રાપ્ત વિષયા કરતા અપ્રાપ્ત વિષયેા અનંતગુણા છે. આથી વિષયસુખ અપૂર્ણ છે અને
(iv) દુઃખગર્ભિત છે કારણ કે જીવને વિષયેાની પ્રાપ્તિના સુખ દરમ્યાન પણ અપ્રાપ્ત વિષયાની તૃષ્ણા સ્વરૂપ દુઃખ રહ્યા જ કરે છે.
આવા નિતાંત અપૂર્ણ, ક્ષણિક, પરાધીન, દુઃખગર્ભિત અને દુઃખથી અ'તરિત ભૌતિકવિષયજન્ય સુખ તેા જીવ ચાહતા જ નથી છતાં પણ તેની પ્રવૃત્તિ તેવા અનિષ્ટ વિષયસુખ પાછળ શા માટે છે? ખસ આ ઊંધી દિશાની પ્રવૃત્તિનું મૂળ કારણુ સુખ કે દુઃખના યથાર્થ સ્વરૂપ અને પેાતાને ઇષ્ટ છે તેવા સંપૂર્ણ, સ્વાધીન અને દુઃખના લેશથી રહિત શાશ્વત સુખની પ્રાપ્તિના માવિષયક સમજના અભાવ અથવા વિપરીત સમજ સ્વરૂપ ભ્રાંતિ છે. આ ભ્રાંતિનુ` કારણ તેની વિપરીત શ્રદ્ધા યા રુચિ છે. આ વિપરીત રુચિ
