________________
ભારતીય દર્શનમાં કવિષયક માન્યતા ]
[ ૧૫
અચેતન હેાવાથી પુદ્ગલના પરિણમનમાં કમ અને પુરુષાની કારણુતા ન હેાય. પુદ્ગલ પરમાણુમાં રૂક્ષ યા સ્નિગ્ધ સ્પર્શી હોય છે. આ એ સ્પર્શના નિમિત્તે પરમાણુએ પરસ્પર બ'ધાઈને સ્કધ પરિણામ પ્રાપ્ત કરે છે. આ સ્કંધ પરિણામ પામવાની ચેાગ્યતાને પુદ્ગલના ગ્રહણ ગુણુ કહેવાય છે. પુદ્ગલના ભિન્ન ભિન્ન પરિણામેા કાળ, નિયતિ અને આ ગ્રહણ ગુણુ સ્વરૂપ તેના સ્વભાવને આધીન થાય છે. આથી પુદ્ગલ સર્વથા પરાધીન તત્ત્વ છે. આથી વિપરીત આકાશ, ધર્માસ્તિકાય અને અધર્માસ્તિકાય આ ત્રણે દ્રવ્યે કદાપિ અન્ય કોઈ પણ દ્રવ્ય સાથે બદ્ધ સબધને પ્રાપ્ત થતા નથી તેથી તેમનું પરિણમન સ`થા સ્વાધીન છે, માત્ર પેાતાના સ્વભાવને જ આધીન છે. ત્યાં કાળ, નિયતિ આદિ કોઈ પણ કારણુ કાર્યોંકારી નથી.
દ્રવ્યાર્થિકનયથી જોતા-એટલે કે અભેદ્ય દૃષ્ટિથી જોતા જણાશે કે દેખાતા પાંચે કારણેા એક બીજાથી અત્યંત ભિન્ન નથી. આ સર્વ કારણેાને કાળ અથવા નિયતિ તત્ત્વમાં તદ્ભૂત થયેલા જોઈ શકાય છે. કાળ કે નિયતિ પણ કઈ એકબીજાથી ખીલકુલ સ્વતંત્ર તત્ત્વ નથી. વસ્તુ પરિણમનના નિયતક્રમની વ્યવસ્થામાં કાળ અને સ્વભાવ તે અંતભૂત થાય છે અને સ'સારી જીવ પરિણામધારામાં કમ અને પુરુષાર્થ સ્વરૂપ કારણા પણ વણાઈ જાય છે. પાંચે કારણેા અન્યાન્ય આધીન થઈ સમવાય સ્વરૂપે એકીભૂત થઈ ગયા છે. અન્ય કારણાને દૂર કરી એકાંતે કોઈ એક જ કારણ માનવાથી વિશ્વ વ્યવસ્થા ઘટી શકે નહિ.
“ લેાકપ્રકાશ ” મહાગ્રંથના કર્તા મહામહે।પાધ્યાય શ્રી વિનવિજયયજી ગણીશ્વર વિરચિત છ ઢાળમાં ઢાળેલું પંચ કારણનું સ્તવન ” જિજ્ઞાસુઓને જોઈ જવા
ભલામણ કરવામાં આવે છે.
બનાવવાનું કાર્ય કરે છે તેથી; ઘડો કમ દેવાય છે તેથી તે સંપ્રદાન છે. માટી પિંડ અપાદાન અને ભૂમિના આધારે કર્મો કરાય
વ્યવહારકારક : કુંભાર કર્તા છે, ધડા છે. દડ ચક્રાદિ કર્ણ છે, જલાદિ ભરવાને માટે ઘટ અવસ્થાને ત્યાગ કરી ઘટ અવસ્થાને પ્રાપ્ત કરે છે તે છે તેથી તે અધિકરણ છે.
નિશ્ચયકારક : આ આત્મા અનંતશીલ યુક્ત નાયકસ્વભાવને કારણે સ્વતંત્ર હોવાથી જેને કત્વના અધિકારને ગ્રહણ કરેલ છે, તથા (તે જ શક્તિ યુક્ત જ્ઞાનરૂપે) પરિણમિત થવાના સ્વભાવને કારણે પોતે જ પ્રાપ્ય હોવાથી કત્વને અનુભવ કરે છે. પરિણમન થવાના સ્વભાવથી પોતે જ સાધકતમ હોવાથી કરણતાને ધારણ કરે છે. પોતે જ પોતાના (પરિણમન સ્વભાવરૂપ) ક' દ્વારા સમાશ્રિત હાવાથી સંપ્રદાનતાને ધારણ કરે છે. વિપરિણમન થવાના પૂર્વ સમયમાં વમાન વિકલ જ્ઞાનસ્વભાવને નાશ થવાથી પણ સહજ જ્ઞાનસ્વભાવથી સ્વયં પોતે જ ધ્રુવતાનુ અવલમ્બન કરવાથી અપાદાનતાને ધારણ કરતા છતાં, અને સ્વયં પરિમિત થવાના સ્વભાવને આધાર હાવાથી અધિકરણતાને આત્મસાત્ કરતા થો-આ પ્રકારે-સ્વયમેવ છ કારકરૂપ હોવાથી અથવા અપેક્ષાથી સ્વયમેવ આવિર્ભૂત થવાથી સ્વયંભૂ કહેવાય છે.
