________________
ભારતીય દર્શનમાં ક વિષયક માન્યતા ]
| ૧૩
દૈવને જ આધીન છે. આથી જ બુદ્ધિને કર્માનુસારી કહી છે. આથી ભાગ્યે જ જીવના તે તે પરિણામેામાં મુખ્ય કારણુ છે.
પુરુષા વાદી :
ભાગ્યના ભરેસે બેસી રહેનાર કાંઇ જ પ્રાપ્ત કરતા નથી. પુરુષ પ્રયત્ન જ પ્રધાન છે. ભાગ્યમાં હેાવા છતાં પણ વ્યાપારાદિ કર્યાં વિના લક્ષ્મી પ્રાપ્ત થતી નથી. કોળીએ માંમા મૂકવાના પુરુષાર્થ કર્યાં વિના ભાગ્ય થકી પેટ ભરાતું નથી. શરીર તંદુરસ્ત રાખવા સાત્ત્વિક આહાર, વ્યાયામાદિ આવશ્યક છે, નદ્ધિ કે ભાગ્ય. પ્રતિકૂળ આહાર, અતિ-નિદ્રા, બેઠાડુ જીવન રાગને નેતરશે જ, ત્યાં ભાગ્ય આડે નહિ આવે. માટે કોઈપણ કાય પ્રતિ પુરુષાર્થ સમાન કાઈ બળવાન કારણ નથી.
જૈનાના અનેકાંતમતઃ
જૈનદર્શન ઉપરાક્ત પાંચે કારણેાને સ્વીકાર કરે છે પરંતુ એકાંતે નહિ. કોઈ પણ જીવગત કાર્ય ઉપરોક્ત પાંચે કારણેાના સમવાય ( ભેગા ) થાય ત્યારે જ થાય છે. આપણી દૃષ્ટિની સ્થૂલતાને લીધે હરેક કાર્યોંમાં ઉપરોક્ત પાંચમાંનું કોઈ એક કારણુ પ્રધાનપણે જણાય છે પરતુ વાસ્તવમાં તે તે તે કાય પ્રતિ પાંચે કારણેા અંતર્ભૂત થયા જ હેાય છે. ગુણસાગરના ઉદાહરણથી આ વાત સ્પષ્ટ સમજી શકાય તેમ છે. ગુણસાગરને લગ્નમંડપમાં કેવળજ્ઞાન થયું હતું. અત્રે નીચે મુજબ પાંચે કારણેા અંતર્ભૂત થતા જોવાય છે.
(i) સ્વભાવ : ગુણસાગરના ભવ્ય સ્વભાવ તેના કેવળજ્ઞાનમાં કારણુ છે. અભવ્ય સ્વભાવવાળાને કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત જ ન થાય.
(ii) કાળ : પૂર્વે ૨૧ મનુષ્ય ભવામાં ઘણી ઉગ્ર સાધના કરવા છતાં ચેાગ્ય કાળરૂપ કારણ પ્રાપ્ત ન થવાથી કેવળજ્ઞાન થઈ ના શકયું. પરંતુ તે ગુણસાગરના ભવરૂપ યેાગ્ય કાળમાં જ થઈ શકયું.
(iii) નિયતિ : ગુણસાગરના ભવરૂપ કાળમાં જ, લગ્નમ’ડપ રૂપ ક્ષેત્રમાંજ, વરરાજાના સ્વરૂપે હસ્તમેળાપ કરતા જ કૈવલ્યની પ્રાપ્તિ થઈ કારણ કે ભવિતવ્યતા જ તે મુજબ હતી
–ભાવિભાવ તેમજ નિયત હતા.
(iv) પુરુષાર્થ : તીવ્ર શુક્લધ્યાનરૂપ અધ્યવસાય દ્વારા ક્ષપકશ્રેણીના ક્રમે મેહનાશ કરવાના પ્રચંડ પુરુષાર્થ વિના આ ખને જ કેમ ?
(v) કમાઁ : મનુષ્યાયુ, મનુષ્યગતિ, ઉત્તમ સંઘયણુ આદિ શુભ ક્રર્માં વિના પણ આ સભવતુ નહેતુ.
