________________
૧૪ ]
[ શ્રી જિનપ્રણીત કર્મવિજ્ઞાન આ રીતે પાંચે કારણેના સમવાયથી ગુણસાગરનું કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્તિરૂપ કાર્ય થયું. સૂક્ષમ દષ્ટિથી વિચારતા સંસારી જીવજગતના સમગ્ર પરિણામે પ્રતિ આ પંચતંત્ર ગોઠવાયેલું જોઈ શકાય છે.
અનાદિ કાળથી મોહ અને અજ્ઞાનવશ વિભાવદશાને પામેલા તેના સ્વભાવ અને ઉન્માર્ગે પ્રવર્તતા પુરુષાર્થને આધીન થઈ કાળ, કામ અને ભવિતવ્યતાની પરાધીનતાએ સંસારી જીવ આ પંચતંત્રના જડબેસલાક ચખટામાં સપડાએલે છે. પરંતુ જ્યારે તેના જ્ઞાનચક્ષુ ખુલી જાય છે ત્યારે તેનું સર્વ વીર્ય (પ્રયત્ન) એક્ષમાર્ગમાં પ્રવર્તાવી પિતાનું સ્વાભાવિક શુદ્ધ સ્વરૂપ-પૂર્ણાનંદ સ્વરૂપે પ્રાપ્ત કરી લે છે. પિતે કૃતકૃત્ય અને સંતૃપ્ત થઈ જાય છે. વિભાવદશાને નાશ થાય છે અને સ્વભાવદશા પ્રગટ થાય છે. જે કંઈ જોઈતું હતું તે સ્વાધીન, શાશ્વત અને સંપૂર્ણ સુખનો અર્થાત પૂર્ણાનંદ સ્વરૂપને લાભ થઈ ગયો હોવાથી પુરુષાર્થ અને ભવિતવ્યત્વ (નિયતિ) ચરિતાર્થ થઈ ભૂતકાળમાં વિલીન થઈ જાય છે. કાળ અને કર્મની આધીનતાને પણ નાશ થઈ જાય છે કારણ કે હવે પિોતાના સ્વભાવમાંથી વિભાવમાં લઈ જવા કોઈ જ કારણ સમર્થ નથી. કાળ અને કર્મની અસરથી મુક્ત થયેલે જીવ આ પંચતંત્રના સકંજામાંથી મુક્ત થઈ પિતાના સ્વાભાવિક પરિણામમાં જ રમતે થઈ જાય છે.
કાળાદિ પચે કારણની આધીનતા માત્ર સંસારી જીવને જ છે. સિદ્ધ જીવ તે માત્ર પોતાના સ્વભાવને આધીન જ વતે છે. સ્વભાવની આધીનતા જ તે સ્વાધીનતા છે. સિદ્ધ અવસ્થા સંપૂર્ણ સ્વાધીનતા છે. * સંસાર સર્વથા પરાધીનતા છે. અજ્ઞાન અને મેહાધીન કર્માધીન થઈ સંસાર-અટવીમાં અનંત દુઃખને પ્રાપ્ત કરે છે. જ્ઞાનાધીન અને ધર્માધીન કર્મને આધીન કરી સ્વાધીન પરમાનંદ પ્રાપ્ત કરે છે.
1. અત્રે કાળ, નિયતિ, કર્મ અને પુરુષાર્થની પરાધીનતાથી મુક્ત સ્વાધીનતાને સિદ્ધ અવસ્થા કહી છે તે જ ભાવ આચાર્યું કંદકંદ પ્રવચનસારમાં સિદ્ધને “ સ્વયંભૂ ”ની સંજ્ઞા આપી દર્શાવે છે.
સ્વયં છ કારક થઈ સ્વની સિદ્ધિ કરે છે તેથી તે સ્વયંભૂ છે.
કર્તા, કર્મ, કરણ, સંપ્રદાન, અપાદાન અને અધિકરણ આ છ કારક છે. આ પદ્ધારકનું સ્વરૂપ વ્યવહાર અને નિશ્ચયથી કેવું છે તે સમજવું જોઈએ.
જ્યાં પર નિમિત્તે કાર્યની સિદ્ધિ કરાય ત્યાં વ્યવહાર ષકારક ઘટે છે અને જ્યાં સ્વયં ઉપાદાન કારણરૂપે પરિણમીને કાર્યની સિદ્ધિ થાય ત્યાં નિશ્ચય ષકારક ઘટે છે.
જે સ્વાધીન થઈ કરે તે કર્તા; જે કાર્ય કરાય છે તે કર્મ, યા કાર્ય; જેનાથી કાર્ય કરાય તે કરણ, યા કારણ;
કર્મ થકી જે દેવાય છે તે સંપ્રદાન (અર્થાત નવા પર્યાયની પ્રાપ્તિ) એક અવસ્થાનો ત્યાગ કરી નવી અવસ્થાની પ્રાપ્તિ અપાદાન અને જેના આધારે કર્મ થાય તે અધિકરણ.
