Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ Sil (As86560GJGJGGEEJESKOSEBERJEELUGSAJEWESTHA jainAcArya-jainadharmadivAkara-pUjyazrI-ghAsIlAlajI-mahArAja. viracitayA dIpikA-niyuktyAkhyayA vyAkhyAdvaya samalaGkRtaM hindI-gurjara-bhASA'nuvAdasahitam 16056/05 GOGObaloo SRIGIST GoG KHAYI AAMiralISVALE | spii baatRsulullu| GANENT (dvitIyo bhAgaH) niyojakaH GOGOLOGICO saMskRta-prAkRtajJa-jainAgamaniSNAta-priyavyAkhyAni paNDitamuni-zrIkanhaiyAlAlajI-mahArAjaH BMWMAU prakAzaka: GRAXGODOC ANIMAR rAjakoTanivAsI-sva. dozyupAha mUlajIbhrAtArAtmaja prabhulAlasya dharmapatnI lAbhuvahenapradatta-dravyalAhAyyena a0 bhA0 zve0 sthA0 jainazAstroddhArasamitipramukhaH __ zreSThi-zrIzAntilAla-maGgaladAsabhAI-mahodayaH mu0 rAjakoTa SH IsavIsan prathamA-AvRttiH prati 1200 vIra-saMvat vikrama saMvat 2499 2029 mUlyam-rU0 25-0-0 1973 685 ANOHA
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ maLavAnuM ThekANuM ! ma. sA. 3. sthAnavAsI jenazAstroddhAra samiti, hai. gareDiyA thA / za , ( saurASTra). Published by: Shri Akhil Bharat S. S. Jain Shastroddhara Samiti, Garedia Kuva Road, RAJKOT, (Saurashtra), W. Ry, India. ye nAma kecidiha naH prathayantyavajJAM, jAnanti te kimapi tAn prati naiSa yatnaH / utpatsyate'sti mama ko'pi samAnadharmA, kAlohyayaM niravadhivipulA ca pRthvI // 1 // harigItacchandaH pharate avajJA jo hamArI yatna nA unake liye / jo jAnate haiM tattva kucha phira yatna nA unake liye // janamegA mujhasA vyakti koI tattva isase paaygaa| hai kAla niravadhi vipulapRthvI dhyAna meM yaha lAyagA // 1 // bhUkhya: 3. 25%300 prathama AvRtti prata 1200 vIra saMvat 2499 vikrama saMvata 2029 wvIjhana 1973 mudra: maNilAla chaganalAla zAha navaprabhAta prinTIMga presa, dhIin 3, mamahApA
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha zrI tattvArthasUtra bhAga dUsare kI viSayAnukramaNikA viSaya chaTThA adhyAya 1 AsravatattvakA nirUpaNa sU0 1 1-11 2 puNyapApa ke AsatroM ke kAraNa sU0 2 15-20 3 saMparAyakriyA ke AsavoM kA nirUpaNa sU03 20-21 4 apAyajIva ke saMsAra paribhramaNa rUpa IryApatha Asrava ke kAraNa hone kA nirUpaNa sU0 4 25-31 5 sAmparAyika karmAsrava ke bhedoM kA nirUpaNa saM05 6 saba jIvoM ke karmabandha samAna hotA hai yA vizeSAdhika sU0 6 52-69 " 7 adhikaraNakA svarUpa sU07 69-75 8 jIvAdhikaraNa ke bhedakA nirUpaNa mU0 8 76-87 9 ajIva ke adhikaraNakA nirUpaNa sU0 9 87-98 10 karmavandha ke Asrava saba AyuvAlekA asrava hotA hai sU0 10 98-100 11 devAyu ke AsavakA nirUpaNa sU0 11 sAtavAM adhyAya 12 saMvara ke svarUpakA nirUpaNa sU0 1 104-107 13 saMvara ke kAraNarUpa samiti gupti AdikA nirUpaNa mU0 2 107-115 14 samiti ke bhedoM kA nirUpaNa sU0 3 116-124 15 gupti ke svarUpa nirUpaNa 0 4 124-132 16 daza prakAra ke zramaNadharmakA nirUpaNa sU0 5 132-148 17 anupekSA ke svarUpakA nirUpaNa mU06 148-179 18 pariSahajaya kA nirUpaNa sa0 7 179-185 19 parISaha ke bhedoM kA nirUpaNa sU08 184-215 20 kauna jIvako kitane parISaha hote hai ? mU0 9 214-221 21 bhagavAn arihanta bhagavanta ko bAraha parISaha honekA nirUpaNa sU0 10 221-225 22 vAdarasamparAya ko saba parISahakA saMmatra kA nirUpaNa sU011 225-22. 23 jJAnAvaraNa karma ke nimitta se hone vAle do paripahoM kA nirUpaNa sU0 12 230-239
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 darzanamanIya anya karma ke udaya se zramaNa meM darzana aura alAbhaparIpadakI utpattikA nirUpaNa sU. 13232 - 234 25 cAritramohanIyakarma ke nimitta se honevAle sAta pariSadoMkA kathana sU0 14 '26 vedanIyakarma ke udaya se hone vAle gyArahaparISadoM kA kathana sU0 15 27 eka jIva ko eka hI kALa me hone vAle 1 parISahoM kA kathana sU0 16 242-247 22-28 hiMsAdi se nivRtti Adi vratoM kA nirUpaNa sU0 17-24 248-250 251-257 29 hiMsA ke svarUpa nirUpaNa sU0 25 0/30 mRSAvAda kA nirUpaNa 0 26 60. 31 steya kA svarUpa nirUpaNa 0 27 32 maithuna kA nirUpaNa sU0 28 33 parigraha kA nirUpaNa 0 29 t 34 pAMca aNuvrata kA nirUpaNa sU0 30- 37 5035 mAraNAMtika saMlekhanA kA nirUpaNa sU0 38 a 36 samyagdRSTi ke pAMca aticAra kA nirUpaNa sU0 400 235-238 239-242 37 aNuvrata evaM digvata ke pAMca avicArakA nirUpaNa sU0 41-42314-323 138 tIsare aNuvrata ke stenAhRtAdi pAMca 5 avicAroM kA nirUpaNa sU0 43 39 cothe aNuvrata ke pAMca avicAra kA nirUpaNa sU0 44 18 - 40 pAMcaveM aNuvrata ke pAMca avicAra kA nirUpaNa sU0 45 '41 digviratyAdi sAta zikSAvata ke pAMca pAMca avicAroM kA nirUpaNa 0 46 46 popadhIpavAsa ke pAMca aticAroM nA nirUpaNa sU0 51 47 bArahaveM vrata ke pA~ca aticAra kA nirUpaNa sU0 52 S 257-265 265-271 271-273 273-285 285-287 288-295 296-313 324-331 323-337 338-345 346-351 42 upabhoga paribhoga parimANatrata ke avicArakA nirUpaNa 047352-355 43 anarthadaNDa viramaNavrata ke avicAra kA nirUpaNa sU0 48 44 sAmayikavrata ke pAMca aticAroM kA nirUpaNa sU0 49 45 dezAvakAzikavata ke pAMca aticAroM kA nirUpaNa sU0 50 356-364 364-370 370 -377 377-382 383-389
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 mAraNAMtika saMlekhanA ke pAMca aticAroM kA nirUpaNa sU053 389-395 49 pAMca mahAvatoM kA nirUpaNa sU0 54-55 395-399 50 paccIsa bhAvanAoM kA nirUpaNa sU0 56 400-412 51 sAmAnya prakAra se sarvavrata kI bhAvanAoM kA nirUpaNa su057 413-428 52 saba prANiyoM meM maitribhAvanA kA nirUpaNa sU058 429-436 53 cAritra ke bhedakA nirUpaNa sU0 59 437-439 54 tapa ke bheda kathana sU0 60 450-452 55 vAhya tapa ke bheda kA nirUpaNa su0 61 453-464 56 Abhyantara tapa ke bheda kA nirUpaNa sU0 62 465-469 57 daza prakAra ke prAyazcitta kA nirUpaNa sU0 63 469-482 58 vinayarUpa Abhyantara tapa ke bheda kA nirUpaNa su064 483-489 59 vaiyAvRtya ke bhedoM kA nirUpaNa sU0 65 490-495 60 svAdhyAya ke bheda kA nirUpaNa sU0 66 495-498 61 dhyAna ke svarUpa nirUpaNa sU0 67 498-502 62 dhyAna kA caturvidha bheda kA nirUpaNa sU. 68 502-505 63 dharmadhyAna evaM zukladhyAna mokSa ke kAraNarUpa kA nirUpaNa sU069 505-507 64 ArtadhyAna ke cAra bhedoM kA kathana 070 508-514 65 avirata Adi ko AtadhyAna hone kA pratipAdana sU071 514-521 66 raudradhyAna ke cAra bhedoM kA nirUpaNa sU0 72 526-537 '67 dharmadhyAna ke cAra bhedoM kA nirUpaNa mu073 526-537 68 zukladhyAna ke cAra bhedoM kA nirUpaNa sU074 538-545 69 zukladhyAna ke svAmi Adi kA kathana sU0 75 545-551 70 kevalIko antima do zukladhyAna hone kA kathana mU0 76 552-556 71 cAra prakAra ke zukladhyAna ke sthAna vizeSakA nirUpaNa mU0 77 556-560 72 pahalA evaM dUsarA zukladhyAna ke saMbandha meM vizeSa kathana sa. 78 560-562 73 vitarka ke svarUpa nirUpaNa su0-79 562-567 74 pAMcaveM Abhyantara tapa vyutsarga ke dravya bhAva ke bheda se dvi prakAratA kA kathana sU0 80 567-570
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ AThavAM adhyAya 76 nirjarA ke svarUpa nirUpaNa sU0 1 571-573 76 nirjarA ke do bhedoM kA kathana su0 2 573-581 77 karmakSayalakSaNA nirjarA ke hetu kathana mU0 3 581-584 78 tapa ke do prakAratA kA kathana su04 584 79 anazana tapa ke do bhedoM kA kathana su0 5 585-587 80 itvarikatapa ke anekavidhatvakA nirUpaNa sU06 587-591 81 anazana tapa ke bAvaskathika ke do prakAra kA kathana su07 591-595 82 pAdapopagamana tapa ke dvi prakAratAkA nirUpaNa sU08 595-598 83 bhaktapatyAkhyAna ke do prakAratA kA nirUpaNa sa09 598-600 84 abamorikA ke svarUpa nirUpaNa su0 10 600-602 85 dravyAvanodarikA ke do bhedoM kA kathana mU0 11 602-604 86 upakaraNa dravyAvamodarikA ke vividha prakArakhAkA nirUpaNa sU0 12604-607 '87 bhaktapAna dravyAcamodarikA ke aneka vidhatAkA nirUpaNa sU013 607-614 88 bhAvAvamodarikAtapakA nirUpaNa sU0 14 614-617 89 bhikSAcaryA tapa ke anekavidhatA kA nirUpaNa mU0 15 617-630 90 rasaparityAgatapa kA nirUpaNa mu016 631-636 91 kAyaklezataSa ke aneka vidhatvakA nirUpaNa su0 17 636-644 92 matisaMlInatAtapa ke cAturvidhya kA nirUpaNa mU0 18644-647 93 indriya pratisaMhInatApa ke paMcaviyatta kA nirUpaNa sU0 19647-652 94 kapAya patisaMlInatAtapa kA nirUpaNa su0 20 652-657 95 yogapatisaMlInatAtaMpa kA nirUpaNa sU0 21 657-661 96 viviktazayyAsanatA kA nirUpaNa sU0 22 662-665 97 jJAnavinayatapa kA nirUpaNa sU0 23 665-668 98 darzanavinayatapa kA nirUpaNa sU0 24 668-671 99 zuzrUSaNAvinayatapa kA nirUpaNa zU0 25 671-676 100 anatyAzAtanA vinayatapa ke 45 paitAlIsa bhedoM kA kathana mU0 26 677-682
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 101 cAritravinayatapa kA nirUpaNa sU0 27 682-687 102 mana, vacana, kAyavinayApa kA nirUpaNa sU0 28 687-692 103 lokopacAravinayatapa kA nirUpaNa sU0 29 692-696 104 Abhyantaratapa ke chaThA bheda vyutsarga kA nirUpaNa mU0 30 697105 dravyavyutsargatapa kA nirUpaNa su0 31 698-700 106 bhAvavyutsargatapa kA nirUpaNa s0 32 701-703 107 rupAyavyunsargatapa kA nirUpaNa mU0 33 703-705 108 saMsAravyutsargatapa kA nirUpaNa su0 34 705-708 109 karmavyutsargatapa kA nirUpaNa mu0 35 708-713 110 nirjarA savako samAna hotI hai ? yA vizeSAdhika ? sU036 713-726 111 mokSamArga kA nirUpaNa mU0 37 726-635 112 samyagdarzana kA nirUpaNa mU0 38 735-739 113 samyagdarzana kI dvi prakAratA kA nirUpaNa sU0 39 739-742 114 samyagjJAna svarUpa nirUpaNa mU0 40 742-747 115 samyagjJAna ke bhedoM kA kathana sU0 41 343-373 116 matizrutajJAna ke parokSasva kA nirUpaNa su0 42 757-760 117 avadhi, manaHpayaMda, kevalajJAna ke pratyakSatva kA nirUpaNa sU043 760-765 118 matijJAna ke dvi prakAratA kA kathana sU044 765-769 119 matijJAna ke cAtuviya'tva kA nirUpaNa sU0 45 330-333 120 avagraha ke do bhedoM kA nirUpaNa sU0 46 778-785 121 zrutajJAna ke do bhedoM kA kathana sU0 47 786-793 122 avadhijJAna kA nirUpaNa sU0 48 793-799 123 manaHparyavajJAna ke dvividhatva kA pratipAdana mu0 49 799-808 124 pAMca prakAra ke zAnoM meM matizrutajJAna kI vizeSatA 808-813 125 avadhijJAna viSaya kA nirUpaNa 813-816 126 manAparyaya jJAna ke vaiziSya kA nirUpaNa 816-819 127 kevalajJAna kI utpatti ke kAraNa kA nirUpaNa 819-822 128 kevalajJAna ke lakSaNa kA nirUpaNa 822-831
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ navavA adhyAya 121. molatatva kA nirUpaNa 130 mokSAvasthA meM bhAvakarmakSaya kA nirUpaNa 131 muktAtmA ke gati kA nirUpaNa 132 akarmA kI gati kA nirUpaNa evaM usa viSaya meM dRSTAMta 133 siddha ke svarUpa kA nirUpaNa 832-843 844-849 849-852 852-855 856-878 ||smaapt||
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ A graMthanA prakAzAnArthe sahAya karanAra sagruhastha * 5 = 3 - rAjakeTavALA sva. zeThazrI prabhudAsabhAI dozI tathA temanA suputra
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ || zrI vItarAgAya namaH // zrI jainAcArya - jainadharma divAkara-pUjyazrI ghAsIlAlavativiracitaM dIpikA - niyuktyAkhyayA vyAkhyayA samalaGkRtam hindI - gurjara bhAvAnuvAda sahitam // zrI - tatvArtha sUtram // ( dvitIyo bhAgaH ) paSThodhyAyaH mUlam - maNa-vaya-kAya jogAI Asavo // 1 // chAyA - 'manovacaH kAyayogAdirAMsravaH // 1 // tatvArthadIpikA - jIvAjIvAya baMdhoya-puNNaM pAvAsssavo tahA / saMvaro nijjarA mokkho - saMtee tahiyA nava // 1 // ityuttarAdhyayanamutrAnusAreNa kramazo jIvA-jIva-bandha- puNya-pApAni paca 'tAni paJcAsdhyAyeSu prarUpitAni, sampati - kramaprAptaM SaSThamAsravatattvaM prarUpayituM SaSThAdhyAyaM prArabhate- 'maNavayakAya jogAI Asavo' iti / manovacaH kAyayogAdiH - manoyogaH 1 cacoyogaH 2 kAyayogaH 3 tadAdiH tatmachaTThA adhyAya kA prAraMbha 'maNa - vaya - kAyajogA' - ityAdi / manoyoga, vacanayoga, kAyayoga Adiko Asrava kahate haiM // 1 // tatvArthadIpikA -jIva, ajIva, bandha, puNya, pApa, Asrava, saMvara, nirjarA 'aura mokSa, ye nau haiN|' uttarAdhyayanasUtra ke isa kathana ke anusAra krama se jIva, ajIba, bandha, puNya aura pApa, ina pAMca tatvoM kA pAMca adhyAyoM meM nirUpaNa kiyA gayA / aba anukrama se prApta chaThe Asrava tavakI prarUpaNA karane ke lie chaThA adhyAya prArambha kiyA jAtA haichaThThA adhyayananA prAraMbha 'maNa - vaya - kAyajogAI Asavo' sUtrA ----manAce, vacanacaiAga, kAyayeAga Adine Asrava kahe che // 1 // tatvArthaTTIpiGaa - lava, alava, andha, puNya, pAya, Asrava, saMvara, nijeza tathA mekSa A nava tatva che. uttarAdhyayana sUtranA A kathana anusAra kramathI jIva, ajIva, madha, puNya A pApa, ane pAMca tattvAnu` pAMca adhyAceAmAM nirUpaNa karavAmAM AvyuM. have kramathI prApta chaThA AsravatatvanI prarUpaNA karavAnA AzayathI chaThe! adhyAya prAraMbha karavAmAM Ave che. ta0 1
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ Rasan - tatvArthastra bhutirAsvava ucyte| tantra-manovA kAyAnAM kriyArUpaM karmayogaH AtmapadezaparispandarUpa aakhyaayte| tabA'bhyantaravIryAntarAya no indriyAvaraNakSayopazamAtmaka manolabdhisAnidhye vAhyanimittamanovargaNAlambane ca sati manaHpariNAmAbhimukhI bhUtasyAtmanaH yadezaparispando manoyogaH // 2 // zarIranAmakarmAdayasampAditavAgvargaNAlambane sati vIryAntarAyake satibhAkSarAyAvaraNakSayopazayApAditavAglabdhisamidhAne vAkpariNAmAbhimukhasyAtmanaH pradezaparispando vAgyogaH2, vIryAntarAyakSayopazamasadbhAve sati audArikakriyA-''hArakAdi paJcavidha zarIravargaNAnyatamA-''lambane ca sati AtmapradezaparispandaH kAyayogA3, sa trividho yogaH-AsravaH kathyate / manoyoga, vacanayoga; aura kAyayoga Adi Asrava kahalAte haiN| tAtparya yaha hai ki mana, vacana, aura kAyakI kriyA se AtmA ke pradezoM meM parispandana hotA hai, vaha yoga kahalAtA hai| jaba Abhyantara kAraNa vIryAntarAya karma tathA no indriyAvaraNa karma ke kSayopazamarUpa mano'labdhi kA sAnnidhya hotA hai aura bAhya kAraNa manovargaNA kA Alambana hotA hai, taba mana rUpa pariNamana kI ora abhimukha AtmA ke pradezoM meM jo parispandana (halana-calana) hotA hai, vaha manoyoga kahalAtA hai| zarIra nAma karma ke udya se prApta vacana vargaNI kA Alampana hone para tathA vIryAntarAya evaM mati-akSarA varaNa Adi ke kSayopazama se prApta hone vAlI vacana labdhikA sannidhAna hone para vacana rUpa pariNAma ke abhimukha AtmA ke pradezoM kA parispandana vacanayoga kahalAtA he / jaba antaraMga kAraNa vIryAntarAya karma kA kSayopazama hotA hai aura | moga, vacana ane kAyayega Adi Asrava kahevAya che. tAtparya e che ke mana, vacana ane kAyAnI kriyAthI AtmAnAM pradezamAM je paspindana thAya che, te je ga kahevAya che jayAre Abhyantara kAraNa vItarAyakarma tathA naIndriya bAhya karmabheda kSapazama rUpa mane labdhinuM sAnidhya thAya che. ane bAhya kAraNa manevagaNanuM AlaMbana hoya che, tyAre mana rU5 pariNamananI tarapha abhimukha AtmAnAM pradezamAM je parispandana halana-calana) thAya che te mAga kahevAya che. * zarIra nAmakarmanA udayathI prAMsa vacanavaNAnuM Alaona thavAthI tathA varyAntarAya ane ati-ajJAna bAhya - AdinA kSace pazamathI prApta thanArI vacanalabdhinA sAnidhya thavAthI vacanarUpa pariNAmanA abhimukha AtmAnI pradezanA paripabdanane vacanaga kahevAya che. jyAre antaraMga phAraNu vIryA
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA - niyukti TIkA na. 6 khU. 1 AsravatatvanirUpaNam Asravati - Agacchati AtmadezasamIpastho'pi pudgalaparamANupuJjaH karmatvena pariNamati - asmAt kriyAkalApAda hatyAsatraH tathAvidhaH kriyAsamUhaH, tathAvidha pariNAmato jIvaH karmANi Adatte, / tathAvidhapariNAmAbhAvetu - karmabandho na bhavati / evaJca - sarasa salikAvAhi vicararandhrarUpa srotovad AsravaH - AtmanaH pariNAmavizeSaH karmarUpasalalasya praveze hetu bhavati / karmANi - zAsravanti anenA''tmapariNAmavizeSeNA''tmanA saha sambadhyante - ityAstravaH, karmAgamanadvArabhUta AtmapariNAmavizeSa ityarthaH / tathA ca- kevalisamudghAte daNDa- kapATa pratara-lokaaudArika vargaNA vaikriya vargaNA, tathA Antarika vargaNA Adi zarIra vargaNAoM meM se kisI bhI eka vargaNA kA Alambana hone rUpa bAhya kAraNa hotA hai, taba usa ke nimitta se AtmA ke pradezoM meM jo pari-spandana hotA hai, vaha kAyayoga kahalAtA hai / tInoM prakAra kA yaha yoga Asrava kahA gayA hai / jina AkAza pradezoM meM AtmA sthita hai, unhIM AkAza pradezoM meM sthita kArmaNa vargaNA ke pudgalaparamANu jisa kriyAkalApa se karma ke rUpa meM pariNata ho jAte haiM, usa kriyAkalApa ko Asrava kahate haiM, usa prakAra ke pariNAma se jIva karmoM ko grahaNa karatA hai, yadi usa prakAra kA pariNAma na ho to karma kA bandha nahIM hotA / isI prakAra jaise jala ko pravAhita karanevAle chidra ke dvArA kharobara meM jalakA Amana hotA hai vaise hI AtmA ke pariNAma vizeSa se karmarUpI jala ho praveza hotA hai / jisake dvArA karma Ate haiM, vaha Asrava, ailI Asrava 1 ntarAya kAnA kSayApazama thAya che ane audArikavaga NA, vaikriyavA tathA AhArakavaga NA Adi zarIra vagaNuAomAMthI kAIpaNa eka vAnu AlAna thavA rUpa bAhya kAraNu hAya che, tyAre te nimittathI AtmAnA pradezamAM je parikspandana thAya che, te kAyayAga kahevAya che. traNe prakAranA A grega Asrava vAyA che. je AkAzapradezamAM AtmA sthita che, teja AkAzapradezamAM sthita kAmavaga nA pudgalaparamANu., je kriyAkalApathI kanA rUpamAM parita thaI jAya che, te kriyAkalApane mAtra kahe che. te prakAranAM pariNAmathI jIva kati dhAraNa kare che, jo te prakAranuM pariNAma na thAya te kramanA anya thatA nathI. AvI rIte jema pANIne pravAhita karanArA chidra dvArA sAvaramAM jaLanu Agamana thAya che, tevI ja rIte AtmAnA pariNAma vizeSathI kama rUpI jaLanA praveza thAya che. jenA dvArA krame Ave che, te Asava, evI Asrava zabdanI vyutpatti che. Azaya e che ke AtmAnuM te pariNAma, je
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha sUtra pUraNalakSaNaH khalu yogo vartate, sa yogo'nAsvarUpo'pyasti / tatra-yathA''dravastra samantAt pavanA''nItaM rajApuJja svasmin gRhNAti, evam-kapAyajalenA''drIbhUto jIvaH kAyAdi trividhayogAnItaM karmapuralaM sarva pradezairupAdatte yathA vA-taptA'yaHpiNDaH payasi prakSiptaH samantAjanalaM gRhNAti, evaM-krodha mAyAdi kaSAya santaptA''tmA kAyAdi trividhayogAnItaM kamapudgalaM parigRhNAti, Adipadena-mithyAdarzanAvirati kaSAyayogAdayo bandhahetava AsrathA ucyante // 1 // zabda kI vyutpatti hai ! abhiprAya yaha hai ki AtmA kA vaha pariNAma, jo karmoM ke Agamana kA dvAra hai, Asrava kahA jAtA hai| kevalisamu. rAta ke samaya daNDa, kapATa, pratara aura lokapUraNa rUpa jo yoga rahatA hai, vaha aiyAthika ke sivAya anya Asrava kA kAraNa nahIM hotaa| jaise gilA vastra vAyu dvArA uDAye hue raja ko sabhI ora se grahaNa karatA hai arthAt vastra ke gIlepana ke kAraNa usameM A-Akara dhUla cipaka jAtI hai vaise hI krodhamAna, mAyA yA lobha kaSAya se AI panA AtmA kAyayoga Adi tIna prakAra ke yogoM dvArA AkRSTa karma pudagaloM ko grahaNa karatA hai / athavA jaise Aga se tapA huA lohekA golA yadi pAnI meM DAla diyA jAya to vaha sabhI ora se jala ko grahaNa karatA hai-AtmasAt karatA hai, usI prakAra kaSAya ke tApa se santapta AtmA kAyayoga Adi ke dvArA karma pudgaloM ko grahaNa krtaahai| sUtra meM prayukta 'Adi' zabda se mithyAdarzana, avirati aura karmonA AgamananuM dvAra che, Asrava kahevAya che. kevaLI samudraghAta veLAe daDa, kapATa, pratara ane lekapUraNa rUpa je vega hoya che te aiyapathika hevAne kAraNe AsavanA kAraNa hotA nathI. jevI rIte bhInA vastra, vAyu dvarA uDADelI dhULane badhI bAjuethI grahaNa kare che, arthAt vastranI bhInAzanA kAraNe tenAmAM AvI AvIne rajA cATI jAya che, tevI ja rIte ke dha, mAna, mAyA ane lebha kaSAyathI Adra banele AmA kAga Adi traNa prakAranA ge dvArA AkRSTa karmapudgalene dhAraNa kare che, athavA jevI rIte agnithI tapelA lekhaMDanA goLAne je pANImAM nAkhavAmAM Ave che te badhI bAjuethI pANIne grahaNa kare che. AtmasAta kare che, tevI ja rIte kaSAyanA tApathI satata AtmA kAga AdithI karma pudgalene grahaNa kare che. sUtramAM prayukata Adi zabdathI" mithyAtva, rati, avirati ane kaSAyane,
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 6 sU. 1 AnavavatvanirUpaNam tatvArthaniyukti-pUrva tAvat-paJcamAdhyAye kramamAptaM paJcamaM pApatattvaM marU. pitam , sammati-kramaprAptametra SaSTha mAstravatvaM marUpayitumAi-'maNavayakAya jogAI Asavo' iti / ___manovacAkAyayogAdiH-manoyogo-vacoyogaH-kAyayogaH ityeteSAM dvandra manovacaH kAyayogAste-Adi yasya sa manovacA kAyayogAdiH Asrava ucyate / tatra-manovacaH kAyAnAM kriyArUpaM karmayogaH ucyate / vIryAntarAya kSayopazamananitena paryAyeNA''smanaH sambandho yoga ityarthaH, sa ca-vIryamANotsAhaparAkramaceSTAzakti sAmarthyAdizabdavAcyo bodhyaH / yadvAyunakti-enaM jIvo-vIryAntarAyakSayopazamajanitaM paryAyamiti yogaH, sa ca manoyogAdibhedAt trividhaH / tatra-manoyogya pudgalAtmapradezapariNAmo manokaSAya ko jo karmabandha ke kAraNa haiM, samajha lenA cAhie // 1 // tatvArthaniyukti-pAMcaveM adhyAya meM krama prApta pApa nAmaka pAMcaveM tattvakI prarUpaNA kI gaI hai / atha chaThe tattva Asrava kI prarUpaNA kI jAtI hai manoyoga, vacanayoga aura kAyayoga Adi ko Asrava kahate haiN| abhiprAya yaha hai ki mana vacana aura kAya kriyA ko yoga kahate haiN| vIryAntarAya karma ke kSayopazama se utpanna honevAle paryAya ke sAtha AsmA kA jo sambandha hotA hai, vaha yoga kahalAtA hai| use vIrya, prANa, utsAha, parAkrama, ceSTA, zakti yo sAmarthya Adi bhI kahA jA sakatA hai / athavA vIryAntarAya karma ke kSayopazama se utpanna hone vAle paryAya se jIva kA yukta honA yoga hai / manoyoga Adi ke je karmabaMdhanA kAraNe che, samajI levA joIe ? tatvArthaniryukita -pAMcamAM adhyAyamAM kamaprApta pApa nAmaka pAMcamA tatvanI prarUpaNa karavAmAM AvI che. have chaThA tatva AavanI prarUpaNA karavAmAM AvI rahI che. | manoga, vacanaga ane kAyayega Adine Asava kahe che, abhiprAya e che ke mana, vacana ane kAyAnI kriyAne vega kahe che. varyAntarAya karmanA kSapazamathI utpanna thanArA paryAyanI sAthe AtmAno je sambandha thAya che te pega kahevAya che. tene vIrya, prANa, utsAha, parAkrama ceSTA, zakti athavA sAmarthya Adi paNa kahI zakAya che, athavA vItarAya, karmanA kSapazamathI utpanna thanArA paryAyathI jIvanuM cukata thavuM te ga kahevAya che. manAyega AdinA bhedathI te traNa prakAranuM che. mane vargaNAnA
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ satyArtha sUtre Xuan 3 - yoga : 1, bhASAyogya pudgalAtmamadezapariNAmo bacoyoga: 2, gamanAdi kriyA hetuH zarIrAtmamadezapariNAmaH kAyayogaH 3 / tatrAtmano nivAsasthAnabhUtaH pudgaladravyaghaTitaH zarIrarUpaH kAyaH, vRddhasya - durbalasya vA gamanAdau, AlambanayaSTayAdivat viSameSu-upagrAhako bhavati tadyogAjIvasya vIryapariNAmaH zaktiH - sAmarthya kAyayogaH / yathA - vahnisaMyogAt ghaTasya raktatApariNAmo bhavati, evaM khalu - AtmanaH kAya - karaNa saMvandhAd vIryapariNAmo bodhyaH / evamAtmayuktakAyAdhInA vAgvagaNAyogya pudgalaskandhAH bheda se vaha tIna prakAra kA hai / manovargaNA ke pudgaloM ke nimittaM se AtmapradezoM meM parispandana honA manoyoga hai / bhASA ke yogya pudgaloM arthAt bhASAvargaNA ke pudgaloM ke nimitta se AtmapradezoM meM spandana honA vacanayoga hai aura gamana Adi kriyAoM se AtmA ke pradezoM meM jo parispanda hotA hai, vaha kAyayoga hai| AtmA ke rahane kA sthAna, pudgala dravyoM se banA huA yaha zarIra kAya kahalAtA hai, jaise vRddha yA durbala puruSa ke calane-phirane meM lAThI sahAyaka hotI hai, UpaDakhAvaDa mArga meM usase sahAyatA milatI hai, usI prakAra AtmA ke lie zarIra sahAyaka hai / isa zarIra ke nimitta se jIvakA jo vIryapariNamana hotA hai, vaha kAyayoga kahalAtA hai| jaise agni ke saMyoga se ghaTa meM raktatA (lAlimA) pariNAma utpanna hotA hai, usI prakAra kAya rUpa karaNa ke nimitta se AtmA meM vIrya pariNAma utpanna hotA hai vahI kAyayoga hai| isI prakAra jIva vacana vargaNA ke pudgaleAnA nimittathI AtmapradezAmAM parispandana thavu' manAyeAga che bhASAne caiAgya puddagalA arthAt bhASAvagaNAnAM pudgaleAnA nimittathI AtmapradezeAmAM spanjIna thavuM vacanayeAga che ane gamana Adi kriyAethI AtmAnA pradezemAM je parispandana thAya che te kAyayeAga che. AtmAne rahevAnuM sthAna, pudgaladravyethI maneluM A zarIra kAya kahevAya che. jema vRddha athavA dukhaLa purUSane cAlavA-pharavA mATe lAkaDI sahAyaka bane che. khADA-TekarAvALA rastAmAM tenAthI sahAyatA maLe che, tevI ja rIte AtmA mATe zarIra sahAyaka che. A zarIranA nimittathI jIvatuM je vI - pariNamana thAya che, te kAyayeAga kahevAya che. jema agninA sacaiAgathI ghaDAmAM rakatatA (lAlimA) pariNAma utpanna thAya che, tevI ja rIte kAya rUpa karaNanA nimittathI AtmAmAM vIya-pariNAma utpanna thAya che te ja kAyayeAga che. evI ja rIte jItra vacanavaNAnA pudgalAne grahaNa karIne tyAge che tenA
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 61.1 AsravatatvanirUpaNam visaramAnAH pAka kRtakaraNatA mAsAdayanti, anena ca bAkaraNena sambandhodI remano vIryotthAnaM bhASaNazakti:- vAgyogaH / sa ca-satyAdi bhedAccaturvidhA; (evam-kAyavatA''tmanA sarva pradezai gRhItA manovargaNA yogya pudgalaskandhAH zubhAdi cintanArtha karaNabhAvamASacante, tatsambandhAccAtmanaH parAkramavizeSo manoyogA; so'pi-satyAdi bhedaaccturvidhH| tatra-yadhapi vAgvargaNAyogyapudgalaskandhAmanovargaNAyogya pudgalaskandhA vA, na paramArthataH satyAdivyapadezayogyAH snti| zAnasyaiva satyAdi bhedasadbhAvAt sthApi-satyAdijJAne-Atmano vaLAdhAna sAdhaka tamatvAt no indriyAvaraNakSayopazamasamudbhUtamanovijJAna pariNAme AtmanoM mudgaloM ko grahaNa karake tyAgatA hai| unake nimitta se yA vacana rUpe karaNa se AtmavIrya kA jo utthAna hotA hai, use vacanayoga samajhanA cAhie / satyavacanayoga Adi ke bheda se usake cAra bheda haiN| isI bhAMti kAyavAn AtmA ke dvArA samasta pradezoM se grahaNa kiye hue mano vargaNA ke yogya pudgalaskandha zubhAzubha cintana meM karaNa hote haiN| unake saMbaMdha se AtmA kA jo parAkrama-vizeSa utpanna hotA hai, use manoyoga kahate haiM / satya Adi ke bheda se vaha bhI cAra prakAra kA hai| ___ yadyapi vacana vargaNA ke yogya pudgalaskandha athavA mano vargaNA ke yogya pudgalaskandha vAstava meM satya thA asatya zabda se kahane ke yogya nahIM haiM, kyoMki satya asatya AdikA bheda jJAna meM hI ho sakatA hai, tathApi satya yA asatya jJAna meM ve AtmA ke sAmarthya ko utpanna karate haiM tathA no indriyAvaraNa karma ke kSayopazama se utpanna honevAle mano. nimittathI athavA vacanarUpa karaNathI AtmavIryanuM je utthAna thAya che tene vacanaga kahe che. satyavacana AdinA bhedathI tenA cAra bheda che. A rIte kAyavAn AtmA dvArA samasta pradezothI grahaNa karavAmAM AvelA mane vargaNAne pudgalakaMdha zubhAzubha cintanamAM karaNa thAya che. temanA saMbaMdhathI AtmAnuM je parAkrama vizeSa utpanna thAya che tene mane vega kahe che satya AdinA bhedathI te paNa cAra prakAra che. jo ke vacanavargane yogya pagalakaMdha athavA mane vargaNAne gya paMgalakaMdha vAstavamAM satya athavA asatya zabdathI kahevAne gya nathI. kAraNa ke satya asatya Adine bheda jJAnamAM ja thaI zake che, te paNuM satya athavA asatya jJAnanI andara te AtmAnA sAmarthyane utpanna kare che, tathA Indriya (mana) bAhya karmanA kSapazamathI utpanna thanArA mane vijJAna rU5
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ wre tatvArthasUtra palAdhAnakAritvAccAtma sahacaritatvAdupacArata:-tadvargaNAyogyapudgalaskandhAnA: mapi satyAdi dhyapadezo bodhH| evaJca-kAyikavAcikamAnasa bhedAt trividha karmayogaH, tAmmAdhiSThitAH kAyAdayaH samuditAH ekakAca kriyAhetavo bhavanti, kAyikAdi trividhaM karma kabhU syAtmanaH kAyaikatva pariNatyA'bhinnaM karaNaM bhavati, vIrya nirvartanIyetu-parasparAnugamanapariNAyAt dravyarUpAH kAyAdi yogAH bhASayoga vIrya nirvatayanti, yathA khalu-karturAtmanaH zarIrasyAgamane nirvatrye'pi Adau abhinna kAraNamekatvAt evamete'pi trayo yogA bhavanti, tasmAdeSa eva kAyAtma: padezapiNDaH pativiziSTa kriyAkAritvAvacchinna trividho yoga ucyate / para vijJAna rUpa pariNAma meM AtmA ke sahAyaka banate haiM, isa kAraNa se tathA AtmA se sahacarita hone ke kAraNa upacAra se una pudgalaskandhoM ko bhI sasya yA asatya Adi zabdoM se kahA jAtA hai| isa prakAra kAyika, vAcika aura mAnasika ke bheda se tIna prakAra kA karmayoga kahalAtA hai| AsmA se adhiSThita kAya Adi saba milakara aura akele-akele bhI kriyA ke hetu hote haiM / kriyA cAhe kAyika ho yA vAcika athavA mAnasika, tathApi usakA kartA to AtmA hI hai| vaha saba kriyAoMkA abhinna kAraNa hai| dravyarUpa kAyayoga Adi Apasa meM milakara bhAvayoga rUpa vIrya ko utpanna karate haiM / jaise AtmA karttA ke zarIra ke Agamana aura utpAda Adi meM eka prathama abhinna kAraNa hai, isI prakAra ye tInoM yoga bhI hote haiN| isa prakAra zarIra aura AtmA ke pradezoM kA piNDa vibhinna kriyAoM ko karane ke kAraNa tIna prakAra kA yoga kahalAtA hai| pariNAmamAM AtmAnA sahAyaka bane che, e kAraNathI temaja AtmAthI sahacarita hevAnA kAraNe upacArathI te pudgalakone paNa satya athavA asatya Adi zabdathI kahevAmAM Ave che. AvI rIte kAyika vAcika ane mAnasikanA bhedathI paNa traNa prakAranA karmaga kahevAya che. AtmAthI adhiSThita kAya Adi badhAM maLIne ane eklA ekalA paNa kriyAnA hetu hoya che. kriyA bhale kAyika hoya athavA vAcika athavA mAnasika te paNa tene katAM te eka AtmA ja che. te badhI kriyAonuM abhina kAraNa che. dravyarUpa kAyaciMga vagere aMdare aMdare maLIne bhAvaga rUpa vIryane utpanna kare che jema AtmA kartAnA zarIranA Agamana ane utpAda eka paheluM abhinna kAraNa che, evI ja rIte traNe roga paNa hoya che. AvI rIte zarIra ane AtmAnA pradezanA piNDa vibhinna kriyAone karavAnA kAraNe traNa prakAranAga kahevAya che,
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA - niyukti TIkA a. 6 sa. 1 Asravatatva nirUpaNam ' mArthatastu - audArikakArmaNa vaikriyakAyayoga - mizrakAyayogabhedena kAyayogaH saptavidhaH / vAgyogazcaturvidhaH, satyAdi bhedAt satyo'satyaH satyAnRto 'sasthA nRtazceti / tatra - pApAderviratavyamiti satyavAgyogaH, pApaM nAsti kiJciditi-asatyo vAgyogaH, imA gAvazvaranti iti satyAnRto yogaH puMsAmapi gopadena grahaNAt / 'caitra - 1 grAma AgataH' iti asatyAnRto vAgyogaH / evaM manoyogo'pi satyAdi bhedAccaturvidhaH, iti paJcadazakAyAdiyogAH - avaseyAH / sa ca kAyAdiyogaH pratyekaM dvividho bhavati, zubhazvA-zubhazca tathA ca- kAyayogaH - vastutaH kAyayoga sAta prakAra kA hai - ( 1 ) audArika kAyayoga (2) audArika mizrakAyayoga (3) vaikriyakAyayoga (4) vaikriyamizrakAyayoga 5 ) ) AhAraka kAyayoga (6) AhAraka mizra kAyayoga aura (7) kArmaNa kAyayoga | vacanayoga cAra prakora kA hai - ( 1 ) satyavacanayoga (2) asatyavacanayoga (3) satyAsatya - ubhaya- vacanayoga aura (4) anubhavacanayoga | 'pApa se virata honA cAhie' satya vacana yoga hai / pApa kucha bhI nahIM hai yaha yaha asatyavacana yoga hai / 'ye gAyeM cala rahI haiM, yaha satyAsatyavacanayoga hai, kyoMki yahAM 'go' zabda se puruSoM ko bhI grahaNa kiyA gayA hai / 'caitra ! gAMva se AyA' yaha asatyA mRSA - anubhavacanayoga hai| isI prakAra manoyoga bhI satya Adi ke bheda se cAra prakAra kA hai / saba milakara yoga ke pandraha bheda hote haiM / kAyayoga Adi meM se pratyeka ke do-do bheda haiM- zubha aura azubha isa kAraNa kAyayoya bhI zubha-azubha ke bheda ye do prakAra kA hai / vastutaH 4.yaye'ga sAta adharanA hai. - (1) sohAri ayayoga (2) gauhaarika mizrakAyayeAga (3) vaikriya kAyayeAga (4) vaikriyamizra kAyayeAga (5) AhAraka kAyasega (6) AhAraka mizrakAyayeAga ane (6) kANu kAyayoga vacanayeAga yAra aThAnnA che-(1) satya vayanayoga (2) asatya vayanayoga ( 3 ) satyAsatya_ ubhaya-vayanayoga bhane (4) anulaya vayanayoga - pAyathI - virata thavu joIe A satya vacanayeAga che.-pApa kazuM' ja nathI A asatya vacanAga che. A gAce cAlI rahI che" A satyAsatya vacanaceAga che kAraNa ke ahIM 'ge'zabdathI purUSone paNa grahaNa karavAmAM AvyA che. 'caitra' gAma Avye' A asatyA mRSA-anubhaya vacanayAga che. AvI ja rIte maneAyeAga paNa satya AdinA bhedathI cAra prakAranA che. badhA maLIne cAganA paMdara bheda hAya che. kAcAga AdimAMthI pratyekanA be-be bheda che-zubha ane azubha AthI kAyayeAga paNa zubha-azubhanA bheddathI e prakAranA che, vacanayAga ane manA tu0 2
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ A2 tatvArthastra zubho-'zubhazca / evaM-bacoyogo-manoyogadhA'pi shubho'shubhshc| tatra-zubhaM puNyaM sAtAdi sakalakarmakSayo vA.rAddhetulvAt zubhaH, azubhaM punaH pAparUpaM nArakAdi janyaphalaM saMsArAnuvandhi taddhetutvAdazumo yoga ucyate / tatrA-'zubhaH kAyayogohi hiMsA'steyA-'brahmacaryAdIni, tatra-kAyikayogaH kevalo'saMjJi pRthibhyAdiSu masiddhaH / manovyApArarahito jIvAnAM mANaghAtako yaH khala yogatrayabhAk pANI bhavati tasyA'pyupasarjanIbhUta manovAgvyApArasya kAyikayoga eva ghAtakatvenodRzUtazaktivAd vidhakSitaH, anyatra gacittasyA- 'nyaviSayAM vAcaJca bhASamANasya pramAdinaH / vacanayoga aura manoyoga ke bhI yahI do-do bheda haiN| zubha kA artha hai puNya yA sAtaveidanIya Adi samasta karmoM kA kSaya / jo yoga isakA kAraNa hotA hai, ata: zubha kahalAtA hai| azubhayoga pAparUpa hotA hai / naraka Adi meM janma honA usakA phala hai| saMsAra kI paramparA ko paDhAne ke kAraNa yaha azubhayoga kahalAtA hai| hiMsA karanA, corI karanA, abrahmacaryakA sevana karanA Adi azubha jhAyayoga hai| kevala koyoga asaMjJI evaM bacanalabdhi se rahita pRthvI chAna Adi ekendriya jIvoM meM hI pAyA jAtA hai| tInoM yogoM se yukta bhI jo prANI mAnasika vyApAra se rahita hokara jIva kA ghAta karatA hai, usakA kAyika yoga hI mAnA jAtA hai, kyoMki usa samaya ulake mana aura vacana kA vyApAra gauNa hotA hai / usakA mana kahIM ganA paNa Aja prakAranA be-be bheda che. zubhane artha che puNya athavA sAtA vedanIya Adi samasta karmone kSaya, je vega AnuM kAraNa hoya che tethI zubha kahevAya che. azubhaga 5.parUpa hoya che. naraka AdimAM utpanna thavuM e tenuM phaLa che. saMsAranI paramparAne vadhAravAnA kAraNa rUpa hovAthI te azubhAga kahevAya che hiMsA karavI, cerI karavI, abrahmacaryanuM sevana karavuM Adi azubha kAya che. kevaLa kAyavega asaMjJI ane vacana labdhithI rahita pRthvIkAya Adi ekendriya jIvomAM ja jovAmAM Ave che. traNe rogothI yukta paNa je prANuM mAnasika vyApArathI rahita thaIne jIvane ghAta kare che tene kAyikAga ja mAnavAmAM Ave che. kAraNa ke te samaye tenA mana ane vacananA vyApAra auNa hoya che. tenuM mana bIje kazeka hoya che ane vacana vaLI koI bIjI:
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ - dIpikA-niyukti TIkA a. 6 i. 1 AstravatatvanirUpaNam evaM paro'cintitArthena vAyogena inti, anyaH punarmanovyApAreNaiva kAyaH pAka kriyAnirapekSaH san hiMsAM vidadhAti, anyastu-kAya-pAG-manovyApAravAn jIvAna pIDayati, ityevaM teSu-yaH kevalaH kAyavyApAraH sa vivakSyate / evaMparaparigRhItarayA-'nisRSTasya tRNAderapi cA''dAnaM steyam , tadapi steyaM pazyeka yogavati-samudAyavarti ceti dvividham / tatra-kevalaM kAyavyApArarUpamatra bodhyam / abrahmacaryamapi-saMjAtave hodayasya viSayasevanam-svAvayavanodanajanitaM sArzamukhaJcA-'vagantavyam / prakRte ca kevalajhAyavyApArarUrI bodhyA, AkAkSAmohasadbhAvAt , pRthivyAdipu-AhAramayamaithunaparigrahasaMjJAsambhavAt / evam dahanacchedanA anyatra hotA hai aura vacana koi anya bAta kahatA hai, aise pramAdI puruSa kA kAyika vyApAra kAyayoga hI samajhanA caahie| islI prakAra dUsarA koI acintita arthavAle vacanayoga se ghAta karatA hai, koI kAya evaM vacana kI kriyA se nirapekSa hokara kevala mAnasika vyApAra se hI hiMsA karatA hai aura koI kAya, vacana tathA mana-tInoM ke vyApAra se yukta hokara jIvoM ko pIr3A pahuMcAtA hai| ina meM le kevala kAyayoga kI hI vizakSA kI jAtI haiM / halI prakAra dUsare ke hArA gRhIta evaM adatta taga Adi ko bhI grahaNa karanA steya (corI) hai| yaha steya bhI do prakAra kA hai-kisI bhI eka yoga se honevAlA aura tInoM yogoM se honevAlA / yahAM kevala kAyavyApAra rUpa hI samajhanA cAhie / veda ke udaya se viSaya kA sevana karanA yA apane avadhana vizeSa kI preraNA se sparzasukha kA anubhava karanA abrahmacarya hai| yahAM kAyika vyApAra rUpa abrahmacarya hI samajhanA caahie| AkAMkSAmohanIya ja vAta kahe che AvA pramAdI purUSanA kAyika vyApAra kAyama ja samajavA joIe evI ja rIte bIjA keI acintIta arthavALA vacanogathI hiMsA kare che, kaI kAya ane vacananI kriyAthI nirapekSa thaIne mAtra mAnasika vyApArathI ja hiMsA kare che ane kaI kAya, vacana tathA mana-traNenA vyApArathI yukata thaIne jIvone pIDA pahoMcADe che. AmAMthI prApta kAyayegInI ja vivakSA karavAmAM AvI rahI che. AvI ja rIte bIjA dvArA grahIta ane adatta tRNa Adine paNa grahaNa karavuM e staya (cerI) che. A steya paNa be prakAranuM che-koIpaNa eka rogathI thanArI temaja traNe rogathI thanArI atre phakta kAya vyApAra rUpa ja samajavuM joIe. vedanA udayathI viSayanuM sevana karavuM athavA pitAnA avayava vizeSanI preraNAthI sparza sukhane anubhava kare abrahmacarya che. ahIM kAyika vyApArarUpa abrahmacarya ja samajavuM
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ju tatvArtha sUtre sslekhana hAsya dhAvata calAna laGghanA - varohaNA - SssphoTana prabhRti karmavizeSAH kAyiko'zubha yogaH 1 sA'vadya tRtarUpapizunAdIni vAciko prayogaH 2 satyamapi - vacaH sAvadyaM vAcikaM karmA'zumavAciko yoga:, yathA-' inyantAM caurAH ' 'vyApAdyanai hiNsraaH'| anRtaM puna - rayathArthameva, yathA- 'caura' caurngkaarmaakroshyhi'| puruSa N tAvada-niSThura snehavarjitaM vacanam, yathA- 'dhignAbhma 1 mUrkhastvaM pApAcAra -1' iti / pizunaM satyamapi prItirAhityApAdanAnyadasya parokSasya sato doSasUcakaM vacaH evam asatya cchalazataM dammolluNThikA kaTuka sandigdhakA samAva hone se pRthvIkAya Adi meM AhAra, bhaya, maithuna evaM parigraha saMjJA vidyamAna rahatI hai| jalAnA, chedana - bhedana karanA, Alekhana karanA, haMsanA, dauDanA, kUdanA, lAMghanA, caDhanA-utaranA, pachAr3anA Adi-Adi karma azubha kAyayoga kahalAte haiN| sAvadha bhASA bolanA, asatya bolanA, kaThora vacana kahanA, cugalI khAnA Adi azubha vacanayoga hai / vacana bhale satya ho tathApi vaha yadi sAvadha hai to azubha vacanayoga hI samajhanA caahie| jaise- cauroM kA hanana karoM, hiMsaka prANiyoM ko mAra DAlo, ityAdi / anRna ayathArtha hI hotA hai, jaise jo cora nahIM hai, use cora kahanA / niSThura yA sneha se hIna vacanoM kA prayoga 'paruSa' kahalAtA hai, jaise-bhare jAlima ! tU mUrkha hai, tU pApI hai| pITha pIche kisI ke vidyamAna bhI doSoM ko prakaTa karanevAle vacana ko pizuna kahate haiM / isa prakAra asatya, chala se bhare hue, daMbhapUrNa asabhya, kaTuka, saMdigdha joIe. AkAMkSA se hanIyanA sadbhAva thavAthI pRthvIkAya AdimAM AhAra, bhaya, maithuna ane parigraha saMjJA vidyamAna rahe che. havaM, saNagAvavu chehana-lehana 42, mAsena 42vu', sarvu, hoDavu', lAMdhavu, caDhavuM-utaravuM, pachADavu' Adi-Adi kama azubha kAyayeAga kahevAya che. sAvadya bhASA vadavI asatya bhASaNa karavuM, kaThAra vacana kahevA, cADI khAvI Adi azubha vacanaceAga che vacana bhale satya hAya paNa jo te asAvadya hAya te azubha vacanacaiAga ja samajavA joie. dA ta cArAne haNI nAkhe hiMsaka prANIone mArI nAkheA' ItyAdi anRta ayathA ja hoya che, jema ke je cAra nathI tene cAra kaheve| niSThura athavA snehathI hIna vacananeAnA prayAga 53Sa (142) devAya che. prema hai- are luhamI tu bhUrkha che, tU pAyI che, pIDa pAchaLa kaiAInA vidyamAna paNu doSane prakaTa karavAvALu' vacana pazuna kahevAya che. A prakAre masatya chapaTathI larelA, halapUrNA, asalya, uduI, sahigdha
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 6 sU. 1 AstravatatvanirUpaNam mitavikathitAzritaH pravacanavirodhI sarbo vAciko yogo grAhya / abhidhyAvyApAdeyo'sU yAdIni mAnaso yogo'sura, tatra-sarvadA prANiSvabhidrohAnudhyAnam abhidhyA, yathA-'asmin mRte sati sukhaM vasAmaH-' iti / sApAya:-utpAdanA''rambho vyApAro bhavati, yathA-''styasya saMzataH ko'pi zatru stameva kopayAmi yathA sa enaM hanyAt' iti / paraguNotkarSAsahiSNutA-ISyA, guNeSu dossaavisskrnnm-amuyaa| abhimAnaharSazokadainyAdayo'pi-azubha mAnasayogA bodhyA:, vadbhinnAH zumAH kAyika vAcika mAnasayogA avagantavyAH iti bhAvaH // aMTasaMda jitane bhI vacana haiM athavA pravacana se viruddha jo vacana hai, una saba ko azubha vacanayoga samajha lenA caahie| abhidhyA hiMsA, IrSyA, DAha Adi jitane bhI aprazasta mAnasika vyApAra haiM, ve azubha manoyoga meM parigaNita hote haiN| sadaiva prANiyoM ke droha-aniSTa kA cintama karanA abhidhyA hai, jaise yaha socano ji-amuka mara jAya to hama sukha se rheN|' isakA zatru amuka puruSa hai, use kupita kara deM jisase vaha ise mAra DAle isa prakAra kA cintana sApAgha-cintana kaha lAtA hai| dUsare ke guNoM ke utkarSa ko sahana na kara sakanA IyA hai| parAye guNoM ko bhI doSa ke rUpa meM prakaTa karanA asthA hai| abhimAna, harSa, zoka, dainya Adi bhI azubha manoyoga hI samajhanA cAhie / ___ ullikhita azubha kAyika, vAcika aura mAnasika yoga se viparIta jo yoga haiM, ve zubha haiN| ane elaphela jeTalAM paNa vacana che athavA pravacanathI virUddha je vacana che. te saghaLAne azubha vacanaga samajI levA joIe. abhidhyA hiMsA, IrSA, droDu Adi jeTalAM paNa aprazasta mAnasika vyApAra che te mane yogamAM pariNata thAya che. sadaiva prANionA droha-aniSTanuM cintana karavuM te abhidhyA che. jema ke evuM vicAravuM ke-amuka marI jAya te ame sukhe rahIe Ane zatru amuka purUSa che tene gusamrAmAM lAvI daIe jethI te pelAne mArI nAkhe "A prakAranuM cintana sApAya cintana kahevAya che bIjAnAM guNonA utkarSane sahana na karI zakavA te IrSyA che. bIjAnAM guNene paNa deSanA rUpamAM pragaTa karavA e asUyA che. abhimAna, harSa, zeka, garIbAI, Adi paNa azubha maga ja samajavA joIe. ulikhita azubha kAyika vAcika ane mAnasika rogathI viparIta je yega che te zubha che.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ * tatvArthasUtre uktazca-samavAyAai5-samavAye-'paMca AsavadArA paNattA, taM jahAmicchattaM, aviraI, pamAyA, kalAyA, jogA' iti / paJcA-''sra dvArANi prajJaptAni, tadyathA-mitha yAtvam-avirati:-pramAdA:-kapAyA:-yogAH, iti / vyA. khyAmajJaptI bhagavatIsUtre-16 zatake 1 uddezake 564 sUtre coktam-'tivihe joe paNNatte, taM jahA-maNajoe, vaijoe, kAyajoe' iti / trividho yogaH prajJaptaH, tadyathA-manoyogaH-vacoyoga:-kAyayogaH' iti / tathAcA-''dizabdena mithyAdarzanA-'virati pramAda-kapAya-prabhRtayo gRhyante, evaJca-manoyoga-vacoyogakAyayoga-mithyAdarzanA-'virati-pramAda-kaSAyAH-AsravA iti phalitam yathAsaraH salilAvAhivivaradvAra salilAvakAraNatvAdAsrava ucyate, evam-yogamithyAtvA-'virati-pramAda-kaSAya praNAlikayA-''tmanaH karmA-''stra vatIti yogAdaya AsravA vyapadizyante // 1 // samavAyAMgasUtra meM kahA hai-AstrabadvAra pAMca haiM, yathA-mithyAtva, avirati, pramAda kaSAya aura yoga / bhagavatImUtra ke solahaveM zataka ke uddezaka prathama, sUtra 564 meM kahA hai-'yoga tIna prakAra kA kahA hai, manoyoga, vacanayoga aura kaayyog|' ___ sUtra meM grahaNa kiye hue 'Adi' zabda se mithyAdarzana, avirati pramAda, kaSAya, yoga kA grahaNa hotA hai| isase phalita yaha huA ki manoyoga, vacanayoga, kApayoga, mithyAdarzana, avirati, pramoda, kaSAya, aura yoga ye saba Asrava haiM / jaise tAlAba meM pAnI ke Ane kA jo dvAra-chidra Adi hotA hai, vaha Asrava kahalAtA hai, usI prakAra yoga, mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya yoga rUpI nAlI meM AtmA meM, jo karma Ate haiM, unheM bhI Asrava kahate haiM // 1 // samavAmAMgasUtramAM kahyuM che-AsavAra pAMca che-yathA-mithyAtva, avirati pramAda, kaSAya ane cAga bhagavatI sUtranA sALamAM zatakanA uddezaka prathama sUtra pa64mAM kahyuM che-ga traNa prakAranAM kahevAmAM AvyA che, mane yoga, vacanaga ane kAyama sUtramAM grahaNa karavAmAM Avela-Adi zabadathI mithyAtva virati, avirati, pramAda, kaSAya yoganuM grahaNa thAya che. AnAthI lita e thayuM ke manega, vacanayoga kAyayoga, mithyAtva virati, avirati pramAda, kaSAya ane yoga A badhAM Asrava che jema taLAvamAM pANInA AvavAnuM je dvAra chidra vagere che te Asrava kahevAya che, te ja rIte cega mithyAtva, avirati pramAda, kaSAyayoga rUpI garanALAthI AtmAmAM je karma Ave che temane paNa Asava kahevAmAM Ave che. 15
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a, 6 sU. 2 puNyapApayoH AsvakAraNatirUpaNam 15 mAmayasamAla mUlam-puNNapAvANaM subhAsubhA jogA // 2 // chAyA-'puNya-pApayoH zubhA'zubhI yogauM' // 2 // tatvArthadIpikA-pUrvaM tAvad AsravasvarUpaM nirUpitam , smpti-punnypaaphyo| zubhA'zubhau yogI-Asravau prarUpayitumAha-'puNNapAvANaM subhAsubhA jogA' iti / karma tAvat dvividhaM puNyaM-pApaJca, tatra-puNyakarmaNa:-Ayavahe tuH shubhyogaapaapkrmnnshcaa''srbheturshubhyogH| tatra-prANAtipAta, steya, maithunAdirazubhakAya yogaH, anRtabhASaNa, paruSA'sabhyA' lILAcanAdi zubho vAgyogaH, prANivadha cintaneyA-'nuyAdirazumo manoyogaH, sad-viparIta-zubhaH kAyAdiyogaH iti // 2 // tatvArthaniyukti:-pUrva khalu dvividho yogaH pratipAditaH zubhazcAzumazca, tatra 'puNNapAvANaM' ityAdisUtrArtha-zubhayoga puNya kA aura azubhayoga pApakA kAraNa hai // 2 // tatvArthadIpikA-pahale Astra va ke svarUpa kA nirUpaNa kiyA gayA hai, aba yaha batalAte haiM ki puNya aura pApakA Asrava kisa kAraNa se hotA hai ? ___ karma ke do bheda haiM-puNyakarma aura pApakarma / ina meM se puNyakarma ke Asrava kA kAraNa zubhayoga aura pApa karma ke Arava kA kAraNa azubha karma hai| prANAtipAta, corI, maithuna Adi azubha kAyayoga hai| asatya, kaThora, asabhya yA azlIla vacana bolanA azubha bacanayoga hai| hiMsA kA vicAra karanA, Iparza karanA, DAha karanA, Adi azubha manoyoga hai / inase viparIta jo yoga haiM, unheM zubha kAyayoga Adi samajhanA cAhie // 2 // tatvArthaniyukti-pahale yoga ke do prakAra pratipAdita kie gae haiM:'puNapAvANaM subhAsubhA jogA' sUvAtha-zubhayoga puNyanuM ane azubhayoga pApanuM kAraNa che mArA tatvArthadIpikA-pahelA Asava svarUpanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM have e darzAvIe chIe ke puNya ane pApane Asrava kayA kAraNathI thAya che ? karmanA be bheda che-puNyakarma ane pApakarma AmAMthI puNyakarmanA Asavana kAraNa zubhAga ane pApakarmanA AtsavanuM kAraNa azubha karma che prANAtipaat, yArI, gaithuna mAsizubha yayA cha. asatya, 12, asalya. athavA alIla vacana belavA azubha vacanaga che hiMsAne vicAra kara.. IrSA karavI, drohakara Adi azubha mAga che. AnAthI je ga che temane zubha kAyayAga vagere samajavA jaIe 2 tatvArthaniryukti-agAu yoganA be prakAra pratipAdita karavAmAM AvyA che
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 16 tatvArthasatre yaH zubhaH kAyAdiyogaH sa kiM sarvasyaiva karmaNo'vizeSeNA''sravo bhavati ? Ahosvit kasyacideva karmaNaH zatravaH 1 evam - azuSo'pi kAyAdiyogaH kiM sarvasyaiva karmaNa Asava bhavati ? utAho kasyacideva karmaNaH ? ityAzaGkAyA nirAsArthamAha - 'puNNapAcANaM subhAsu mA jogA' iti / puNya-pApayoH puNya karma pApa karmaNoH zubhAzubha yogI - Asa bhavataH / tatraH - puNyaM tAvada - dvicatvArizada vidhaM karma caturthAdhyAye tRtIyamutre pratipAditam / tasya khalu evaMvidhasya puNya karmaNaH zubhaH kAyAdiyoga Asravo bhavati / azuzca kAyAdiyogaH - pApakarmaNa Asravo bhavati, pApakarma - tAvad dvayazItividhaM paJcamAdhyAye prarUpitam / tatra - prANAtipAtAdi nivRtyAdayaH satyAdayo'parigrahatA dharmadhyAnAdayazva zubho yogaH puNyasyaiva karmaNa astratro bodhyaH / na tu pApakarmaNaH, prANAtipAtAdilakSaNa trizubha aura azubha | ina meM se zubha kAyayoga Adi kyA sAmAnya rUpa se sabhI karmoM ke kAraNa hote haiM athavA kisI viziSTa karma ke kAraNa hote haiM ? isa AzaMkA kA nirAkaraNa karane ke lie kahate haiM puNyakarma ke Asrava kA kAraNa zubhayoga hai aura pApa karma ke Asrava kA kAraNa azubhayoga hai / puNya (zubhakarma) ke bayAlIsa bheda haiM unakA pratipAdana cauthe adhyAya ke tRtIya sUtra meM kiyA jA cukA hai / isa puNyakarma ke Asrava kA kAraNa zubhayoga hai / isase viparIta pApakarma ke Asrava kA hetu azubhayoga hai / pApa karma ke kyAsI bhedoM kA nirUpaNa pAMcaveM adhyAya meM kiyA gayA hai| prANAtipAta Adi se virati satya Adi! aparigrahatA evaM dharmadhyAna Adi zubhayoga haiM aura ina meM puNyakarma kA hI Asrava hotA hai| zubha ane azubha AmAMthI zubha kAyayoga Adi zu' sAmAnya rUpathI badhA karmonA kAraNa hAya che, athavA kAI vizeSa kanA kAraNu hAya che ? A zakAnA nivAraNa arthe kahIe chIe puNyakanA AsavanuM kAraNa zubhayoga che ane pApakamanA AsravanuM kAraNu azubhayoga che. puNya (zubhakarma) nA kheMtAlIsa bheda che temanu pratipAdana cAthA adhyAyanA trIjA sUtramAM karI devAmAM AvyuM che. A puNyakarmAMnA a straneA hetu azubhayoga che. AnAthI viparIta pApakanA AsavanA hetu azubha caiAga che. pApakamanA khyAMzI bhedonu nirUpaNu pAMcamAM adhyAyamAM karavAmAM Avyu che prANAtipAta AdithI vitti, satya Adi, aparigraha tathA prema dhyAna zmAdi zubha yoga che ane enAthI puNyaka'nA ja Asrava thAya che,
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA bha, 6 2.2 puNyapApayoH AsavakAraNanirUpaNam 17 vidho'pi-azubhaH kAyAdiyogaH pApasya dvayazItibhedabhinnasya karmaNa Asravo bhavati / evaJca-tathAvidhAzubho yogaH puNyasyaiva karmaNa Asravo na tu-pApasyeti rItyA-ekkAreNa-pApakarmaNa eva nivRtti rucyate, na tu tasya zubhayogasya karma nirjarAhetutvaniSedhaH kriyte| tathA ca-zubho yogaH puNyasya-nirjarAyAzca hetu rbhavati, azubho yogazca-pApasyaiva karmaNo hetu bhavati, kadAcit puNyasya karmaNa iti. bhaavH| tatrA-'vidhe jJAnAvaraNIyAdi mULakarmaNi dvAcatvAriMzat puNyamakRtayaH tathAhi-sAtAvedanIyam-deva-manuSya-tiyaMgASi, uccairgotram / nAmakarma saptatriMzad vidham , tathAhi-devagatiH1 devagatyAnupUrvI2-manuSyagatiH3-manuSya. prANAtipAta Adi tInoM prakAra ke azubha kAyayoga Adi se vayAsI prakAra ke karma kA Asrava hotA hai / isa prakAra pUrvokta zubha yoga puNyakA hI Asrava hai, pApa kA nahIM yahAM jo 'eva' zabdakA prayoga kiyA gayA hai, usase yaha samajhanA cAhiye ki zubhayoga pApa karma ke Asrava kA kAraNa nahIM hotA, magara aisA nahIM samajhanA cAhie ki zubhayoga kamanirjarA kA kAraNa nahIM hai / isa prakAra zubhayoga puNya kA bhI kAraNa hai aura nirjarA kA bhii| aura azubha yoga pApa kA hI kAraNa hotA hai, magara kadAcit puNyakarma kA bhI kAraNa ho jAtA hai| jJAnAvaraNIya Adi ATha prakAra ke karmoM kI kyAlIsa uttara prakR. tiyAM puNyaprakRtiyAM hai| ve isa prakAra haiM-sAtAvedanIya, devAyu, manu. vyAyu, tithaMcAyu, uccagotra tathA saMtIsa nAma kama kI nimnalikhita prakRtiyA~-(1) devagati (2) devagatyAnupUrvI (3) manuSyagati (4) manuSya prANAtipAta Adi traNe prakAranA azubha kAyAga AdithI khAMzI prakAranAM kameno Asrava thAya che. AvI rIte pUrvokata zubhaga puNyane ja Azrava che. pApane nahIM ahIM je "gha" zabda prayoga karavAmAM AvyuM che, tenAthI evuM samajavAnuM che ke zubhaga pApakarmanA AzvavanuM kAraNa hatuM nathI, paraMtu evuM na samajavuM. joIe ke zubhaga karmanijerAnuM kAraNa nathI. AvI rIte zubhaga puNyanuM paNa kAraNa che ane nirjarAnuM paNa ane azubhaga pApanuM ja kAraNa hoya che paraMtu kadAcIta puNyakarmanuM paNa kAraNa banI jAya che. jJAnAvaraNIya adi sAta prakAranA karmonI beMtAlIza uttara pravRtio puNyaprakRtio che. te A rIte che-sAtA vedanIya, devAyu manuSyAyu, tiryaMcA, uccagetra tathA sADatrIsa nAmakarmanI nimnalikhita prakRtie-(1) devagati ta03
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthasatre gatyAnupUrvI4-paJcendriyajAti5-audArikAdIni paJcazarIrANi10-audArikAdi pArIratrayasyA'GgopAGgAni13-ghathamaM saMhananam 14-prathamaM saMsthAnam 15-catvAri maMzasta-varNa-gandha-rasa-ruparzAni19-sAdidazakam-tathAhi-trasa-cAdara paryAyabhatyekazarIra-sthira-zuna-subhaga-musvarA-''deya-yazaH kIrtinAmAnira:-aguruladhvASTakam tathAhi-aguru laghunAmo-cchAsA-''tapodyota-prazastavihAyogatierAghAta-tIrthakara-nirmANanAmacetyaSTau / sarvasaGkalanayA saptatriMzadvidhaM nAmakarma bhvti| 37 / sAtAvedanIyAdayaH paJcetyevaM militvA dvicatvAriMzadvidhAH puNyapakRtyo bhvntiiti| gatyAnupUrvI (5) paMcendriyajAti (6-10) audArika Adi pAMca zarIra (11-13) audArika Adi tIna zarIroM ke aMgopAMga (14) prathama saMhanana-varSabhanArAca saMhanana (15) prathama saMsthAna-samacaturasra (16) prazasta varNa (17) prazasta gaMdha (18) prazasta rasa (19) prazastasparza (20. . 29) sadazaka arthAt trasa, bAdara, paryApta, pratyeka zarIra zubha, subhaga, susvara, Adeya aura yazaH kIrti nAma karma (30-37) aguru laghu aSTaka meM se sAta arthAt agurulaghu nAma karma, ucchvAsa nAma karma, AtapanAma karma, udyota nAma karma, prazastavihAyogati nAma karma, parA. ghAta nAmakama, tIrthakara nAma karma aura nirmANa nAma karma / isa prakAra saba ko joDane se nAma karma ke saiMtIsa bheda hote haiM / ina meM sAtA. vedanIya Adi pUrvokara pAMca bheda sammilita kara dene para bayAlIsa bheda ho jAte haiM / yahI vayAlIsa puNya prakRtiyAM haiN| (2) vasatyAnupUvI (3) manuSyagati (4) bhanutyAnunI (5) 5yendriya jAti (6-10) dArika Adi pAMca zarIra (11-13) dArika Adi traNa zarIre.nA aMge pAMga (14) prathama saMhanana varSabhanArAca saMhanana (15) prathama saMsthAna-samacaturastra (16) prazarata varNa (17) prazasta gaMdha (18) prazasta 2sa (18) praza24 25za' (20-28) usa dRza: arthAta trasa, mA2, paryApta, pratye: zarI2, zubha, sukha, sura32, Autha mane yaza: prItti nAma (3037) agurU laghu aSTakamAthI sAta arthAt agurulaghunAma karma, ucchavAsanAma karma, AtapanAma kama, udyatanAma karma, prazasta vihAgatinAmakarma, parAghAtanAma karma, tIrthaMkaranAma karma ane nirmANana ma karma A rIte badhAne saravALe karavAthI nAmakarmane sADatrIsa bheda thAya che. AmAMthI sAtavedanIya Adi pUrvokata pAMca bheda umeravAthI beMtAlIsa bheda thaI jAya che Aja beMtA trIsa puyaprakRttio che.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ - dIpikA-niryukti TIkA a. 6 rU. 2 puNyapApayoH AsabakAraNanirUpaNADU 19 . dvayadhikAzItividhaM pApakarma, tatra-pazcajJAnavaraNAni-5 nana darzanAparaNI. yAni-14 asAtAvedanIyam-15, pavizatividhaM mohanIyam-41 aSTAviMzatividheSu mohanIyeSu samyaktva-sampamithyAtva prakRtidvayasya pApakarmasvaM na sambhAti, * yato'nayorvandho nAlti, kevalaM mithyAtvamevaikaM baddhaM sat pApazanatayA pariNamate / evaM-narakAyuSpam 42-gAmakrama catustriMzad vidham tathAhi-naraka gati1-narakAmapUrvI 2-tiryaggati 3-tiryagAnupUrvI 4-rakendriyajAti catuSTayam 8-dazasaMhananasaMsthAnAni 18-aprazastavarNAdi catuSTayam 22-sthAvaranAmadazavidham, tathAhisthAvara 1-sUkSmA 2-'paryApta 3-sAdhAraNa zarIrA 4-'stharA 5-'zubha 6 pApa karma vayAsI prakAra kA hai, yathA-(1-5) pAMca jJAnAvaraNa (6-14) nau darzanAvaraNa (15) AsAtAvedanIya (16-41) chabIna mohanIyakarma kI prakRtimA-mohanIya karma kI aTThAIsa prakRtiyoM meM se samyaktvamohanIya aura mizramohanIya nAmaka do prakRtiyAM pApakarma prakRtiyoM meM parigaNita nahIM hai kyoMki unakA bandha nahIM hotA, kevala mithyAtva prakRti kA vadha hotA hai aura vaha pApa karma ke rUpa meM pariNata ho jAtI hai (42) narakAyu (43-76) cauMtIla prakAra kA nAma karma, yathA--(1) narakagati (2) narakAnupUrvI (3) tithaMcagati (4) tiyaM cAnupUrvI (5-8) ekendriya Adi cAra jAtiyAM arthAt ekendriya jAti, dIndriyajAti, brIndriyajAti, caturindriyajAti (9-18) pAMca saMhanana aura pAMca saMsthAna (19.22) aprazasta varNa, gaMdha, rasa, sparzanAma. karma (23-32) sthAvaradazaka, ghathA-(1) sthAcara (2) (sakSama (3) aparyApta ___ yA5: jyA 542nA cha,-(1-5) pAMya jJAnA125 -14) na1 darzanAvaraNa (15) azatAvedanIya (16-41) chavvIsa mehanIya karmanI prakRtio mohanIya karmanI aThThAvIsa prakRtiomAMthI samyakatva mehanIya ane mizra mehanaya e prakRtie pApakarma pravRtiomAM parigaNita nathI kAraNa ke temano bandha thatuM nathI, mAtra mithyAvaprakRtine badha thAya che ane te pApakarmanA rUpamAM pariNata thaI jAya che (42) narakAyu (43-76) caitrIsa prakAranA nAma 4 yathA-(1) na24gati (2) nAti bhAnubhUtI (3) tiya gati (4)tiya" apUvI (pa-8) ekendriya Adi cAra jAtio arthAt ekendriya jAti, be Indriya jAti, teIndriya jAti, caturIndrIya jAti (9-18) pAMca saMhanana ane yAya saMsthAna (18-22) maprazastavarNa, 'dha, 24, 25za nama bha. (23-32) sthA16234 yathA-(1) sthA12, (2) sUkSma (3) mapAta (4) sAdhAraNa
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthastra durbhaga 7-dusvaza 8-unAdeyA 9-'yazaH kIrtinAmAni 32-iti, upaghAtanAmA 33-'zupavihAyo ganiH 34 / (76) nocairgotram 77 -paJcavidhamantarAyam-82 tadevaM puNyapApakarmaNoH zubhA'zubhau yogI-Asravo bhavataH / / uktazcottarAdhyayane 28adhyayane 14-gAthAyAm-'puNNapAvAsavo thaaiti| puNya-pApAstravastathA // 2 // mUlam-sakasAyassa jogo saMparAyakiriyAe // 3 // chAyA-'sakapAyasya yogaH smpraaykriyaayaaH-||3|| tatvArthadIpikA-pUrva puNyapApakarmaNoH zubhA'zubhayogau AsravarUpau prarUpito, samprati-samparAyakriyAyA AkhavaM prarUpayitumAha-'sakasAyassa jogo saMparAya (4) sAdhAraNa zarIra (5) asthira (6) azubha (7) durbhaga (8) duHsvara (9) anAdeya (10) ayazAkIrti (33) upaghAtanAmakarma (34) azubha vihAyogalinAmakarma (77) nIcagotra (77-82) pAMca antarAya / isa prakAra zubhayoga aura azubhayoga puNya aura pApa ke kAraNa hote haiN| . uttarAdhyayanasatra ke 28 veM adhyayana kI caudahavIM gAthA meM kahA hai-'puNNapAvAsavo tahA' arthAt puNya kA aura pApa kA Asrava hotA hai / / 2 // sUtrArtha 'sakasAyassa jogo' ityAdi / kaSAyayukta jIva kA yoga samparAyakriyA ke Asrava kA kAraNa hotA hai // 3 // - tatvArthadIpikA-pahale batalAyA gayA hai ki zubha yoga puNya ke aura azubha yoga popa ke Asrava kA kAraNa hai / aba sAmparAyika kriyA ke (5) masthi2 (6) azuma (7) huma (8) 12 (6) anAya (10) ayaza: prIti (33) pAghAtanAma 4 (34) bhazubhaviDAyotinAma 4 (77) nIcagavya (78-2) pAMca antarAya AvI rIte zubhayoga ane azubhayoga puNya ane pApanA kAraNa hoya che. uttarAdhyayanasUtranAM 28mAM adhyayananI caudamI gAthAmAM kahyuM che'punnnnpaavaasbo tahA' arthAta pushyne| ane paapn| sAsava thAya che. // 2 // 'sakAyassa jogo saMparAyakiriyAe' sUvAtha-kaSAyayukta jIvane ega samparAyakriyAnA AsravanuM kAraNa hAya che. tatvArthadIpikA pahelA batAvavAmAM AvyuM ke zubhayoga puNyanA ane azubha yoga pApanA AmravanA kAraNe che. have samparAMyika kriyAnA AsravanI prarUpaNa karIe chIe
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.6 la.3 saMparAyakriyAyAH AsravanirUpaNam 21 kiriyAe-' iti / samapAyalya-kaSAyeNa krodhamAnamAyAlomarUpeNa sahitasyA ''tmanaH yogo-manovAkkAyarUH AtmapariNativizeSaH samparAzakriyAyA:saMsAraparyaTanakArakakriyAyAH bhavabhramaNajanakakarmaNa Avo bhavati / tathA camano vacaH kAyayogAdilakSaNaH pUrvoktasvarUpA'sravaH sarvasaMsAriNAM na samAnaphalArabhbhaheturbhavati, apitu-sakaSAyasyAtmanaH kAyAdiyogarUpa AkhakaH saMsArarUpa samparAyajanakakarmaNo heturbhavati, apAyasyAtmanastathAvidha Asravantu-IryApatha karmaNaH saMsArAparibhramaNasya heturbhavatIti bodhyam / tatra-kapati-AtmAnaM hinasti durgatiM prApayatIti kapAyaH, yadvA-kapAyo nyagrodhatvak vibhItaka-harItakyAdikam, Asrava kI prarUpaNA karate haiN| jo jIva krodha, mAna, mAyA, aura lobha rUpa kaSAya se yukta hai usakA yoga arthAt AtmapariNati rUpa mana vacana kAya kA vyApAra samparAya kriyA kA arthAt saMsAra meM bhramaNa karAne vAlI kriyA kA Asrava hotA hai / tAtparya yaha hai ki manoyoga vacanayoga aura kAyayoga se hone vAlA pUrvokta Amrapa saba saMsArI jIvoM ko samAna phalaprada nahIM hotA, varan kaSAyayukta jIva ko Asrava hotA hai vaha sAmparAyika Asrava kahalAtA hai, jisake kAraNa use saMsAra-paribhramaNa karanA par3atA hai| kintu jo jIva kapAya se mukta ho jAte haiM, unheM IryApatha Amrava hotA hai / vaha saMsAra paribhramaNa kA kAraNa nahIM hotaa| jo AtmA karSe-hane arthAt durgati meM le jAya, vaha kaSAya kahalAtA hai athavA jaise baTakI chAla, vaheDA aura haraDa Adi kaSAya, vastra je jIva krodha, mAna, mAyA ane lebha rUpa kaSAyathI yukata che tene yoga arthAt AtmapariNati rUpa mana vacana kAyane vyApAra samparAya kiyAne arthAt saMsAramAM bhramaNa karavAvALI kiyAne Asrava thAya che. tAtparya e che ke manoyoga, vacanayoga ane kAyayogathI thanAre pUrvokata Asrava badhAM saMsArI ane ekasarakho phaLadAyI nIvaData nathI, nahItara kayukata jIvane je Asrava thAya che te sA5Ayika Asrava kahevAya che, jenA kAraNe tene saMsAra-paribhramaNa karavuM paDe che, paraMtu je jIva kapAyathI mukata thaI jAya che. temane IryApadha Asrava thAya che ane te saMsAra paribhramaNanuM kAraNa banatuM nathI. je AtmAne ka-haNe arthAt durgatimAM laI jAya te kaSAya kahevAya che athavA jema vaDanI chAla, baheDA ane haraDa-Adi kaSAya vastra vageremAM rAganAkAraNa hoya che tevI ja rIte krodha, mAna, mAyA ane lebha rUpa kaSAya
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 a tatvArthasUtre yathA-vastrAdau rAgazlepa hetu stathA-krodhamAnamAkAlomalakSaNaH kapAyA kapAya ivAtmanaH karmazleSaheturbhavati, tena-jhapAyeNa saha vartate iti sakaSAyaH tasva-sakaSAyasyAtmano mithzAdRSTayAdeH kAyAdi yogavazAdAnItasya sthityanumAgavandhakAraka sAmparAyikasya karmaNa Akhatro bhavakAraNaM bhavati / tatra-samparAyastAvata-saMsamyakU, utkRSTaH, ayo gati:-paryaTanaM mANino yatra bhavati, sa samparAyaH, saMptAra ucyate, saMsAraparyaTanakArakaM karma sAmparAyikam, tasya-sAmparAyikasya karmaNo hetu: khallu-sapAyasyAtmano mithyAdRSTe kAyAdiyogarUpa Asravo bhavati / / 3 / / ___ tatvArthaniyukti:-atha-kAyika-vAcika-mAnasayogAdilakSaNa Atraka kiM Adi meM rAga ke kAraNa hote haiM, usI prakAra krodha mAna mAyA aura lobha rUpa kaSAya AtmA ke lie karma bandha ke kAraNa hote haiN| aise kaSAya se yukta jIva ko sakaSAya kahate haiM / sakaSAya mithyAdRSTi Adi jIva ko phAyaoga Adi ke dvArA jina karmoM kA Asrava hotA hai, unameM sthiti bandha aura anubhoga bandha bhI paDatA hai / ataeva vaha pandha sAmrAyika bandha kahalAtA hai / 'sAmparAya' zabda kA artha isa prakAra hai-sam arthAt samdhaka, para arthAt utkRSTa, atha arthAt gati yA paryaTana, tAtparya yaha hai ki prANiyoM kA jahAM paribhramaNa hotA hai, usa saMsAra ko sAmparAya kahate haiM aura saMsAra-paribhramaNa ke kAraNabhUta karma ko sAmparAdhika kahate haiN| sAmparAyika karma ke kAraNa kaSAya. vAn jIva kA yoga hai| sArAMza yaha hai ki sakaSAya jIva ke yoga se jo karmabaMdha hotA hai, vaha sAmparAyika bandha kahalAtA hai aura usameM sthiti evaM anubhAga bhI paDate haiM // 3 // tatvArthaniyukti-kAyika, vAcika aura mAnasika yoga rUpa Asrava kyA AtmAne mATe karma bandhanA kAraNa hoya che. AvA kaSAyathI yukata jIvane sakaSAya kahe che. sakaSAya mithyAdaSTi Adi jIvane kAyayoga Adi dvArA je kamene Asava thAya che temAM sthitibandha ane anubhAgabandha paNa paDe che. AthI te anya sAmparAkibandha kahevAya che. "samparAya zadane artha A pramANe thAya che-sama arthAt samyak para arthAt utkRSTa, aya arthAt gati athavA paryaTana, tAtparya e che ke prANionuM jyAM paribhramaNa thAya che te saMsArane samparAya kahe che ane saMsAra paribhramaNanA kAraNabhUta kane sAmparAyika kahe che sA5rAyika karmanuM kAraNa kaSAyavAna jIvanayoga che. sArAMza e che ke sakAya jIvanA yogathI je karma baMdhAya che te sAmparAyika bandha kahevAya che ane temAM sthiti temaja anubhAga paNa paDe che ? tatvArthaniyukti-kAyika, vAcika ane mAnasikyoga rUpa Asrava zuM badhAM
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a6 sU.3 saMparAyakriyAyAH AsravanirUpaNam ... 23. 'sarveSAM samAriNAM samAnaphalArambhaheturbhavati ? unAho-anyasyA-'nyAdRzaH anyasyA inyAvA? ityAkAGkSAyAM kazcidvizeSa pratipAdayitumAha-'sakasAyarasa jogo saMparAyakiriyAe-' iti / sakapAyasya-kapAyaiH krodhamAna-mAyA-lobhaiH saha vartate iti sakapAyaH, kapA-karma, tasyA-''yo lAbhaH prAptiH-kAyaH krodhamAna / / mAyA lobhaH karmahetuH bhavaheturvA bhavati, tai kapAya:-krodhAdibhiH sahitasya sakapAyasyA-''tyano mithyAdRSTeH kAyAdiyogarUpaH AsvataH saMparAya krayAyA:saMparaiti-AtmA-'smin iti samparAyaH-niraya-deva-manuSya-niryagatilakSaNavatu. gatikaH saMsAra stasya-saMpAraparibhramaNasya hetubhUtA-karmarUpA kriyA-saMparAyakriyA sasya heturbhavati / tathA ca-trividho'pi mano vAk kAyayogA zubhA'zubhabhedaH sabhI saMsArI jIvoM ko samAna phaladAyaka hotA hai athavA usake phala meM visadRzatA hotI haiM ? isa AzaMkA kA nivAraNa karane ke lie vizeSa pratipAdana karate haiM jo krodha, mAna, mAyA aura lobha se yukta hotA hai, vaha sakaSAya kahalotA hai / kaSa arthAt karma kA Agha arthAt lAbha honA kaSAya hai ! krodha, mAna, mAyA aura lobha karmake athavA saMsAra ke kAraNa haiN| krodha Adi kaSAyoM se yukta jIva ko kAyoga Adi sAmparAyika kriyA ke kAraNa hote haiN| narakagati, devAti, manuSyagati aura tirya cagati rUpa saMsAra samparAya kahalAtA hai, usa samparAya arthAt saMsAra meM paribhramaNa ke kAraNa jo kriyA hai, vaha sAmparAdhika kriyA kahalAtI hai / tAtparya yaha hai ki manoyoga vacanayona aura kAyayoga zubha aura azubha ke bheda se do-do prakAra kA hai / yaha yoga cAhe samasta ho yA vyasta, jaya saMsArI jIvone sarakhAM phaLadAyaka hoya che ? athavA tenA phaLamAM videzatA DAya cha ? mA zanA nivArae mathe vizeSa pratipAna za, chorI- . je phodha mAna mAyA ane lebhathI yukta hoya che, te sakaSAya kahevAya che. kaSa arthAta karmanuM ApavuM arthAt lAbha the kaSAya che kodha, mAna, mAyA ane lobha karmanA athavA saMsAranA kAraNe che. ke dha Adi kaSAyothI yukata jIvanA kAyayoga Adi sAmpAyika kiyAnA kAraNa hoya che. narakagati. devagati, manuSyagati ane tiryaMcagati rUpa saMsAra samparAya kahevAya che meM samparAya arthAta saMsAramAM paribhramaNanA kAraNa rUpa je kriyA che te sAmparA yika kriyA kahevAya che. tAtparya e che ke mane yoga, vacanayoga, ane kAyayoga zubha ane azubhanA bhedathI be-be prakAranA che, A yoga bhale samasta hoya
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ ..tatvArthastra samasto vyasto vA sakaSAyasya karturAtmanaH sAmparAyikasya saMsAraparibhramaNahetu bhUlasya karmaNa dhAtravo bhavati / uktaJca vyAlyAmazatI bhagavatI sUtre 7-zatake 1-uddezake 167-sUtre-'jassa phohamANamAyAlomA ayocchinnA bhavaMti, tassa NaM saMparAyakiriyA majjaha no IriyAvahiyA' iti| yasya-krodha mAna mAyA lomA avyucchimA bhavanti, tasya-khallu sAmrAyakriyA kriyate no IpithikI kriyA-' iti // 3 // mUlam-akasAyassa jogo IriyAvahiyA kiriyAe // 4 // . chAyA-akaSAyasya yog:-aipithikkriyaayaa:-||4|| kaSAya yukta AtmA kA hotA hai to usase sAmparAyika Asrava hotA hai aura vaha saMsAra-paribhramaNa ko kAraNa banatA hai| phalitArtha yaha hai ki cAra prakAra ke bandhoM meM se sthitiyandha aura anubhAgavandha kaSAya ke nimitta hote haiM aura prakRtibandha tathA pradeza bandha yoga ke nimitta se hote haiN| jo jIva kaSAyayukta hotA hai, usake sthitibandha aura anubhAgabandha avazya hote haiM aura isa kAraNa yaha bandha saMsArabhramaNa kA kAraNa hotA hai / bhagavatImatra ke sAtaveM zataka ke prathama uddezaka ke sUtra 167 veM meM kahA hai-jisa jIva ke krodha, mAna, mAyA aura lobha vicchinna nahIM hote, use sAmparAdhika kriyA hotI hai, IryApatha kriyA nahIM hotI hai||3| sUtrArtha--'akasAyassa jogo' ityAdi / kaSAya se rahita jIva kA yoga aipithika kriyAkA kAraNa ke vyasta, jyAre kaSAyayukta AtmAne thAya che, tyAre tenAthI sAmparAyika Asava thAya che ane te saMsAra paribhramaNanuM kAraNa bane che. phalitArtha e che ke cAra prakAranA badhemAMthI sthitibandha ane anubhAgananya kaSAyanA nimittathI thAya che ane prakRti banyA tathA pradeza banya ganA nimittathI thAya che. je jIva kaSAyayukata hoya che tenA ritibanya ane anubhAgananya avazya thAya che ane A kAraNathI ja A bandha saMsAra bhramaNanuM kAraNa bane che. bhagavatIsUtramAM sAtamAM zatakanA prathama uddezakanA sUtra 167mAM kahyuM che je jIvanA krodha, mAna, mAyA ane lAbha vichina thatAM nathI tene sAmparAyika kriyA thAya che. IryApathakriyA thatI nathI. 3 'akasAyarasa jogo IriyAvadiyA kiriyAe' sUtrArtha-kapAyathI rahita jIvanega aryApathikakriyAnuM kAraNa hoya che.
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.6 1.4 a. kA. bhavabhramaNakriyAyAH Astravatvam 25 * tasvArthadIpikA---pUrvamUtre-krodhAdikapAyayuktasyAtmanaH kAyikAdiyogaH saMsAraparibhramaNarUpasampAyajhiyAyA zAstrako bhavatIti pratipAditam, sampatikapAyarahitasya kAyAdiyogA saMsArA'paribhramaNarUparyApathikakriyAyA AsvaMyo bhavatIti pratipAdayitumAha-'akasAyarasa jogo IriyA pahiyA kiriyAe' iti| * apAyastha-na vidyate krodhAdikapAyo yasya so'jhapAyastasya nodhAdikaSAya rahitasyA''tmana upazAntakapAyAdeH kAyika-vAcika-mAnasayogaH-aipithika kriyAyA:- IpithakarmaNaH saMsAraparibhramaNakAraNasyA''srabo bhvti| aipithika zabdArthastu-Ira+gato'-ityasmAd bhAve Nyati-IyA-IraNam, yogo gatiH yogapravRttiH kAya-vAD-mano vyApAraH kAya-vAG-mano vargaNAlambI-Atmapadeza hotA hai||4|| ___ tatvArthadIpikA-pUrvasUtra meM pratipAdana kiyA gayA hai ki krodha Adi kaSAyoM se yukta AsmA kA phAyayoga Adi saMsAra bhramaNa ke kAraNa sAmparAyika Asrava kA kAraNa hotA haiM, isa sUtra meM yaha batalAyA jA rahA hai ki jo jIva kaSAya se rahita hai, usakA yoga kevala IpithabhAsrava kA kAraNa hotA hai jo ki saMsAra paribhramaNa kA kAraNa nahIM hotA hai___ krodha Adi samasta kaSAyoM se rahita AtmA phA-upazAntakaSAya yA kSINakapAya AlA kA-jo kAdhika bAcika athavA mAnasika yoga hotA hai, usale phevala Ipithya-bhAnahI hotA hai| Ira ghAta gati artha meM hai| usame bhora ke artha meM pratyaya karane ra Iyo zabda banalA jisakA artha hai gati thA yoga kI pravRtti, athavA mana, vacana kAya tatyAthadIpikA-pUrvasUtramAM pratipAdana karavAmAM AvyuM ke krodha Adi kaSAyathI yukata AtmAne kAga Adi saMsArabhramaNanA kAraNathI sApAyika AsavanuM kAraNa bane che, prastuta sUtramAM e darzAvAI rahyuM che ke je jIva kaSAyathI mukata hoya che, tene ceDaga mAtra IryApatha AsavanuM kAraNa hoya che ke je saMsAra paribhramaNanuM kAraNa banatuM nathI. ke Adi samasta kaSathI rahita AtmAne-upazAnta-5SAya athavA kSINakaSAya AtmAne-je kAyika, vAcika athavA mAnasikayoga thAya che, tenAthI 54 dhyA55-mAnava thAya che. 'I' dhAtu gati matha mA che, tathA bhAvanA arthamAM IyanuM pratyaya lagADavAthI dRrthI zabda bane che, jene artha thAya che gati athavA yoganI pravRtti, athavA mana, vacana kAcanA nimittathI thanArAM ta04
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthasatra parispando jIdapradezacalanam, 'I' ti vyapadizyate, Irsa eva patho mAgoM yasya tat-Ipitha zucyate, IpithameMba-aipithakam tadrUpA kriyA-aipithikI kiyA aiyApathikakarma-iti / tathA cA'kaSAyasyo-pazAnta-kapAyAde rAtmanaH kAyAdiyogavazAdupAttasya karmaNaH kaSAyAmAcAhandhA'bhAve sati kuDya patita zuSkaloSThavaca-anantarasamaye nivartamAnasya aipizikasya karmaNa Asravo na candhakAraNaM bhavati, kintu-sakapAyasya khalvAtmano mithyAdRSTayAdeH kAyAdiyogAdAnItasya sthisyanubhAgavandhakAraka sAmparAyikasya karmaNa Asravastu-bhavakAraNaM bhaktIti puurvmuktmeveti| evaJcA'pAyasyo-pazAnta kaSAyAderAtmanaH kAyikA'diyogaH aiyopathikasyaiva-ekasamayasthitikasya karmaNa Asravo bhavati' na tusAmparAyikasya karmaNa iti bhAvaH // 4 // ke nimitta se hone vAlA AtmA ke pradezoM kA parispandana / IyA hI jilakA padha-mArga hai, vaha IryApatha adhayA aipithika kahalAtA hai| Azaya yaha hai ki gyArahaveM, bArahaveM aura terahaveM guNasthAnoM meM jaba kaSAya kA udya nahIM raha jAtA, taba sthitibandha nahIM hotA kyoMki 'sthitibandha kA kAraNa kaSAya haiM, magara yoga vidyamAna hone se pravRti aura pradeza bandha hote haiN| usa samaya yoga ke kAraNa karmakA Asrava to hotA hai paraMtu kaSAya ke abhAva ke kAraNa vaha ThaharatA nahIM hai / jaise divAla para pheMkA huA sUkhA miTTI kA DhelA dIvAra ko sparza karake nIce gira jAtA hai, dIvAla para ThaharatA nahIM hai, usI prakAra niSkaSAya AtmA meM karmakA jo Asrava hotA hai, yaha ThaharatA nahIM hai| prathama samaya meM karma AtA hai, dUsare samaya meM usakA vedana hotA hai aura tIsare samaya AtmAnA pradezanuM parispada IryA ja jene patha-mArga che te IryApatha athavA pathika kahevAya che. Azaya e che ke agIyAramAM bAramAM ane temAM guNasthAnamAM jyAre kaSAyane udaya hoto nathI tyAre sthitibandha thato nathI, ka raNa ke sthitibandhanuM kAraNa kaSAya che, paratu cuMga vidyamAna hovAthI prakRti ane pradeza bandha thAya che. te samaye caMganA kAraNe kamane Asrava to thAya che, paraMtu kaSAyanA abhAvanA kAraNe te rokAto nathIjevI rIte bhIMta upara pheMkavAmAM Avela mATIne sUke de dIvAlane sparza karIne nIce paDI jAya che, dIvAla upara TakI zakatA nathI, tevI ja rIte niSkaSAya AtmAmAM kamane je Asava thAya che te rakAta nathI prathama samayamAM karmanuM Agamana thAya che, bIjA samayamAM tenuM vedanA thAya che ane trIjA samayamAM tenI nirjara
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.6 ru.4 a. kA. bhavabhrama gakriyAyAH Asnavatvam 21 tatvArthaniyukti:-pUrva tAvat-sakapAkasyA''tmanaH kAyAdiyogaH sAmparAyika karmaNo bhavabhramaNajanakasyA''trako bhavatIti prarUpitam, samprati-akaSAyasyopazAntApAyAderAtmanaH kAyAdiyogaH saMsArA-'garibhramaNahetukasya-aiyopathika karmaNa Asravo bhavatIti prarUpayitumAha-'akaSAyasya-krodhAdikaSAyarahitasyopazAntamoharUSAyAderAtmanaH kAyAdiyogaH airyApadhika kriyAyAH IryApathakarmaNaH -saMsArA'paribhramaNa he tukasyA-''sabo bhavati / tatra-IraNa mIryA gati rAgAnu. sAriNI sati-prayojane purastAd yuga mAtradRSTiH sthAvarajaGgamAbhibhUtAni parimeM usakI nirjarA ho jAtI hai / kintu kaSAyayukta jIva ko sthitibandha hotA hai aura anubhAgavandhaka bhI hotA hai. ataeva usake saMsArabhramaNa karanA par3atA hai| __ isa makAra upazAnta kaSAya aura kSINakaSAya AtmA ko aiyopathika Asrava hI hotA hai jo do samaya kI sthitivAlA hotA hai aura saMhAra paribhramaNa kA kAraNa nahIM hotA // 4 // ____tatvArthaniyukti-pahale kathana kiyA jA cukA hai ki sakaSAya jIva kA yoga sAmparAyika Asrava kA kAraNa hotA hai, aba yaha pratipAdana kiyA jAtA hai ki upazAnta-kSINakaSAya AtmA kA jo kAyayoga Adi hai, vaha saMsArabhramaNa ke hetu karmakA kAraNa nahIM hotA kaSAya se rahita jIva kA yoga aiyA~pathikakriyA kA kAraNa hotA hai, jo saMsArabhramaNa kA kAraNa nahIM hotA / prayojana hone para Agama ke anusAra cAra hAtha sAmane kI bhUmi para dRSTi rakhate hue aura usa thaI jAya che. paraMtu kaSAyayukta jIvane sthitibandha thAya che ane atRbhAga bandha paNa thAya che AthI tene saMsAra-paribhramaNa kare paDe che. AvI rIte upazAta kaSAya ane kSaNikaSAya AtmAne aparthika Asrava ja thAya che, je be samayanI sthitivALA hoya che temaja saMsAraparibhramaNanuM kAraNa banatuM nathI 4 tatkAnicati-pahelAM kahI devAmAM AvyuM che ke sakaSAya jIvanamAM sAmparAyika AsravanuM kAraNa hoya che. have e pratipAdana karavAmAM AvI rahyuM che ke upazAnta-kSINa kaSAya AtmAnA je kAyAga vagere che, te saMsAra bhramaNanA hetu karmanuM kAraNa hotuM nathI kaSAyathI rahita jIvanecoga aryApathika kriyAnuM kAraNa hoya che, je saMsArabhramaNanuM kAraNa hatuM nathI. prajana thavAthI Agama mujaba cAra hAtha potAnI sAmenI bhUmi para daSTi rAkhatA thakA ane trAsa tema ja sthAvara
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthasane vajayan apramattaH zanairyAyAt tapasvI tyevaMvidhA gatiH panthaH-mArgaH pravezo yasya karmaNa stava-Ipithal, Ipithameva eyopathikI tadpA kriyA, aiyApayikI kriyocyate / satra-kAyAdiyogamAtrapratyayatvAt gacchata stiSThato vA trisamaya sthitiko vandho-'kapAyasya bhavati / apAyastAvat-mayamaM dvividho bhavati, cItarAga:-sarAgatha, / satra-bIrAma trividhaH, upazAntamohakapAya:-kSINamohakapAya:-kevalI ca / tatra-kSINamohApAya-kevalinI kAtsnye na samULaghAtopahata kasaikadambau bhavataH / sarAgastu-saMjvalanapAyayukto'pyavidhamAnodayasvAdakaSAya evAvagantavyaH tasya-jhapAyAvanau mandAnubhAvatvAt uktazcaevaM sthAvara jIvoM kI rakSA karate hue, dhIre-dhIre apramatta hokara muni kA InaNa-galana-karanA Ividha kahalAtA hai ? use aiyApathika kI kriyA bhI kahate haiN| abhiprAya yaha hai ki yoga mAtra ke nimitta se gamala karate yA khaDe hue kaSAyarahita muni ko do samaya kI sthitivAlA jo bandha hotA hai, vaha IryApatha bandha hai| kaSAyarahita ke mUlataH do bheda haiM-cItazA aura lraag| vItarAga tIna prakAra ke hote haiM-upazAntamoha (gyArahaveM guNavAnavatI) kSINamoha chadUravastha aura kSINamoha kevalI / kSINamoha charastha aura kevalI meM mohanIya karma kA sasUla kSaya ho jAne se kaSAya kI sattA nahIM hotI, upazAntamoha jIva meM kaSAya kI mattA rahatI hai kintu udya nahIM hotA jisako saMjvalana RSAya vidyamAna hai kintu usakA udaya nahIM hai, usa saroga ko bhI akaSAya hI samajhanA caahie| kahA bhI haijIvonI rakSA karatAM thakA haLave haLave apramatta thaIne muninuM IraNa-gamana karavAnI kriyAne IryApatha kahevAya che tene pathikanI kriyA paNa kahe che, abhiprAya e che ke ega mAtranA nimittathI gamana karatAM athavA ubhA rahelAM kaSAyasahita munine be samayanI rithativALe je bandha thAya che, te IryApatha bandha che. kaSAyarahitanA asalamAM be bheda che-vItarAga ane sarAga vitarAga traNa prakAranA hoya che-upazAnanameha-(agIyAramAM guNasthAnavatta) kSINameha chadyastha ane kSINameha kevaLI, kSINameha izvastha ane kevaLImAM mohanIya karmane samULage kSaya thaI javAnA kAraNe kaSAyanI sattA hotI nathI, upazAnta maha jIvamAM kapAyanI sattA rahe che, paraMtu udaya thato nathI. jemanA saMjavalana kyAya vidyamAna che, paraMtu tene udaya thato nathI, te sarAgane paNa akaSAya ja samajavA joIe. vaLI kahyuM paNa che
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.6 sU.1 a.kA.bhavabhramaNakriyAyAH'Amnavatvam 26 'uccAliyammi pAe, iriyAsapiyarasa saMkamaTThAe / bAvajjejja kuliMgI, marejja taM joza mAsajja // 1 // 'na ya tassa tannimitto baMdho suhugo vi desio sme| suddhassa u saMpattI aphalA vuttA jinavarahi // 2 // 'uccalite Nade iryAsamitasya saMkramAryam / vyApadyeta kuliGgI mriyate taM yogamAlAca // 1 // atra-kuliGgi zabdena kunthu prabhRti kSudrajantuH parigRhyate // 'na ca tasya tannimitto vandhaH sUkSmopi dezitaH samaye / zuddhasya tu sampattiH aphaloktA ginavaraiH iti / / 2 / / evaJcA-pAyalyo-pazAntApAyAdeH kAyAhiyoga Ipiyasyaiva saMsArAs. paribhramaNa kAraNasya karmaNa ekasamayAvasthAnakalyA- ''sro bhavati / tatrA''yo dandharamayaH-dezamAnakamasabhayo madhyamaH 2-la eva sthitikAlaH, tRtIyaH 'uccAliyasima pAe' ityAdi Ilimitile sampanna saMyamI ne jalana karane ke lie pAMca UMcA uThAyA ho aura usakA nimila pAjhara kadAcit koI bendriya Adi jIpa mRtyu ko prApta ho jAya to bhI uhAlaMyamI ko usake kAraNa sUkSma pandha bhI nahIM kahA gayA hai| jinendra bhagavAn ne zuddha puruSa kI kriyA ko pApa-phalapradAyinI nahIM kahA hai| ___ isa prakAra je| upazAnta kaSAya Adi kapAya rahita hai, usake kAya. yoga ke nimitta se IrSApaya karma kA hI bAba hotA hai aura saMhAraparibhramaNa kA kAraNa nahIM hotaa| ula karma kI sthiti sirpha eka samaya kI. hotI hai, arkAt prayana samaya meM pharma kA hotA hai. dUsare samaya meM 'uccAliyammi pAe' tyA yasamitithI sampanna sayabhImeM gati vA mATe paga uMco karyo hoya ane tenuM nimitta pAmIne kadAcit kaI beindriya Adi jIva mRtyune zaraNa thaI jAya to paNa te saMyamIne tenA kAraNe suma banyuM paNa kahevAmAM AvyuM nathI. jinendra bhagavAne zuddha purUSanI kriyAne pApaphaLa ApanArI kahelI nathI. - A rIte je upazAnta kaSAya Adi kaSAya rahita che tenA kAyAganA nimittathI IryApatha karmane ja bandha thAya che temaja saMsAraparibhramaNanuM kAraNa banatuM nathI, te karmanI sthiti mAtra eka samayanI hoya che, arthAta prathama samayamAM karma baMdhAya che, bIjA samayamAM tenuM vadana thAya che ane A vedana
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthasatre parizATasamayaH iti / uktazca='paDhame samae baddhapuTThA, bitIe samae veditA taie samae nnijjipnnaa| seAle akammaM vA vi bhavati' iti / prathame samaye bandhaH sparzana-dvitIye samaye vedanaM tRtIye nijaraNam, eSyakALe'karma bhavati iti / atredaM bodhyam-yasya yAvAn kAyAdiyogaH sambhavati-tasya tAvAn eva yogA sAmparAyikakarmaNaH-IpithakarmaNo vA-bhavatIti / tatrai-kendriyANAM tAvat asaMjJa kAyayogA, dvi-tri-caturindriya-paJcendriyANAM kAya-vAgyogoM, saMjJipaJcendriyANAMmanovAk kAyayogAH, apAyastha saMjvalanakaSAyavartinaupazAntakaSAyakSINakaSAyamohayozca manovAkAyayogAH, kevalinazca-vAkAyayogI ceti, / uktazca vyAkhyAprajJaptau bhagavatIsUtre 7-zatake 1-uddezake 267-sUtre-'jassa NaM kohamANa usakA vedana hotA hai aura yaha vedanakAla hI usakA sthitikAla samajhanA caahie| tIsare samaya meM usa karma kI nirjarA ho jAtI hai| kahA bhI hai-'prathama samaya meM bandha huA, dUsare samaya meM vedana huA aura tIsare samaya meM nirjarA ho gaI, nirjarA ho jAne ke pazcAt vaha karma akarma rUpa meM pariNata ho jAtA hai| ____yahAM itanA samajha lenA cAhie-jisa jIva ke jitane yoga hote haiM, usake utane yogoM se hI sAmparAyika athavA aipidhika karma kA Asrava hotA hai / ekendriya jIvoM meM sirpha kAyayoga hI pAyA jAtA hai, dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura asaMjJIpaMcendriya meM kAyayoga tathA vacana yoga hote haiM, saMjIpaMcendriya jIvoM meM tInoM yoga hote haiN| akaSAya yA saMjvalana kaSAya vAloM meM manoyoga, vacanayoga aura kAyayoga-tInoM hote haiM aura kevalI meM kAyayoga aura vacanayogahI kALa ja tene sthitikALa samajavuM joIe. trIjA samayamAM te karmanI nirjarA thaI jAya che. kahyuM paNa che-prathama samayamAM badhU ke, bIjA samayamAM vedana thayuM, ane trIjA samayamAM nirjarA thaI gaI nirjarA thaI gayA bAda te kama akarma rUpamAM pariNata thaI jAya che. ahIM eTaluM samajI levAnI jarUra che-je jIvanA jeTalA ega hoya che tene teTalA pegothI ja sAmparAyika athavA apathika karmane Asrava thAya che. ekendriya jIvamAM mAtra kAga ja jovAmAM Ave che Indriya, teIndriya, caturindriya tathA asaMjJI paMcendriyamAM kAyaga tathA vacanaga hoya che, saMjJIpaMcendriya jImAM traNe roga hoya che akaSAya athavA saMjavalana kaSAyavALA jIvamAM maga, vacanaga ane kAyaga-traNe deya che ane kevaLImAM kAga tathA vacanaga ja jovA maLe che. bhagavatIsUtranA sAtamAM
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA niyukti TIkA a. 6 e. 5 sAmparAyikakarmA stravabhedanirUpaNam 31 mAyA lobhA vocchinnA bhavati, tassa NaM-IriyAvahiyA kiriyA kaujar3e no sAMparAiyA kiriyA kajjaha, jassa NaM kohamANa mAyAlomA avo bhavati tassa NaM saMparAyakiriyA kajjai no IriyA vahiyA' iti / yasya khalu krodha mAna mAyA lobhAH vyucchinnA bhavanti tasya khala- aiyA~afrat kriyA kriyate no sAmparAyikI kriyA kriyate / yasya khala-krodha mAna mAna mAyA lobhAH avyucchikSA bhavanti, tasya khalu sAmparAyikIM kriyA kriyate no aiyapathikI, iti |4| 152 mUlam - iMdiyakasAyA subhogAvyakiriyA bhedao saMparAiya kammAsavA vAyAlIsavihA // 5 // chAyA - 'indriya kapAyA zubhayogA'vatakriyAbhedataH sAmparAyikakarmAsravAH - dvicatvAriMzadvidhAH // 5 // tatvArthadIpikA - pUrva tAvat - sAmparAyikasya - airyApathikasya ca karmaNo dvividhaH prarUpitaH samprati sAmparAyikakarmAsravabhedAna marUpayitumAha pAye jAte haiM / bhagavanIsUtra ke sAtaveM zataka ke prathama uddezaka ke 267 veM sUtra meM kahA hai-jisa jIva kA krodha, mAna, mAyA aura lobha kA viccheda ho jAtA hai, use airyApathikI kriyA hotI hai sAmparAyika kriyA nahIM hotI aura jisa jIva ke krodha, mAna, mAyA aura lobha kA viccheda nahIM zetA, usake sAmparAyika kriyA hotI hai, airyApathikI kriyA nahIM | -4 // 'iMdiyakasAyA subhaogA' ityAdi / indriya, kaSAya, zubhayoga avrata aura kriyA ke bheda se sAmparAfre karmA ke bayAlIsa bheda haiM ||5|| tatvArthadIpikA -- sAmparAyika aura airyApathika ke bheda se Ava ke do bheda kahe jA cuke haiM, aya sAmparAyika karmAsrava ke bhedoM kA pratipAdana karane ke lie kahate haiM zatakanA prathama uddezakanA 26mAM sUtramAM kahyuM che-je jIveAnA krodha, mAna, mAyA ane lebhanA viccheda thai jAya che tenI aipiArthika kriyA ja hoya che, sAmparAyika kriyA hAtI nathI ane je jIvAnA krodha mana, mAyA, tathA lAbhanA nAza thatA nathI tenI sAmparAyika kriyA haiAya che, eM/pathika'kriyA hotA nathI. !!4!! 'iMdiyakasAyA subhajogA' ityAhi sutrArtha - indriya, uSAya, zulayoga, avrata bhane DiyAnA lehathI saabhyrAyika krammasavanA kheMtALIsa bheda che. tatvArthadIpikA--sAmparAyika ane ayyapathikanA bhethI AsravanA e bheda kahevAmAM AvI gayA che, haeNve sAmpAyika karmotsavanA bhedonu' pratipAddana pharavA mATe kahIe chIe
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthasUtra idiya kalAyA subhayogAsava' ityAdi / indriya kapAyA zubhayogAyatakriyA bhedata:-indriyANi sparzanarasanaghrANacakSuHzrotra bhedena paJcavidhAni, kapAyA:-krodha mAMna mAyA logabhedena catuvidhA, azubhayogA manovAkAyabhedena vividhAH, aMtatAni-hiMsA-nRta-rateya-maithuna-parigraha bhedena paJcavidhAni, zigAva-kAyi phyAdi bhedena paJcaviMzavividhAH, ityevaM rItyA-indriya kapAyA-'vratakriyANAmekonacatvAriMzad bhedAra sAmpAyikakarmAstravAH-saMsAraparimaNakAraNabhUtasya sAmparAyikakarmaNo heturUpA mAsnA ekonacatvAriMzaduvidhAH bhavanti / tatrendriya kaSAyA-'nnatAnAM bhedAH pradarzitAH eva- kriyAH paJcaviMzatividhA:-pathA kAyikI, kAyena nivRttA-kAyikI kAya vyApAraH-1 AdhikaraNikI, adhikriyate -AtmA narakAdiSu yena-tadadhikaraNam, iha khajAdikaM vastu vivkssitm| tatra bhavA..', sparzana, rasanA, prANa, cakSu aura zrotra ke bhedoM se pAMca indriyAM, krodha, mAna, mAyA aura lobha ke bheda le cAra prakAra ke kaSAya, mana, vacana aura kAya ke bheda se tIna prakAra ke yoga, hiMsA, amatya, caurya abrahmacarya aura parigraha ke kheda se pAMca prakAra ke anana, kAyikI Adi ke bheda se paccIsa prakAra kI kriyA, ye saba sAmparAdhika karma ke kAraNa hote haiM, jo bhavabhramaNa ke kAraNa hote haiN| ina meM se indriyoM, kaSAyoM aura avratoM ke bheda nirUpita kiye jA cuke haiM, kriyAeM paccIsa isa prakAra hai (1) kAyikI-kAyA lesiyA jAne vAlA vyApAra / (2) AdhikaraNakI-jisake kAraNa mAramA naraka bhAdi kA adhikArI bane / adhikaraNa kA artha hai khaDga Adi hilA ke sAdhana, una se hone vAlI kriyaa| 25zana, 2sanA, prA, yakSu mane trinA methI pAMya indrayo, dha, mAna, mAyA ane lebhanA cAra prakAranA kaSAya, mana, vacana ane kAyanA bhedathI traNa prakAranA roga, hiMsA, asatya, carya, abrahmacarya ane parigrahanA bhedathI pAMca prakAranA avrata, kAyikI AdinA bhedathI paccIsa prakAranI kiyA, A badhAM sAmparAyika karmanA kAraNe hoya che, je bhavabhramaNanA paNa kAraNe che. AmAMthI indriyo, kaSAya ane agratanA bhedanuM nirUpaNa karI devAmAM AMdhyuM che paccIsa kriyAo A prakAre che.a (1) yizrI-yAthI 421AmA maat| vyApA2. (2) AdhikaraNikI-jenA kAraNe AtmA naraka Adine adhikArI bane adhikaraNane artha che khaDUga Adi hiMsAnA sAdhana, tenAthI thanArI phiyA
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA sa. 6 lU. 5 sAmparAyikakarmAstravabhedanirUpaNam 33... s'dhikaraNikI-2 prApikI, madveSeNa nivRttA-prAdveSikI-3 pAritApanikI, parisAena-tADanApi duHkhavizeSarUpaM, tena nivRttA-paritApanikI-4 praannaatipaatikii| yadvA prANAnipAtena-mANAripAtA'pasAyena yaHmANAtipAtaH kriyate, sAmANAtipAtikI-5 mANAtipAtAdhyabasAyena jAyamAnA tADanAdirUpA kriyA'pi mANa viyojanA'mAve'pimANAtipAtadriyaira vodhyaa| tathA-'pratyAkhyAnikI, apratyA khyAnam-avirati sAnimittA karavandharUpA yA kriyAzo-apatyAkhyAnikI-6 ArasmikI, bhArambhe bhavA-''rasmikI-7 pArigrAhikI parigrahe bhavA-pAriahikI-8 lAyAzyayikI, mAyA pratyayo yasyAH kriyAyAH sA tathA-9 mAyAhetuka krmbndhkriyetyrthH| tathA-mithyAdarzanapatyayikI, mithyAdarzanaM-vivAda, pratyayA kAraNa yasyAH sA-mithyAdarzanapatyayikI-10 dArzanikI, darzanAdayaH (3) prAdeSikI-deza le hone vAlI kriyaa| (4) pAritApanikI-tADana Adi paritApale hone vAlI kiyaa| (5) prANAtipAtikI-mAgiyoM ke prANoM kA viyoga karanA adhakSA prANotiNata ke adhyavasAya se prANAtipAlDa krnaa| prANAtipAta ke vicAra se kI jAne vAlI tADana Adi rUpa kiyA prANoM kA viyoga na hone para bhI prAgAtipAtikI kriyA hI samajhanI caahie| (6) apratyAkhyAnikI-avirati ke kAraNa hone vAlI karma bandha rUpa kiyaa| , (7) AraMcikA-AraMbha se hone vAlI kriyo| ' (8) pArihiMdI-parigraha ke hone vAlI kiyaa| (2) mAyAmayikI-mAyaNAcAra se hone vAlA karmabandha / (10) mithyAdarzana pratpatrikI-mithyAtma ke kAraNa hone vAlI kriyaa| (3) sAlI -dveSayI thanArI yA. (4) pAritApanidhI-tAuna gAha paritApathI thanArI yA. (5) prANAtipAtakI-prANIonA prANane viga kare athavA prANAtipAtanA adhyavasAyathI prANAtipAta kara. prANAtipAtanA AzayathI karavAmAM AvatI tADana Adi rUpa kriyA-prANAnA viroga na thavA chatAM paNa prANAtipAtanI kriyA ja samajavI joIe. (9) apratyAkhyAnikI -aviratinA kAraNe thanArI karmabandha rUpa kiyA. (7) mA mi - AthI thanArI liyA. (8) parikSiI -pariyaDayI thanArI yA. (6) mAyApratyaya: - mAyAyArathI thanA 45madhana, (10) mithyAdarzana pratyayikI-mithyAtvanA kAraNe thanArI kiyA, ta0 5
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthasUtre karmabandharUpo vyApAraH sA dArzanikI -11 sparzikI, spRzatIti sparzaH sAvadya sparza janito vyApAraH sa eva - sparzikI-12, prAtItikI, vAhyavastu pratItyA''zrisya yA kriyA bhavati sA prAtItikI - 13, sAmantopanipAtikI, samantAda- sarvayaH, upanipAtaH - lokAnAM sammelanam, tatra bhavA sAmantopanipAtikI - 14 svAhastikI, svahastena nivRttA - svAstikI - 15 naisRSTikI, nisarjanaM nisRSTaM kSepaNamityarthaH taca bhayA - naisRSTikI - 16, AjJApanikI, AjJApanam - Adeza svasyeyam - AjJApanikI - 17, tajjanitaH karma bandha ityarthaH / tathA vidAraNasyeyaM vaidAraNikI - 18 anAbhogapratyayikI, anAbhogo-jJAnaM pratyayaH - kAraNaM yasyAH sADanAbhogapratyayikI - 19 anavakAGkSA pratyayikI, anavakAikSA - svazarIrAdyanapekSatvaM, 9 (11) dRSTijA (dArzanikI) - kisI vastu ko rAgapUrvaka dekhane se honevAlI kriyA / (12) sparzikA - sAvadha sparza janita vyApAra / (13) prAtItiko bAhya vastu ke nimitta se jo kriyA ho / (14) sAmantopanipAtikI - bahuta logoMke sammilana se hone vAlI / (15) svAstikI - apane hAtha se kI jAne vAlI kriyA / (16) naisRSTikI - kisI vastu ko girAne vAlI kriyA / (17) AjJApatikI - dUsare ko Adeza dene se hone vAlI kriyA / (19) anAbhoga pratyayikI - upayoga zunyatA ke kAraNa hone bAlI kriyA / (20) anavakAMkSA pratyayikI - apane aura dUsare ke zarIra ke prati (11) hRSTila - ardha vastune rAjapUrva levAthI thanArI DiyA. (12) sparzia-sAvadya sparzabhanita vyApAra (13) pratItiDI- mAhya vastunA nibhittathI ne diyA thAya. (14) sAmantApanipAtikI ghaNA leAkanA bhegA thavAthI thatI kriyA (15) svAstiDI - potAnA hAthathI 42vAmAM AvatI DDiyA . (16) naiSTikI-kAi vastune pADI nAkhavAthI thanArI kriyA. (17) AjJAyatiDDI - mIlane maheza AAyavAthI thanArI DiyA. (18) vaihArathiDI - vihArayu 42vArthI thanArI DiyA. (19) anAbhAgapratyayikI-upayeAga zUnyatAnA kAraNe thanArI kriyA. (20) anavakAMkSApratyayikI-peAtAnA tathA bIjAnA zarIra tarapha bedarakArI
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA - niyukti TIkA a. 6 sU. 5 sAmparAyikakarmAsravabhedanirUpaNam 35 saiva pratyayo yasyAH sA - navakAGkSA pratyayikI - 20 prema pratyayikI, memorAgaH mAyAlobharUpaH sa pratyayaH kAraNaM yasyAH sA - premapratyayikI - 21 dveSa pratyayikI, dveSaH - krodhamAnarUpaH sa matyayaH kAraNaM yasyAH sA dveSa pratyayikI 22 prAyogikI, mano vAkkAyaprayogapUrvakaM jAyamAnA kriyA-prAyogikI - 23, sAmudAnikI, yathA-manovAkkAyaprayogagRhItaM karma samudAyAvasthaM sat sthityanubhAva pradezarUpatayA vyavasthApyate sA - sAmudAnikI - kriyA- 24 airyApathikI, iraNamIryAgamanaM tadviziSTastatpradhAno vA panthAH IryApathastatra bhavA - airyApathikI- 25 vyutpattimAtramidaM pradarzitam / pravRttinimittaM tu yat - upazAntamohasya, kSINamohasya sayogikevalinazca sAtAvedanIya karmatayA'jIvasya pugdalarAzerbhavana, sAlAparavAhI karane se honevAlI kriyA / (21) premapratyayikI - mAyA aura lobha ke kAraNa honevAlI kriyA / (22) dveSapratyayikI - krodha yA mAna se honevAlI kriyA / (23) prAyogikI - mana vacana kAya ke vyApAra pUrvaka honevAlI kriyA (24) sAmudAnikI - mana vacana aura kAyake dvArA gRhIta karma jisa kriyA ke dvArA samudAya avasthA meM hote hue sthiti, anubhAga, aura pradezarUpa meM pariNita kiye jaaeN| (25) airyApathikI- calane-phirane se lagane vAlI kriyA / yaha artha sirpha vyutpattinimitta se kiyA gayA hai, isakA pravRttinimittaka Azaya yaha hai - upazAnnamoha, kSINamoha aura sayoga kevalI ko yoga ke nimitta se sAtAvedanIya karma kA jisase bandha hotA hai, vaha airyApathikI 'kriyA hai / ina upazAntamoha Adi meM pramAda aura kaSAya kA udaya rAkhavAthI cavAvALI kriyA, (21) premapratyayiDI - bhAyA bhane bolanA ra thanArI DiyA. (22) dveSapratyayiDI - Dodha, bhane bhAnathI thanArI DiyA (23) prayogiDDI - mana, vacana, ayA dvArA gRhIta ubhe ke DiyAnI dvArA samudAya avasthAmAM thatAM thakA sthiti, anubhAga ane pradeza rUpamAM pariNata karavAmAM Ave. (25) ayyapathikI-hAlavA cAlavAthI lAgavAvALI kriyA, A amAtra vyutpatti nimittathI karavAmAM AvyA che. Ane pravRtti nimittaka Azaya A pramANe che-upazAnta mAha, kSINameha ane sarcALa kevaLInA ceAganA nimittathI sAtAvedanIya kamaneA jenAthI anya thAya che te arthApithakI kriyA che. A upazAnta meha AdimAM pramAda ane kaSAyane udaya thatA nathI,
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthastra bhayogo-'bhilApakaraNaM kAmabhogAzaMsAprayogaH, ruciraviSayaspRhayAlatetyarthaH 5 ityete paJcajIvitAzaMsAdayo mAraNAntikasaMlekhanA jopaNAyA aticArA ghodhyaa| evaJca-paJcANuvrateSu triguNavrateSu catuHzikSAbateSu mAraNAntikasaMlekhanAjopaNAsu ca sarva sammilitatrayodazavateSu pratyekaM paJca-paJcAticAraiH paJcapaSTiravicArA: pUrvottarItyA prapitAH, te ca-sarve'ticArAH sarvathA'NuvratazIlavatadhAribhiH prihrtvyaaH| yadyapi-samyaktvasyA'pyaticAra paJcakasya sadbhAvena saptati saMkhyakAH sarve'ticArA bhavanti, na tu-paJcapaSTi saMkhyakA eca, tathApi- mUlaprAsAda pITha racanAcana samyaktvavratam aNuvratAdInAmAdhAro vartate, tasmAda-tasyA-''dhAratvA vratazIleSu na tadaticAragrahaNaM bhavati / evaJca-uktarItyA vadapAyadarzanAtkAma kahalAte haiM aura sparzana, rasanA tathA ghANa indriyoM ke viSaya arthAt gaMdha, rasa aura sparza bhoga kahalAte haiM / ina kAma aura bhoga kI icchA karanA kAmabhogAzaMsAprayoga hai| tAtparya yaha hai ki manojJa viSayoM kI kAmanA karanA kAmabhogAzaMsAprayoga hai| isa prakAra pAMca aNuvratoM ke, tIna guNavatoM ke cAra zikSAvratoM ke tathA mAraNAntikasaMlekhanAjopaNA ke, saya milakara teraha vratoM ke pAMca-pAMca aticAra hone se 1345-65 aticAra hue / ina saba kI prarUpaNa kiyA jA cukaa| ina saba kA aNuvratadhArI evaM sapta zIladhArI Avaka ko parihAra karanA cAhie / yadyapi samyaktva ke bhI pAMca aticAra haiM, isa kAraNa aticAroM kI saMkhyA paiMsaTha nahIM sattara hotI hai, tathApi samyaktva, mahala kI nIMva kI taraha sava vratoM kA AdhAra hai| ataeva vratoM ke aticAroM ke sAtha usake aticAroM kI gaNanA kahevAya che ane sparzana, rasanA (jIbha) tathA ghANa indriyanA viSaya arthAta gaMdha, rasa ane sparza bhega kahevAya che. A kAma ane bheganI IcchA karavI kAmogAzaMsApraga che. tAtparya e che ke mane jJa viSanI kAmanA karavI "malegA sApraya che. A rIte pAMca aNuvratanA traNa guNavratanA, cAra zikSAtratAnA tathA mAraNatikasaMlekhanA joSaNunA" badhAM maLIne tera vratanA pAMca-pAMca aticAra kahevAthI 134565 aticAra thayA A badhAnuM prarUpaNa karavAmAM AvyuM A badhAne aNuvratadhArI ane sasazIladhArI zrAvake tyAga kare joIe. jo ke- samyaktvanAM paNa pAMca aticAra che. AthI aticAronI saMkhyA pAMsaTha nahIM sIttera thAya che, te paNa samyakatva, mahelanA pAyAnI jema badhA ghatAne AdhAra che. AthI vratanA aticAranI sAthe tenA aticAranA
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 { 7 dIpikA-niryukti TIkA a.7 sU.55 paJcamahAvratanirUpaNam 35 eteSu samyaktvatazIlavyatikramasthAneSu paJcaSaSTyavicArasthAneSu vratazIlaiH zrAvake : pramAdo na kartavyaH, apitu amamAdo nyAyyaH || 53 // mUlam - eesiM vippajahaNAo vayasuddhI // 54 // chAyA - eteSAM vimahAnAdUtazuddhiH ||54 || mUlam - pANAivAyAihiMto saGghao veramaNaM paMca mahavayA / 55 / chAyA - prANAtipAtAdibhyaH sarvato viramaNaM paJcamahAvratAni // 55 // tatvArthadIpikA - tadeva muktAnyagAriNo dvAdazatravAni sAvicArANi aticA ravarjanAd vratazuddhirityuktam, sammati - pUrvaM yaduktaM- 'sanbao mahaM' sarvatomaha nahIM kI gaI hai / isa prakAra aneka prakAra kI hAniyAM hone se samyaktva ke tathA vrata aura zIloM ke paiMsaTha aticAroM ke viSaya meM zrAvakoM ko pramAda nahIM karanA cAhie, balki apramAda hI nyAyasaMgata hai // 53 // 'eesi viSvajahaNAo' ityAdi / sUtrArtha - ina pUrvokta aticAroM kA tyAga karane se vrata kI zuddhi hotI hai // 54 // 'pANAvAyAihito' ityAdi / sUtrArtha - prANAtipAta Adi se sarvathA virata honA pAMca mahAvrata haiM // 55 // tattvArthadIpikA - isa prakAra gRhastha ke bAraha vratoM kA aticAra kathana kiyA gayA aura yaha bhI batalA diyA gayA ki atighoroM kA gaNatarI karavAmAM AvI nathI. A rIte aneka prakAranI kSatie hAvAthI samyaktvanA tathA vrateA ane zIlAnA pAMsaTha aticArAnA viSayamAM zrAvake pramAda karavA joie nahIM, malTi apramAda ja nyAyasagata che. ApA 'eesiM vipajahaNAoM vayasuddhI' ityAhi sUtrA-A pUrvokta aticArAnA tyAga karavAthI vratanI zuddhi thAya che. !545 'pANAivAyAiti savvao veramaNaM' ityAhi sUtrA-prANAtipAda AdithI sathA jita thavu' pAMca mahAbata che. yAA tattvArthadIpikAmA rIte grahasthanA mAra vratAnuM aticAra sahita thana karavAmAM Avyu. ane e paNa khatAvI devAmAM Avyu ke aticArAnA A
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtre diti, sarvato yatra viratibhavati-tAni mahAvatAni kathyante' ityatra paJcamahAvatAni padazyante-'pANAivAyAihito' ityAdi / prANAtipAtAdibhyaH sarvato viramaNaM mahAvratAni, tAni paJca, mANAtipAtaH 1 Adizabdena-mRpAvAdA 2 'dattAdAnA3 'brahmacarya 4 parigrahANAM 5 grahaNaM bhavati tebhyaH sarvato viramaNaM mahAvatAniucyante / tAni paJca, tatra-prANAtipAtaH prANivadhaH, mRpAvAdo'satyabhApaNam , adattAdAnaM-steyam , abrahmacarya maithunam , parigraho mUrchA, etebhyaH sarvataH sarvaprakAreNa trikaraNa-triyogaviramaNa-viratinittiriti bhAvaH // 15 // tatvArthaniyukti:--pUrva dvAdazavatAni sAticArANi pradarzitAni, dvAdaza vratIca tadanantaraM paJca mahAvratIbhavitu mahatIti tatpastAvAt-mokSahetubhUtAni syAga karane se hI vrata kI zuddhi hotI hai| aba pahale jo kahA thA'savvao mahe' arthAt hilA Adi kA pUrNa rUpeNa jo tyAga kiyA jAtA hai use mahAvata kahate haiM, so ava sahAvratoM kA kathana kiyA jAtA hai mANAtipAta Adi se pUrNa rUpa se nivRtta honA mahAvata haiM / mahAvrata pAMca haiM-(1) prANAtipAta (2) kRSAvAda (3) adattAdAna (4) abrahmacarya aura (5) parigrahale larvathA virala honA / prANAtipAta kA artha prANI phI hissA, kRSAyAda kA artha maithuna aura parigraha kA artha mUchA hai / inale sarvathA arthAt tIna karaNa aura tIna yoga se virata honA mahAvata kahalAtA hai // 55 // tasvArthaniyukti-ila pUrva aticAro sahita bAraha vratoM kA nirUpaNa kiyA gyaa| bArahavatoM kA dhAraka zrAvaka bhI bAda meM mhaatyAga karavAthI ja vatanI zuddhi thAya che. have pahelA je kahyuM hatuM'svv o mahaM' arthAt DisA mAhina pU 35thI 2 tyA 42vAbhA mAve che tene mahAvrata kahe che jethI have mahAvratanuM kathana karavAmAM Ave che prANAtipAta AdithI pUrNa rUpathI nivRtta thaI javuM mahAvrata che. bhAbata pAya che-(1) prAtipAta (2) bhRSAvA (3) mahattahAna (4) abrahmacarya ane (5) parigrahathI sarvathA virata thavuM. prANAtipAtane artha prANanI hiMsA mRSAvAdane artha asatya bhASaNa, adattAdAnane artha cerI, abrahmacaryano artha maithuna ane parigrahano artha mUcha che. A badhAMthI sarvathA arthAt traNa karaNa ane traNa vegathI virata thavuM mahAvrata kahevAya che. papa tattvArthaniryukita-AnI agAu aticA sahita bAra tenuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM. bAravratane dhAraka zrAvaka paNa pAchaLathI mahAvratI
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 sU. 55 paJcamahAvratanirUpaNam 397 paJca mahAvratAnyAha-'pANAivAyAha hito savaoveramaNa mahanvayA, te paMca' iti / prANAtipAtaH 1 Adizabdena-mRSAvAdA 2 'dattAdAnA 3 'brahmacarya 4 parigrahAH 5 gRhyante, tebhyaH sarvata:-sarvA zena dravya-kSetra-kAla-bhAvena trikaraNe striyogaiH sarvathA virati-nivRttiH paJca mahAvratAnyucyante / tatra-mANAtipAtaH kapAyAdi pramAdapariNAma pariNatenA-''tmanA kartA manovAkAyAdirUpayogavyApArAv karaNakAraNA'numodana rUpa kAyavyApAreNa dravya-bhAvabhedena dvividhena mANimANavyaparopaNarUpaH 1 mRSAbAdastAvat-alatyabhASaNam anRtavacanam-alIkAbhibhASaNam 2 adattAdAnazca-adattasya sva-svatvanivRti pUrvaka mavitIrNasyA vratI ho sakatA hai, isa saMbaMdha se mokSa ke kAraNabhUma pAMca mahAvratoM kA kathana kiyA jAtA hai prANAtipAta, kRpAvAda, adattAdAna, abrahmacarya aura parigraha se sarvAza se-dravya, kSetra, kAla, bhAva se, tInoM karaNoM aura tInoM yogoM se sarvathA nivRtta honA mahAna haiN| ___ kaSAya Adi pramAda rUpa pariNAma le yukta kartI AtmA ke dvArA, mana vacana aura kApa Adi yoga ke vyApAra le, dravya evaM bhAva donoM prakAra se karaNa (svayaM karanA), kAraNa (karavAnA) aura anumodana rUpa kAcavyApAra se prANI ke prANoM kA vyaparopaNa karanA prANAlipAta hai| asatya bhASaNa karanA, anRta vacana bolanA, alIka bhASaNa karanA kRSAvAda kahalAtA hai / datta kA artha hai svAmI kA apane svastha ko haTA lenA / jo datta na ho vaha adatta kahalAtA hai| usa adatta ko thaI zake che A saMbaMdhathI mekSanA kAraNabhUta pAMca mahAvratonuM kathana karavAmAM Ave che- prANAtipAta, mRSAvAda, adattAdAna, abrahmacarya ane parigrahathI savaze-dravya, kSetra, kALa, bhAvathI, traNe kAraNe ane traNe gethI sarvathA nivRtta thayu mahAvata che. kaSAya Adi pramAdarUpa pariNAmathI yukta rtA AtmA dvArA, mana vacana ane kAyA vagere roganA vyApArathI dravya ane bhAva baMne prakAranA karaNa (jAte karavuM), kAraNa (karAvavuM) ane anumodana rUpa kAyavyApArathI prANInAM prANenI hiMsA karavI prANAtipAta che. asatya bhASaNa karavuM, avRta (ja) vacana bolavuM, alIka bhASaNa karavuM mRSAvAda kahevAya che. dattane artha thAya che mAlikanuM-pitAnuM Adhipatya jatuM karavuM. je datta na hoya te adA kahevAya che. te adattane grahaNa karavuM adattAdAna kahevAya che. strIsaMcAga Asti
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAyasUtra . ''dAnamucyate 3 annahmavarya-strIsaMyogaH, maithuna mitiyAvat 4 parigrahastu-mI; sacittA'cimizreSu .zAstra numatirahiteSu dravyAdipu mamatvarUpaH 5 etebhyaH pANA'vipAnAdibhyaH sarvata:-sarvAtmanA trikaraNe striyogaimanovAkkAya viramaNaMnivRttiH paJca mahAvratAnyavoyAni / prANivadhAdito nivRttita mucyate, tatra sthito hiMsAdilakSaNaM kriyAkalApaM nA'nutiSThati, apitu-ahiMsAdilakSaNameva kriyAkalApamanutiSThanIti phalati / mANAtipAtAdibhyo nivRttasya zAstravihita kriyA'nuSThAnAt sadasatpravRttinivRttikriyAsAdhyaM karmakSapaNaM bhavati, karmakSapaNAcca -mokSA'trAptiriti bhAvaH / atredaM vAdhyam-mANAtipAtastAvat-prANaviyojanam, grahaNa karanA adattAdAna hai / strI saMyoga yA maithuna abrahmacarya kahalAtA hai / mUchI arthAt zAstra kI anumati jinake lie nahIM hai aise sacitta, acitta aura mizra dravya Adi meM mamatvadhAraNa karanA parigraha hai| ina prANAtipAta Adi se pUrNa rUpeNa tIna karaNa aura tIna yoga se mana bacana kAma se nivRtta honA pAMca mahAvana haiM / hiMsA Adi se nivRtta honA vrata kahalAtA hai, vrata meM sthita puruSa hiMsA rUpa kriyAkalApa nahIM karatA hai / isase yaha phalita huA ki vaha ahiMsA rUpa kriyAkalApa hI karatA hai / bhAvArtha yaha hai ki jo prANAtipAta Adi se virata hotA hai vaha zAstrokta kriyAoM kA anuSThAna karatA hai, ataeva satpravRtti aura asanivRtti rUpa kriyAoM dvArA hone vAlA karmakSaya karatA hai aura karmoM kA kSaya karake mokSa prApta kara letA hai| ___ yahAM yaha samajha lenA cAhie-prANAtipAta kA artha hai-prANavi. athavA mithuna abrahmacarya kahevAya che. mUcha arthAta jenA mATe zAstranI anumati nathI evA sacitta, acitta ane mizra dravya AdimAM mamatva dhA295 42 parigraha che. A pratipAta AdithI pUrNatayA, traNa karaNa ane traNa rogathImana vacana kAyAthI nivRtta thavuM pAMca mahAvrata che. hiMsA AdithI nivRtta thavuM vrata kahevAya che. vratamAM rahele purUSa hiMsArUpa kriyAkAnDa karato nathI. AnAthI evuM sAbita thayuM ke te ahiMsArUpa kiyAkalApa ja kare che. bhAvArtha e che ke je prANAtipAda AdithI virata thAya che te zAstrokta kriyAona anuSThAna kare che AthI satpavRtti ane asanivRtti rU5 kriyA dvArA thanArAM karma kSaya kare che ane kamene kSaya karIne mokSa prApta karI le che. ahIM eka bAbata samajI levAnI jarUra che-prANAtipAtane artha che
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA- niyukti TIkA a.7 sU. 55 paJcamahAvratanirUpaNam " prANAcendriyAdayaH tatsambandhAtpANino jIvAH pRthivIkAyAche kendriyadvIndriyazrIndriya- caturindriya- paJcendriyAstAna - jIvAn vijJAya zraddhayA pratipadya bhAvatasvasyAskaraNaM jJAnazraddhAnapUrvakaM cAritramucyate tacca - sadasatmavRttinivRttikriyAlakSaNaM cAritraM manovAk kAyakRtakAritA'numodita bhedenA'nekavidhaM bodhyam / uktazca sthAnAGge paJcamasthAne prathamodeza ke paMca manyathA patA taM jahAsavvAo pANAivAyAo, jAva sancao pariggahAo veramaNaM' iti, / paJca mahAvratAni majJaptAni tadyathA- prANAtipAtAdviramaNam, yAvada - sarvasmAt parigrahAda viramaNam - iti, Avazyake dazavaikAlike'pyuktam // 55 // - 399 yojana / prANa indriya Adi dasa haiM / unhIM ke saMbaMdha se jIva prANI kahalAte haiM / pRthvIkAya Adi ekendriya, hIndriya, zrIndriya, caturindriya aura paMcendriya, ye saba prANI haiM / ina jIvoM ko jAnakara evaM ina para zrAddhA karake bhAva se prANAtipAta na karanA jJAna- zraddhAna- pUrvaka cAritra kahalAtA hai| sat anuSThAna meM pravRtti aura asat anuSThAna se nivRtti usakA lakSaNa hai / mana, vacana, kAya, kRta, kArita aura anumodana Adi ke bheda se cAritra aneka prakAra kA hai / sthAnAMgasUtra ke paMcama sthAna ke prathama uddezaka meM kahA hai- 'pAMca mahAvrata kahe gae haiM, ve isa prakAra haiM- samasta prANAtipAta se virata honA, jAva arthAt samasta mRSAvAda se virata honA, samasta adattAdAna se virata honA, samasta mathuna se virata honA aura samasta parigraha se virata honA / ' Avazyaka aura dazavekAlika sUtra meM bhI aisA hI kahA hai // 55 // prANaviceAjana prANa indriya Adi dasa che temanA ja saMbaMdhathI jIva prANI kahevAya che. pRthvIkAya Adi ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya ane paMcendriya, A badhAM prANI che. A jIvAne jANIne ane emanAmAM zraddhA karIne bhAvathI prANAtipAta na karavA jJAna-zraddhAnapUrvaka cAritra kahevAya che. sat anuSThAnamAM pravRtti ane asat anuSThAnathI nivRtta tenu lakSaNa che. mana, vacana, kAyA, kRta, kArita ane anumAina AdinA bhedathI cAritra aneka prakAranA che sthAnAMgasUtranA paoNMcama sthAnanA prathama uddezakamAM kahyu` chepAMca mahAvrata kahevAmAM AvyA che te A mujaba che-samasta prANAtipAtathI vita thavuM, samasta mRSAvAdathI vita thavuM, samasta adattAdAnathI vita thavuM, samastamaithunathI vita thavuM ane samasta parigrahathI vita thavuM Avazyaka temaja dazavaikAlika sUtramAM paNa A pramANe ja kahevAmAM AvyuM che. pappA " A
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthasUtre - - -- mUlam-tatthejaSTuM IriyAjhyA paNavIsaM bhaavnnaao||56|| - chAyA-'tatsthairyArtham-IyA~dikAH paJcaviMzati vinAH // 56 // tattvArthadIpikA-pUrva dezato hiMsAdiviravilakSaNa paJcANuvratAdisvarUpa prarUpitam, sampati-teSAM vratAnAM sthiratA sampAdanArtha tAvad IryAdikAH paJcaviMzativinAH prarUpayitumAha-tatthejjaTuM' ityAdi / tatsthairyArtham-teSAM pUrvoktAnAM vratAnAM sthUla prANAtipAtaviramaNAdilakSaNAnAM sthiratAkaraNArtha dRDhIkaraNArtham IyaryAdikA:-IyAdilakSaNAH paJcaviMzatinA bhavanti / tatra-IIraNaM yatanayA gamanas 1 Adipadena-manaH pAzastya 2 kA prAzastyai 3 paNA 4 ''dAnanikSeparUpAH5 paJca prathamamahAvratasya bhAvanAH1 alocya sambhASaNam 1 krodha 'tatthejjalu IriyAjhyA ityAdi / / 56 / / smArtha-vranoM kI sthiratA ke lie IryAdika paccIsa mAvanAeM haiN|56| tatvArthadIpikA-pahale eka deza se hiMsAdile virati rUpa pAMca aNuvrata Adi kA lakSaNa kahA gayA hai, aba una vratoM meM sthiratA lAne ke lie IthI Adi paccIsa bhAvanAoM kA prarUpaNa karate haiM-pUrvokta sthUla prANAlipAta viramaNa Adi vratoM kI sthiratA ke lie arthAt unheM dRDha karane ke lie IryA Adi paccIsa bhAvanAeM kahI gaI hai| ve isa prakAra hai| (1) IryA arthAt yatanApUrvaka gamana karanA (2) mana kI prazastatA (3) vacana kI prazastatA (4) eSaNA (5) AdAnanikSepa, yaha pAMca prathama vrata kI bhAvanAeM haiN| (1) soca-vicAra kara bhASaNa karanA (2) krotyAga (3) lobha'tatthejarTa IriyAjhyA paNavIsa bhAvaNAo' sUtrArtha-tenI sthiratA mATe IryAdika paccIsa bhAvanAo che padA tatvArthadIpikA-agAu ekadezathI hiMsAdithI viratirUpa pAMca aNuvrata AdinA lakSaNa kahevAmAM AvyA che have te vratomAM sthiratA lAvavAnA AzayathI IryA vagere paccIsa bhAvanAonuM prarUpaNa karIe chIe pUta zUlaprANAtipAta viramaNa vagere vratonI sthiratA mATe arthAt temane draDha karavA mATe IryA vagere pazcIsa bhAvane kahevAmAM AvI che. te A pramANe che-(1) IryA arthAt yatanA pUrvaka namana karavuM (2) mananI prazastatA (3) vacananI prazastatA (4) eSaNa (5) AdAna nikSepa A pAMca prathama vatanI bhAvanA che. (1) sabhaka piyArIna mAlavu (2) oSa tyAsa (3) nayA (4)
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a.7 . 56 paJcaviMzatirbhAvanAyA nirUpaNam 401 2 lobha 3 saya 4 hAsyeSu 5 anRtavivarjanazceti paJca dvitIya mahAvratasya bhAvanAH 2 aSTAdazavidha vizuddhavasateryAcanApUrvakaM sevanam 1 pratidinamavagrahaM yAcitvA tRNakASThAdigrahaNam 2 pIThaphalakAdyarthamapi vRkSAdInAM chedanam 3 sAdhAraNa piNDasyA'dhikata na sevanam 4 sAdhuvRtyakaraNazce 5 ti prazva tRtIya mahAvratasya bhAvanAH 3 / strIpazupaNDa karahitamatisevana 1 strIkathAvarjanam 2 spaGgopAGgA'navalokanam 3 pUrva kunapurataraterasmaraNam 4 pratidinaM bhojanaparityAgace 5 ti paJca caturtha bhAvanAH 4 prazastA'prazasdazanda 1 rUpa 2 rasa 3 gandha 4 tyAga (4) bhavatyAga aura (5) hAsyaspAva yaha dvitIvrata kI pAMca bhAvanAeM hai / (1) aThAraha prakAra se vizuddha valati kA yAcanA pUrvaka sevana karanA (2) pratidina avadha kI yAcanA karake tRNa kASTha Adi ko grahaNa karanA (3) pAda Adi ke lie bhI vRkSa Adi kA chedana na karanA (4) sAdhAraNa piNDa kA adhika sevana na karanA arthAt aneka sAdhuoM kA jo sammilita AhAra ho usameM se apane ucita bhAga se adhika na denA aura (5) sAdhuoM kA vaiyAvRtya karanA, yaha aataa kI pAMca bhAvanAeM haiN| (1) strI, pazu aura paNDaka se rahita vasati kA sevana karanA (2) strIever na karanA (3) strI ke aMgopAMgoM kA avalokana nahIM karanA (8) pUrva bhukta bhogoM kA smaraNa na karanA aura (5) pratidina gariSTha bhojana kA parityAga karanA, yaha cauthe vrata kI pAMca bhAvanAeM haiM / bhayatyAga ane (5) hAsyatyAga, A khIjAvratanI pAMca bhAvanA che. (1) aDhAra prakArathI vizuddha vastInuM yAcanApUrvaka sevana karavuM (ra) dararAja avagrahanI yAcanA karIne tRNu kASTha vagerene grahaNa karavA (3) pATa vagere mATe paNa vRkSa vagerenuM chedana na karavuM (4) sAdhAraNa piNDanu adhika sevana na karavuM arthAt aneka sAdhue mATene je legeA karelA AhAra hAya temAMthI peAtAnA bhAge hAya tenAthI vadhu na levuM ane (5) sAdhuenI vaiyAvacca (sevA) karavI A trIjA vratanI pAMca bhAvanAe che. (1) strI, pazu mane napuMsa vagaranI vasatIbhAM vAsa 12khe| (2) strIkathA na karavI (3) strInA aMgopAMgeAnuM avaleAkana na karavu' (4) pU bhAgavelA bhAge!nuM smaraNa na karavuM ane (pa) darareja svAdiSTa bheAjananA parityAga karavA, A cethA vratanI pAMca bhAvanA che. ta0 51
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 402 tattvArthasUtra sparzeSu 5 rAgadveSArjanaM zabdAdibhedAt paJca paJcamamhAtratasyeti militAH pazcaviMzativinA kartavyAH // 25 // 56 // . 'tattvArthaniyukti:-pUrva sarvapANAtipAtaviramaNAdilakSaNAni paJcamahAvatAni prarUpitAni, sammati-teSAM vratAnAM dADhAtha maikaikasya mahAvratasya paJca paJcabhAvanAH prarUpayitumAha-tatthejja8 IziyAhayA paNavIsa bhAvaNAno' iti / tatsthairyAtham-iyA~dikAH paJcaviMzatirbhAvanA bhAvanIyAH, teSAM pUrvoktasvarUpANAM sarvata, / (1) prazastarUpa (2) rasa (3) gaMdha (4) sparza aura (5) zabda meM rAga aura aprazasta rUpAdi meM dveSa dhAraNa na karanA, yaha pAMca paMcamavrata kI bhAvanAeM hai / saba milakara paccIla bhAvanAeM hotI haiM // 56 // tatyArthaniyukta-pahale sampUrNa prANAtipAtaviramaNa Adi pAMca mahAvatoM kI prarUpaNA kI gaI, aba una vratoM kI dRDhatA ke lie-ekaeka mahAvrata kI pAMca-pAMca bhAvanAeM kahate haiN| una vratoM kI sthiratA ke lie I Adi paccIsa bhAvanAoM kA sevana karanA cAhie arthAt sampUrNa prANAtipAtaviramaNa Adi pAMca mahAvratoM kA tathA sthUlaprANAtipAta viramaNa Adi pAMca aNuvratoM ko dRDha karane ke lie paccIsa bhAvanAeM kahI gaI haiN| ve isa prakAra haiM(1) IryAsamiti (2) manogupti (3) vacanagupti (4) eSaNA (5) AdA. nanikSepaNA (6) Alocya saMbhASaNa-soca-vicAra karake bolanA (7) krodha kA tyAga (8) lobha kA tyAga (9) bhaya kA tyAga (10) hAsya (1) prazasta 35 (2) 2sa (3) 14 (4) 25za ma2 (5) zamA rAga tathA aprazasta rUpAdimAM dveSa dhAraNa na kare e pAMca pAMcamAvatanI bhAvanAo che. badhI maLIne paccIsa bhAvanAo thAya che ke 56 che tavArthaniryukti-agAu sapUrNa prANAtipAta viramaNa Adi pAMca mahAvratanI prarUpaNa karavAmAM AvI have A vratonI draDhatAne mATe eka eka mahAvratanI pAMce pAMca bhAvanAe kahIe chIe te vratonI thiratA mATe Iya Adi paccIsa prakAranI bhAvanAonuM sevana karavuM joIe athata saMpUrNa prANAtipAta viramaNa Adi pAMca aNuvrata ne daDha karavA mATe pacIsa bhAvanAo kahevAmAM AvI che je A pramANe cha- (1) dhyAsAmati (2) bhne|shuti (3) qyanazukSi (4) meSa (5) mAhAna nikSepaNu (6) Alaya saMbhASaNa- samajhI vicArIne bevuM (7) koIne kyA (8) bolanA yA (6) bhayanI tyAsa (10) ddaayn| tyAga (11)
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 sU.56 paJcaviMzatirbhAvanAyA nirUpaNam 403 prANAtipAtaviramaNAdi lakSaNAnAM paJca mahAvratAnAM dezataH mANAtipAtAdiviratilakSaNA'NuvratAnAzca sthairyArtha dRDhatAsampAdanArtham IryAsamitiH 1 AdipadenamanoguptiH 2 vacogupti3 eSaNA : AdAnanikSepaNA Alocya sambhASaNam6 krodha pratyAkhyAnam 7 lobhapatyAkhyAnam 8 sayapatyAkhyAnam 9 hAsya pratyAkhyAnam 10 aSTAdazavidhavizuddhavasate-canApUrvakaM sevanam 11 pratidinamavagrahaM yAcitvA tRNakASThAdigrahaNam 12 pITha phalakAghathamapi vRkSAdInA pacchedanam 13 sAdhAraNapiNDasyA'dhikato na sevanas 14 sAdhu vaiyAkRtyakaraNaJca 15 strIpazunapuMsaka saMsaktazayanA''sanavarjanam 16 rAgayuktastrIkathA varjanam 17 strINAM manoharendriyavarjanam 18 pUrvaratAnusmaraNavarjanam 19 pratidinaM bhojanaparityAgazca 20 manojJA'manojJasparza 21 rasa 22 gandha 23 varNa 24 zabdAnAM 25 rAgadveSavarjanazce -tyevaM paJcaviMzatirbhAvanAH / tatra prathamA paJca bhAvanA: IsimiteH (mANAtikA tyAga (11) aThAraha prakAra se vizuddha vasati kA yAcanApUrvaka sevana (12) pratidina avagraha kI yAcanA karake tRNa kASTha Adi ko grahaNa karanA (13) pITha phalaka Adi ke lie bhI vRkSa Adi ko na kATanA (14) mAdhAraNa piNDa kA apane samucita bhAga se adhika sevana na karanA (15) sAdhuoM kA vaiyAvRtya karanA (16) strI, pazu aura napu. saka ke saMsargavAle zayayA evaM Amana ke sevana se bacanA (17) rAga. yukta strI kathA kA tyAga (18) striyoM kI manohara indriyoM ko na dekhanA (19) pahale bhoge bhogoM kA smaraNa na karanA (20) pratidina sarasa bhojana kA tyAga karanA-kabhI-kabhI upacAra Adi karanA (21-25) manojJa aura amanojJa sparza, rasa, gaMdha, rUpa aura zabda para rAga-dveSa na karanA, ye paccIsa bhAvanAeM haiN| aDhAra pakArathI vizuddha vasatInuM yAcanApUrvaka sevana karavuM (12) dararoja avagrahanI yAcanA karIne tRNu kASTha vagerenuM zraNa karavuM (13) pITha-pADha vagere mATe paNa vRkSa vagere na kApavA (14) sAdhAraNa piNDanuM potAnA bhAgathI padhAre sevana na 42 (15) sAdhuAnI vayAvayA (zuzrUSA) 42vI (16) zrI pazu ane napuMsakanA saMsargavALI pathArI ane AsananA sevanathI dUra rahevuM (17) rAgayukta strIkathAne tyAga (18) strIonI mAhira Indriyene na jevI 1ii pUrve bhagavelA bhegenuM smaraNa na karavuM (20) dararoja svAda bhoja no tyAga kare-kayAreka kayAreka upavAsa vagere karavA (21-25) manez ane amanojJa sparza rasa, gaMdha, rUpa tathA zabda para rAga-dveSa na kara. A paccIsa bhAvanAo che.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 tattvArthastra pAtavirate) dvitIyAH paJca bhAvanA:-asatyavirateH, tRtIyAH paJcabhAvanAH steyavirate, caturthyaH paJca bhAvanA:-brahmacaryasya, pazcanyaH paJca bhAvanAH parigrahavirate ravagantavyAH tatra tAvat-IraNaM gamanam-IryA, tasyAM samitiH-saGgatiH zruturUpeNAstmanaH pariNatiH, tadupayogena purastAna yugamAtrayA dRSTayA sthAvarajaGgamAnibhUtAni parityajan apramattaH san gacchet-ityAdirUpo vidhiH IryAsamiti rucyate 1 manoguptizva-manaso rakSaNam, bhAtaraudradhyAnA'pacAra:-dharmadhyAne upayogazvara vaco. guptizca-eghaNAsamivirUpA 3 epaNA ca-trividhA, gaveSaNa 1 grahaNa 2 grAsa 3 bhedAt / tasyAmeSaNAyAmasamitasya SaNNAmapi kAyAnA mupadhAnApattiH syAdatasta. saMrakSaNArtha sakalendriyopayogalakSaNA-eSaNAsamitiH kartavyA 4 AdAnanikSepaNA -- inameM se prAraMbha kI pAMca bhAvanAeM prANAlipAna vitmaNavata kI, dUsarI pAMca asatyavirati kI, tIsarI pAMca stepacirati kI, cauthI pAMca brahmacaryavrata kI aura pAMcavIM sAbanAeM parigrahapirati kI hai| ina bhAvanAoM kA artha isa prakAra hai-gamana karane meM yatanA rakhanA IryAsamiti hai arthAt cAra hAtha Age kI bhUmi dekhakara sthAvara' aura nala jIvoM kI rakSA karate hue, apramatta bhAva le gamana karanA prathama bhAvanA hai / manogupti kA artha hai AtadhyAna aura rodradhyAna se baca kara dharmadhyAna meM lIna honA / bacana ko gopana karanA arthAt mauna dhAraNa karanA bacanagupti hai / eSaNA ke tIla bheda haiM-gaveSaNA, grahaNaiSaNA aura grAsaSagA / jo eSaNA samiti se rahita hotA hai, vaha chahoM kAyoM kA virAdhaka hotA hai, ataeva jIvoM kI rakSA ke lie - AmAMthI prAraMbhanI pAMca bhAvanAo prANAtipAta viramaNa vratanI bIjI pAMca asatyaviratinI trIjI paMca sTeyaviratinI, cArathI pAMca brahAcarya vatanI ane pAMcamI pAMca bhAvanAo parigraha viratinI che. A bhAvanAone artha A pramANe che. cAlavAmAM jatanA rAkhavI IrSA samiti che. arthAt cAra hAtha AgaLanI jamInanuM bArIkAIthI nirIkSaNa karIne sthAvara temaja trasa jIvenI rakSA karatA thakA apramatta bhAvathI gamana karavuM e prathama bhAvanA che. mane guptine artha che. ArtadhyAna tathA raudra ivAnathI aLagA rahIne dharmadhyAnamAM lIna thavuM, vacanane gepavuM arthAt maunavrata dhAraNa karavuM vacanagupti che. eSaNAnA traNa bheda che-gaveSaNa, bahaSaNa ane prAraiSaNa jeo eSaNa samitithI rahita hoya che te chae kAne virAdhaka hoya che. AthI jIvonI rakSA mATe eSaNa samitinuM pAlana karavuM
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. sU.56 paJcaviMzatirbhAvanAyAH nirUpaNam 405 samitistu-audhika-aupagrahikabhedena dvividhasyopadhegrahaNa-sthApanalakSaNayorAdAna nikSepaNa yorAgamanAnusAreNa pratyavekSaNa-pramArjanarUpA samiti rucyate 5 Alokila, pAnabhojanantu-pratigRhe pAtramadhyapatitapiNDasya cakSurAdhupayogena tatsamutthA''gantukasattvasaMrakSaNArtha pratyavekSaNaM kartavyam upAzrayamAgatya ca punarapi prakAzayukte. pradeze sthitvA pAnabhojanaM supatyavekSitaM kRtvA prakAzamadezA'vasthitena valganaM kartavya miti bodhyam ityevaM rItyA-etAH paJcabhAvanAH punaH punarbhAvayan vAsayana bAhulyena sampAdayan samasvAs prANAtipAtalakSaNAmahiMsAM pAtuM samarthoM bhavatIti bhAvaH / athA'nRtaviravilakSaNa satyavacanasya dADhIrtha pUrvokta paJca bhAvanAsu prathama tAvat-anuvIcibhASaNamucyate, anuvIcizabdo dezIyaH-AlocanArthakaH / tathA ca eSaNAsamiti kA pAlana karanA caahie| audhika aura aupagrahika ke bheda se donoM prakAra kI upadhi ke dharane-uThAne meM, Agama ke anusAra pramArjana evaM pratilekhana kA dhyAna rakhanA AdAnanikSepaNA samiti hai| pAtra meM paDe hue yA rakkhe hue AhAra ko cakSu Adi kA upayoga lagA kara, usameM utpanna hue athavA bAhara se Ae jIvoM kI rakSA ke lie dekhanA cAhie / upAzraya meM Akara punaH prakAzayukta pradeza meM sthita hokara AhAra-pAnI ko bhalI-bhAMti dekhakara prakAzapUrNa sthAna meM ho use khAnA caahie| yaha AlokitapAnabhojana bhAvanA hai| ina pAMca bhAvanAoM se sampanna zramaNa pUrNarUpeNa prANAtipAtaviramaNa vrata kA pAlana karane meM samartha hotA hai| mRSAvAdaviramaNatratA kI dRDhatA ke lie ina pAMca bhAvanAoM kA sevana karanA cAhie-'anucocibhASaNa' yahAM 'anubIci zabda dezIya joIe, aughika ane aupagrAhikanA bhedathI baMne prakAranI upadhine upADavA tathA mUkavAmAM Agama anusAra pramAjana tathA paDilehaNanuM dhyAna rAkhavuM AdAnanikSepaNu samiti che. pAtramAM paDelA athavA rAkhelA AhArane cakSu vagerene upaga lagAvIne, temAM utpana thayelA athavA bahArathI AvelA jInI rakSA mATe avakana karavuM joIe. upAzrayamAM AvIne pharI ekavAra prakAzavALI jagyAe besIne AhAra-pANIne sArI peThe joI tapAsIne ajavALuM hoya evI jagyAe ja teno upabhegA karavA joIe. A che AlektipAna bhajana bhAvanA A pAMca bhAvanAothI saMpana sAdhu saMpUrNatayA prANAtipAta vira - maNavratanuM pAlana karavAmAM samartha thAya che. - mRSAvAda viramaNavratanI daDhatA kAje A pAMca bhAvanAonuM sevana karavuM
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 406 - tattvArthastre -samIkSyA''locya bacanapravartanam anuvIcibhASaNaM bodhyam, anAlocitavaktA kadAciAmRpA mapi cUyAt tatazcA''tmanolAghava-vaira-pIDAH khalu-aihikAniphalAni syuH, paramANopadhAtazcA'vazyaMbhAvI, ataH-samIkSyodAharaNenA''tmAnaM bhAvayan na mRpAbhASaNa janitapApena sampRkto bhavati 1 krodhasya kapAyavizeSasya moharmodayaniSpannamadveSapAyasyA'prItilakSaNasya pratyAkhyAna-nivRttiranuttirvA, tena krodhapatyAkhyAnena satatamAtmAnaM bhAvayet, tathA bhAvayan-vAsayaMJca satyAdibhyo na vyabhicaratItira evaM-lobhapratyAkhyAnaM tAvat tRSNAlakSaNasya lobhasya pratyAkhyAna-parityAgaH, tenA'pyAtmAnaM bhAvayan na vithamApIbhavati 3 evaM-bhayazIhai aura usakA artha hai 'vicAra karanA / azaya yaha huA ki socasamajha kara bolanA 'anuvIcibhASaNa' kahalAtA hai| vinA vicAre bolane bAlA kadAcid mithyA bhASaNa bhI karatA hai| isase AtmA kI laghunA, vaira aura pIDA Adi isa loka saMbaMdhI phaloM kI prApti hotI hai aura dUsare ke prANoM kA ghAta hotA hai| ataeva jo soca-vicAra kara bhASaNa karatA hai vaha kabhI mithyA bhASaNa ke pApase lipta nahIM hotaa| mohanIya karma ke udaya se utpanna hone vAle dveSa rUpa evaM aprIti lakSaNavAle krodha kA tyAga karanA caahie| krodha pratyAkhyAna se AtmA kI nirantara bhAvanA karanI cAhie / jo aisI bhAvanA karatA hai vaha asatya Adi se baca jAtA hai| tRSNA rUpa lobha kA bhI parityAga karanA cAhie / jo lobha pratyAkhyAna se AtmA ko bhAvita karatA hai vaha mithAbhASI nahIM hotaa| isI prakAra jo bhaya yA bhIrutA kA joIe-"anuvAcisa SaNa" ahIM "anuvIci zabda dezIya che ane tene artha thAya che vicAra kara tAtparya e thayuM ke samajhI vicArIne bolavuM "anuvicibhASaNa" kahevAya che vagara vicAryuM bolanAra kavacit mithyAbhASaNa paNa karatA hoya che. AthI AtmAnI laghutA vera ane pIDA vagere Aleka saMbaMdhI - phaLanI prApti thAya che ane bIjAnA prANenI hiMsA thAya che. AthI je samajhI } -vicArIne bole che te kyAreya paNa mithyAbhASaNanA pApathI khera nathI. } mehanIyakarmanA udayathI utpanna thanArA deSarUpa te lakSaNa vALA kodhane tyAga kare joIe krodha pratyAkhyAnathI . " uttara bhAvanA karavI joIe je AvI bhAvanA bhAve che te A bacI jAya che. tRSNa rUpI lebhane paNa parityAga kare ' , khyAnathI AtmAne bhAvita kare che te mithyAbhASI che asatya mAnAvanA karanI karanA cAhi
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 sU. 56 paJcaviMzativinAyAH nirUpaNam 407 lasya bhIrutvasya pratyAkhyAnenA'pi-AtmAnaM bhAvayan nA'nRtaM kadAcid vadati bhayazIlo janaH kadAcit vitathamapi bhASate cauro'thapizAco vA mayA rAtrI dRSTa iti, tasmAd-nirbhaya vAsanAdhyAna mAtmani bhAvayet 4 evaM-sohodbhavaparihAsalakSaNahAsya pariNataH AtmaparihAsaM kurvan pareNa saha vitathamapi mApeta, tasmAt-tasya pratyAkhyAnenA''tmAnaM bhAvayan satyavratapAlanakSamo bhavati 10 evaM-khalu-anuvIci. avagrahayAcanaM tAvat-AlocyA'vagrahayAcanarUpaM bodhyam 11 avagrahatha-devendrarAjagRhapati zayyAvarasAdharmika bhedela paJcavidhaH, tara-yo yatra svAmI sa eva yAcanIyaH, asvAmiyAcane doSAdhikyaM syAt / tasmAt-'AlocyA'vagraho yAcyA,' ityeva pratyAkhyana karatA hai, vaha kabhI alasya bhASaNa nahIM karatA Darapoka hotA hai vaha mithyA bhASaNa bhI karatA hai, jaise-Aja rAtri meM mujhe cora athavA pizAca dikhAI diyA thA ityAdi / ataH apane Apako nirbhaya bananA cAhie / mohanIya karma ke udaya se utpanna evaM parihAla lakSaNa vAlA hAsya jo karatA hai vaha apanI haMsI karatA huA dusare ke prati mithyA bhASaNa bhI karatA hai / ataeca hAsya ke pratyAkhyAna se AtmA ko bhAvita karane vAlA satya vrata kA pAlana karane meM samartha hotA hai| asteyavrata kI pAMca bhAvanAeM-loca-vicAra kara avagraha kI yAcanA karanA cAhie / avagraha pAMca prakAra kA hai-(1) indra (2) rAjA (3) gRhapati (4) zarayAtara aura (5) sAdharmika kA avagraha / jahAM jo svAmI ho vahAM usI se yAcanA karanA cAhie / jo svAmI nahIM hai rIte bhaya athavA kAyaratAnuM pratyAkhyAna kare che te kadI paNa asatya bolate nathI. je Darapoka hoya che te mithyAbhASaNa paNa karato hoya che jema ke Aje rAte mane cAra athavA pizAca dekhAyA hatA. vagere AthI dareke pitAnI jAtane nirbhaya banAvavI joIe mehanIya karmanA udayathI utpana e lakSaNavALuM hAsya je kare che te potAnI mazkarI karato thako bIjAnI khecyAbhASaNa paNa kare che. AthI hAsyanA pratyAkhyAnathI AtmAne prabhAranAra satyavratanuM pAlana karavA samartha bane che. teyavratanI pAMca bhAvana e-samajI vicArIne avagrahanI yAcanA ., . savaDa na cha-(1) chandra (2) 211 (3) gRhapati jIra ane ( na avagraha jyAM je mAlika hoya tyAM \ yAcanA kare, je mAlika nathI tenI pAse yAcanA
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ taravAra thikotitatvam25 aipithikI kiyA yadyapi-jIva vyApArarUpA, tathA'pyajIvaramaeegalarAzeH pradhAna vivakSayA'jIvakriyeyamabhihitA evamevAH paviSatiH kriyA: sAmparAyikakarmahetavo bhavanti ukta sthAnAGgera sthAne 1 uddezake 60 satre-paMki diyA-paNNatA, cattAri kasAyA paNNasA, paMca avirayA paNNattA, paMca.. bIsA kiriyA paNattA' iti / pazcendriyANi prAptAni, catvAraH kapApA pahaptA-pazcA'natAni prajJatAni, paJcaviMzatiH kriyAH pratAH, iti / navatA pakaraNagAthAyA muktam-'iMdiya1 kasAya2 anvaya3 jogA9paMca 1 caU paMca3 timi kasAyA kiriyAo paNavIsaimAo aNukamaso iti / indriya kaSAyA-prata-yogAH paJcacatvAra:-pazca-trayaH kaSAyAH kriyAH paJcaviMzatiH, dhamA anukramazaH, iti tathA''snavasya mithyAtvA'vratara pramAda3 kaSAyA4 mA jisameM aura kaSAya kA leza bhI na ho, jisake kAraNa do samaya kI sthiti vAle karma kA yandha hotA hai| yadyapi yaha kriyA jIva kA vyApAra hI hai tathApi ajIva zarIra yA vacana kI pradhAnatAkI viSakSA hone se ajIva kriyA kahI gaI hai| isa prakAra ina paccIsa kriyAoM meM se cauvIsa sAmparApika bhAnava kA kAraNa hotI haiM aura aipithikI kriyA Iyopatha-AsravakA kAraNa hotI hai, sthAnAMgasUtra ke dasare sthAnaka ke prathama uddezaka ke. satra meM kahA hai-'pAMca indriyA, cAra kaSoya, pAMca avata aura paccIsa kiyAeM kahI gaI hai| navatasva prakaraNa meM bhI kahA hai-indriya pAMca, kaSAya cAra, bhAta -pAMca, yoga tIna aura kriyAeM paccIsa Asrava kA kAraNa kahI gaI hai| tathA (1) mithyAtva (2) avrata (3) pramAda (4) kaSAya (5) azubha jemAM pramAda ane kaSAya lezamAtra na hoya, jenA kAraNe be samayanI sthiti vALA karma baMdhAya che. jo ke te kiyA jIvane vyApAra ja che te paNa achata zarIra athavA vacananI pradhAnatAthI vivakSA thavAthI ajIvakriyA kahevAya >> AvI rIte A paccIsa kriyAomAMthI covIsa sAmparAyika AsravanA kArarUpa hoya che ane eyapathikI kriyA Iyapatha AzvavanuM kAraNa hoya che. mAnAMgasUtranA bIjA sthAnakanA prathama udezakanA 60mAM sUtramAM kahyuM che pAMca Inie, cAra kaSAya, pAMca avrata ane paccIsa kriyAo kahevAmAM AvI che. navatatva prakaraNamAM paNa kahyuM che "Indrio pAMca, kaSAya cAra, atrata paga, cAra traNa ane kriyAo pacIsa AsavanA kAraNa kahevAmAM Avela che 64) (1) mi (2) bhanata (3) prabhAta (4) 4Aya (5) .
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA ma.6 sa. jI. karma. samAnava vizeSAdhikoveti 2 yoga5mANAtipAta 6 mRpAvAdA 7 'dattAdAna 8 maithuna 9 parigraha 10 zrotrA ghoNa rasana sparzanarUpa pazcandriya 15 manovAkAyA 'zumalyApArANi 18 mANDoSa. karaNAnAmayatanayA nikSepaNaM grahaNaM ca 19 sUcIkuzAgramAvasyA'pyayatanayA nikSeparNa pAhaNaM ceti sAmAnyatayA viMzatirbhadA bhavanti / tathA pUrvokteSu dvicatvAriMzadAyara medeSu paJcadazayogAnAM saMmelanena sapta pazcAzadapyAsravAH bhavantIti bRdvivekaH / / .. mUlam-tivva maMdAdi bhAva viriyAhigaraNavisesehitoM Asavaviseso // 6 // . yA-'tIvra-mandAdi bhAvavIryA'dhikaraNa vizeSebhyaH paavvishess:|| tatvArthadIpikA-atha-karmabandha hetubhUtA'vaM prati kAyAdi yogatrayAdeH kAraNa yoga (6) prANAtipAta (7) mRSAvAda (8) adatsAdAna (9) maithuna (10) parigraha (11) zrotrendriya (12) cakSuhandriya (13) ghANendriya (14) rasanendriya (15) sparzanendriya (16) manoyoga (17) vacanayoga (18) kAyayoga (19) bhANDopakaraNa kA ayatanA se nikSepaNa yA grahaNa karanA aura (20) sUcI-kuzAgrakA bhI ayatanA se nikSepaNa grahaNa, yaha bIsa prakAra kA Asrava kahA gayA hai| tathA pahale kahe gaye Asrava ke bayAlIsa bhedoM meM pandraha prakAra ke yogoM ko milAne se mAtragha ke sattAvana bheda bhI hote haiN| yaha Asrava saMbandhI vistAra samajhanA cAhie / / 5 / / tivva maMdAdibhAva' ityaadi| sUtrArtha-tIvrabhAva, maMdabhAva Adi vIrya aura adhikaraNa kI vizeSatA ke kAraNa Asrava meM bhI vizeSatA ho jAtI hai // 6 // tasvArthadIpikA-kAyayoga Adi Asrava ke kAraNa sabhI jIvoM meM yo (E) prAtipAta (7) bhUSApA (8) mahattAAna () bhaithuna (10) pariza (11) zrIndriya (12) kSudhandriya (13) ghAndraya (14) 2sanendriya (15) zandriya (16) manAyA (17) kyanayoga (18) 4Ayayoga (16) eDI, pakaraNanuM ayatnAthI nikSepaNu athavA grahaNa karavuM ane (20) sUcIkuzAzanuM paNa ayatanAthI nikSepaNu-grahaNa, A vIsa prakAranA Asava kahevAmAM AvyA che. tathA agAu kahevAmAM AvelA AsTivanA beMtAlIsa bhedamAM paMdara prakAranA gene umeravAthI AsavanA sattAvana bheda paNa thAya che. A Asrava saMbaMdhI vistAra samaja joIe. yA 'tivva maMdAdibhAva' tyAla sUvAthaM-tIvrabhAva, maMdabhAva, vIrya ane adhikaraNanI vizeSatAnA -
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ / Sa BarfThI ghaED .NF RAF .Infeii tatvArthI magar sya sarvAtmakAryatvAta saptAsAMsAriNA sAdhAraNatayAH tasmAt karmapandhaH phArma jamavanamprati avizeSa: syAdityAnAM samAdhAtuM kAyikAdiyogaMtrayasyAmasyAsazasambhave satyapi aceta hebhayo pariNAmavizeSebhyaH kamabandhaphaLAnumabamaviyoga sambhavatItyA divya maMdAhi bhAva sIrigrAhigarapAvi se sehitoM mAMvise mo iti| tIna mandAdibhAvakIryAdhikaraNa vizeSa yatIva mandAdimAna bhAvAra mandAvAra Adipana zAtAmAtabhAvapraNam, tena jAtabhAvojAtabhAvaH bAvizeSo'dhikaravizeSazcatyetepI dvandve sati tIvra mandAdi bhAva vIryA'Si karaNavizeSAstebhyaH-tadapekSayA khalu AsravavizeSaH sAmparAyikA'sarva vizeSoM bhavati tatrAvAgAyanatarakAraNoMdIraNavazAdudiktA utkRSTa AtmAdhyavasAyavizeSa pariAstItrAityucyate ttadviparIta pariNAmoM manda ityucyate, anutkaTa'AtmAdhyavasAmAnya hAye sapA saMsArI jIvoM meM samAna rUpa se pAye jAtAha tIva:kamabandha bhI sabhI meM samAna honA cAhie aura usakI kala sabhI ko samAna prApta honA caahie| kintu aisA hotA nahIM hai, jasakA kAraNa jIva ke pariNAmoM meM rahA huA bheda hai jo aneka prakAra kA hotA hai, yaha batalAne ke lie kahA gayA hai| I NT(07) tIvrabhAva, mandabhAva aura Adi' zabda se jJAtabhAva, ajJAtabhaSi sIyavizeSa aura adhikaraNa vizeSa se sAmpAyaka Asrava meM vizeSatA viSamatA-bhinnatA) hotI hai pohya evaM Abhyantara kAraNa milane para AtmA meM jo utkRSTa adhyavasAya utpanna hotA hai| use tIvrabhAva kahate haiM- mandabhAva isase viparIta hotA hai arthAtAjI adhyavasAya utkRSTa nA ho vaha sanda khlaataa| yahi zatru hanana karane yogya hama PAR mAlapAra padhu- vizeSatA ya ha hAlArIpikAe AphrijAsUvAnA kAraNe badhajImAM soSyi POSARSHApari samAna)35 lAmothI (50 HERR ane, (pazu) harene za re 4tuomaNe banatuM nathI, enuM pariNajIvanapariNamezAM isayerimeTTES HAIR mAmA bhAcyA MEENApsarasays AIRAYAIdals FASALGAIRecAvi ane adhikaraNa vizeSathI sAmparAyika AsavamAM vizeSatA (Simaf=zita) dhAryuM che. bAhya tathA AtyaMtara karaNe maLavAthI AtmAmAM je utsAha adhyavasAya utpanna thAya che tene tIvrabhAva kahe che. mandrabhAlaAnAthI viparIta hoya che, aDada che ane binaya che phAla che. suhevA rahela bheTa
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - - pikA-niyukti TIkA a.6 2.6 jI. karma. samAnaivavizeSAdhikoveti 53 sAyAvizeSaNa pariNAmamanda ityarthaH / ayaM zatruhantavyA, haniSyAmyetaM pumAMsanivibhAvApravartana jJAta mityucyate, madAt pramAdAdvA, etaM pumAsaM iniSyAmi, haspana budhyamavRttiH ajJAtA mityucyate, mAvastu AtmanobhavanaM pariNAmavizeSo modhyA mAvazabdasyA pratyekamabhisambandhAta tIvrabhAvamandabhAvajJAtabhAvAnAta bhAva ityarthaH / vIryazca jIvasya kSAyopazamikA , kSAyiko vo mAtra ityucyate, manyasya svayaktivizeSoM vA viirym| adhikaraNaM punaradhikriyante' , asminniti patyAdhikarapaM. dravyamityucyate, vizeSapadasya cobhayatrA'bhisambandhAt vIryavigo dravyasya puruSAde nijazaktivizeSalakSaNaH khaDgAdhikaraNavizeSaJcati yate tathA ca tIvra bhAva, mandasAvajJAtabhAvA'jJAtabhAva vIryAvazeSAdhikaraNa vizebhyatA ghotakonacatvAriMzatsAmparAyikA''svavizeSoH bhavati / eka isakA hananA karUMgA maisa prakAra jAna bUjhakara pravRtti karanA jJAtabhAva kahalAtA hai| anajAna meM pramAda se pravRtti honA ajJAtabhAva hai bhAvakI artha AtmAko adhyAvasAya athavA pariNAma pratyeka ke sAtha usakA sambandha hai, jaise tIvra bhAva, mandabhAva jJAtabhAva aura ajJAtabhAva jIva ko kSAyoparzamika yA kSAyika bhAva vIrya kahalAtA hai athavA dravyakI apanI jo viziSTa zakti hai use vIrya kahate haiM / adhikaraNa vaha dravya yA sAdhana jisake dvArA koI kriyA ho jAtI hai aura jise lokabhASA meM aujAra kahate haiM 'vizeSa, pada kA donoM arthAt vIrya aura adhikaraNa ke sAtha sambandha hai isa prakAra jIva kI zakti kI vizeSatA ko vIrya vizeSa aura talavAra Adi kI zakti kI vizeSatA ko adhikaraNavizeSa kahate haiM / isa prakAra tIvra Ava, mandabhAva, jJAtabhAva ajJAtabhAva vIryavizeSA aura adhikaraNa vizeSa; se sAmbarAyika Asrava meM vizeSatA arthAta taratamatA utpanna ho jAtI hai / { }},57_11) the ghAya" mana test Na pUrva pravRtta izvI sanI uMdhA cheahiMsA athavA pramAdadhI pravRtti thavI AphatabhA che.bhAva. wii mA adhyAya athavuM pariNAma pratyenI sAthe tene baMdha HEPATHAmAva; mahA zatibhAvAnA TANA. bhika thA kSavibhAdhi "vA kahevAya che athavA dUdhanI AvI che makSAzAta bAya":"AMPARAN ijImADe kiMI kiyAM karavAmAM Ave ane jene lehamAM para vizeSa arthAta vAyA nA sAtha samAdhA, jIrthe jIvavIzakitavizeSatAne hAtha vizeSa ane sararvaranI zakitanI 7 HINDI
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ - L tatvAyara pIvabhAvAt mandabhAvAt jJAtabhAvAt ajJAtabhAvAt vIryavizeSAt bAdhikaraNa vizeSAccA''tmapariNativizeSAt pUrvoktAnAmekonacatvAriMzatsAmparAyikA''. vANAM vizeSaH tIvra stIvratara stIvratamo, mando mandataro mandatamo, laghughutaro raghutamazca pariNAmavizeSo bhavati, tadvizeSAcca karmavandhavizeSo bhavati, smANa phalabhogavizeSaH itiphalitam // 6 // _abhiprAya yaha hai ki eka jIva kisI kAryako tIghrabhAva se karatA hai, dasarA jIva usI kArya ko manda pariNAma se karatA hai isI prakAra koI jIva kisI kriyA meM jAna bUjhakara pravRtti karatA hai aura kisI jIca kI usI kriyA meM anajAna meM pravRtti ho jAtI hai to unake mAnava meM bhI bheda hotA hai| pratyeka avasthA meM Asrava samAna hI ho, aisA nahIM jaise jJAtabhAva aura ajJAtabhAva ke kAraNa Asrava meM antara paDa jAtA hai, usI prakAra vIrya aura adhikaraNa kI bhinnatA se bhI Asrava meM bhinnatA ho jAtI hai| yahI kAraNa hai ki koI jIva tI Asrava kA bhAgI hotA hai to koI tIvratara aura tIvratama AsravakA isI prakAra kisI ko manda Asrava hotA hai to kisI ko mandatara yA mandatama Asrava hotA hai| jaba Asrava meM antara paDatA haiM to bandha bhI aMtara paDe vinA nahIM raha sakatA aura karmabandha meM antara par3ane se usake antara paDanA anivArya hai|6|| vizeSatAne adhikaraNa vizeSa kahe che. Ama tIvrabhAva, mandabhAva, jJAtabhAva, ajJAtabhAva, vIryavizeSa ane adhikaraNa vizeSathI sAmparAyika AsavamAM vizeSatA arthAt taratamatA utpanna thAya che. abhiprAya e che ke eka jIva koI kAryane tIvrabhAvathI kare che. 1 - ane bIje jIva teja kAryane mada pariNAmathI kare che, evI ja rIte koI jIva koI kriyAmAM jANI-bUjhIne pravRtta thAya che ane koI jIvanI teja kriyAmAM ajANatAM ja pravRtti thaI jAya che tyAre temanA AzvavamAM paNa bheda mAya chepratyeka avasthAmAM Asava samAna ja hoya e niyama nathI jema ke jJAtabhAva ane ajJAtabhAvane kAraNe AsavamAM anDara paDI jAya che tevI ja rIte vIrya ane adhikaraNanI bhinnatAthI paNa AsavamAM bhinnatA thaI jAya che. A ja kAraNa che ke keI jIva tIvra Asavane bhAgI thAya che te koI jIva tIvratara ane tIvratama Asavane, evI ja rIte koI jIvane manda Asrava hoya che. te keIne mandatara athavA maMdatama Asrava hoya che. jyAre AavamAM anDara paDe che te badhamAM paNa attara paDayA vagara rahetuM nathI ane karmabanyamAM antara paDavAthI tenAmAM antara paDavuM anivArya che dA -- - - - -
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.6 sU.6 jI. karma. samAnava vizeSAdhikoveti 55 tatvArthaniyuktiH-atha pUrvoktendriyakaSAyA'vratakriyAhe tukaM bhavamramaNakAraka sAmparAyikakarmabandhaM kurvatAM jIvAnAM kiM sarveSAM samAna eva karmavandho bhavati ? uso indriyAdimatve sati sAmparAyikakarmabandhamAjAM parasparaM karmabandha vaiSamyamayukto vizeSo bhavati ? ityAzaGkAM samAdhAtuM pariNAmabhedAta karmabandhaH bhedo bhavatIti pratipAdayati-'tibvamaMdAdibhAva vIriyAhigaraNavisese. hito Asaviseso' iti tIvramandAdibhAvebhyaH tIbrabhAva, mandabhAva; hAtabhAvA'jJAtabhAvebhyA, vIryAdhikaraNavizeSebhyaH vIryavizeSAdhikaraNavizeSesyayA''sAvizeSa: sAmparAyikakarmAsravatAratamyaM bhavati, tadvizeSAcca karmabandhavizeSo bhavati, tadvizeSAcca phlbhogvishessH| tatra tIvraH prakRSTa utkRSTo bhAvaH-AtmapariNati vizeSaH, sa ca tIvrAtmapariNAmo'dhyavasA: tatvArtha niyukti-pUrvokta indriya kaSAya, avrata Adi ke kAraNa jo jIva bhavabhramaNajanaka sAmparAyika karma bandhakara rahe haiM, una sabako kyA samAna hI bandha hotA hai ? athavA ukta kAraNoM se honevAle pandha meM kucha antara bhI hotA hai ? isa AzaGkA kA samAdhAna karane ke lie yaha pratipAdana karate haiM ki pariNAma ke bheda se karmabandha meM bhI bhimatA ho jAtI hai totrabhASa, maMdabhAva, jJAtabhAva, vIyakI vizeSatA aura adhikaraNa kI vizeSatA ke kAraNa sAmparAyika karma Asrava meM bhI bhinnatA ho jAtI hai, Asrava meM bheda hone se bandha meM aura yandha meM vizeSatA hone ke kAraNa usake phala meM vizeSatA A jAtI hai| utkRSTa prakRSTa yA ugra bhAva tIvrabhAva kahalAtA hai| bhAva kA artha hai adhyavasAya yA AsmA kI viziSTa pariNati / vahI bhAva jaba tatvArthaniyukita-pUrvokta indriya, kaSAya, avrata AdinA kAraNe je javA bhavabhramaNa janaka sAmparAyika karmabandha karI rahyAM che, te badhAne zuM sarakhe ja badhe thAya che? athavA ukta kAraNathI thanArA badhamAM thoDuM atara paNa hoya che? A zaMkAnuM samAdhAna karavA mATe e pratipAdana karIe chIe ke pariNAmanA bhedathI kamabanyamAM paNa bhinnatA thaI jAya che tIvrabhAva, madabhAva, jJAtabhAva, viyenI vizeSatA ane adhikaraNanI vizeSatAnA kAraNe sAmparAyika karma-AsavamAM paNa bhinnatA thaI jAya che. AsavamAM bheda thavAthI bajamAM ane bandhamAM vizeSatA thavAnA kAraNe tenA maLamAM paNa vizeSatA AvI jAya che. hakaSTa, prakaSTa athavA ugra bhAva te tIvrabhAva kahevAya che. bhAvane atha' che athavasAya athavA AtmAnI vizeSa parikRti tejabhAva jyAre adhika
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ L 56 ko 12 vain k aran yavizeSaH sAtizayo bhavati tIvastInatara :stIvatamazca tadvizeSAcca bandhaH vizeSo bhavati, kAraNabhedazca kAryabhedAnuvidhAyI bhavati, kAryabhedazca vAraNAdA managamayati; tasmAt pariNAma vizeSa mAtrApekSayA''mA karmavandhako bhatrati zIpa bhAvaviparIto mandabhAtrI bhavati, tasmAccA''tmapariNativizeSAd anuskhA mandabhAvAt karmabandhabhedo bhavati / svalpa evAntaraH pariNAmo yadA mando bhavati tadA karmavandho'pi svalpapariNAmApekSatvA manda evopajAyate-na tu kadAcita spAntarapariNAmalakSaNa mandabhAbAd anuskaTAttIvabhAvatulyA karmayadhA sambhavati sacA'pi tIbro mAtra AtmapariNativizeSa kadAcidadhimAtraH kadAcidadhimAtramA kadAcidadhimAtra mRduH kadAcinmadhyAdhimAtrA kadAcinmadhyamaH, 'kadAcinmadhyamRdA adhika tIvra hotA hai to tIvratara kahalAtA hai aura jaba bhatyadhika tIna hotA hai to tIvratama kahalAtA hai| bhAva meM jitanI tIvratA hotI hai, baMdha meM bhI utanI hI tIvratA hotI haiM aura usake anusAra usake phala meM bhI utanI hI tIvratA A jAtI hai| kAraNoM ke bheda hone se kArya meM bhI bheda hotA hai aura kArya meM bheda dekhakara kAraNoM meM bheda kA anumAna kiyA jAtA hai| isa niyama ke anusAra AtmA kI pariNati ke bheda se bandha meM bheda honA svAbhAvika hai aura vandha ke bheda se AtmAkI pariNati kI viSamatA kA mAna kiyA jA sakatA hai . : . . . tIvrabhAva se jo viparIta ho vaha mandabhAva kahalAtA hai| mantrA jo karmayadha hotA hai vaha svalpa hotA hai, utkaTa nahIM hotA.jasameM tIna bhAva se hone vAle bandha ke samAna utkaMTatA nahIM hotii| mitra che te tIvratarakkahevAya che ane jyAre ahiM adhikahatI hoya che te tIvratama kahevAya che bhAvamAM jeTalI tIvratA hoya che, teTalI bhramamAM paNa tIvratA koMya che ane tadanusAra tenA phaLamAM paNa teTalI ja uMtrita High ya C ontin . fuc cit kAramAM bheda hovAthI kAryamAM paNa bheda thAya che, aneM kabhadmAvata joIne. kAramAM bhedanuM anumAna karavAmAM Ave che. A niyama anusAra AtmAnI pariNatinA bhedathI bandhamAM bheda thavo svAbhAvika che ane bhAvi bImAbhAnI pariyatinI; qSamatAnu: anubhAta,NTAs4 cha: US tIvrabhAvathI je viparIta hoya te madabhAva kahevAyA . mamabhAva kema banyA hoya che te sava" kahe che, utkRSTa hetethI temAM khAtIbribhAvathI RiRe irur: A mAtA satI thI 12519
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA niryukti TIkA a. 6 . 6 jI. karma, samAnaiSa vizeSAdhikoveti 57 " , kadAcinmRdvadhimAtraH kadAcinmRdumadhyaH kadAcinmRduH ityevaM vividhA'dhyavasAyA star nAnArUpo bhavati / evam jJAtasya jJAnAdupayuktasyA''tmano bhAvaH pariNAma vizeSo jJAtabhAvo'bhisandhi kRtvA mANAtipAtAdau pravRttiH, yathA ''yaM zatrumANI intavyaH' iniSyAmyetaM pumAMsamiti jJAsvA pravartanaM jJAtam tadviparIta majJAtam ajJAtasya jJAnAdanupayuktasya bhAvaH pariNAmavizeSo'jJAtabhAvaH, anabhisandhAya prANAtipAtAdau pravRttiH madAtmamAdAdvA'navabudhyamANAtipAtAdau bhavartanamityarthaH / sAramyAcca jJAtabhAvA'jJAtabhAvAbhyAM pUrvavadeva karmabandhavizeSo'dagantavyaH / yaH tIvrabhAva meM bhI tAratamya ke bheda se aneka ucca-nIca zreNiyAM hotI haiM / koI tIvrabhAva aghimAtra hotA hai, koI adhimAtra madhya hotA hai, koI adhimAtra mRdu hotA hai, koI madhye adhimAtra hotA hai, koI madhyama, koI madhya mRdu, koI mRdu adhimAtra koI mRdu hotA hai / isa prakAra apekSA bheda se nAnA prakAra ke adhyavasAya hote haiM / isI prakAra upayoga se upayukta AtmA kA pariNAma jJAtabhAva kahalAtA hai, jisakA Azaya hai samajha-bUjhakara, saMkalpa pUrvaka hiMsA Adi kAryoM meM pravRtta honA, jaise isa zatru kA hanana karanA yogya hai, maiM isa puruSa kA hanana karUMgA, isa prakAra vicAra kara ghAta karanA / ajJAtabhAva isase viparIta hotA hai / vaha upayoga zUnya AtmA kA pariNAma haiM, jaise vinA saMkalpa ke akasmAt hiMsA Adi meM pravRtti ho jAnA -mad yA prasAda se anajAna meM hiMsA Adi ho jaanaa| isa jJAna bhAva aura ajJAnabhAva se karmabandha meM vizeSatA ho jAtI hai / udAha tIvrabhAvamAM paNa tAratamyanA bhedathI aneka ucca-nIca zreNie hAya che. kAI tIvrabhAva adhimAtra hAya che, kaiAi adhimAtra madhya hoya che, phAI adhimAtra mRdu hoya che, krAi madhya adhimAtra hAya che, kAI madhyama, kAI madhya mRdu, kai mRtyu-adhimAtra kAI mRmadhya ane kAi mRdu hAya che, A rIte apekSA bhedathI judA judA prakAranAM adhyavasAya hAya che. evI ja rIte upayAgathI uparyukata AtmAnu pariNAma jJAtabhAva kahevAya che, jene Azaya che-jANI-bUjhIne, saMkalpapUrvaka hiMsA Adi karmImAM pravRtta thavuM jema ke--A zatru haNavA ceAgya che, huM A purUSane haNIza' e rItanA vicAra karI ghAta karavA. ajJAtabhAva AnAthI viparIta haiAya che. te upayega zUnya AtmAnu pariNAma che jema gara sa'kalpanAM akasmAta, hiMsA dimAM pravRtta thai jevu--mA~ athyA pramAdathI ajANatA hiMsA sAdi tha ta0 6
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArtha khalu-hariNakSecA'pi sandhAya 'hanima' iti vANaM prakSipani yastu-sthANuM vidhyAmi ityevamabhisandhAya pANamamuJcata vinipAtitazca mAgantirAlaya: mRgaH kapoto vA zena-dANena satra samAnamANAtipAtakriyayorapyanaporghAtakayo nimittavizeSAda karmavandhavizeSo sabasi / tatra pUrvasya ghAtakasyAdhikA karmavandho bhavati, parasya ca sAvakAraya mANAvipAtApabhisandhirahitasya pAyAdi pramAdavazavartinaH pUrvA'lpA ehamavandho bhavati, yakhohi rAga-dveSa vinA vANasya prakSepo na sambhavati / rAgamaH pAho - sodhyA, tathAhi-ajJAnasandeha mithyAjJAnarAgadveSa smRtyanavasthAna dharmAsnAdara yoga duSpraNidhAna bhedAdaSTavidhaH pramAdaH utkaTa kapAyalezyAvaLAdhAna havArtha-eka manuSya hiraNa ko mArane ke vicAra se yANa phekatAhai aura usale hiraNa vidha jAtA hai dUsarA manuSya kisI TuMTha ko vedhane he uddezya se thApA choDatA hai kintu bIcameM koI mRga yA kabUtara usase vidha jAlA hai| yadhapi ina donoM ghAtakoM kI prANAtipAta kriyA UparI dRSTi le sammAna pratIta hotI hai, kintu Antarika adhyavasAya meM bheda hone ke kAraNa unake karmabandha meM bheda hotA hai| pahale ghAtaka ko karma phA bandha adhika evaM tIvra hotA hai jaba ki dUsare ghAtaka ko, jo hiMsA dhArane kA irAdA nahIM rakhatA, kintu pramAda aura kaSAya ke vazIbhUta hai, alpa karmabandha hotA hai, kyoMki rAga-dveSake vinA vANa kA prakSepaNa nahIM ho sakatA aura rAga-dveSa bhI eka prakAra kA pramAda hI hai| pramAd ke ATha bheda kahe gaye haiM-(1) ajJAna (2) nandeha (3) mithyAjJAna (4) javI. A jJAtabhAva ane ajJAtabhAvathI karmabandhamAM vizeSatA thaI jAya che. udAharaNartha-eka mANasa haraNane mAravAnA IrAdAthI bANa pheMke che, tenAthI haraNa vidhAI jAya che. bIjo mANasa kaI thaDane viMdhavAnA AzayathI bANa pheMke che, paraMtuM vacamAM koI mRga athavA kabUtara tenAthI viMdhAI jAya che. jo ke A baMne ghAtakanI prANAtipAta kriyA upara chalethI eka sarakhI pratIta thAya che, parantu Antarika adhyavasAyamAM bheda hovAnA kAraNe temanA kamabandhamAM bheda hoya che. pahelA ghAtakane kamane anya adhika ane tIvra hoya che, jyAre bIjA ghAtakane ke je hiMsA karavAne IrAde rAkhatuM nathI, parantu pramAda ane kaSAyane vazIbhUta che, a5 karmabandha thAya che, kAraNa ke rAgadveSa vagara bANa pheMkI zakAtuM nathI ane rAgadveSa e paNa eka prakArane prabhA / che. bhana bhAi le 4AmAM mAyA cha-(1) ajJAna (2) sansa (3) miyAjJAna (4) 2 (5) deSa (6) mRtyanavasthAta-bhUti na
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.6 sU.6 jI. karma. samAnaiva vizeSAdhikove.te 59 jJAnotpannaH pauruSeyapariNAmasamutthAnaH kaTuvipAko narakapAtA'hitasaMskAraH tInAhiMsAtizayo madhyakapAbalezyodayavalAdhAno madhya madhyatarAdi bhedaH pratanu kapAyalezyApariNAmapramAdavalA'dhiSThAnavAsanAvAsitatvAt mndmndtraadibhedH| evaM-vIryAntarAyakarmakSayopaza prajanyA labdhiH vIryam, AtmanaH zakti sAmarthyam, tacca vIryam vajrapabhanArAcasaMhananApekSameva tripRSThAdInAM saMrabdha siMhapATanAdilakSaNam siMhAdInAJca madajalAvasiktagaNDasthalamukhadiggajAdikumbharAga (5) dveSa (6) smRtvanacasthAna-smRti na rahanA (7) dharma ke prati Adara arthAt jAgarUkatA na honA aura (8) yogoM kI aprazasta pravRtti honaa| tIvra kaSAya, lezyA aura jJAna se utpanna pauruSeya pariNAma dvArA janita, kaTuka phala dene vAlA evaM narakapAta Adi kA kAraNa hijo ho vaha tIvra hiMsAbhAva kahalAtA hai| madhyama kaSAya evaM lezyA ke nimitta se hone vAlA madhyama hiMsAbhAva kahalAtA hai aura jo patalehalke kaSAya evaM lezyApariNAma se tathA pramAda ke yAga se yukta ho vaha manda yA bhandatara hisAbhAva kahalAtA hai| vIryAntarAya karma ke kSayopazama se utpanna honevAlI labdhi vIrya kahalAtI hai| vIrya AtmA kA sAmarthya-vizeSa hai| vanaRSabhanarAcasaMhanana kI sahAyatA pAkara usake dvArA siMha Adi kA bhI vidAraNa rahevI (7) dharma pratye Adara arthAt jAgRti na hevI ane (8) rogonI aprazasta pravRtti thavI. tIvra kaSAya, lezyA ane jJAnathI utpanna, paurUSaya pariNAma dvArA janita, kaDavAM phaLa ApanAra tathA narakapAta AdinA kAraNarUpa je hoya te tIvra hiMsA bhAva kahevAya che. madhyama kaSAya tathA vezyAnA nimittathI thanAra madhyama hiMsA bhAva kahevAya che. ane je pAtaLA kaSAya ane lezyA pariNAmathI tathA pramAdana gathI yukta hoya te manda athavA mandatara hiMsAbhAva kahevAya che. varyAntarAya karmanA kSapazamathI utpanna thanArI labdhi vIrya kahevAya che. vIrya AtmAnuM sAmarthya-vizeSa che. vAiSabha nArAcasaMhananI madada meLavIne tenA dvArA siMha AdinuM paNa vidArakuM karI zakAya che, jema tripRSNe karyuM hatuM. siMha manmatta hAthionAM kuMbhasthaLanuM vidyAraNa karavAmAM samartha hoya che te paNa vIryanA ja prabhAvathI A prakAranA vIryanI
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtre vidAraNA'bhi.kta bhagati, tathAvidha svIryasya vizeSAd atizayArakarmabandha vizeSo bhavati / viryavizeSo'pi kadAcidadhimAtraH kadAcidadhimAtramadhyaH kadAcidadhiyAramRdurityAdi pUktisvarUpo bodhyH| mandamANasya jIvasya kuccheNa dhRto'pi na tathAvidhotkarSavizeSo bhavati yAdRzo mahAmANasya bhavati tasmAda-vIryAlimAyaH karmavanyavizeSapratihetu bhavati / evam-adhikripate-AtmA durgatiprasthAnaspati yena tad adhikaraNaM dravyaM khaDgAdikam, taccA'dhikaraNarUpaM dravyaM nirvatainA saMyojanAdirUpasa, tasya-khalu adhikaraNadravyasya vizeSAt atizayAt karmakiyA jA sakatA hai, jaise tripRSTha ne kiyA thA siMha madonmatta hAthiyoM ke kulasthala ke vidAraNa meM samartha hotA hai, vaha vIrya ke hI prasAdha le| isa prakAra ke vIrya kI vizeSatA se karmabandha meM vizeSatA hotI hai| yaha vIryavizeSa bhI kadAcit adhikamAtra hotA hai, kadAcit adhikamAtra madhya hotA hai kadAcit adhikamAtra mRdu hotA hai, ityAdi pUrvavat samajha lenA cAhie / jo prANI manda prANa hotA hai usa meM vIrya kA velA utkarSa nahIM hotA jaisA ki mahAprANa meM pAyA jAtA hai| isa prakAra bIrya kI taratamatA bhI karmabandha meM vizeSatA utpanna karatI hai| jisake kAraNa AtmA durgati kA adhikArI banatA hai vaha svaDga Adi dravya adhikaraNa kahalAte haiN| adhikaraNa ke do bheda haiMnirvartanAdhikaraNa arthAt hiMsA kAraka sAdhanoM kA naye sire se nirmANa karanA aura saMyojanAdhikaraNa arthAt unake avayadoM ko joDakara unheM Arambha-samArambha ke yogya banAnA / isa adhikaraNa dravya ke vizeSatAthI kamabandhamAM, vizeSatA thAya che. A vIryavizeSa paNa kadAcita adhimAtra hoya che, kadAcita adhimAtra madhya hoya che kadAcita adhimAtra mRdu hoya che ItyAdi pUrvavat samajI levuM joIe. je prANa maMda prANa hoya che tenAmAM virya e utkarSa thato nathI, jema ke-mahAprANamAM jovAmAM Ave che. AvI rIte vIryanI taratamatA paNa karmabandhamAM vizeSatA utpanna kare che. jenA kAraNe AtmA durgatine adhikArI bane che, te talavAra Adi dravya adhikaraNa kahevAya che. adhikaraNanA be bheda che-nirvattAdhikaraNa arthAt hiMsAkAraka sAdhananuM navesarathI nirmANa karavuM ane sAMjanAdhikaraNa arthAt temanA bhAgane joDIne temane AraMbha-samAraMbhane lAyaka banAvavA A adhi
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA - niyukti TIkA a. 6 khU.6 jI. karma. samAnaiva vizeSAdhikoveti 61 vizeSo bhavati, pratidinametra kha nirghRNamAnatA nirdayA nirbhayAH sandaH prANivadhAya sRpAsteyAdikRtku TelazrutIH sRjanti / te khalvadhikaraNadravyavizeSAH klezopAdAnaM prati prakRSTA santaH kUTagalayantra rAtrapAzAdevAdhikaraNa vizeSAcca karmadhArayaM bhavati / evaJca pUrvoktAnAmekacatvAriMzatsAmparAyikakarmAsavANAM tIvrabhAvAt sandabhAvAt jJAta mAtrAt ajJAvabhAvAt viryavizeSAt adhikaraNavizeSAcca vizeSastAratamyarUpo bhavati / sa ca sAmparAyikakarmAvizeSaH tIvra stIvratara svIvratamaH mando mandataro mandatamaH, madhyamo madhyamataro madhyamatamo vodhyaH tathAvidhAsssravavizeSAcca karmabandhavizeSo bhavati / evaJca krodharAgadveSabheda se bhI karmabandha meM bheda hotA hai / jina kA mana ghRNA se zUnya haiM, jo nirdaya haiM, pApa se nahIM Darate haiM, ve prANiva ke lie mRSAvAda evaM steya (corI) Adi ko uttejanA denevAlI zrutiyoM kA nirmANa karate haiM / veM adhikaraNa dravya kleza ke utkaTa kAraNa hote haiN| aise phAMsI jAla Adi adhikaraNoM kI vizeSatA se karmabandha meM bhI vizeSatA utpanna ho jAtI hai / isa prakAra pUrvokta unacAlIsa prakAra ke karmAsravoM meM tIvratA, mandatA, jJAtabhAva, ajJAta bhAva, vIryavizeSa aura adhikaraNavizeSa hotA hai aura usa vizeSatA ke kAraNa karma ke Asrava meM bhI vizeSatA utpanna ho jAtI hai| vaha sAmparAdhika karmAsrava tIvra, tIvratara tIvratama, manda mandatara, mandatama, madhyama, madhyatara aura madhyatama samajhanA cAhiye / isa prakAra kI Asava saMbandhI vizeSatA karmabandha meM bhI vizeSatA hotI hai / karaNa dravyanA bhedathI paNa kama bandhamAM bheda thAya che. jemanu mana ghRNAthI zUnya che, je niya che, pApathI DaratAM nathI,te prANivadha kAre mRSAvAda ane steya (cArI) vagerene pratsAhana ApanArI zrutinuM nirmANa kare che. A adhikaraNa dravya kalahanA utkaTa kAraNe hAya che. AvA phAMsI jALa Adi adhikaraNeAnI vizeSatAthI kamaanyamAM paNa vizeSatA utpanna thaI jAya che. A rIte pUrvakita egaNucALIsa prakAranAM karmAMsaveAmAM tIvratA mantratA, jJAtabhAva, ajJAtabhAva, vIyavizeSa ane adhikaraNa vizeSa thAya che ane vizeSanA kAraNe karyaMnA AtsavamAM paNa vizeSatA utpanna thaI jAya che. te sAmparAyiGa ubhastriva tIvra, tIvratara tIvratama, bhancha, bhanhatara, bhanhatabha, madhyama, madhyamatara ane madhyamatama samajavA joie. A prakAranI saMkha'dhI vizeSatAthI kara banyamAM paNa vizeSatA thAya che, srava
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . . tattvArthakSatra viziSTamANisaMyogAd dezakAlAdivividhavAhya kAraNavazAccendriyakapAyA'vatukriyANAM kutracidAtmani tIvo bhAvo bhavati sabalaH pariNAmavizepo mavettasya vIvAsrabo bhavati / tAsAmevendriyakapAyA'vatakriyANAM krodhAdyAbhyantara kAraNa zAd dezakAlAdhane vAhyakAraNavazAcca kutracid Atmani mando bhAvo bhavati nirvala: khallu tatrAtmanaH pariNAmavizeSo bhavati / tasya ca mandAsabo jAyate, indriyarupAyA'trata kriyA pravRttasya kasyacid Atmano jJAtatvaM bhavati, jJAtabhAvasya khalcha mahAnAtravaH syAt / evaM khallu indriya kapAyo'vatakriyApravRttasya kasyacidAtmano'jJAtatvaM bhavati, tasyA'lpA''sravo bhavati / evaM vIryavizeSe ca isa prakAra krodha, rAga dveSa se yukta prANI ke saMyoga se aura deza pAla Adi bAhya kAraNoM ke vaza se indriya, kaSAya, avrata aura kriyAoM kA kisI AtmA meM tIvrabhAva hotA hai khapala pariNAmavizeSa hotA hai / aile jIva ko tIvra Asrava hotA hai / unhIM indriya, kaSAya, avrata aura kriyAoM kA krodha Adi Antarika kAraNoM se tathA deza kAla Adi aneka bAhya kAraNoM se kisI AtmA meM mandabhAva hotA hai arthAt AtmA kA nirbala pariNAma hotA hai / aise jIva ko manda Asrava hotA hai / indriya, kaSAya, avrata evaM kriyA meM pravRtta kisI AtmA kA jJAtabhAva hotA hai arthAt koI jISa jAna bUjhakara kisI kArya meM pravRtti karatA hai| use mahAn Asrava hotA hai isI prakAra indriya, kapAya, atrata tathA kriyAoM meM pravRtta kisI AtmA kA ajJAtabhAva hotA hai arthAt kisI jIva ke dvArA anajAna meM koI pravRtti ho Ama, krodha, rAga temaja zreSathI yukta prANInA saMgathI ane dezakALa Adi bahya kAraNenA vazathI, Indriya, kaSAya, avata, ane kriyAone koI AtmAmAM tIvrabhAva hoya che-"sabaLa pariNAma vizeSa thAya che. AvA jIvone tIvra Aava thAya che te ja indriya, kaSAya, avrata ane kriyAone krodha Adi Antarika kAraNothI tathA deza-kALa Adi aneka bAhyA kAraNethI kaI keI AtmAmAM mandabhAva thAya che, arthAt AtmAnuM nirbaLa pariNAma heye che. AvA jIne manda Asrava thAya che. Indriya, kaSAya avrata ane kriyAmAM pravRtta ke AtmAne jJAtabhAva thAya che arthAt ke i jIva jANI-samajIne keI kAryamAM pravRtti kare che tene mahAna Asrava thAya che, evI ja rIte Inidraya, kaSAya, atrata tathA kriyAomAM pravRtta keI AtmAne ajJAtabhAva thAya che arthAt kaI jIva dvArA ajANatA ja kaI pravRtti thaI jAya che,
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ - dIpikA niyukti TIkA a.6 1.6 jI. karma. samAnava vizeSAdhikoveti 63 rajarSabhanArAcasaMhananamaNDitapuruSendriyAdeza pAre mahAnAsa syAt anya saMhananasaMyuktapuruSasya pApakaraNe'lpA''savo bhavati alpAdapi alpatara AsravI bIryavizeSAd bhavati, evamadhikaraNavizeSe sati prAvavizeSo bhavati / yathA pasyacimmodakasyA'nubhAgo raso'timadhuraH svalpamadhuro vA bhavati / kasyacid vastunaH svAdo'ti kaTukovA, kasyacitpunAtimadhuro nA'pyati Tuko bhavati bhasAde guNIkaraNAdInA ca sa eva mandamandataramandatamatvAdi padezaM ca lbhte| evaM karmaNAmapi zubhe'zumA''tmakAnAM tIvra tIvratara tIvatama, manda mandatara mandatamatvAdibhedabhinno dhandho bhavati / tatra zubhakarmaNA manubhAgo raso drAkSekSukSIramAkSijAtI hai, use alpa Asrava honA hai| isI prakAra vajra-RSabhanAca saMhanana vAle puruSa kI indriya Adi kI jo pravRtti hotI hai, usase mahAn Asrava hotA hai / anya saMhananavAle puruSa ko pApa karane meM alpa Asrava hotA hai| kisI alpatara vIryavAle ko alpatara Asrava hotA hai| isI prakAra adhikaraNa kI vizeSatA se bhI Asrava meM vizeSatA hotI hai| jaise kisI laDDa kA rasa atimadhura hotA hai aura kisI kA svalpa madhura hotA hai, kisI vastu kA svAda atyanta kaTuka hotA hai, kisI kA na ati madhura aura na ati kaTu hotA hai, aura usa alpatA Adi meM mandatA, mandataratA, mandatamatA Adi kI aneka zreNiyAM hotI haiM, isI prakAra zubha aura azubha kamoM kA bhI tIvra, tIvratara, tIvratama manda, mandatara aura mandatama Adi aneka bhedoM vAlA bandha hotA hai| ina meM tene alpa Aava thAya che. AvI ja rIte vaja-trASabha rAcasaMhananavALA purUSanI Indriya AdinI je pravRtti thAya che tethI mahAna Asrava thAya che. anya saMhAnavALA purUSane pApa karavAmAM alapa Asava thAya che. koI alapatara vayavALAne ahapatara Asrava thAya che. A rIte adhikaraNanI vizeSatAthI paNa AsavamAM vizeSatA thAya che. jema ke.I lADavAne rasa ati madhura hoya che ane koIne sva madhura hoya che, keI vastune svAda atyanta kaDa hoya che keIne na ati madhura athavA na ati kaDavo hoya ane te alpatA AdimAM mandatA. madataratA, mandatamatA Adi aneka zreNio hoya che, evI ja rIte zubha ane azubha kamene paNa tIvra, tIvratara, tIvratama, manda, mandatara, ane mandatama Adi anekabhedevALe bandha thAya che. AmAMthI zubhakamene rasa(anubhAga) drAkSa, zeraDI, dUdha athavA madha jevo mITho hoya che jenA anubhavathI
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArtha sUtre atimadhuro bhavati yadanubhavena jIvaH sAndrA''nandasandoha tundiyantaH paraNo jAyate / azubhakarmaNAM rasasya nimbakirAtaviktAdivad atitarAM tito bhavati yaddatubhacena jIvosvarNanIya vyAkuLatAM bhajate / tatra tIvra tIvratarasvAdi vodhanArtha va hAnyo yathA ikSunimbayoranyatarasya catuH zeTakaparimito rasaHkAmAviraso vartate tatra vahitApadvAroskAlita utkAthito yathA zeTaka catu screen des franAtro'vaziSyate tadA'sauM 'tIvra' ityucyate, punarukAla nena zeTaka dvisayamAno'vaziSyate tadA 'tIvratara ityabhidhIyate punarutkAlanenatreetsofzaSTe 'tIvratama' iti kathyate evam ikSa nimbayoreva zeTakaikamAtrI rasaH earnferrer add as zeTakai jalamelanena 'mandarasaH' iti vyapadizyate, he zubha karmoM kA rasa- (anubhoga) drAkSA, ikSu, dUdha yA madhu ke samAna madhura hotA hai jisake anubhava se jIva ko atyanta Ananda kI prApti hotI hai / azubha karmoM kA rasa nIma yA cirAyate Adi ke samAna phar3avA hotA hai, jisake anubhava se jIva avarNanIya vyAkulatA kA bhAgI hotA hai / karmaphala ke tIvratA aura tIvrataratA Adi ko samajhAne ke lie yaha udAharaNa diyA jAtA hai-Ikha yA nIma kA cAra sera rasa svabhAvika rala hai / isa rasa ko Aga para tapAyA jAya aura ubAlA jAya jisase ki vaha cAra sera ke sthAna para tIna sera raha jAya to vaha rasa 'tIvrarasa' kahalAegA | agara use phira ubAlA jAya aura vaha do sera raha jAya to tInanara' kahA jAegA use phira ubAlA jAya aura vaha yadi eka sera hI zeSa raha jAya to 'tIvratama' kahA jAyagA / isI prakAra Ikha yA nIma kA eka-eka sera rasa svAbhAvika rasa hai ! usameM eka-eka sera pAnI milA dene para manda rasa kahA jAyagA / 6kSa " jIvane atyanta AnandanI prApti thAya che. azubha karmone! rasa lImaDA athavA karIyAtA AdinI mAphaka kaDave! hAya che jenA anuvsathI jIva avaNu nIya vyAkuLatAne bhAgI thAya che kama phaLanI tIvratA ane tIvrataratA vagerene samajAvavA mATe A udAharaNa ApavAmAM Ave che-zeraDI athavA lImaDAnA cAra zera rasa svAbhAvika rasa che. A rasane agni upara garama karAmAM Ave ane ukALavAmAM Ave ke jethI te cAra, zeranI jagyAe traNa zera ja rahI jAya tA te rasa 'tIvrarasa' kahevAze agara A rasane kIvAra ukALAmAM Ave ane te je eka zera ja khAkI rahI jAya tA tIvratama' kahevAze. AvI ja rIte zeraDI athavA trImaDAne eka eka zera rasa svAbhAvika rasa che. temAM eka zera pANI bheLavavAmAM Ave te te mandarasa kahevAze.
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.6 sU.6 jI. karma. samAnaiva vizeSAdhikoveti 65 dizeTakajalasaMpojanena punaH 'mandattarI rasa iti vyapadezo bhavati zeTakamayaparimitajalamelanena bhandatamo rasa' iti vyavahAro bhavati, / evaM karmaNAM zubhA. , 'zubhAnA khalvAtmapariNativizeSAt tIvra tIvrataratvAditAratamyaM bhavatIti bhaavH| 'uktazca sUtrakRtAoM 2 zruskandhe 5 adhyayane 6-7 gAthAyAm--- je kei khuddakA pANA aduvA saMti mhaalyaa| sarisaM tehiM veti asarisaMti va No ve||1|| 'eehiM dohi ThANehi vayahAro Na vijjaha / eehi dohi ThANehi aNAghAraMtu jANae // 2 // iti / ye ke'pi kSudrakA prANA athavA santi mhaalyaa| sadRzaM te (ramiti asamiti yA no vadet // 1 // 'etAbhyAM dvAbhyAM rathAnAbhyAM vyavahAro na vidyate / etAgaM hAsyAM sthAnAbhyAm / anAcArantu jAnIyAt // 2 // iti / ayamAzaya:-ye kecana kSudrakAH alpakA samAH pANinaH ekendriyadvIndri__ yAdayaH paJcandriyA vA santi, athavA mahAlapAH mahAkAyAH santi, hastiprabhRtayaH prANinaH teSAJca kSudrakANA malpakAyAnAM kunthyAdInAM mahAnAlayaH zarIrarUpaH usa meM do lera jala milA diyA jAya to mandatara rasa khlaaegaa| agara tIna lera jala milA dizA jAya to vaha isa sandatama ho jAegA isI prakAra zubha aura azubha kamoM ke rasa meM AtmA ke pariNAmoM ke bheda se tIvratA, tIvrataratA Adi hotI haiN| sUtrakRtAMga sUtra ke dvitIya zrutaskaMdha ke pAMcaveM adhyayana kI gAthA 6-7 meM kahA hai koI-koI ekendriya, dvIndriya Adi kSuda prANI hote haiM aura koI. koI hothI Adi mahAkAya prANI hote haiN| una kSudra arthAt alpakAya kuMtha Adi prANiyoM kA ghAta karane para aura hAthI Adi mahAkAya temAM bazerapANe umeravAmAM Ave te te mandara rasa kahevAze ane je traNa zerapANI umeravAmAM Ave te te rasa mandatama thaI jAze barobara AvI ja rIte zubha ane azubha karmonA rasamAM AtmAnA pariNAmanA bhedathI tIvratA, tIvrataratA Adi thAya che. sUtrakRtAMga sUtranA dvitIya zrataskaMdhanA pAMcamA adhyayananI gAthA 6-7 mAM kahyuM che keI--koI ekendriya, dvindrIya Adi kSudra praNe ya che ane kekeI hAthI Adi vizALakAya prANI hoya che te kSudra achata apakAya kaMthavA Adi prANI hiMsA karavAthI ane hAthI Adi mahAkAya prANIone ghAta ta09
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAce Abhayo theSAM te mahAlayA hasti prabhRtayaH lepAJca hanane sadRzaM ramiti, bajakarma virodhalakSaNaM cA vairai tatsadRzaM samAna bhavatIti sarva jAtUnA malpapradezatvAd ityeka kAntena no yadet / evaM teSAM khalu alpakAyamahAkAyAnAM vyApAdane'sadRza visaH ze karmavandhI virodho vA bhavati, indriyakAyanijJAnAnAM visarazatvAt, satyApi dezAparale vivAha ra mityevamapi no vadet / yadi hi vadhyApekSa evaM karmabandhaH syAt tadA tabadaekAyasvamahAmArA sAdhya vaipanyAkarmabandhasyApi sAdRzya bhamAzthaM vA vastuM zakyeta / kintu nahi kSetralaM tadazAdeva karmavandho bhavati, apitu dhyApAdanasyAtmano'vasAyavizeSavazAdapi karmavandhaH / tathA ca tIbAdhyavasAyino dhyApAdakasyA''tmano'lpakAyasatvavyApAdane'pi mahadvairaM mahAkarmabandho bhavati, avakAyasya punaramadhyavasAyina Atmano mahAzAyasavyApAdane'pi svalpaM vairam prANiyoM kA ghAta karane para samAna hI vaira arthAt karmayandha yA virodha hotA hai, kyoMki isI AtmA samAna rUpa le asaMkhyota pradezI haikisI bhI jIyA ke pradezoM se nyUnAdhito nahIM hai, aisA nahIM kahanA caahie| isake viparIta alpazAya aura mahAkAya jIdoM kA ghAta karane para dilaza hI harma gandha hotA hai, kyoMki usake indriyAdi mANoM meM nyUnAdhikatA hotI hai, saca prANiyoM ke prANa lamAna saMkhyaka nahIM hote aura saca kI cetanA eka-lI vyakta nahIM hotI aisA bhI nahIM kahanA caahie| tArya yaha hai ki alpakAba aura mahAkAya jIvoM kI hiMsA se sammAna hI mana hotA hai yA alamAna hI zarmandha hotA hai, yaha donoM ekAnta samIcIna nahIM haiN| neza kAratamgha ekAntataH badhya jIvoM kI apekSA se nahIM hotA, kintu ghAtaka jIva ke adhyavasAyakI tIvratA aura mandanA ko bhI ula meM apekSA rahatI hai| koI jIva bhale hI karavAthI sarakhAM ja vara arthAt, kamabanma athavA virodha thAya che, kAraNa ke badhAM ja AmAthI samAna rUpathI asaMkhyAta pradeza che-kaI paNa jIvanI pradezomAM nAdhi tA nathI, evuM kahevuM na joIe. jenAthI viparIta apakAya ane mahAkAya jIvonI hiMsA karavAthI--visadRza ja karmabandha thAya che kAraNe ke temanA Indriyadi prANAmAM nyunAdhikatA hoya che, badhAM prANionA prANa samAna saMkhyaka hotAM nathI ane badhAnI cetanA ekasarakhI vyakata thatI nathI ema paNa na kahevuM joIe. tAtparya e che ke ala kAya ane mahAkAya jIvonI hiMsAthI sarakhI rIte ja karma baMdhAya che. A baMne ekAnta samIcIna nathI karmabandhanuM tAratamya ekAttata vadhya jIvonI apekSAthI hatuM thI, paraMtu ghAtaka jIvanA adhyavasAyanI tIvratA ane mandatAnuM paNa temAM
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA - niyukti TIkA a. 6 rU. 6 jI. karma. samAnaiva vizeSAdhikoveti readers fta bhAvaH / ata evA''bhyA manantaroktAbhyAM sthAnAbhyA malpakAryatva mahAkAyatvAbhyA manayoga sthAnayoralpakAyamahAkAryavyApAdanApAditakarmabandhasya satvavidazatvapovyavaharaNaM vyavahAro niyuktikatvAnna yujyate / tathAhi na vadhyasya satvaci sadRzasvazcaivameva karmavandhasya kAraNam, apitu ghAtakasya tIvrabhAvo bhAvo jJAta mAvo'jJAtabhAvo mahAvIryava malavIryatvamadhikaraNatvaJca karmabandha satvA'sAtvayoH prayojakamiti tadevaM vadhyaghAtako vizeSAtkarmavandha tAratamyaM bhavatItyevaM vyavasthite kevalaM vayamevApekSya karmabandha alpakAgha aura alpaprANa ho kintu ghAtaka jIva yadi atyanta tIvra kaSAya pariNAma se usakA harUna karatA hai to mahAn karmabandha hotA hai / isake viparIta bhale hI koI jIva mahAkAya ho, agara ghAtaka anicchApUrvaka yA mandakaSAyapUrvaka usakA ghAta karatA hai to use alpa karma bandha hotA hai / ataeva pUrNeka donoM ekAntamaya navana lambIcIna nahIM haiM, arthAt alpakAya aura mahAkAya jIvoM kI hiMsA se karmabaMdha labAna hI hotA hai athavA asamAna hI hotA hai, yaha kathana yuktisaMgata nahIM hai / + abhiprAya yaha hai ki mAtra vadhya jIva kI sahayatA aura visaha zatA hI karmandha kA kAraNa nahIM hai kintu ghAtaka jIva kA tIvra bhAva, mandabhAva jJAtabhAva aura ajJAtabhAva, mahAvIryatva evaM alpavIryatva tathA adhikaraNoM kI asamAnatA bhI karmabandha ke tAratamya kA kAraNa hai| isa spaSTIkaraNa se yaha nirvivAda hai ki karmabandha meM jo nyUnAdhikatA hotI hai, vaha vadhya aura ghAtaka donoM kI vizeSatA para nirbhara karatI hai, aisI sthiti meM kevala badhya jIva kI apekSA se hI karmabandha meM apekSA rahe che keAI jIva bhale alpakAya ane alpaprANa hAya parantu ghAtaka jItra jo atyanta tIvra kaSAya pariNAmathI tenA ghAta kare che tyAre tene mahAn kama bandha thAya che. AnAthI viparIta bhale keI jIva mahAkAya hAya agara ghAtaka anicchApUrvaka athavA mantraSAyapUrvaka tenA ghAta kare che tyAre tene alpa ka anya thAya che. AthI pUrvAMkata ane ekAntamaya vacana samIcIna nathI, arthAt apakAya ane mahAkAya jIveAnI hi'sAthI kamanya sarakhAM ja thAya che athavA asamAna ja hAya che A vidhAna yukita saMgata nathI. abhiprAya e che ke eka mAtra vadhyuM jIvanI sadRzatA ane visadRzatA ja karma banyamAM kANuM nathI parantu ghAtaka jIvanA tIvrabhAva antabhAva jJAtabhAva, ane ajJAtabhAva mahAvIya tra ane apavItva tathA adhikaraNeAnI asamAnatA paNu ka banyanA tAratamyatA kAraNeA che. A svaSTIkaraNathI e nivivAda che ke
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___ tatvArtha sadRzatvA'sahazatva vyavahAro na yukta iti / eka manayorena sthAnayoH pravRttasyA'nA. cAraM vijAnIyAt / tathAhi-yad jovasAmyAtkama vadhasadRzatna mucyate, tanna yuktam kintu tIvrAdisAya savyapekSasyaiva vadhasya karmavandhe'bhyupetuM yuktH| yathAhi, AgamamadhyapekSasya sadhyA kriyAM kurvato'pi yadyapi Aturavipattirbhavati / tathA ca satra na vaidyasya vairAnuSaGgo bhavati, bhAvadoSA'bhAvAt anyasya punaH sarpabuddhayA rajjumapi to karmabandho bhavati bhAdadoSasabhAvAt bhAvadoSarahitasya tu na samAnatA ghA alamAnatA mAnanA aura kahanA ucita nahIM hai / jo ina, donoM ekAnta sthAnoM meM pravRtti karatA hai arthAt karmabandha ko ekAntataH lamAna yA alamAna hI kahatA hai, vaha anAcAra meM pravRtti karatA hai| saba jIvoM ko ekAnharUpa se svamAla mAnakara unakI hiMsA se samAna hI karmabandha mAnanA yogya nahIM hai kintu tIvra bhAva mandabhAva Adi kI vizeSatA se bhI nikSandha meM vizeSatA mAnanA caahie| . koI cizillaka Ayurveda zAstra ke anukUla samIcIna zalyakriyA thA anya cikitsA kara rahA ho phira bhI rogI kI mRtyu ho jAya to vaidya usake nimittale hilA kA bhAgI nahIM hotA, kyoMki usakI bhAvanA meM doSa nahIM hai dUsarA koI puruSa sarpa lamajha kara rajju para prahAra karatA hai aura usake do khaMDa kara denA hai to lapalA ghAta na hone karmabanyamAM je nyUnAdhikatA hoya che te vadhya ane ghAtaka baMnenI vizeSatA para nirbhara rahe che, tevI sthitimAM kevaLa vadhyajIvanI apekSAthI ja karmabandhamAM samAnatA athavA asamAnatA mAnavI agara kahevI e gya nathI je A baMne ekAnta sthAnamAM pravRtti kare che. arthAt karmabandhane ekAntatA , samAna athavA asamAna ja kahe che te anAcAramAM pravRtti kare che. badhA ne ekAnta rUpathI sarakhA gaNIne temanI hiMsAthI sarakhAM ja karmabandha mAnavA ye gya nathI kintu tIvrabhAva mandabhAva AdinI vizeSatAthI paNa karmabandhamAM vizeSatA svIkAravI joIe. kaI cikitsaka AyurvedazAstrane anukULa samIcIna zastrakriyA athavA anya cikitsA karI rahyo hoya, to paNa regInuM maraNa thaI jAya te vaidya tene nimittathI hiMsAno bhAgI banatuM nathI kAraNa ke tenI bhAvanAmAM deSa nathI bIjo ke I purUSa sApa mAnIne deraDAM upara prahAra kare che ane tenA be TUkaDA karI nAkhe che. A prasaMgamAM sApanI hiMsA na thavA chatAM paNa te hiMsAne pApane bhAgI thAya che. kAraNa ke tenA bhAvamAM deSa vidyamAna che. bhAva
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a. 6 sU. 7 adhikaraNasvarUpam 6 karma iti / khyAnakaM cacApini pAe' ityadi taNDula matsyAsupanItamena vadedidha vadhya- dhAnakamatvA'pekSayA sadRzamiti, anyathA - punaranAcAraH syAditi bhAvaH ||6| " mUlam - jIvAjIvA AsavAhigaraNaM // 7 // chAyA - 'jIvA'jIvA AsravAdhikaraNam -' 7|| tattvArthadIpikA - pUrvavatre-AsanavizeSa hetutvenA'dhikaraNamuktam, sampatibhedamatipAdanapUrvakamadhikaraNarU jJAnArthamAha 'jIvAjIvA AsavAhi para bhI vaha hiMsA ke pApa kA bhAgI hotA hai, kyoMki usake bhAvoM meM doSa dina haiN| bhAva doSa se jo sarveza rahita hai, use karmabandha nahIM hotA / Anana meM kahA hai koI muni IrSyA samiti se gamana kara rahA ho aura usane paira Upara uThAyA ho, isI bIca akasmAt koI veIndriya Adi prANI vahAM A jAya aura paira ke nIce daba jAya to bhI usa muni ko tanimika hiMsA kA doSa nahIM lgtaa| isake viparIta taMDula matsya kA dRSTAnta bhI prasiddha hai| ataeva vadhyajIva aura ghAtaka jIva donoM kI apekSA se karma bandhakI nyUnAdhikatA mAnanA cAhie / ekAnta mAnane para anAcAra hotA hai | 6 | sUtrArtha - 'jIvA'jIvA AsavA' ityAdi / jIva aura ajIba Asrava ke abhikaraNa haiM ||7|| tatvArthadIpikA - pUrvasUtra meM pratipAdana kiyA gayA hai ki adhikaraNa Asrava kI vizeSatA kA kAraNa hai / aba usake bhedoM kA doSathI je sathA rahita che tene krandha thatA nathI AgamamAM kahyu` chekAi kruti IrSyAsamitithI jaI rahyA hAya ane temaNe patra upara lIdhA hAya e arasAmAM akasmAta kaI eIndriya Adi prANI tyAM AvI caDhe ane temanA paga taLe kacaDAI jAya teA paNa te munirAjane te nimitte hiMsAnA doSa lAgatA nathI. AnAthI viparIta te'dula matsyanu dRSTAMta paNa prasiddha che. AthI vayajIva ane ghAtakajIva-khanenI apekSa thI anyanI nyUnAdhikatA samajavI-mAnavI joIe. ekAnta mAnAthI anAcAra thAya che prA 'jIvA'jIvA AsavAhigaraNaM' chatyAhi sUtrA--jIva ane ajIva AsatranA adhikaraNa che. ANA tattvArthadIpikA--pUrva sUtramAM e pratipAdana karavAmAM Avyu ke adhi karaNu e AsavanI vizeSatAnu kAraNa che. have tenA bhedanu nirUpaNu karIne
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha sUtre ' iti / jInA ajIvAztha pUrvoktasvarUpA mAkhavAdhikaraNaM bhavanti tatrA'dhi foodssminnarthA ityadhikaraNaM dravya sucyate / tacca dravyaM viidham, dharmAstikAyAsdharmAsstikAyA''kAzAstikAya- kAlaH pudgalAstikAya - jIvAstikAya bhe dAt / evaJca yad dravyamAzrityA''srava utpadyate, tad dravyamadhikaraNa mityucyate, yadyapi sarvo'vi zubhAzubhakAyA diyogalakSaNa Asrava Atmano jIvasyaiva ruJjAyate tathApi yamAna mukhyabhUto jIva utpAdayati tasyAssvasyA'dhikaraNamAzrayo jIvadravyaM bhavati / yaH punarAsravo'jIva dravyamAzritya jIvasyotpadyate, tasyA''sravaEastukaraNamAzrayo'jIva dravya zucyate / ata evAtrAssvasyA'dhikaraNaM jIvA S virUpaNa kara ke svarUpa kA kathana karate haiM jIba aura ajIba, jinakA svarUpa pahale kahA jA cukA hai, aba ke adhikaraNa hote haiM / jila meM artha adhikRta kiye jAeM usa dravya ko adhikaraNa kahate haiM / dravya ke chaha bheda hai - (1) varmAsti kAya (2) adharmAstikAya (3) AkAzAsti kAya (4) pudgalAstikAya (5) jIvAstikAya aura (6) kAla | isa prakAra jisa dravya ke Azraya se Asrava utpanna hotA hai use adhikaraNa kahate haiM / yadyapi samasta zubhAzubha kAyayoga Adi rUpa astara jIva ko hI hote hai, tathApi jila Asrava ko jIva pradhAna hokara utpanna karatA hai, usa Asrava kA adhikaraNa jIva dravya hotA hai aura jo Asava ajIva dravya ke Azraya se jIva ko utpanna hotA hai, usa Asrava kA adhikaraNa ajIva dravya kahA jAtA hai / isI kAraNa yahAM jIva aura ajIva donoM ko Asrava kA adhikaraNa kahA hai| kisI na kisI paryAya svarUpanuM kathana karIe chIe jIva ane ajIva, jemanuM ravarUpa pahelA kahevAI gayu che, AvanA adhikaraNa hAya che jemAM RR adhikRta karI zakAya te dravyane adhikaraNa che. dravyanAle che - ( 1 ) dharmAstiya (2) adharmAstiya ( 3 ) bhAIzAstiAya (4) Aja (4) vAstiGAya bhane (1) yuGgavAstiGaya AA zete je dravyanA AzrayathI Asava utpanna thAya che tene adhikraraNa kahe che. jo ke samasta zubhAzubha kAyAga Adi rUpe Asava jIvane ja thAya che te paNu je Asravane jIva pradhAna thaIne utpanna kare che te Asravanu adhikaraNu jIvadravya hAya che ane je Asava ajIvadravyanA AzrayathI jIvane uttpanna thAya che, te Azravanu adhikaraNa ajIvadravya kahevAya che. A kAraNathI ja mahI jIva tathA ajIva e manene AsravanA adhikaraNa kahevAmAM AvyA
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ - dIpikA-niyukti TIkA a. 6 sU.7 adhikaraNasvarUpam ajIvA ityuktam / tatra yena kenacil paryAyeNa viziSTa dravya mAstrasyA'dhikaraNaM bhavati na tu sAmAnya miti bayituM paryAyANA mAlazAdhikaraNatva jJApanAya sUtre 'jIvA ajIdhA-iti bahuvacanaM kRtamiti bhaavH| // 7 // tavArthaniyukti:-pUrva sUtre sAmparAyika karmAsabavizeSa hetutvena tIna mandAdayo bhASA:-dhIryAdhikaraNa vizeSAzca patipAtitA, tatra-tInamandAdayo bhAsaH prakarSAprakarSAdilakSaNA lokapasiddhatvAtstu pratItA, vIryaJca-jodasya vIryAntarAya karmaNaH kSayopazamAyojanaH kSayaprayojano yA bhAvaH kSAyopazamikaH kSAyikazca pUrvamuktamAyaeveti, atha kintAvadadhikaraNasvarUpa-3 katividhazca tat khalvadhikaraNa? se yukta hokara hI dravya Asrava kA adhikaraNa hotA hai, sAmAnya dravya nhiiN| (kyoMki paryAya vihIna sAmAnya dravya kA astitva hI saMbhava nahIM hai) isa tathya ko sUcita karane ke kie, paryApa Anava ke adhikaraNa haiM, yaha prakSA karane ke lie samma 'jIvAjIcA' isa prakAra bahuvacana kA prayoga kiyA gayA hai |7|| tatyArthaniyukti-pUrvasUtra meM batalAyA gayA hai ki tIvrabhAva, mandabhAva Adi, tathA vIrya vizeSa aura adhikaraNa vizeSa sAmpa. rAyika Atra meM vizeSatA utpanna karane ke hetu haiM / ina meM se tIvrabhAva, mandabhAdha Adi prabarSa evaM apaharSa rUpa hote hai aura loka meM prasiddha hone ke kAraNa stupratIta hai| bIryAntarAma karma ke kSayopazama se utpanna honevAlA kSAyopazamika vIrya aura kSaya se utpanna honevAlA kSAyika vIrya prAyaH pahale hI kahA jA cukA hai| kintu adhikaraNa kyA hai usake kitane bheda haiM ? isa prakAra kI jijJAsA hone para kahate haiNche. keI na keI paryAyathI cukata thaIne ja dravya AsavanuM adhikaraNa thAya che sAmAnya dravya nahIM. (kAraNa ke paryAvihIna sAmAnya dravyanuM astitva je zakaya nathI). A tathyane sUcita karavAnA AzayeparyAya AstranA adhikaraNa che, e prakaTa karavA mATe sUtramAM "jIvAjIvA e mujaba bahuvacanane prayoga karavAmAM aAvyuM che kevA tattvAniyukti-pUrvasUtramAM batAvavAmAM AvyuM ke tIvrabhAva, mandabhAva Adi tathA vIryavizeSa tathA adhikaraNa vizeSa sAmparAyika AssavamAM vizeSatA utpanna karavAnA kAraNarUpa hoya che. AmAMthI tIvrabhAva, mandabhAva Adi prakarSa ane apakarSarUpa hoya che temaja lekamAM prasiddha hovAnA kAraNe supratIta che vItarAyakarmanA kSapazamathI utpanna thanArA kSApazamika vIrya ane kSayathI utpanna thanAruM kSAyika vIrya pAyA pahelA ja kahevAI gayA che parata
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha mityAkAMkSAyAmAha-'jIvA ajIvA mAlavAhiraNa' iti / jIvA jIzAyAlayAdhikaraNaM bhavati, trA'dhiniyate'sminnarthI ityadhikaraNaM dramaH mityucyate, tacca nyaM pazdhi dharmAhitajJAyA'dhAritakAyA''kAzAstikAyakSudhalAstikAya-jIvAstikAya phAlabhedAt / tanna yad dravya mAnisyAsrava utpacate, sAvyamadhiraNa zucyate, yApi-sarvo'pi zubhAzubhalakSaNa Asrava Atmano jIvahaka saMbAyaro-tathApi-pa Asako mukhyabhUtena jIvenotpadyate, tasyAstravasga'.. dhikaraNa mAzyo jIva dravyaM bhavati / yaH punarAkhavo'jIva dravya mAzritya jIvasyo tpate, lasyAkhavasyAdhikaraNa mAzrayo'jIva dravya mucyate, tathAca-te khala jIcA ajIvA vA tIvramandAdibhAvena pariNamamAnasyAtmano viSayamupetAH santaH pUrvoktAnAM dvicatvAriMzatsAmparAyikakarmAsvavizeSANAM hetavo bhavantIti jIvAnAM . jIva aura ajIca Asrava ke adhikaraNa haiN| jisa meM artha adhikRta kiye jAeM vaha dravya adhikaraNa kahalAtA hai dravya ke chaha bheda haiM-(1) dharmAstikAya (2) adharmAstikAya (3) AkAzastikAya (4) pudgalAhitakAya (5) jIvAstikAya aura (6) kAla / inameM se jisa dravya ko Azrita karake Astrava kI utpatti hotI hai, vaha dravya adhikaraNa kahalAtA hai| yadyapi sabhI prakAra kA Anacha, cAhe vaha zubha ho yA azubha, jINa ko hI utpanna hotA hai, kintu jo mAnava jIva kI mukhyatA le utpanna hotA hai, usakA adhikSaraNa jIva kahalAtA hai aura jo Astraya ajIva dravya kI mukhyatA se utpanna hotA hai usakA adhikaraNa ajIva dravya sahalAtA hai| tIna thA sanda Adi bhAvoM ke rUpa meM pariNata honevAle AtmA ke viSaya banane vAle ve jIva yA ajIva pUrvokta bayAlIla prakAra ke sAmparAyika Asrava ke adhikaraNa zuM che ane tenA keTalAM bheda che? A prakAranI jijJAsA thavAthI 4hIse chIme jIva ane ajIva AsavanA adhikaraNa che. jemAM artha adhikRta karavAmAM Ave te dravya adhikaraNa kahevAya che. dravyanA cha bheda che-(1) dhamAMstiy (2) madhamAstiya (3) sAhitAya (4) 4 (5) vAstiprAya ane (6) pudgala stikAya AmAMthI je dravyane Azrita karIne azvinI utpatti thAya che, te dravya adhikaraNa kahevAya che. jo ke badhAM prakArane Azvara pachI bhale te zubha hoya athavA azubha jIvane ja utpanna thAya che, paraMtu je a strava jIvanI mukhyatAthI utpanna thAya che tenuM adhikaraNa chavadravya kahevAya che, tIvra agara manda Adi bhAvanA rUpamAM pariNata thanArA AtmAnA
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 6 sa.7 adhikaraNasvarUpam durgatigamananimittatvAdadhikaraNazabdavAcyA argntvyaaH| AtmapariNatirUpasyA''savasya prayogalakSaNasya vAhyazcetano'cetano vA padArthaH utpattI nimita bhavavIti hiMsAdipariNAmo jIvAdhikaraNamajIvAdhikaraNazca bhavati, tatra jIvaparyAyANAmajIvaparyAyANAM cAstrAdhikaraNatva jJApayitu yena kenacitparyAyeNa viziSTa dravya mAnavAdhikaraNaM bhavati-natu-sAmAnyaM dravya mityataH sUtre 'jIvAjIyA' ityevaM bahuvacanamuktam / tatrAdhikaraNaM dvividham, dravyAdhikaraNaM-bhAvAdhikaraNaJca / tatra jIvaviSayam ajIvaviSayaJcatad dvayaM dravyAdhikaraNa-bhAvAdhikaraNaJca bodhyam taMtra-dravapamevAdhikaraNa dravyAdhikaraNam, evaM-bhAva ekAdhikaraNaM bhAdAdhikaraNa kAraNa hote haiN| ataeva jIvoM ke durgatigamana ke nimitta hone ke kAraNa 'adhikaraNa' zabda dvArA kahe jAte haiN| AtmA kI pariNati rUpa evaM prayoga lakSaNa vAle Asrava ko utpatti meM bAharI cetana athavA acetana padArtha nimitta panate haiM / isa kAraNa hiMsA Adi pariNAma jIvAdhikaraNa aura ajIyAdhikaraNa hotA hai / jIvadravya yA ajIva dravya kisI na kisI paryAya se yukta hokara hI Asrava ke adhikaraNa banate haiM, paryAya se rahila dravya sAmAnya adhikaraNa nahIM bana sakatA, yaha sUcita karane ke lie sUtra meM 'jIvAjIyA' isa prakAra bahuvacana kA prayoga kiyA gayA hai| pratyeka adhikaraNa ke do-do bheda haiM-dravyAdhikaraNa aura bhAyAdhi. karaNa / dravyarUpa adhikaraNa dravyAdhikaraNa kahalAtA hai au bhAvarUpa 'viSaya bananArA te jIva athavA ajIva pUrvokata beMtALIsa prakAranA sAmparAyika AsavanA kAraNe hoya che AthI jInA durgatigamananA nimitta hovAthI tene "adhikaraNa zabda dvArA kahevAmAM Ave che. AtmAnI pariNatirUpa ane prayoga lakSaNavALA AsavanI utpattimAM ba ha cetana athavA acetana athavA padArtha nimitta bane che. AthI hiMsA vagere pariNAma jIvAdhikaraNa ane achavAdhikaraNa heya che jIvadravya athavA achavadravya keIna keI paryAyathI cukata thaIne ja AsavanA adhikAraNa bane che, paryAyathI rahita dravya sAmAnya adhikAraNa banI zakatuM nathI evuM sUcita karavA mATe sUtramAM "jIvA jIvA" e rIte bahuvacanane prayoga karAce che. - pratyeH madhi42nA - leha cha-dravyAdhi4265 mana mAvAdhi. karaNa dravyarUpa adhikAraNuM dravyAdhikaraNa kahevAya che. ane bhAvarUpa adhikaraNane bhAvAdhikaraNa kahe che. chedana-bhedana vigerenuM kAraNuM zAstra divyarUpa AsravAdhikaraNa che. tenA daza bheda che. je rasI, vAMsaLe athavA ta0 10
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvAsa mulyte| tuma rUpamA rAdhikaraNaM chedana-bhedanAdisAdhana mRtaM prakhaM dasavidham, chiyate thena parazugalI vyaghanAdinA tat-chedanam, evaM-bhiyate ye darAdinA tad-bhedanam, evaM-neTana, vizasano-dvandhana, yAtrAbhighAtAhika bhara seyam / dravya zastraM dazavidhameya, parazvadha-dahana-viSa lavana sneha dhArA'glAni anupayuktasya ca manokAyAkhayA, etena khalu dayAdhikaraNena jIvAjIka viparIkRtya sAparAyika karma badhyate / tadAhi-pANipAdaziro'dharAdInAM paramara dhAdinA chedaH, sacetanAlA sagninA dahanam, viSeNa hananam, lavaNena-pRthivIkAyA: dhupaghAtA, slehena dhRva tailAdinA copaghAtasteSAm, kSAreNa sakala tvaGamAMsa majA adhikaraNa ko sAkSAdhikaraNa kahate haiN| chedana-bhedana Adi kA kAraNa zAstra dravyarUpa AmacAdhikaraNa hai| usake dazaH bheda haiN| pharasA, dahalA yA ghana Adi ke dvArA kilI cIja ko chedA jAya use chedana pAhate haiN| aura mudgara Adi ke dvArA bhedana kiyA jAya use bhedana kahate haiM / ilI prakAra proTana-jisake dvArA toDA jAya, vizasanajillale naSTa kiyA jAya, undhana-jise phAMsI lagAI jAya yA ghAMdhA jAya tathA yaMtrAbhighAta-yaMtra ke dvArA AghAta karanA Adi bhI samajha lenA caahie| dravyazana ke daza bheda haiM-parazu, dahana (Aga) viSa, lavaNa sneha (ghI-tela Adi cikane padArtha) kSAra amla, (khaTAI) aura upayogazUnya jIpa ke mana, bacana tathA koth| isa dravyAdhikaraNa se jIva aura majI ko viSaya karake sAmparAyika karma kA bandha hotA hai / jaise hAtha, paira, nira, adhara (hoTha) Adi ko paraza Adi se kATanA-chedana pharanA, sacetanoM ko Aga se jalAnA, viSa se hanana karanA, lavaNa haDA vagerenI madadathI koI cIjane cheravAmAM Ave tene chedana kahe che ane mugara Adi dvArA lodana karavAmAM Ave tene bhedana kahe che. AvI ja rIte traTana-jenA vaDe teDavAmAM Ave, vizasana-jenA vaDe nAza karAya udbana jenAthI pheMkI lagAvavAmAM Ave athavA bAMdhavAmAM Ave tathA yaMtrAbhighAta yaMtra vaDe ApaghAta kare vagere paNa samajI levA joIe. dravyazana za se che-521, halana (bhAga), viSa, savaya,. 2ne (dhI-terA vagaire thie| pahA.), kSAra, aba (IN) bhane 65yAga zunya jIvanA mana vacana tathA kAya. A dravyAdhikaraNathI jIva ane ajIvane viSaya banAvIne sAmparAyika karmabaMdhAya che. jema ke-hAtha, paga, mAthuM hoTha Adine pharasI vagerethI kApavA-devA sacetanane agni vaDe saLagAvavA, jhera ApIne anna ANa, lavaNathI pRthvIkAya Adine upaghAta kara, ghI
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA- niyukti TIkA a. 6 sU. 7 adhikaraNasvarUpam dikartanam, amlena cAppAra nAlAdinA pRthivI kA vikAghuraghAtaH, anupayuktasya ca kAyavAGmanAMsiyAM ceSTA mabhinirvartayanti tathAbhUtayA ceSTayA sAmparAyika karma pradhyate / bhAvarUpamAtra nAdhikaraNaM punaraSTottarazatavidhaM vartate, bhAdastAvadAtmana svIvAdipariNAmaH taccASTottarazataM bhAvAdhikaraNa magrima sUtre vakSyate / tathA ca sAmparAyikakarmA vizeSAdhikaraNaM jIvA ajIvAceti bodhyam / uktazcavyAkhyAmajJaptI bhagavatIsUtre 16 zatake 1 uddezake 'jIve adhikaraNaM' iti jIvosdhikaraNam, iti / sthAnAGge 2 sthAne 1 uddezake 60 sUtre coktas evaM ajIvamavi' evam ajIvo'pi iti // 7 // se pRthvIkAya Adi kA upaghAta karanA, ghI-tela : Adi cikanAI se kisI jIva kA ghAta karanA, kSAra se sArI camaDI mAMsa majjA Adi ko kATanA, kAMjI Adi kI khaTAI se pRthvIkAya Adi kA upaghAta karanA, aura upayoga rahita prANI kI mana, vacana aura kAya kI vividha prakAra kI pravRttiyAM honA, ina saba kAraNoM se sAmbarAyika karma kA bandha hotA hai / bhovAdhikaraNa ke eka sau ATha bheda haiN| AtmA kA jo tIvra yA manda pariNAma hotA hai vaha bhAvAdhikaraNa hai / usake eka sau ATha bhedoM kA kathana agale sUtra meM kiyA jAegA / isa prakAra jIva aura ajIva somparAdhika karma ke Asrava ke adhikaraNa hote haiM / bhagavatIsUtra ke solahaveM zataka ke prathama uddezaka meM kahA hai- 'jIva adhikaraNa hai / ' sthAnAMgasUtra ke dvitIya sthAna ke prathama uddezaka ke 60 ve sUtra meM bhI kahA hai- 'isI prakAra ajIva bhI ||7tela Adi cikAzathI kAI jIvanI hiM'sA karI nAkhathI kSArathI AkhI cAmaDI, mAMsa, majjA Adine kApavA, kAMjI AdinI khaTAzathI pRthvIkAya AdinA upapAta karavA ane upayaiAga rahita prANInI mana vacana ane yAyanI vividha prakAranI pravRttie karavI, A madhAM kAraNeAthI sAmparAyika ka dhAya che bhAvAdhikaraNanA ekaseATha bheda che. mAne je tIvra athavA anya pariNAma thAya che te bhAvAdhikaraNa che, tenA ekasAATha bhedanuM kathana have pachInA sUtramAM karavAmAM Avaze. AvI rIte jIva ane ajIva sAmparAyika karmanA AsavanA adhikaraNa hAya che. bhagavatIsUtranA seALamAM zatakanA prathama uddezakamAM kahevAmAM Avyu che-'jIva adhikaraNa che.' sthAnAMga sUtranA dvitIya sthAnanA prathama uddezakanA 60mAM sUtramAM pazu kahyu` che-'AvI ja rIte ajIva paNu' un
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... ... __ tatvArthasUtra mUlam - paDhama raMbhAi biletehiM terasavihaM // 8 // chAyA--'mathama saMrasmAdi vizepai strayodazavidham // 8 // lAvArthadIpikA-pUrva tAvatsAmparAyikakarmAsrabahetutayA jIvAdhikarapam ajIvAdhikaraNazca pratipAditam, tatra jIvAdhikaraNabhedapratipAdanArthamAhapaDha laraMbhAi vileleha terakhavihaM' ivi prathama tAvat-sAmparAyikakarmAsava tubhUtaM jIvAdhikaraNaM saMrambhAdivizepaiH-saMrambha, samArammA''mbhayogakRtakAritA. sumatakaSAyavizeSaitrayodazavidhaM bhavati / lana-saMrambha, samArambhA, ''rammAstrayA yogAstrayaH kRtakAritAnusatAstrayaH krodha mAna mAyA lobhAkhyAzcatvAraH kaSAyA zveti sarvayelanena trayodazavidhaiH saMrambhAdibhiH jIvAdhikaraNaM trayodazavidhaM bhavati / sUtrArtha --'ehasaM laMraMbhAi' ityAdi pahalA jIvAdhikaraNa saMrambha Adi ke bheda se teraha prakAra kA hai| taravArthadIpikA-pahale pratipAdana kiyA gayA hai ki sAmparAdhika pharma ne zAstra ke kAraNa hone se adhikaraNa ke do bheda haiM-jIvAdhipharaNa aura ajIcAdhikaraNa / aba jIvAdhikaraNa ke bhedoM kA nirUpaNa karate haiM lAmpathika karma ke Asrava kA kAraNa jIvAdhikaraNa saMraMbha, samAH raMbha, AraMbha, yoga, kRta, kArita, anumata tathA kaSAya ke bheda se teraha prakAra kA hai| saMraMbha, samAraMbha aura AraMma-ye tIna, tIna yoga evaM kRta, jhArita aura anumata-ye tIna, krodha mAna mAyA lobha ye cAra kaSAya milakara teraha hote haiN| yahI jIvAdhikaraNa ke teraha bheda haiN| hiMsA 'paDhana saMrabhAivisesehi' ityAdi sUvAtha-pakeluM jIvAdhikaraNa, saMrambhaka AdinA bhedathI tera prakAranuM che tatvArthadIpikA-pahelAM pratipAdana karavAmAM AvI gayuM ke sAmparAyika karmanA AmravanA kAraNa hevAthI adhikaraNanA be bheda che-jIvAdhikaraNa ane achavAdhikaraNa have jIvAdhikaraNanA bhedanuM nirUpaNa karIe chIe sAmpara yika karmanA ArsavanA kAraNa chavAdhikaraNa saMrabha samAraMbha, AraMbha, roga, kRta, kArita, anumAna tathA kaSa yanA bhedathI tera prakAranA che. saMraMbha, samAraMbha ane AraMbhae traNa, kuta, kArita ane anumata e traNa tathA traNa ga, ane krodha, mAna, mAyA ane lebha e cAra kaSAya, maLIne tera thAya che. Aja chavAdhikaraNanA tera bheda che hiMsA AdimAM prayatnanI zarUAta
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.6 ru. 8 jIyAdhikaraNabhedanirUpaNam tatra prANAtipAtAdiSu prayatnA vezaH - sarassA sAdhana samAsyAsakaraNa samAramA bhAramnastu prakramaH prANAtipAtaniSpatti hanyate / uktazca bhagaravIsane 3 mArA ke 3 uddezake 153 sUtre vRttau / saMkappo saMraMgo paritApako so smaarNbho| AraMbho uddacao lavanayANaM viluddhANaM // 1 / / iti, 'saGkalpaH saMsmaH paritApako bhvetsmaarmbhH| bhArambhaupadravaH sarvanayAnAM vizuddhAnAm // 1 // iti / yogAzca-manoyoga vAcoyoga kAyayogAzca trayaH, svAtanya pratipaya kRta grahaNaM vodhyam / kAritAbhidhAnazca paraprayogApekSam, anumatazabdazca prayojakasya Adi meM prayatna kI zuruAta karanA saMraMbha kahalAtA hai, usake lie sAdhana juTAnA samAraMbha kahalAtA hai aura hilA karanA AraMbha kahalAtA hai| bhagavatIsUtra ke tIsare zataka ke tIsare uddezaka meM kahA hai-hiMsA Adi karane kA saMkalpa honA saMraMsa hai, paritApa utpanna karane vAlA samAraMbha hai / aura upadrava (ghAta) ho jAlA AraMbha hai| yaha sabhI vizuddha nayoM kA abhiprAya hai // 1 // yoga tIna prakAra ke hote haiM manoyoga, vacanayoga aura kAyayoga kriyA meM svataMtratA sUcita karane ke lie 'kR' zabda kA grahaNa kiyA hai arthAt svayaM koI kriyA karanA 'kRna' hai| dUsare se kriyA karavAnA 'kArita hai| 'anumata' zabda prayojana ke mAnala pariNAma kA sUcaka hai, arthAt dusarA koI hiMsA Adi kriyA karatA hai, to usakA anumodana karanA anumata kahalAtA hai| krodha, mAna, mAdhA aura lobha, ye cAra kaSAya haiN| ina saba ke bheda se jIvAdhikaraNa ke teraha bheda hote haiN| karavI saMraMbha kahevAya che, tenA mATe sAdhana lagADavuM samAraMbha kahevAya che. ane hiMsA karavI AraMbha kahevAya che. bhagavatI sUtranA trIjA zatakanA trIjA uddezakamAM kahevAmAM AvyuM che-hiMsA Adi karavAno saMkalpa tha saMraMbha che, paritApa utpana karanAra samAraMbha che ane upadrava (ghAta) thaI jAya AraMbha che A badhAM vizuddha ane abhiprAya che ? na ga traNa prakAranA hoya che-maneyega, vacana,ga ane kAyayega, kriyAmAM svataMtratA sUcita karavA mATe kRta" zabdane grahaNa karavAmAM Avela che arthAt svayaM koI 'kiyA karavI "kRta" che. bIjA pAse kiyA karAvavI "kAti che "anumata" zabda prayojakane mAnasa pariNAmanuM sUcaka che arthAt bIjo ke hiMsA Adi kriyA karato hoya to tenuM anumodana karavuM "anumate kahevAya che krodha, mAna, mAyA ane lebha kaSAya che. A badhAMnA bhedathI jIvAdhikaraNanA tera bheda thAya che.
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ --- - . . . 'tattvArthasarva mAnasapariNAmapradarzanArthaH, kaSAyAzca krodha mAna mAyA lomA teSAM vizeSa nirjIvAdhikaraNaM trayodazavidhaM bhavati / tatra krodhakRtamanoyogasaMrambhA, mAnakRta manoyoga saMrambhaH, mAyAkRta manoyogasaMrambhA, lobhakRtamanoyoga saMrambhazca / evaM krodha kArivamanoyoga saMrambha mAnakArita manoyoga saMrammaH mAyAkArita manoyogasaMrammA lobhakAritamanoyogasaMrambhaH, krodhAnumatamanoyogasaMrambhaH, mAnAnu. matamanoyogasaMrambhaH, pAyAnumatamanoyogasaMrambhA, lobhAnumatamanoyoga saMrambhazcelyevaM dvAdazavidho mnoyogsNrmbhH| evam-vagyoga saMhammaH, kAyayogasaMrambhavA'pi pratyekaM dvAdaza dvAdaza-bhedena patriMzabhedAH saMrambhA bhavanti / evaM-samA. emmA pArambhAzcA'pi pratyekaM SatriMzabhedA bhavanti sarve ca sammilitA jIvA dhikaraNAstrabavizepA aSTottarazatasaMkhpakAH bhavanti / evamanantAnuvandhyamatyA. khyAnasaMjvalanakapAyabhedakRtA'trAntarabhedA bahavo bhavanti // 8 // ' krodhakamA manoyogasaMraMbha, mAnakunamanoyogasaMraMbha mAyAkRnamanoyoga saMraMbha, lobhanamanoyoga saraMbha, isI prakAra krodhakAritamanoyogasaMraMbha, mAnakAritalanozegasaMraMbha, mAyAkAritamanoyogasaMraMbha, lobhakAritamanoyogasaMraMbha krodhAnumatamanoyogasaMraMbha mAnAnumatamanoyogasaMraMbha, mAyAnumatamanoyogasaMraMbha, lobhAnumatamanoyogasaMrabha, isa prakAra bAraha prakAra kA saMrabha hai| isI prakAra vacanayogasaMraMbha aura kAyayogasaMraMbha ke bhI ghAraha-bAraha bheda hone se saMrabha ke chattIsa bheda ho jAte hai jaise saMraMbha ke chattIsa bheda batAye gaye haiM usI prakAra samAraMbha aura Arambha ke bhI chattIsa-chattIsa bheda jAnane caahie| tInoM ke chattIsa-chattIsa bheda milakara eka sau ATha (108) jIvAdhikaraNa ke bheda hote haiN| agara ina bhedoM meM anantAnubaMdhI, apratyAkhyAna, pratyAkhyAnAvaraNa 1 krodhakRtamane saMrabha, mAnakRtamanegasaMraMbha, mAyAkRtamane gamaMra bha, lekRtamanegasaMraMbha, evI ja rIte krodhakAritamogasaMraMbha, mAnakAritamane saMbha, mAyAkAritamane gasaMraMbha, lebhakAritamAnasaMraMbha, krodhAnumata mAgasaMraMbha mAnAnumata mAgasaMraMbha mAyAnumatamogasaMraMbha, lebhAnumatamane saMbha, A rIte bAra prakAranA saMraMbha che Aja pramANe vacanayogasaMraMbha ane kAyamasaMraMbhanA paNa bAra-bAra bheda hovAthI saMraMbhanA chatrIza bheda thaI jAya che. jevI rIte saMraMbhanA chatrIza bheda darzAvavAmAM AvyA che tevI rIte samAraMbha tathA AraMbhanA paNa chatrIzachatrIza bheda jANavA joIe. traNenA chatrIsa-chatrIsa bhede maLIne eka18 (108) vAdhi42nA se thAya che. agara A bhedamAM anantAnubaMdhI, apratyAkhyAna, pratyAkhyAnAvaraNa
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ pikA-niyukti TokA a.6 su.8 jIvAdhikaraNabhedanirUpaNam : tavAniyukti:-pUrvasUtre sAmparAvikakarmananvahetubhUtAnantra vizeSa panakatayA vIvrabhAva mandabhAvAdayo bIvizeSAdhikaraNavizeSAya pratipAdizA mAdhikaraNazabdena jIrUpAdhikaraNam aNIvarUpAdhikaraNaJca gRhyate, tatra adharma: vAyada jIvA'dhikaraNabhedaM pratipAdayitumAha-'paDhamaM saMraMgAivisesehi hiraNa viha' iti ! mathamantAyad nIvAdhikaraNaM saMrambhAdivizepaiH saMrambha, samA smA''rabhbhamanogAdiyoga kAkAritAmA krodhAnamAvAlogarUpa kAya vizeSa strayodazavidha bhavati / tatra gamavAvada saMkSepato. jIva rUpa mAnAdhikaraNa vividhaM bhavati saMrambhasamArambhA''rambha bhedAt / tatra mANAtipAnAdi saGkalpAsaMjvalana ke bheda se krodha Adi ke bhedoM kI gaNanA kI jAya to bahuta se avAntara bheda hote haiM / 8 // . / tatyArthaniyukti-pUrvahana meM sAmparAvika zarmabandha ke kAraNabhUta bhAstrava meM vizeSatA utpanna karane vAle tIvra bhAya, mandabhAva vIrya: vizeSa aura adhikaraNa kA pratipAdana kiyA gyaa| yahAM adhikaraNa zabda se jIvAdhikaraNa aura ajIbAdhikaraNa kA grahaNa hotA hai| ina meM se yahAM jIvAdhikaraNa ke bhedoM kA pratipAdana karane ke lie kahate haiM prathama arthAt jIvAdhikaraNa saMraMbha Adi ke bheda the leraha prakAra kA haiM, yathA-saMrambha, samArambha, Arambha, manoyoga, vacanayoga, kAyayoga kRta (svayaM karanA) kArita (dUsare se ravAnA) aura anumata (dUsare. ke kiye kA anumodana karanA) krodha mAna, mAyA aura lobh| .. , saMkSepa se jIvAdhikaraNa ke tIna bheda hai saMrasma, samArambha aura saMjavalara AdinA bhedathI krodha AdinA bhedanI gaNatarI karavAmAM Ave te ghaNAbadhAM avAktara bhede thAya che 8 . * tasvArthaniyaMti-pUrvasUtramAM sAmparAyika karmabaMdhanA kAraNabhUta savamAM vizeSatA utpana karavAvALA tIvrabhAva, madabhAva, vIryavizeSa tathA adhikaraNanuM pratipAdana karavAmAM AvyuM atre adhikaraNa zabdathI jIvAdhikaraNa ane achavAdhikaraNa samajavAnA che. AmAMthI ahIM jIvAdhikaraNanA bhedanuM pratipAdana karavA mATe kahIe chIe prathama arthAta jIvAdhikaraNa, saMraMbha AdinA bhedathI tera prakAranA che. ma :-sa2, samArabha, mAsa, manAyA, kyanayAna, yayo, zi (jAte karavuM) kArita (bIjA pAse karAvavuM) tathA anumata (bIjA dvArA karAtone manubhAvana mA5), adha, bhAna, mAyA bhane bAla. * saMkSepathI jIvAdhikaraNanA traNa bheda che-saMraMbha samAraMbha, ane AraMbha.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ mA tasvArthasa deza saMbhA, prANAlipAlAdi sAdhanasannipArAjanitaparitApanAdilakSaNa: asAramA, mANAtiSAcAhi kiyA nirbusi rAmazrocyate, etat trividhamapi mIcAdhikaraNaM pratyeka manovAzAyayogavizeSAt vividha bhavati / manoyogasaMrambhASita kAraNa 1 vArayorayAdhiH raNam 2 evaM kAyayoga saMraMmbhAdhikaraNam 3 evaM'manoyogasamAramAdhikaraNam 1 bacanayogasamArambhAdhikaraNam 2, kAyayogasamA rakhyAdhikaraNas 3 evaM-sanoyogArambhAdhikaraNam 1 vAgyogArammAdhikaraNam 2 sAyopArammAdhikaraNaJcati rItyA navavidhaM bhavati, etannavavidhamapi jIvarUpaM tApazAyikA karmAkhAdhikaraNaM punaH kRta-kAritA'numatavizeSAt pratyeka avidhya yApalaM sada sAviMzatividha bhavati / tathAhi-kRtamanaH saMrammAdhikaraNam kAritanaHsaMrambhAdhikaraNam, anumatamanaHsaMrambhAdhikaraNam, kRtavAksaMmmA. bhaarmbh| hilA Adi karane kA saMkalpa utpana honA saMrambha kahalAtA hai, hiMsA Adi ke sAdhanoM ko juTAnA samArambha hai aura prANAnipAta niyA phAranA Aramla hai| ___yaha tInoM prakAra kA jIvAdhikaraNa manayoga, vacanayoga aura kAyayoga ke bheda se tIna-tIna prakAra kA hai-manoyogasaMrambhAdhikaraNa . pacanayogasaMrambhAdhikaraNa aura phAyayoga saMrambhAdhikaraNa / isI prakAra manoyogasamArambhAdhikaraNa bacanayogasamArambhAdhikaraNa aura kAya yogasamAraMbhAdhikaraNa, manoyogabhAraMbhAdhikaraNa, vacanayogaAraMbhASipharaNa aura kAyayogaAraMbhAdhikaraNa isa prakAra saba milakara nau bheda hote haiN| yaha nau prakAra kA adhikaraNa kRta kArita aura anumata ke kheda se tIna-tIna prakAra kA hone se sattAIsa prakAra kA ho jAtA haiN| jaise-kRnamana:saMraMbhAdhikaraNa, kAritamanaH saMrabhAdhikaraNa, anumatamanaH hiMsA Adi karavAno saMkalpa utpanna tha saMraMbha kahevAya che. hiMsA AdinA sAdhanane upayoga karo samAraMbha che ane prANAtipAta kriyA karavI AraMbha che. ., A traNe prakAranA jIvAdhikaraNa mane ga vacanaga tathA kAganA dathI traNa-traNa prakAranA hoya che-mane cogasaMraMbhAdhikaraNa, vacana saMrabhAdhikaraNa ane kAgasaMraMbhAdhikaraNa, AvI ja rIte mane samAna raMbhAdhikaraNa, vacanagasamAraMbhAdhikaraNa ane kAyAgasamAraMbhAdhikaraNa ma gaAraMbhAdhikaraNa, vacanacAga-AraMbhAdhikaraNa kAyAga-AraMbhAdhikaraNa A rIte badhAM maLIne nava bheda thAya che. A nava prakAranA adhikaraNa kRta, kArita ane anumatAnA bhedathI traNa-traNa prakAranA hoya che AthI sattAvIza prakAranA thaI jAya che jema ke-kamanaH saMraMbhAdhikaraNa, kAritamAnaH saMraMbhAkiraNa . anumatanA saMraMbhAdhikaraNa, kRtavacanasaMraMbhAdhikaraNa, kAritavacana
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ mens dIpikA-niyukti TIkA a. 6 sU. 8 jIvAdhikaraNabhedanirUpaNam // dhikaraNam, kAritavAkasaMrammAdhikaraNam, anumavacArasarambhAdhikaraNam kRtakAya maakhi, kaahir'aahHmaaghimu glaayhaaphiju ityevaM saMrAjInAdhikaraNaM navavidhara, evaM-samArabhe'pi navavidhA, Arambhe ca mavavidhamaseyam / tatra-kRtavacanaM svaramA phartapratipAdanArtha muktam, zAritA. bhidhAnaJca prayojyaparatantratA pradarzanArtha suktam, anumatabacanantu-prayojakasya khAnasapariNAmapradarzanArthamavaseyam / evaJca-manasA, vacasA, kAyena ca prANAtipAtAbartha saMrambhaM karoti-saMrambha kArayati-saMta manumodate ca, evaM-samArambha karoti-kArayati-kurvantamanumodate ca, evam- ArambhaM karoti-kArayati-kurvantasaMrabhAdhikaraNa, kRtavacanaraMbhAdhikaraNa, kArilacanasaMraMbhAdhikaraNa, anumatavacanataraMbhAdhikaraNa, kRnakAyasaMraM prAdhikaraNa, kArilakAya. saMraMbhAdhikaraNa anumtkaaysNmaadhikrnn| hala prakAra saMraMbhajImAdhikaraNa nau prakAra kA hai, AraMbhAdhikaraNa bhI nau prakAra kA hai| ___ yahAM kRta zabda svatantra kartA kA pratipAdana karane ke lie hai, kArita zabda prayojya kI parataMtratA prakaTa karane ke lie hai aura anu. mata zabda prayojanake mAnasika pariNAmako pradarzita karane ke lie hai| isa prakAra sana le, bacana se aura phAya le prANAtipAta Adi ke saMraMbha karatA hai aura saMsma karavAtA hai aura saMrabha kA anumodana karatA hai / ilI prakAra hamArA karatA hai, lamAna karavAtA hai aura samAraMbha kA anumodana karatA hai| isI prakAra AraMbha karato. saMraMbhAdhikaraNa, anumatavacanasaMraMbhAdhikaraNa, kRtakAyasaMraMbhAdhikaraNa kAritakAyasaMraMbhAdhikaraNa, anumatakAyasaMraMbhAdhikaraNa AvI rIte saMraMbha jIvAdhikaraNa nava prakAranA che. samAraMbhAdhikaraNa paNa nava prakAranA che ane AraMbhAdhikaraNa pazu nAranA che. ahIM kRta zabda svataMtra kartAnuM pratipAdana karavA mATe kahela che, kArita zabda prayojananI parataMtratA pragaTa karavA mATe che ane anumatta zabda prayojakanA mAnasika pariNAmane pradarzita karavA mATe che. AvI rIte nathI, vacanathI ane kAyathI prANAtipAta Adi mATe saMraMbha kare che. saMtA karAve che ane saMraMbhane rUDuM jANe che. AvI ja rIte samAraMbha kare che, samAraMbha karAve che ane samAraMbhanuM anumodana kare che, AraMbha kare che, AraMbha karAve che ane AraMbhanI anumodanA kare che. ta011 IRMARTPHITHHTHHA PRIYHIKAR
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtre manumodate cetyevaM vizati vidhaM jIvAdhikaraNaM bhavati / saccApi-saptaviMzati vidhajIpAdhikaraNaM krodha, mAna, mAyA, loma rUe sapAyacatuSTayabhedAt pratyeka "caturvidha bhavatIti sarvasammelalelA'STottarazataM jIvarUpaM sAmparAvikakarmAsvavA. visaraNaM bhavati / tadyathA-krodha tamanaHsaMrasmA yAnakRtamanaH saMrambhaH mAyAkRta bhanarakSaH loakutamanAramA 4 evaM-krodhakAritamanA saMrambhaH mAnabhAritamanaH saMhA mAyAkArita manAlamA lomakAritamanaH saMrambhaH-8 zodha lugodita manaH saMrakSaNa mAnAnumoditamanaH saMrasmA mAyAnumodita mana: saMrazaH lomAnumodinasanaH saMrasmazca 12 evaM krodhakRtavAk saMrambhaH mAnakRta pAsa rassaH mAyAkRtavAksaMrambhaH lobhakRtavAsarasmaH 16 krodhakAritavAk AraMbha karavAtA hai aura AraMbha kI anumodana karatA hai| yaha masAIla prakAra kA jIvAdhikAra Na huA isa sattAIsa prakAra ke jImAdhikaraNa meM rahe pratyeka ke krodha, sAnA gAyA aura lobha rUpa cAra kapAyoM ke leda se cAra-cAra bheda hote hai| ina samasta bhedoM ko sammilita karane para jIvAdhikaraNa ke eka hI ATha bheda hote haiN| eka sau sATha bhedoM kA byaurA isa prakAra haikrodhakRtamanAsaMraMbha, mAnakRtamanAraMbha. mAthAkRtam nAraMbha loskRtAna saraMbha, (4) isI prakAra zodhAritamAna saraMbha, khAnakAritamanAra bha, mAyAkAritamAma saMbhA, lobhakAritAlAvarama (8) zodhAlumoditananaHsaMraMbha mAnAnumoditabAraMbha mAyAlumoditanAraMbha aura lobhAnumodinamAla la (12) isI kAra krodhakRtavacanasaMraMbha, mAnakRtavacana sa, mAyAlayAcanalArA, lobhakRtavacanA (16) shodhkaaritA sattAvIza prakAranuM jIvAdhikaraNa thayuM. A sattAvIza prakAranA jIvAdhikaraNamAthI pratyekanA krodha, mAna, mAyA ane lAla rUpa cAra kaSAnA bhedathI cAra-cAra bheda thAya che. A saghaLA bhedano saravALo karIe te jIvAdhikaraNanA eka ATha bheda thAya che. ekaso ATha bhedonuM vivaraNa A prakAre che-phodhakRtamanaHsaMraMbha mAnakRtamanaH sa, sAyanasanaHsana, matamana:sala (4) mAvI 4 zodha ritmanaHsaMraMbha, mAnakAritamAnasaMraMbha, sAyakaritamanaHsaMraMbha, lAbhakArita mana: saMraMbha (8) krodhAditamanaHsaMraMbha, mAnAnuditamanaHsaMraMbha, mAyAnudita manasaMraMbha, ane lebhAnuditamanaHsaMraMbha (12) evI ja rIte kopakRtavacanasaMraMbha, mAnakRtavacanasaMraMbha mAyAkRtavacanasaMraMbha, ane lebhakRtavacanasaMraMbha (16) phodhAkAritavacanasaMraMbha, mAska ritavacanasaMraMbha, mAyAkAritavacanasaMraMbha
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 6 jU. 8 jIvAdhikaraNadanirUpaNam saMrambhaH mAnakArita vAsaramA mAyAkAritavAsasamma losakAriyAksaMrambhaH 20 krodhAnumakha vAksaMrammaH mAnAnumatavAksaMrambhaH mAyAnumatavAksaMrabhbha:lobhAnumatavAkksaMrammaH 24 evaM-krodhakRtakAyasaMrambhaH mAnakutajhAyasaMrakamA mAyAkRtakAyasArambhaH lomacanakAyasaramA 28 krodhakAritakAyasaMrakamA mAnakAritakAyasaMrambhaH mAyAkAritakAyasaMrammaH lobhakAritakAyasaMrakamaH 32 krodhanumatakAyasaMrambhaH pAlAnumoditakAyasaMrUmA mAyAnumoditakArasaMrambhaH lobhAnumoditakAya saMrarU.36 ityevaM paTtriMzadvidha jIvAdhikaraNaM bhvti| evaM samArambhA''rampayorapi pratyeka patriMzat patriMdaitSTottarazataM jIvarupaM sAmparAyikakarmAsravavizeSAdhikaraNaM bodhyam / tatra pazilmakAraka saMsmAdhikaraNaM SatriMzatyakAraka samAramAdhikaraNaM pavitprakArakamArambhAdhikaraNavA'na seyam / vacanasaMraMbha mAlakAritavacanasaMrabha mAyAkAritavacanasaMra, lolakArita vacasaMraMbha (20) krodhAnumatapacanasaMbha, mAnAdumsalavAcanaharala, mAdhA. numatavacana rana, lomAgumanAmacanatara ma (24) RdhikRtvajJAyataraMbha, mAnakAyasaMrabha bhAcokRtamAcalarasa, lomakRtakSAyariMga, (28) krodhakAritakAyarala, sAnArilAyararaMbha, lAmAkAritAraMca, lobhakAritakAyasaMraMbha (32) krodhAnumatamAghasarala, bAlAjumalAya. saMraMbha, mAyAnumoditva kAya raMga, lobhAnumoditakAvaraMbha (36) ita prakAra jIvAdhikaraNa ke raMbha kI apekSA le chattIla bheda haiM / lamAraMbha aura AraMbha ke bhI hasI prakAra chantIsa-chatIla ledoM kI gaNanA karane para 36+36+36=108 bheda jIvAdhikaraNa ke hote haiN| yahAM nii maah kaa laahu, hnii saah do jussiddh ane lebhakAritavacanasaMraMbha (20) ko dhAtumatavacanasaMraMbha sAnAnumatavacanasaMrabha,mAyAnumatavacanasaMraMbha, lebhAnumatavacanasaMraMbha (24) krodhakRtakAyasaMraMbha mAnakRtakAyasaMraMbha mAyAkRtakAyasaMraMbha ane lebhakRtakAyasaMraMbha (28) kokAritakAyasaMrabha, mAnakAritakAyasaMraMbha, mAyAkAritakAyasaMraMbha ane lebhakAritakAyasaMraMbha (32) krodhAnumatakAyasaMraMbha, mAtAnumatakAyasaMraMbha, mAyAnumatakAyasaMraMbha, lobhAnumatakAyasaMraMbha (36) A rIte ja rAdhikaraNanA saMraMbhanI apekSAthI chatrIsa bheda che. samAraMbha tathA AraMbhanA paNa A ja prakAre chatrIza- chatrIza mahonI zutahI 42vAthI 36+38+3=108 le dhi42nA hAya che. ahIM chatrIza prakAranA saMraMbhAdhikaraNa, chatrIzaprakAranA samAraMbhAdhikaraNa ane chatrIsa prakAranA AraMbhAdhikaraNa che. AmAMthI manoganA saMraMbhanA bAra bheda
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ PRESEN LAINEKHAfsanita-marima tatvArthasaMtra samA'pi-noyogena saMrakameNa dvAdaza, bAyogena saMrambheNa dvAdaza, kAzayogena saMraloNa dvAdaza, kRtakAritA'numatabhedena, krodhamAnamAyAlobharUpa kapAyacatuSTayabhedena calalyante, iti dvAdazatrikaM patriMzadvidhaM bhavati / evaM samArambheNApi manoyogena chAdaza, bAyogena dvAdaza, kAyayogena dvAdaza, kRtakAritAnumatabhedena, krodhamAna mAyAlomarU pAyacatuSTa ra bhedena ca lasyante, ityatrApi dvAdazatrikaM pazidvidhaM bhvti| edam-arambheNApi maloyogena dvAdaza, vAgyogena dvAdaza kAyayogena ca dvAdaza kakAgitAnumatabhedena krodhamAnamAyAlomarUpa kaSAyacatuSTayabhedena ca lmpte| ityetad dvAdazatrikamapi SaTtriMzaddhiM bhavatIti sarvamaSTottarazataM aura chattIla mannAra kA AraMbhAvikaraNa hai| ina meM bhI manoyoga se kharaMbha ke kAraha bheda hai, vacanayoga se saMraMbha ke bAraha bheda haiM, kAyayoga le raMga ke pAraha bheda haiM / ye bAraha bheda kRta, jhArita aura anumata ke bheda tathA krodha, mAna, mAyA aura lobha rUpa kaSAya ke bheda se dhanate haiM / bAraha tithA milakara chattIsa hote haiM / isI prakAra samAraMbha ke manoyoga le bAraha, vacanayoga se bAraha, kAyayoga se bAraha bheda haiM jo kRta kArita aura anumA ke bheda le tathA krodha, mAna, mAyA aura lobha rUpa cAra kaSAyoM ke bheda le banate haiN| yahAM bhI vAraha trika (liyA) milakara chantIla ho jAte haiM / isI prakAra AraMbha ke bhI manoyoga se yAraha, vacanayoga le bAraha kAyadyoga le bAraha bheda haiM jo kRta, kArita aura anumodanA ke bheda se tathA krodha, mAna, mAyA aura lobha rUpa cAra kaSAyoM se bheda se hote haiN| ye bAraha trika milakara bhI chattIla ho jAte haiN| saba milakara jIvarUpa sAmpazayika karmAsravA che, vacanaganA saMraMbhanA paNa 12 bAra bheda che. tathA kAyoganA saMraMbhanA bAra bheda che. A bAra bheda kRtakArita ane anumatanA bhedathI tathA bAra bheda krodha mAna mAyA ane lebha rUpa kaSAyanA bhedathI thAya che. bAra guNyA traNa barAbara chatrIza thAya che. evI ja rIte samAraMbhanA ma gathI bAra, vacana gathI bAra, kAyAgathI bAra bheda che je kutakArita ane anumatanA bhedathI tathA krodha, mAna, mAyA ane lebha rUpa cAra kapanA bhedathI thAya cheahIM paNa bAra trika (1243) maLIne chatrIza thaI jAya che. evI ja rIte AraMbhanA paNa maneyogathI bAra vacanayogathI bAra, kAyayogathI bAra bheda che je kRta kArita ane anumatanA bhedathI tathA krodha, mAna, mAyA ane lebha rUpa cAra kaSAyanA bhedathI thAya che. A bAra trika maLIne paNa chatrIza thaI jAya che. badhAM maLIne jIva rUpa sAmparAyika kamasUtrAdhikaraNanA ekase ATha bheda samajavA joIe.
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA bha. 6 . 8 jIvAdhikaraNamedanirUpaNam jIpa sAzavika kAla mAvikaraNamamantavyam / anantAmadhya-patyAkhyAna pratyAkhyAnasaMjvalanakaSAyasedakRtA'mAntarabheda bahuvidha khalu sAmarAyika karmAstravANAM jIvAdhikaraNaM bhavatIti bodhyam / tathA ca krodhAdikapAyA 'JjanarazInAzaka svayaM karaNapariNato satyAM kAritA'numatipariNAmadvArA ca pANAtipAtAdi saGkalpaparitApalA vyApattyaH sAmparAyikarUpasaMsAraparibhramaNakAraka karmabandha hetavo bhavanti tayAcoktam / -- saGkalpaH saMrambhaH paritApanA bhavetsamArarUmaH / pANivadha svArasma strividhI yogaltato jJeyaH // 1 // iti, kapAzAdiyogAzca vyastAH samastAzca karmabandhaharAyo drssttvyaaH| tatradhidhAraNa ke eka lo ATha kheda jAne caahie| ina ekalau ATha ledoM meM krodha mAna, mAyA aura lobha kI sAmAnya rUpa eka eka bhed sI vivakSA kI gaI hai| isake badale yadi anantAnuraMdhI krodha, apratyAkhyAnI kra.kSa, pratyAkhyAnAvaraNa krodha aura saMjvalana kredha, halI prakAra lAna Adi ke athAntara bhedoM kI zikSA kI jAya to jIvAvivaraNa ke anya bhI bAlAle bheda ho sakate haiN| yaha sabhI pAya vAparAvika pharSa pandha ke kAraNa haiM aura saMraMbha, samArambha lathA Arastha Adi sabhI koTiyAM una meM ghaTita hotI haiN| kahA bhI hai jIva ke virAdhana kA saMkalpa karanA saMraMbha hai, jIva ko paritApa pahuMcAnA samAraMbha hai aura virAdhanA karanA AraMbha hai / ye tInoM, tInoM yogoM se hote hai A eka ATha bhedamAM krodha, mAna, ma yA ane lebhanA sAmAnya rUpathI eka-eka bhedanI vivathA karavAmAM AvI che. AnA badale je anantAnabandhIkopa, apratyAkhyAnIko pratyAkhyAnAvaraNakrodha ane saMjavalanodha evI ja rIte mAna vagerenA avAntara bhedanI vivakSA karavAmAM Ave te javAdhikaraNanA bIjA paNa ghaNAM bheda thaI zake che. A badhAM kaSAya sAmparAyika karmabandhanA kAraNa che ane saMraMbha-samAraMbha tathA AraMbha Adi badhI keTi temAM ghaTita thAya che. vaLI kahyuM paNa che - jIvanI virAdhanAno saMkalpa kare saMraMbha che, jIvane paritApa pahoMcavo samAraMbha che ane virAdhanA karavI e AraMbha che. A traNe-traNa thI thAya che ?
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthasUtre samastAH punaH pradhAnopasarjanabhAvana bandhanamo bhavatIti bhAvanIyA / uktaJcauttarAdhyayale 24 adhyayane 21 mAthAyA kRtakAritA'numata koSThakA kapAya-pAya kRtakAritA. sano- samaSTayA kaSAya 'numata vAcakAca 108 Aho 4 4 4 12 12 12 tarazatam 36 3636 raMbhAsamAraMbha, oraleya taheva ca ili / saMrambha samArasma Arambhazca tathaiva ceti / dazavakAlike 4 adhyAye coktam-livihaM liviheNaM maNeNaM bAdhAe hAeNaM na kreni| nakAra vaimi karataM vi anna na samaNujANAmi' iti / trividhaM trividhena manasA-vacasA-kAyena na karomi, na kArayAmi, kurvantamapi anyaM na samanujAnAmi, iti // vyAkhyAmajJatoM agavatIne 7 zatake 1 uddezake 18sane coktam-'jahANaM lohamANalAyAlomA saravocchinnA bhavati, taska saMparAyA kiriyA Aja no IrikSAvAhiyA' iti / zekaSAya yo Adi pRthaka-pRthak bhImabandha ke kSAraNa hote haiM aura milakara bhii| jA mile hue kAraNa hote haiM to pradhAna evaM gauNa rUpa se kAraNa hote haiM / uttarAdhyayana ke 24 meM adhyayana jhI 21 vIM gAthA meM kahA hai-saraMbha, samAraMbha aura aarNbh| dazavaijJAlikalUna ke cauthe adhyayana meM kahA hai-tIna kSaraNa aura tIna yoga khe arthAta mAna le, bacana le aura kAyAle na svayaM haMgA, na dUsare se karavAUMgA na karate hue kA anumodana bhaa| bhagavatI stUna zataka 7 uddezaka 1 jhUdha 18 meM kahA hai-jisa jIva A kaSAya vega Adi pRtha-pRthak paNa karmabandhanA kAraNa hoI zake che ane saMyukta rIte paNa jyAre saMyukata kAraNa hoya che te pradhAna tathA gauNa rUpathI kAraNa che.ya che. uttarAdhyayananA 24mAM adhyayananI 21mI mAthAmAM yuche-sayama, sasAra ma mA . dazavaikAlikasUtranA cethA adhyayanamAM kahyuM che-traNa karaNa ane traNa yogathI arthAt manathI, vacanathI tathA kAyAthI huM jAte karIza nahIM bIjA pAse karAvIza nahIM temaja anya kaI karatuM haze tene anumodana ApIza nahIM, bhagavatIsUtranA zataka 7 uddezaka-1 sUtra 18mAM kahyuM che je jIvanA
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 6 sa. 9 ajIvAdhikaraNanirUpaNam yasya khallu krodha-sAna-mAyA-lobhA bhavyucchinnA bhavanti, tasya khalu-sAmparAgikI niyAkirate eyopavilI, iti / - mUlam-aMtiminnattaNaNikakhebasaMjoyanisaraha uvihaM // 9 // - chAyA-antima nirvatana-nikSepa-saMyoga-nisagaizcaturvidham // 9 // . - tarakSArthadIpikA-pUrva tAvara sAparAyikakarmAsyarANAM hetubhUteSu tIvabhAva mandabhAdAdi vIryAdhikaraNavizeSeSu jIvAjIvadena vividhAdhikaraNe prathama jIvarUpamadhikaraNaM savizadaM zarupikam , sammati-dvitIya jIvarUpamadhikaraNa marUpayitumAha-aMtima NivattagaNikvevasaMjoyanilamgehi cavihI iti / antima dvitIyAjovarUpaM sAmparAyika karmAstrabAdhikaraNaM nirvartana-nikSepasaMyoga-nisargazcaturvidhaM bhavati / tatra-niyaMte zipAyate yat, taha nirvartanaMke krodha, mAla, mAdhA aura lobha kaSAya kA ziccheda hotA usako sAmparAdhika kriyA hotI hai aiyApathikI kriyA nahIM hotii||8|| 'aMtima NivyataNaNi' ityAdi / satrArtha-antima arthAt ajIjAdhikaraNa cAra prakAra kA hainirtana, nikSepa, laMyoga aura nilage / 9 // taravArthadIpikA-parale lAparAdhika karmoM ke Asana meM vizeSatA utpanna karane vAle tIna mAdha, mandAna Adi evaM vIrya aura adhika raNa kA nirUpaNa kiyA gayA thaa| unameM se adhikaraNa ke do bheda kaha kara jIvAdhikaraNa kI prarUpaNA kI / aba dUhAre ajIvAdhikaraNa kI prarUpaNA karane ke lie cAhate haiM dA lAmpamAyika karyAstracAdhikaraNa arthAt ajIcAdhikaraNa cAra prakAra kA hai-nibartana nikSepa, saMyoga aura nisrg| krodha, mAna, mAyA tathA lebha kaSAyane vicacheda thatuM nathI, tene sAmparAyika kiyA thAya che, eyapathiI kiyA thatI nathI. 58 'aMtima NivvattaNa NikrakSetra' tyAdi sUtrArtha--antima arthAt achavAdhikaraNa cAra prakAranuM che-nirvattana nikSepa, saMga ane nisarga. pAlA tattavAthadIpikA-pahelAM sAmAyika karmAnA AsavamAM vizeSatA utpanna karavAvALA tIvrabhAva, mandabhAva Adi tathA vIrya a adhikaraNanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. have bIjA ajIvAdhikaraNanI prarUpaNa karavA mATe kahIe chIe bIja' sAmparAyika karmAstravAdhikaraNa arthAt achavAdhikaraNa cAra prakA2nuM che-nirvartana nikSepa, saMga ane nisarga.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tattvArthasUtra niSpAdanam , nikSipyate-sthApyate iti nikSepa:-sthApanam , saMyujyate-mizrI. jiyate iti saMyoga:-mitrana , mizraNam , nisajyate--pravasyate iti nisarga:-- ghartanam / sama-nitinAdhikaraNaM dvividhA, muulgunnnirvivaadhikrnnm-uttrshunnnivrtnaadhikrnnkssti| nikSepAdhikaraNaM caturvidham , duSmabhyupekSitavikSepA. dhikaraNam 1 hupramArjita nikSepAdhikaraNa 2 lahalA nikSepAdhikaraNam 3 anA bhoganikSepAdhikaraNa 4 ceti / saMyogAdhikaraNaM dvividhas, satapAnasaMyogAdhipharaNam-upasaraNasaMyogAdhikaraNaJceti / nisargAdhikaraNaM punanividham , manonisargAdhikaraNam 1 vATinalagAdhikaraNam 2 kAyanisarmAdhikaram 3 ceti sarva sammelanenA'jIvarUpaM sArUparAyikakarmAnavAdhikaramekAdazAvidhaM bhavati / tatrA'pi- jo utthana kiyA jAya urale nitina karate haiN| jile nikSipta kiyA jAtha-sthApita kiyA jAya ule nikSepa kahate haiN| jo saMyukta kiyA jAya arthAt mizrita kiyA jAya ule saMyoga kahate haiM / jo pravRtta kiyA jAya ule pravartana yA nisarga kahate haiN| - nirvasana adhikaraNa ke do bheda haiM-mUlaguNa nivartanAdhikaraNa aura uttaraguNanitinAdhikaraNa / nikSepAdhikaraNa cAra prakAra kA hai-(1) duSpratyupekSitavikSeSAdhikaraNa (2) duSpramANitanikSepAdhikaraNa (3) sahalAnikSepAdhikaraNa aura (4) nAmonikSedhikArakA liyopAdhikaraNa ke do bheda hai-lastapAvalaMyogAdhikaraNa aura upakaraNa saMyogA. dhikaraNa / nirmAdhikaraNa ke hIca bheda hai-(1) padonisarmAdhikaraNa (2) bacananirmAdhikaraNa aura (3) jhAyanisamAdhikaraNa / je utpanna karI zakAya tene nirvartana kahe che. jene vikSipta karI zakAya-sthApita karI zakAya tene nikSepa kahe che je saMyukta karI zakAya arthAt bheLavI zakAya tene saMga kahe che je pravRtta karI zakAya tene pravartana athavA nisa che. - nirtana adhikaraNane be bheda-mULaguNanirvattAdhikaraNa ane uttaraguNanirvanAdhikaraNa. nileSAdhikaraNa cAra prakAranA che. (1) dupratyupekSita nipAdhikaraNa (2) duvsarjitanidhikaraNa (3) sahasAnikSepoSikaraNa ane (4) anAganikSepAdhikaraNa sagAdhikaraNanA be bheda che- bhaktapAna sIgAdhikaraNa ane upakaraNasaMcogAdhikaraNa. nisarvAdhikaraNanA traNa bheda che(1) bhanAnisamAdhi425 (2) kyAnidhi425 mana (3) AyanisamAdhi:24:
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ MANY dIpikA-niyukti TIkA a, 62, 9 4.jIvAdhikaraNanirUpaNam mULaguNanirvartanA audArikAdInipaJca zarIrANi manovAkkAya praNApAnAkSeti / uttaraguNanivartanazcA-'nekavidhaM bhavati, kASThapASANa-pusta-citrakarmAdiniSpAdana jIvakRtiniSpAdana lekhanAdi bhedAt iti // 9 // tApAyaniyukti:-pUrva tAvat sAmparAyikakarmAstravahetutayA pratipAditeSu tIvramAvAdi vIryAdhikaraNavizeSeSu jIvAjIvabhedena dvividhAdhikaraNe prathama jIvarUpAdhikaraNaM prarUpitam , sampati-dvitIyam ajIvarUpaM sAmparAyikakarmAsravAdhikaraNaM marUpayitumAha-'aMtima nivvattaNa Nikkheva saMjoya nisaggehi cauniha' iti / antima-dvitIyam ajIvarUpaM sAmparAyikakarmAsrava hetubhUtama dhikaraNaM nirvartana-nikSepa-saMyoga-nisargezcaturvidhaM bhavati / tatra-nirvartananikSepa ina saba bhedoM ko sammilita karane para ajIvAdhikaraNa gyAraha prakAra kA hotA hai| ina meM se audArika Adi pAMca zarIra, mana, vacana, kAya tathA prANApAna, ye mUlaguNanirvartana haiM / uttaraguNanirvatana ke aneka bheda hai-kASTha, pASANa pusta, citra Adi banAnA, jIva kI AkRti banAnA, lekhana Adi-Adi // 9 // tattvArthaniyukti-pahale batalAyA gayA thA ki tIvrabhAva, mandabhAva Adi tathA vIrya aura adhikaraNa samparAyika Asrava meM vizeSatA utpanna karate haiM / inameM se adhikaraNa ke do bhedoM kA pratipAdana karake jIvAdhikaraNa kA narUpaNa kiyA gayA, aba dUsare ajIbAdhikaraNa kA nirUpaNa karane ke lie kahate haiM dasarA sAmparAyika AsravakA adhikaraNa arthAt ajIvAdhikaraNa nivartana, nikSepa, saMyoga aura nimarga ke bheda se cAra prakAra kA hai| A badhAM bhedone saravALo karavAthI achavAdhikaraNa agIyAra prakAranA thAya che. AmAMthI audarika Adi pAMca zarIra, mana, vacana kAya tathA prANApAna e mULaguNanirvattana che. uttaragunivRttananA aneka bheda che. kATha, pASANa. pusta, citra Adi banAvavuM, jIvanI AkRti banAvavI, lekhana vagere pA tattvArthaniyukita-pahelA batAvavAmAM AvyuM hatuM ke tIvabhAva, mandabhAva Adi tathA vIrya ane adhikAraNe sAmparAyika AsavamAM vizeSatA utpana kare che. AmAMthI adhikaraNanA be bhedanuM pratipAdana karIne jIvAdhikaraNanuM nirUpaNa karavA mATe kahIe chIe bIju sAmparAdhika AstranuM adhikaraNa arthAta achavAdhikaraNa nirvana, nikSepa saMga ane nisarganabhedathI cAra praphAranA che. Azaya kahe. taka 12
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ to a saMyoga - nisargAn kurdana rAga-dveSa yukta AtmA sAmparAyika karmako bhavati / - nirvanipAte iti nirvarttanam, mANAtipAtA niryartyamAna khaDDAdimajIvadravyaM nirvartanamiti vyapadizyate / tacca - nirvartana dvividham, mULottaraguNabhedAt 1 nikSipyate - sthApyate'sAviti nikSepaH sthApanIyaH kacidajIva eva sa ca nikSepazcaturvidhaH, cakSyamANa - duSpratyupekSAdibhedataH 2 saMyujyate - mizrI kriyate'lAviti saMyogaH - mizraNas, sa dvividhaH- AhAropakaraNabhedAt 3 nisRupa-pratraste iti nisargaH ghavartanaM tyAgaH ujjhanam, sa ca nisargastritrividha:kAyikavAcikamAna likabhedAt / tatra jIvarUpaM sAmparAyikakarmAsatrasyA'ntara imadhikaraNam, ajIvarUpAdhikaraNantu tathAvidhAsavasya vahi kAraNaM vartate, ataevAnantaraGgatvAt jIvAdhikaraNaM prathamamuktam, ajIvAdhikaraNaM punaH pazcAt tAtparya yaha hai ki rAga-dveSa se yukta jIva nirvatrtana, nikSepa, saMyoga aura nisarga karatA huA lAmparAdhika karmakA bandha karatA hai / -- jilakA niSpAdana kiyA jAya vaha nirvartana haiM jaise bhANAtipAta karane ke lie banAye jAne vAle khaDga Adi ko ajIvadravyanirvatana kahate haiM / nirvartana ke do bheda haiM mUlaguNa nirvarttana aura uttaraguNanirvartana | jo vikSipta kiyo jAya, sthApita kiyA jAya yA karavA yA jAya use nikSepa kahate haiM usake cAra bheda Age kahe jaaeNge| jo saMyukta kiyA jAya - mizrita kiyA jAya, vaha saMyogAdhikaraNa hai / isake do bheda hai- AhArasaMyoga aura upakaraNasaMyoga / nisarga kA artha hai nAga yA nikAla denA / kAyika, vAcika aura mAnaTika bhedale nisarga tIna prakArakA hai| 1 mAmparodhika Aya kA antaraMga kAraNa jIvAdhikaraNa hai aura vAnA e che ke rAgadveSathI yukata jIva nintana nikSepa sa McAga ane nisaga karate thake sAmparAyika karmanuM anyana kare che. jenu niSpAdana karI zakAya te nivattana che jema ke prANAtipAta karavA mATe taiyAra karavAmAM AvatI talavAra vagerene ajIvadravyani ttena kahe che. nivattanA be bheda che--mULaguNunivattana ane uttaraguNanivattana jene nikSikSa karI zakAya, sthApita karI zakAya athavA karAvI zakAya tene nikSepa kahe che, tenA cAra bheda AgaLa upara kahevAmAM Avaze. je sayukta karI zakAyamizrita karI zakAya te sacAgAdhikaraNa che. enA be bheda che AhAra saMce ga ane upakaraNasa'cega nisarganA atha che pravarttana, bhAga athavA kADhImukavuM. phrAyika, vAcika ane mAnasika bhedathI nisarga traNa prakAranA che. sAmparAyika AsavanuM aMtaraMga kAraNa jIvAdhikAraNa che ane mAhya w
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.6 ru. 9 ajIvAdhikaraNanirUpaNa anyathA-nirvanikSe gadInAmapi AtmapariNatisaddhAnAt saMsmAdivat teSAmapi jIcAdhikaraNe'ntarbhAva eka svAt itibhAvaH / tathAca-tathAvidhakamavandhAstravazya jIvapariNAmo'ntarabo bodhyaH, karmavandhasya taddhInatvAt jIvAdhikaraNasya-sArUparAyikakarmavandhaM pratipradhAnatvAdantaraGgalAt prathamamupAdAnam / anIbAdhikaraNasyatu-tathAvidhakarmavandhaM pratinimittatvAdamadhAnatvaM bahiraGgara vodhyas , ataeva-- pazcAt tadupAdAnaM kRtam / athavA-mAyomikAvainasAvA nirvartanAdayo'namantavyA, bAhya kAraNa ajIyAdhikaraNa hai / ilI le pahale AtaraGga kAraNa sIdhAmitaa naa thl phitaa caa j j 5 aaah h siijaadhikaraNa kA andhamA nirvatana evaM nikSepa Adi bhI AllA jI tathA vidha pariNati ke binA nahIM hote, ataH barasa Adi ke sammAna una kA bhI jIvAdhikaraNa meM samAveza kiyA jAtA / isa prakAra sArapasayika karma kA Astra aura bandha jIva so anAra pariNAma hai, ailA samajhanA cAhie, kyoMki karmabandha u pariNAma ke adhIna hai| ila prakAra sAmparAdhika karma ke bandha jIvAdhikaraNa pradhAna yA antaraGga hone se pahale grahaNa kiyA gayA hai / anIbAdhikaraNa sAmAyika karmabaMdha meM nimitta mAtra hotA hai, ataeva vaha para pradhAna kA bahiraGga kAraNa hai| isI le usako bAda meM grahaNa kiyA gayA hai| athavA nirvatanA Adi prAyogika (puruSa ke prathama satpanna) aura vainalika (svAbhAvika) jAnane caahiye| pahalA jIcAdhikaraNa kAraNa ajavAdhikaraNa che AthI ja pahelA aMtaraMga kAraNa chavAdhikaraNanuM. kathana karavAmAM AvyuM che ane pachIthI bAhyakAraNa ajIvAdhikaraNata anyathA nirvartana ane nikSepa Adi paNa AtmAnI tathavidha pariNuti rahita hatAM nathI AthI saMraMbha AdinI mAphaka temane paNa jIvAdhikaraNamAM samAveza karavAmAM Avata. Ama sAmparAyika karmanA Asrava ane anya jIvanA aMtaraMga pariNAma che evuM samajavAnuM che kAraNa ke karmabandha te pariNAmane AdhIna che A rIte sAmparAyika karmanA banyamAM rAdhikaraNa pradhAna athavA aMtaraMga hovAthI prathama levAmAM AvyuM che. achavAdhikaraNa sAmparAyika karma bandhamAM nimitta mAtra hoya che AthI te gauNa athavA bahiraMga kAraNa che, AthI ja tene pachI levAmAM Avela che. athavA nirvattanA Adi prAyogika (purUSanA prayatnathI utpanna) tathA paisasika (svAbhAvika) jANavA joIe. paheluM jIvAdhikaraNa jIvaviSayaka hevAthI
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ sattvArthako prathamaM khalu jIvaviSayatvAt-tathAvidhAnasya bhAvAdhikaraNaM mukhyatayA karmavandhahetubhabati / ajIvaviSayatyAda dvitIyaM dravyAdhikaraNaM nimittamAtratvAdamukhyatayA karmapandhaheturbhavatIti pshcaattdupaadaanmitibhaavH| tatra-nirbatanarUpA'jIvAdhikaraNaM dvividham , mUlaguNanitinAdhikaraNam 1 uttaraguNanirvartanAdhikaraNazca 2 / tatragulaguNanirvanAdhikaraNam audArikAdi paJcazarIrANi vAGmanaHmANApAnAzca / uttaraguNanivartanAdhikaraNa kASThapASANAdiSu citrakarmAdIni, tatra-mUlaM cA'sau. guNazceti mUlaguNaH, mUlamAyaM pratiSThA saMsthAbhidhAno guNo mUlaguNaH, sa evaM nirvartanAdhikaraNaM mUlaguNanivartanAdhikaraNam / sa khala mUlaguNo nirvRtaH san karmavandhasyA'dhikaraNa bhavati / evam-aGgopAGga saMsthAna dvAdi tIkSNasvAdiruttaraguNaH, so'pi-nivRtaH san karmavandhAdhikaraNaM bhavati, uttaraguNa eva jIvaviSayaka hone se bhAvAdhikaraNa evaM karmabandha kA pradhAna hetu hai| dUsarA ajIva viSayaka hone se dravyAdhikaraNa hai, vaha nimitta mAtra hone le pharmabandha kA apradhAna (gauNa) kAraNa hai| isa kAraNa use boda meM grahaNa kiyA gayA hai| lirvartanarUpa ajIvAdhikaraNa do prakAra kA hai-mUlaguganirvartanAdhikaraNa aura uttaraguNanirvartanAdhikaraNa / audArika Adi pAMcoM zarIra aura prANApAna vacana tathA mana ye mUlaguNanirvatana haiN| kASTha evaM pASANa Adi para citra aMkita karanA Adi uttaraguNanirvatana hai| mUlabhUta arthAt Adya, pratiSThA yA saMsthA rUpa guNa mUlaguNa kahalAtA hai / vahI mUlaguNanirvartanAdhikaraNa kahalAtA hai| yaha mUlaguNa utpanna hokara karmaH baMdha kA kAraNa adhikaraNa hotA hai| aMgopAMga saMsthAna,mRdutA, tIkSNatA Adi uttaraguNa haiM / vaha bhI utpanna hokara karmabandha ke adhikaraNa hote bhAvAdhikaraNa ane karmabaMdhanuM pradhAna kAraNa che, bIjuM ajIva viSayaka hevAthI dravyAdhikaraNa che te nimitta mAtra hovAthI karmabandhanuM apradhAna (gauNa) kAraNe che. AthI tene pAchaLa levAmAM Avela che. nirvanarUpa achavAdhikaraNa be prakAranuM che-mULaguNanirvattAdhikaraNa ane uttaraguNanirvasanAdhikaraNa. audArika Adi pAMce zarIra ane prANApAna vacana tathA mana a mULaguNanirvattana che. kaTha tathA pASANa Adi para citra deravuM Adi uttaraguNanirvattana che mULabhUta arthAt Agha, pratiSThA athavA saMsthA rUpa guNa mULaguNa kahevAya che. te ja mULaguNanirvattAdhikaraNa kahevAya che, te mULaguNa utpanna thaIne karmabaMdha adhikaraNa thAya che, aMgopAMga, saMsthAna, mRdutA, tIkSaNatA Adi uttara guNa che te paNa utpana
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 6 . 9 ajIvAdhikaraNanirUpaNam nirvartanAdhikaraNam-uttaraguNa nirvartanAdhikaraNam, tatraiaudArikazarIra dargaNAprAyogya dravyairnimapi maudArikazarIra saMsthAna' prathamasamayAdArabhyA''tvano mUlaguNa- nirvartanAdhikaraNaM bhavati, karmabandhanimittatvAt / audArikazarIrasyA'GgopAGgamArjana karNadedhA'vayavasaMsthAnAdikam Atmana uttaraguNabhirvartanAdhikaraNaM bhavati, tasyApi - karmabandhanimittatvAt / vaikriyasyApi zarIrasya svavargaNAmAyogyadravye nirmApita saMsthAnaM prathamasamayAdArabhya mUlaguNa nirvartanAdhikaraNaM bhavati, vaikriyasya zarIrasyA'GgopAGga - kezadantanakhAdikamuttaraguNa nirvartanAdhikaraNaM bhavati / AhArakazarIrasyApi svavargaNApAyogya pudgaladravyaracitaM saMsthAnaM mUlaguNa nirvartanAdhikaraNam, tasyAGgopAGgAdikaM punaruttaraguNa nirvartanAdhikaraNam bhavati / evaMhaiM / uttaraguNa rUpa nirvarttanAdhikaraNa ko uttaragugavirvarttanAdhikaraNa kahA gayA hai / audArika zarIra vargaNA ke dravyoM se banA huA audArika zarIra saMsthAna prathama samaya se lekara AtmA kA sUlaguNaniIrtanAdhikaraNa hai, kyoMki vaha karmabandha kA kAraNa hai / audArikazarIra ke aMgopAMga-mArjana karNavedha avayavoM kA saMsthAna Adi AtmA kA uttaraguNanirvarttanAdhikaraNa hai, kyoMki vaha bhI karmabandha kA kAraNa hai / isI prakAra vaikriya zarIra kA vaikriya vargaNA ke pudgaloM se banA huA saMsthAna prathamasamaya se lekara mUlaguNanivarttanAdhikaraNa hai aura vaikriya zarIra ke aMgopAMga, keza, dAMna, nakha, Adi uttaraguNanirvarttanAdhikaraNa haiM / AhArakazarIra ke yogya vargaNA ke pudgaloM se banA huA saMsthAna mUlaguNanivarttanAdhikaraNa hai aura usake aMgopAMga Adi uttaraguNaM thaI te kabandhanA adhikaraNa thAya che uttaraguNu rUpa nivattanAdhikaraNane uttara guNanivattanAdhikaraNa kahevAmAM Avela che. audArika zarIra gaNuAnA dranyAthI anelu' audArika zarIra sasthAna prathama samayathI laIne AtmAnuM mULaguNuni ttanAdhikAraNa che kAraNa ke te kama bandhanuM kAraNa che. audArika zarIranA aMgApAMga-mAna, karNavedha avayavanu sthAna di-atmiAnA uttaraguNunivRttanAdhikaraNa che kAraNa ke te krabandhanA kAraNu che evI ja rIte vaikriyazarIranu` vaikriyala NAnA pudagalethI khaneluM sthAna prathama samayathI laIne mULaguNunivattanAdhika Nu che ane vaikriya zarIranA AgopAMga, vALa, dAMta nakha vagere uttaraguNanivattanAdhikaraNa che. AhAraka zarIrane cAgya va NuAnApagalAthI banelu saMsthAna mULaguNunivattanAdhikaraNa che ane tenA ane pAMga Adi uttara guNunintanAdhikaraNa che. evI ja rIte kA~nA samUha rUpa
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ mutntansliterracemannmamananmmmmmmmm-- tattvArthasUce karmasaMghAtalakSaNasya kArmaNazArIrasyA'pi syogradrayaracitasaMsthAna mUlaguNanirvatanAdhikaraNam , tasyottaraguNanivanAdhikaraNantu nAstyeva, tejatasyApi zarIrasyo SNalakSaNasya muktapItAnalazaktizAlino labdhimatyayasya ca parAnugraha-nigrahakArakasya svavargaNA racitasaMsthAna mUlaguNanirvartanAdhikaraNam , tasyA'pyuttaraguNAnirvata - nAdhikaraNaM nA'styeva / e-bAGa banAyANApAnAca mUlaguNanirvartanAdhikaraNam , tatra-vAGmanogaNApAyogya dravyaracitau vAGmana saMsthAnavizepo mUlaguNanirvartanAdhikaraNam / evaM prANApAnavargaNAdhAyogyaracitI ucchavAsa-nizvAsAkAroM mUlaguNanirvartanAdhikaraNaM bhavataH, eteSAmapi-caturNA khalu uttaraguNanirvartanA naiva sambhavati, kASTha-pApANa-pusta-citrakarmAdIni conaraguNanirvartanAdhikaraNam nivartanAdhikaraNa haiM islI prakAra karmoM ke samUha vA kAmaNa zarIra ke yogya dravyoM ke dvArA racita saMsthAna mUlaguNanirvartanAdhikaraNa hai| isakA uttaraguNanitinAdhikaraNa nahIM hotA / uSNatA lakSaNa vAle evaM khAye-pIye AhAra ko pacAne kI zakti bAle tejala zarIra kA tathA nigraha aura anugraha karane meM samartha labdhi janila taijala zarIra kA apane yogya pudUgaloM ke dvArA nirmita AhAra mUlaguNanitanA hai| isa zarIra kI bhI uttara guNanitanA nahIM hotI / isI prakAra mana, vacana aura prANApAna mUlaguNanivarsanAdhizAraNa haiN| vacana aura mala ke yogya dravyoM dvArA racita bacana evaM mana ke saMsthAna mUlagunarvatamAdhikaraNa hai| isI prakAra prANApAnavargaNA ke dvArA racita ucchvAsa aura nizvAsa 'ke saMsthAna mUlaguNanirvartanAdhikaraNa haiM / ina cAroM kI bhI uttrgunnkArmaNa zarIrane cagya dravyo dvArA racita saMrathAna mULaguNanirvanAdhikaraNa che. AnuM uttaraguNanirvattAdhikaraNa hotuM nathI. uSNatA lakSaNavALA ane khAdhela-pIdhelA AhArane pacAvAnI zakitavALA taiksa zarIranuM tathA nigraha ane anugraha karavA mATe samartha lakvijanita tejasa zarIranuM pitAne anurUpa pudgala dvArA nirmita AkAra mULaguNanirvattanA che A zarIranI paNa uttaraguNanirvattanA hotI nathI evI ja rIte vacana, mana ane prANapAna mULaguNanirvattane dhikaraNa che. vacana ane mananA yogya. drArA racita vacana ane manane saMsthAna mULagunivarsadhinAkaraNa che. evI ja rIte prANapAnavarga dvArA racitalavAsa ane nizvAsanA saMsthAna mULaguNanirvattane dhikaraNa che A cArenI paNa uttaraguNa nirvastRnA hetI nathI kAka, pusta, citrakAma Adi uttaragunirvarsanAdhikaraNa che. lAkaDI athavA pASANunI putaLI
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a. 6 . 9 ajIvAdhikaraNanirUpaNam - 9 bhavanti / tatra - kASTharya, pASANakarsa ca kASThaputrikA kuTTimapururAdInAM kRtarUpaM bhavati, ataevottaraguNa nirvartanAdhikaraNaM durupate, evaM - prasiddhapuruSAdhAkRteH prati vimvanirvartanAdeva pusta - citrakarmaNI api vaktavye / tatra pustakarma sUtracIrakAdi prathita kRtrimaputrakAdikaM bodhyam, citrakarmapasiddham, Adipadena lekhpa patracchedya jalakarma bhUkarmaparigrahaH / zastramapi kRpANAdika yanekAkArayava seyam / vadhasthAnasvaM mULa guNanirvartanAdhikaraNam tIkSNa najjvalAdikamuttara guNa nirvartanA'dhikaraNaM bodhyam nikSepaNAdhikaraNaM caturvidham, duSpratyupekSita nikSepaNAdhikaraNam- duSmamA jivanikSepAdhikaraNam - sahasA nikSepAdhikaraNam-anAbhoganikSepAdhikaraNaJceti / duSpratyupekSite cakSunirIkSite bhUdeze nikSepaNIyasya mAtrAdeHsthApanaM duSpratyunirvartanA nahIM ho sakatI / kASTha pusta, citrakarma Adi uttaraguNanivarttanAdhikaraNa haiM / lakaDI yA pASANa kI punalI kuTTima puruSa Adi kI kRti hai, ataeva use uttaraguNanirvartanAdhikaraNa kahate haiM / isI prakAra prasiddha puruSa Adi kI AkRti ko banAne se pustadharma aura citrakarma banate haiM / lUta aura banna Adi ko gUMtha kara guDiyA Adi tatra- nAnA pustaka kahalAtA hai / citrakarma prasiddha hI hai | Adi zabda se lekhya patracchedya, jala karma aura bhUmikarma kA grahaNa karanA caahie| kRpANa Adi zastra aneka AkAra ke hote haiM / vadhasthAnatva mUlaguNakiraNa hai aura tIkSNatA tathA ujjvalatA Adi uttaraguNanirvartanAdhikaraNa hai| nikSepaNAdhikaraNa ke cAra bheda haiM- duSpratyupekSita nikSepaNAdhikaraNa duSpramArjita nikSepaNAdhikaraNa, sahasAnikSepaNAdhikaraNa aura anAbhoganikSepaNAdhikaraNa (1) ThIka taraha AMkhoM se dekhe binA bhUmi para mlkuTTima purUSa mAhinI kRti che AthI tene uttaraguNunivattanAdhikaraNa kahe che. evI ja rIte prasiddha purUSa spAdinI AkRtinuM sarjana karavAthI pustakama ane citra bane che sUtara ane vastra Adine guthane DhIMgalI Adi khanAvavI pustakama kahevAya che. citrakama prasiddha ja che Adi' zabdathI lakhANa patraogha, jaLakama mane bhUmikasane grahaNa karavAnA che. kirapANu Adi zastra aneka prakAranA-AkAranA hAya che. vadhasthAnava mULaguNanivatta nAdhikaraNa che ane tIkSNatA tathA ujajavaLatA Adi uttaraguNanivattanAdhikaraNa che, nikSepAdhikaraNanA cAra bheDa che-TrupratyupekSita nikSepaNAdhikaraNa, pramArjita nizceSaNAdhikaraNa, sahasAnikSepaNAdhikaraNa ane anAle ganikSepaNAdhikaraNa, (1) sArI peThe mAMkheAthI joyA vagara jamIna upara maLa-mUtra Adine DhALavA
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasyArthasUtre 2mitanikSepAdhikaraNam 1, evaM pratyupekSite'pi sUpadeze duSpramANite rajoharaNApinAmasAjile vA nikSepyasya pAnAde: sthApanaM duSyamArjita nikSetrAdhikaraNam tAlA, zattaya sAkSAta ghetarato'pi-apratyupekSita duSpamArjitabhUpadeze nikSepyasya ramAena sahasA nikSepAdhikaraNam 3, anAbhogo'tyantavismRtiH tena-tathAvidhasya vistasya nikSepyasyA'dhikaraNam , anAmoganikSeSAdhikaraNam yatra na khala sa sarati yat matyupekSite-jhupamANite ca deze nikSepaNIyam 4 iti / saMyogAdhi. haraNaM vividham , bhaktapAnasaMyojanAdhikaraNam upakaraNasaMyojanAdhikaraNazceti / ma-saktaM vAyada trividham , azana-khAdya-svAdya bhedAt , tasya-pAtre-mukhe vA pasana-guDa-phaha-zAmAdibhiH saha saMyojanam , / evaM-drAkSA dADima pAnaka kRSTa Adi kA nikSepaNa karanA duSpratyupekSitanikSepAdhikaraNa hai| (2) bhUmi ko helA lene para bhI rajoharaNa Adi se pUje vinA pAtra Adi rakhatA duSpramArjitanikSepAdhikaraNa kahalAtA hai| sahasA (ekadama) zakti ke abhAva le vinA pratilekhana kiye aura vinA pUje bhUmi para kisI vastu ko rakhanA sahasA nikSeAdhikaraNa hai| (4) bilakula bhUla jAne ko anAbhoga kahate haiN| kisI bhUlI huI vastu ko rakha denA anAbhoganikSepAdhikaraNa hai yA binA upayoga ke anyamanaska hokara kisI vastu to kahIM rakhanA anAbhoganikSepAdhikaraNa hai| saMghogAdhikaraNa ke do bheda haiM-aktapAnasaMyojanAdhikaraNa aura upakaraNalaMyojanAdhikaraNa / ina meM bhakta (AhAra) tIna prakAra kA hai-azana, khAdya aura svAdya / usakA pAtra yA mukha meM vyaMjana, guDa, phala yA zAka Adi ke sAtha sa yoga karanA arthAt adhika athavA pheMkavA duprayukSitAdhikaraNa che. (2) bhUmine joI lIdhA chatAM paNa rahara AdithI pUMjyA vagara pAtra vagere mukavAM pramAjitanikSepAdhikaraNa kahevAya che. (3) sahasA zakitanA abhAvathI paDilehana karyA vagara tema ja vagara pUje jamIna upara kaI vastune rAkhavI sahasAnikSepiidhakaraNa che (4) taddana bhulI javuM tene anAbhoga kare che. keI visarAI gayelI vastune rAkhI levI ane bhoganikSepAdhikaraNa che athavA vagara upayoganI anyamanasaka thaIne ke I vastune kayAMya rAkhavI anAganizeSAdhikaraNa che. saMgAdhikaraNanA be bheda che-bhagnapAna saMjanAdhikaraNa ane upakaraNa saMjanAdhikaraNa AmAM bhatta (AhAra) traNa prakAranAM che-azana, khAdya ane svAi. tenA pAtramAM athavA moDhAmAM vyaMjana, ge La, phaLa athavA zAka AdinI sAthe saMga karIne arthAt svAdiSTa banAvavA mATe eka khAdya padArthane bIjA
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 6 s. 9 ajIvAdhikaraNanirUpaNam 97 sya. mAmukajalAranAlAdikasya ca khaNDa-zarkarA-marIcAdibhiH saha pAtre-mukhe vA saMyojanaM bhaktapAnasaMyojanAdhikaraNam / upakaraNasya-upadhervastrAdinasyA'nyairvastrA: dikaH saha saMyojanam upakaraNasaMgojanAdhikaraNam / lisanAdhikaraNaM punastrividham , kAyanisargAdhikaraNam -bAnisargAdhikaraNam--manonisAdhikaraNaJcati / tama-kAyasya audArikAdi zarIrasya vidhinA svacchandana zastracchedanA'gnijala pravezondandhanAdinA nisarjanam-ujjhana-kAyanisamAdhikaraNam / bAconisarjanaM3 zAkhopadezaM vinA preraNaM bAnisamadhikaraNam / manasazca-nisarjanaM zAstropadezAda svAdiSTa banAne ke lie eka khAdya padArtha ko dUsare khAdya padArtha ke sAtha milAnA bhaktasaMgarojanAdhikaraNa hai| isI prakAra drAkSA, dADima Adi ke rasa ko yA prAssuka jala evaM kAMjI Adi ke pAnI ko khAMDa, zakkara, kAlImirca Adi ke sAtha pAtra meM yA sukha milAnA pAnasaMyojanAdhikaraNa hai| tAtparya yaha hai ki bhojana adhyannA peya padArthoM ko susvAdu banAne ke vicAra se Apasa meM milAnA maktapAna saMyojanA. dhikaraNa hai| upakaraNa-uadhi-vastra Adi ko bhaya banna Adi se milAnA upakaraNa saMyojanAdhikaraNa hai| nisargAdhikaraNa tIna prakAra kA hai-jhAyanisargAdhikaraNa vacananisargAdhikaraNa aura manonisargAdhikaraNa audArikAdi zarIrakA sva. cchanda vidhi se zastra dvArA chedana karake Aga meM praveza karake jala meM praveza karake yA phAMsI lagAkara tyAga karanA kAnihAdhikaraNa hai| zAstropadeza ke vinA preraNA karanA vacananisargAdhikaraNa hai aura khAdya padArthanI sAthe bheLava bhattasaMjanAdhikaraNa che evI ja rIte drAkSa, dADama AdinA rasane athavA prAsuka jaLa ane kAMjI AdinA pANIne khAMDa, sAkara, marIyA vagerenI sAthe pAtramAM athavA mukhamAM bheLavavuM pana saMcajanadhikaraNa che. tAtparya e che ke bhejana athavA peya padArthone susvAda banAvavAnA vicArathI ApasamAM bhegA karavA lAgnapAna saMjanAdhikaraNa che. upakaraNa-upadhi-vasa Adine anya vastra AdithI bhegA karavA upakaraNa saMjanAdhikaraNa che nisarvAdhikaraNa traNa prakAranAM che-kAyanisarvAdhikaraNa, vacananisargAdhikaraNa ane mane nisaga dhakaraNa aukArika Adi zarIranuM zavaSNunda vidhithI zAstra dvArA chedana karIne, agnimAM praveza karIne, jaLamAM praveza karIne athavA phAMsI upara caDhIne tyAga kare kAyanidhikaraNa che. zAstropadeza vagara preraNA karavI vacana nisarvAdhikaraNa che ane zAtre padeza vagere kara manonisarvAdhikaraNa che. ta0 13
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArtha te preraNaM manonisargAdhikaraNam ucyate / atra bahivyApArApekSayA zarIrAdInAm ajIvanisargAdhikaraNatvayuktam , jIvAdhikaraNe cAtmanaH parispando'ntaHpariNAma rUpo bodhyaH / mUlaguNanirvartanAdhikaraNe'sthAna mAtrametepAmabaseyamitivizeSo. 'vagantavyaH / uktaJca sthAnAGge 2 sthAne 60 sUtre-NivyattaNAdhikaraNiyA ceva, saMjoyaNAdhikaraNiyA ceca' iti / nivartanAdhikaraNikI caiva-saMyojanA dhikaraNikI caitra, iti / uttarAdhyayane 25 adhyayane 14 gAyAyAJcoktam-'Aie nivizvacajjA' iti, Adike nikSipet-iti / datavAdI uttarAdhyayane 24 adhyayane 21-23 gAthAmu coktam-'pavattamANaM-' iti, vartamAnamiti // 9 // mUlamU-sahAraMbha parigaha-mArappAraMbha pariragAsahAvamA vittaM nAraya-tiriya -saNulsANaM // 10 // . chAyA-sahAramma parigraha mAyA-ilpArambhaparigraha svabhAvamArdavatvaM nArakatiryagmanuSyANAm // 10 // zAstropadeza ke vinA preraNA karanA manoniladhikaraNa hai| - yahAM zarIra Adi nyAya mAgara kI apekSA se ajIvAdhikaraNa kaho gayA hai / aura AtmA kA parispanda jo Antarika pariNAma hai, jIvAdhikAraNA, parigaNita hai / mUlaguNanirvasanAdhizaraNa meM inakI avasthiti mAtra hI abhipreta hai / sUtra ke dvitIya sthAna ke 60 veM sUtra meM kahA hai-' ninAdhikaranijI aura saMyojanAdhiH karaNikI / ' uttarAdhyApana ke 22 ayana kI gAthA 14 meM kahIM hai-'Aie nivikhadenA tathA uttarAyananatra ke 24 veM adhyayana meM zAyA.21-23 meM kahA hai-'pattanANa' arthAt pravarttamAna // 9 // / sUtrArtha-mahArambhapari ragaha' ityaadi| mahAraMbha, mahAparina, khAyA alpA-parigraha aura svabhAva kI ahIM zarIra AdinA bAhya vyApAranI apekSAthI ajIvAdhikaraNa kahevAmAM AvyuM che ane AtmAnA parispada je Antarika pariNAma che, jIvAdhikaraNamAM pariNata che. mULaguNanirvattAdhikaraNamAM emanI avasthiti mAtra ja abhipreta che. sthAnAMgabhatranA dvitIya ratha nanA 60mAM sUtramAM kahyuM che-nirvattAdhikaraNukI ane saMjanAdhikaraNikI "uttarAdhyayananA rUpamAM adhyayananI gAthA 14 mAM 4thu cha-'Aie' nikkhivejjA' tathA uttarAdhyAnasUtranA 24 mA adhyayanamA gAthA '21-2mAM dyu -'pavattamANaM' arthAta pravatta mAna Inel - 'mahArambha pariggaha' tyAdi . sUtrAtha-sA, bhalAyariyara mAyA, bhAbha-pariNa : ana
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA niyukti TIkA a. 6 8.10 karmavandhAnava. sarvAyuSAmAnavatvam 99 * tatvArthadIpikA-pUrva tAvat sAmrAyikakarmAstra hetutvena jIvAdhikaraNamajIvAdhikaraNaca prarUpitam , samprati-karmabandhAstravastAvat-sIyuSAmAtraMvaM pratipAdayitumAha-mahAraMbha ityAdi / mahAtmmo naiyikAyuSa-stiryagAyuSo / manuSyAyuSazca bandha hetubhUta Asravo bhavatIti, tatra-bhogabhUmijAtAgaM zIlavatavihInatvamapi saudharmazAnaparyantadevAyuSo bandhakaM bhavatIti, evaM-kecidalpArambhaparigrahA api-satyadupacArasahitA nArakAditi prApnuvanti // 10 // ___ tatvArthaniyukti!-pUrva tAvat sAmparAyikAmAmahetutvena jIgaMdhikaraNam-ajIvAdhika raNaJca samapaJca prarUpitam , sammati dharmavandhAstravastAvat mRdutA narakAyu, tiryacAyu aura manuSyAyu ke kAraNa hai // 10 // tattvArthadIpikA--pahale kAhA jA cukA hai ki sAmparAdhika Atrava kA kAraNa jIvAdhikaraNa aura ajIvAdhikaraNa hai, aba vibhinna AyuSyoM ke Asrava ke kAraNoM kA pratipAdana karate haiM... mahArambha narakAyuklA, tiryaMcAyu kA aura manuSyAyukA Atratra arthAt bandha kA kAraNa hai / bhogabhUmi meM utpanna manuSyoM aura tiryaMcoM kI apekSA zIla-vratavihInatA bhI saudharma aura aizAna devaloka taka devAyu kA kAraNa hotI hai| arthAt bhogabhUmi ke jIva zIla yA vratakA pAlana na karake bhI devAyu kA bandha karate haiM, magara prArambha ke do devalokoM meM hI utpanna hote haiN| koI-koI alvAraslI aura alpaparigrahI hote hue bhI anya kAraNoM rahe narakagati Adi ko prApta karate haiM // 10 // tattvArthaniyukti--lAmparAdhika karma ke Alaya ke kAraNa jiivaadhisvabhAvanI mRdutA, narakAyu, tiryaMcAyu ane manuSyA yunA kAraNa che 10 tattvArthadIpikA-pahelA kahevAmAM AvI gayuM ke sAparAyika AsavanuM kAraNa chavAdhikaraNa ane achavAdhikaraNa che, have vibhinna AyuSyanA AsavinA kAraNenuM pratipAdana karIe chIe - mahAra bha narakA yune, tiryaMcAyune ane manuSpAyunA Asava arthAta bandhanuM kAraNa che. bhegabhUmimAM utpana manuSya ane tiya ce nI apekSA zIla-vata vihInatA paNa saudharma ane IzAna devaleka sudhI devAnuM kAraNa che arthAt bhegabhUminA jIva zIla athavA vratanuM pAlana nahI karIne paNa devAyano badha kare che paraMtu prAraMbhanA be devakamAM ja utpanna thAya che kaI-kaI alpAraMbhI ane aparigrahI hovA chatAM paNa anya kAraNothI narakagati Adine prApta kare che. 10 tatvArthaniryukita -sAmparAyika AmravanA kAraNe jIvAdhikaraNa ane
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha sUtre 00 sarvAyuSAmAsavaM pratipAdayitumAha- 'mahArambha pariggahamAyappAraMbhaparigaha sahAyamaddattaM nArayatiriyamaNussANaM' iti / mahArambha parigrahamAyA'lpArambhaparigrahasvabhAvamArdavasvaM nArakatiryaGmanuSyANAm, tatra - mahArambho yantrAdirUpaH mahAparigrahaH- bahukSetra vAstudhanadhAnyahiraNpAdirUpo nArakAyuSo vandhahetubhUta asratro bhavati, tathA mAyA kapaTarUrA, tiryagyonikA''yuSo bandha hetubhUta Asravamavati evam - alpArammA - 'lpaparigrahaH svabhAvamArdavaJca manuvyAyubandhahetubhUta Avo bhavatIti saMkSe |H // 10 // mUlam - sarAgamaMjana, saMjamA jamAINi devassa // 11 // chAyA - sarAgasaMyama saMgamA saMyamAdIni devasya // 11 // karaNa aura ajIvAdhiSaraNa kA vistAra pUrvaka prarUpaNa kiyA jA cukA hai| aba sabhI AyuSyoM ke Asava kA pratipAdana karane ke lie kahate haiM mahArambha - parigraha, mAyA, alpArambha-parigraha aura svabhAva kI mRdutA narakAyu, ticA aura manuSyAyu ke Asrava kA kAraNa hai / baDe-baDe yantra, kArakhAne Adi calAnA nahAramna kahalAtA hai / kSetra, vAstu, dhana, dhAnya hiraNya Adi kI pahutAyata honA mahAparigraha hai / ye donoM narakAyu ke Ahna arthAt pandha ke kAraNa hai / mAyA arthAt kapaTa tiryaMcAyu ke bandha kA kAraNa hai| alpArambha alpaparigraha aura svabhAva kI mRtA manuSyAyu ke bandha kA kAraNa hai // 10 // sUtrArtha - 'sAga saMjama saMjamAha' ityAdi / sarAgasaMyama tathA saMghamAsaMyama Adi devAyu ke Asrava ke hetu haiM / ajIvAdhikaraNanuM vistArapUrvaka prarUpaNu karavAmAM AvI gayuM che. have badhAM AyuSyanA AtmatranuM pratipAdana karavA mATe kahe che mahAra'la-pariyaDa bhAyA, apAraMla pasthiddha bhane svalAvanI bhRhutI, narakAyuM, tiya cAkSu ane manuSyAyunA satranA kAraNu che. meTA meTA catrA, kArakhAnA vagere calAvavA maha ra bha kahevAya che. kSetra vAstu dhana, dhAnya hiraNya AdinI tripUlanA hevI maDuparigraha che. A ane narakAyu Asana arthAt anyanA kAraNa che. mAyA arthAt kapaTa tiryaMcAyunA mandhanA kAraNa che, alpArabha, alpaparigraha ane svabhAvanI mRdutA manuSyAyunA anyanA kAraNu che 510 'kharAga saMjama saMjamA saMjamAI' ityAdi sutrA--sarAgasayama tathA sayamAsayama smAdi devAyunA mAAvanA / / 11 / / hetu che.
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 dIpikA-niyukti TIkA a. 6 ru. 11 devAyumAnavanirUpaNam - tatvArthadIpikA-pUrva bhatre nArakayuSa karmabandhahetubhUtA mahArammamahAparigrahAdaya AtramA pratipAditAH sampati devAyuSa AsavAn pratipAdayihamAha'sarAgasaMjama saMjanAsa jamAINi devAla' iti / sarAgaH saMjvalana kapAya stena sahitaH sarAga stasya saMyamaH, samyagjJAnapUrvikA viratiH saMyamApaMyamo deza viratirU AdipadAt-akAmanirjarAbAlatapasohaNam etAni pUrvoktAni devasya-devasambAyuSa AsravA bhavanti iti bhAvaH / 11 // " tatvArthaniyukti:-pUrva mUtre nArakAcAyuSAM karmavandhahetubhUtA mahArambha-pari prahAdaya AsravAH pratipAditAH, sAmprataM-devAyuSaH AsravAn pratipAdayitumAha tatyArthadIpikA-pUrvasUtra meM narakAyu Adi ke bandha ke kAraNa mahArambha mahAparigraha Adi varNita kiye gaye haiN| aba dezayu ke mAtravoM kA pratipAdana karate haiM. sarAgasaMyama tathA saMyamAsaMyama (dezasaMyama) Adi devAyu ke Asrava arthAt bAdha ke kAraNa haiN| yahAM rAga kA artha hai saMjvalana kaSAya, usase yukta saMghama sarAgasaMyama kahalAtA hai| samyagjJAna pUrvaka pApa se nivRtta ronA saMyama hai| dezavirati ko saMyamAsaMyama kahate haiN| 'Adi' zabda se akAmanirjarA aura bAlatapakA grahaNa karanA cAhie ye saba devAyu ke Asrava haiM arthAt bandha ke kAraNa haiM / 11 // .. ___tatvArthaniyukti--pUrvasatra meM naraka Adi AyuSyoM ke bandha ke kAraNoM-AsravoM kA pratipAina kiyA gayA arthAt yaha batAyA gayA hai ki mahArambha Adi narakAyu mAdika bAraga haiM, aba devAyu ke AsavoM ko pratipAdana karate haiM -- tava dIpikA-pUrvasUtramAM naraka yu AdinA bandhanA kAraNe mahAraMbha mahAparigraha AdinuM varNana karavAmAM AvyuM che. have devAyunA A nuM pratipAdana karIe chIe sarAga yama tathA saMyamasaMyama (dezasaMyama) Adi devAyunA astava arthAta bandhanA kAraNa che ahIM rAgane artha che saMjavalana-kaSAya, tenAthI yukta saMyama sarogasaMyama kahevAya che samyaphaza napUrvaka pApathI nivRtta thavuM saMyama che. dezaviratine saMyamasaMyama kahe che -Adi zabdathI akAmanijara ane bAlatapa levA joie A badhAM devAyunA amara che arthAt badhinA kAraNa che 11 tasvArthaniryukita-pUrvasUtramAM naraka Adi AyuSyonA kAraNe A nuM pratipAdana karavAmAM AvyuM arthAt e batAvAyuM ke mahAraMbha Ahi narakAyu AdinA kAraNa che, have devAyunA AsanuM pratipAdana karIe chIe
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 tattvArtha 'sarAgasaMjama saMjanAsaMjamAINi devata' iti ! sarAgasaMyama-saMyamAsaMyamAdIni devasya tatra-rAmaH saMjdalanakapAmA tena sahitaH-tatsahavartIvA sarAgaH tasya saMyamaH, saMvarana-saMyama, samyagjJAnapUrvikA viratiH hiMsA'nRtAdibhyaH paJcabhyo ni ciriti yAvat , saMkhyAsaMyamo dezaviratirUpa-aNuvrata mityarthaH / AdizabdAda-anAmanirjarA-bAlatapaplograhaNam , tatrA- 'kAmanirjarAnAma-kAma: icchA, nirjarAkarmapadyAnAmAtmapradezataH parizaTanam-pRthagmavanam , kAmena icchayA tadopayogapUrvaka svecchayA yA nirjarA-sA kAmanirjarA, na kAmanirjarA-kAmanirjarA, iyazca parAdhInatamA-syA'pyanurodhena vA'kuzalasthAnAbhityA''hArAdi*. * sarAgasaMyama aura saMghamAsaMghama Adi devAyu ke baMdha ke kAraNa hai| yahAM rAga kA artha saMcalana kaSAya hai / usale yukta yA usake sAtha jo saMyama ho vaha sarAgalaMyama hai| saMyama kA Azaya hai samyagjJAnapUrvaka viti-nivRtti arthAt hilA asatya Adi pApoM kA sAga / saMyamA saMyama dezavirati yA aNuvratarUpa hai| sUtra meM prayukta 'Adi' zabda + se akAmanirjarA aura bAlatapa kA grahaNa hotA hai| ... kAma arthAt icchA, nirjarA arthAt karmapudagaloM kA AtmapradezoM se khiranA-pRthak honA / icchApUrvaka, upayoga ke sAtha jo nirjarA kI jAnI hai, vaha kAlanirjarA kahalAtI haiN| jo kAmanirjarA na ho vaha AkAmanirjarA / yaha akAmanirjarA parAdhInatApUrvaka athavA kisI ke Agraha se azubha sthAna se nivRtta hone cA AhAra AdikA nirodha hone se hotI hai| - sarAgasaMyama ane saMyamasaMyama Adi deva yunA bandhanA kAraNa che atre rAmane artha saMjavalana iSaya che tenAthI yukata athavA tenI sAthe je saMyama thAya te sarAgasaMyama saMyamane Azaya che-samyagAnapUrvaka viratinivRtti, arthAt hiMsA asatya Adi pApe ne tyAga yamasaMyama deza virati athavA aNuvrata rUpa che sUtramAM prayukata Adi zabadathI akAmanirjarA ane bAlatA samajavA kAma arthAt IcchA nirjarA arthAt karma pudgalenuM Ama pradezathI kharI paDavuM-judA paDavuM IcchApUrvaka, upayegAnI sAthe je nirjarA karavAmAM Ave che te kAmani kahevAya che. je kAmanirjarA na hoya te akAma-nirjarA A akAmanirjarA parAdhInatApUrvaka athavA keInA AgrahathI azubha - thAnathI nivRtta thavAthI athavA AhAra Adine nirodha karavAthI thAya che.
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA -niryukti TIkA a. 6 sU. 11 devAyumAstravanirUpaNam 103 nirodhena ca bhavati / vAlasya- mUDhasyAdaye vacA'bhinivezamavRttasya tapaH bhRgupAtajalamavezA'gnimavezAdi bAlatapaH sarAgasya, etAni pUrvoditAni devasya devasamba madhyAyuSo devAyurnigdhasyAsssadA bhavanti, etairdevAyurvagdho bhavatIti bhAvaH // 11 // // iti zrI vizvavikhyAta - jagaduddallama-masiddhavAcaka- pazcadazabhASAkalitaLalitakalApALApakamavizuddhagadyapadyanaikagranthanirmApaka, vAdimAnamardaka- zrI zAhUcchatrapati kolhApurarAjapradatta - 'jainAcArya ' padabhUSita - kollApura rAjaguru - bAlabrahmacAri - jainAcArya - jainadharmadivAkara - pUjyazrI bAlilAlavativiracitasyA zrI dIpikA - niyuktivyAkhyopetasya "tatvArtha sUtrasya" paNTho'dhyAyaH - samAtaH | 6 || bAla vAla arthAt mUDha jIva kA kahalAtA hai / tAtparya yaha hai ki kutva ko tattva samajhane vAlA koI ajJAnI puruSa Upara se giratA hai, jalasamAdhi yA agnisamAdhi letA hai, usakA yaha kRtya bAlatapa kahalAtA hai | ye saca devAyu ke AsAra haiM arthAt bandhake kAraNa hai // 11 // jainAcArya jainadhargadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta"vArtha" kI dIpikA - niyukti vyAkhyA kA chahA adhyAya samApta || 6 || B khAla arthAta muDha jIvanuM tapa khAlatapa kahevAya che. tApaya e che ke kutattvane tattva samajanAra keAi ajJAnI purUSa uparathI nIce pachaDAya che, jaLasamAdhi athavA agnisnAna kare che tenuM AvuM kRttva khAlapa kahevAya che A badhAM devAyunA Asrava che arthAt khanyanA kAraNa che / / 11 / jainAcAya jainadhama divAkara zrI pUjya zrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta 'tattvArthasUtra' nI dIpikA-niyukita vyAkhyAne chaThTho adhyAya samAptauft phra
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 // * tatvArthastra atha saptamo'dhyAyaH ..', mUlam-Alavaniroho saMvaro // 1 // chAyA-'AsvavanirodhaH saMvaraH // 1 // tasvArthadIpikA-SaSThA'dhyAye tApad __ 'jIvA'jIvA ya thaMdho ya puNNaM pAvAsaho thaa| __ saMvaro jinjarA mokkho saMtee tahiyA nava' ? ityutarAdhyayanasUtrokta jIvAdi navatattveSu kramamAptasya SaSThasya Akhavatattasya prarU. paNaM kRtam , sampati-kramamAptaM saptamaMsaMbara tattvaM prarUpayituM saptamAdhyAyaM mAramamANAH pathamaM saMbara tatvasya lakSaNamAha-'Alabaniroze saMcaro' iti / AzravanirodhaHpAzravasya mithyAtvAdyaminatra karmAdAna hetubhUtasya nirodhaH saMvaraNaM saMvara ucyate / la va saMvaro dvividhA, dravyasaMvaro-bhAvasaMvarazca, dravyasaMvarastathAvidhadravyeNa masUNamRtikAdinA salilopari tarannaukAdeH sAta pravizannIrArNA nirodhanaM dravyasaMvaraH, .. sAtavAM adhyAya (saMvara tatva kA vivecana) sUtrArtha--'Asava niroho saMvaroM' ityAdi / Asrava kA nirodha honA saMbara hai // 1 // tattvArthadIpikA--pUrva sUtra meM krama prApta chaThe Asrava tattva kA chaThe adhyAya meM nirUpaNa kiyA gyaa| aba sAtaveM tattva saMvara kA vivecana karane ke liye sAtaveM adhyAya ko prArambha karate hue sarva prathama saMvara kA, lakSaNa kahate haiM-mithyAtatvAdi navIna kamoM ke Agamana ke kAraNa bhUta Asatra kA nirodha ho jAnA saMbara kahalAtA hai| saMbara do prakAra kA hai-dravyasaMsara aura bhAvasaMbara / kisI cikanI miTTI Adi dravya ke dvArA jala para tairatI huI naukA Adi meM nirantara saat| adhyAya [ sa12 tatpanu viyana] 'Asavaniroho saMvaroM' tyA suvAtha- Asavane nirodha thave saMvara che 15 tatvArthadIpikA-pUrvasUtramAM kramaprApta chaThAM adhyAyamAM Asava tatvanuM vivecana karavAmAM AvyuM have sAtamuM tatva saMvaranuM vivecana karavA mATe sAtamAM adhyAyanI zarUAta karavAnI sAthe sarva prathama saMvaranuM lakSaNa kahIe chIe-mithyAtvAdi navIna karmonA AgamananA kAraNabhUta AsavanuM aTakI javuM saMvara kahevAya che saMvara be prakAranAM che-dravyasaMvara ane bhAvasaMvara keI cikaNa mATI Adi dravya dvArA, 5 NInI sapATI upara taratI naukA AdimAM
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 8.1 saMgharasvarUpanirUpaNam . . 195 bhAvataH-samyaktvasamiti gupti prabhRtibhirAtmarUenaukAyAM pravizatkalilAnA nirodhanaM bhAvasaMbaraH sa ca samyaktvAdi bhedaivizatividhaH, samiligupyAdibhedaiH saptapaJcAzadvidhaH iti saMjhanayA sAhasaptalidiyo bhAdasabaro bhavatIti, saca zazitAdibhedaiH satyati iti / tathA colambAko anahetu: syAtsaMko mokSakAraNam / itIyamAhatI sRSTi ranyadasyAH bhaeJca m' iti // 1 // : tasvArthaniyukti:-pUrva jIvAdi SaT tathA nirUpitA, sampani saptamaM saMbara tatvaM prarUpayitumAha-'Alabaniroho saMba' iti alamanirodhaH-Azrayanti zAnAvaraNAdikamaSTavidhaM karma aurate-bAzravAH, vAraMga pravezaH teSAM saMvaraNaM sthaganaM saMvara ucyate sa vidhi dezataH sataya, tama dezanaH saMga samyagdRSTi praveza karane vAle jala ko rokanA hama saMbara haiN| aura samyaktva samiti gupti Adi dvArA AtmA rUpI naukA meM praviSTa hote hue karma rUpI jalakA nirodha karano bhAdasaMbara hai yaha bhAvalaMdhara samyatva Adi ke bhedoM se sattAvana prakAra kA hotA hai isa prakAra laza milo. kara bhAvasaMbara ke latahattara (77) bheda hote haiM // 1 // .. tattvArthaniyukti--pUrva sUtra meM chaThe aAya laka anumkAma se jIva Adi chaha tatvoM kI prarUpaNA kI gaI / ajha Anava nirodha rUpa saMvara tatva kI prarUpaNA karane ke lie kahate hai jinake dvArA jJAnAdharaNa Adi ATha prakAra ke kAmoM kA AzravaNa-Apasanda honA hai, jo kamoM ke praveza ke mArga hai inakA nirodha ho jAnA arthAt inakI pravRtti ruka jAnA saMbara hai| tAtparya yaha hai ki AtmA ke pariNAma se karmoM ke upAdAna (grahaNa-Agamana) kA aAMdha hotA hai usa Atma nirantara praveza karavAvALA jaLane rokavuM dravya saMgara che ane sabhyatva samiti guma Adi dvArA AtmArUpI naukAmAM praviSTa thatAM karmarUpI jaLane nirodha kara bhAvasaMvara che. A bhAvasaMvara samyaktva Adi bhedathI vAsa prakAranA hoya che tathA samiti gupti AdinA bhedathI sattAvana prakAranA hoya che A rIte badhAM maLIne bhAvasaMvaranA sItera bheda thAya che ,, - tatvArthaniyukita-pUrvasUtramAM chaThA adhyAya sudhI anukramathI jIva Adi cha tanuM vivecana karavAmAM AvyuM. have Asava-nirodharUpa saMvara tatvanI prarUpaNa karavA mATe kahIe chIe-jemanA dvArA jJAnAvaraNa Adi ATha prakAranA karmonuM AsravaNa-Agamana thAya che, je karmone praveza mArga che. ene nirAdha thaI ja arthAta emanI pravRtti baMdha thaI javI e saMvara che tANe e che ke AtmAnA je pariNAmathI karmonA upAdAna (grahaNa-Agamena) ne ta015
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ ETRPAN tasthAne nAmAvatinAM ca bhavati / sarvataH saMvarastu mahAbatinAM bhavatIti / punazca saMvarI dvividhaH dravyasaMvaraH bhAvasaMbarazca / tatra dravyasaMvaraH naukAdau pravizajalanirodhArya khacchidsya mahaNamRttikAdinA saMgharaNam , bhAdasaMvarazca-Atmani pravizatkarmaNA samyaktvAdibhiH saMvaraNaM nirodhanaM bhAvasaMvara ucyate / sa ca-samyaktvAdibhedai. vizatividhaH samiti guptyAdibhedaiH saptapaJcAzadvidha iti saMmIlya bhAvasaMbara .saptasaptatividho bhavati, tathAhi-samyaktvam 1 vratapratyAkhyAnam 2, apamAda 3, akaSAya 4, yoganirodhaH 5, prANAtipAtAdi paJcavirakSaNam zrotrendriyAdi paJcepariNAma ko saMvara kahate haiN| pUrvokta saMvara do prakAra kA hai dezasaMvara aura sarvasaMvara, dezasaMvara samyagdRSTi jIva ko tathA aNuvratadhArI zrAvakako hotA hai sarvasaMvara pAMca mahAvratadhArI munirAjako hotA hai| phira bhI saMvara do prakArakA hotA hai-dravyasaMvA aura bhAvasaMbara / dravya saMbara yaha hotA hai jo naukA Adi meM Ate hue pAnI ko rokane ke lie usake chidra ko cikanI miTTI Adi dvArA rokA jAtA hai| aura AtmA meM praveza karate hue kamoM ko sampapa Adi se rokanA bhAva saMghara hai| vaha bhAva saMghara samyaktvAdi bhedoM se bIsa prakArakA, ATha mamiti gupti Adi ke bheda se sattAvana prakAra kA hai, isa prakAra saba milAkara bhAva saMvara ke satahattara bheda ho jAte haiM / ve bheda isa prakAra haiM-samyaktva 1, vrata pratyAkhyAna 2, pragadakA abhAva 3 kaSAyoMkA abhAva 4 yoga nirodha 5, prANAtipAta Adi pAMco se viramaNa honA abhAva thAya che te AtmapariNamanane saMvara kahe che. pUrvokata saMvare be prakAra nA che-dezasaMvara ane sarvasaMvara, dezasaMvara sAmyagdaSTi jIvane tathA aNuvratadhArI zrAvakane hoya che. sarva saMvara paMcamaha vratadhArI munirAjane hAya che te paNa saMvara be prakAranA hoya che dravyasaMvara ane bhAvasaMvara dravya saMvara te heya che je naukA AdimAM AvatA pANune zekavAne mATe tenA chidrane cikaNI mATI Adi dvArA rokavAmAM Ave che ane AtmAmAM praveza karatAM karmone samyaktva AdithI rokavA te bhAva saMvara che. A bhAvasaMvara samyaktvAdi bhedathI vIsa prakArane, ATha samiti gupti AdinA bhedathI sattAvana prakArane, evI rIte badhAM maLIne bhAva saMvaranA sitera bheda thaI jAya che. A bheda A pramANe che-(1) vrata pratyAbhyAna (2) prabhAhanA manA (3) pAyAnI mana. (4) yoganirodha (5) prANAtipAta Adi pAMce vratothI viramavuM (10) zrotra Adi pAMca
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 107 dIpikA-niyukti TIkA a.7 1.1 saMvarasvarUpanirUpaNam ndriyanigrahaNam 15, manovAkAyAnAM vazitvam 18, bhaNDopakaraNAdInAM yatanayA.' ''dAnaM nikSepaNaM ca 19 sUvI kuzAgramAtra vastunAmapi yatanayA grahaNaM sthApana20, ceti viMzati 20 / paJcasamiti 5 triguti 8 sudhAdidvAviMzati pariSaha sahana 30, dazavidha zramaNadharma 40 dvAdazabhAvanA 52 sAmAyikAdi paJcacAritra 57 sapta. paJcAzat evaM sarvasaMkalanayA bhAvasaMvara, saptasaptatividho bhavatIti / / 0 1 // mUlam-tassa heuNo samii-gutti-dhammAnupehA priishjyaa||' chAyA--tasya hetavaH samiti-gupti-dharmA'nuprekSA-parIpahajayAH // 2 // tattvArthadIpikA:-pUrvasUtre zumA'zubhakarmAgamana mArgalakSaNA''sravanirodha 10 zrotra Adi pAMca indriyoM kA nigraha karanA 15, manavacana aura kAyA ko vaza meM rakhanA 18 bhANDorakaraNa Adiko yatanA se uThAnA' aura yatanA se hI rakhanA 19, sUI tathA kuza-darbha ke agrabhAgamAtra bhI kisI vastu ko yAtanA se rakhanA aura yatanA se hI uThAnA 20, ye bIsa tathA pAMca samiti 5 tIna gupti 8 kSudhA Adi bAIma parISahoM ko sahanA 30 daza prakAra kA zramaNa dharma 40 bAraha bhAvanA 52, . aura sAmAyika Adi 5 pAMca cAritra 57, isa prakAra sattAvana 57, aise saba milAkara bhAva saMvara ke satahattara 77 bheda hote hai // 1 // sUtrArtha--'tassa he uNo samii' ityAdi / samiti, gupti, dharma, anuprekSA aura parISahajaya, saMvara ke kAraNa haiM tatvArthadIpikA--pUrvasatra meM zubhAzubha kamoM ke Agamana ke mArga Indriyono nigraha kara (15) mana, vacana ane kAyAne vazamAM rAkhavA (18) bhANopakaraNa Adine yatanA pUrvaka upADavA ane jatanApUrvaka ja rAkhavA (19) seya tathA kuza-darbhanA agrabhAga jeTalI kaI paNa vastune yatanA pUrvaka rAkhavI ane yatanAthI ja upADavI (20) A visa, tathA pAMca samiti (5) ra zusi (8) kSudhA ALE yAvIsa parISAne sana 421! (30) 6za prakArane zramaNadharma (40) bAra prakAranI bhAvanA (52) ane sAmAyika vagere pAMca cAritra (57) AvI rIte sattAvana, A badhAM maLIne bhAva saMvaranA sittera (77) bheda thAya che. nA 'tassa heuNo samii' yA sUtrArtha-samiti, gupti, dharma, anuprekSA ane pariSaha saMvaranA kAraNa che mArA tatvArthadIpikA-pUrvasUtramAM zubhAzubha AgamananA bhAga rUpa
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 tattvArthasUtra rUpasaMdarasya pratipAditatvena, sampati- tahetubhUtAni samiti-guphyAdi tapaH paryantAni pratipAdayitumAha-tamla heuNo' ityAdi / taddhetana:-tasya pUrvoktAsravanirodhalakSaNasya saMparasya devA-upAyAH khalu-samiti, gupti, dharmA'nupekSA rISaha jaya-cAribhASika tapazvete bhAnti / tatra-praNayana prANipIDA parihArArtha vartana-pravRtiH samitiH IyA-bhApai-paNA'''kSepaNA-pariSThApanA rUpApaJcavidhA, sarakAraNAdAtmano gopana-rakSaNaM guptiH manovAkUkAyarUpA, bhavArNavAdRddha ga deve dranarendrasUryacandrAdivandite pade-sthAne-AtmAnaM dhArayati-sthApayati dharmaH, zarIrAdInAM svabhAvAnucintanarUvA'nuprekSA, kSutpAdi- vedanotpattau satyAM pUrvopArjita karmaniraNArtha paritaH-samantAt sahanaM rUpa. prAstraba ke nizedha ra varUpa vAle saMghara kA pratipAdana kiyA gayA, aya saMbara ke.kAraNa samini gupti Adi kA pratipAdana karate hai-- - samili, guti, dharma anuprekSA, parISahajagha, cAritra aura tapa saMcara ke kAraNa hai samyakU prakAra se arthAt prANiyoM ko pIr3A na upaje, isa prakAra se pravRtti karanA samiti ke pAMca prakAra haiM-(1) IryA (2) bhASA (3) eSaNA (4) AdAnanikSepaNa aura (5) pariSThApanA / AtmA ko saMsAra ke kAraNoM ke gopanA-bacAnA gupti hai| isake tIna bheda hai manogupti, vacanapti aura kAyagupti / jo laMsAra samudra se pAra karake devendroM narendroM evaM candra-smRyoM dvArA bandanIya pada para AtmA ko dhAraNa kare vaha dharma hai| bA-bAra zarIra Adi ke svabhAva kA cintana karanA anuprekSA hai / kSudhA tRSA Adi pedanA ulana hone para pUrvakRta AsavanA nirodha svarUpavALA saMvaranuM pratipAdana karavAmAM AvyuM, have saMvaranA kAraNe samiti gupti AdinuM pratipAdana karIe chIe samiti, gupti, dharma, anuprekSA, pariSaha jya, cAritra ane tapa saMvaranA kAraNa che. samyapha prakArathI arthAt prANione pIDA na upaje e prakAre pravRtti 45vI samiti cha. samitinA pAMya 24-(1) yA (.) lASA (3) meSa (4) mAhAnaniya mane (5) p2i04|5naa mAmAne saMsAranA kAraNethI gopa-bacAva gupti che enA traNa bheTa che-mane gupti, vacana gupti ane kAyagupti je saMsAra-samudranI pAra jaIne devandro, narendro tathA candra-sUrya dvArA vandanIya pada para AtmAne dhAraNa kare te dharma che-vAraMvAra zarIra AdinA svabhAvanuM cintana karavuM anuprekSA che zuSA, tRSA AdinI vedanA utpanna thavAthI pUrvakRta karmonI nirjarA mATe temane samabhAvathI sahana
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 ru. 2 saMvara hetubhUtasamitiguptyAdini0 105 parISaha svasya jayaH parISahajaca ucyate, caraNaM cAritram, carya te'neneti vA cAhi. tram, tapazca-tapazcaryA itye ne-AsrA nirodha lakSaNasya saMvarasya hetavaH santi // 2 // * tatvArthaniyukti:-pUrva tAvad AsravanirodhalakSaNasya saMvarasyoktatvena, sampati tadupAyAn samitigubhAvIna pratipAdayitumAha-'tassa heuNoM ityaadi| taddhetavaH-tasya pUrvoktAstra nirodhalakSaNasya saMvarasya karmAsacchidrasaMcaraNasya hetavA -upAyaH samiti-guti-dhA'inuprekSA parIpahajaya-cAritrANi, tapazca bhavanti / tatra-samitiH samyagAyanaM sarvajJapaNI tajJAnAnusAriNyazcepTA, IryA bhASAdirUpAH paJcavidhA, samyaka kriyA rUpamati hetutvAtsaMdaramAdadhate / gupyate-bhatrakAraNAta kAyAdiyogalakSaNavyApArAtsaMrakSyate-AtmA'nayA, iti zunita, novAkAyabhedena.. koM kI nirjarA ke lie unheM samabhAva se sahanA parISahajaya hai| sat AcaraNa ko thA jisake dvArA sat AcANa kiyA jAya use cAritra kahate haiM tapazcaryA ko tapa kahate haiN| ye saba AsravanirodhaH rUpa saMdara ke kAraNa haiM // 2 // , tattvArthaniyukti-pUrvasUtra meM saMvara ke svarUpa kA pratipAdana kiyA gayA hai ataeva aba halake kAraNoM kA prarUpaNa karate haiM.-- .. samiti, gupti, dharma, anuprekSA, parISahajaya, cAritra aura tapa ye saMbara ke hetu yA upAya hai| isa meM sarvajJo dvArA praNIta jJAna ke anu. sAra gamana bhASaNa Adi pravRtti karanA samiti hai / samiti ke pAMca bheda hai| ye samitiyAM samyaka patalA rUpa pravRtti hone ke kAraNa saMbara ko utpanna karatI hai| jisake kAraNa AtmA kA saMsAra ke hetubhUna kAyayoga Adi karavA pariSaha jya che. sat AcaraNane athavA jenA dvArA satata AcaraNa karavAmAM Ave tene caritra kahe che. tapazcaryAne tapa kahe che. A badhAM Asava nirodharUpa saMvaranA kAraNa cherA tavArthaniyukita-pUrvasUtramAM saMvaranA svarUpanuM pratipAdana karavAmAM AvyuM AthI have tenA kAraNenuM prarUpaNa karIe chIe samiti, gupti, dharma, apekSA, parISahajaya cAritra ane tapa e saMvaranA hetu athavA upAya che. AmAMthI sarvajJa dvArA praNIta jJAna anusAra gamana bhASaNa Adi pravRtti karavI samiti che. samitinA pAMca bheda che. ' A samitio samyapha yatanArUpa pravRtti hovAnA kAraNe saMvarane utpanna kare che jenA kAraNe AtmAne saMsAranA hetubhUta kAyavega Adi vyApIrathI
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtre trividhAH karmAstravaM saMvRNvataH puruSasya guptyAdayaH kAraNAni bhavanti / narakAdigati prapAtadhAraNAt kSamAdidazalakSaNo dharma ucyate / anuprekSaNam-anucintanam anuprekSA'nayA saMvaraH mumAdhyo bhavati / evaM-paritaH samantata ApatitAH kSutpiAsAdayaH sahyante iti parIpahAH devatiryak manuSyAdikRtA steSAM jayaH samyak sahanarUpaH priiphjyH| caryate-iti cAritram, caraNaMvA cAritram, aSTavidha jJAnAvaraNAdikama cayariktIkaraNAt cAritram, sAmAyikAdi paJcavidham / tapyate iti tapaH, tapati cA kartAramiti tapaH, dvAdazavidhamanazanAdikam ityete saptavyApAra se gopana-rakSaNa ho, vaha gupti hai| usake tIna bheda haiM-mano. guti, vacanagupti, kAyagupti, / karma ke Arava ko rokanevAle puruSa ke lie gupti Adi kAraNa haiM / naraka Adi durgati meM girate hue jIva ko.jo dhAraNa kare-bacAve, vaha dharma hai| usake kSamA Adi dasa bheda haiN| bAra-bAra cintana karanA anuprekSA hai| isase bhI saMvara kI sAdhanA meM saralatA hotI hai / isI prakAra bhUkha pyAsa Adi ko. samabhAva se sahana karanA parISaha hai| yaha parISaha kabhI svayaM utpanna hote haiM aura kabhI-kabhI deva manuSya-athavA tiryaMca mArA utpanna kiye jAte hai| unakA jaya arthAt samyak prakAra se sahana karanA parISahajaya hai| AcaraNa karanA thA jisakA AcaraNa kiyA jAya ghaha cAritra kahalAtA hai| jJAnAvarapIya Adi ATha prakAra ke karmoM ke caya (samUha) ko rikta karane ke kAraNa use cAritra kahate haiN| vaha sAmAyika Adi ke bheda se pAMca prakAra kA hai| jo tapA jAya so tapa gepana-rakSaNa thAya te gupti che tenA traNa bheda che-mane gupti, vacanaguNi, kAyagupti karmane Asravane zekAvALA purUSa mATe gupti Adi kAraNa che. naraka vagere durgatimAM paDatAM thakA jIvane je dhAraNa kare-bacAve te dharma che tenA kSamA vagere daza bhede che. satata citana karavuM te anuprekSA che. emAM paNa saMvaranI sAdhanAmAM saraLatA thAya che evI ja rIte bhUkha tarasa vagerene samajAvathI sahana karavA te parISaha che. A parISaha keIvAra jAte utpanna thAya che, jayAre kadI, kadI, deva manuSya athavA tiryaMca dvArA utpanna karavAmAM Ave che. temane jaya arthAt sabhyaprakArathI sahana karavuM e parISahajya che. AcaraNa karavuM athavA jenuM AcaraNa karavAmAM Ave e cAritra kahevAya che. jJAnAvaraNIya Adi ATha prakAranAM karmonA caya (samUha) ne khAlI karavAnA kAraNa tene cAritra kahe che. te sAmAyika AdinA bhedathI pAMca prakAranuM che, -
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'dIpikA-niyukti TIkA a.7 sU.2 saMlara hetubhUtasamitigupanyAdinika AsravanirodhalakSaNasya saMvarasya hetavo bhavanti / tatra-iryAdayaH pazcaptamitayaH, trividhayoga nirodhakarUpA guptatha stisro manoguptyAdayaH, kSamA-mArdavAdayo dazavidho yatidharmaH, anityAdi dvAdaza bhAvanArUpA'nuprekSA, kSutpipAsAdi dvAviMzati parIpahANAM dvAdazavidho jayaH, sAmAyiphasaMyamAdizvavidhaM cAritram, anazanAdi. bAhya-prAyazcittAdi paDAbhyantarabhedena dvAdazavidhaM tapo'vagantavyam, sarvecaite samivipabhRti tapaH paryantAH saMvaropAyA yathAkramaM svarUpa-bhedo-pabhedairagre'bhidhAsyante / ___ atha samityAdaya stAvatkathaM saMvarasyA''stra nirodhalakSaNasya kAraNarUpAH sambhavanti 1 iti cet-atrocyate-rAgadveSa pariNativizeSarUpA''zaidrAdhyayA jo kartA ko tapAve so tapa vaha anazana Adi ke bheda se vAraha prakAra kA hai| ye sAtoM Asrava nirodha rUpa saMvara ke kAraNa haiN| " IrSA Adi pAMca samitiyAM haiM, tIna yogoM kA nirodha rUpa tIna guptiyAM haiM, kSamA mArdava Adi dasa prakAra ke dharma haiM, anitya Adi bAraha bhAvanAeM-anupakSAeM haiM kSudhA pipAsA Adi vAIsa parISahoM kA vijaya hai, sAmAyika Adi pAMca prakAra kA cAritra hai chaha anazana Adi bAhya aura chaha prAyazcitta Adi Abhyantara yoM vAraha prakAra kA tapa haiM / samiti se prAraMbha karake tapazcaraNa paryanta sabhI saMvara ke upAyoM kA anukrama se svarUpa bheda aura upabheda batalAte hue Age kathana kreNge| zaMkA-ye samiti Adi Atrapanirodha rUpa saMvara ke kAraNa kisa prakAra hote haiM ? je tapAvI zakAya te tapa athavA je kattane tapAve te tapa te anazana AdinA bhedathI bAra prakAranuM che. A sAte Asava nirodha rUpa saMvaranA kAraNa che. IryA Adi pAMca samitio che, traNa gAnA nidha rUpa traNa guNie che, kSamAmArdava Adi daza prakAranA dharma che, anitya Adi bAra bhAvanAo anuprekSAo che, kSudhA, pipAsA Adi bAvIsa parISaheno vi che, sAmAyika saMyama Adi pAMca prakAranA cAritra che, cha anazana Adi bAhya ane cha prAyazcita Adi AtyaMtara, ema bAra prakAranA tape che. samitithI prAraMbha karIne tapazcaraNa paryata badhA saMvaranA upane anakamathI 2135, hamane apane vitu thaDe 4thana pachIthI zazu. : . zaMkA-A samiti Adi Asavanirodha rUpa saMvaranA kAraNe kevA prakAranA hoya che?
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatyAne vasAyAla manonivayaM-aihikAmumika vipayAmilApAvitasya puruSasya manoguptatvA deva na rAgadveSAdimUlakaM karma janiSyate / evaM vAgvyApAra vistasya yathA vihita vAgbhASiNaH khalu vAcA'pi guptatvAdeva vAcikamapi-abhiyavacanAdihetukaM karma asaMvatasyA'satmalApina iva notpatsyate / evaM-kAyotsarga mAnaH parityakta .. prANAtipAtAdidoSaviSayakaM kriyAkalApasya sAmAyika kriyAkalApaH'nuSThAyinaH puruSasya kAyaguptatvAdeva dhAvana-valganA pratyupekSitA mamAjitA'vanipradeza paribhramaNadravyAntaragrahaNanikSepaNAdihetukaM kAyikamapi karma nAzliSTaM bhavati, ityevaM samyaG manoyogAditrayanirodhalakSaNAsisro guprayaH saMvarasva karaNAni ... samAdhAna-jillA puruSa le dAga-dveSa kI pariNati rUpa dhArtadhyAna aura raudradhyAna se apane mana ko haTA liyA hai aura jo iha-paraloka saMbaMdhI viSayoM kI abhilASA se rahita hai, va manogupta hone ke kAraNa rAga-dveSa mulaka karma kA bandha nahIM prtaa| isI prakAra jo vacana saMbandhI vyavahAra se nivRtta ho gayA hai yA zAstravihita vacanoM kA hI prayoga karatA hai aura isa prakAra pacana se gupta hai, vaha apriya asatya vacana ke kAraNa baMdhane vAle kAma kA bandha nahIM krtaa| isI prakAra jo kAyotsarga kI sthiti meM hai, jisane prANAtipAta Adi viSayaka kriyAoM kA tyAga kara diyA hai, jo sAmAyika kriyA ke anuSThAna meM tatpara hai, vaha kAmagupta hone ke kAraNa dauDane bhAgane, vinI dekhI aura binA pUMjI jamIna meM palane, dUsarI vastuoM ke dharane saMThAne Adi mAyika vyApAroM se baMdhanevAle karmoM se bhI yukta nahIM samAdhAna-je purUSe rAga-dveSanI pariNati rUpa ArtadhyAna ane ridradhyAnathI pitAnA manane haTAvI lIdhuM che ane je A leka parloka saMbaMdhI viSayenI abhilASAthI rahita che te manogupta hovAnA kAraNe rAgaSa mULaka karmane anya karatAM nathI evI ja rIte je vacana saMbaMdhI vyavahArathI nivRtta thaI gayA che athavA zAstra-vihita vacano ja prayoga kare che ane evI rIte vacanathI guma che, te apriya asatya vacananA kAraNe baMdhAnArA karmane baMdha karatAM nathI. evI ja rIte je kAryotsarganI sthitimAM che, jeNe prANAtipAta Adi viSayaka kriyAono tyAga karI dIdhuM che, je 'sAmAyika kriyAne anuSThAnamAM tatpara che te kAyagupta hovAnA kAraNe deDavAnA. bhAgavAnA, vagara jee ane vagara pUjelI jamInamAM cAlavAnA, pArakI vastuone rAkhavA-upADavA Adi kAyika vyApArothI baMdhAnArA karmothI 5
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ - dIpikA-niyukti TokA a.7 s.2 saMvara hetubhUtasamitiguptyAdini0 / "bhavanti / evam-IyA-ma.pai ghaNA''dAna-pariSTha'palakSaNAH pazca samitayaH kAryavyApArAnuvidhAyinyaH, etAH paJca samitaye 'pi guThi sahacaritatvAda tAmirapi saMvaro bhavatyeva iti tAH api pazca samatayaH saMrakAraNAni bhavanti / "evaM-kSamA, mArdavA, ''rjaba, zaucAnAM yatidharmANAM khalu-anantA'nubadhyAdibhedasahita krodha-mAna-mAyA-lobha kapAyANa nigrahakaraNena saMgharotpAdakatvaM bhavati satya-tyAgA'vizvanatva- brahmacaryANAzca yatidharmANAM cAritravarddhakatayA saMvara. kANasvaM bodhyam / saMyamasya ca saptadazavidhasya kasyacit prazamana vAntaHpAtitvena kasyacitpunaruttaraguNAntabhUtatvena saMbarakaraNatvaM bhvti| anityaa'shrnnaadihotaa| isa prakAra samyak prakAra se yoga kA nirodha rUpa jo tIna guptiyAM haiM, ve saMvara kA kAraNa hotI haiN| - isI prakAra mimiti, eSaNAsamiti, AdAnasamiti aura pariSThApanasamiti, jo kAyika vyApAra se grasbandha rakhatI hai, tIna gusiyoM se sahacarita hone ke kAraNa saMvara kA kAraNa hotI haiN| isI prakAra kSamA, mArdava, Arjava aura mukti-nilo bhatA (zauca) ye cAra dharma kramazaH krodha, mAna, mAyA aura lobha kaSAyoM kA nigraha karanevAle haiM, ataeva saMbara ke janaka hai tathA latya, tyAga, akiMca natva aura brahmacarya dharma cAritra ke uIka haiM age| ve bhI saMvara ke kAraNa hote haiM, saMyama dharma ke satraha bheda haiN| una meM se koI prathama brata ke anargana hai aura koI uttA guNoM antarbhUna hai| ataeva vaha bhI saMvara kA kAraNa hotA hai| anityandha, azaraNatva yukata heto nathI AvI rIte samyaprakArathI ye ganA nirodharUpa je traNa gukha che te saMvaranA kAraNarUpa hoya che evI ja rIte Imamiti, bhASAsamiti, eSaNAniti AdAna nikSepasamiti ane pariSThApana samiti, je kAyika vyApArathI saMbaMdha rAkhe che, traNa guptiothI sahacarita hovAnA kAraNe saMvaranA kAraNa hoya che. . AvI ja rIte kSamA, mAva, Arjava ane mukita zoca-niletA A cAra dharma kamaza: phodha mAna, mAyA ane lebha 5SonA nigraha karanAro che AthI saMvaranA pitA che tathA satya tyAga, akicanatva ane brahmacarya dharma cAritranA vardhaka che AthI teo paNa saMvaranA kAraNa che. saMyamadharmanA sattara bheTa che. temAMthI kaI bheda prathama vratanI atargata che ane koI uttara guNemAM antabhUta che, AthI te paNa saMvaranuM kAraNa gaNu. anityatva, azaraNava Adi anuprekSAo paNa saMvaranA kAraNa che ane taka 15
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 114 tasyArthasUtre . bhAvanArUpAnupekSAyA api saMdarahetutvam - uttaraguNAnuvidhAyitvaJca bhavati / evaMkSutpipAsAdi dvAviMzati parIpahANAM vijayo'pi saMvarakAraNaM bhavati / evaM dvAdaza vidhaM tapo'pi - uttaraguNAntaHpAtitayA saMvaramAviSkaroti / evaM prANAtipAta . mRSAvAdAdacAdAna-maithuna - parigraha - rAtribhojanAni saMzlepa vizepAdita kAlu.. vayasya puruSasya karmAsravakAraNAni bhavanti tebhyo viramaNena karmAvanirodho - bhavati, tasmAt pazcANuvratAnA mapi saMcarakaraNatvaM vartate, AdhAkarmAdi paribhogahetukaM karmAsravaNaM bhavati / tatparityAge tu na sambhavati karmANam, tasmAt samityAdi tapaHparyantaM sarvametra zaGkhAdi dopajAlarahitasamyagdarzanapITha pratibandhaM vartate, ata svArthazraddhAnaLakSaNe samyaktve sati na khalu mithyAAdi anuprekSAeM bhI taMvara kA kAraNa haiM aura uttaraguNa rUpa haiM / kSudhA pipAsA Adi bAIsa parISahoM ko jitanA bhI saMvara kA kAraNa hai / bAraha prakAra kA tapa bhI uttara guNoM meM sammilita hone se saMvara ko prakaTa karatA hai / isI prakAra prANAtipAta, mRSAvAda, adattAdAna, maithuna, parigraha aura rAtri bhojana citta ko kaluSatA vAle puruSa ko karma ke Asrava ke kAraNa hote haiM aura ina pApoM se virakta hone se Asrava kA nirodha hotA hai isa kAraNa pAMcoM vrata bhI saMvara . ke kAraNa haiM / AdhA karma Adi doSoM vAle AhAra Adi kA - sevana karane se karma kA Asrava honA hai / usakA tyAga kara diyA 'jAya to Asrava nahIM honA arthAt saMvara ho jAtA hai / isa prakAra samiti gupti Adi pUrvokta sabhI savara ke kAraNa tabhI hote haiM jaba ki samyagdarzana vimAna ho aura samyagdarzana hone para mithyA < uttaraguNarUpa che. kSudhA pipAsA vagere ma vIza parISaheAne jItavA e paNa saMvaranA kAraNu che. khAra prakAranA tapa paNa uttaraguNemAM sammilita hAvAthI savarane prakaTa kare che. evI ja rIte prANAtipAta, mRSAvAda, adattAdAna, maithuna, parigraha ane rAtriejana cittanI SatAvALA purUSane karmonA AsavanA kAraNu hAya che ane A pApeAthI vita thavAthI AsavanA nirAdha thAya che. AthI pAMce vrata paNa savaranA kAraNu che. Adhakama Adi doSA vALA AhAra AdinuM sevana karavAthI kramanA Asrava thAya che. tene tyAga karI devAmAM Ave te Asatra thatA nathI arthAt savara thaI jAya che. AvI rIte samiti gupta Adi pUkita badhAM savanA kAraNu che. A khAM sa'varanAM kAraNa tyAre ja hAya che jyAre samyakUdana vidyamAna hoya ane samyakdana
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 . 2 saMghara hetubhUta samitiguptyAdini0 115 darzanahetukA bAsiko bhavatIti samityAdayaH saMvarasyA'bhyupAyAH abhyupgntvyaaH| evamevA'nazanaprAyazcittadhyAnAditapoyuktaH khalu nUnamevA''sravadvAraM saMvRNotIti bhaavH| tathAcai-tAni samiti-gupti-dharmA'nuprekSA-parIpahajaya cAritra-tAMsi karmAsravanirodhalakSaNa saMgharakAraNAni bhavanti / uktaJcasthAnAGge prathamavRttisthAne-'samaI guttI dhammo' aNupehaparIsahA carittaM ca / sattAvannaM bheyA' paNatiga bheyAI sNvrnne-||9|| iti, samiti-1 gupti2 dharmoM 3 'nuprekSA-4 parIpahA-5 cAritra-6 ca / sapnapaJcAzabhedA: pazcatriMzabhedAH saMcaraNe // 1 // iti / 'uttarAdhyayane nididhyayane SaSThagAthAyA' zvoktam-evaM tu saMjayastAvi paackrmmniraalve| bhadakoDIsaMciyaM kammaM tavasA nijjAsaha // 3 // iti evaJca saMstasyApi pApakarmanirAstravaH / bhavakoTI sazcitaM karma tapasA nirjariSyati'-iti // 2 // darzana hetu varmakA Atra tra ruka jAne se bhI saMkara hotA hai| . tAtparya yaha hai ki anazana prAyazcitta dhyAna Adi tapoM se jo yukta hotA hai, vaha nizcaya hI AsravadvAroM kA nirodha karatA hai| isa kAraNa ye samiti, gupti, dharma, anuprekSA, parISahajaya, cAritra aura tapa, karmoM ke Asrava ke nirodha rUpa saMvara ko utpanna karate haiM / sthAnAMgasUtra ke prathama vRttisthAna meM kahA hai-samiti, gupti, dharma, anuprekSA aura cArina ye saMdara ke sattAvana bheda hote haiM // 1 // uttarAdhyayana ke tIsaveM adhyayana kI chaThI gAthA meM bhI kahA hai'isa prakAra saMghamavAna puruSa pApa karmoM ke Asrava se rahita ho jAtA hai aura tapazcaraNa ke dvArA koTi-koTi bhavoM meM upArjita karmoM kI nirjarA ho jAtI hai // 2 // hovAthI mithyAdarzane hetuka kamane Asrava zekAI javAthI paNa saMvara thAya che. kahevAnuM e che ke anazana prAyazcitta dhyAna Adi tapathI je yukta hoya che te nizcayapaNe ja AsravArone nirodha kare che. A kAraNathI A samiti, gati, dharma, anupresA, parISahajya, cAritra ane tapa karmonA AmravanA aTakAva rUpa saMvarane una kare che sthAnAMgasUtranA prathama vRtti sthAnamAM kahevAmAM AvyuM che-samitigu , dharma, anuprekSA ane cAritra A saMvaranA sattAvana bheda thAya che tenA uttarAdhyAyananA trIsamA adhyayananI chaThI gAthAmAM paNa kahyuM che-A prakAre saMyamavAn purUSa pApakarmonA AzvavathI rahita thaI jAya che ane tapazcaryA dvArA kaTi-keTi bhAmAM upAjita karmonI nirjarA thaI jAya che !
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthaste .. - mUlam--samio paMca, IriyA-bhAsA-esaNA-AyANanikkhevaNA pariTrAvaNiyA zreyao // 3 // *." chAyA-'saminyaH paJca, Iza-bhASaNA''dAnanikSepaNApariSThApanikA bhedataH / / .. tasvArthadIpikA-pUrva mutre tArad-AtrapanirodhalakSaNasaMvarasya heturUpANi mamiti-gupti-dharmA'nupekSA-parIpahajaga-dAritratagasi proktAni, sampatitatra prathamopAttAyAH samiteH svarUpaM prarUpavitAha 'samiIo paMca, IriyA bhAsA esA AyANaniskhe kaNA-pariTThAvaNiyA bheyao' iti, samitayaH-mANipIDAparahArArtha samyagAyanarUpAH paJca bhavanti, IryA-1 bhASA-2 epaNA-3 aadaannikssepnn|-4 pariSThApanikA-5 cetyetAH paJca samitayo jJAtatatvasya zramaNasya mANipoDAparihArA'yupAyA AgantavyAH purato jIva. rakSArtha yugyamAnabhUzA nirIkSya gamanam-I- samitiH-1 sAvadhaparihAra. 'samiIo paMca IriyA' ityAdi / sUtrArtha-IrzA, bhASA, eSaNA, AdAnanikSepaNa aura pariSThApanakA ke bheda se samitiyAM pAMca haiM // 3 // - tatvArthadIpikA-pUrvastra meM samiti, gupti, anuprekSA, parISahajaya, cAritra aura tapa ko AnavaniroSa rUpa saMvara kA kAraNa kahA hai| aya ina meM saba prathama ginAI samiti ke svarUpa kA pratipAdana karane ke lie kahate haiM--- / samitiyAM pAMca haiM-(1) Icausamini (2) bhASAsamiti (3) eSaNA samiti (4) AdAnanikSepaNAsamiti aura (5) pariThApanikAsamiti ye samitiyAM laratha ke jJAtA zramaNa ke lie prANiyoM kI pIDA ko 'samiimo paca IriyA' tyAha sUtrArtha-IrSA, bhASA eSaNa nikSepaNuM ane pariSThApanikAnA bhedathI samitio pAMca che ? . tatvArthahI 5-pUrva sUtramA samiti guti, 5, manuprekSA, pshessjya caritra ane tapane A stravanirodharUpa "saMvaranA kAraNa kahyAM che. have e paikI prathama gaNAvelI samitinA svarUpanuM pratipAdana karavA mATe kahIe chIe| samitimA in -(1) samiti (2) NSA samiti (3) meSa! samiti (4) AdAna nikSepaNAsamiti ane (5) pariSThApanikAsamiti A samitio tatvanA jJAtAzramaNa mATe prANionI pIDAne bacAvavA mATe
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ %ES dIpikA-niryukti TIkA a. 7. 3 samitibhedanirUpaNam . pUrvakaM niravadyabhASAbhASaNam-bhASAsamitiH 2 gaveSaNA pUrvaka dvAcatvAriMzadoSAn varjayisvA''hArAdigrahaNam epaNAsamitiH 3 vastra pAtrAdyupakaraNAnAM supatilekhita- supramArjitAdi krameNA''dAnanikSeSaNam-AdAnanikSepaNA samiti:- 4.. uccAra-prasravaNAdInAM sthaNDiladopaparihArapUrvakaM pariSThApanam-pariSThApanikAH samitiH-5 agaM bhAra:-bhajchataH zramaNasya caturhastamAtramArganirIkSaNapUrvakaM: sAvahitadRSTe zAntacittasya samyaktayA vijJAvajIvasthAnasvarUpasya-IyoM samitiravagantavyA-1 hitagariminus asandigdhaM satyam-amayAvarjitam-piyaM sandehavanitaM - krodhAdikapAyAnutpAdakam-du-dharmAvirodhi - dezakAlAdhucitaM: bacAne kA upAya hai| (1) jIvoM kI rakSA ke lie sAmane cAra hAtha bhUmi dekhakara calanA Imamiti hai| (2) sAvadha vacanoM kA tyAga karake niravadya bhASA bolanA bhASA samiti hai / (3) bayAlIsa doSa TAlakara gaveSaNA pUrvaka AhAra Adi ko grahaNa karanA eSaNAsamiti hai| (1) vastra pAtra Adi upA.raNoM ko bhalI bhAMti dekhakara aura pUMja-kara grahaNakaranA aura rakhanA AdAnanikSepaNAsamiti hai / mala-mUtra Adi ko nirjIva bhUmi para dekha-bhAla kara tyAganA pariSThApanikA samiti hai| .. .. tAtparya yaha hai-(1) lAdhu jaya gabana kare to cAra hAtha rAstAdekhakara, upayoga pUrNa sRSTi kAlA, evaM zAntacitta hokara jIvasthAnoM ke svarUpa ko lamyak prakAra se jAnakara cale, yaha IryAsamiti hai| .. (2) hitajanaka, parimita, asaMdigdha, hatya, IrSArahita, priya, sandeharahita , krodha Adi va.pAyoM ko na utpanna karane bole, komala upAya che (1) jIvonI rakSA kAje najara sAmenI cAra hAthe jamInanuM paDi. lehana karIne cAlavuM Isamiti che. (2) sAvadya vacanane tyAga karIne niravagha bhASA belavI bhASAsamiti che. 3 be tAlIza doSa TALIne gaSaNApUrvaka AhAra adine grahaNa karavA eSaNa samiti che (4) vastra pAtra Adi upa karaNene sArI peThe jaIne ane pUjyA bAda levA tathA mukavA AdAna nikSepaNA samiti che maLa-mUtra Adine nirjIva bhUmi upara bArIkAIthI jaI tapAsI tyAga kare (nAkhavA) pariThA panikAsamiti che. tAtparya e che ke-(1) sAdhu jyAre gamana kare tyAre cAra hAtha raste joIne, upagapUrNa dRSTivALA tathA zAntacitta thaIne jIva sthAnanA svarUpane samyaphUpakArathI jANIne cAle, e iyasamiti che (2) hitajanaka, parimita, asa digdha, satya, IrSArahita, priya, saMdeha rahita dha Ahi
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtre hAsyAdirahitaM vaco'bhidhAnam - bhApAsamiti rucyate-2 udgamotpAdanAdi doSarahitam -parArthaniSpAditaM samucitakAle AhAragrahaNam-epaNAsamiti rucyate-3 dharmopakaraNagrahaNe samyag vilokra rajoharaNAdinA pratilikhya grahaNasthApanam AdAnanikSepaNAmamitiH-4 prANinA mavirodhenA'GgamalatyAgaH zarIrasya sthApanazca paripThApanikAsamiti rucyate-5 ityetAH paJca samitayaH mANipIDA parihArasyA'bhyupAyA avagantavyAH // 3 // tattvArthaniyukti:--'pUrva tAvat-saMbarakAraNabhUtAni samityAdIni moktAni, tatsevanAdeva savarasidiH patipAditA, sampati-dharmAsanirodha dharma se aviruddha, deza-kAla ke anukUla tathA hAsyAdi se rahita vacana bolanA bhASA samiti hai / (3) udgAma aura utpAdana sambandhI doSoM se rahita, dUsaroM ke nimitta panAye hue AhAra ko ucita kAla Ane para grahaNa karanA eSaNA samiti hai| (4) dharmopakaraNoM ko grahaNa karate samaya samyak prakAra se avalokana karake aura rajoharaNa Adi se pUMja kara grahaNa karano aura inI vivi se rakhanA AdAnanikSeraNA samiti hai / (5) kisI bhI prAgI ko kisI prakAra kI pIDA utpanna na ho, isa prakAra zarIra ke mala kA utsarga karanA pariSThApanikAsamiti kahalAtI hai| yaha pAMva saminiyA~ prANiyoM ko pIDA se bacAne ke lie upAya haiM // 3 // tattvArthaniyukti isase pUrva samiti Adi saMvara ke kAraNa kahe gae haiM aura yaha bhI lAyA gayA ki manake sevana se hI saMbara kI kaSAne utpanna na karana 2, komaLa, dharmathI avirUddha dezakALane akULa tathA hAsyAdithI rahita vacana bolavA bhASA samiti che (3) udgama ane utpAdana saMbaMdhI dethI rahita bIjAne batAvelA AhArane yogya samaya thavAthI grahaNa kare eSaNa samiti che, dharma upakaraNane grahaNa karatI vakhate samyak prakArathI avalokana karIne ane rajoharaNa AdithI paMjIne levA ane AvI ja vidhithI pAchA muvA AdAna nikSepaNa samiti che. (5) koI paNa prANIne kaI rIte pIDA na udbhave e rIte zarIranA maLano tyAga kara pariSThApanikAsamiti kahevAya che A pAMca samitio prANi ene pIDAthI bacAvavAnA upAya che ? tatvArthaniyukti-AnI agAu samiti Adi saMvaranA kAraNe kahe, vAmAM AvyA ane e paNa sAbita karavAmAM AvyuM ke temanA seva thI ja i - OAD.
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a. 7 . 3 samitibhedanirUpaNam 1 lakSaNasaMvara siddhayarthaM pUrvaM tadgata samitisvarUpaM parUpayitumAha- samiIo paMca IriyA - bhAsA - esaNA- AyANanikkhevaNA paridvAvaNiyA bheyao' iti / samitayaH - samyagayanarUpAH paJca bhavanti / IrSyA - bhASaiSaNA''dAnanikSepaNapariSThApanakA bhedataH / tathA ca IryAsamitiH bhASAsamitiH, eSaNAsamiti', AdAnanikSepaNAsamitiH pAriSTha panikA samitivezyevaM paJca samitayaH - avagantavyAH / tatra - AgamAnusAreNa IraNa mIryA gavipariNAmaH samyagAgamAnusAriNI gatiH IryAsamitirucyate-1 evam eSaNAsamitiH khada- samyagra AgamAnusAreNA''hArAde ratveSaNaM gaveSaNarUpA bodhyA- 2 evam samyag AgamAnusAreNA''dAnaM grahaNaM, nikSepaH-sthApanam tayoH samitiH pravacanoktena vidhinA SnugatA''dAnanikSepaNA samitiH - 4 evam AhAropadhizayyoccArAderAgamAtusAreNa pariSThApanam pariSThApanikA samiti rucyate-5 'uktava' - siddhi hotI hai / atha karmoM ke satra ke nirodha rUpa saMcara kI siddhi ke lie una meM se sarvaprathama samitiyoM ke svarUpa kI prarUpaNA karate haiM pra samitiyAM pAMca hai- (1) IryAsamiti (2) bhASAsamiti (3) eSaNA samiti (4) AdAnanikSepaNAsamiti aura (5) pariSThApanikAmamiti / inameM se (1) zAstra tipAdita vidhi se gamana karanA Isamiti hai (2) prayojana hone para zAstrAnukUla vacanoM kA prayoga karanA bhASAsamiti hai / (3) Agama ke anusAra AhAra Adi kI gaveSaNA karanA eSaNA samiti hai (4) Agama ke anukUla vidhi se kisI vastu ko rakhanA aura uThAnA AdAnanikSepaNA samiti hai / (5) acittabhUmi dekha-bhAla kara mala-mUtra Adi kA tyAga karanA pariSThApanikA samiti hai kahA bhI haisavaranI siddhi thAya che. have karmAMnA AsavanA nidha rUpa saMvaranI siddhi mATe temAMthI savaprathama samitienA svarUpanI prarUpaNA karIe chIe. smitige| yAMya che-(1) ryAsamiti (2) bhASAsamiti ( 3 ) 'zeSaNA samiti (4) AdAnaniApaNAsamiti ane (5) pariSThApanisamiti zmAmAMthI (1) zAstrapratipAdita vidhithI gamana karavuM dhairyAM.ti che. (2) prayojana thavAthI zAstrAnukULa vacanAnA prayAga karavA bhASAsiita che (3) Agama anusAra Aha ra vagerenI gaveSaNA karavI eSaNAsamiti che (4) Agamana anukULa vidhithI kaI vastune mukavI-upADavI AdAna nikSepaNu samiti che. (5) acetabhUmi joi-tapAsIne maLa-mUtra vagerene paraDhavA paSThiA panikA samiti che, chu yAzu -
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ " tasyAyasUtra . . 'tadguNa parizuddhayartha-mikSogutIjagAdati soIn / ... 'ceSTitukAmasya punaH-samitIH prAjijJapt pazca / / 1 / / iti - dazavakAlike paJcamAdhyayane prathamoddezake tRtIya-caturthasUtre coktam---- : : 'purao jugamAyAe pehamANo mahiMcare / ....... dhajjito pIthahariyAI pANeza dagaTTiyaM // 1 // ocAya dhisama khANu vijjalaM privjje| saMkameNa nacchimA vijJamANe parakkame // 2 // iti / " 'cAritraguNa kI vizuddhi ke lie arhanta bhagavAn ne sAdhu ke lie tIna guptiyoM kA pratipAdana kiyA hai, kintu jaba kisI prakAra kI pravRtti karanI ho taba usake lie pAMca samitiyoM kA kathana kiyA hai / / dazavakAlikasUtra paMcama adhyayana ke prathama uddezaka kI gAthA tIsarI aura cauthI meM kahA hai-- ", : 'sAmane cAra hAtha-yugaparimita-bhUmi kA nirIkSaNa karatA huA aura bIja tathA haritakAya kI rakSA karatA huA tathA dvIndriya Adi prANiyoM ko, sacina jala evaM mRtta kA ko bacAtA huA cle|1|| 1. 'gaDahA ubaDakhAdaDa, DhUMTha aura kIcaDa se bce| dUsarA marga ho to saMkrama-mArga se gamala na kare arthAt dele mArga se na jAve jise pAra karane ke lie patthara, iMTa, yA lakkaDa Adi rakkhA ho aura usa para pAMva rakhakara gamana karanA paDe // 2 // . cAritraguNanI vizuddhi kAje ahaMta bhagavAne sAdhu mATe traNa guptionuM pratipAdana karyuM che. paraMtu jyAre ke I praThAranI pravRtti karavI hoya tyAre tenA mATe pAMca samitio kahevAmAM AvI che jenA dazavaikAlika sUtranA pAMcamA adhyayananA prathama uddezakanI gAthA trIjI ane cothImAM kahyuM che - sAme cAra hAtha-yuga parikhita-bhUminuM nirakSaNa karate thaka, ane bIja tathA lIlerInI rakSA karato thake tathA zrInidraya Adi prANionI, saceta pANI tathA saceta. mATInuM rakSaNa karate karate cAle che - - 1.DI, mAsa 421, bhane yI 5ye. bhInna mAga DAya to Aist mArgathI gamana na kare arthAta evA mArgathI na jAya ke jene pAra karavA mATe paththara, iTa athavA lAkaDA vagere rAkhavAmAM AvyA hoya ane tenA upara paga mukIne cAlavuM paDe ArA
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 sa. 3 samitibhedanirUpaNam 'purato yugamAtrayA bhekSamANo mahIcaretvarjayan bIjaharitAni prANina zvodaka-mRttikAm // 1 // avapAtaM vipamaM sthANu vijalaM (sakardama-) parivarjayet / 'saMkramaNa-(asthi reNa) na gacched vidyamAne parAkrame-(sthire-) // 2 // iti| punarapi dazakAlike saptamAdhyayane dvitIyoddeza ke dvitIyasUtre coktam 'jA ca saccA avattavA-saccA gosAya jA susA / jA yaM buddhehiM nAiNNA-na taM bhAsijja pnnvN-||1|| yA ca satyA'naktavyA satyA mRSA ca yA sRssaa| yA ca buddharanAcIrNA na tA bhASena prajJAvAn / / 1 // iti, 'IryAsamitisvarUpaM khalvanyatrApi moktas'upayogodhotAlambanamArgavizuddhimiyate shvrtH| sUtroditena vidhinA bhavatIryA samitiranavadhA / 1 // iti, tyaktA'nRtAdidoSaM satyayasatyAnRtaM ca nirvdym| / sUtrAnuyAyivadato bhApAsamiti bhavati sAdhoH // 2 // iti, dazavakAlikasUtra meM hI sAtaveM adhyayana ke dUsare uddezaka ke dUsare sUtra meM kahA hai buddhimAna sAdhu aisI bhASA kA prayoga na kare jo satya hone para bhI bolane yogya na ho, jo satyAbhUSA (mi) ho, joSithyA ho aura jJAnI janoM ne jisakA prayoga na kiyA ho // 1 // ___ anyatra bhI IryAsamiti kA svarUpa kahA gayA hai-jo muni prakAza yukta mArga meM, upayogapUrvaka, zAstrokta vidhi se calatA hai usake IryAsamiti hotI hai // 1 // bhASAsamiti ke viSaya meM kahA hai-anRta Adi doSoM se baca dezavekAlika sUtramAM sAtamAM adhyayananA bIjA uddezakanA bIjA sUtramAM kahyuM che- [, buddhimAna sAdhu evI bhASAno prayAga na kare che sa ya hovA chatAM paNa bolavA yogya na hoya je satyAsatya (mizra) hoya je mizyA hoya temaja jJAnI purUe jene prAga na karyo hoya ? ' anyatra paNa IryAsamitinuM svarUpa kahevAmAM AvyuM che-je suni prakAza cuta rastAmAM, upagapUrvaka, zAstrokata vidhithI gamana kare che tenI Iya samiti hoya che bhASA samitinA viSayamAM kahyuM che-"amRta Adi dethiI bacIne ta016
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - .' taravAsana evaJcA''trazyakArthameva saMyamAya saptadaza vidhAya sarvato yugamAtranirIkSA''yuH ktasya zanaiH zanaiH sthApitapadAgati riiryaasmitiH| hitamitA'sandigdhA'navadyA'rthaniyatabhASaNaM bhaassaasmitiH| abha-pAna-rajoharaNo-padhi-vastra-pAtrAdInAM dharmasAdhanAnAM zaraNAyAJco-damotpAdaneSaNA doSarjana mepaNAsamitiriti / uktaJca.... "utpaadno-dmaissnn-dhuumaa'nggaar-prmaann-kaarnntH| saMyojanAca piNDaM zodhayatA messnnaasmiti||1|| iti / rajodharaNapAtracIvarAdInA-pIThaphalakAdInAzcA''vazyakArtham - udayakAle vilokya, pramRjya ca grahaNa-sthApanarUpA''hAnanikSepaNAmamiti rucyate uktazcakara niravaMdya evaM prAyamAnukUla latya tathA asatyAmRSA (vyavahAra) bhASA bolane vAle sAdhu kI bhASAladhiti hotI hai // 2 // isa prakAra Avazyaka kArya ke lie, sattaraha prakAra ke saMyama ke lie sAmane cAra hAtha pramANa bhUmikA nirIkSaNa karate hue upayoga pUrvaka dhIre-dhIre gamana karanA Imamiti hai| hita, mita, asaMdigdha anaghadha aura nithala arthavAlI bhASA kA prayoga karanA bhASAsamiti hai| anna, pAnI, rajoharaNa Adi upadhi, vastra, pAtra Adi mauMpakaraNoM meM udgama, utpAdana evaM eSaNA ke doSoM se bacanA eSaNAsamiti hai| kahA bhI hai-'jo muni utpAdanA, ugama, eSama, dhUma, aMgAra, pramANa kAraNA, saMyojanA Adi doSoM se vizuddha diNDa grahaNa karatA hai, vaha eSaNA samitile sampanna hotA hai / 1 // - rajoharaNa. pAtra, pAtra, tIra, pATA Adiko abazyaka prayojana ke lie udayakAla meM ajanIkana kAra ke evaM pramAna karake grahaNa karanA niravadya tathA Agama-anukuLa satya tathA asatya mRnA (vyavahAra) bhASA -- bolanArA sAdhunI bhASA samiti che para * AvI rIte Avazyaka karmane mATe, sattara prakAranA saMyama mATe sAmenI cAra hAthanuM pramANa bhUminuM nirIkSaNa karatA thakA, upaga pUrvaka dhIme-dhIme gamana karavuM Isamiti che, hita, mina, asaMdigdha, anavadya ene niye arthavALI bhASAne pravega kare bhASAmini che. annapANI 2haraNa Adi upadhi, vastra, pAtra Adi dhamapakaraNomAM tathA upAzrayamAM udgama utpAdana tathA eSaNanA dezI bacavuM eSaNasamiti che kahyuM paNa che-je muni utpAdano, uddagama, eSaNAdhUma, aMgAra pramANa kAraNa saMjanA Adi dethI vizuddha virDa grahaNa kare che te eSaNAsamitinI sanna hoya che. 2joharaNa, pAtra, vasatra pITha pATa vagerene Avazyaka prayojana mATe udayakALamAM avakana karIne ane pramArjana karIne te tathA muke AdAna
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 . 3 samitibhedanirUpaNam 'nyAsAdhikaraNa doSAn parihRtya dayAparasya nikSipataH / 'nyAse samiti rathAdAne ca - uthaizadadAnasya // 1 // iti, evaM - sthaNDile nasalyAvara pANirahite vilokya pramRjya ca mUtrapurISAdInAM pariSThApanaM - pariSThApanikAsamiti rucyate / tathA cokTas - 'nyAsAdAnasamityA vyutsarge cApi varNitA samitiH sUktena ca vidhinA vyutsRjato'rthaM pratiSThApyam // 1 // ' evaM sAdhI nityaM yatamAnasvA'ghamattayogasya / mithyAtvA virati pratyayaM niruddhaM bhavati karma - // 2 // iti ! yA rakhanA AdAnanikSepaNA samiti hai / kahA bhI hai- jo bAdhu dharaneuThAne sambandhI doSoM kA parihAra karake, dayAparAyaNa hokara apane upakaraNoM ko dharatA yA uThAtA hai, vaha AdAnanikSepaNa samitiH se sampanna kahalAtA hai // 1 // 123 - isI prakAra basa aura sthAvara jIvoM se rahita bhUmi kA pratilekhana aura pramArjana karake malamUtra Adi kA tyAga karanA pariSThApaniko samiti haiN| kahA bhI hai rakhane ThAne meM tathA mala-mUtra Adi kA tyAga karane meM bhI samiti - yatanApUrvaka pravRtti kA upadeza kiyA gayA hai| pariSThApanIya padArtha ko jo zAstrokta vidhi se paDhatA hai, vaha isa samiti se yukta kahalAtA hai // 1 // nApUra isa prakAra yatA pUrvaka pravRtti karane vAle aura pramAdayoga se rahita sAdhu ke mithyAtva aura avirati ke nimitta se Ane vAle karmoM kA nizeSa ho jAtA hai || 2 || nikSepaNusamiti che. kahyuM paNa che je sAdhu mukavA upADavA sabaMdhI rASAnA tyAga karIne, dayAparAyaNa thaine peAtAnA upakaraze ke athavA upADe, te AdAna nikSepaNusacitithI sampanna kahevAya che 15 evI ja rIte trasa ane sthAvara jIvA vaheNI jamInanu paDilehana temaja pramA na karIne vaDInIti-nIti vagerene tyAga karavA. (paraThavavA) paSThipanikAsamiti che. kahyu' paNa che levA-mukavAmAM maLa-mUtra vagerenA tyAga karavAmAM paNa samiti-yatamA pUrvaka pravRtti-nA upadeza ApavAmAM AvyA che. pariSThApanIya padArthane je zAztrAkata vidhithI parahe che te A samitithI sampana kahevAya che, 51 A mujaba jatanApUrvaka pravRtti karanArA ane pramAdAga rahita sAdhunA mithyAtva ane aviratinA nimittathI mAvanArA karmonA nidha thaI jAya che,
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ pharaka GES tatvArthasUtre uktaJca samavAyAGge 5-samavAye-'paMca samiIo papaNattAoM taM jahA IriyA samiI, bhAnAsamiI, esaNAmamiI, AyANabhaMDAmattanikkhe. chaNAsamiI, uccArapANakhelasiMghANajallapariTThAvaNiyA samiI' iti pazca samitayaH yajJaptAH, tadyathA-IsamitiH, bhASAsamitiH, eSaNAsamitiH, AdAnabhANDA'matra nikSepaNAsamitiH, uccAramasravaNazleSmasiMghANajalapariSThApanikAsamitiH ti // 3 // mUlam-asuhajoganiragaheNaM attarala govaNaM guttI // 4 // chAyA--azupayoganigraheNA''tmano gopanaM gumiH-14 tatvArthadIpikA--pUrvasUtre-karmAsAnirodhalakSaNasya saMrasya kAraNabhUteSu paJca'pathamaH samitirUpaH upAyaH marUpitaH, sampati-tasyaiva dvitIya kAraNabhUtAyA gupteH svarUpaM pralpayitumAha-'anubhajoganimgaheNaM attassa govaNaM guttI' samavAyAMgasUtra ke pAMcaveM samavAya meM kahA hai-samitiyAM pAMca kahIM gaI haiM, ve isa prakAra hai-Isipili, bhASAsamiti, eSaNAsamiti AdAnabhANDAmana nikSepamAlamiti, uccAra prasravaNa zleSmasiMghANa jallapariSThApanikA samiti / 3 // ... . 'asuhajoganigaheNaM' ityaadi| . sUtrArtha-azubha yoga kA nirodha karake AtmA kA gopana karanA gupti kahalAtA hai / / 4 / tatvArthadIpikA-- pUrva sUtra meM karmoM ke Asrava nirodha lakSaNa vAle saMbara ke pAMca kAraNoM meM se prathama kAraNa samiti kA prarUpaNa kiyA gayA aba dUsare kAraNa gupti ke svarUpa kA pratipAdana karate haiMazubha yoga kA arthAt mana bacana aura kAya ke aprazasta samavAyAMgasUtranA pAMcamAM samavAyamAM kahyuM che-samitio pAMca kahevAmAM AvI che te A mujaba AdAna bhADAmatra nikSepaNasamiti uccAra prastravaNa maziMghANajalaparipana samiti kA 'asuhajoganigaheNa' tyahi A sUtrArtha-azubha gane nirodha karIne AtmAnuM gAna karavuM (rakSaNa) zuti 43vAya che. tArthadIpikA-pUrvasUtramAM karmonA AzvavanA nirodha lakSaNavALA saMvaranA pAMca kAraNothI prathama kAraNa samitinI prarUpaNa karavAmAM AvI have bIjA kAraNe guptinA svarUpanuM pratipAdana karIe chIe azubhAgane arthAt mana vacana ane kAyanA aprazasta vyApAranA - -
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ dISikA-niyukti TIkA a. 7 sU. 4 guptisvarUpanirUpaNam iti, azubhayogasya kAyika3- vAcika-2 mAnasika 3 karmalakSaNasya yoganigraho nirodho-nivRttiH azubhayoganigrahaH viSayasukhabhogA'bhilApArtha pravRttiniSedhA, tenA''tmano gopanaM saMrakSaNaM gupita, azubha mAnasikAdi yoganigrahe sari-AI. raudradhyAnalakSa gasaMklezasya prAdurbhAvo na bhavatIti bhAvaH, tasmizca-uthAvidha saMkleza prAdurbhAzamAce sati karmAsra dvArasaMgaraNaM bhavati, tenA''tmano gopanaM saMrakSaNaM gupti rityucyate / sA ca guptisvadhA manoguptiH-vacanaguptiH kAyagupti theti tatra-viSayasukhAmilApAryapravRttiniSedhAya samyagiti vizeSaNaM bodhyam / evaJca-vacogupti zcaturvidhA satyA-1 mRSA-2 satyAmavA 3 asatyAmRSA-4 ceti, tatra satpadArtha kathanarU vacoyoga viSayA satyAdhacoguptiH 1 tad viparItavyApAra ke nirodha se AtmA ko gopana rakSaNa karanA zupti kahalAtA hai| tAtparya yaha hai ki mana Adi ke vyApAra kA nigraha karane se ArtadhyAna aura raudradhyAna rUpa sakleza ke utpanna hone se karmoM ke Asrava kA dvora ruka jAtA hai, isa kAraNa azubha yoga se AtmA kA gopana karanA gupti hai aura vaha saMghara kA kAraNa hai| __gupti tIna prakAra kI hai-manogupti, vacanagupti aura kaaygupt| viSaya sukha kI abhilASA se manoyoga Adi ke vyApAra ko rokanA gupti samajhI jAya, ataeva yahAM 'samghakU' vizeSaNe aura samajha lenA caahie| vacanagupti cAra prakAra kI hai-(1) satyA (2) mRSA (3) satyAmRSA aura (4) astyaapaa| satpadArtha kA kathana rUpa vacanoM kA nigraha karanA satyavacana gupti hai / usa se viparIta vacanayoga viSayaka mRSA nidhathI AtmAnuM gopana (rakSaNa) karavuM zuddhi kahevAya che. tAtparya e che ke mana vagerenA vyApArane nigraha karavAthI A rtadhyAna ane raudradhyAna rUpa saMkaleza utpanna thatuM nathI. saMkalezanA utpanna nahIM thavAthI karmonA AsavanuM Agamana zekAI jAya che. AthI azubha.gathI AtmAnuM che pana karavuM-rakSaNe karavuM-gupti che ane te saMvaranuM ke 2Na che. gumi traNa prakAranI che-- maNi , vacanagupti ane kAyasi viSaya sukhanI abhilASAthI maneyega aAdinA vyApArane rokavAne gupta samajavI joIe AthI ahIM-samyak vizeSaNa samajavuM joIe. payanazuti yAra prAnI hai-(1) satyA (2) bhUSA (3) satyAbhUSA bhane (4) asatyAgruSA satyapadArthane kathanarUpa vacanene nigraha kare satyavacana gati che enAthI viparIta vacanaga viSayaka mRSA vacanagupti che. satyAsatya
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasa bacoyoga vipayA mRpA 2 ubhayAtmaka vacoyogavipayA satyAmRSA 3, ubhayasvabhAvarahita vacovyApArarUA vacoyogaviSayA'sat mRpA vacoguptiH 4 evaM-manoguptirapi, saMtyA-mRpA satyAmRpA asatyAmRpA cintanarUpabhedena ctuvidhaa| kAyaguptirapi satyAdibhedena caturvidhA kAyavyApArarUpa kAyayogaviSayA-sanyA, mRpA, sasyAmRyA, 'satyA mRSA bhAvena kAyavyApAraH kAragutiH iyamanekadhA-rathAna nipadana svagnatino llaMghanapralaMghanendriyayojanasaMmmasabhAramanapravRttinivRttibhedAt / etAn bhedAnA. zrityA''tmanaH samya kUtayA saMrakSaNa rUpA trividhA gupti rucyate / tathA coktamvacana gupta hai ! satyAsatya vacano kA nirodha satyApRSA vacanagupti hai aura jinheM satya bhI na kaha sake aura asatya bhI na kaha sake aise vyAvahArika vacanayoga kA nirodha honA asatyAnA vacanagupti hai| : manogupti ke bhI cAra bheda haiM-satyA, mRSA, satyAmRSA aura asatyAbhUSA / vacanagupti meM vacana ke prayoga kA niSedha hotA hai aura manogupti meM satya Adi ke cintana kaa| kAyagupti bhI pUrvokta prakAra se satya Adi ke bheda se cAra prakAra kI hai athavA isake aneka bheda haiM, khaDA honA, baiThanA, leTanA, lAMghanA, kUdanA, indriyayojana, saMrambha samArambha sambandhI pravRttiko rokanA, yaha sava kAyagupti hai| ..ina saba bhedoM kI apekSA se AmAkA labhyA prakAra se saMrakSaNa karanA tIna prakAra kI gupti hai| kahA bhI hai-'samasta kalpanAoM ke vacanane nire dha satyAmRSA vacanaguNi che ane jene satya paNa na kahI zakAya ane asatya paNa na kahI zakAya evA vyavahArika vacanagane virodha tha asatyAmRSA vacana gupti che. : - moguptinA paNa cAra bheda che-satyA, mRSA, satyAmRSA ane asatyA mRSA vacanaguptimAM vacananA prayogane niSedha hoya che ane mane guptimAM satya AdinA cintanano. - kAyagupti paNa pUrvokata prakArathI-satya AdinA bhedathI cAra prakAranI che athavA enA aneka bheda che. ubhA thavuM besavuM suvuM, bhUkhyA rahevuM, kUdavuM Indriyajana, saMraMbha, samAraMbha saMbaMdhI pravRttione reDavI A badhuM 'yati ' che. ke A tamAma bhedanI apekSAthI AtmAnuM samyak prakArathI saMrakSaNa karavuM
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA bha. 72.4 guptisvarUpanirUpaNam 127 'vimuktakalpanAjAlaM samatve supratiSThitam / / AtmArAmaM manastajjhai mano gupti rudAhatA // 1 // upasargaprasaGgepi kAyotsargajuSo muneH / sthirIbhAva zarIrasya kAyazupti nigayate // 2 // zayanA''sananikSepA''dAnasaMkramaNeSu ca / sthAneSu ceSTAniyamaH kAyaguptistu sA parA // 3 // - akuzala mano vAk-kAyavyApArAna nirudhya kuzalAnAM manovAkU kAya vyA. pArANA mudIraNaM manovAkAyagupitarityarthaH // 4 // , tattvArthaniyukti:-pUrva tAvad AsvaranirodhalakSaNavarasya samityAdiSu paJcasu hetuSu prathamaH samitirUpo hetuH pratipAdivaH, sampati- saMvarasya dvitIyo. samUha se rahita, samabhAva meM pratiSThita aura AtmA meM ramaNa karane vAle mana ko manogupti kaho hai // 1 // 'upasarga upasthita hone para bhI cuni kAgetsarga se yukta hokara apane zarIra ko sthira rakhatA hai, yaha usakI kAraguti hai // 2 // - 'zayana' Asana, rakhane, uThAne calane-phirane yA sthira rahane meM zArIrika ceSTAoM kA niyamana karanA kAyagupti hai // 3 // Azaya yaha hai ki akuzala (azubha) mana, vacana aura kAya ke vyApAroM ko roka kara mana vacana kAya ke kuzala nApAra karanA gupti kahalAtA haiM // 4 // tattvArthaniyukti--saMbara ke samiti Adi jo pAMca kAraNa talAeM gae haiM, una meM se samiti ke svarUpa kA pratipAdana kiyA jA cukA, traNa prakAranI gupta che. kahyuM paNa che-"samasta kalpanAonA samUhathI rahita samabhAvamAM pratiSThita ane AtmAmAM ramaNa karavAvALA manane mane gupti kahela che ? upasarga AvI paDayA chatAM paNa muni kAryotsargathI yukata thaIne pitAnA zarIrane sthira rAkhe che, A tenI kAyagupti che. mArA ___. zayana, mAsana, devA-bhunAmA, yAsakA 121 mathavA 25 31 271 / bhATa zArIrika ceSTAonuM niyamana karavuM kayagupti che jarA ' kahevAnuM e che ke akuzaLa (azubha) mana, vacana ane kAyAnA vyApArane rekIne manavacana kAyAne kuzaLa vyApAra kara gupti kahevAya che. 4 tatvArthaniyukita-saMvaranA samiti Adi je pAMca kAraNa bata vavAmAM AvyA che, temAMthI samitinA svarUpanuM pratipAdana karavAmAM AvI
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ .128 tasvArtha pAyabhUnAM gupti prarUpayitumAha-'asuhajoganiggaheNaM assa govaNaM guttI' iti| azubhayoganigraho'zuma kAyAdiyoganirodhaH, tenA''zmano gopana-saMrakSaNaM guptiH, bhavArNavAd AtmasaMrakSaNarUpocyate / manovyApAro vAga. pyApAra:-kAyavyApAramca yogA steSAM khalbazumAnAM mano vAkAyayogAnAM nigraho niyApAratA guptirityucyate, na tu pratyagrAparAdhasyApi stenasyeva gADhapandhanabaddhasyA'tyantapIDi cittapradezasya parAdhInAtmano'nicchato yoganigraha iSyate / esaJca-sAvadha saGkalapAdibhavabhinna manoyogam 1 satyAmRpAdi bhedabhinna pAgyogam-2 audArika-vakriyA''hAraka-taijasakArmaNabhedabhinnaM kAyayoga-3 ba. ghazala-savega-nirvedA''stikyA'nukampA'bhivyaktilakSaNasamyagdarzana pUrvaka atha dUsare kAraNa gupti kA pratipAdana karate haiM* azubha kAyayoga Adi se AtmA kI rakSA karanA gupti hai| mana, bacana aura kAya kA vyApAra yoga kahalAtA hai / ina mana, vacana aura kAya ke azubha vyApAra ko roka denA gupti hai| tIna aparAdha karanevAle, gADhe bandhanoM se yaddha, atyanta pIDita cittavAle, parAdhIna cora ke yogoM kA bhI nigraha kiyA jAtA hai, kintu use gupti nahIM samajhanA cAhie / karmoM kI nirjarA ke uddezya se svecchA pUrvaka yogoM kA jo nigraha kiyA jAtA hai, vahI samghakU gupti kahalAtI hai| isa prakAra sAvadha saMkalpa Adi ke bhedoM vAle manoyoga ko, satyAmRSA Adi bhedoM vAle vacanayoga ko, audArika kAyayoga, vaikriyakAyayoga AhArakakAyayoga, kArmaNakAzyoga Adi bhedoM pAle kAyayoga ko prazama, saMvega, nirveda, Astikya aura anukampA kI abhivyakti lakSaNa gayuM have bIjA kAraNe guptinuM pratipAdana karIe chIe* . azrubha kAyayoga AdithI AtmAnI rakSA karavI gupti che. mana, vacana ane RAM SAIRAT kAyAne ya pAra yoga kahevAya che. A mana, vacana ane kAyAnA azubha vyApA ne rokavA gupti che bhayaMkara aparAdha karavAvALe, gADhA bandhanethI baMdhAyelA atyantapaMDita cittavALa, parAdhIna coranA geno paNa nigreDa karI zakAya, che paraMtu tene gupti samajavAnI bhUla karavI na joIe. karmonI nirjarAnA uddezathI svecchApUrvaka ne je nigraha karavAmAM Ave che teja samyagupti kahevAya che. A rIte sAvadya saMkalapa vagerenA bhedevALA mane ce.gane, satyA, bhUSA mAhi movAsa kyanaye gane mohAriyA , vaiSThiya 4Ayaye, bhaaddaaraka kAyAga, kAmaNakAga Adi bhedevALA kAyayogane prazama, saMvega,
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 sU. 4 guptisvarUpanirUpaNam . . . 125 yayAvadavagamya bhASataH khalu' ebameMte yogAH karma nyAya pariNatA santi, atA. karmanirjarAyai teSAM yogAnAM karmabandhAya pariNatAnAM trividhAna mUlabhedAnAmuttara bhedAnAJca yogAnAM nigrahaH svavaze vyavasthAenaM svAschandhapatiSedhena-mokSa. mArgAnukUla pariNati gupti:, atyanta bhayajanakasaMsAra karmabandhana rUpa ghAtaka: zatruta:-AtmanaH saMrakSaNa mitibhAvaH / sA ca gupti tridhA bhavati manogutiH-- vAgguptiH-kAyaguptizca, tatra manogupci stAra manoguptiH, UmArga vicAra: NAd AtmanaH svarakSaNam saMrakSitaM khalla mano nAtmAna ra pahanti / evaM- bacoguptiA kAyaguptirapi tathA ca-mana guptiH sAvadyasya saGkalpasya mahitA''ta- raudradhyAna pAle samyagdarzana pUrvaka samIcIna rUpa le jAna kara aura yaha samajha karake ki ina yogoM kA pariNamana karmaSadha kA kAraNa hai, ataevaM karmoM kI nirjarA ke lie mUla evaM uttara bhedoM vAle ina yogoM kA nigraha karanA hI zreyaskara hai, inakI pravRtti karmarandha kA kAraNa hai, inako svAdhIna karanA, inakI svacchanda pravRtti na hone denA aura unheM mokSamArga kI ora pravatAnA gupti hai / lAparya yaha hai ki atyanta bhaya utpanna karane vAle, saMsAra evaM karmabandhana rUpa ghAtaka zatru le AtmA kA saMrakSaNa karanA gupti kahalAtA hai / gupti tIna prakAra kI hai-manogupti, bacanagupti aura kAragupta / manakA gopana krn| arthAt use unmArga meM jAne se rokakara AtmA kI rakSA karanA manogupti hai / gopana kiyA huA mana AtmA kA hanana nahIM karatA / vacanagupti aura kAyagupta bhI isI prabhAra samajha lenA cAhie / niveda, AstikAya ane anu pAnI abhivyakti lakSaNavALA samyakdarzana pUrvaka samIcIna rUpathI jANIne ane evuM samajIne ke A genuM pariNamane karmabandhanuM kAraNa che, AthI kamenI nirjarA karavA mATe mULa tathA uttara bhedevALA A rogane nigraha kare e ja zreyakara che, enI pravRtti karmabandhanuM kAraNa che, emane svAdhIna karavA emanI svachaMda pravRtti na thA devI ane emane mokSama ganI dizA tarapha vALavA e gupti che , tApa e che ke atyata bhaya utpanna karavAvALA saMsAra temaja karmabandha rUpa ghAtaka zatruthI AtmAnuM rakSaNa karavuM gupti kahevAya che. ; gupti traNa prakAranI che mane guti, vacanagupti, ane kAyayuni. manana gepana karavuM arthAta tene umArga tarapha jatuM rekIne AtmAnI rakSA karavI mane gukti che. gopavAmAM AveluM mana AtmAne gha ta karatuM nathI. vacana gupti ane kAyamuti paNa A rIte ja samajavAnA che
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha rUpasya, pApayuktakamaparicindhanasya vA nirodhaH karaNe pravRttivarjanaM, sarAgasaMyamAdilakSaNakuzala saMkalpAnuSThAna vA manoguptiH, yena kA saMkalpena dharmo'nurudhyate zAcAMcA'dhyavasAyaH karvocchedAya bhavati / tathAvidha kuzalasaMkalpo yA manoguptibhavati / yadvA-sarAgasaMyamAdau kuzale'pi na pravRttiH nApi-aMkuzale saMpAra hanI pravRttiA manoguptiH, yoganirodhAvasthAyAM kuzalAkuzalasaMkalpanirodhAt savasthAyAM dhyAnasammana sakalakarmakSayArtha eva hi-AtmanaH pariNAmo bhavatItimAH / evaM-vAggupti khalu yAcanA punchA prazna vyAkriyAdiSu vAniyapana sAbadha arthAt pApamaya laMkalpa kA arthAt nindita AdhyAna aura zaidradhyAna kA athavA pApayukta karma ke cintana kA nirodha kara denA aisA karane meM honevAlI pravRtti ko tyAga denA athavA sarAMga saMyama Adi rUpa zubha saGkalpa ko anuSThAna karanA manogupti hai| jisa saGkalpa se dharma kA anubandha hotA hai aura jo adhyavasAya ko ke uccheda kA kAraNa hotA hai, kaikA zubha saGkalpa karanA manogupti hai| athavA nato kharA saMcama adi zubha anuSThAna meM pravRtta karanA aura na saMsAra ke kAraNabhUta azubha karma meM pravRtti karanA manogupti hai kyoMki jaya yoga kA nirodha ho jAtA hai usa avasthA meM na zuma saGkalpa rahatA hai aura na azubha saGkalpa hI zeSa rahatA hai ! una anasthA meM AtmA kA jo pariNAma hotA hai, vaha kala karma ke kSaya ke lie hI hotA hai| yAcanA, pUchanA aura uttara denA Adi vAcanika kriyAoM meM sAvagha arthAt pApamaya saMkalpanuM arthAta nizvita ArtadhyAna ane raudradhyananuM athayA pApayukata karmanA citanane nirodha karavo, Ama karavA mATe thatI pravRttione tyAga kare athavA sarAga saMyama Adi rU5 zubha saMkalpanuM anuSThAna karavuM managupti che. je saMkalapathI dharmano anubaMdha thAya che ane je adhyavasAya karmonA uchedanuM kAraNa hoya che, e zubha saMka9pa kare managupti che. athavA na te sarAga saMyama Adi zubha anuSThAnamAM pravRtti karavI athavA na saMsAranA kAraNabhUta azubha karmamAM pravRtti karavI mane gupti che. kAraNa ke jyAre vegane nirodha thaI jAya che te avasthAmAM nathI zubha saMkalpa raheto athavA na to azubha saMkalpa paNa bAkI rahe che. e avasthAmAM AtmAnuM je pariNAma thAya che, te sakaLa karmonA kSaya mATe ja thAya che. mAgavu, pUchavuM ane javAba de-vagere vAcanika kriyAomAM vacananuM
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 sU. 4 guptisvarUpanirUpaNam rUpA, maunavA-vAggupti rucyate / tatra-yAcanaM tAvat bhojano-padhi-mayyAdInA manyato gRhasthAdeH prArthanam, tasmin viSaye vA niyamane sati sadoraka mukha vatrikAbaddhamukhabhAgasya pravacanavihita vAkyabhuddhimanusRtya bhASaNaM kurvANasya vAgguptibhAti, evaM-mArga gamanAdiviSayaM pracchanaM kurvataH AgamavidhyanusAriNo vAniyamanena vAgguptiH, evaM-'dharmasupadize' ti kenacit-zrAvakeNa pRSTaH san samyagupayuktaH AgamoktarItyA cakSata, anyadvA sA sA chamana dhaMvA pRSTaH san lokAgamAvirodhena samAdhAya vAkurSIta, tathAvidhaH prachanAdiviSayo vAra niyamo vAggupti rucyate / evaM-naunevA'bhASaNa rUpe bacogupti bhati tathA cektam___'anRtAdinivRttiA maunaM vA ati vAraguptiH' iti / mUlabhedata trividhezvazubheSu yogeSu nigRhItavyeSu kAyayoganigraharUpA kAraguptiH khaluvacana kA niyamala karanA yA sarvathA mauna dhAraNa kara lenA vacanagupti hai| inameM se yAcanA kA artha hai-gRhastha Adi kisI dUsare se bhojana, upadhi evaM upAzraya Adi kI prArthanA-mAMga-karanA / usa viSaya meM vacana kA niyamana hone para mukha para DorA sahita mukhavastrikA bAMdhane vAle evaM zAstrokta vacanazuddhi kA anusaraNa karake bhASaNa karane vAle sAdhu kI vacana gupti hotI hai| isI prakAra Agama kI vidhi kA anusaraNa karane vAle evaM mArgagamana saMbaMdhI pRcchA karane vAle puruSa kI vacana ke niyamana se bacana gupti hotI hai| mauna dhAraNa karane se bhI vacanagupti hotI hai| kahA bhI hai-'alatya Adi vacana kA tyAga karanA athavA mauna dhAraNa karanA bacanagupti hai|' mUla bhedoM kI apekSA tInoM prakAra ke azubha yoga nigraha karane niyamana karavuM athavA sarvathA maunavrata dhAraNa karI levuM vacanagupti che. AthI mAgavAno artha che-gRhastha Adi koI bIjA pAse bhojana upAdhi tathA upAzraya AdinI yAcanA mAMgaNI karavI karavI te viSayamAM vacananuM niyamana hovAthI mukha para derA sahita mukhavastrikA bAMdhavAvALA ane zAstro kata vacanazuddhinuM anusaraNa karIne bhASaNa karanArA sa dhunI vacanagupti hoya che. AvI ja rIte AgamanI vidhinuM anusaraNa karavAvALA tathA mArgagamana saMbaMdhI pRcchA karavAvALA purUSanI vacananA niyamanathI vacagupti heya che. mauna dhAraNa karavAthI paNa vacanagupti thAya che. kahyuM paNa che-"asatya Adi vacanane tyAga kare athavA mauna dhAraNa karavuM vacanagupti che. * mULa lenI apekSA traNa prakArane azubhaga nigraha karavAne gya -
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtre zayanA''sanAdAnanikSepa-sthAnasaMcaraNepu viSayeSu kAyakRta ceSTArUpakAyika vyApArasya niyamamaram-'evaM vartam evaM na tavyam' ityevaM vyavasthArUpo bodhyaH / tathA coktam---- : kAyaliyA nivRttiH kAyotsarga zarIraguptaH syAt / doSeyo kA hinA-dibhyo viratistayoguptiH // iti / uktIcarAdhyayane 24-madhya bane pavizati gAyAyAm -'guttI niyasaNe vuttA, asu. bhatthelu 1valo ni, gupa niyantraNe-uktA, azupastheSu sarvazaH iti / 4. ... mUlam-da vihe samaNadhamle, khaMti-mukti-ajjavaM-maddavalAdhava-rUcca-jasa-tava-ciyAya--baMbhaceravAlabheyA // 5 // - chAyA-'dazavidhaH zranaNadharmaH, kSAnti-muktyA-rjana-mArdava-lAghava-satyasaMyama-tapa-styAga-brahma nayavAsabhedAt-15 ke yogya haiM, unameM se kAyayoga kA nigraha karanA kAyagusi hai arthAt zayana, Asana, grahaNa, nikSepaNa, khaDA honA, calanA-phiranA, ityAdi zArIrika ceSTA rUpa kAyika vyApAra kA niyamana karanA evaM 'aisA karanA cAhie aura aisA na karanA cAhie, isa prakAra kI vyavasthA kAyagusa hai / kahA bhI hai' 'yotsarga meM zArIrika kriyA kI nivRtti ko athavA hiMsA Adi doSoM se virati ko kAyagupti karate haiN|' ... uttarAdhyayana stra ke caubIsaveM adhyayana kI 26 vI gAthA meM kahA hai-'azubha viSayoM meM pUrNa rUpeNa vyApAra ko roka denA gupti haiM // 4 // 'dasabihe samaNadhamma' ityAdi / strArtha-patidharma damya prakAra kA hai-(1) kSamA (2) sukti (3) che temAMthI kAgane nigraha kare kayagupta che arthAt zayana, Asana, grahaNa, nikSepaNuM, ubhA thavuM halana-calana ItyAdi zArIrika ceSTArUpa kAyika vyApAranuM niyamana karavuM ane "Ama karavuM joIe ane Ama na karavuM joIe e prakAranI vyavasthA kAyagupti che. kahyuM paNa che kAyotsargamAM zArIrika kriyAnI nivRttine athavA hiMsA Adi dethI viratine kAyagupti kahe che. : uttarAdhyAyana sUtranA covIsamAM adhyayananI 26mI gAthAmAM kahyuM cheazubha viSamAM pUrNa rUpathI vyApArane reka gupti che. jA . 'dasa dihe samaNadhagme' yA sUtrAya-yatidhaza prA2nA cha-(kSA) (2) bhurita (3) mA
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a, 7 sU.5 dazavidha zramaNadharmanirupaNam 133 tatvArthadIpikA-dazavidhaH khalu mUlottara guNayogAt prakRSTaH zramaNa dharmo'nagAradharmoM vartate, kSAnti-muktyA -jaMtra-mAdeva-lAghara-patya-saMyama-tapa styAga brahmacaryavAsabhedAt / tatra-zarIrasthiti nirvAhAyA''hArAdi yAcanArtha paragRhamupagacchanaH zramaNa duSTajanA''koza-prahasanA'pamAna-tADanAdi satve'pi tattatsahanam, kAnuSyotpAdAbhAvaH zAntiH vyapadizyate 1 maravuddhirAhitya-- muktiH, upAttepvapi zarIrAdiSu saMskArA''zaktinirAsAya 'mamedam' ityevaM mamatvabuddhi nivRtti rUpA-itiyAvara 2 mRdusvabhAraH kAyAdiyogasyA'kuTilatA Arjava (4) mArdacha (5) lAghava (6) satya (7) saMyama (8) taya (9) tyAga aura (10) brahmacarya // 5 // : tattvArthadIpikA-sUla-uttara guNoM ke yoga se zramaNadharma dasa prakAra kA hai-(1) kSAnti (2) mukti (3) Arjava (4) mArdava (5) lAdhava (6) satya (7) saMyama (8) tapa (9) tyAga aura (10) brahmacarya / inakA svarUpa nimna prakAra hai , (1) kSamA-zarIrayAtrA kA nirvAha karane ke lie AhAra Adi kI yAcanA karane ke lie parAye ghara jAne vAle sAdhu ko duSTa janoM ko Akroza (DATa-DapaTa', prahasana (upahAsa), apamAna, tADana Adi hone para bhI use sahana kara lenA aura citsa meM kaluSatA utpanna na hone denA kSamA dharma hai| - (2) mukti-mamatvabhAva na ho mukti hai| arthAt prApta athavA gRhIta zarIra Adi ke prati Apakina ko dUra karane ke lie 'mamedam (4) mA (5) 653 (1) satya (7) sayama (8) ta5 () tyA ane (10) prAyaH // 5 * tatvArthadIpikA--suLa-uttara gunA cogathI zramaNadharma daza prakArane che-(1) kSAnti (2) bhuDita (3) mA 1 (4) bhA 1 (5) sAdha1 (6) satya (7) ayama (8) d5 (8) tyA Ane (10) brahmayaya samanu 2135 nIya mujaba che. (1) kSamA zarIra yAtrAnA nirvAha mATe bhejana vagerenI yAcanA karavA mATe pArakA ghare janArA sAdhune duSTa jene Akoza (dhAka-dhamakI) prahasana, (azkarI) apamAna tADana Adi thavA chatAM paNa tene sahana karI levuM ane cittamAM kaluratA utpanna na thavA devI kSamAdharma che. .. (2) bhuti-bhabhApamAnava sumita cha. arthAt pAsa sevA PIta zarIra mAhitI yAtine 2 42vAne mATe-mamedam-2 mA
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthasatre saralA ''nas 3 jAtikulAdimadA'haGkArAdabhimAnA'bhAvo mArdavam 4 atyantalomAnnivRtti lAghavam 5 santaH pANinaH, padArthAvA-munayovA, tebhyo hita satyam, uttamanane pu satsu samIcInaM yadvacanaM tatsatyam ucyate, prajiteSu zramaNeSu saMkeSu ca dharmo bRhaNArtha sAdhu satyaM jJAnacAritrAdikaM vahvapi kartavya mityeva manujJAvacanaM satya yucyane 6 IsimityAdiSu vartamAnasya prANAtipAta paJcandriya no indriya viSayaparityAgaH saMyamaH / sAvadhayogAt samyaguparamaNa vA sNymH| -yaha merA hai' isa prakAra mamatAbhAva ko syAga denA mukti hai| ' / (3) Arjana-svabhAva kI saralatA arthAt kAyayoga Adi kI kuTilatA kA abhAva Arjava dharma hai| (4) mArdava-jAnimada, kulamada, balamada, ahaMkAra evaM abhimAna kA tyAga karanA mArdava hai| : (5) lAdhava-lobha kA sarvathA tyAga / . (6) satya-sat arthAt prANiyoM, padAthoM yA muniyoM ke lie jo hitakara ho vaha satya / uttama janoM meM samIcIna vacana satya kahalAtA hai, zramaNoM meM aura unake bhaktoM meM dharma kI vRddhi ke lie 'jJAna cAritra Adi khUba karanA cAhie' isa prakAra kA anujJAvacana satya hai| . ... (7) saMghama-Isamiti Adi meM pravatamAna sAdhu kA pAMcoM indriyoM ke aura mana ke viSaya kA sthAga kara denA saMyama hai| athavA sAvadyayoga se samyak prakAra se virata honA saMyama hai / athavA jisake che e prakAre mamata bhAvano tyAga kare mukti che * (3) Arjava-svabhAvanI saraLatA arthAt kAyayoga AdinI kuTilatAne ma. ma. dha cha. , (4) mAI-timaha, maha, maha, mA2 tathA bhalibhAnanA tyAga kare mArdava che. ... (5) saadhn-saamne| sarvathA tyAsa. (6) satya-sata arthAt praviyo, pahA bhayavA munirAle mATe 2 hitakara hoya te satya, uttama janemAM samIcIna vacana satya kahevAya che, zramamAM ane temanA bhaktomAM dharmanI vRddhi mATe "tIvra cAritra Adi khUba karavA joIe A prakAranuM anujJA vacana satya che. (7) saMyama-IryAsamiti AdimAM pravartamAna adhunuM pAMce IdriyonA tathA mananA viSayane tyAga karI devo saMyama che. athavA sAvadya rogathI samyaka prakArathI virata thavuM saMyama che. athavA jenA dvArA amA pApa
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA pa.79.5 dazavidha zramaNadharmanirUpaNam yadvA-saMpamyate nitya te niyamataH pApasamArambhA dAtmA'neneti saMyamaH / sa va pRthivIkAya, saMyamAdi bhedena saptadazavidhaH / savistara meMtasya vyAkhyAnaM dazathaikAlikamUtre prathamAdhyayanasya prathama sUtre matkRtAyAm 'AdhAramaNimaMjUSa ''khyAyoM vyAkhyayAM dilokanIyam 7 tapati-dahati, sApayattiyA'STavidhaM karmati tapaH 8 syajanaM tyAgaH saMvignaikasAmbhogikAnAM bhaktAdidAnaM tyAgaH, sa ca dvividhA dravyatyAgo bhAvatyAgazca / tatrA''hAropadhizayyAnAm amAyogyANAM parityAga mAyogyAnAM yatijanebhyo dAnaM dravyatyAgaH 1 krodhAdInAM tyAgaH jJAnAdInAM yati. jane vitaraNam bhAvatyAgaH 2 / 94 anubhUta vanitAsmaraNakathAzravaNavIsaMsaktadvArA AtmA pApalamAraMbha se saMyata-nivRtta kiyA jAya vaha saMyama hai| pRthvIkAyasaMyama Adi ke bheda se saMyama sattaraha prakAra kA hai| isakA vistArapUrNa vivecana dazavakAlikata ke prathama adhyayana kI prathama gAthA kI mere dvArA racina 'AcArasaNimaMjUSA' nAmaka TokA meM dekha lenA caahie| (8) tapa-jisake dvArA ATha prakAra kA karma bhasma ho jAya vaha tapa hai| (9) tyAga-saMvega se sampanna saMjogI zramaNoM ko AhAra Adi denA tyAga kahalAtA hai / tyAga ke do bheda haiM-dravyatyAga aura bhAvatyAga / ayogya AhAra, upadhi evaM upAzraya kA tyAga karanA aura yogya AhAra Adi sAdhujanoM ko denA dravara tyAga hai aura krodha Adi kA varjana karanA tathA sAdhuoM ko jJAnAdi denA bhAvatyAga hai| samAraMbhathI sayata-nivRtta karI zakAya te saMyama che pRthvIkAya saMyama AdinA bhedathI saMyama sattara prakAra che. AnuM vigatavAra vivecana dazavaikAlika. sUtranA prathama adhyayananI prathama gAthAnI mArA vaDe racAyelI "AcAramaNi maMjUSA' nAmanI TIkAmAM joI levA bhalAmaNa che. | (8) tapa- jenA vaDe ATha prakAranA karmo bhasma thaI jAya te tapa che. . (9) tyAga-saMvegathI sampanna saMjogI zramaNane AhAra Adi Apo tyAga kahevAya che. tyAganA be bheda che, dravyatyAga ane bhAvatyAga agya AhAra, upadhi tathA upAzrayane tyAga kare ane yogya AhAra Adi sAdhujanane ApavA te dravyatyAga che ane krodha Adine tyAga kare. tathA sAdhuone jJAnAdi ApavuM bhAvatyAga che.
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthasUtre zayanA''manAdivajanaM, maithunavarjanazca brahmacarya tatra cAso basane brahmacaryavAsa 10 tAnyetAni khalu dharma vyapadezyAni bhAvyamAnAni karmAnavanirodhalakSaNasaMvarakAraNAni bhavanti // 5 // tavArthaniyukti:-pUrva lAvat-paJcapamititriguptInAM saMvarahetunvaM pratipAditam, sampati dazavidhasya zramaNadharmasya saMvarahetutvaM pratipAdayitumAha-'dasa vihe samAdhamne khaMti mutti ajaya saddava lAghava saccasayama taya vidhAya ghabharadhAmabheyA' iti / dazavidhA zramaNadharmaH zramaNasya saMvarApAdanasAmarthyahetubhUtadharmavizeSo mUlottaraguNaprakarSayuktaH khalu yatidharmoM vartate ete daza kSAntyAdayaH saMvaraM dhArayantI tyato dharmazabdena vyapadizyate ! atra (10) pUrvabhukta vanitA ke smaraNa, kathA zravA evaM strI ke saMsarga cAle zayana Asana Adi kA tyAga karanA aura maithuna kA tyAga karanA brahmacarya yA brahmacaryacAsa kahalAtA hai| . ina dasa prakAra ke dharmoM kA paripAlana karane se karmAsrava kA nirodha rUpa saMvara utpanna hotA hai // 5 // .. tatvArthaniyukti-ilale pahale samiti aura gupti ko saMbara kA karaNa batalAyAgayA thA, yahAM dasa prakAra ke zramaNadharma ko usakA kAraNA kahate haiM zramaNa kA saMbara ko utpanna karane meM samartha tathA mUlaguNoM evaM uttara guNoM ke prakarSa se yukta dharma dasa prakAra kA hai| ye kSAnti Adi dasa maMvara ko dhAraNa karane ke kAraNa dharma kahalAtA haiN| kSAnti Adi ko 'zramaNadharma' zabda se kahA gayA hai, ataH unameM mUla aura uttara (10) pU lagavesI anu. 1025. 4thA zravaNa tathA striin| sasa vALI pathArI Asana Adine tyAga karavo ane maithunane tyAga karebrahmacarya' athavA brahma saryavAsa kahevAya che. A daza prakAranA dharmonuM paripAlana karavAthI kasavanA nirodha rUpe saMvara utpanna thAya che pApA tattvArthaniyukita-AnAthI pahelA samiti ane guNine saMvaranA kAra tarIke batAvavAmAM AvyA che. ahIM have daza prakAranA zramadharmane saMvaranA kAraNa tarIke kahevAmAM Ave che. zramaNane, saMvarane utpana karavAmAM samartha tathA mUlaze ane uttaragunA prakarSathI yukta, dharma daza prakAra che. A kSatti vagere desa saMvarane dhAraNuM karavAnA kAraNe dharma kahevAya che. kSAnti Adine zramaNa
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 sU. 5 dazavidha zramaNadharmanirUpaNam 137 kSAntyAdInAM zramaNadharmatvakathanena teSu mUlottaguNaviziSTatvalAmAt agAriSu tavyAvRtti rucyate, mULottaraguNayuktAH khalu zAntyAdayo gRhastheSu nopalabhyante yayA sarvAvarathAsu anagArAH zramaNAH kSamANAH sakalabhadasthAnanigrahakAriNaH suvarNAdidhanarahitAH santaH sarvathaiva brahmadarya dhArayanti na tathA'gAriNaH prakRSTa zAnyAdizAlino bhavanti tatra zaktizAlinaH khalvAtmanAkSamaNaM sahanapariNAma: zAntiH kSamA / azaka tasya pratIkArA'nanuSThAnaM titikSArUpAH kSamA sahanazIlatA krodhodaya nirodhaH udita krodhasya kA vivekavalena viphalatA''pAdAnam, tatrAnyaiH prayuktasya krodhahetubhUtasya dopAdeH sadbhAvAsadbhAvaparicintanAt kSamA krtvyaa| guNoM kI viziSTatA kA lAbha hone le gRhasyoM se unakA abhAva kahA gayA hai| arthAt mUlaguNoM aura uttara guNoM se yukta kSamA Adi dasa dharma gRhasthoM meM nahIM pAye jAte / jaile anagAra amaNa kSamAprANa hote haiM, mada ke lalakAra sthAnoM kA nigraha karate haiM, svarNa Adi dhana se rahita hote haiM aura pUrNa rUpa se brahmacarya kA pAlana karate haiM, vaile gRhastha utkRSTa kSamA Adi ke dhAraka nahIM hote| (1) kSAnti---pratIkAra kI zakti le yukta hone para zrI kSamA kara denA arthAt AtmA meM sahana karane kA pariNAma hogA zAnti hai| azakta kA pratIkAra na karatA titikSA rUpa kSamA, sahanazIlatA, krodha ke udaya kA nirodha yA utpanna hue krodha ko viveka ke bala se niSphala kara denA kSAnti hai| jaba koI apane meM kilI doSa kA Aropa kare dharma zabdathI kahevAmAM Ave che AthI temAM mULa ane uttaragunI viziSTatAne lAbha hevAthI gRhasthAmAM temanI gerahAjarI gaNavAmAM AvI che. arthAt mULagu ane uttaraguNethI yukta kSamA Adi daza dharma gRhasthAmAM jovAmAM AvatAM nathI. jevI rIte anagAra zramaNa kSamAprANa hoya che, madanA tamAma sthAne nigraha kare che, suvarNa Adi dhanathI rahita hoya che ane pUrNa rUpathI brahmacaryanuM pAlana kare che, tevI rIte gRhastha utkRSTa kSamA AdinA dhAraka hatA nathI. (1) zAnti:-pratinI zatithI yukta hai| chatai 54 bhAdI ApavI arthAt AtmAmAM sahana karavAnuM pariNAma he kSAnti che. azaktane pratikAra na karava titikSArUpa kSamA, sahanazIlatA krodhanA udayane nirodha athavA utpanna thayelA krodhane vivekanA baLathI niSphaLa karI de kSAnti che. jyAre keI pitAnAmAM kaI doSanuM AropaNa kare ane tethI krodha utpanna ta0 18 kI tazI
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tattvArthasUtre tatra-doSAdi sadbhAvacintanaM yayA-lantyeva ete mayi doSAH na kima pyAlI RSA badatI'-tyevaM kSantavyam / evaM-doSAdInAmasabhAvacintanaM yathA naiva khalu adhi vartate-ele doSAH' yAnajJAnAdinA'sau badatIti kSantavyam / evam-krodha doSa paricintanAdapi kSantavyam tathAhi-kruddhasya janasya vidveSA''. sAdanasmRtibhraMza vratalaupAdayo doSA bhavanti, krodharUpAyapariNato jIvo vidveSI san karma badhnAti-anyaM vA nihanti, tena-prANAtipAtavirativratalopo bhavet aura usale krodha utpanna hone kI saMbhAvanA ho to apane meM usa doSa kA sarvAcya hai athavA nahoM, ailA vicAra kara kSamA karanA caahie| yadi hArataca doSa kA samAva ho to locanI cAhie-'ye doSa mere andara haiM hI, adacha zrI vizthA nahIM kaha rahA hai| yadi doSa na ho to vicAra karanA cAhie-ajJAna ke kAraNa yaha jina doSoM kA honA kahatA hai, ve mujhamahI hai aisA vicAra karake use kSamA kara denA caahie| krodha ne satpanna hone vAle doSoM ko vicAra karake bhI kSamAbhAva dhAraNa karanA cAhie, jaise-jo manuSya krodha ke vazIbhUta ho jAtA hai, usake citta meM vidveSa kA bhAva utpanna hotA hai, vaha hiMsA para utArU ho jAtA hai, usakI smRti naSTa ho jAtI hai aura usake vratoM kA vilopa ho jAtA hai / krodha kaSAya ke adhIna huA jIva dveSa se yukta hokara karma kA bandha karatA hai yA dUsare kI hatyA kara DAlatA hai jisase usake prANAtipAtaviramaNa vrata kA nAza ho jAtA hai| vaha thavAnI zakayatA ubhI thAya te pitAnAmAM te doSane sadbhAva che ke nahIM evuM vicArIne kSamA pradAna karavI joIe. je hakIkatamAM pitAnA deSane sadUbhAva hoya te vicAravuM joIe-"A deSa mArAmAM to che ja, A kazuM ja khoTuM kaheto nathI je doSa na hoya to A pramANe vicAravuM joIe-"ajJAnanA kAraNe A je de hovAnuM kahe che, te mArAmAM nathI e mujaba vicAra karIne tene mAphI bakSavI joIe. krodhathI utpanna thanArA deno vicAra karIne paNa kSamAbhAva dhAraNa kara joIe, jemake-je manuSya krodhane vazIbhUta thaI jAya che, tenA cittamAM viSane bhAva utpanna thAya che, te hiMsA para savAra thaI jAya che, tenI mRti nAza pAme che temaja tenA vratane vikSepa thaI jAya che. krodha kaSAyane tAbe thayelo jIva thI yukta thaIne karmo bAMdhe che, athavA bIjAnI hatyA karI nAkhe che ke jethI tenA prANAtipAta viramaNa vratane nAza thaI jAya che..
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 sU. 5 dazavidha zramaNadharmanirUpaNam 139 gurUnapi mAtA-pitrAdIn AsAdayeta adhikSipeta kruddhaH khalu bhraSTasmRtiko bhUtvA mRSApi vadat viramRta pravajyA pratipattiH pareNA'dattamapi gRhNIyAt evamapradveSarAgAtU-maithunamapi Aseveta, evaM-pradveSazAyuktaH lahAna buddhayA'virateSu gRhastheSu tadyogopakaraNeSu ca sU mapi vidhyAt tela parigrahadopo'dhyApadheta, evaM kruddhaH san uttaraguNabhaGgamapi kuryAt / uktazca-kuddho hayAdgurunadhi iti evaM-mUDhasvabhAparzicantanAcca kSantavyam tathAhi rokSA'parokSA''koza tADana hanana dharmabhrazAnA suttarottararakSArtha kSamA kartavyA, parokSamAkozati sati bhRDhe kSamAkaraNena pratyakSAkozanaM rakSitaM bhavati / ena muttarottaranApi bodhyam / evaM apane mAtA-pitA Adi gurujanoM para bhI AkSepa karane se nahIM cktaa| smRti zUnya hokara mithyA bhASaNa bhI karatA hai| vaha bhUla jAtA hai ki maiMne dIkSA aMgIkAra kI hai aura adatta ko bhI grahaNa kara letA hai| rAga-dveSa ke vazIbhUta ho maithuna kA bhI sevana karatA hai| isI prakAra rAga-dveSa se yukta hokara gRhasthoM ko apanA sahAyaka samajha kara una para yA unake upakaraNoM para mUrchA bhI dhAraNa karatA hai, isa kAraNa parigraha ke pApa kA bhI bhAgI hotA hai| isI prakAra krodhI puruSa uttara guNoM ko bhI bhaMga karatA hai / kahA bhI hai-'krutra huA jIva gurujanoM kA bhI ghAta kara DAlatA hai|' isI prakAra mUDha-svabhAva kA vicAra kara le kSamA dhAraNa paranA cAhie aura-parokSa, aparokSa, Akroza, tADamA, hanana aura dharmabhraMza .kI uttarotara rakSA kA vicAra karake kSamA karanA cAhie / jeho koI mUDha purupa dhadi parokSa meM Akroza karatA hai to honA cAhie ki vaha te pitAnA mA-bApa vagere vaDIla leka para paNa AkSepa karavAnI hada sudhI jAya che. Rtizanya ghaIne sicyAbhASaNe paNa kare che. pote dIkSA aMgIkAra karI che e vAta paNa bhUlI jaIne nahIM ApelI vastune paNa svIkAra karI le che. rAga-dveSane vazIbhUta thaIne maithuna paNa sevatA hoya che. evI ja rIte rAga-dveSathI yukta thaIne gRhasthane pitAnA madadagAra samajIne temanAmAM athavA temanA upara paratve meha paNa dhAraNa kare che. A kAraNe pari. brahanA pApane paNa bhAgIdAra bane che. vaLI AvI ja rIte kodhI purUSa uttaraguNane paNa bhaMga kare che. kahyuM paNa che-krodhI thayele jIva vaDIlajanonI paNa hatyA karI nAkhe che. evI ja rIte mUha-svabhAvane vicAra karIne kSamA dhAraNa karavI joIe ane parokSa apakSa, Akroza, tADana, hatyA ane dharmabhraMzanI uttarottara rakSAno vicAra karIne kSamA ApavI joIe jema kaI mUDha-purUSa kadAca
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 tatvArthasUtre bhAgyena mAM parokSamAkrozati na pratyakSam ' ityevaM lAbhamatvA kSantavyam' evam pratyakSamAkrozatyapi na mAM tADayati iti kSantavyameva, ityAdirItyA kSamitavyam evam tADanaM kurvatyapi vAle mUDhe kSantavyam, evaM svabhAvAH khalu mUDhA bhavantIti matvA kSamA kartavyAH bhAgyena mRDho'yaM tADayatyeva na prANairviyojayatIti bhAvaH / evaM prANairviyojayatyapi mUDhe kSantavyam, bhAgyena khalu mUDho'yaM mANaireva viyojayati na mAM dharmAd bhraMzayati iti matvA kSantavyam / evaM-janmAntaropArji : pratyakSa meM Akroza nahIM karatA, yaha merA lAbha hI hai, aisA soca kara kSamA karanA cAhie / Age bhI isI prakAra samajhanA cAhie / agara koI pratyakSa meM Akroza kare to socanA cAhie- 'yaha Akroza karake hI raha jAtA hai, merA tADana nahIM kara rahA haiM aura isa lAbha kA - vicAra kara ke kSamA karanA caahie| agara tADanA karane vAle para bhI kSamAbhAva dhAraNa karanA ucita hai / usa samaya socanA cAhie ki mRDha janoM kA svabhAva hI aisA hotA hai / yaha mUDha bhAgya se tADanA karake hI raha jAtA hai, prANoM se rahita to nahIM karatA, yahI ganImata hai, aisA vicAra kara usa mUDha ko kSamA kara denA caahie| kadAcit koI ajJAnI prANa lene para utArU ho jAya to vicAra karanA cAhie - " sadbhAgya se yaha lUDha prANI mujhe prANoM se hI rahita kara rahA hai, dharma se bhraSTa nahIM kara rahA, aura aisA vicAra karake kSamA bhAva . dhAraNa karanA caahie| ajANatA Akroza kare te vicAravu joie ke te pratyakSamAM Akroza karatA nathI. e ja mArA phAyadAmAM che evuM samajIne kSamA ApavI joie. AgaLa paNu A mujakha ja samajavAnuM che. agara jo koI pratyakSamAM Akoza kara tA vicAravu' joIe-A krodha karIne ja rahI jAya che, mane mArA nathI' ane A lAbhanA vicAra karIne kSamA mApavI joI e. agara mAranArane paNa kSamA ApavI joIe te ucita gaNAya. te samaye ema vicAravuM ke mUDha mANuseAnA svabhAva ja evA hoya che. mA mUDha mArA sArA nasIe mAra mArIne ja sateASa mAne che paNa mane jIvathI te mAratA nathI eTalu ja sArU che. evA vicAra karIne te mUDhane kSamA ApI devI joI e kadAcit kAI ajJAnI prANa hazuvA sudhInI hrade AvI jAya te vicAra karavA joI e-'sadbhAgye A mUDha prANI mane prANaiAthI ja rahita karI rahyo che, dhamathI bhraSTa karatA nathI' ane AvI bhAvanA bhAvIne kSamAbhAva dhAraNa karavA joIe.
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 sU.5 dazavidha zramagadha maniDapaNam 141 tasya karmaNaH khalvayaM vipAko mama vartate yadayaM pratyakSaM parokSaM vA''krozati mAM .tADayativA, mama pUrvabhavakRtakarmodayasya nimittamAtramayaM vartate yato dravyakSetra kAla bhAvAnusAreNaiva karmaNA suiyo bhavatIti matvA svakRtakarmaphalAbhyAgamo'yaM mama vartate nimittamAtraM para iti kSantavyam, kSamArUSo dharmaH saMvarahetutayA'vagantavyAH 1 mamatvavuddhirAhityaM muktiH sA ca upAtteSvapi zarIrAdiSu saMskArA''sakti nirAsAya 'mamedam' ityevaM mamatvabuddhinittirUpA 2 evam RjorbhAva: karma vA''rjavam sAralyam bhAvavizuddhiH kAyavAGmAnasamAvAnAM kuTilatA rAhityam zaThatAvirahitatvaM ca, bhAvadoSa mAyA chalakapaTAdi vizrjanam Arjavam / . isI prakAra muni ko socanA cAhie ki-'yaha pUrvajanma meM upArjita mere karmoM kA hI phala hai ki yaha pratyakSa meM thA parokSa meM mere tADanA kA rahA hai athavA mujha para Akroza karatA hai| yaha vecArA mere karmoM kA nimitta mAtra bana rahA hai, kyoM ki karma dravya, kSetra, kAla aura bhAva ke anusAra hI phala denA hai| isa prakAra yaha to vAstava meM mere karma kA hI phala hai, dUsarA to isameM nimitta mAtra hai, aisA vicAra karake kSamA karanA cAhie / kSamAdharma laMbara kA kAraNa hotA hai| (2) mukti-mamatvabuddhi se rahita honA mukti dharma hai| prApta yA gRhIta zarIra Adi para-padArthoM meM saMskAra evaM Asakti kA nivAraNa karane ke lie 'yaha merA hai' isa prakAra kI samasva buddhi kA na honA mukti kA lakSaNa hai| AvI ja rIte munie vicAravuM joIe ke-"A pUrvajanma upAjita mArA ja karmonuM phaLa che ke A pratyakSamAM athavA parokSamAM mane tADana kare che athavA mArA upara krodha kare che. A bApaDe mArA karmonuM nimitta mAtra banI rahyo che, kAraNa ke karma dravya kSetra, kALa ane bhAva anusAra ja phaLa pradAna kare che. Ama A badhuM hakIkatamAM te mArA karmo ja vipAka che, bIjo te AmAM nimitta mAtra che. evuM vicArIne kSamA karavI joIe A kSamAdharma saMvaranuM kAraNa hoya che. (2) muktiA-mamatva buddhithI rahita thavuM mukti dharma che. prApta athavA gRhIta zarIra Adi para-padArthomAM sarakAra tathA AsaktinuM nivAraNa karavA mATe "A mArUM che e prakAranI mamatvabuddhinuM na levuM muktinuM lakSaNa che. (3) Ajava-AjutA, saraLatA bhAvavizuddhi, kAyA vacana ane mananI kuTilatA na hovI zaThatA-luccAIno abhAva athavA bhAva deSarUpa
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ MARARIA 142 tattvArtha bhAvadopayukto jano nikRtyuiktaH san ihA munA'zubhaphala janakamakuzalaM kopa cinoti, anuzalakopavitazvopadizyamAnaM zreyo'pi mokSasAdhanaM samyagdarzanAdikaM na zradadhAti tasmAt-ArjavadharmaH karmAsa banirodhalakSaNasaMvarahetu bhavati-3 "evam-mRdo komalasya bhAvaH-karma vA mArdavam, vinamramA garvarAhityaJca jAti 'kulasampadAdimadanigrahaH mAnavighAtazca bhavati madena, abhyutthAnA''sanadA. naja lagraha yathAyogyavisyakaraNarUpavinamramAdena cittapariNAmanizeSotsekarUpa garvarAhilyena ca jAti-kulAdimadanAzo sati jAtikularUpaiyavijJAnazruta (3) Arjaba- RjutA, laratatA, bhAvavizuddhi, kAya bacana aura 'mana ko kuTilanA na honA, zaThatA-dhUrtatA kA abhAva yA bhAvadoSa rUpa mAyA, chala, kapa Adi kA vajana Arjavadharma hai| bhAvadoSa se yukta jana mAyAcAra se yukta ho kara isa loka aura para loka meM azubha phala utpanna karane vAle akuzala zramoM kA upacaca karatA hai| akuzala kA kA japacaya karane vAlA zreyaskara evaM mokSa ke sAdhana samyagdarzana Adi para bhI zraddhA nahIM krtaa| yaha Arjava karmAstrava ke nirodha rUpa saMbara kA kAraNa hotA hai| ___ () mArdava-mRdu arthAt komala kA bhAva thA karma mArdava hai| dhinamratA, garva le rahita honA, jAti kula sampatti Adi ke mada kA nigraha karanA yaha saba mArdava hai| mada karane se mAna kA vighAta hotA hai| gurujanoM ke Ane para uTha kara khar3A ho jAnA, unheM Asana pradAna karanA, hAtha joDanA, yathAyogkSa vinaya karanA tathA citta meM ahaMkAra na utpanna hone denA, ina lava le jatimada evaM kulamada Adi kA mAyA, chaLa, kapaTa Adine tyAga Arjava dharma che. bhAvadaSathI yukta manuSya mAyAcArathI yukta thaIne A leka ane paralekamAM azubha phaLa utpanna karavAvALA akuzaLa karmone upacaya kare che. akuzaLa karmono upacaya karanAra zreyaskara tathA mekSanA sAdhana samyakdarzana Adi para paNa zraddhA rAkhatA nathI. A Arjava dharma karmAstranA nirodha rUpa saMvaranuM kAraNa hoya che. (4) bhAI-bhRDa arthAt mana mA athavA bha bhAI cha. vinamratA garvathI rahita thavuM, jAti, kuLa sampatti vagerenA madane nigraha kare. A badhuM mArdava kahevAya che, mada karavAthI mAnane nAza thAya che. vaDIlajanA Agamana prasaMge UbhA thaI javuM, temane Asana ApavuM, hAtha joDavA, yathAyogya vinaya kare tathA cittamAM ahaMkAra utpana na thavA deve A badhAMthI jAtimA ane kulamada Adine vinAza thAya che. je purUSa jAtinA
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a. 7 sU.5 dazavidha zramaNadharmanirUpaNam 153 lAbhavIryarUpa madAndha-aizvaryamadAndha-vijJAnamadAndha-zrutamadAndha-lAbhamadAndha vIryamadAndhAH khalu puruSAH bahukarmAlabAna utpAdayanti, tasmAt-tathAvidha mAdevadharmasenanena jAtikulAdi madamAnavinAzanadvArA kanibanirodhalakSaNa saMvara utpadyate, sArdavabhAve kila-jAti kullarUpaizcaryAdibhiraSTabhirmadasthAna matto bhUtvA paranindA-svamazaMsAbhiruciH tItrAhakAropahara buddhiH khalu puruSo'zubhaphaladAyakamakuzalaM karma saMcinoti, zreyaH khallu-muktisAdhana bhUtaM samyam darzanAdika supadizyamAnamapi na zraddadhate, tarasAla- eteSAM khalu jAtyAdi mada mAnasthAnAnAM samUlaghAtopaghAtAya mArdavarUpo dharmaH saMvaraheturavagantavyaH-4 evam-alobhalakSaNaM lAghavam laghubhAvo'pi saMvara hetu bhavati, anyathA-lobhavinAza hotA hai| jo puruSa jAti , kula ke rUpa ke aizvarya ke, jJAna ke, zruta ke lAbha ke athavA bIrtha ke badale aMdhe hole, ve bahuta kamoM kA bandha karate haiN| ataeca lAvadharma ke sevana se jAtipada kulamada Adi kA vinAza hokara laMbara kI utpatti hotI hai| ___ mArdava ke abhAva meM jAnimada, kulalada, rUpamada, aizvaryamada Adi ATha madasthAnoM se unmatta hokara puruSa paranindA aura AtmaprazaMsA kI rucivAlA, tIna ahaMkAra se upahata vuddhi vAlA hokara azubha phala dene vAle akuzala kaloM kA saMcayaza karatA hai| zreyaskara aura mokSa ke sAdhana sasthagdarzana Adi kA upadeza sunakara bhI una para zraddhA nahIM karatA / athaeva jAtimada Adi kA mUla vinAza karane ke lie mArdava dharma kA Avedana karanA cAhie / ___ (5) lAghava- lona kA tyAga thA aghunA ko lAghava dharma kahate kuLanA, rUpanA, mIlkatanA, jJAnanA, zratanA lAbhanA athavA vIryanA madathI AMdhaLA thaI jAya che, te ghaNuM badhAM karmo bAMdhatA hoya che AthI mAIvadharmanA sevanathI jAtimada, kuLamada Adine vinAza thaIne saMvaranI utpatti thAya che. mArdavanA abhAvamAM jAtimada, kuLamada rUpamada, ezvaryamada Adi ATha madasthAnethI utpanna thaIne, purUSa pArakI nindA ane AtmaprazaMsAnI rUcivALa, tIvra ahakArathI upahana buddhivALo thaIne azubha phaLa ApanAra akuzaLa kamene saMcaya kare che. zreyaskara ane mokSanA sAdhana samyakdarzana Adine upadeza sAMbhaLIne paNa temanAmAM zraddhA rAkhatA nathI AthI jAti mada Adine samULa vinAza karavA mATe mArdavadharmanuM Asevana karavuM joIe. . (5) lAghava-bhane tyAga athavA laghutAne lAghavadharma kahe che. A
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ bnyaar dopAt krodhamAnasAyA prANAtipAta mRpAvAdastetha maithuna parigraharUpa gauravopa cayopacitaH khalvAtmA bhAvalAghArahitavAd gurubhavati, bhAvagauravayukta AtmA ihAmutrA'zubha phaladAya kamakuzalamava yopacinoti, aza,makarmopacitazca niHzreyasa sAdhanamapi samyagdarzanAdikamupadizyamAnamapi no zradadhAti, tasmAt mamatA parityAganissagatvarUpamAvalAya-dravyalAghavaJca khabara herbhavati-5 sati-prazaste'rthe bhavaM satyam, digAditvAt yan pratyayaH, yathAvasthitArthapratIti. janakaM vacaH satyam, sadsyo jIvebhyo vA hitaM satyam, tat khllu-bcohaiN| yaha bhI saMvara kA kAraNa hai| lAvadharma ke abhAva meM lobha rUpa doSa ke kAraNa krodha, zAna, mAyA, prANAtipAta, sRpAvAda, corI, maithuna evaM parigrahaNa rUpa gaurava (bhArIpana) se yukta zudhA zAtmA bhAva -lAghava se rahita hone ke kAraNa gurU bana jAtA hai| bhAkSagaurava se yukta AtmA isa loka meM aura paraloka meM azubha phala dene vAle, akuzala pApa kamoM kA saMcaya karatA hai aura jisane akuzala kamoM kA saMcaya kiyA hai vaha jIva mokSa ke sAdhana myagdarzana Adi kA upadeza suna. kara bhI una para zraddhA nahIM krtaa| ataeca mamatAparityAga rUpa bhAvalAghava aura ni:saMgatA rUpa dravyalAghava saMvara kA kAraNa hai| (6) satya-jo sat yA prazasta artha meM ho vaha satya hai / dika Adi meM pATha hone se 'yat' pratyaya hokara 'sat se 'satya' zabda niSpanna huA hai / tAtparya yaha hai ki yathArtha padArtha kI pratIti utpanna karane vAlA vacana satya kahalAtA hai| vaha latya vacana paruSa (kaThora) pazu saMvaranuM kAraNa che. lAghavadharmanA abhAvamAM lobha rUpa doSanA kAraNa krodha, mAna, mAyA, prANAtipAta, mRSAvAda, cerI, mithuna ane parigraha rUpa gaurava (bhArepaNuM)thI yukta thayela AtmA, bhAva-lAghavathI rahita hovAnA kAraNe gurU banI jAya che. bhAvagauravathI yukta AmA A lekamAM temaja parAkamAM azubha phaLa ApanArA, akuzaLa pApakarmono saMcaya kare che, ane je akuzaLa pApakarmone saMcaya karyo che te jIva mekSanA sAdhana samyakdarzana Adine upadeza sAMbhaLIne paNa temanAmAM zraddhA rAkhatA nathI. AthI mamatA parityAga rUpa bhAvalAghava ane niHsaMgatA rUpa dravyala ghava saMvaranA kAraNa che. (6) satya-je sata athavA prazasta arthamAM hoya te satya che di AdimAM pATha hovAthI "ya" pratyaya thaIne "satathI satya zabda niSpanna thayela che. tAtparya e che ke yathArtha padArthanI pratIti utpanna karanAruM vacana satya kahevAya che, A satya vacana purUSa (kaThera) na hovuM joIe, niSphara
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 s. 5 dazavidha zramaNadharmanirUpaNam 145 aparuSam aniSThuram-parapIDAvajekam-apizunam-pratItikArakam-cApalyarahitam anAvilama-kaSAya kAluSyavarjitam-vicchedarahitam-nirantaroccaritam aviralam asambhrAntam tvarodoSarahitam spaSTam madhuram zrutisukhAvaham abhijAtam savinayam asandigdham audAryayukta auddhatyavarjita amAtyam vidvajjana mano'nuraJjanasamartham AtmazlAghAvarjitam prastutArthAbhidhAyi mAyA loma krodha mAna kapAyacatuSTayarahitaM sevyam / evaM gaNadharamatyeka vuddhaviracita sUtramArgAnusAramavRttArtham arthanIyam athipuruSabhAvagrahaNasamartha svaparArthAnugrahakArakaM nirupadhi nizchalam dezakAlAnupasAri-anavayam janazAsanAzastaM esayuktam mitaM yAcananahIM honA cAhie, niSThura nahIM honA cAhie, para zo pIr3A pahucAne vAlA na honA cAhie, cugalI rUpa azvA apratItikAra nahIM honA cAhie / vaha capalatA se rahita ho, kaSAza kI kaluSatA se rahita ho, aTaka-aTaka kara na bolA jAya-lagAtAra uccarita ho, avirala ho, abhrAnta ho, jaldabAjI se rahita ho, spaSTa adhura aura zruti sukhada ho, abhijAta ho vinayayukta ho, asaMdigdha, udAratAyukta, udhatatA se rahita, gaMvArU na ho-vidvAn jano kA anuraMjana karane meM samartha ho, AtmaprazaMsA se rahita ho, prastuta artha kA pratipAdana karanevAlA ho, krodha mAna mAyA aura lobha kaSAya le rahita ho, seyanIya ho, tathA gaNadharoM pratyeka buddhoM aura sthapiroM dvArA racita sUtramArga ke anukUla 'artha vAlA ho, upadhi evaM chala se rahita ho, deza-kAla ke anukUla ho, niravadya ho, jaina zAsana dvArA prazasta ho, yama-niyama se yukta na levuM joIe, bIjAne pIDA pahoMcADe evuM na hovuM joIe, cADI rUpa athavA apratItikAraka na hovuM joIe, te capaLatAthI rahita hoya, kaSAyanI kalaSatAthI rahita hoya, aTakI-aTakIne na bolavAmAM Ave-satata-ekadhAruM * uccAraNa hoya, avirala hoya, abhrAnta hoya, chetarapIMDIthI rahita hoya, spaSTa madhara ane sAMbhaLavuM game evuM hoya, abhijAta hoya, vinayacukata hoya, asaMdigdha, udAratAyukta, uddhatatAthI rahita, gAmaDiyuM na hoya-vidvAnajananuM anaraMjana karavA mATe samartha heya AtmaprazaMsAthI rahita hoya prastuta arthanuM pratipAdana karanAruM hAya, krodha mAna mAyA ane lobha kaSAya yukta , hAya sevana karavA gya tathA gaNadhare pratyeka buddho tathA sthaviro dvArA , racita sUtramArga anukULa arthavALuM hoya arthanIya (vAMchanIya) hAya - parane anugraha karanAruM hoya, upadhi tathA chaLa-kapaTa vagaranuM hoya, dezakALane anukULa hoya, nirava haya, jainazAsana dvArA prazasta hoya, yama ta0 19
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - tattvA pracchanne praznottararUpaM satyaM dharmaH saMvarasya heturbhavati 6 evaM kAyAdiyoganigrA. lakSaNaH saMyamaH saptadazavidho dharmaH karmAsavanirodhalakSaNasaMvaraheturbhavati 7 tapazca saMyatasyA''tmano vizodhanArtha bAhyAbhyantaratapanarUpaM bodhyam, zarIrendriya tApanAt karmanirdahanAcca tapo vyapadizyate, tacca tapo dvAdazavidham, tatre SaTka bAhya manazanAdikam AtApanAdirazca kAyaklezarUpam, Abhyantarazca prAyazcicAdikaM SaTkam, / caturthaSaSThA'STamabhaktAdirUpaM vA, athavA tapo yavamatyAdi bhaidenA'nekavidham, dvAdazabhikSupratimArUpaM vA tapaH saMvarasya heturbhavatIti 8 ho, mita ho, esA praznottara rUpa vacana satya kahalAtA hai| yaha sarapa bhI saMghara kA kAraNa hai| (7) saMyama-kAyayoga Adi kA nigraha lakSaNa vAlA saMyamadharma hai| saMyama sataraha prakAra kA hai aura vaha Asrava kA nirodha karake saMbara kA kAraNa hotA hai| (8) tapa saMyamI AtmA kI vizuddhi ke lie pAhya aura Abhyantara jo tapana hai, use tapa kahate haiN| zarIra ko aura indriyoM ko tapta kara dene tathA kamoM ko dagdha karane ke kAraNa use tapa kahate haiN| tapa ke bAraha bheda haiM, jinameM chaha anazata Adi tathA kAyakleza rUpa AtA. panA Adi haiN| prAyazcitta Adi chaha Abhyantara tapa haiN| upavAsa, velA, telA Adi ke bheda se athavA yavamadhya Adi ke bheda se athavA dvAdaza bhikSupatimArUpa se tapa ke aneka bheda-prabheda haiN| unakA varNana anyatra dekha lenA cahie / yaha tapa bhI asravanirodharUpa saMvara kA kAraNa hai| niyamathI yukta heya, ke heya--evuM praznottara rUpa vacana satya kahevAya che. A paNa satya saMvaranuM kAraNa che. (7) saMyama-kAyAga AdinA nigraha lakSaNavALe saMyama dharma che. saMyama sattara prakAra che ane te Astavane nirodha karIne saMvaranuM kAraNa bane che, [, (8) tapa-saMyamI AtmAnI vizuddhi mATe khAdA tathA AtyaMtara che tapazcaryA che tene tapa kahe che. zarIra tathA Indriyone tasa karanAra tathA kone bhasma karavAnA kAraNane tapa kahe che. tapanA bAra bheda che jemAM cha anazana Adi tathA kAyakaleza rUpa AtApanA Adi che. prAyazcitta Adi cha AtyaMtara tapa che. upavAsa, chaTha, adama, AdinA bhedathI athavA madhya AdinA dathI athavA bAra zikSapratimA rUpathI tapanA aneka bheda-prabheda che. emaMnuM varNana anyatra joI levuM. A tapa paNa Asavanirdha rUpa saMvaranuM kAraNa che.
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a. 7 sU. 5 darzavidha zramaNadharmanirUpaNam d i tyAgastAvat vAhyAnAM rajoharaNapAtrAdyupadhizarIrAnapAnAdInAm AbhyantarANAMca ! duSTAno vA kAyavyApAra krodhAdInAM mUrcchAlakSaNabhAvadoSaparityAga - rUpaH saMvarasya heturbhavati / 'saMyama sAdhanazvAd rajoharaNAdikaM dhArayati na tu rAgAdiyuktaH zrobhAdyartham, tathA ca vAhyAbhyantaropakaraNAdi viSayakaparigraharUpaM bhAvadoSasya sarvathA tyAgohi AsravadvAraM saMvRNoti / evaM zarIradharmopakaraNAdiSu Hreate rUpamA parityAgena mamatvarAhityaM tyAgo vodhyaH tathacoktarItyA | bhAvadoSatyAgaM kRtvA vAhyopakaraNaM rajoharaNapAtrAdikamupabhuJjAno'pi syAgyeva mavati, tathAvidhatyAgo'pi karmAsravanirodhalakSaNasaMvarasya heturbhavati 9 evam sarvathA (9) syAga - rajoharaNa, pAtra upadhi, zarIra, anna-pAnI Adi bAhya padArtho kA tathA mana vacana kAya ke dUSita vyApAra evaM krodha Adi Antarika doSoM kA parihAra karanA syAMga hai / yaha tyAga saMvara kA kAraNa hotA hai| tyAgI puruSa saMyama ke sAdhana hone ke kAraNa rajoharaNa Adi ko dhAraNa karatA hai, egAdi se yukta hokara zobhA ke lie nahIM / isa prakAra bAhya aura Abhyantara upakaraNa Adi viSayaka parigraha rUpa bhAvadoSa kA sarvathA tyoga asravadvAra ko roka detA hai / isa prakAra zarIra tathA dharmopakaraNa Adi meM bhAva doSa rUpa Alakti kA parityAga karake mamatva se rahita honA tyAga samajhanA cAhie | ukta prakAra se bhAvadoSa kA tyAga karake rajoharaNa pAtra Adi bAhya upakaraNoM kA upabhoga karatA huA bhI tyAgI hI kahalAtA hai / yaha syAga bhI karmo ke Asrava-nirodha rUpa saMvara kA kAraNa hotA hai / (8) tyAga -ranerakhAyu, pAtra, (adhi, zarIra, anna-pANI, mAhi bAhya padArthonA tathA mana vacana kAyAnA kRSita vyApAra ane krodha vagere AMtarika doSAnA parihAra karavA tyAga che. A tyAga savaranuM kAraNa ane che. tyAgI purUSa, sayamanA kAraNu hAvAne lIdhe, rajoharaNu vagere dhAraNa kare che, rAgAddhithI yukta thaine mAtra zAlA khAtara nahI. A prakAre khAhya ane AbhyaMtara upakaraNa Adi viSayaka parigraha rUpa bhAvadoSane sarvathA tyAga Asrava dvArane baMdha karI de che. A rIte zarIra tathA dhammapakaraNa AdimAM bhAvadoSa rUpa Asaktine parityAga karIne mamatvathI rahita thaI javuM tyAga samajavA ghaTe. ukta prakArathI bhAvadoSanA tyAMga karIne rajoharaNu pAtra Adi mAtA upakaraNeAnA upabhAga karatA thakA paNa te tyAgI ja gaNAya che, A tyAga paNa karmAMsa-nirodha rUpa saMvaranuM kAraNa hAya che. bhA
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - tatvAsa maithunaparivarjanarUpabrahmacarya paripAlanamapi tathAvidhasaMvarasya heturbhavati 10 tathA caite kSAntyAdayo daza zramaNadharmAH karmAstravanirodhalakSaNasaMvarahetavo bhavantIti vodhyam / uktaJca-samavAyAGge 10 samavAye 'dasavihe samaNa dhamme' taM jahAkhatI 1 muttI 2 ajjave 3 mahave 4 lAghave 5 sacce 6 saMjame 7 tave 8 ciyAe 9 baMbhaceraghAse 10 iti, davidhaH zramapAdharmaH prajJaptaH, tadyathA-zAntiH mukti Arjavam mArdavam lApatram-satyam-saMyamaH-tapaH-tyAgaH-brahmacaryavAsaH // 5 // mUlam-aNuppehA aNiccAi vArasa bhAvaNArUvA // 6 // chAyA-'anubhekSA'nityAdi dvAdaza bhaavnaaruupaa-1||6|| tatvArthadIpikA-pUrva tAvat-karmAsaranirodhalakSaNasaMvarasya saptamattvasya hetubhUteSu samiti guptidharmA'nuprekSA-parIpahajaya-cArizeSu saptasu kramazaH samiti (10) brahmacarya-sarvathA maithuna-tyAga rUpa brahmacarya kA pAlana bhI saMghara kA kAraNa hai)| isa prakAra kSAnti Adi daza asaNadharma saMghara ke kAraNa hote haiN| samavAyAMgasUtra ke dasaveM samavAya meM kahA hai 'zramaNadharma dasa prakAra kA kahA gayA hai, yathA-(1) kSAnti (2) mukti (3) Arjava (4) mArdava (5) lAghava (6) satya (7) saMyama (8) sapa (9) syANa aura (10) brahmacaryavAna ||5|| 'aNuppehAaNiccAI ityaadi| mUtrArtha-anitya Adi bAraha prakAra kI bhAvanAeM anuprekSA kahalAtI haiM // 6 // tatvArthadIpikA-isase pUrva karma ke Arava ke nidhi svarUpavAle sAtaveM varaSa saMghara ke jo kAraNa samiti, gupti dharma, anuprekSA, parI (10) brahmacarya-sarvathA maithuna-tyAgarUpa brahmacaryanuM pAlana paNa saMvaranuM kAraNa che. A rIte kSAnti Adi daza zramaNa dharma saMvaranA kAraNe hoya che. samavAyAMgasUtranA dazamAM samavAyamAM kahyuM che-zramaNadharma dasa prakArane kahevAmAM bhAvya cha bhiDe-(1) kSAnti (2) bhuti (3) mA04 (4) mA (5) (6) satya (7) sayabha (8) ta5 (6) tyA mane (10) brahmaya pAsa // 5 // . 'aNuppehA aNiccAi bArasa bhAvaNArUvA' tyAdi sUtrArtha-anitya Adi bAra prakAranI bhAvanA anuprekSA kahevAya che. dA tArthadIpikA-AnI pahelA karmanA AzvavanA nirodha svarUpavALA sAtamAM tava saMvaranA je kAraNe samiti, gupti dharma anuprekSA
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 sU. 6 anuprekSAsvarUpanirUpaNam We guptidharmA ityete trayo bhedA lakSaNataH prarUpitAH sammati kramaprAptA manuprekSAM saMvara hetubhUtAM parUpayitumAha- 'aNuppehA aNiccAi vArasabhAvaNA rUpA' iti anuprekSA'nityAdi dvAdazabhAvanArUpA, anityasya 1 AdinA azaraNasya 2 saMsArasya 3 ekatvasya 4 anyatvasya 5 azucitvasya 6 Asravasya 7 saMvarasya 8 nirjarAyAH 9 lokasya 10 bodhidurlabhasya 11 dharmasAdhakAzvasya 12 ityevaM dvAdazAnAM bhAvanA'nucintanam, tadrUpA anuprekSA vyapadizyate / evaJcA'nityatA SnuprekSA vyazaraNAnumekSA saMsArAnuprekSA ekatvAnuprekSA'nyatvAnuprekSA'zucitvAnuprekSA SsstatrAnuprekSA saMvarAnuprekSA nirjarAnuprekSA lokAnurakSA bodhidurlabhAnuprekSA dharmasAdhakAtvA tuprekSAH ityevaM dvAdazavidhAtubhekSA saMvarasya taat bhavanti / pahajaya aura cAritra kahe gaye the, unameM se samiti gupti aura dharma kA nirUpaNa kiyA gayA, aba anukrama se prApta anuprekSA kA prarUpaNa kiyA jAtA hai " anitya Adi arre bhAvanAeM anuprekSA haiN| sUtra meM prayukta 'Adi' zabda se azaraNa, saMsAra, ekaraba, anyatva, azucitva, Asrava, saMvara, nirjarA, loka, bodhidurlabha aura dharmasAdhakAhitya kA grahaNa hotA hai| ina bAraha bhAvanAoM kA punaH punaH cintana karanA anuprekSA hai| isa prakAra (1) anityatvAnuprekSA (2) azaraNatvAnuprekSA (3) saMsArAnu prekSA (4) ekatvAnupekSA (5) anyatvAtuprekSA (6) azucitvAnupekSA (7) AstravAnumakSA (8) saMvarAnupekSA (9) nirjarAnuprekSA (10) lokAnuprekSA (11) bodhidurlabhatvAnupekSA aura (12) dharmasAdhakAhityAnuprekSA, ye bAraha anuprekSAeM saMvara kA kAraNa haiM / ina anuprekSAoM ko parISahujaya ane cAritra kahevAmAM AvyA hatA temAMthI samiti, gupti ane dhanuM nirUpaNa karavAmAM AvI gayu, have kama prApta anuprekSAnu... vivecana karavAmAM AvI rahyuM che. anitya Adi khAra bhAvanAe anuprekSA che. sUtramAM prayukta Adi zahathI azaraSSu, saMsAra va anyatva, azuyitva, Asava, sauMvara, nirmA lAbha, AdhiThThala bha ane dharma sAdhakatvanuM grahaNa thAya che. A khArenuM vAravAra cintana anuprekSA he bhAvI rIte (1) anityatvAnuprekSA (2) azaratvAnuprekSA (3) saMsArAnuprekSA (4) mevAnuprekSA (4) anyatvAnuprekSA (6) azuyitvAnuprekSA (7) mAsatrAnuprekSA (8) svarAnubhekSA (8) nirAnuprekSA (10) soanuprekSA (11) modhiTursa bhatvAnuprekSA bhane (12) dharmasAdhA vAnuMprekSA A khAra anuprekSAe savaranA kAraNeA che. A anuprekSAonuM
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ talAko taMtrA''tmano jJAnadarzanopayogasvabhAvAda anyanna kizcit samudita vastu dhruvamasti, imAni khalu zarIrendriyaviSayazabdarUpagandharasasparzavanitAdhupabhogArimoga dravyANi samudAyarUpANi jala vuvudavadanavasthitasvabhASA nivartante, mohaSitra mAdatrAjJo jano nityatvaM manyate ityevaM khalvanucintanam anityAnuprekSA vodhyA evaM khalla cintayataH zarIrAdiSu mamatvalakSaNAbhiSvaGgAbhAvAt muktonita gandha mAlyAdidhiva viyogakAle'pi vivekabhrazalakSaNo vinipAto nopapate 1 evaM paraNakAle mitravAndhavaputrakalatrAdayo'pi paritrAtuM na samarthAH dharma evaM kevalamekazaraNaM nA'nyat, ityevaM bhAvanA azaraNAnuprekSA, evaM khalu bhAvayatoM svarUpa nimnalikhita hai__(1) anityatvAnuprekSA- jJAnadarzanarUpa upayoga svabhAvavAle AsmA ke atirikta koI bhI anya samudita vastu sthAyI nahIM hai| yaha zarIra evaM indriyoM ke viSaya zabda, rUpa, gaMdha, rasa, sparza, vanitA Adi jo bhI upabhoga-paribhoga ke sAdhana haiM, sabhI jala ke dhula ghule ke samAna vinAzazIla haiN| apanI mUDhatA :evaM vibhrama ke kAraNa hI ajJAnI jana inheM nitya mAnate haiM, aisA cintana karanA anityatvAna prekSA hai| isa prakAra ke cintana se zarIra Adi saMbaMdhI mamatA aura Asakti kA abhAva ho jAtA hai aura jaise bhoga kara phekI huI mAlA Adi ke viyoga se duHkha nahIM hotA, usI prakAra zarIra Adi ke viyoga ke samaya bhI duHkha nahIM hotaa| (2) azaraNatvAnumekSA-manuSya ke mastaka para java mRtyumaMDarAtI hai taba mitra, bAndhava, putra, kalatra Adi koI bhI trANa karane meM samartha kSayarUpa nIce jaNAvyA mujabanuM che - (1) anityavAnuprekSA-jJAna-darzana rUpa upaga vabhAvavALA AtmA sivAya koIpaNa anya samRdita vastu kAyamI nathI. A zarIra ane indricinA viSaya zabda rUpa, gaMdha, rasa, sparza, strI vagere jeTalA paNa upabhegaparibheganA sAdhana che, e badhAM ja pANInA parapoTAnI jema kSaNabhaMgura che. potAnI mUDhatA tathA vizvamanA kAraNe ja ajJAnI purUSa ane nitya mAne che, AvI jAtanuM cintana karavuM te anityAnuprekSA che. A prakAranA cittanathI zarIra Adi saMbaMdhI mamatA ane Asaktine abhAva thaI jAya che ane jema ekavAra vAparIne pheMkI dIdhelI mALA vagerenA vigathI jema dukha thatuM nathI tevI ja rIte zarIra AdinA viyeAganA samaye paNa duHkha thatuM nathI. (2) azaraNavAnuprekSA-manuSyanA mAthA upara jyAre mRtyu okiyuM
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA bha.7 sU. 6 anuprekSAsvarUpanirUpaNam nityamahamazaraNo'smIti bhRzamudignasya saMsArikabhAveSu nirmamatva mupajArate 'aItmaNItameva mArga pratipadyate 2 evaM pUrvopArjitakarmavipAkavazAdAtmano bhavAntarAvAptiH saMsAra ucyate tasmin saMsAre jIvo naTa iva raGgabhUmI mAtRpitRbhrAtRdAsasvAmitva nAnAvidhabhUmikAmAsAdha janmamaraNayantraNA manu bhavana bhavAdbhavAntara paribhramati, kimadhikena svayamapyAtmanaH putro bhavati ityevaM saMsAra svabhAvAnucintanaM saMsArAnuprekSAH / uktazcottarAdhyayane UnaviMzatyadhyayane nahIM hote| usa avasara para eka mAtra dharma hI zaraNabhUta hotA hai, anya koI bhI nahIM, isa prakAra kA cintana karanA azaraNatvAnuprakSA hai| jo isa prakAra kA cintana karatA rahatA hai vaha 'maiM zaraNahIna hai| aisA soca kara atyanta virakta ho jAtA hai aura sAMsArika padArthoM ke viSaya meM usakA mamatva nahIM rhtaa| vaha ahenta bhagavAna dvArA pratipAdita mArga kA hI avalambana letA hai| . (3) saMsArAnupekSA--pUrvopArjita karmavipAka ke anusAra bhavAntara kI prApti ko saMsAra kahate haiN| saMsArI jIva isa saMsAra meM, raMgabhUmi meM naTa ke samAna mAtA, pitA, bhrAtA, dAsa, svAmI Adi kI vividha prakAra kI bhUmikAeM (pArTa) prApta karatA huA janma-maraNa kI yaMtraNAeM bhugata rahA haiN| eka bhava kA tyAga karake dUsare bhava meM jAtA hai| adhika kyA kahA jAya, vaha Apa hI apanA putra bana jAtA hai| isa paramAra ke svabhAva kA vicAra karanA saMsArAnuprekSA hai| uttarA. dhyayanasUtra ke unnIsaveM adhyayana kI bArahavIM gAthA meM kahA hai| kare che tyAre mitra, bhAI, putra, patnI vagere koI paNa tene bacAvavA samartha thatAM nathI. A avasare ekamAtra dharma ja tenA rakSaNArthe AvIne ubho rahe ja ja nahI, A jAtanI bhAvanA keLavavI azaraNavAnuprekSA che je A prakAranuM cintana karatA rahe che te huM zaraNa vagarano chuM' ema vicArIne atyanta virakta thaI jAya che ane sAMsArika pudgalenA viSayamAM tenuM mamavA vAta nathI. te ahaMta bhagavAna dvArA pratipAdita mAgane ja Azaro le che. (3) sasAnuprekSA-pUvAti ma vi anusAra bhavAntAnI prAtine saMsAra kahe che. saMsArI jIva A saMsAramAM raMgabhUminA naTanI bhA mAtA, pitA, mAtA, vAsa, svAmI mahinI dI hI bhUmimA (pATa) prApta karate thako janma-maraNathI viTaMbaNAo bhegavI rahyo che. eka bhavano tyAga karIne bIjA bhavamAM jAya che. vadhAre zuM kahevuM ? te pote ja potAno panna banI jAya che. A rIte saMsAranA svabhAvane vicAra kare saMsAranA che. uttarAdhyayanasUtranA egaNIsamAM adhyayananI bAramI gAthAmAM kahyuM che
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 tattvArthasaMce dvAdazagAthAsu 'imaM sarIraM aNiccaM, asuI, asuisNbhvN| asAsayA vAsamiNaM, dukkhakelANabhAyaNaM' (chAyA) idaM zarIra manityam, azuci, azucisambhavam , azAzvatAvAsamidaM duHkhaklezAnAM bhAjanam, iti anyatrApyuktam dhI saMkhAro jaminaya, juvANo prmruuvvidho| mariuNa jAyai kimI, taltheva kaDevare niyae // 1 // dhika saMsAro yasmizca yuvakaH paramarUpagavitaH / mRNvA jAyate kRmiH tatraiva kalevare nijake // 1 // iti, evaM bhAvayataH saMsArabhayAd udvignasya vairAgyamutpadyate, saMsArAd viraktazva taduHkhaprahANA prayatate 3 evaM janmajarAmaraNaparamparAnuttijanyamahApIDAnubhavam ekAkyahametra katuM zaknomi, na tadartha kazcidanyo me syo vA paro vA sahAyo __ 'yaha zarIra anitya hai, azuci hai aura azuci padArtho se-raja -dhIrya Adi se, isakI utpatti huI hai| yaha asthAyI AvAsa hai-thoDe dina isameM Tika kara cala denA hai ? yaha dukhoM aura klezoM kA bhAjana hai arthAt vividha prakAra ke kaSTa isa zarIra kI badaulata hI isa jIva ko bhogane par3ate haiN| __anyatra bhI kahA hai-'isa saMsAra ko dhikkAra hai jila meM apane rUpa saundarya se garviSTa banA huA puruSa yuvAvasthA meM hI maraNa ko prApta hokara usI apane kalevara meM kIDe ke rUpa meM paidA ho jAtA hai| aisI bhAvanA karanevAlA puruSa saMsAra ke bhaya se udvigna ho jAtA hai aura saMsAra se virakta hokara :saMsArika duHkhoM kA anta karane ke lie prayatnazIla hotA hai| . (4) ekatva-janma, jaga aura saraNa ke pravAha meM satpanna hone A zarIra anitya che, apavitra che ane malIna padAthethI raja-vIya vagerethI, enuM sarjana thayuM che. A kAmacalAu AvAsa che-thoDA divase sudhI emAM rahIne nikaLI javAnuM che. A zarIra duHkha tathA kalezonuM pAtra che arthAt vividha prakAranAM kaSTa A zarIrane lIdhe ja bIcArA jIvane bhegavavA paDe che. , , anyatra paNa kahyuM che-dhikAra che A saMsArane ke jemAM potAnA rUpa saundaryathI garviSTha banelo purUSa yuvAvasthAmAM ja maraNane prApta thaIne te ja pitAnA kalevaramAM kIDA svarUpe utpanna thaI jAya che. A jAtanI bhAvanA karanAra purUSa saMsAranI mAyAjALathI udvigna thaI jAya che. ane saMsArathI virakta thaIne sAMsArika duHkhane aMta karavA mATe prayatnazIla bane che. -. () ekatva-janma jarA ane maraNanA pravAhamAM utpanna thanArI ghera
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 sU. 6 anuprekSAsvarUpanirUpaNam 153 vartate, ekAkI evAhaM jAtaH eka eva niye ca, na kazcitsvajanaH parajanovA''dhivyAdhijarAmaraNAdIni duHkhAnyapahartuM mama samarthaH, suhRdvAndhavAdayo'pi zmazAnabhUmiparyantameva gacchanti kevalaM dharma eva me sahAyo'napAyo vartate, evaM cintnmektvaanumekssaa| uktazca 'egohaM nasthi me koi nAhamannassa kassa vi| evaM adINa maNasA appANa maNulAsae // 1 // (chAyA)-eko'haM nAsti me ko'pi-nAha manyasya kasyacit / " evam-adInamanasA-AtmAna manuzAsayet // 1 // punarapyuktam 'dravyazca bhUmo, pazavazca goSThayAM bhAryA gRhadvAri jano shmshaane| deha zcitAyAM paralokavAse-dharmA'nugo gacchati jIva ekaH // 1 // iti vAlI ghora pIDA kA anubhava mujhe akele ko hI karanA par3atA hai| usameM koI bhI apanA-parAyA sahAyaka nahIM hotaa| maiM akelA hI janmA hUM, akelA hI marUMgA, koI strajana athavA parijana mere Adhi, vyAdhi, jarA maraNa Adi duHkhoM ko dUra karane meM samartha nahIM hai / mitra aura bandhu-bAndhava bhI adhika se adhika zmazAna bhUmi taka hI sAtha jAte haiM / eka mAtra dharma hI saccA sahAyaka-sAthI hai| aisA cintana karanA ekasvAnuprekSA hai / kahA bhI haiM- . 'maiM ekAkI huuN| merA koI nahIM hai aura na maiM kisI kA hUM isa prakAra dainya hIna mana se apanI AtmA para anuzAsana kre|' ___ aura bhI kahA hai-'jaya jIva mRtyu ke caMgula meM par3atA hai taba dhana-daulata dharatI meM dayI raha jAtI haiM, pazu vADe meM baMda raha jAte hai, pIDAne anubhava mAre ekalAne ja kare paDe che. temAM kaI paNa pitAnA ke pArakA sahAyaka banatAM nathI huM eka ja janme chuM, ekale ja maraNa pAmIza keI svajana athavA parajana mArA Adhi, vyAdhi jarA (ghaDapaNa) maraNa vagere darakhAne dUra karavA mATe samartha nathI. mitra tathA bhAI-nehIo paNuM bahu-bahe te smazAnabhUmi sudhI ja sAthe Ave che. eka mAtra dharma ja sAce sahAyaka-mitra che. A jAtanuM cintana karavuM ekavAnuprekSA che-kahyuM paNa che-huM ekAkI chuM. mAruM koI nathI ane huM koIne nathI. A rIte dai hIna manathI pitAnA AtmA para anuzAsana karavuM. AgaLa paNa kahI che-jyAre jIva mRtyunI pakaDamAM Ave che tyAre dhana-dolata jamInamAM dATelo ja rahI jAya che, pazu vADAmAM bAMdhelA ja rahI jAya che. patnI gharanA dvArA sudhI ane svajana mazAna sudhI sahAre Ape che. zarIra citA sudhI sAthe ta0 20
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasa 154 evaM khalu bhAvayataH svajana kuTumba parivArAdiSu prItyanubandho mamatvaJca notpadyate, parajaneSu dveSAnubandhazva na jAyate, tatohi - niHsaGgatA mabhyupagacchan mokSAyaiva ceSTate -8 evaM - zarIrendriyAdibhya Atmano'nyatva cintanam anyasvAnupekSA - ucyate, paudagalikazarIrAdahaM cetano'nya evaM zarIramanityam, ahaM tu nityaH, ajJa zarIram, ahantu jJo'smi, zarIraM sAdinidhanam, ahaM punaranAdiranidhanaH bahUni me zarIrANi vyatItAni saMsArakAntAraM paribhramataH / evaM mindriyAdi patnI ghara ke dvAra taka aura svajana zmazAna taka sAtha dete haiM / deha citA taka sAtha detI hai| paraloka kI ora prayANa karate samaya inameM se koI sAthI nahIM bntaa| eka mAtra dharma hI usa samaya sAtha jAtA hai / ' isa prakAra vicAra karane se svajanoM tathA kuTumba - parivAra Adi ke prati prIti nahIM utpanna hotI - mamatA haTa jAtI hai aura para-janoM para dveSa nahIM hotA / isa kAraNa aisA vicAra karane vAlA niHsaMgatA ko aMgIkAra karake mokSa ke lie prayatna karatA hai / (5) anyatvAnuprekSA - zarIra aura indriyoM Adi se AtmA kI bhinnatA ko cintana karanA anyatvAnuprekSA hai / zarIra acetana hai, maiM vetana huuN| zarIra anitya hai maiM nitya hUM, zarIra ajJAnamaya hai, meM jJAnamayahUM, zarIra kI Adi hai-anta hai, maiM anAdi anidhana huuN| isa saMsAra -aTavI meM bhramaNa karate karate maiMne bahutere zarIra dhAraNa karake tyAge haiM ! isI prakAra hana pudgalamaya aura anitya indriyoM se bhI maiM bhinna Ape che. paraleAkanI yAtrA tarapha prayANa karatA samaye AmAMnuM kAI sAthI anatuM nathI. eka mAtra dharma ja sAthe jAya che. AvI rIte vicAra ravAthI svajanA tathA kuTu'ba-parivAra Adi tarapha prIti utpanna thatI nathI-mamatA cAlI jAya che ane anya mANusA tarapha dveSabhAva thatA nathI. AA jAtanA vicAra karanArA niHsa`gatAne dhAraNa karIne mAkSa prApti mATe ja prayatna kare che. (5) anyatlAnuprekSA-zarIra ane indriye AdithI AtmAnI bhinnatAnuM cintana karavu. anyatyAnuprekSA che, zarIra acetana che, huM cetana chuM, zarIrR anitya che, huM nitya chu, zarIra ajJAnamaya che, hu jJAnavatA chuM, zarIranI Adi che anta che, huM' anAdi ananta chu, A sa'sAra-aTavImAM bhramaNa karatA karatA meM ghaNI jAtanA zarIrA dhAraNa karyA che ane tyAga paNa karyo che e ja rIte A pudgalamaya ane anitya indriyathI paNa huM nAkhA chuM.
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 75.6 bhanuprekSAsvarUpanirUpaNam , bhyo'pi paudgalikebhyo'nityAdibhyaH khalvahaM bhinna evAsmi, yadA ca-svaMzarI. rAdibhyo'pi me'nyatvaM vartate-tadA kimuta vaktavyam vAhyaparigrahebhya:-3 ityevaM - bhAvayataH khalu manaH samAdadhataH zarIrAdiSu spRhA nopajAyate, tatazcAtmajJAna bhAvanApUrvakanirvedamakarSe sati AtyantikamokSasukhamAptistasya bhavati 5 evaM-- zarIramidamatyantAzucisyAnaM vrtte| zukrazoNitasamubhUtatvAt-sUtrapurISAdi yuktatvAcca snAnAnulepanAdi bhirapyasyApyazucitvaM naaph| zalyate samyagdazanAdikaM punarbhAvyamAnaM jIvasyAtyantikI buddhimAvirbhAvAta, ' isya tattvato vicAraNam-azucitvAnumekSA, evaM saMsmaraNaM kurvataH zarIrAdidhvasaGgatA. huuN| jaba apane zarIra Adi se bhI merI bhinnatA hai to vAya vastuoM kA to kahanA ho kyA hai ! zArIra hI merA nahIM to anya padArtha mere kaise ho sakate haiM ! aisI bhAvanA karane vAle aura mana kA samAdhAna karane vAle puruSa ko zarIra Adi meM spRhA nahIM rhtii| aisI sthiti meM AtmajJAna kI bhAvanA utpanna hokara bairAgya kI vRddhi hotI hai aura taba jIva mokSa ke Atyantika sukha ko prApta karatA hai| ___(6) azucitvAnupekSA-yaha zarIra atyanta hI azuci kA sthAna hai| raja aura vIrya se utpanna hone ke kAraNa nathA mala-mUtra Adi gaMdI vastuoM se yukta hone ke kAraNa, kitanA hI slAna aura vile. pana kyoM na kiyA jAya magara isakI gaMdagI dUra nahIM ho sktii| samyagdarzana Adi kI bhAvanA kI jAya to jIva kI Atyantika zuddhi utpanna hotI hai| isa prakAra cintana karanA azucisvabhAvanA jyAre mArA zarIra AdithI paNa mArI bhinnatA che te pachI bAhya vastune enuM te kahevuM ja zuM ? je zarIra mAruM pitAnuM nathI te anya padArtho mArA kevI rIte heI zake ? evI bhAvanA bhAvanAra ane mananuM samAdhAna karanArA purUSane zarIra AdimAM pRhI rahetI nathI. AvI sthitimAM AtmajJAnanI bhAvanA utpanna thavAthI vairAgyanI vRddhi thAya che tyAre jIva mokSanA AtyaMtika sukhane prApta kare che. (6) mazuyitvAnumA-2L AN2 40471 mA sthAna cha. 24 tayA vIryathI utpanna thavAthI tathA maLa-mUtra vagere gaMdI vastuothI yukta hovAnA lIdhe, keTalI vAra nAna tathA vilepana karIe te paNa A zarIranI gaMdakI dUra thatI nathI-thaI zakatI nathI-samyadarzana vagerenI bhAvanA karavAmAM Ave te jIvanI AtyaMtika zuddhi utpana thAya che. AvuM cintana karavuM azara
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ / tattvArthastra ''virbhavati, viraktazca-bhavArNavottaraNAya samAhitacitto bhavati 6 indriyakaSAya krodhamAnamAyAlobhamANAtipAtAdayaH kAsravakAraNarUpAH santi, sparzanA. dIni-indriyANi pataGgamAtaGgakuraGgabhRGgamInAdIn mANino bandhavyasanArNave pAtayanti, kaSAyAdayo'pi vadhabandhapariklezAdIn utpAdayanti " narakAdigatiSu ca nAnAvidhaduHkhaprajvalitAsu paribhramayanti, ityevamAsravadoSAnucintana mAsravAnuprekSA-ucyate, evaM bhAvAdayaH kSamAdiSu zreyastvabhAvo na pracyuto bhavati, sarvaete-mAsravadoSAH kUrmavat saMvRtAtmano na sambhavanti-7 evaM-saMvaraguNA hai| jo aisA cintana karatA hai, vaha zarIra Adi ke prati mamatvahIna bana jAtA hai aura virakta hokara saMsAra-sAgara se pAra hone ke lie udyata ho jAtA hai| . (7) AsraSAnuprekSA-indriyAM, krodha mAna mAyA lobha rUpa kaSAya aura prANAtipAta Adi karma ke Asrava ke kAraNa haiN| ye sparzana Adi indriyAM pataMga, mAtaMga (hAthI) kuraMga (hiraNa), bhRga (bhramara) aura mIna Adi prANiyoM ko bandhana ke duHkha sAgara meM paTa katI hai| kaSAya Adi bhI vadha, bandhana Adi ke klezoM ko utpanna karate haiM aura nAnA prakAra ke duHkhoM se prajvalita naraka Adi gatiyoM meM paribhramaNa karAte haiM / isa prakAra Asrava ke doSoM kA vicAra karanA bhAvAnupekSA hai / jo isa prakAra vicAra karatA hai usake citta meM se kSamA Adi prati zreyaskaratA kA bhAva cyuta nahIM hotaa| jo apane Apako kUrma ke samAna saMvRta (saMvara yukta) kara letA hai, usameM citvabhAvanA che. je A jAtanuM cittavana kare che te zarIra vagere prati mamavahIna banI jAya che ane virakta thaIne saMsAra-sAgara tarI javA mATe tat52 thaI naya che.. () AzvavAnuprekSA-Indri, krodha mAna mAyA lebha rUpa kaSAya ane prANAtipAta Adi, karmanA AmravanA kAraNa che. A sparzana vagere indri pata (5tAyu) bhAta (DAthI) 2 (24), mRga (smaare|) ane bhIna (mAchalI) vagere prANIone bandhananA duHkhasAgaramAM pheke che. kaSAya Adi paNa vadha, bana AdinA kalezane utpanna kare che ane judA judA prakAranA khethI prajavalita naraka Adi gatiomAM paribhramaNa kare che. A rIte AjavA dene vicAra kare ADhavAnuprekSA che. je A rIte vicAra kare che tenA manamAMthI kSamA Adi pratye zreyaskaratAnI bhAvanAmAM oTa, Avato nathI. je pita-pitAne kAcabAnI mAphaka saMvRta (saMvarayukta). karI
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA bha. 7 sa. 6 anuprekSAsvarUpanirUpaNam guNAnucintana-saMsarAnupekSA, yathA-samudre nAvo vivarapidhAnAbhAve kramazo viva. rataH praviSTajalAbhiplave sati nAvArUDhAnAmavazyaM vinAzo bhavet vivarapidhAnetunirupadravamiSTadezAntaramAptiH evaM karmAgamAsravadvArasaMvaraNe sati zreyaH-pratibandho na bhavati / uktazco-ttarAdhyayane-'jA u assAviNI nAvA na sA pArassa gAmiNI jo ya nissaviNInAvA sA u pArassa gAmiNI // 71 // (adhyayane-23) yA tu-AsAviNI naukA na sA pArasya gAmiNI / yA ca niHsrAviNo naukA sAtu pArasya gAminI // 1 // iti, evaM bhAvayataH saMvare karmAsrava. pUrvokta AnavadoSa kA saMbhava nahIM hote| (8) saMvaronuprekSA--saMvara ke guNoM kA cintana karanA saMvarAnuH prekSA hai| samudra meM koI chidroMvAlI .naukA ho aura usake chidroM ko agara baMda na kara diyA jAya to chidroM dvArA usameM jala kA praveza hotA hai aura usa para savAra loga avazya hI vinAza ko prApta hote haiN| isake viparIta yadi chidra baMda kara diye jAe to vinA kisI upadrava ke iSTa maMjila taka pahuMcA jA sakatA hai| isI prakAra kamoM ke AgamanadvAra-Asrava ko yadi roka diyA jAya to zreyas kI prApti meM kisI prakAra kI rukAvaTa nahIM hotI / uttarAdhyayana meM kahA hai- . 'jo naukA chidroM vAlI hotI hai vaha pAragAminI nahIM hotii| kintu jo naukA chidrarahita hotI hai vaha pAra paryanta pahuMcane vAlI hotI hai / (adhyayana 23) jo isa prakAra kI bhAvanA karatA hai vaha sadaiva saMvara meM parAyaNa le che, tenAmAM pUrvokta Asrava deSanI zakyatA rahetI nathI. (8) sa nuprekSA-12 guthe|nu thintana. 427 saparAnuprekSA che. samadramAM kei chidrovALI naukA heAya ane tenA chidrone je purI na devAmAM Ave te chidro dvArA temAM jaLane praveza thAya che ane temAM beThelAM pravAsIo avazya vinAzane prApta thAya che. AthI ulaTuM, je chidra purI nAkhavAmAM Ave te kaI prakAranA upadrava vagara nizcita sthAna sudhI pahoMcI zakAya che. evI ja rIte karmonA AgamanadvAra Asavane je rekI devAmAM Ave te zreyasanI prAptimAM kaI prakArane avarodha Avato nathI. uttarAdhyayanamAM kahyuM che-je naukA chidrovALI hoya che te pAraga minI hotI nathI paraMtu je naukA chidrarahita hoya che, te kAMThA sudhI pahoMcavAvALI hoya che, (adhyayana 23) je A prakAranI bhAvanA bhAve che te haMmezAM saMvaramAM rata
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ pheTa tatvArthada nirodhalakSaNe satatodyuktatA bhavati niHzreyasapadaprApti zreti 8 evaM - nirjarAyAH guNadoSabhAvanaM nirjarAnuprekSA nirjarA ca karmaphala- vipAkajanyA dvividhA abuddhiM pUrvI, kuzalamUlAca, tatra - narakAdigatiSu karmaphalavipAkajanyA'buddhi pUrvI akuzala karmAnubandhA, parISahajaye kRte tu - kuzalapUlA - zubhAnubandhA, niranubandhA vezyevaM cintayataH karmanirjarAye pravRtti bhavati - 9 samantAdanantasyA'lokAkAzastha bahumadhyadezabhAgavartino lokasya svabhAvAnucintanaM lokAnuprekSA, evaM bhAvayatastatta. jJAnavizuddhi rbhavati 10 saMsAre'smin manuSyabhavo durlabhaH, tatrApi samAdhiM dukhAvaH sati tasmin bodhilAbhaH phalavAn bhavati ityevaM cintanaM bodhikAmArahatA hai / aura nizreyasa ko prApta karatA hai / (9) nirjarAnuprekSA -- nirjarA ke guNoM kA vicAra karanA nirjarAmuprekSA kahalAtA hai / karmaphalavipAka nirjarA do prakAra kI hai - abuddhipUrvI aura kuzalamUlA / naraka Adi gatiyoM meM karma ke phala ko bhoga lene ke pazcAt usakI jo nirjarA hotI hai, vaha abuddhipUrvA nirjarA kahalAtI haiN| vaha akuzala karmo ke anubaMdha kA kAraNa hai| parISa para vijaya prApta karane para jo nirjarA hotI hai vaha kuzalamUlA zubhAnubandhA yA niranubandhA kahalAtI hai| jo isa prakAra vicAra karatA hai usakI karmanirjarA meM pravRtti hotI hai / (10) lokAnupekSA -- sabhI ora ananta alokAkAza ke madhya meM avasthita loka ke svabhAva kA cintana karane se jJAna kI vizuddhi hotI hai / rahe che ane nakakI zreyasane prApta kare che. (9) nija rAnuprekSA--nirAnA guNNAnA vicAra karavA nijAnuprekSA kahevAya che. kama phaLa vipAka nirjarA e prakAranI che--akSuddhipUrvAM ane kUzaLamUlA. naraka Adi gatiemAM karmInA ne bheAgavI lIdhA bAda tenI je nirA thAya che te abuddhipUrvI nirA kahevAya che. te akuzaLa karmonA anukha dhanu kAraNa che parISahA para vijaya prApta karavAthI je nirjarA thAya che te kuzalamUlA, zubhAnukhanya athavA niranumantya kahevAya che. je A rIte vicAra kare che tenI kanirjarAmAM pravRtti thAya che. (10) leAkAnuprekSA-cAre tarapha ananta aleAkAkAzanI madhye avasthita leAkanA svabhAvanuM cintana karavuM leAkAnuprekSA che. leAkanuM cintana karavAthI jJAnanI vizuddhi thAya che.
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a. 7 sU. 6 anuprekSAsvarUpanirUpaNam 159 uprekSA, tathA cintayato bodhiM prApya pramAdo na kadAcidapi bhavati 11 evaMdharmopadeSTA'rhan, tadupadiSTo dharmo'hiMsAdilakSaNo vinayamUlaH kSamAvalo brahmacaryagupta upazamapradhAno niSparigrahitALambano vartate, tallAbhAnmokSaprAptirbhavatIti cintanaM dharma sAdhakAnuprekSA, evaM cintayataH khalu dharmAnurAgA tsatataM tadArAdhane manaparI bhavatIti bhAvaH tathA cA-nayA khalu dvAdazavidhayA'nuprekSayA karmAsravanirodharUpasaMvaro bhavatIti bodhyam 12|| - indriyakaSAya krodha - mAna - mAyA - lobhamANAvipAtAdayaH karmAsavakAraNarUpAH santi sparzanAdIni indriyANi pataGgamAtaGgakuraGgabhRgamInAdIn prANino bandhavyasanArNave pAtayanti / kapAyAdayo'pi dhavandhapariklezAdIn utpAdayanti narakAdi gatiSu ca nAnAvidhaduHkhamajvalitAsu paribhramayanti ityevamAtravadoSAnucintanamAtravAnuprekSA ucyate evaM bhAvAdevaH kSamAdiSu zreyastvabhAvo na macyuto bhavati, sarva ete AsravadoSAH kUrmavat saMvRtAtmano na sambhavanti 7 evaM - saMvaraguNAnucintanaM saMvarAnuprekSA, yathA-samudre nAvo vivarapidhAnAbhAve kramazo vivarataH praviSTajalAbhiplave sati nAvArUDhAnAmavazyaM vinAzo bhavet vivarapidhAne tu nirupadravAbhiSTa dezAntaraprAptiH, evaM - karmAgamA sravadvAra saMvaraNe sati zreyaH pratibandho na bhavati / uktaJcottarAdhyayane trayoviMzasyadhyayane ekasaptatigAthAyAm - 'jA u assAciNI nAvA-na sA pAraskha gAmiNI / jAya nissAviNInAvA-so u pArassa grAmiNI // 1 // yA tu AsrAviNI naukA- na sA pArasya gAmiNI / yAca niHsrAviNI naukA-sA tu pArasya gAminI // 1 // (11) bodhidurlabhAnuprekSA- isa saMsAra meM prathama to manuSyabhava kI prApti durlabha hai / kadAcit puNyayoga se vaha prApta ho jAya to samAdhi prApta karakA kaThina hai| usake hone para bodhilAbha saphala hotA hai / aisA vicAra karanA bodhidurlabhAnuprekSA hai / jo aisA cintana karatA hai vaha bodhi ko prApta karake kadApi pramAda nahIM karatA / (11) Adhinnula bhAnuprekSA sa`sAramAM prathama tA manuSyabhavanI prApti durlobha che. kadAcit puNyayegathI te prApta thaI jAya te samAdhi prApta karavI kaThaNu che. tenA astitvathI ja meAdhilAbha saphaLa thAya che evA vicAra'karave ezviThThala bhAnuprekSA che. je AvuM cintana kare che te Adhine prApta karIne kyAreya paNa pramAda sevatA nathI.
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ .160 bhAvayataH saMvare nirjarAyAH guNA kuzalamUlAca / tara . . . . . . tattvArya ityevaM bhAvayataH saMvare karmAsravanirodhalakSaNe satatoyuktatA bhavati niHzreyasapadamAptizceti 8 evaM-nirjarAyAH guNadoSabhAvanaM-nijarAnumekSA, nirjarA ca karmaphalavipAkajanyA dvividhA abuddhipUrvA-kuzalamUlAca / tatranArakAdi gatiSu karmaphalavipAkajanyA'dhuddhi pUrvA 1 akuzalakarmAnubandhA parISahajaye kRte tu kuzalamUlA zubhAnuvandhA niranubandhAcetyevaM cintayataH karma nijarAyai pravRtti bhavati 9 samantAdanantasyA'lokAMkAzasya bahumadhyadeza bhAgavartino lokasya svabhAvAnucintanaM lokAnuprekSA, evaM bhAvayata statatva jJAnavizuddhibhavati 10 saMsAre'smin manuSyabhavo durlabhaH tatrApi-samAdhiduravAyA, sati tasmin bodhi lAbhaH phalavAn bhavatItyevaM cintanaM vodhilAmAnupekSA tathA cintayato bodhi prApta pramAdo na kadAcidapi bhavati 11 evaM-dharmopadeSTA'rDan tadupadiSTo dharmoM hiMsAdilakSaNo vinayamalA kSamAvalo brahmacarya guptaH upazamapradhAno niSparigrahitA''lambano vartate tallAbhAnmokSa mAptibhavatIti cintanaM dharma sAdhakAitvAnupekSA, evaM cintayataH khalu dharmAnurAgAt satataM tadArAdhane yatnaparo bhavatIti bhAvaH, tathA cA'nayA khalla dvAdaza vidhayA'nuprekSayA karmAsravaMnirodha rUpasaMvaro bhavatIti bodhyam // 6 // (12) dharmasAdhakAttviAnuprekSA-dharma ke mUla upadezaka arhanta bhagavAna haiN| unake dvArA upadiSTa ahiMsAmaya dharma vinayamUlaka hai, kSamA usakA bala hai, vaha brahmacarya se gupta hai, upazama kI pradhAnatAvAlA hai aura niSparigrahitA usakA AdhAra hai| aise dharma ke lAbha se mokSa kI prApti hotI hai| isa prakAra vicAra karanA dharmasAdhakAnuprekSA hai| jo isa bhAvanA kA cintana karatA hai, usameM dharma ke prati anurAga jAgRta hotA hai aura vaha dharma kI ArAdhanA karane meM nirantara tatpara rahatA hai| . - isa prakAra ina dvAdazavidha anuprekSAoM se Asravanirodha rUpa saMbara kI prApti hotI hai // 6 // (12) dharma sAdhavAnuprekSA-manA bhUNa paza4 mata samapAna, che. temanA dvArA upadiSTa ahiMsAmaya dharma vinayamULaka che, kSamA tenuM baLa che, te brahmacaryathI gupta che. upazamanI pradhAnatAvALe che ane niSparigrahitA . tene AdhAra che. AvA dharmanA lAbhathI mekSanI prApti thAya che. A pramANe vicAra kara dharmasAdhakAhavAnuprekSA che. je A bhAvanAnuM cintana kare che. tene dharmanI tarapha anurAga jAgRta thAya che temaja ti, dharmanI ArAdhanA karavAmAM lagAtAra tatpara rahe che. AvI rIte A bAra anuprekSAothI Asavanirodha rUpa saMvaranI prApti thAya che. //
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 sa. 6 anuprekSAsvarUpanirUpaNam 162 . - tatvArthaniyuktiH-pUrva tAvad guptisamitidharmAnupekSA parIpahajaya cAriprANi saMvarahetutayA pratipAditAni, tatra kramazaH samiti-guptidharmAH sabhedAra matipAditAH sampati kramaprAptA manuprekSA marUpayitumAha-'aNuppehA aNi. ucAi vArasa bhAvaNA rUvA iti, anityAdi dvAdaza bhAvanAnAM bhAvanA. 'nucintanam tatrA'nityasyA'nucintanam, AdinA'zaraNasyAtrucintanam , saMsArasyA'nucintanam , ekatvasyAnucintanam , 'anyatvasyAnucintanam , azucitvasyAnucintanam , AsravasthAnucintanam , saMvarasyAnucintanam , nirjarAyA anucintanam, kokasyAnucintanam bodhidurlabhasyAnucintanam, dharma sAdhakAtvi. syAnucintanam, ityevaM dvAdaza bhAvanAH iti dvAdazAnupekSA ucyante / tatrAnubhakSaNa prekSA anukSayante'nucintyante iti vA'nupekSAH anityatvAnucintanarUpA tattvArthaniyukti--pahale pratipAdana kiyA gayA thA ki gupti, samiti, dharma, anuprekSA, parIpaha jaya aura cAritra saMghara ke sAdhana haiN| inameM se samiti, gupti aura dharma kA bheda pradarzana pUrvaka patipAdana kiyA gayA, aba krama se prApta anuprekSA kA prarUpaNa karate haianityatva Adi bAraha bhAvanAeM anuprekSArUpa haiM / arthAt anityatA kA anucintana karanA, azaraNatA ko anucintana karanA, saMsAra kA anucintana karalA, ekatva kA anucintana karanA, anyatva kA anucintana karanA, azucitA kA anucintana karanA, Asrava kA asucintana karanA, saMvara kA anucintana karanA, nirjarA kA anucintana karanA, loka kA anucintana karanA, bodhi kI durlabhatA kA anucintana karanA aura dharmasAdhakAhitva kA anucintana karanA, yaha bAraha bhAvanAeM dvAdazAnuprekSAeM kahalAtI hai| tatvArthaniryukti--agAu pratipAdana karavAmAM AvyuM hatuM ke gupti samiti, dharma, anuprekSA, parISahajaya ane cAritra saMvaranA sAdhana che. AmAMthI samiti, gupti ane dharmanA bheda pradarzanapUrvaka pratipAdana karavAmAM AvyA have kamathI prApta anuprekSAnuM prarUpaNa karIe chIe anityatve Adi bAra bhAvanAe anuprekSA rUpa che arthAt anityatAnuM anucintana karavuM, azaraNutAnuM anucintana karavuM, saMsAranuM anucintana karavuM, ekavanuM anucintana karavuM, anyatvanuM anucintana karavuM. azucitAnuM anucintana karavuM, AsavanuM anucintana karavuM, saMvaranuM anucintana karavuM, nirjarAnuM anucintana karavuM, lekanuM anucintana karavuM, bodhinI durlabhatAnuM anucittana karavuM, ane dharmasAdhakAevanuM anucintana karavuM, A bAra bhAvanAo dvAdazAnuprekSAo kahevAya che, ta021
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tatvArtha bhASanA'nityAnuprekSA, yathA-vAhAni zayyAsanavastro-dhikA-pagrahikopaSi rajoharaNapAnadaNDAdi drvyaanni| AzyantaraM-zarIradravyam jIvaiyaptisvAt taH sarvaiH saha saMyogAzcA'nityAH santi ityeva manucintayet / tatra pratidinaM gRhyamANa jhupayujyamAJca vastrapAtrAdikam audhikopadhirucyate, varSAdikAraNe kAlavizeSe samupavidhate sati aniyatakAlArtha pIThaphalakAdInAM saMyamAya grahaNam aupAhikopadhirucyate / upa-AtmanaH samIpe kAraNe sati saMyamayAtrA nihAya ratunI grahaNam upamahaH sa prayojanamasye tyaupagrAhikA, suNakASThapIThaphaLa. - anuprekSaNa karanA thA jisakA anurakSaNa kiyA jAya, vaha anu. prekSA kahalAtI hai| inakA svarUpa isa prakAra hai| (1) anityatvAluprekSA--anityatA kA cintana karanA anityasvAnuprekSA hai| zayyA, Azana, vastra, audhika yA aupagrahika upadhi, rajoharaNa, pAtra, daMDa Adi yAhya dravya kahalAte haiN| zarIra Abhyantara dravya kahalAtA hai, kyoMki vaha jIvoM se vyApta hotA hai| ina saba ke sAtha jo bhI saMyoga haiM, ve magha anitya haiM, aisAvicAra karanA caahie| ___jo basa pAtra Adi pratidina grahaNa kiye jAte aura kAma meM lAye jAte haiM, unheM audhika upadhi cAhate haiN| varSA Adi kAraNa upasthita hone para, vizeSa avasara para aniyata kAla ke lie saMyama ke dhAste jo pIDhA yA pATa Adi grahaNa kiye jAte haiM, unako aupa. grahika upathi kahate haiM / upa arthAt AtmA ke samIpa, kAraNa hone para saMzayayAtrA ke nirvAha ke lie vastu kA grahaNa karanA 'upagraha' anuprekSaNa karavuM ane jenI anuprekSaNA karI zakAya te anuprekSA kahevAya che. emanuM svarUpa A prakAre che (1) anityavAnuprekSA-anityatAnuM cintana karavuM anityasvAnuprekSA cha. zayA, mAsana, vasa, maudhi athavA soya upadhi, ranDana, pAtra, daMDa Adi bAhya dravya kahevAya che. zarIra Abhyantara dravya kahevAya che kAraNa ke te jIvathI vyApta hoya che A badhAnI sAthe je saMga che te tamAma anitya che, e vicAra kare joIe. je vastra, pAtra Adi dararoja grahaNa karavAmAM Ave che ane upagamAM levAya che temane audika upadhi kahevAmAM Ave che. varasAda vagere kAraNe AvI paDavAne lIdhe, viSa avasare anizcita samaya mATe saMyama kAje je pITha athavA pATa vagere grahaNa karavAmAM Ave che, tene paTTAhika upadhi kahe che, "upara" arthAt AtmAnI najIka kAraNa AvI paDavAthI, saMyama
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 lU. 6 anuprekSAsvarUpanirUpaNam 163 kAdi / tatra zarIraM tAvat janmanu Arabhya pUrva svarUpaM pratikSaNaM parityajad uttarA vasthAM pratipayate, pratipalaJcA'nyathA'nyathA bhavad jarAjarjaritasarvAvayavaM pudgalacayaviracanAmAtraM paryavasAne tyaktanivezavizeSa vizIryate iti pariNAmAnityatayA'nityameva zarIramiti evaM cintayata statra snehabandharUpAmiSvaGgo na bhavati, tatazca-snehAsyAnovartanamardanasnAnaviyUvAdiSu nispRhasya dharmadhyAnAdiSu rucirutpadyate / tathAcAgame'pyuktam-'jaM pi ya imaM sarIra iMTa, kaMtaM piyaM, maNuNNaM, saNAmaM, dhijja, belAriya, lampayaM, aNuSathaM, DakAraMDAsamANaM, rathaNakaraMDagabhUdha, mANaM, lIyaM, mANa, uNhaM, mANaM, tujhA, mA NaM pivAsA, mANaM vAlA, khANaM corA, bANaM dalA, bhANaM mAgA, 5 mANaM vAiya pittipa-saMbhiya-saMlipAiya vivihA rogArthakA, parIsaho. basaggA phAsA phusaMtu, eyaM piya me na lANAe kA sAraNAe vA avA-' kahalAtA hai| upagraha jillakA prayojana ho vaha aupagrahika hai jaise ghAsa, kASTa kA pIDhA, pATa Adi / zarIra janma se lekara kSaNa-kSaNa meM apane pUrva svarUpa kA tyAga karatA rahatA hai aura navIna-navIna avasthAoM ko dhAraNa karatA rahatA hai| vaha pratipala andha-anya rUpa dhAraNa karatA huA jarA le jarjarita ho jAtA hai aura anta meM pugaloM kI yaha zarIra rUpa AkRti bhI naSTa ho jAtI hai / isa prakAra nirantara pariNabana karane ke kAraNa zarIra anitya hai / jo isa kAra kA cintana karatA hai, use zarIra ke prati Asakti nahIM rahatI aura vaha taila, ubaTana, mardana, snAna aura vibhUSA Adi karane meM nispRha ho jAtA hai / dharmadhvAna Adi meM usakI ruci utpanna ho jAtI hai / Agana meM bhI kahA hai| yAtrAnA nirvAha mATe vastunuM grahaNa karavuM "upagraha' kahevAya che, upagraha jenuM prayojana hoya te aupagrahika che. dA. ta. ghAsa lAkaDAnuM pITha, pATa vagere. zarIra, janmathI laIne kSaNa-kSaNamAM, pitAnA pUrva varUpane tyAga karatuM rahe che ane navI-navI avasthAone dhAraNa karatuM rahe che. te pratyeka paLe judA judA rUpa dhAraNa karatuM thayuM ghaDapaNathI jarjarita thaI jAya che ane chevaTe pugalanI A zarIra rUpa AkRti paNa naSTa thaI jAya che. A rIte nirantara pariNamana karavAnA kAraNe zarIra anitya che. je A rItana cittana kare che, tene zarIranI prati Asakita rahetI nathI ane te telamAliza, uvaTana, mardana, jJAna ane vibhUSA vagere karavAmAM nispRha thaI jAya che. dharmadhyAna AdimAM tenI rUci utpanna thaI jAya che, AgamamAM paNa kahyuM che-
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ ma tatvArtha sUtre chAyA - yadapi ca se idaM zarIram iSTaM kAntaM miyaM manojJa manaAmaM dhairya vaizvAsikaM sammataM bahumataM zrANDakaraNDakasamAnaM ratnakaraNDabhUtaM mA idam uSNa, mA idaM ghI, mA idaM kSudhA, mA idaM pipAsA, yA idaM vyAlA, mA idaM caurAH mA idaM daMzAH yA idaM zakAH sA idaM vAtika- paittika zlaiSNika - sAnnipAtikA vividhA rogAvaGkA parISahopasargAH sparzAH spRzantu / evaM rItyA rakSitaM etadapi ca me na prANAya vA na zaraNAya bhavati, iti / evaM zadhyA tAvat pratizrayaH saMstAraphalakapaTTakAdiH pratidinaM rajodhUlimi vipariNataM sat sarvathA svasannivezaM racanAkAraM parityajya ' aura yaha jo zarIra hRSTa, kAnta, priya, manoja, manAma (atyanta manojJa) dhairyarUpa, vizvAsapAtra, sammata, anumata, uttama bhANDa- sAmAna ke karaMDaka ke samAna evaM ratnoM ke karaMDiye ke samAna hai aura jisake viSaya meM yaha lAvaghAnI rakkhI jAtI hai ki kahIM ile ThaMDa na laga jAya, garmI na laga jAya, bhUkha yA pyAsa kI pIDA na ho, kahIM sarpa na DaMsa le, cora na curA le jAeM, DAMsa aura macchara na satAeM, vAta pitta kapha yA sannipAta saMbaMdhI roga utpanna na ho jAeM, parISaha aura upasarga se phaSTa na pahuMce, use koI aniSTa saMyoga na ho, aisA yaha zarIra bhI mere lie trANa kAraNa yA zaraNadAtA nahIM hai / isI prakAra zayyA arthAt upAzraya (sthAnaka ), vistara, pIDA, paha Adi, ghAsa Adi ke bane hue Asana tathA cola paTTa Adi vastra pratidina raja evaM dhUla se palaTate rahate haiM aura anta meM itane jIrNa-zIrNa ho jAte haiM ki unakA pahale kA AkAra bhI naSTa ho jAtA hai / mA ? zarIra ISTa, anta, priya, manojJa, bhanAsa (atyantu manojJa), dhairyaya, vizvAsapAtra, sabhbhata, anubhata, uttama, lAnDa nevu, sAmAnanA karaDiyA jevu, ane ratnAnA karaDiyA jevuM che ane jenA mATe evI takedArI rAkhavAmAM Ave che ke kayAMya Ane ThaMDI na lAgI laya, gI na lAgI jAya, bhUkha tathA tarasanI pIDA na thAya, kAMya sarpa na Dhase, cAra cArI na jApa, DAMsa ane macchara satAve nahI, vAta, ka, athavA sanepAta samadhI roga utpanna na thAya parISaha ane upasargathI kaSTa na paDeAMce tene koi aniSTa sajoga na AvI paDe; Avu. A mArUM zarIra mane pAra utAranArU athavA zaraNadAtA nathI. Aja pramANe zayyA arthAt upAzraya (sthAnaka) pathArI pITha-pATa Adi, ghAsa vagerenA anelA mAsana tathA ceAlava* Adi vasra dararAja roTI ane dhULathI kharaDAtAM hoya che ane chevaTe eTalA jINu-zINuM thai
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-nikti TokA bha. 7 hU. 6 mAghanihAra jIgatAM matipaya ne 'sayogA viyogAntAH iti yAyAt yApano mama saMyogA: bAhayAbhyantarazayamA zarIrAdimidravyaiH saMbaddhAH sambandhA vartante sarva eva te'. kANDe kSaNabhaGgurAH santi, 'avazyameva cA''dinatA saMyogena viprayogAntena bhavitavyam' eteSAM khA zarIrazaya yAdi bAhyAbhyantaradravyANAM vinazvarasvasvabhAva khalu vartate' ityeva manucintane na teSvAsaktikSaNAbhiSvaGgo na bhavati, taiH khalla bAhya bhyantarazarIrAdidravyaiH saMyogaviyoge sati zArIraM-mAnasaM vA duHkhaM notpadyate ityato'nityAnuprekSA paramAvazyakI bhavati 1 azaraNAnucintanarUpA -'zaraNAnupekSA, yathA-janazUnye nirAzraye ghanavipine balavatA bubhukSitena mAMsA. 'saMyogoM kA antima pariNAma viyoga hai' isa ukti ke anusAra bAhya yA Abhyantara zarayA evaM zarIra Adi ke sAtha mere jo bhI saMbaMdha haiM, ve saba abhAlavinazvara yA kSaNabhaMgura haiM, kyoM ki jisa saMyoga kI Adi hai usakA anta avazyaMbhAvI hai| kyA yaha zarIra aura kyA zayyA Adi bAhya dravya, sabhI vinAzazIla haiN| isa prakAra kA cintana karane se zarIra Adi meM Asakti nahIM hotI aura zarIra Adi bAhyAbhyantara dravyoM ke sAtha saMyoga athavA viyoga hone para zArIrika yA mAnasika duHkha utpanna nahIM hotaa| isa kAraNa yaha anitya bhAvanA atyanta Avazyaka hai| , (2) azaraNAnuprekSA-azaraNatA kA cintana karanA azaraNAnuprekSA hai / jaise sunasAna AzradhavihIna saghana vana meM balavAn bhUkhe aura jAya che ke temane prathamane AkAra (AkRti) paNa naSTa thaI jAya che saMgenuM antima pariNAma viyega che." A ukti anusAra bAhya athavA Abhyantara zayyA ane zarIra vagerenI sAthenA mArA je paNa saMbaMdha che te badhAM akAlavinazvara athavA kSaNabhaMgura che kAraNa ke je saMyoganI Adi che tene anta avasthaMbhAvI che. zuM A zarIra athavA pathArI Adi bAhyadravya, chevaTe te badhAM ja nAzavata che. A prakAranuM cintana karavAthI zarIra AdimAM Asakita rahetI nathI ane zarIra vagere bAhyAbhyantara dravyanI sAthe saMyoga athavA viga thavAthI zArIrika athavA mAnasika duHkha utpanna thatAM nathI AthI A anityabhAvanA atyanta Avazyaka che. . (2) mazaraNAnuprekSA:-mazaraNatArnu cintana 429 aza2yAnuprekSA cha. jema sunasAna Azaya vagaranA gADha jaMgalamAM baLavAna bhUkhyA ane mAMsa
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha sUtre hava zinA vyAghreNAkrAntasyA'bhibhUtasya mRgazAvakasya kiJcidapi zaraNaM na bhavati, evaM - janmajarAmaraNA''dhivyAdhi viprayogA'priyasaMyogA'niSTa prAptISTAnavApti dAridraya daurbhAgya daurmanasyAdi janyena duHkhenA'bhibhUtasya prANinaH saMsAre'smin na kimapi zaraNaM vidyate 'dharmavinA' ityevamanucintayato jIvasya 'nityamahamazaraNo'smi' iti sarvathodvignasya mAMsArikeSu manuna - devasambandhisukheSu hiraNyaratnasuvarNAdiSu hastyazvadiSu ca nAbhiSaGgo bhavati apitu tIrthakuduktAgamavihita jJAnadarzanacaraNAdiSu nityaM vartate yato hi janmajarAmaraNabhayavividhavyAdhi pariklezapariSvaktasya jIvasya jJAnadarzanacaraNameva paramazaraNam 'ityamAMsabhakSI vyAghra ke dvArA AkramaNa karane para hiraNa ke bacce ke lie koI bhI zaraNa nahIM hotA, isI prakAra janma, maraNa, Adhi, vyAdhi, iSTaviyoga, aniSTasaMyoga, aniSTa prApti, iSTa kI amApti, darivratA, durbhAgya evaM durmanA Adi se utpanna hone vAle duHkhoM se satAye hue prANI ke lie isa saMsAra meM dharma ke atirikta anya koI bhI zaraNa nahIM hai / isa prakAra cintana karane vAle jIva ko aisA mAna ho jAtA hai ki maiM sadaiva zaraNa vihIna hUM aisA pyAna hone para vaha virakta ho jAtA hai aura manuSya tathA deva saMbaMdhI saMsArika sukhoM ke prati tathA una sukhoM ke sAdhana svarNa Adi aura hAthI ghoDA mahalamakAna Adi ke prati nirIha ghana jAtA hai| itanA hI nahIM, vaha tIrthakara bhagavAn dvArA pratipAdita jJAna darzana cAritra Adi meM sadA pravRtti karatA hai, kyoMki bhakSI kAI vAgha dvArA ArkamaNu thAya tyAre haraNanA khaccA mATe kAI paNa zaraNu rahetu nathI, evI ja rIte janma, jarA, maraNa Adhi vyAdhi, ISTaviyeAga, aniSTasayeAga, aniSTaprApti iSTanI aprApti daridratA durbhAgya ane dunaskatA AdithI utpanna thanArA du:khAthI satAvavAmAM Avela prANIne mATe A sa'sAramAM dhama zivAya khIjuM koi ja zaraNa nathI. A rItanu' cintana karanArA chatrane e jAtanuM bhAna thai jAya chelR ke hu azaraNu chuM ane AvI pratIti thaI javAthI te virakata thaI jAya che ane manuSya tathA deva sabadhI sauMsArika sukhA tarapha tathA te sukhAnA sAdhana suvaNu Adi ane hAthI, gheDA, mahala makAna pratye nispRha anI jAya che eTalu ja nahI' te tIrthaMkara bhagavAna dvArA pratipAdita jJAna, darzIna, cAritra AdimAM hamezAM pravRtta rahe che, kAraNa ke janma jarA, maraNu, bhaya, vividha
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 sa. 6 anuprekSAsvarUpanirUpaNam 165 zaraNAnupekSA' 2 atha saMsArAnucintanarUpA-saMsArAnumekSA, yathA-isAre khaDa saMsAre ghorakAntAreSu naraka-tiryag-manuSya-deva bhavagrahaNeSu cakravat paricamanta sarva eva mANinaH piva-mAva-bhAva- svasa-pati-patnI-putrAdi bhAvena yadAsambandha manubhavanti, anvabhUvan , anubhaviSyanti ca sadA-svajanazabdena vyapadiiyante / yadA tu-tathAbhAvena sambandhaM nA'nubhavanti, nAnvabhUn , nAnubhaviSyanti thA, tadA-parajanazabdena vyapadizyante / kintu-na niyamataH khjnprjnyo| kApi vyavasthA dRzyate, tathAhi-pitApi bhUtvA bhavAntare bhrAtA-putra:-pautrAmapautrazca bhavatItyAdi, evaM rItyA-khalu caturazItilakSaparimitayoniSu rAga-dveSa-- janma, jarA, maraNa, bhaya, vividha prakAra kI vyAdhiyoM evaM klezoM se grasta jIva ke lie jJAna, darzA aura cAritra hI uttama zaraNa haiN| yaha azaraNAnupekSA hai| (3) saMsArAnuprekSA-saMsAra ke svarUpa kA vicAra karanA saMsArAnu. prekSA hai| jaise-isa nissAra saMsAra meM, ghora kAntAra ke samAna naraka, tiyeca, manuSya aura devagatiyoM meM cakra ke samAna bhramaNa karate hae sabhI prANI pitA, mAtA, bhrAtA, bhAginI, pati, patnI, putra Adi ke rUpa meM jaba sambandhI banate haiM taba ve svajana kahalAne lagate haiM, aura jaba kiMcit kAla ke pazcAt vaha saMmbandha naSTa ho jAtA hai to vahI svajana para-jana bana jAte haiN| isa prakAra niyata rUpa se na koI svajana hai, na parijana hai, yaha saba ajJAnajanita kalpanA kA khela hai| kisI ko svajana aura kisI ko parajana samajhanA jJAniyoM kI dRSTi meM mUDha janoM kI vivekahIna ceSTA hai / jo Aja pitA hai vahI dUsare kisI bhava meM prakAranI vyAdhio tathA kalezothI pIDIta jIvana mATe jJAna, darzana ane cAritra e ja uttama zaraNuM che. A azaraNAnuprekSA che. (3) saMsArAnuprekSA-saMsAranA svarUpane vicAra kare saMsArAnapekSA che. jemake A asAra saMsAramAM, ghera kAntAranI mAphaka naraka, tiryaca. manuSya ane devagatiomAM cakanI mAphaka bhramaNa karatA badhAM prANI, pitA, mAtA bhrAtA, bhaginI, pati, patnI, putra AdinA rUpamAM jyAre sambandhI bane che tyAre teo svajana kahevAya che ane jyAre thoDA samaya pachI te sambandha naSTa thaI jAya tyAre te ja vajana para-jana banI jAya che. A rIte niyata rUpathI nathI keI svajana ke nathI parijana A badhuM jJAna janita kalpanAne khela che. keIne svajana ane koIne parajana samajavA e jJAnionI daSTie mUDha mANasanI vivekazUnya ceSTA che. je Aje pitA che te bIjA koI
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - tattvArthasUtre mohAmibhUtA prANinA sparzarasAdi viSayabhogatRSNA vyApRtAH parasparabhakSaNaunalatADanabandhamAsanA''krozAdijanya duHsaha nitAnta tInaduHkhAni prApnu. panti ityahI atyanta kaSTamayaH khallu saMsAro vartate ityevamanucintayato janmagharaNabhayodvignasya vivezino vairAgyamupajAyate viraktazca-sAMsArika duHkhajihAtathA saMsAraparityAgAya-ceSTate-pavartate ceti / saMsArAnupekSA'vaseyA 3 evamsamAnucintanarUpA-ekatyAnumakSA, yathA-ekAkI ecAhaM jAtA, ekaka evaM pariSyAmi ca latu-sasahAyo jAtaH mariSyAmivA, evaM-mama nAnAvidhA''dhi. mAlA, puna, pautra yA prapautra bana jAtA hai| caurAlI lAkha yoniyoM vAle isa saMsAra meM rAga dveSa aura moha le grasta prANI parza rasa Adi viSayoM ke bhoga kI tRSNA meM phaMsa kara paraspara eka dUsare kA bhakSaNa karate haiM tathA hanana, tADana, bandhana, bhalana aura Akroza Adi se utpanna atyanta tIvra duHkhoM ko prApta hote haiN| isa prakAra yaha saMsAra atIva kaSTamaya hai! aisA cintana karane vAle, janma jarA maraNa ke bhaya se udvigna, vivekI puruSa ko vairAgya utpanna hotA hai aura virakta ho kara vaha lAlArika duHkhoM se bacane ke lie saMsAra ke parityAga kA prayatna karatA hai aura usake lie ceSTA bhI karatA hai| yaha saMsArAnuprekSA hai| (4) ekatvAnuprekSA-ekatva kA punaH-punaH cintana karanA ekasvabhAvanA hai / yathA-maiM akelA hI janamA thA aura akelA hI mruuNgaa| bhavamAM bhrAtA, putra, pautra athavA prapautra banI jAya che rAzI lAkha jIvaniovALA A saMsAramAM rAgadveSa ane mehathI pIDAtAM prANi sparza, rasa, Adi viSayonA bheganI tRSNAmAM phasAIne paraspara ekabIjAnuM bhakSaNa kare che; tathA hanana, tADana, bana, bhaTsana ane Akroza AdithI utpanna atyanta tIvra dukhene prApta thAya che. Ama A saMsAra ghaNe ja duHkhadAyaka che. AvuM citana karavAvALA janma-jarA mRtyunA bhayathI udvigna vivekI purUSane vairAgya utpanna thAya che ane te virakata thaI sAMsArika dukhethI bacavA mATe saMsArane parityAga karavAno prayatna kare che ane te mATenI ceSTA paNa kare che. A ja saMsArAnuprekSA che. (4) ekavAnuprekSA-ekatvanuM vAraMvAra cintavana karavuM ekatvabhAvanA che jema ke-huM ekalo ja janmyA hatA ane ekale marIza. jyAre huM
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a,7 sU. 6 anuprekSAsvarUpanirUpaNam vyAdhi janmajarAmaraNAdi janyaduHkhAni kadAcidapi kazcid nApaharati-aMzahArako vA duHkhAnAM na kazcidbhavati, na vA-madIyaduHkhAnubhave kazcit sahAyo bhavati, antataH sahajanmAnaH sahamaraNAzca nigodajIvA api 'ekaka evAhaM jAye-niyeca ityevaM nirama nollayanti ekaka evAhaM svakRta karmaphalamanubhavAmi' itthevabhAvayataH svajaneSu snehAnurAgavandho na bhavati na vA-parajaneSu dveSAnubandho bhavati tatazca-nissaGgatA bhavigato mokSAyaiva yatate ityekatvAnuprekSA 4 athA-'nyatvAnu. cintanarUpA-'nyatvAnupekSA-yathA audArikAdi zarIrAt-paudgakikAd-aindriya jaba maiM vividha prakAra kI Adhi, vyAdhi evaM-janma-jarAmaraNa ke duHkhoM se pIDita hotA hUM to akele hI unheM bhogana paDatA hai| na to koI una duHkhoM ko le sakatA hai aura na unameM hissA baMTA sakatA hai| merI dukhAnubhUti meM koI sahAyaka nahIM hotaa| auroM ko to kathA hI kyA, sAtha-sAtha janmane vAle aura sAtha-sAtha marane vAle nigoda ke jIva bhI akele-akele hI apane janma-maraNa ke duHkha kA anubhava karate haiM / isa niyama kA ullaMghana ve bhI nahIM kara skte| jaba manuSya yaha socatA hai ki maiM akelA hI apane kiye karma kA phala bhogA karatA hUM, to svajana kahalAnevAloM ke prati usake citta meM anurAga-bandha nahIM raha jAtA aura para kahalAnevAle jIvoM ke prati veSAnubandha nahIM hotaa| aisI avasthA meM niHsaMgatA kI sthiti meM pahuMcA huA jIva mokSa ke lie hI prayatna karatA hai| yaha ekatyAnuprekSA hai| 'vividha prakAranA Adhi, vyAdhi ane janma-jarA mRtyunA dukhathI rIbAu chuM tyAre mAre ekalAne ja te bhegavavA paDe che. na te te ene kaI laI zake che athavA tene amuka bhAga paNa koIne vaheMcI zakAtuM nathI. mArI dukhanI anubhUtimAM koI sahAyaka thatuM nathI. bIjAonI te vAta ja kaLyAM karavAnI rahI ? sAthe-sAthe maranAra nigadanAM paNa ekalA-ekalA ja pitAnA janma-maraNanA duHkhAne anubhava kare che. A niyamanuM ullaMghana teo paNa karI zakatAM nathI. - jyAre manuSya e vicAre che ke-huM ekale ja mArA karelA karmonA kaLa bhogave che tyAre svajana kahevaDAvanArA prati tenA cittamAM anurAga bandha rahI jatuM nathI ane para kahevAtAM cha tarapha zreSAnuba thatuM nathI. AvA saMjogomAM niHsaMgatAnI rithatimAM pahocele jIva mokSanA mATe ja prayatna kare che. A ekavAnuprekSA che, ta0 22
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 - tasvArthako phAccA-'nityAccA-'haM khalu cetano nityo'paugaliko-'tIndriyazcAnyo'smika zarIraM khalu-cakSuzAdIndriznAcaM bhavati' ahantvAtmA jIvo na cArAdIndriyagrAhyo'rima zarIrasyendira mAvasyAt-AtmanaH indriyagrAhyatvA'bhAvAda / evaM khallu zarIramanityam-mahantu-nityaH, zarIramajham-ahaM punarNo'smi, zarIraM dilabara -sAdinidhana, ahantu-anAdhanidhano-janmamaraNarahito'smi, zarIra syotpAdavinAzisvagat , ApanadhotpAdavinAzarahitazvAt, vahUni me saMsAre pari:: namatA zarIrANi vyatIkhAni, nahi prAktanajanmazarIrANi-adhunAtanajanmazarIrANi sambhavanti-asambhavAt / ahantu-sa ebA'smi yena prAktanajanmazarIrANi pUrva - (5) anya sthAnuprekSA---anyatva arthAta bhinnatA kA vicAra karanA anyatyAnupekSA hai| yathA- audArika Adi pAMcoM zarIra pudgala ke piMDa hai, jaDa haiM aura anitya haiM, maiM caitanyasvarUpa, nitya, apaudgalika aura atIndriya huuN| yaha audArika zarIra cakSurindriya Adi se grAhya hai jintu maiM-AtmA-jIca, indriyoM se agocara huuN| zarIra indriyaH gocara hai, AtmA indriyaagocara hai| phira yaha zarIra anitya hai, maiM nitya huuN| zarIra ajJa hai, maiM jJa huuN| zarIra sAdinidhana hai-usakI Adi aura anta hai, maiM anAdi nidhana hUM, janma-maraNa se atIta hUM, zarIra utpAda-vinAzazIla hai, maiM utpAda aura vinAza se rahita, huuN| isa saMsAra meM anAdi kAla le bhramaNa karate hue maiMne anantaananta zarIra grahaNa kiye aura tyAge haiN| pUrvajanma ke zarIra isa janma ke zarIra nahIM banate-aisA honA saMbhava nahIM ki pUrvajanma kA (5) anyAnuprekSA-anyatva athavA bhinnatAne vicAra kare anya tyAnuprekSA che jema ke-dArika vagere pAMce zarIra pugalanA piNDa che; jaDa che ane anitya che, huM caitanyasvarUpa, nitya apaugalika ane atIndriya chuM. A audArika zarIra cakSuriMdriya AdithI grAhya che paraMtu huM-AtmA pa, chandriyAthI magAya2 che. paNI mI za612 manitya cha, hU nitya : zarIra ajJa che. huM jJa chuM. zarIra sAdinidhana che-tene Adi ane attavALuM hai, huma na chu, 4.bha-bha25thI matIta chu, zarIra atyaah-vinaashzIla che, huM utpAda ane vinAzathI rahita chuM. A saMsAramAM anAdikALathI bhramaNa karatA meM ananta-ananta zarIra dhAraNa karyA ane tyAgyA che. pUrvajanmanuM zarIra A janmanuM zarIra banatuM nathI. evuM banavuM saMbhavita paNa nathI ke pUrvajanmanuM zarIra A janmamAM kAma AvI zake paraMtu huM te
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 ru. 6 anuprekSAsvarUpanirUpaNam 176 mupabhuktAni santi, satmAda-zarIrebhyaH khalu-audArikAdibhyaH paugalikebhyoMminno'smyaham , ityevaM vibhAvayataH zarIramamatvarAdityaM bhavati vicchinna zarIramamasvazca niHzreyasAyaiva yatate'nizam iti anyatvAnupekSA 5 athA-'zucitvAnucintanarUpA'zucityAnuprekSA, yathA-zarIramidamatyantamazucite- atyantAzucimalamUtrAzayayuktatvAt, zarIrasya mUlakAraNIbhUtA'tyantAdhi zukrazoNitarahitatvAta , mAtRkSo-utpadyamAno jIva stejasa-kAmaNazarIrI san prathamaM zukrazoNitaM khalu-audArikasarIratayA pariNamayati, tatazca-kalala-vudabuda-pezI-dhanazarIra isa janma meM kAma A sake / kintu baiM to vahI kA vahI hU~ jisane pUrva janloM una zarIroM kA upayoga kiyA hai| ataeca meM paudgalika audAripha Adi zarIroM se bhinna huuN| jo aillA vicAra karatA hai vaha zarIra kI mamatA se rahita ho jAtA hai aura zArIrika mamatA se rahita hokara mukti ke lie hI nirantara prayatnazIla banalA hai| yaha anyatyAnuprekSA hai| (6) azucitvanAvanA-azucitA (apavitratA) cintana karanA azucitvAnupekSA hai / yathA-yaha zarIra atyanta azuci hai, kyoMki atyanta azuci bala mUtra Adi kI thailI hai aura zukra zoNita jaise atyanta azuci padArtha isake mUla kAraNa haiM / jaya yaha jIva mAtA kI kukSi meM janma letA hai to taijasa aura kAryaNa zArIra ke sAtha utpanna hotA hai / usa samaya yaha sarvaprathama zukra aura zoNita ko hI audA. rikazarIra kA nirmANa karane ke lie grahaNa karatA hai| unako kalala; tyAMne tyAM ja chuM jeNe pUrvajanmamAM te zarIrane upaga karyo che. je A vicAra kare che te zarIranI mamatAthI para thaI jAya che ane zArIrika mamatAthI rahita thaIne muktine mATe ja nirantara prayatnazIla rahe che. A anyatyAnuprekSA che. (6) mshuthitvmaanaa-shuthit| (apavitratA)nu yitana 427 mshucitvAnaprekSA che. jema ke-A zarIra atyata apavitra che kAraNa ke atyanta azuci maLa-mUtra AdinI kethaLI che ane zuka-zeNita jevAM atyanta azuci padArtha enA mULa kAraNa che. jyAre A jIva mAtAnI kukhe janma le che tyAre taijasa ane kArmaNa zarIra sAthe utpanna thAya che. te samaye A sarvaprathama zukra ane zeNitane ja audArika zarIranuM nirmANa karavA mATe dhAraNa 3 . mana sasa, muddayuddha pezI, dhanahAtha, 50 vagere manoyain zoNita,
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ ----- tatvArthasUtre hastapAdAGgopAGga zoNitamAsAsthimajjAkezazmazrunakhazirAdhamanIromAdinA pari. Namayati mAtRbhakSitAdArarasazca rasahAriNyA pararaparapativaddhanAlikayA (nADayA) 'syaharati, ityevaM rItyA mUlakAraNo-tarakAraNayorazucitvAt-azubhapariNAmaH pALAnusandhAcyA'tyantamazuci khalu zarIraM bhavati / tadyathA-bhuktaH-AhArohi *leSmAzayamAsAdya zleSmaNA snigdhIkRtaH sambatyantA'zucirbhavati, tatazca-pitAzayaM prApya pacyamAno malatvamApanno'zucireva bhavati, tato vAtAzayaM prApya vAtena vibhajyamAnaH khalarasarUpega pariNato bhavati, tatra khalAMzAd mUtrapurIpadRSikA siMghANasvedalAlAdayo malA prAdurbhavanti / te cA-'zucibhUtaiva, rasAMzAccabudabuda, pezI, dhana, hAtha, paira Adi aMgopAMga, zoNita, mAMsa, asthi, majjA, keza, zmazru, nakha, zirA, dhamanI, roma Adi ke rUpa meM pariNata karatA hai| mAtA dvArA khAe hue AhAra ke rasa ko donoM ke sAtha juDI huI ralahAriNI nADI ke dvArA AhAra karatA hai / isa prakAra zarIra kA mUla kAraNa aura uttara kAraNa donoM hI azuci haiN| azuci rUpa meM hI unakA pariNamana hotA hai, ataeva yaha zarIra azuci hai| isa zarIra ke aMdara gayA huA uttama se uttama AhAra bhI kaphAzaya meM pahuMca kara aura zleSma se cikanA hokara atyanta gaMdA bana jAtA hai / tatpazcAt pittAzaya meM pahuMca kara vahAM pacatA hai aura mala rUpa meM pariNata hokara azuci bana jAtA hai| usake bAda vAtAzaya meM prApta hokara vAyu se vibhakta hokara khala bhAga aura rasa bhAga ke rUpa meM pariNata hotA hai / usa khala bhAga se mUtra, mala; dRpikA reTa, pasInA evaM loTa Adi maloM kA prAyurbhAva hotA hai / ye mAMsa, asthi, majajA, keza, nakha, zirA, dhamaNa vagerenA rUpamAM pariNuta kare che. mAtA dvArA khAdhelA AhAranA rasane baMnenI sAthe joDAyelI rasa hAriNe nADI dvArA AhAra kare che. A rIte zarIranuM mULa kAraNa temaja uttara kAraNa bane ja azuci che azuci rUpamAM ja tenuM pariNamana thAya che. AthI A zarIra azuci che A zarIranI aMdara gayele uttamamAM uttama AhAra paNa kAzayamAM pahoMcIne ane gaLaphAthI zika thaIne atyanta gaMda thaI jAya che tyArabAda pittAzayamAM jaIne tyAM paripakava thAya che ane maLa rUpe pariNata thaIne azaci banI jAya che. tyAra pachI vAtAzayamAM prApta thaIne vAyuthI vibhakta thaIne khala bhAga ane rasabhAganA rUpamAM pariNatI thAya che. te khalabhAgathI mUtra, maLa, dUSikA, lIMTa, parasevo tathA lALa vagere maLIne prArdazAAva thAya che A tamAma azuci ja che. 2sabhAgathI
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 . 6 anuprekSAsvarUpanirUpaNam 173 zoNitamAMsamajjAmedo'dhizukANi saMjAyante sarvazcetat-kAmAdizukrAntamazuciH bhUtame vartate, evamazuci malamUtrapha pattAdInAmAzrayatvAdapi zarIramazucivartate, ityevaM bhAvayataH zarIre nido jAyate, niviNazva-zArIrikajanmaprahANAya mavartate ityazucitvAnumekSA 6 athAstramAnucintanarUpA-AsrAnuprekSA, yathA-indriyakaSA. yAdIn AsravAn azupAparUpAkuzalakarmAgamadvArapuNyarUpadazavidhadharmanirgamadvArabhUvAn bahuvidhoSayuktAn atyantatIvravegazAliyo jIvasyA'vadhakArakAn anucintayet / tatra sparzanendriyavazIkavA bahano jIvA parastrIlampaTAH santaH sagha azuci hI haiN| rasa bhoga se rudhira, mAMsa, majjA, bheda, asthi aura zukra (vIrya) kI utpatti hotI hai / isa prakAra kapha se lagAkara zukra paryanta saba azuci hI haiN| ina azuci mala mUtra kapha pitta Adi kA AdhAra hone se bhI zarIra azuci hai| - isa prakAra vicAra karane se zarIra ke prati virakti bhAva kI utpatti hotI hai aura zarIra ke prati pirakti hone para manuSya zarIra kI utpatti ko hI roka dene meM pravRta hotA hai arthAt sadA ke lie azarIra (yukta) ghanane kA prayatna karatA hai / yaha azucitva anuprekSA hai / (7) AtravAnuprekSA-Asrava kA cintana karanA AnadhAnuprekSA hai| yathA-ye indriya aura kaSAya Adi Astraca pApa rUpa akuzala karmoM ke Agamana ke dvAra haiN| ye aneka prakAra ke doSoM se yukta haiM, isa prakAra kA vicAra karanA cAhie / sparzanendriya ke vazIsoDI, mAMsa, Harm. meha, mayi mane zu (vIya)nI utpatti thAya che. Ama kaphathI mAMDIne zukra sudhI badhuM azuci ja che. A azuci maLa, mUtra, kapha, pitta Adine AdhAra hovAthI paNa zarIra azuci che. A rIte vicAravAthI zarIra prati viratinI utpatti thAya che ane zarIra para virakitabhAva jAgavAthI manuSya zarIranI utpattine ja aTakAvI devAmAM pravRtta thAya che arthAt sadA mATe azarIra (mukta) banavA prayatna kare che. A azucitva anuprekSA che. (7) mAvAnuprekSA-yA satranu yintana 42 pAsavAnuprekSA che. yathA- A Indriya ane kaSAya Adi Asava pApa rUpa akuzaLa karmonA AgamananA dvAra che. teo aneka prakAranA dethI yukta che ane atyaMta tIvra vegazAlI jIvane pApa utpanna karanArA che, e jAtane vicAra kare
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ APAMORMATHArtneracameowwresOM svajIvanamapi vinAzayanti, evaM-madonmattA diAjA api sparzanendriyavazIbhUtA evaM nigRhItA bhavanti, evaM-rasanendriyanazIbhUtAH mANinovaDizA''gata mAMsalaubhagrastamatsyAdivat niyante, ghrANendriyavazIbhUtAH pANinaH paGkajakicalkalolupabhramarAdivat baddhA bhavanti prANainiyuktAzca bhavanti, cakSurindriyavazIbhUtA jIvAH strIrUpAdi darzanAbhilApiNo dIpAlokana lolupapataGgAdivat vinAzaM prApnu banti zrotrendriyapasaktAH khalu jIvA mRgavat saMgItakAdi zabdazravaNalolupAra lanto vadhyante-niyante ca, evaM-kavAyAdInAM krodhamAnamAyAlobhAnAM bhAvanena, bhUta hue bahutere jIva parastrIlampaTa hokara apane jIvana ko bhI vinaSTa kara dete haiM / padonmatta hAthI bhI sparzanendriya ke adhIna hokara kaida meM par3ate haiN| jo loga rasanendriya ke vazIbhUta ho jAte haiM ve baDizAmachalI pakar3ane ke sAdhanavizeSa meM lage hue mAMsa ke lobha meM par3e hue matsya Adi ke samAna mRtyu ko prApta hote haiN| ghrANendriya ke vazIbhUta hue prANI kamala ke kiMjalka ke lobhI bhramara Adi ke samAna bandhana ko prApta hote haiM aura prANoM se hAtha dho baiThate haiN| cakSu-indriya ke vaza meM paDe hue prANI strI ke rUpa ke darzana ke abhilASI hokara, dIpaka ko dekhane ke lolupa pataMga Adi ke samAna vinAza ko prApta hote haiM / zronendriya ke viSaya meM Asakta jIva saMgIta Adi ke madhura zabdoM ke zravaNa meM leolA hokara mRga kI bhAMti pandhana aura vadha ko prApta hote hai| isI prakAra krodha, mAna, mAyA aura lobha rUpa kaSAyoM dvArA hone. joIe. sparzanendriyane tAbe thayelA ghaNA badhAM jIva parastrIlammaTa thaIne pitAnA jIvanane paNa nAza karI de che. madenmatta hAthI paNa spazanendriyane AdhIna thaIne kedamAM paDe che. je leke rasanendriyane vazIbhUta thaI jAya che teo viDizA-mAchalI pakaDavAnA sAdhanavizeSamAM lagADelA mAMsanA lAbhamAM paDelAM matsya vagerenI jema maraNane zaraNa thAya che. dhrANendriyane vazIbhUta thayelA prANi kamaLanA kiMjalkanA lemI bhamarA AdinI mAphaka bandhanane prApta thAya che ane potAnA prANe gumAvI bese che. cakSu indriyanA vImA paDelAM prANI strInA rUpanA darzananA abhilASI thaIne, dIvAne jovA mATe lAlacu pataMgIyA vagerenI mAphaka, vinAzane kare che. zrotrenidrayanA viSayamAM Asakata jIva saMgIta AdinA madhura zabdonA zravaNamAM lupa thaIne herazanI jema mana ane vadhane prApta thAya che. AvI ja rIte krodha, mAna, mAyA ane lebha rU5 kaSA dvArA thanAro
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.79.6 anuprekSAsvarUpanirUpaNam ityevaM bhAvayataH karmAsvanirodhAya pravRtti bhavati ityAsAnuprekSA 7 saMvarAna cintanarUpA-saMbarAnukSA, yathA-zAstrabadvArANAM pidhAnam-AsravadoSaparivarjana ca saMgharaguNata upakArakarayA samiti-gutidharmAnupekSA parIpahAdiparipAlanadvArA 'nucintayet sarve khala pUrvoktAsravadoSAH saMvRtAtmano na bhavanti, evaM-bhAvayatA khalu saMvarAyaiva bhAvanA jAgati iti saMvarAnupekSA 8 atha nirjarAnucintanarUpAnirjarAnuprekSA, yathA-karmapudgalAnAmudayAvalikA pravezenA'nubhUtarasAnAmuttarakAle. parISahasanarUpA karmanirjarAkRtakarmaphaLavipAko bhavati, sa ca dipAko dvividhA bhavRddhipUrva:-kuzalamUlazca / tatra-narakAdiSu kRtakarma phalabhogarUpo vipAkodayoDa: vAle apAyoM kA cintana karanA caahie| aisA cintana karane se kamoM, ke Asrava kA nirodha karane meM pravRtti hotI hai / yaha AsravabhAvanA kA svarUpa hai| ' (8) saMvarAnuprekSA-saMvara kA vicAra karanA saMparAnuprekSA hai| jaise, -dharma ke AsravadvAroM ko DhaMkanA-AtravadoSoM se bacanA saMbara hai| samiti, gupti, dharma, anuprekSA, parISaha jaya aura cAritra kA pAlana karane se saMvara hotA hai / jo saMvRtAtmA hote haiM, unameM AsravadoSa nahIM hote| aisI bhAvanA karane se saMbara ke lie hI prayatna hotA hai| yaha saMvara bhAvanA hai| (9) nirjarAluprekSA--nirjarA kA cintana karanA nirjarAnuprekSA hai| yathA-karmapudgala jaba udayAvalikA meM praveza karate haiM aura unake rasa kA anubhava jIva kara letA hai to usake pazcAt ve jhaDa jAte haiN| karma vipAka do prakAra kA hai-avuddhipUrva aura kuzalamUla / narake apAnuM cintana karavuM joIe. A prakAranuM cintana karavAthI kamenA Asravane nirodha karavAmAM pravRtti thAya che. A Asrava bhAvanAnuM svarUpa che. (8) sNpraanuprekssaa-s12ne| viyA2 42vo sanuprekSA cha. ma hai karmanA asava dvArane DhAMkavA-Asava dethI bacavuM saMvara che. samiti, gupti, dharma, anuprekSA parISahajaya ane cAritranuM pAlana karavAthI saMvara thAya che. jeo saMvRtAmAM hoya che, temanAmAM Aava deSa hatAM nathI, evI bhAvanA karavAthI saMvara mATe ja prayatna thAya che. A saMvara bhAvanA che. (9) nijerAnuprekSA-nijaranuM cintana karavuM nijAnuprekSA che. yathA- karmapudagala jyAre udayAlikAmAM praveza kare che ane temanA rasane anubhava jIva karI le che, tyAra bAda te eMTI jAya che karmavipAka be prakAranAM che. abuddhipUrva akuzaLamUla naraka Adi gatiemAM karelAM karmo bhogavavAM - --
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtra huddhipUrvakA 1 akuzalAnuvandhazca vartate 2 ityevamavayaM bhAvayataH paricintayet / zatasUlo vipAzaca lapasA dvAdazavidhena parISahajayena vA kRto vartate zubhA bandho-niznubandho yA sajhalakarmakSayalakSaNaH sAkSAt mokSAyaiva heturbhavatIti tuMgabhAvana paricintayet , tathA bhAvayataH khalu karmanirjarAyai-eva matiH pravartate, pratinirjarAyuprekSA-9 atha lokAnucintanarUpA-lokAnuprekSA, yathA-pazcAstiH esAyAtmako dharmA'dharmA''kAze-phugala-jIvarUpo vividhapariNAmayuktaH utpatti mAdi gatiyoM meM kRtta karma ke phala kA jo bhoga hotA hai, vaha adhuddhipUrva ziSAkodayA hai, vaha akuzalAnubandha hai, aisA aMvadyarUpa se cintana, jaranA cAhie / kuzala mUla vipAka bAraha prakAra kI tapazcaryA karaneM. hai aura parISahoM ko jItane se hotA hai| vaha zubhAnubandha vAlA yA anubandha le rahita hotA hai, sakala karmoM kA kSaya usakA lakSaNa hai| vaha mokSa kA kAraNa hai, isa prakAra guNa rUpa se usakA cintana karanA paahie| aisA cintana karane se bamoM kI nirjarA ke lie hI mati utpanna hotI hai| yaha nirjarAbhAvanA hai| (10) lokAnuprekSA-loka ke rUpa kA vicAra karanA lokAnuprekSA hai, yathA-yaha loha paMcAstikAyamaya hai arthAt dharmAstikAya, adharmA. stikAya, AkAzAstikAya, pudgalArita kAya aura jIvAstikAya rUpa hai| yaha loka vividha prakAra ke pariNAmoM se yukta hai, utpAda, vinAza aura dhrauvyarUpa hai, vibhinna svabhAva vAlA hai| isa prakAra loka kA paDe che te abuddhipUrva vipAkedaya che, te akuzalAnubandha che evuM avadya rUpathI cintana karavuM joIe kuzala mUla vipAka bAra prakAranI tapazcaryA karavAthI tathA parISaha upara vijaya meLavavAthI thAya che. te zubhAnubandhavALe athavA anukanyathI rahita hoya che. sakaLa karmo kSaya tenuM lakSaNa che te mekSanuM kAraNa che, A rIte guNa rUpathI tenuM cintana karavuM joIe. AvuM cintana karavAthI karmonI nirjarA mATe ja mati utpanna thAya che. A nirjarAbhAvanA che. * (10) lokAnuprekSA-lokanA svarUpane vicAra kare kAnuprekSA che yathA-A loka paMastikAyamaya che arthAt dharmAritakAya, adhamatikAya, AkAzAritakAya, pudgalAritakAya ane jIvAritakAya rU5 che. A leka vividha prakAranA pariNAmothI yukta che, utpAda, vinAza ane dhravya rUpa che, vicitra
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ pikA-niyukti TIkA a. 7 sU. 6 anupnekSAsvarUpanirUpaNam 177 sthiti-vinAzayukto vicitrasvabhAvo vartate ityevaM lokaM paricintayataH tatra jAnAtmavizuddha bhavatIti lokAnupekSA-10 atha vodhidurlabhasvasthAnucintana pA-bodhidUlamatvAnupekSA, yathA-anAdau khallu saMsAre naraka-tiryaGmanuSyadeva bhavagrahaNeSu pauna: punyena cakravat paribhramato jIvasya mAnAyakAraka zArIrika mAnasa-duHkhalyAptasya tatvArthA'zraddhAnA'virati-pramAda kapAya prabhRti dopo. pahatabuddhaH jJAnAvaraNAdi ghAtikakarmacatuSTayA'bhibhUtasya sabhyA darzanAdi vizuddho bodhidurlabho bhavatIti cintayato vodhi prAptyA pramAdo na bhavati codhi durlabhatvAnupekSA bodhyA-11 atha-dharmadezakAhatvAnucintana rUpo'nuprekSA, yathA cintana karane vAle jIva kA tatvajJAna aura AtmA vizuddha hotA hai, yaha lokAnuprekSA hai| ' (11) bodhidurlabhatvAnuprekSA--bodhi arthAt samyaktva kI durlabhatA kA vicAra karanA ghodhidurlabhatyAnuprekSA hai / jaise-isa anAdi saMsAra meM naraka, tiryaMca manuSya aura deva gatiyoM meM cAra-cAra cakra kI bhAMti ghUmane vAle, nAnA prakAra ke zArIrika aura mAnasika duHkhoM se yuktaM, tattvArtha ke azraddhAna avirati pramAda evaM kaSAya Adi doSoM ke kAraNa upahata buddhi vAle tathA jJAnAvaraNIya Adi cAra ghAliyA karmoM se pIDita jIva ko samyagdarzana se zuddha bodhi kI prApti honA bahutaM kaThina hai / jo aisA vicAra karatA hai vaha bodhi prApti karake usameM 'pramAda nahIM krtaa| yaha ghodhidurlabhaitvAnuprekSA hai| . (12) dharmadezakAhattvAnuprekSA--dharmadezakAhattva kA cintana karanA, svabhAvavALe che. Ama lekanuM cintana karanAra jIvanuM tattvajJAna ane AmA vizuddha hoya che, A lokAnuprekSA che. - (11) badhidurlabhavAnuprekSA-bAdhi arthAt samyaktvanI durlabhatAne vicAra kare bedhidurlabhatvAnuprekSA che jema ke-A anAdi saMsAramAM naraka, tiyaca, manuSya ane deva gatiomAM vAraMvAra cakanI jema pharanAre, judA judA prakAranA zArIrika ane mAnasika duHkhothI yukta tavArthane azraddhAna, avirati pramAda ane kaSAya Adi denA kAraNe upahata buddhivALA tathA jJAnAvaraNIya Adi cAra ghAtI karmothI pIDita jIvane samyakdarzanathI zabda bAdhinI prApti thavI ati muzkela che. je A vicAra kare che. te bedhi prApta karIne temAM pramAda karato nathI A bedhidurlabhatyAnuprekSA che. (12) dharmadezakArDavAnuprekSA-dharmadezakArhatvanuM cintana karavuM jema ket023
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha - pradezako'rhana iti vat pratipAditaH khala ravAdhyAyacaraNataparNa sAmAi yadi lakSaNo dharmaH samyadagdarzanadvAraH samastaM mUlottaraguNa patha mahA sAdhanaH- AcArAdi dRSTivAdaparyantadvAdazAGgopadiSTasvarUpaH caraNakaraNalakSaNaH amiti-guti paripAlana vizuddha svarUpAvasthAno narakAdi gati catuSTaya rUpa saMsAra nistArako niHzreyasamApako vartate ityevaM dharma dezakA svAnucintaneva varaNakaraNa dharmAnuSThAnena samyagjJAna- samyagdarzana- samyak cAritra samyakSo lakSaNaratna vatRSTathazuktimArgAcyadanena ca vyavasthAnaM bhavatIti dharmadezakA IsvAlu pekSA - 12 uktazca mutrakRtAGge 2 zrutarakandhe 1 - adhyayane 13 sUtre - 'anne khalu yathA- arhanta bhagavAn dharma ke Adya upadezaka haiN| unake dvArA upadiSTa dharma svAdhyAya cAritra tapazcaryA evaM sAmAyika Adi lakSaNoM vAlA hai, samyagdarzana usa meM praveza karane kA dvAra hai, samasta -* sUlaguNa, uttaraguNa evaM pAMca mahAvrata usake sAdhana haiM, AcArAMga se :lagAkara dRSTivAda paryata cAraha aMgoM meM usakA upadeza diyA gayA hai, caha caraNa-karaNa lakSaNa vAlA hai, samiti evaM gupti ke paripAlana se vizuddha svarUpa- avasthAna vAlA hai, naraka Adi cAra gati rUpa saMsAra se tArane vAlA hai aura mokSa kA lAbha karAne vAlA hai / isa prakAra * dharmadezaphAhatva kI cintana karane se caraNa-karaNa dharma kA anuSThAna hotA hai, samyagjJAna, samyagdarzana, samyakcAritra aura samyakRtapa rUpa ratnacatuSTaya se, jo mokSa ke mArga haiM, cyavana nahIM hotA / yaha dharmadezakA haityAnuprekSA hai | maga meM, dvitIya 78 * M skaMdha ke prathama adhyayana ke 13 veM arjunta bhagavat dharmanA Adya upadezaka che. temanA dvArA upadriSTa dhamasvAdhyAya, cAtri, taAryAM ane sAmAyika Adi lakSaNAvALA che, samyakU darzIna temAM pravezavA mATenuM dvAra che sasta mU,guNa, uttaguNa ane pAMca mahAvrata- tenA sAdhana che, AcArAMgathI laIne dRSTivAda panta khAra agAmAM tenA upadeza ApavAmAM AvyA che, te caraNa-karaNa lakSaNavALA che, samiti tathA guptinA paripAlanathI vizuddha svarUpa- avasthAnavALA che. naraka Adi cAra "gati rUpa saMsArathI tAranAra che ane meAkSanA lAbha karAvanAra che. A rIte dha dezakA%0nuM cintana karavAthI caraNa-kANu dha'nu' anuSThana thAya che, sabhya jJAna, samyakdarzana, samyakcAritra ane sayaku tapa rUpa ratna catuSTayathI, je meAkSanA mArga che, tenAthI cyavana thatA nathI. A dha dezakArDa vAnuprekSA che. sUtrakRttAMgasUtramAM dvitIyazrutakadhanA prathama adhyayananA 13mAM sUtramAM
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 khU. 6 anuprekSAkha pani pagam . 176 NAti saMjogA-anno ahasi' iti, anye khalu zAtisaMyogA:-anyo'i. masmIti, sUtrakRtAGge prathamazrutaska-dhe dvitIyAdhyayane prathamamAyAyAJcoktam'bIhidullahANuppehA-11 'saMvujjJaha kiM na bujjhaha saMyohI khalu pecca dullhaa| " No hUvaNabhaMli rAio-no sulabha puNarAdhijIviyaM // 1 // iti, 'saMyudhyasva kiM na budhyasva-saMbodhiH khalu pretya durlbhaa| .. no hu upanamanti rAtrayaH-no sulabhaM punarapi jIvitam // 1 // iti // 6 // mUlam-saMbara saragaccaraNa NijasTraM pariloDhavA parIlahA // 7 // chAyA-saMbara mArgA'cyavana-nirjarArtha pariSoDhavyAH parIpahAH // 7 . tatyArthadIpikA-pUrva tAvad AsravanirodhalakSagasaMvarahetutayA samitigupti-dharmA'nupekSA-parIpahajaya cAritrANi pratipAditAni, teSu ca-samitisUtra meM kahA hai-'jJAti saMbaMdhI saMyoga bhinna hai aura maiM bhinna huuN'| sUtrakRttAMga ke prathama zrutaskaMdha ke dvitIya adhyayana kI prathama gAthA meM kahA hai-'bodhidhula lAnuprekSA / samajho bUjho, are samajhate kyoM nahIM ho! parabhava meM bodhi durlabha hai / vyatIta hubhA samaya vApisa nahIM lauTatA aura punaH mAnavajIvana milanA sulabha nahIM hai, ataeva samajho-bodha karI // 6 // _ 'saMvaramaragaccavaNa' ityaadi| " saMvara ke mArga se cyuna na hone ke lie aura nirjarA ke lie parISahoM ko sahana karanA cAhie // 7 // .. : tattvArthadIpikA-pahale kahA gayA thA ki samiti, gupti, dharma, anuprekSA parISaha japa aura cAritra, ye Asravanirodha lakSaNa bAle saMvara kahyuM che-jJAti saMbaMdhI saMga bhinna che ane huM bhinna chuM. sUtrakRtAMganA prathama zrataskaMdhanA dvitIya adhyayananI prathama gAthAmAM kahyuM che--bedhidurlabhAprekssaa samanna-pUje, mare, bha sabhA nathI ? 52savamA mAdhi huna cha. vItI gayele samaya kyAre paNa pAchA AvatuM nathI ane pharIvAra manuSyadeha maLa sahele nathI AthI samaje-bedha kare. dA 'saMvaramagaccavaNaNijjaraTuM' tyAta - sUvAtha-saMvaranA mArgathI mRta na hovA mATe tathA nijAne mATe pariSahene sahana karavA joIe. chA A tatvArthadIpikA-pahelA kahevAmAM AvyuM ke samiti, gupti, dharma, anuprekSA, parISaha java ane cAritra-A Asavanidha lakSaNavALA saMvaranA
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ zUTa. svArtha mutidharmAtuprekSAH svarUpato- vibhAgato-lakSaNatazca yathAkramaM prarUpitAH sampratikramamAptasya parISaddajayasya prarUpaNaM kartumAha- 'saMvaramaga-' ityAdi saMvara mArgAvana nirjarArtham - saMvaramArgAcyavanArtha - nirjarArthazca vakSyamANAH kSutpipA sAdayo dvAtriMzatiH parIpahAH kSudhAdivedanotpattau satyAM pUrvopArjitakarmanirjarapArthaM paritaH samantAt sahanarUpAH kSutpipAsAdayaH parIpahAH paripoDhavyA bhavanti kSutpipAsAdInAM sahanaM kartavyam / tatra karmAsavanirodhalakSaNasya jinopadiSTAtmArgAt samyagdarzanAde mokSa mArgAt acyavanArtham - aparibhraMzArtham, tato'panayanArthaM tasya nizcalatArthamitibhAvaH, kRtakarmaNo nirjarAzca AtmanaH pRthagbhAvena parizaTake kAraNa haiN| inameM se samiti gupti, dharma aura anuprekSA kA svarUpa, bheda aura lakSaNa anukrama se kaha cuke haiN| aba kramaprApta parIpaha jaya kI prarUpaNA karate haiM saMvara mArga se cyuna na hone ke lie aura nirjarA ke lie Age kahe jAne vAlI kSudhA pipAsA Adi vAIsa parISaha sahanA cAhie / kSudhA Adi kI vedanA utpanna hone para pUrvopArjita karmoM kI nirjata karane ke lie 'parita' arthAt saba prakAra se jinheM sahana kiyA jAya, una kSudhA pipAsA Adi ko parISada kahate haiM / - tAtparya yaha hai ki karmo ke Asrava ke nirodha rUpa saMbara ke jinopadiSTa mArga se - arthAt samyagdarzanAdi mokSamArga se, cyuta na hone ke lie yA usameM nizcalatA utpanna karane ke lie tathA kRna karma kI nirjarA ke lie arthAt unheM AtmA se pRthak karane ke lie kAraNu che. AmAMthI samiti, gupti, dharma ane anuprekSAnuM svarUpa bheda ane bhrakSaNa anukramathI kahevAmAM AvyA che have kramaprApta parISahajayanI prarUpaNA rIse chInthe mandy savara~mAthI zveta na thavAya te mATe ane nirjarA mATe have pachI kahevAmAM AvanArA kSudhA-pipAsA thyAdi bAvIza parISahu sahana karavA joIe. ' kSudhA AdinI vedanA thavA para pUrvAMpArjita karmonI nirjarA karavA mATe pati:' arthAt bhadhI rIte jene sahana karI zakAya, te kSudhA rpAisA. Adine parISaha kahe che. tApa e che ke kameaunA AsatranI nidhi rUpa savaranA jinepaSTi. mAthI arthAt samyakdanAdi mAkSa mAthI cuta na thavA mATe athavA temAM nizcalatA utpanna karavA mATe tathA karelAM karmonI nirjA mATe arthAt
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 ru.7 parIvahasvarUpanirUpaNam nArthazcati yAvat kSutpipAsAdInAM paroSahANAM sahane kartavyamitibhAvaH jinopadi. STa karmA ganirodhamArgAva-pulyAdarzanarUpAdacyAmAnAH santa stanmArgaparikramaNaparicayena kAMgArUpa:srAdvAre saMvA:-aupakramikaM karmapha manu mavantaH krameNa nirgakarmaNaH kha mokSamAsAdayantIti bhAvaH // 7 // ___tatvArthaniyuktiH-pUrvamUtre-saMjarahetubhUtAM kramaprAptA manupekSA dvAdaza vidhAM savizadaM prArUpayan sampati-kramAmA parIpahajayaM prarUpayitumAha-saMvaramagga cavaNanijjaralaiM pariloDhavyA parIlahA' iti, saMvaramAmAcyavananirjarArtham saMvarasya pUrvoktasvarUpasya karmAgamanirodhalakSaNasya mArgAt tIrtha katmadarzita kSudhA pipAlA Adi parISahoM ko lahana karanA caahie| abhiprAya yaha hai ki jina bhAvAt drArI upadiSTa kamo ke Agamana ke nirodha ke mArga se arthAt samyagdarzana Adi se jo cyuta nahIM hote haiM aura usI mArga para calate haiM, ve Asaya dvAra kA nirodha karate hue-aupa. kramika karmaphala kA anubhava karate hue, anukrama se kamoM kI nirjarA karate hue mokSa prApta kara lete haiM // 7 // tatvArthaniyukti-pUrva sUtra meM saMvara ke kAraNa bAraha prakAra kI anuprekSAoM kA vizada rUpa se varNana kiyA gyaa| aba krama prApta parISahajaya kI prarUpaNA karate haiM___ pUrvokta svarUpa vAle arthAt karmoM ke Agamana ke nirodha lakSaNa vAle saMvara ke mArga se yA samyagdarzana Adi mokSamArga se cyAta na hone ke lie tathA pUrvAjita koM kI nirjarA ke lie arthAt unheM temane AtmAthI pRthapha karavA mATe sudhA pipAsA Adi parISahene sahana karavA joIe. kahevAnuM e che ke jinezvara bhagavAna dvArA upadiSTa karmanA AgamananA nirodhanA mArgathI arthAta samyakdarzana AdithI je mRta thatAM nathI ane je te ja mArga para cAle che, teo AsraradvArane nirodha karatA thaka, anukramathI karmonI nirjarA karatAM thakAM mekSa prApta karI le che. paNa - tavArthaniryukita-pUrva sUtramAM saMvaranA kAraNa rUpa bAra prakAranI anuprekSAonuM vizada rUpathI varNana karavAmAM AvyuM. have kemaprApta parISahajayanI prarUpaNuM karIe chIe - pakti svarUpavALA arthAt karmonA AgamananA nirodha lakSaNavALA saMvaranA mArgathI athavA samyakdarzana Adi kSamArgathI na DaravA mATe prajita karmonI nirjarA mATe arthAt temane AtmapradezathI judAM kasyA
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . . , ..... ... . ..tatvAmI lanyagdarzanAdi mokSamArgAla-acyavanam-aparibhra zanam aparipatanam tadartha mUvijArtha kRtakarmaNo nirjarANArthaJcA''pradezebhyaH pRthAmAvena parizaTanArthazcati prAyaH aya zabdasyobhayatra samvandhAna paripoDhavyAH paritaH-samantAt se DhavyA vakSyamANa dvAviMzati kSutpipAsAdayaH parIpahAH vdhapadizyante, kSuttapAdivedano saMpattI satyAM kRta kamanirjaraNArtha kSutpipAsAdayaH paritaH sahyante iti bhAvaH / eca-kSu pAsAdi parIpahAdhisahane mokSamArgAcyavanaM-kRtakarmanirjaraNazca payojanaM vartate, ataeva parIpahajayaH paramAvazyakA, kadAcit-kliSTacittaH khalu klIvatyA kSutpipAsAdisahanApsamarthaH san mokSamArgAt samyagdarzanAditaH pracyuto'pi syAt atastena tatsahane zradvArUpa Adarastu kartavya eSa, tasya kSuspipAsAdikaM sampAdhi pahamAnasya gireriva nizcalacittasya nirAkula dhyAnakatAnasya kutakarmanirjaraNaM bhavati / tathA ca-tatvArthazraddhAnAdilakSaNa samyagdarza AtmapradezoM se pRthaka karane ke lie kSudhA pipAsA Adi Age kahe jAne vAle bAIsa parISaha sahana karanA cAhie / isa prakAra kSudhA aura pipAsA Adi parISahoM ko sahana karane kA prayojana hai mokSamArga se cyavana na honA aura pUrva baddha karmoM kI nirjarA honaa| isa kAraNa parISahoM ko jItanA paramAvazyaka hai| kadAcit koI saMzlezayukta cittavAlI durbala hone ke kAraNa bhUkha-pyAsa Adi ko sahana karane meM asamartha hokara samyagdarzana Adi mokSamArga se cyuta bhI ho jAya, to bhI use unake sahana karane meM zraddhArUpa Adara to karanA hI cAhie / jo kSudhA pipAsA Adi ko samyak prakAra se sahana karatA hai, jisakA citta parvata ke jaisA aDiga hotA hai aura jo nirAkula dhyAna meM magna hotA hai, usake pUryopArjita karmoM kI nirjarA hotI hai| mATe sudhA pipAsA Adi Aga upara kahevAmAM AvanArA bAvIza parISaha sahana karavA joIe. A rIte kSudhA ane pipAsA Adi parISahene sahana karavAnuM prajana che mokSamArgathI cyavana na thavuM ane pUrve bAMdhelA karmonI nirjarA thavI. A kAraNe parISAne jItavA paramAvazyaka che. kadAcita koI saMkaleza yukta cittavALa, durbaLa hovAnA kAraNe bhUkha-tarasa Adine sahana karavA mATe asamartha thaIne samyakdarzana Adi mokSamArgathI lapasI paNa paDe te paNa teNe A sahana karavAmAM zraddhArUpa Adara te karavuM ja joIe, je kRdhA. pipAsA Adine samyaka prakArathI sahana kare che, jenuM citta parvatanA jema aDaga hoya che ane je nirAkala dhyAnamAM magna hoya che tenA pUrvopArjita karmonI nirjarA thAya che. A rIte tatrazraddhAnI Adi lakSaNavALA
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a. 7 sU.7 parISahasvarUpanirUpaNam mAdimokSamArgAt-pracyavana mA bhUt' iti bhAvanayA kSutpipAsAdayaH paritA sAyante iti parISahAra, evaM-jJAnAvaraNIyakarmakSapaNArthaJca soDhavyA parIpahAra siddhimAptihetubhUtasaMvaravighnakArakAH kSutpipAsAdayaH. pariSoDavyAH parIpahA iti vyutpattiH, parita:-samantAda, ApatantaH kSutpipAsAdayo dravya-kSetra-kAla bhAvApekSayA soDhavyAH ye bhavanti te parISahA iti dhyapadizyante kSutpipAsAdaya iti bhAvaH karmaNi dha pratyaya: bAhulakAt pUrvapadasya dIrghaH / uktazcottarAdhyayane.2 adhyayane prathamasUtre 'iha khalu yAvIsa parIsahA-je bhikkhu soccA naccA jiccA abhibhUya bhikkhAyariyA parivyayaMto puTTo no vinihannejjA' chAyA-iha khalu - dvAviMzatiH parISahA-yAn bhikSuH zrutvA-jJAtvA-jitvA isa prakAra tatvArthazraddhAna Adi lakSaNa bAche samyagdarzana Adi mokSa mArga se cyavana na ho jAya, isa prakAra kI bhAvanA se jo kSaghA pipAsA Adi sahana kiye jAte haiM, unheM parISaha kahate haiN| isI prakAra jJAnAvaraNa Adi karmoM kA kSaya karane ke lie parISahoM ko sahana karanA cAhie / sokSa kI prApti ke kAraNa bhUta saMvara meM vighna upasthita 'karanevAle kSudhA pipAlA Adi jo sahana karane yogya haiM, ve parISaha haiM, aisI parISada zabda kI vyutpatti hai / 'paritaH' arthAt saba prakAra se saba tarapha se, Aye hue kSudhA pipAsA Adi ko dravya kSetra kAla aura bhAva kI apekSA le jo sahana karane yogya hoM ve parISaha kahalAte haiN| yahAM karma meM 'cha' pratyaya hubhA hai, aura bAhulaka se pUrvapada dIrgha ho gayA hai| uttarAdhyayana ke dvitIya adhyayana ke prathama sUtra meM kahA gayA hai'isa nirgrantha pravacana bAIsa parISaha kahe gae haiM, jinheM zravaNa kara, samyakdarzana Adi mokSamArgathI cyavana na thaI jAya, evI bhAvanAthI je kSadhA pipAsA Adi sahana karavAmAM Ave che temane parISaha kahevAmAM Ave che. Aja rIte jJAnAvaraNa Adi karmone kSaya karavA mATe parISahone sahana karavA joIe, mokSanI prApti kAraNabhUta saMvaramAM vidana upasthita karavAvALA kSudhA pipAsA vagere je sahana karavA gya che, te parISaha che, e pramANe parISaha zabdanI vyutpatti che. "parita arthAt badhI rIte badhI bAjuthI AvelA sudhA pipAsA Adine dravya kSetra, kALa ane bhAvanI apekSAthI je sahana karavA gya che te parISaha kahevAya che. ahIM karmomAM-gha pratyaya tho che ane bahulatAthI pUrvapada dIrgha thaI gayuM che. * uttarAdhyayananA dvitIya adhyayananA prathama sUtramAM kahyuM che-A ninya pravacanamAM bAvIza parISaha kahevAmAM AvyA che, jene sAMbhaLIne, jANIne, jItIne
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ SHETATE taravArtha (a) bhavibhUma bhikSAcaryAya pariva man (taiH) spRSTaH no vinihanyAta (tairAhatomA ka) iti / sthAnAGge 5-sthAne 1-uddezake 409 sUtre coktam-'paMcahi ThANehi viparIlonA sa sahejjA-mama dhaNaM samma sahamANassa ahipASANahA ki manne kajjai ? egaMtaso me nijjarA kajA. chAlApati sthAna rudIrNAn parISahopasargAna saheta-mama sara mAya thAvat-adhyavazyata: kiM manye kriyate-? ekAntazo meM nirjata para iti // 7 // .. bhUlarale bhAvIsavihA, chahA pivAsAi bheyao // 8 // khAzAdvAviMzatividhAH kSudhA-pipAsAdi bhedtaa-8|| paravA dIpikA-pUrvasUtre-saMvarasya hetubhUtaparISahasvarUpaM prarUpitam - ne pAra, jIta kara, evaM abhibhUta karake bhikSAcaryA ke lie aTana war AbhikSu, unase spRSTa hokara AghAta ko prApta nahIM hotaa| sthAlAMgasUtra ke pAMcaveM sthAna ke prathama uddezaka ke 409 veM sUtra pAMca kAraNoM se udaya meM Ae parISahoM upahagoM ko samyak prakAra sahana dhAranA cAhie-mai agara samyak prakAra se sahana karUMgA yAvat adhyAsana karUMgA to mujhe kisa phala kI prApti hogI ? mujhe ekAntataH nirjarA kI prApti hogI // 7 // 'te bAvIsavihA chuhA pipAsAI' ityaadi| sUtrArtha-kSudhA pipAsA Adi ke bheda se parISaha vAIsa hai // 8 // latvArthadIpikA-pUrvamantra meM saMvara ke kAraNabhUta parISada ke svarUpa ane abhibhUta karIne bhikSAcaryo mATe aTana karate thake bhikSu, temanAthI pRSTa thaIne AghAtane prApta thatuM nathI. sthAnAMgasUtranA pAMcamA sthAnanA prathama uddezakanA 409mAM sUtramAM paNa che. pAMca kAraNethI udayamAM AvelA parISaha ane upasargone samyak prakArathI sahana karavA joIe-huM je samyapha prakArathI sahana karIza, adhyavasAna karIza te mane kayA phaLanI prApti thaze ? mane ekAntataH nirjarAnI prApti thaze. pachA 'te bAvIsavihA, chahA pipAsA' tyAdi . sUtrArtha-sudhA pipAsA AdinA bhedathI paraSaha bAvIsa che. padayA tatvArthadIpikA-pUrva sUtramAM saMvaranA kAraNabhUta parISahanA svarUpanuM prati
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ dISikA-niyukti TIkA a. 7 sa. 8 parISahamedanirUpaNam samprati-tasya bhedAn marUpayitumAha-'te ghAvIlavihA' ityAdi, pUrva sUtroktAH parISahAH dvAviMzatividhAH santi tadyathA-kSudhAparISahaH 1 pipAsAparISA-2 AdinA-zItaparISahaH-3 uSNa parIpahaH-4 daMzamazakaparISahaH-5 acelaparISahaH 16 aratiparISahaH-7 strIparISahaH-8. caryAparISahaH-9 niSadhAparISahaH-10 bharayAparIpahaH-11 AkrozaparISahaH-12 vadhaparISahaH-13 yAcanAparISahaH-1,4 alAmaparISadaH 15 rogaparISahaH-16 tRNasparzaparISahaH-17 jallamallaparISadaH-18 sarakArapuraskAraparISahaH-19 prajJAparISahaH-20 ajJAnaparISahA-21 darzanapa. roSahA-22 ityevaM bhedAt-dvAriMzatividhAH parIpahA bhavanti / tathA ca-kSutpiA 'pAsAdInAM dvAviMzatiparIpahANAM sahanaM mokSArthibhiravazyaM kartavyam, tatra-niravayA kA pratipAdana kiyA gayA, aba parISaha ke bhedoM kI prarUpaNA karane ke lie kahate haiM- . - pUrvasUtra meM kathita parISaha vAIla prakAra ke haiN| ve prakAra ye haiM (1) kSudhA parISaha (2) pipAsA parISaha (3) zItaparISaha (4) uSNa parI'Saha (5) daMzamazakaparISaha (6) acelaparISaha (7) aratiparISaha (8) strIparISaha (9) caryAparISaha (10) niSadhAparISaha (11) zayyAparISaha -- (12) AkrozaparISaha (13) vadhaparISaha (14) yAcanAparISaha (15) alAbhaparISaha (16) rogaparISaha (17) tRNasparzaparISaha (18) jalla* malaparISaha (19) satkAra puraskAraparISaha (20) prajJAparISaha (21) ajJAnaparISaha aura (22) darzanaparISaha / mokSAbhilASI puruSoM ko * kSudhA pipAsA Adi vAIsa parISahoM ko avazya hI sahana karanA . cAhie / ina parISahoM kA svarUpa isa prakAra hai (1) kSudhAparISaha--jo sAdhu nirdoSa AhAra kI gaveSaNA karane pAdana karavAmAM AvyuM have parISahanAM bhedanI prarUpaNa karavA mATe kahIe chIe. pUrva sUtramAM kathita parISaha bAvIza prakAranA che. A pramANe che-(1) . kSudhApazaSaDa (2) pipAsAparISa (3) zItaparISa,(4) 55NSA (4) zamazarISa (6) manyasapazeSa (7) matiSa (8) strIparISa ) niSadhAparISa (10) yaryApazaSa8 (11) zayyA5rISa9 (12) parISa (14) yAyanAparISa (15) masAparISa (16) rogaparISa (17) tpshparISaha (18) kamalaparISaha (19) satkArapurarakAra parISaha (20) prajJAparISaha (21) majJAnapazeSa (22) zanayazaSa. bhAkSAmitASI YSe.nya kSudhA pipAsA Adi bAvIza parISahene avazya ja sahana karavA joIe. A parISahonuM svarUpa A pramANe che (1) kSudhAparISa-2 sAdhu :niSa mAhAranI gaveSaNa 12nAra the,
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 686 arraries * hariveSiNaH zramaNasya ghAzukAhArAlAbhe, kiJcinmAtralAbhe vA'nivRta vedanaM syAskAle'deze ca bhikSArthaM prati nirAkAparva svAdhyAya - dhyAnAcAvazyaka parihANi kizcidapya sahamAnasya svAdhyAya - dhyAnaikatAnasyA'nekavAraM svakRta parakRtAzanAcamodaryasyAirasavirasAhAriNaH santaptatitakatipayajalavinduva sahasaica parizuSkapAnasyodIrNakSudvedanasyApi bhikSAlA bhASekSayA tadalAbhasenA'dhika guNaka mancAnasya lutpIDAmprati cintArAhityaM tparIpahajayo iyapadizyate - 1 jalasnAna parihAriNaH pakSivada-aniyatAsanAvAsasyAvilabAlA hai / prAsu AhAra kA lAbha na hone para yA dhoDA-sA lAbha hone para jisakI bhUkha kI vedanA nahIM miTI hai, jo akAla aura pradeza meM bhikSA karane ke lie icchuka nahIM hai, jo svAdhyAya dhyAna yadi Avazyaka kriyAoM kI tanika bhI hAni ko sahana nahIM karatA, svAdhyAya aura dhyAna meM lIna rahatA hai, jisane aneka cAra anazana aura modI tapasyA kI hai, jo arasa aura virasa AhAra karane vAlA hai, garma vastu para gire hue thoDe-se jala ke bUMdoM ke samAna lahatA hI jisa kA pAna (pAnI) sUkha gayA hai, jo bhUkha se pIDita ho rahA hai aura jo bhikSA ke lAbha kI apekSA alAbha ko adhika guNakAraka samajhatA hai, kA kSudhA kI pIDA kI ora se nizcinta honA kSudhAparIpaha jaya kahalAtA hai / (2) pipAsA parISaha - - jo jala snAna kA tyAgI hai, pakSI ke jaise aniyata Asana aura nivAsa vAlA hai arthAt jisa ke Thaharane prAsu AhArane lAbha na thavAthI athavA thoDA lAbha thavAthI jenI bhUkhanI vedanA maTI nathI je akaLa ane adezamAM bhikSA karavA mATe Icchuka nathI, je svAdhyAya yAna Adi Avazyaka kriyAonI thADI paNa hAnine sahana karatA nathI, svAdhyAya ane dhyAnamAM lIna rahe che, jemaNe anekavAra anazana ane ugreAdarI tapasyA karI che, je arasa ane virasa AhAra puranAra che, garama vastu para paDelA pANInA TIpAnI jema ekAeka ja jenu pANI sukAI gayu' che, je bhUkhathI pIDAtA hoya ane je bhikSAnA lAlanI apekSA alAbhane vadhu guNakAraka samaje che, tenuM kSudhAthI nizciMta thavuM kSudhAparISajaya upAya che. (2) pipAsAparIpaDa - me 4 - snAnano tyAgI che, pakSInI bhAI aniyala Asana ane nivAsavALe che sparthAt jene zakAvAnuM keI nizcita
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 sU. 8 parIpahamedanirUpaNam 187 vaNA'snigdha-rUkSa-viru drAhAragrISmAtapapittavarA'nazanAdibhirudIrNA zarIrendriyaparitApinI vedanAM prati matIkAraM kartuM madhyavasAyarahitasya pipAsAyahijvAlA dhayakummapUrgazIlAcArasuramisamAdhimusalAdhArapayasA prazamayataH pipAsAsahanaM pipAsAparISahajayaH-2 zItaparISahajayaH punaH pracchAdanavastrarahitasya vihagAdivat-anizcitAzrayasya tarumUlazilAtalAdiSu tupArapAtazItalapavana samIraNe sati tatpratIkAraM kartuM nirIhasya pUrvAnubhUtazIlamatIkArahetubhUta vastu smaraNamakurvato jJAnabhAvanAlaye dhairyoSNavastrAcchannasya sukhaM vasataH zItavedanA kA koI niyata ThikAnA nahIM hai, atyanta namakIna, rUkhe evaM viruddha AhAra, grISmakAla ko dhUpa, pittajvara yA anazana Adi kAraNoM se utpanna huI tathA zarIra aura indriyoM meM vyApI huI vedanA kA pratIkAra karane ke saMkalpa se jo rahita hai, aura jo pipAsA rUpI agni kI jvAlA ko, dhairya rUpI ghaTa meM bhare hue, zIlAcAra ke saurabha se yukta evaM samAdhi rUpI mUsala-dhAra jala se zAnta karatA hai, aise muni kA pyAsa ko sahana karanA pipAsA parISaha jaya kahalAtA hai| (3) zItaparISaha--jo muni pracchAdana para arthAt oDhane ke vastra se rahita hai, pakSI ke samAna jisakA koI nizcita sthAna nahIM hai, jo vRkSa ke nIce yA zilAtala ke jAra tuSArapAta arthAt varpha girane se athavA zItala pavana calane se lagane vAlI ThaMDa kA pratIkAra karane kA icchuka nahIM hai, pUrva avasthA meM anubhUta zItanivAraNa ke kAraNa sthAna nathI, atyanta namakIna, rUkSa temaja virUddha AhAra, unALAne taDake, pittajvara athavA anazana Adi kAraNethI utpana thayelI tathA zarIra ane indrimAM vyApelI vedanAne pratikAra karavAnA saMka9pathI je rahita che ane pipAsA rUpI agninI javAlAne vairya rUpI ghaDAmAM bharelA, zIlAcAranA saurabhathI yukta ane samAdhirUpa mUzaLadhAra jaLathI zAnta kare che, AvA muninuM tarasane sahana karavuM pipAsAMparISahajaya kahevAya che. . (3) zItaparISaha -je muni pracchAdanapaTa arthAt oDhavAnA vastrathI rahita che, pakSInI mAphaka jenuM koI nizcita raheThANa nathI, je vRkSanI nIce athavA zIlAtaLanI upara tuSArayAta arthAt hIma paDavAthI athavA zItaLa yavana, vAvAthI lAganArI TADhane pratikAra karavA Icchuka nathI, pUrva avasthAmAM, anubhUta zItanivAraNanI kAraNabhUta vastuone je yAda paNa karate
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ LABEL 5 tasvArtha sahanarUpI nobhyaH-3 uSNaparIpahajayazca-samIrasaMcArazUnye nirjale grISmAtapa parizuSkapatitapatrarahitanizchAyavRkSATavImadhye yathAkAmacAropAtagatasyA''hArA zyantara sAdhanAmAvaprayuktopatradAhastha dAvAgnijyAlAmAkanavAlajaTilaparuSavAkhAtarajanita kA zoSayA'nubhUva tatpatIkArahetu cintana mavidadhataH prANipIDA. parihAraparAyaNAya cAritrarUpoSNasahanarUpaH-4 dazamazakaparIpahajayastu daMzamaza. bhUta vastuoM kA jo smaraNa bhI nahIM karatA, jo jJAna-bhAvanA rUpI mahala meM, dhairya rUpI garma vastroM se yukta hokara sukha-pUrvaka rahatA hai, aile muni kA zIta vedana ko sahana karanA zItaparISaha jaya kahalAtA hai| (4) uSNaparISaha--vAyu ke saMcAra se zunya, jalahIna, grISmakAla kI dhUpa le lUkhe hue aura nIce gire hue pattoM se rahita, chAyAvihIna vRkSoM vAlI aTacI ke madhya meM, svechA pUrvaka vicaraNa karate hue, AhAra rUpa zrItarI kAraNoM ke abhAva se jise dAha utpanna huA hai, dAvAnala kI jyAlAoM ke samUha se vyApta niSThura pavana ke Atapa se jisakA kaMTha lUkha gayA hai, pUrva avasthA meM garmI ke pratIkAra ke jina sAdhanoM kA anubhava kiyA thA, unakA cintana bhI jo nahIM karatA aura jo prANiyoM ko hone vAlI pIDA kA parihAra karane meM tatpara hai, aisA muni garmI kA jo kaSTa sahana karatA hai, use uSNa parISaha japa kahate haiN| . (5) daMzamazakaparISaha-daMzamazaka matkUNa,mAkhI cIMTI kIDe vRzcika (vIMcchu) Adi ke dvArA kRna pIDAko vinA pratikAra sahalenA manaH 'nathI, je jJAna-bhAvanA rUpI mahelamAM, dhairyarUpI garama vastrothI yukta thaIne sukhazAtAmAM rahe che, evA munirAjanI zItavedanAne sahana karavAne zItaparISahajaya kahevAya che. (4) uNaparISaha-vAyunA saMcArathI zUnya, pANI vagaranA, grISmakALanA taDakAthI sUkAI gayelA ane nIce paDelA pAMdaDAothI rahita, chAMyaDA vagaranA vRvALA jaMgalanI madhyamAM chApUrvaka vicaratA thakA AhAra rUpa AtyaMtara kAranA abhAvathI jene dAha utpana thaye che, dAvAnaLanI javAlAonA samUhathI vyApta niSphara, pavananA AtapathI jenuM gaLuM sukAI gayuM che, pUrva avasthAmAM garamInA pratikAranA je sAdhanane anubhava karyo hato tenuM lezamAtra cintana karatuM nathI ane je prANIone thanArI pIDAne parihAra karavAmAM tatpara che, evA muni garamInuM je kaSTa sahana kare che tene uNaparISahajaya kahe che. (5) zamaza45rIpa-sa, bha272, Hiss, bhAsa, 31, pIchI vizeSa dvArA karavAmAM Avela pIDAne kaMI paNa pratikAra karyA vinA sahana karavI. ane
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA bha. 7 khU. 8 parIpahabhedanirUpaNam kamakSikAmatkuNakITapipIlikAvRzcikAdi kRtAM pratIkArarahitAM pIDA sahamAnasya manovAkAyakRtAM tadvAdhAmakugisya mokSaprAptimAtrakRtasaGkalpaprAvaraNasya dazama: zakAdivedanAsahanarUpo'vaseyaH-5 acela parISahajayastu-manovikAravirahitatvAta strIrUpANi-atyantAzuci kugArUpega bhAvayato' vaNDabrahmavaryavrata dhArayato'lpaH vastradhAraNava varUpo'natrayo'vase yA-6 aratiparISahajayastAvat-indriyAbhISTaviSaya prAptimpati-anutkaNThisya saMyatasya gItanRtyAdi virahiteSu ekAntadhyAnasamAdhigRheSu svAdhyAyadhyAnabhAvanArati sevamAnasya dRSTazrutA'nubhUta vacana evaM kAradvArA una kI bAdhA na pahuMcAve, evaM mokSa mArga kI prApti meM nizcita vuddhivAle hokara daMzamazakAdi dvArA kRta vedanAko sahalenA daMzamazakapadISaha jaya kahalAtA hai| (6) acelaparIpaha--jo sAdhu mAnasika vikAra se rahita hai, jo strI ke rUpa ko atyanta apAvana mAla ke lothaDe ke samAna samajhatI hai aura jo akhaNDa brahmacaryatana kA dhAraka hai, aise muni kA alpa vastroM ko dhAraNa karanA acelaparISaha japa kahA jAtA hai| (7) aratiparISaha-jisa lAdhu ke citta meM indriyoM ke abhISTa viSayoM kI prApti ke lie utkaMThA nahIM hai, jo gIta nRtya Adi se rahita ekAnta dhyAna-samAdhigRhoM meM svAdhyAya, dhyAna aura bhAvanA kA abhyAsa karatI hai, jo pahale dekhI huI, sunI huI yA anubhava kI huI kAma-kathA kA smaraNa aura zravaNa nahIM karatA, jisake hRdaya meM kAma ke vANa praveza nahIM karate aura jisake hRdaya meM sadaiva dayA kA udaya mana, vacana ane kAyAthI temane bAdhA na pahoMcADavI tathA mokSamArganI prAptimAM nizcala mativALA banIne dazamazakAdIe karela pIDAne sahuna karavI te daMzamazakAya parISahejaya kahevAya che. (6) acalaparISaha-je sAdhu mAnasika vikArathI rahita che. je strInA rUpane atyanta apavitra mAMsanA locA jevuM samaje che ane je akhaMDa brahAcaryavratane dhAraka che, evA muninuM apavastronuM dhAraNa karavuM acelaparISahajaya kahevAya che. (7) aratiparISahaje sAdhunA cittamAM Indriyane aniSTa viSanI prApti mATe utkaMThA nathI je gIta, nRtya AdithI rahita ekAta dhyAnasamAdhigRhamAM svAdhyAya, dhyAna ane bhAvanAne abhyAsa kare che, je pahelA joelI, sAMbhaLelI athavA anubhavelI kAma-kathAnuM zravaNa ane smaraNa karatA nathI, jenA hRdayamAM kAmanA bANa praveza karatA nathI, jenA hRdayamAM sarvadA
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ Cameramananewanamumar - - www tesvArthastra 18 sanarUpI bodhyA-3 uSNaparISaha jayazca-samIrasaMcArazUnye nijale grISmAtapa parizuSkapatitapanarahitanizchAravRkSATanImadhye yathAkAmacAropAta gatasyA''hArA, santara sAdhanAmAvaprayuktotpannAharUSa dAmAgnijmAlAmAlanavAlajaTilaparuSabAbAtamananita kA zoSasyA'nubhUta tatpatIkArahetu cintana mavidadhataH prANipIDA. parihAraparAyaNasya cAritrarUpoSNasahanarUpaH-4 dazamazakaparIpahajayastu daMzamaza. mRta vastuoM kA jo smaraNa bhI nahIM karatA, jo jJAna-bhAvanA rUpI mahala meM, dhairya rUpI garma patroM le yukta hokara sukha-pUrvaka rahatA hai, aile muni kA zItavedana ko sahana karanA zItaparISaha jaya kahalAtA hai| (4) uSNaparISaha--dhAyu ke saMcAra le zunya, jalahIna, grISmakAla kI dhUpale slUkhe hue aura nIce gire hue pattoM se rahita, chAyAvihIna vRkSoM bAlI aTavI ke madhya meM, svechA pUrvaka vicaraNa karate hue, AhAra rUpa bhItarI kAraNoM ke abhAvale jile dAha utpanna huA hai, dAvAnala kI jabAlAoM ke samUha le vyApaka niSThura pavana ke Atapa se jisakA kaMTha sukha nayA hai, pUrva avasthA meM garmI ke pratIkAra ke jina sAdhanoM kA anubhava kiyA thA, unakA cintana lI jo nahIM karatA aura jo prANiyoM ko hone vAlI pIDA kA parihAra karane meM tatpara hai, aisA muni garmI kA jo kaSTa sahana karatA hai, use uSNa parISaha jaya kahate haiN| (5) daMzamazahaparISaha-dezamazaka matkUNa, mAkhI cIMTI kIDe vRzcika (vIMcchu) Adi ke dvArA kRna pIDAko vinA pratikAra sahalenA mana. 'nathI, je jJAna-bhAvanA rUpI mahelamAM, dhairyarUpI garama vastrothI yukta thaIne sukhazAtAmAM rahe che, evA munirAjanI zItavedanAne sahana karavAne zItaparISahajaya kahevAya che. (4) uSNaparISaha-vAyunA saMcArathI zUnya, pANI vagaranA, grISmakALanA taDakAthI sUkAI gayelA ane nIce paDelA pAMdaDAothI rahita, chAMyaDA vagaranA vRkSavALA jaMgalanI madhyamAM chApUrvaka vicaratA thakA AhAra rUpa AtyaMtara kAranA abhAvathI jene dAha, utpana thaye che. dAvAnaLanI vAlAonA samUhathI vyApta niSphara pavananA AtapathI jenuM gaLuM sukAI gayuM che, pUrva avasthAmAM garamInA pratikAranA je sAdhanene anubhava karyo hete tenuM lezamAtra citana karatuM nathI ane je prANIone thanArI pIDAne parihAra karavAmAM tatpara che, evA muni garamInuM je kaSTa sahana kare che tene uNaparISahajaya kahe che. ' (5) zamaza4554-DAMsa, bha272, mAM, bhAbhaDI, vIchI vizeSa dvArA karavAmAM Avela pIDAne kaMI paNa pratikAra karyA vinA sahana karavI. ane yA Adi ke dvArA dezamazaka mAha jaya kahate hAni garmI kA
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA ma. 7 e. 8 parIpahanirupaNam kamakSikAmatkugakITapipIlihAvRzcikAdi kA pratIkArarahivAM pIDA sahamAnasya manovAkAyakRtAM tadvAdhAmakumAra mokSamAptimAtrakRtasaGkalpaprAvaraNasya daMzana zakAdivedanAsahanarUpo'va seyaH-5 acela parISahajayastu-manovikAravirahitatvAta strIrUpANi-atyantAzuci kugArUpega bhAvayato' vaNDabrahma yatrataM dhArayato'lpa vastradhAraNava tarUpo'natrayo'vase 21-6 aratiparIpahajayastAvat-indriyAbhISTaviSaya prAptimprati-anutkaNThi nasya saMyatasya gItanRtyAdi virahiteSu ekAntadhyAnasamAdhigRheSu svAdhyAyadhyAnabhAvanArati sevamAnasya dRSTazrutA'nubhUta vacana evaM kAradvArA una kI bAdhA na pahuMcAve, evaM mokSa mArga kI prApti meM nizcita buddhivAle hokara daMzamazakAdi dvArA kRta vedanAko sahalenA daMzamazakaparISaha jaya kahalAtA hai| (6) acelaparIpaha--jo lAdhu mAnasika vikAra se rahita hai, jo strI ke rUpa ko atyanta apAvana mAla ke lothaDe ke samAna samajhatI hai aura jo akhaNDa brahmacaryacana kA dhAraka hai, aise muni kA alpa vastroM ko dhAraNa karanA acelaparIpaha jaba kahA jAtA hai| (7) aratiparISaha-jisa lAdhu ke citta meM indriyoM ke abhISTa viSayoM kI prApti ke lie utkaMThA nahIM hai, jo gIta nRtya Adi se rahita ekAnta dhyAna-samAdhigRhoM meM svAdhyAya, dhyAna aura bhAvanA kA abhyAsa karatA hai, jo pahale dekhI huI, sunI huI yA anubhava kI huI kAma-kathA kA smaraNa aura zravaNa nahIM karatA, jisake hRdaya meM kAma ke vANa praveza nahIM karate aura jisake hRdaya meM sadaiva dayA kA udaya mana, vacana ane kAyAthI temane bAdhA na pahoMcADavI tathA mokSamArganI prAptimAM nizcala mativALA banIne dazamazAdIe karela pIDA sahana karavI te daMzamazakAya parISahajaya kahevAya che. (E) ayasapazeSaH-2 sAdhu mAnasi vidhArathI 2hita cha, re sInA rUpane atyanta apavitra mAMsanA locA jevuM samaje che ane je akhaMha brahmacaryavratano dhAraka che, evA muninuM apavastronuM dhAraNa karavuM acelaparISahajaya kahevAya che. () aratiparISaha:-je sAdhunA cittamAM IndriyenA aniSTa viSayanI prApti mATe utkaMThA nathI je gIta, nRtya AdithI rahita ekAnta dhyAnasamAdhigrahomAM svAdhyAya, dhyAna ane bhAvanAne abhyAsa kare che, je pahelA joelI. sAMbhaLelI athavA anubhavelI kAma-kathAnuM zravaNa ane smaraNa karate nathI, jenA hRdayamAM kAmanA bANa praveza karatA nathI, jenA hRdayamAM sava
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ E -ma head tattvArthamA kAmaratikathA smaraNa zravagamadanabANa mavezavivAhitahadayasya sadoditadayaH yA sati sahanarUpo bodhyaH-7 strI rohana pAtu-rasAntArAmabhavanAdiSu hatyauvanamada vidhrapravilAsa madirAptavasevanonmatakalanAsu bAbamAnAsu satIppaSi kUliya' saMhatendriya mAna parikAra laligasmitamadhurAlApavilAsaH / TAkSavIkSaNa prahasana madamandagamana kAmazaralyApAravipha kIkaraNa pArthasya kAminI. vAdhAsahanarUpo vodhyA-8 caryAparIpahajayastAvat -adhigatabandhamokSatatvasyA. . 'tvantatIkSmakaNTaka zarkarAdi vyaghanakSatajAtapAdavyathasyA'pi pUrvAnubhUtayogyasattA hai, usa sAdhu kA arati ko lahana kara lenA aratiparISada jaya hai| * (8) strIparIpaha-ekAnta udyAna yA bhavana Adi sthAna meM nava yauvana ke kAraNa caMcala manabAlI, nAnA prakAra ke bhrAMgArika hAvabhAva pradarzita karane vAlI evaM adiza ke lepana le unmatta banI huI koI strI sAdhu ko saMyama se vicalita karanA cAhe to sAdhu kachuve ke jaisA apane aMgoM arthAt indriyoM aura mana ke vikAra ko roke, aura usakI lalita suskarAhaTa ko, madhura AlApa ko, vilAsapUrNa kaTAkSayukta azlokana ko, hAsya ko, mada yukta manda gati ko evaM kAma ke vANoM ke pApAra ko viphala karade / aisA karane meM samartha muni kAminI janita bAdhA ko jo sahana kara letA hai, usakA vaha strIparISaha jaya kahalAtA hai| ' (9) caryAparISaha-jisane bandha aura mokSa tatva ko bhalIbhAMti jAna liyA hai, jisake pAMvoM meM atyanta tIkhe kAMTe yA kaMkara Adi cumane dayAne udaya thAya che, te sAdhunuM aratine sahana karI levuM-aratiparISa jaya upAya che. (8) zrI 5zaSa-menta dhAna athavA sana mAha sthAnamA na4. yauvanane lIdhe nakharAvALI, vividha prakAranA zRMgArikara hAva bhava pradarzita karanArI ane madirAnA sevanathI unmatta banelI, keI strI, sAdhune saMyamathI vicalita karavA icche tyAre sAdhu kAcabAnI mAphaka pitAnA aMge arthAta Indriye tathA mananA vikArane reke ane tenI lalita muskurAhaTa (hAsya)ne, madhura AlApane, vilAsapUrNa kaTAkSayukta avalokanane, hAsyane, madabharelI manda cAlane ane kAmabANanA vyApArane niSphaLa banAvI de. Ama karavAmAM samartha muni kAminI janita muzkelIne je sahana karI le che, tene A parISahajaya kahevAya che. , (9) caryAparISahajeNe bandha ane mokSatatvane sArI peThe jANI lIdhA che, jenA pagamAM atyanta tIkSaNa kAMTA athavA kAMkarA vagere vAgavAthI vyathA
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 6.8 parIpahabhedanirUpaNam . . 191 pAnavAhanadhArohaNagamanaramaraNama kurvato yathAkAlamAvazyakAdi parihANi mavidhA aryA sahanarUpo'vagantavyaH-9 niSadhAparIpahajayastAvaha makAzitapadeze kRtanidha kriyasya manuSyatiryagdevAdikRteSTAniSTopasargasahanAmokSamArgA'cyutasya pIsasanAthavicalitazarIrasya tatkRtavAdhAsahanarUpo bodhyA-10 zayyAparISadajaya stAvad-adhvazramasvAdhyAyadhyAnaparizrAntasya nimnonnatatIkSNazarkarAdi saGka kAtizItoSNa bhUmitaleSu nidrAlabhamAnasya kRtacyantarAdi vividhopasagAdapi avicalitazarIrasyA'niyatakAlikatatkRtavAdhAsainarUpo vodhyA-11 Akroza se vyathA utpanna ho rahI hai aura jo pUrva bhukta yogya yAna, vAhana para savAra hokara gamana karane kA smaraNa bhI nahIM karatA hai, jo niyata samaya para kiye jAne vAle Avazyaka Adi kriyAkalApoM kI hAni ko sahana nahIM karatA, aisA suni caryAparISaha para vijaya prApta karatA hai| (10) niSadyAparISaha--prakAzayukta pradeza meM nitya kriyA karane vAle, manuSya deva yA tithaMca ke dvArA utpanna kiye hue iSTa yA aniSTa upasargoM ko sahana karane se jo mokSamArga se cyuta nahIM hotA, jisakA zarIra vIrAsana Adi se vicalita nahIM hotA, usa muni kA niSadyAkRta yAdhA ko sahana kara lenA niSadyAparISaha jaya kahalAtA hai| (11) zayyAparISaha-rAha calane ke zrama se aura svAdhyAya tathA dhyAna karane se thake hue, nIce, UMce, tIkhe kaMkara Adi se yukta atyanta zIta yaza uSNa bhUmitala para jise nIMda nahIM A rahI hai evaM utpanna thaI rahI che ane je pUrve bhegavelA cagya yAna, vAhana para savAra thaIne gamana karavAnuM smaraNa paNa karatA nathI, je nakkI karelA samaye karavAmAM AvatI Avazyaka Adi kiyAkalApanI zIthIlatAne sahana karato nathI, evA muni caryAparISaha para vijaya prApta kare che.. (10) niSadhApazapa-zayuta pradezamA nityaDiyA 42vApANA, manuSya deva athavA tiryaMca dvArA utpanna karavAmAM AvelA iSTa athavA aniSTa upasargone sahana karavA chatAM je mekSamArgathI khasatuM nathI, jenuM zarIra vIrAsana AdithI vicalita thatuM nathI, te muninI niSadyAkRta suzkelIene sahana karI levI niSadyAparISahajaya kahevAya che. (11) zayyAparISaha-raste cAlavAnA zramathI ane svAdhyAya tathA dhyAna karavAthI thAkI gayelA nIcI uMcI tIkSaNa kAMkarA AdithI yukata atyata TADhI athavA garama bhUmi agara sapATI para jene uMgha AvatI nathI temaja vyara
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ - * dbaadhy di gr'aadh pr'r' jaar'taa . . tavArthama popahajaya sAvada-mithyAdarzano sAmarpaThorAvanA nindA'sabhyavacanAni zodhAgnibAlAjaTilAni asantuhAni zRNvato'pi. vivekina stadupekSAM kurvataH .....karmaviSAkamamicintataH zrapaNAma tapazcaraNabhAvanAparAyaNasya krodhamAna mAyA losAdi pAyadipalezamAnasyApi pravezarahitaM svahRdayaM vidadhata:bhAkozasahanarUpo bodhyaH-12 vadhaparIpahajayastAvad-atitIkSNadhArakhAturuya-sundarAdi paharaNAghAtavADanapIDanAdibhihanyamAnazarIrasya ghAtake REETra zAdi devoM dvArA vividha prakAra te upasarga utpanna karane para 1.sI jillakA zArIra vicalita nahIM hotA, aisA muni aniyata kaoNla mAmAko jo jhaenda jaratA hai, vaha zarayAparIpaha jaya kahalAtA hai| (12) akozAyarISahaniyAdarzana ke udya se bhaDake hue kroSa ke kAraNa phoha, avajJApUrNa, nindAmaya asabhya vacanoM ko, krodha rUpI jinna kI jamalA le vyApta banana DATha phaTakAra ke vacanoM ko zravaNa - mArake bhI jo vivekazIla hone ke kAraNa unakI upekSA karatA hai, jo apane pApakarma ke vipAsa kA cintana karatA hai, jo tapazcaraNa kI vAcanA meM parAyaNa hai, jo krodha mAna mAyA lobha Adi kaSAyoM ke viSa ke leza mAna ko bhI hRdaya meM praveza nahIM hone detA, aise muni kA Akroza-vacanoM ko saha lenA AkrozaparISaha jaya kahalAtA hai| ... (13) badhaparISaha-atyanta tIkSA dhAra vAlI talavAra mUsala yA chuzAra Adi zastroM ke AghAta, tADana, pIDana Adi ke dvArA jisakA Adi deve dvArA vividha prakAranA upasargo utpanna karavAmAM AvyA chatAM paNa jenuM zarIra vicalita thatuM nathI, evA munirAja aniyata kALa sudhI te vipattine je sahana kare che, te zAparISahajaya kahevAya che. (12) AkrozaparISaha-mithyAdarzananA udayathI agni jevA krodhanA kAraNe kaThera, avajJApUrNa, nindAmaya asabhya vacanane, ke dha rUpI agninI , vAlAethI vyApta dhAkadhamakInA vacanene sAMbhaLavA chatAM paNa je vivekazIla rahevAthI temanI upekSA kare che, je pitAnA pApakarmanA phaLanuM cintana kare che, je tapazcaryAnI bhAvanAmAM pravRtta che, je krodha, mAna mAyA lobha Adi kaSAnA viSane lezamAtra paNa hRdayamAM pravezavA detA nathI, evA munirAjanA Akroza-vacanene sahana karI levAnI vRttine AkrozaparISaha kahevAya che. (13) 155NSa-matyanta tIkSNu-dhA2pANI tapA2, bhuzaNa athavA | mudugara vagere zastronA AghAta, tADana, pIDana AdinA vaDe jenuM zarIranI sAthe
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ New , jalaghudAlaliI vo mama na dIpikA-niyukti dIkA a. 7 sU.8 parISahanirUpaNam 193 kizcidapi manovikArama kurvataH 'purAkRta duSkarmaphalamidaM calate nasveteSA barAkANAM kazcidoSaH, jalaghudagudavat kSaNabhaGguraM samyag jJAnadarzanacAritrANi mama na kenacidupahantuM zakyante iti bhAvayatovA'sItAkSaNa candanAnulepanasamapazino vadhapIDAsahanarUpo bodhyA-13 yAcanA parISahajayastAvada-bAlAbhyantara tapo'nuSThAnaparAyaNasya tvagasthizirAdhamanIjAlamAnazarIrayanjasya pANacirahe satyapi AhArasati prabhRtIni dInAbhidhAnasukhavaNyA''dirayAcayAnasya zarIra Ahata ho rahA hai, jo ghAtaka puruSya ke prati kicit bhI mano. vikAra utpanna nahIM hone detA, aura jo ailA locatA hai ki-yaha saba mere pUrvakRta duSkarmoM kA phala hai, ina becAroM kA doSa nahIM hai, zarIra jala ke vulavule ke samAna kSaNadhinazvara hai aura mere samyag jJAna, darzana aura cAritra kA koI ghAta nahIM kara sakatA' tathA jo. vajhale ke dvArA camaDI ke chIle jAne ko aura candana ke lepana ko samAna 'samajhatA hai, usa muni kA vadha janita pIDA ko sahana kara lenA badhaparISaha jaya kahalAtA hai| (14) yAcanAparISaha jo bAhya aura Abhyantara tapasyA ke anupAna meM tatpara hai, tIvra tapazcaraNa ke kAraNa jisa ke zarIra kA samasta rudhira aura mAMsa zuSka ho gayA hai, kevala tvacA, haDDI, zirA, dhamanI mAtra hI zeSa raha gae haiM, prANoM ke cale jAne para bhI jo AhAra, upAzraya Adi kI dInatApUrNa zabdoM dvArA yA cehare para dInatA dhAraNa karake yAcanA pIDAI rahyuM che je ghAtaka purUSanI pratye kiMcit paNa manovikAra utpanana thavA detA nathI ane je evuM vicAre che ke-A badhuM mArA pUrvakRta duSkarmonuM phaLa che, A bicArAone keI doSa nathI, zarIra pANInA parapoTAnI mAphaka kSaNabhaMgura che ane mArA samyadarzana, samyajJAna, ane cAritranuM kaI ja hanana karI zakatuM nathI tathA je vAMsalA vaDe cAmaDIne chelavAne ane caMdanalepana baMnene sarakhAM gaNe che, te munirAjanI vadhajanita pIDAne sahana karavAnI kSamatAne vadhArISahajaya kahe che (14) yAcanAparISaha-je bAhya ane ANaMtara tapasyAnA anuSThAnamAM tatpara che, tIvra tapazcaryAnA kAraNe jenA zarIranuM samasta lohI ane mAMsa sukAI gayA che, mAtra cAmaDI, hADakAM, zirA, dhamaNI mAtra bAkI rahI gayA che, prANenA cAlyA javA chatAM paNa je AhAra upAzraya mATe lAcArIpUrvakanA zabdo dvArA athavA ceharA upara dInatA prakaTa karIne yAcanA karatA ta0 25
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhikSAkAle'di upasthite'nyariyana bhituke svasya jhaTityanapazarIrasya tamora pazaraNakSakSaNo yAcanAsapanarUpa'gantavyaH-14 alAbhaparIpadAnaya stApadapAyucada asajJAd-anekadezasaMcaraNazIlaraya bAsasya badusthaleSu mikSA zanavAyA'pi acilacittasya dAvavizeSaparIkSAnimukasya lAmAdarzana mAlAmaM paramaM tapo manyamAnasya santuSTarUpa-kAmasahanarUpo yozyaH-15 roga parIpAlayastu-zarIre sazucinidhAnalA dAdarasaMskArAsthA rahitasyA'namAntatucchA'rasa-visApAhAramabhyupagacchato yugaedekadhyAdhiprakope satyami vahI jaralA aura milA le lamaya agara damarA koI bhikSuka upasthita dikhAI de to vahAM se haTa jAtA vA adRzya ho jAtA hai, aise muni kA yAcanA ko vahana kSara lenA pAcanA parIpaha jaya kahalAtA hai| (15) alAkhaparISaha-vAyu ke samAna nissaMga hone ke kAraNa jo aneka dezA-dezAntaro vicaraNa karatA hai, mauna vratI hai, pahuta se sthAnoM meM jAne para bhI zikSA kA lAbha na hone para bhI jisake cisa meM laMkleza utpanna nahIM hotA, jo dAnAvizeSa kI parIkSA karane meM utluka nahIM hai, jo lAla ko lAbha se bhI acchA samajhatA hai aura jo santoSazIla hotA hai, aisA sAdhu alAbhaparIpaha jaya karatA hai| . (16) rogapIpaha-saba prakAra kI azuci kA bhaMDAra hone ke kAraNa zarIra ke prati jo Adara, saMskAra thA AsthA se rahita hai, jo anta, prAnta, tuccha, arasa aura virasa AhAra kA svIkAra karatA hai, eka, nathI ane zikSALAe je bIjo koI bhikSaka hAjara dekhAya che te sthaLethI cAlyo jAya che, evI munirAjanI yAcanane sahana karI levAnI vRtti yAcanAparISahajaya kahevAya che. (15) alAbhaparISahavAyunI mAphaka niHsaMga hevAnA kAraNe je aneka deza-dezAntamAM vicaraNa kare che, maunavRttimAM vicare che, ghaNA sthAnamAM javA chanapaNu-zikSAne lAbha na thavA chatAM paNa jenA cittamAM uga utpanna thata nathI je dAtAvizeSanI pratIkSA karavAmAM paNa utsuka nathI je alAbhane lAbha karatAM paNa sAruM samaje che ane je saMtoSazIla hoya che, evA sAdhu alAbhaparISahajaya kare che. (16) rogaparISaha-badhAM prakAranI azucino bhaMDAra hevAnA kAraNe zarIra pave je Adara, saMskAra athavA AsthAthI rahita che, je anta, * prAnta, tuccha, arasa ane virasa AhArane ravIkAra kare che, ekI sAthe eka
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 lU. 8 parIpahabhedanirupaNA' tadadhInatAM parityajataH to vizeSadviyoge satyapi zarIraniHspRhatvAt tasmatIkArama kurvato rogasahanarUpo bodhyaH-16 tRNaruparzaparISahastAvat-zuSka tRNakaThoratarazarkarAmastakhaNDakaNTaka zUlAdi vyaghanakRtakSatazarIrAghAtavedanA prAptau satyAmapi tatra mANihitacittasya caryA zayyAniSa yAsu prANi bodhAparihAre satataM dattacittasya tRNAdisparzasaghanarUpo yodhyaH-17 jalla malaparIpahajayastAvad-apkAya prANipIDAparihArAya maraNaparyantaM snAnavajanavratadhAriNaH zramaNasya tIvra ravikiraNapratApajanityasvedApavanAnIta dhUli. sAtha eka ke sAtha eka (aneka) vyAdhiyoM kA prakopa hone para bhI jo unake adhIna nahIM hotA, viziSTa Rddhi prApta hone para bhI jo zarIra ke prati nispRha hone ke kAraNa jo vyAdhi kA pratIkAra nahIM karatA, aise muni kA samabhAva pUrvaka rogoM ko sahalenArogaparIpaha jaya kahalAtA hai| - (17) tRNasparzaparISaha--sUkhe ghAla, atyanta kaThora kaMkara, pASANa khaNDa, kaMTaka-zUla Adi cumane le utpanna hone vAle zarIraghAta kI vedanA utpanna hone para bhI usakA vicAra na karane vAle, evaM caryA, zayyA aura niSadyA meM prANiyoM kI bAdhA kA parihAra karane meM sadaiva dattacitta sAdhu kA tRNasparzaparISaha kA lahana kahalAtA hai| __ (18) jallamalaparISaha-jalla mala arthAt pasIne se jamA huA maila ko dUra karane ke liye parihAra karane ke lie ajIvana snAnatyAgavata ko dhAraNa karane vAle, sUrya kI tIvra kiraNoM ke pratApa se utpanna hue pasIne se zarIra gIlA ho jAne ke kAraNa pavana se uDAI eka (aneka) vyAdhione humale thavA chatAM paNa je temane tAbe thatuM nathI, viziSTa vyakti prApta thavA chatAM paNa je zarIranI pratye nispRha hovAnA kAraNe je vyAdhionI pratIkAra karatA nathI, evA munirAjanuM samabhAvapUrvaka regone sahana karI levuM-rAgaparISahajaya kahevAya che. (17) 4525za parISa-sudhAsa. atyanta 4.2 442 // 5402 // Tu4, kAMTA-zala vagere vAgavAthI utpanna thanArI zArIrAghAtanI vedanA utpanna thavA chatAM paNa tene vicAra nahIM karanArA ane caryA, zayyA ane niSadyAmAM prANionI muzkelIone dUra karavAmAM haMmezAM dattacitta sAdhunuM tRNasparza parISahanuM sahana karavuM ema kahevAya che. (18) jalamalaparISaha-jalamala arthAt parasevAthI jAmelA melane dara karavA mATe AjIvana nAnatyAgavatane dhAraNa karanAra, sUryanA pracaMDa kira. jenA pratApathI utpanna thayelA parasevAthI zarIra bhInuM thaI javAnA kAraNe
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ RADHOPawanloadaana m saMsthApaka niSaSasya daha-kacchU-kha dIrNakaNhatyAM samutpannAyAmapi kaNDayana-vimardanasaMghaTanA'vyAkulIkRtacittasya ravazarIravRttimalopacayaH parazarIravRtti nrmlyyo| sAparahitamAnasasya samyagjJAnadarzanacAritrarUpa vimalajalaprakSAlanena karmalalapaGkacayApAraNAya sattopatayuddheH- khalu malasahanarUpo'vagantavyaH-18 satkArapuraskAraparIpahajayastAvat-prazaMsAtmakasatkAre kriyAtmmAdiSu sarvAta dekSayA'grataH karaNarUpe, AmantraNevA-puraskArecA'nAdaro mama vidhIyate / cirakAla sektibrahmaryasya mahAtapasvino mama praNAma-bhakti sambhramA-sana pradAmAdIni na koSi vidadhAti, mithyAdRSTayaH khalu-atIva bhaktimanto na kizci huI rela-dhUla se jilakA zarIra vyApta ho gayA hai, dAda, khAja aura maccha paidA ho jAne ke kAraNa khujalI utpanna hone para bhI khujalAne, mardana karane yA ragaDane ke lie jilakA citta byAkula nahIM hai, apane zarIra para jame hue maila aura parakIya zarIra kI nirmalatA kA saMkalpa bhI jilake mAnala meM utpanna nahIM hotA, jo samyagU jJAna-darzanacAritra rUpI nirmala lalila se prakSAlana karake karma-mala rUpI kIcaDa ke samUha ko haTAne meM hI sadA ucata rahatA hai, vaha sAdhu jallamalaparISaha kA vijetA kahalAtA hai| (11) latkAra puraskAraparISaha-'ye loga merA prazaMsAtmaka satkAra nahIM karate ! kAma-kAja meM mujhe saba se Age nahIM karate / AmaMtraNa evaM puraskAra nahIM karate / maiM cirakAla se brahmacarya kA pAlana kara rahA hUM, ghora tapasvI hUM, phira bhI koI mujhe praNAma nahI, krtaa| merI pavanathI uDelI retI-rajakaNethI jenuM zarIra vyApta thaI gayuM che, dAdara, khasa ane kachu utpanna thavAnA kAraNe khajavALa utpanna thavA chatAM paNa khajavALavA, mardana karavA athavA masaLavA mATe jenuM citta vyAkuLa nathI, pitAnA zarIra para jAmelA mela ane pArakAnA zarIranI nirmaLatAno saMkalpa paNa jenA mAnasamAM utpanna thatuM nathI, je samyajJAna-darzana-cAritrarUpI nirmaLa pANIthI prakSAlana karIne karmamaLa rUpI kAdavanA samUhane haDaselavAmAM ja sadA tatpara rahe che, te sAdhu jalalamalaparISahanA vijetA kahevAya che. (19) sakArapuraskAra parISaha-A leke mArA prazaMsAtmaka satkAra karatAM nathI ! kAma-kAjamAM mane badhAthI AgaLa karatAM nathI ! AmaMtraNa ane puraskAra jevuM paNa kaMI goThavatAM nathI ! huM cirakALathI brahmacaryanuM pAlana karI rahyo chuM, ugra tapasvI chuM te paNa koI mane praNAma karatuM nathI mArI bhakti
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ camera NAMAAREIGNOR dIpikA-niyukti TIkA bha.7 6.8 parIpahaledanirupaNas 197 jjAnantamapi sarvazasambhAvanayA saMmAnya svasamayamabhAvanAM kurvanti, kathananyathA tathAvidhAnAmasmAdRzAmapi sevAM nAcaranti, ityecaM duSpaNidhAnajitacittasya satkArapuraskAra sahanarUpo bodha : - 19 prajJAparIpahajayastAvat-mama caturdaza pUrvadharasya tathA''cArAGgAdyaGgopAGgavizAradasyA'gre khalmanye raviprabhAbhibhUta khadyotodyotavat' pratibhAvidhInAH pratimAsante, ityevaM vijJAnamadasya tathA-- svasya mati-buddhayalpatve sati paraM kazcid buddhimantaM dRSTvA mAnasakhinnatAyAtha janarUpo'vagantavyaH-20 ajJAnaparIpahajayastu-'ajJo'yaM khalu pazu sadRzo bhakti nahIM karatA ! satkAra aura Alana-pradAna nahIM karatA ! ye bhoka karane vAle loga mithyASTi hai / jisale jo kucha bhI nahIM jAnatA, use sarvajJa mAnakara apane zAsana kI pralAdhanA karate haiM / ye miyAdRSTi-nUha na hote to mere jailoM kI sevA kyoM na karate?' isa prakAra kA aprazasta vicAra jilake citta meM praveza bhI nahIM karatA vaha satkAra puraskAra parISaha kA vijetA kahalAtA hai| _ (20) prajJAparISaha--'meM caudaha pUvoM kA dhAraka hU~, AcAra Adi aMgoM aura upAMgoM kA jJAtA hUM, mere sAmane dUsare loga usI prakAra pratibhAvihIna haiM jaise sUrya kI prabhAke sAmane juganU niSprabha hotA hai, isa prakAra apanI prajJA ke abhimAna ko tyAganA aura apane Apako alpabuddhi samajha kara tathA dUsare ko buddhi zAlI dekha kara mana meM khinnatA na lAnA prajJAparISaha jaya kahalAtA hai| (21) ajJAnaparISaha-'yaha anajAna hai, jAnavara ke samAna hai, kucha karatuM nathI! satkAra ane Asana pradAna karatA nathI, A bhakti karanArAo mithyASTi che je kaze paNa jANatA nathI tene sarvajJa mAnIne potAnA zAsananI prabhAvanA kare che. A mithyASTi-mUDha na hota te mArA jevAenI sevA kema na karata? A prakArane aprazasta vicAra jenA manamAM praveza paNa karatA nathI, te sAdhu sakArapuraskA2parISahane vijayI kahevAya che. (20) prajJApazaSaDa-I yo pUrvAnA dhA24 chu, mAyA2 mahimA ane upAMgone jJAtA chuM, mArI AgaLa bIjA leko evI rIte pratibhAviheNa che jema sUryanI prabhA AgaLa AgIya nisteja thaI jAya che, A rIte potAnI prajJAnA abhimAnane tyAga karavo ane pitAne alpabadri samajIne tathA bIjAne buddhizALI joIne manamAM khinnatA na lAvavI prajJAparISahajaya kahevAya che. (21) ajJAnaparISa8-'- majJAnI che, nA12 23 cha, zusa
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha nakizcidapi jAnAti' ityevaM svammati pocyamAnamadhikSepavacanaM sahamAnasya saMdA pramAdarahitacetasaH paramazcarasapo'nuSThAnaM vidadhato meM nAdyApi vijJA. mAtizayaH lamutpadyate' ityevamabhisandhAnamakurvataH khalu-ajJAnasahanarUpo'va. seyaH-21 darzanaparIpahajaya:-darzanasya samyaktvasya parirakSaNe yaH parIpahaH klezoM jAyate khasya jayaH, yathA-viditasakalapadArthatattvasya paramanirdedabhAvanAvizudraH patasaH khallu cirakAla jitasyApi mama nAdyApi jJAnAtizayaH samutpadyate mahopavAsAcanuSThAnavatAM prAtihAryavizeSAH prAdurbhUtAH ititu pralApamAnaM vacaH niSphalaM khalla saparipAlanam viphaleyaM patrajyA, ato darzanamidaM mama paraMbhArAyaiva, bhI nahIM samajhatA isa prakAra ke apane lie kahe jAne vAle AkSepa paMcanoM ko jo sahana kara lenA hai, jisakA citta sadaiva pramAda se rahita hotA hai jo atyanta duzcara tapa karatA hai, 'ava taka bhI mujhe jJAna kA atizaya prApta nahIM ho rahA haiN| isa prakAra kA vicAra jo nahIM karatA, aise puruSa kA apane ajJAna ko lamabhAva se sahana karalenA ajJAnaparISada jaya kahalAtA hai| .. (22) darzanaparISaha--samyagdarzana kI rakSA karane meM jo kaSTa utpanna hotA hai, use samatApUrvaka lahalelA darzanaparISaha jaya kahalAtI hai / jaise-'maiMne samasta padArthoM ke marma ko samajha liyA hai, mero citta utkRSTa vairAgyabhAvanA se vizuddha hai, aura meM dIrghakAla se dIkSA kA pAlana kara rahA hU', phira bhI mujhe jJAnAtizaya (viziSTa jJAna) kA lAbha nahIM ho rahA hai ! loga kahate haiM aura pothiyoM meM likhA hai ki mahAn samaja nathI evI jAtanA pitAnA mATe kahevAmAM AvelA AkSepavacanene je sahana karI le che, jenuM citta sadA pramAdathI rahita hoya che, je atyanta duSkara tapazcaryA kare che, haju sudhI paNa mane jJAnanI vipulatA prApta thatI nathI,e jAtano vicAra je karate nathI, evA purUSanuM ajJAnane samabhAvathI sahana karI levuM ajJAnaparISahajaya kahevAya che. (22) darzanaparISaha-samyagudarzananI rakSA karavAmAM je kaSTa utpanna thAya che tene samatApUrvaka sahana karI levA darzanaparISahajaya kahevAya che jema ke-meM badhAM padArthonA marmane samajI lIdho che, mArUM citta utkRSTa vairAgyabhAvanAthI vizuddha che ane huM dIrghakALathI dIkSAnuM pAlana karI rahyo chuM, te paNa mane jJAnAtizaya (viziSTajJAna)ne lAbha thatuM nathI ! lokavAyakA che ane zAstromAM lakheluM che ke mahAna upavAsa Adi anuSThana karanArAone
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ E dIpikA-niyukti TIkA a.7 ru. 8 parISahamedanirUpaNam 199 kintu-nAsanastrANAya bhavatI tyevaM sandehasya jayarUpo bodhyaH yaddhA-sAdho darzana sandeha samaye darzanAcyAyituM ko'pi deva stadvastu padarya manobhayati tatpalo mAdaraNe yatamAnamaH zArIrikaca parISaho bhavati tasya jayarUpo bodhyaH / / 22 / / ... tatvArthaniyukti:--pUrva tAvara kavi nirodhalakSaNasaMrahetutayA matipAditAnAM samitiguptidharmA'nupekSAparIpahacArimANAM madhye krama mAnda parIpAsvarUpaM nirUpitam, samprati-teSAM maidAna marUpayitumAha-'te bAvIsavihA parIsahA- chur3A-pivAsAi bhedao iti, dvAviMzati vidhAH parIpahA avagantavyA kSutpipAsAdibhedataH kSutparIpahA-1 pipAsAparIpahaH-2 yAdinA-zItaparISahA-3 upavAsa Adi anuSThAna karane vAloM ko viziSTa prakAra ke mAtihArya mApta ho jAte haiM, magara yaha kahanA pralApamAna hai| vanoM kA pAlana karanA niSphala hai| yaha dIkSA bhI nirarthaka hai| ataH yaha darzana mere lie bhArasvarUpa hai| isase AtmA kA nANa nahIM hotA, isa prakAra ke saMdeha para vijaya prApta karanA darzanaparISahajaya hai / athavA sAdhu ke darzana saMbaMdhI sandeha ke samaya koI deva kisI vastu ko dikhalAkara lu bhAve to usa lobha kA anAdara karane meM jo mAnasika aura zArIrika parISaha utpanna hotA hai, use jItanA darzanaparISaha jaya kahA jAtA hai // 8 // . tatvArtha niyukti--pahale pratipAdana kiyA gayA thA ki samiti, guse, dharma, anuprekSA, parISahajaya aura cAritra Asravanirodha rUpa saMghara ke kAraNa haiN| inameM se kramaprApta parISada ke svarUpa kA nirUpaNa kiyA gayA hai, aba unake bhedoM kI prarUpaNA karate haiNviziSTa prakAranA prAtihArya prApta thaI jAya che, paNa AvuM kahevuM pralApa mAtra che. vratanuM pAlana karavuM niSphaLa che ! A dIkSA paNa nirarthaka che ! AthI A darzana mArA mATe bhArasvarUpa che. AnAthI AtmAnuM rakSaNa thaI zake nahI. A prakAranI zaMkA para vijaya prApta karo darzanaparISahajaya che athavA sAdhunA darzana saMbaMdhI sadehanA samaye koI deva kaI vastune batAvIne lobhAve te te lobhane anAdara karavA mATe je mAnasika ane zArIrika parISaha utpanna thAya che tene jItavuM, darzanaparISahujaya kahevAya che. dA tattvArthaniyukita-pahelAM pratipAdana karavAmAM AvyuM hatuM ke samiti. gupti, dharma, anuprekSA, parISahajaya ane cAritra Asavanirodha rUpa saMvaranA kAraNe che. A paikI krama prApta parISahanA svarUpanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM have tenA bhedanI prarUpaNuM karIe chIe
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthasa 2010 parIpara-4 dazamazarUparIpaha-5 pacelaparIpahaH-6 aratiparIpahaH-7 harIpadA-8 paryAparIpahA-1 niSadhAparIpahA-10 cyAparIpaha-11 Akroza parIpa-12 badhaparIpa:-13 yAcanAparIpaha:-14 alAmaparIpahaH-15 roSAropahaH-16 samasparzaparIpaha:-17 jallamalArIpahaH-18 satkArapuraskAra pIpahara-19 prajJApArIpahA-20 ajJAlaparIpahA-21 darzanaparIpahaH-22 ityeveM hAzatividhA parIpahA bhavanti / tatrAtizAyi samudIrNakSudvedanAsahanaM haravalyA durvako bAurA'navidAhinI kSudhA mAgamoktavidhinA sahamAnasyAileSaNIyA''hArAdikaM pariharataH lA zramaNasya kSudhAparIpahajayo bhavati / ztepaNIyAhArAdinayotu-hudhAparIpahajayo na sarubhavati, tasmAta-eSaNIyAhArAdi - kSudhA pikAlA Adi ke bheda se parISaha vAIsa hai| ve isa prakAra E-(1) kSudhAparISada (2) pipAlAparISaha (3) zItaparISaha (4) uSNaparIkSA (5) daMzamazAparISaha (6) acelaparISaha (7) aratiparISaha (8) sIparISada (9) ca pIkaha (10) niSadhAparISaha (11) zayyAparISaha (12) AkrozaparISaha (13) vadhaparISaha (14) yAcanAparISaha (15) balAlaparISaha (16) rogaparISaha (17) tRNasparzaparISaha (18) jalla. laparISaha (19) satkAra puraskAraerISaha (20) prajJAparISaha (21) ajJAnaparISaha aura (22) darzanaparISaha / (1) jo zrAmaNa tIvra bhUkha hI vedanA ko sahana karatA hai, udara kI AMtoM ko jalAne vAlI kSudhA ko Agamokta vidhi ke anusAra sahatA hai aura aneSaNIya AhAra Adi kA parihAra karatA hai, vaha dhAparISaha kA vijetA kahalAtA hai| aneSaNIya AhAra Adi ko kSudhA-pipAsA AdinA bhedathI parISaha bAvIsa che. te A prakAre che(1) kSudhAzapa (2) pipAsAparISa8 (3) zItaparISa (4) parISa (5) zamaza45zeSaha (6) ayasapazeSa (7) bharatiyaSi (8) zrIparISaDa (6) ryAparIyaDa (10) niSA 5259 (11) zayyA5zeSa (12) mAzI46 (13) 15559 (14) yAyanA5rISa (15) malAmazeSa (16) on. parISaha (17) tRNasparza parISaha (18) jallamalaparISaha (19) satkAra puraskAra parISa (20) prajJA559 (21) ajJAnaparISa bhane (22) zana559. (1) je zramaNa tIvra bhUkhanI vedanAne sahana kare che, peTanA AMtaraDAne saLagAve evI sudhAne Agokata vidhi anusAra sahana kare che ane aneSabrIya AhAra Adino tyAga kare che, te sudhAparISahane vijetA kahevAya che,
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-miyukti TIkA a. 7 sa. 8 parISahamedanirUpaNam saMhAve khala pANidayA bhAvanaga samasta maneSaNIyaM pariharan zarIranivADa - DyAt-1 evaM-pipAsAparIpahajayo'pi, uktarItyaivA'vagantavyaH-2 zIvaparISada . jayastAvat-atyadhike'pi zIte pani sati tathA vidha zItatrANAya nA-'kalpyAni vakhANi gRhNAti, apitu-jIrNa vasanameva dadhAnaH zItaparitra NavyApAravartita era tiSThati, AgamatavidhinA-epaNIyasyaiva pacchAzazaraNasnAdegaveSaNaM kuryAt paribhuJjIta bA, nApi zItAtaH san svayaM vahni pradhAlayeta-anya majvAlita sya vA vDhe sevanaM kuryAt ityeva manutiSThan zItaparIpa haM japati iti zItavAdhA-. sahanarUpa: zItaparIpahajayo'vagantavya:-3 evameva- uSNatAyasantaptApi zramaNa: grahaNa karane para kSudhAparIpada kA jaya saMbhava nahIM hai / ataeca saya prakAra ke anapaNIya AhAra kA tyAga karate hue zarIra mA nirvAha karanA caahie| / (2) pipAsAparISahajaya lI pUrvokta prabhAra se hI samajha lenA caahie| __(3) bahuta tIna sadI paDane para bhI usake nivAraNa ke lie akalpanIya vastroM ko grahaNa na karanA, kintu jIrNa bastroM ko ho dhAraNa karate hue zIta le bacane ke lie koI prayatna na karanA, AgamapratipAdita vidhi ke anusAra hI pahanane - oDhale ke vastra Adi kI gaveSaNa karanA aura usakA pari bhoga karanA, zIrale pIDita hokara svayaM agni na jalAnA, dUsare dvArA jalAI huI agni kA sevana na karanA, yaha saSa zItalaparISA ko jItanA kahalAtA hai| isa prakAra zAMta kI bAdhA ko hala karanA zIta parISa hai| aneSaNaya AhAra vagerene grahaNa karavAthI kSudhAparISahano vijaya zakaya nathI AMthI badhA prakAranA aSaNIya AhArane tyAga karatA thakA zarIranuM nirvAha 2 se. (2) pipAsAparISahajaya paNa pUrvokta prakArathI ja samaja ghaTe. (3) ghaNI sakhata ThaMDI paDavA chatAM paNa tenA nivAraNanA mATe akalpanIya vastrone grahaNa na karavA parantu jIrNa vastrone ja dha raNa karIne ThaMDIthI bacavA mATe koI prayatna na kare, AgamapratipAdita vidhi anusAra je paheravA-oDhavAnA vastra AdinI gaveSaNa karavI ane tene paribhega ka, ThaMDIthI pIDita thaIne jAte agni na peTAva, anya dvArA peTAvavAmAM AvelI agninI AtApanA na levI, badhuM zItaparISahane jItyA ema kahevAya A prakAre ThaMDIthI paDatI muzkelIne sahana karavI zItapara pahajaya che. ta0
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tasvArtha sUtre 202. snAna- vyajana pavanAdikaM na sevayate nApi kenacidamidhAritacchAyAdikaM bA niSevate / apitu samApavimuSNaM samyaktayA pariSahate, na hi khalu uSNatA nivAraNAya chatrAdikaM gRhNAti ityeva muSNatA sahanena- uSNaparIpadajayo bhavati= 4 : evaM daMzamazaka matkuNa vRzcikAdibhi rdazyamAnapi svAdhiSThita sthAnAnna vicalet-" tato'pagacched vA, nApi hastAdinA dhUmAdinA vA tadapanayanaM kuryAt, no vA vyajanAdinA tannivAraNaM vidadhyAt ityevaM rItyA karaNena daMzamazakaparISahajayoH bhavati 5 etra bhAgamoktavidhinA zarIranirvAhArtha malpavastrAdigrahaNenA-'cela ra (2) garmI ke tApa se santapta hokara bhI zramaNa snAna nahIM karatA, paMkhA nahIM calAtA aura na kisI ke dvArA abhi dhArita chAyA Adi kA sevana karatA hai, apitu paDatI huI garmI ko sampaka prakAra se sahana karatA hai / garmI kA nivAraNa karane ke lie chatra Adi grahaNa nahIM karatA / isa prakAra uSNatA ko sahana karane se uSNaparISada jaya hotA hai / (5) isI prakAra DAMsa, maccara, khaTamala aura vicchu Adi ke DaMsane para bhI, jilA sthAna para AsIna ho vahAM se calAyamAna na ho, anya sthAna para na jAve, hAtha Adi se yA dhuMA Adi karake unako na haTAve, na paMkhA Adi ke dvArA unheM haTAve / aisA karane se daMzanazakaparISaha jaya hotA hai / (6) Agamoktavidhi ke anusAra zarIra ke nirvAha ke lie alpa. vastra Adi grahaNa karane se acelapIbaha jaba hotA hai / digambaroM ke (4) gamI"nA tApathI akaLAI ne paNa zramaNu ranAna karatA nathI, paMkhe halAvatA nathI athavA kAi dvArA chAMyaDA karAvara vI tenu sevana karatA nathI, parantu paDatI garbhane samyak prakArathI sahana kare che. garamInuM nivAraNu - karavA mATe chatrI vagere dhAraNa karate nathI. A rIte te uSNutAne sahunakaravAthIuSNuparISahe jaya thAya che. - (5) AvI ja rIte DAMsa, macchara mAMkaNu ane vIMchI vagerenA karaDavA chatAM paNa, je sthAne beThe haiya tyAMthI calAyamAna na thAya, khIjA sthAne na jApa hAtha vagerethI athavA khADA vagere karIne temane bhagADe nahIM, athavA pa'khA vagere dvArA temane bhagADe nahIM, A pramANe karavAthI da'zamakaparISahajaya thAya che (6) AgameAkta vidhi anuSThAra zarIranA nirvAha mATe apava mAdi gratuNu karavAthI acelaparISahaya thAya che. digakharenA kathana anusAra -
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-na yukti TokA a. 7 jU. 8 parIpahabhedanirUpaNam 203 parISahajayo bhavati, na-digambaroktarItyA sarvayA prAvaraNAdi rahitatvamacelatvam, Agame khalu-dvividhaH kalpaH prajJaptaH, jinakAlpa:-sthavirakalpazca- taMtrasthavirakalpe pariniSpannaH krameNa dharma zraNAnantaraM pravrajyA pratipadyate, tato dvAdaza varSANi sUtragrahaNam , tato dvAdaza varSANi-marthagrahaNaM karoti, tatazca-dvAdaza varSANi-aniyatarUpeNa basan dezadarzanaM karoti, dezadarzanaJca kurvanneva ziSyAn niSpAdayati, ziSya niSpatyanantaraJcA'bhyudyatavihAraM pratipadyate / jinakalpastu'trividhaH prAlitaH zuddhaparihAra-yathAlandabhedAda, tatra-jinapratipattiyogyazca jinakalpaM pratitumicchan prathamaM tAvat-tapaH sattvAdibhAvanAzirAtmAnaM bhAvayati, kathanAnusAra vastroM se sarvadhA rahita honA acelasva nahIM hai / Agama meM do prakAra ke kalpa ghatalAye gaye haiM-jina kalpa aura sthavirakalpa / sthavira kalpa meM pariniSpanna puruSpa krama se dharmazrakSaNa karane ke pazcAt munidIkSA aMgIkAra karatA hai| tatpazcAt bAraha varSoM taka sUtroM kA adhyayana karatA hai, phira pAraha varSoM taka smoM kA artha sIkhatA hai, tadanantara ghAraha varSa taka aniyata rUpa se nivAsa karatA huA aneka dezoM kA darzana karatA hai arthAt deza dezAntara meM paribhramaNa karatA hai, dezATana karatA huA ziSya banAtA hai aura ziSya banAne ke bAda abhyudyAta vihAra karatA hai| jinakalpa tIna prakAra kA hai-prakalpita, zuddhaparihAra aura yathAlanda / jo jinakalara ko grahaNa karane ke yogya hai aura jinakalpa ko aMgIkAra karanA cAhatA hai vaha pahale -pahala tae-haya Adi kI bhAvanA se apanI AtmA ko bhAvita karatA hai aura AtmA ko sAbita kara cukane ke pazcAt do prakAra ke vastrothI sarvathA hata thavuM acela nathI. AgamamAM be prakAranA kalpa kahevAmAM AvyA che-jinakalpa ane sthaviraka5 2thaviraka9pamAM pariniSpanna purUSa kramathI dha vaNa karyA bAda muni dIkSA aMgikAra kare che, tyAra bAda bAra varSo sudhI tronuM adhyayana kare che, pachI bAra varSa sudhI sUtronA artha zIkhe che, tyArabAda bAra varSa sudhI aniyata rUpathI nivAsa karatA thaka aneka deze darzana kare che arthAt dezadezAntaramAM paribhramaNa kare che, dezATana karate karate ziSya banAve che ane ziSya banAvyA bAda alpata vihAra kare che. jinakalA traNa prakAranA che-prakalipata, zuddha parivAra ane yathAlanda ! je jinakalpane dhAraNa karavA mATe cagya che ane jinakalpane aMgikAra karavA irache che te pahelAmAM paheluM tapa-sava AdinI bhAvanAthI pitAnA AtmAne bhAvita kare che ane A mAne bhAvita karI dIdhA pachI be
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha sUtre 204 bhAvitAtmAca - dvividhe'pi parikarmaNi pravRto bhavati, tatra yadi - pANipAtra labdhi bhavati tadA tadanurUpameva parikarmAssfagte / pANipAtralabdhyabhAvetu prarigraha dhAritvaparikarmA'nutiSThane / kalpagrahaNAt - trividhaH caturvidhaH paJcavidho vAupadhirbhavati, parigrahapArakasya tu avazyameva navavidhaH khanpadhirAgame pratipAdita kalpagrahaNAta darzavidhaH- ekAdazavidho- dvAdazavidho vA vodhyaH ityevaM vidhaM khalaacelatvaM prakRte'vamantavyam - 6 evaM sUtropadezena viharata stiSThato vA zramaNasya kadAcidatiH samutpadyate tatratvannADaraterapi zramaNasya samyagdharmArAmaratatvenaiva bhavitavyam tathA rutvA'ratiparIpadajayaH sambhavati 7 e-kAminInAM mukhAca parikarma meM pravRtta hotA hai / agara vaha pANipAtra labdhi vAlA ho to 'usake anurUpa hI parikarma karatA hai / agara pANipAtra labdhi na ho to pratigrahadhAritva arthAt pAtra dhArIpana kA parikarma karatA hai| kalpa grahaNa se usakI upadhi tIna prakAra kI, cAra prakAra kI yA pAMca prakAra kI hotI hai| jo pArI hotA hai usakI avazya hI nau prakAra kI upadhi Agama meM kahI gaI hai / kalpa grahaNa se daza prakAra kI, gyAraha prakAra kI aura bAraha prakAra kI upadhi samajhanI cAhie / isa prakaraNa meM itanI upadhi rakhane vAle ko 'acela samajhanA caahie| 1 (7) zAstra ke upadeza ke anusAra bihAra karate hue yA rahate hue zramaNa ke mana meM kadAcit arati utpanna ho jAtI hai, to arati -- utpanna ho jAne para bhI mAdhu ko samyaka macAra se dharma rUpI ArAma (udyAna) meM hI rahanA caahie| aisA hone para hI aratiparISaha jaya ho sakatA hai| prakAranA parika mAM pravRtta thAya che. jo te pANipAtra labdhivALA hAya tA te mujaba ja kima kare che. pANipAtra labdhi na hoya te pratigraha. dhAriva athavA pAtradha rIpaNAnuM pazcima kare che. kalpagrahathI tenI upadhi traNa prakAranI cAra prakAranI athavA pAMca prakAranI upadhi hAya che, je pAtradhArI hAya che tenI cAka paNe ja nava prakAranI upadhi AgamamAM kahevAmAM AvI che. kalpa grahaNathI daza prakAranI, agIyAra prakAranI ane khAra prakAranI upadhi samajavI joie. A prakaraNamAM ATalI rAkhanArane 'acelaka' samajavA joie. (7) zAstranA upadeza anusAra vihAra karatI vakhate athatrA rahetI vakhate zramanA manamAM kadAcit ati utpanna thaI javA chatA paNa sAdhue samyak prArathI dharma 35ii ArAma (udyAna) mAM 4 2ta (sIna) rahevu leekhe mAsa thAya te ja atiparISahejaya sa bhI zake che.
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 sa. 8 parIpahabhedanirUpaNam pratyaGga saMsthAnamadhurAlApa kalitalalitasmitavibhramavilAsAdi hAvabhAvaceSTAM na kadAcidapi cintayet nApi mokSamArgasyA'rgalAmu tAsu kAmadhiyA nayanopanipAtaM kuryAt tathA karaNe sati strIparIpahajayo bhavati- 8 evaM-niralaso bhUtvA nagaraprAmakulAdiSu mamatva rAhitye nA'niyatarUpeNa kRtavasatiH zramaNaH pratimAsaM vicaraNarUpa caryA mAtipTheva tathAkRte sati caryAparIpahajayaH sambhavati-9 evaM-nipayA tAvat-niSIdantyasyAmiti vyutpattyA-saMjJA samaja nipata niSada-iti sUtreNA'dhikaraNe kazyantena nipAtitena niSacA zabdena pIThaphalakAdi sthAnamucyate, tatra khalu-strI pazupaNDa kavivajite sthAne iSTAniSTopasarga (8) kAminiyoM ke sukha Adi aMgopAMgo kI banAvaTa kA, madhura AlApasahita muskarAhaTa kA, vinama-vilAsa, hAva-bhAva se yukta ceSTAoM kA kadApi cintana na kre| unheM mokSa mArga meM bAdhaka samajha kara kAmavuddhi se unakI ora dRSTi nipAta bhI na kare / aisA karane para strIparISaha jaya hotA hai| (9) Alandharahita hokara nagara grAma gRha Adi meM mamatva se rahita hokara aniyana rUpa se nivAsa karane vAlA zramaNa pratimAsa. vihAra-caryA kare / aisA karane le carzapIpaha jaya hotA hai| (18) pITha phalaka Adi baiThane ke sthAna ko niSadyA kahate haiN| jisameM niSIdana diyA jAya vaha vissyaa| 'saMjJAyAM samaja napata-niSada' -isa satra se adhikaraNa artha meM kyacantanipAta ho kara niSadhA zabda banatA hai ! niSayA meM arthAt strI pazu aura paMDaka (hIjaDe) (9) stra nA mukha Adi a gepagenI banAvaTane, madhura AlApa sahita muskarAhaTane, vizvama-vilAsa, hAva bhAvapUrNa ceone kadApI vicAra na kare. A saghaLane mokSamArga mATe avarodharUpa samajIne kAmabuddhithI temanI tarapha daSTipAta paNa na kare, Ama karavAthI strI parISahajaya thAya che. (9) ALasa khaMkherI nAkhIne nagara, gAma ghara AdimAM mamatvathI rahita thaIne aniyata rUpathI nivAsa karanAra zrama pratimAsa vihAra-caya kare Ama karavAthI caparaSahajaya thAya che. (10) paTha phalaka vagere besavAnA sAdhanane niSadyA kahe che. jemAM niSAhana 42vAmAM mAve te niSadhA saMjJAyAM samajanipata-niSad--21 sUtrathI adhikaraNa arthamAM nipAta thaIne niSadyA zabda bane che. niSadyAmAM arthAt strI, pazu tathA paMDaka (vyaMDhaLa) vagaranA sthAnamAM anukULa ane pratikULa
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ / 206 tattvArthastra jayaM kurvan anudvignaH san tiSThan nipadhAparIpahajayaM yatuM zaknoti-10 evaM-zarA tAvat-saMhAraH, pITha-phalakAdirvA, kaThora-komalAdibhedena uccAvaco "nimnonnataH pratiyovA, dhUlipuJjadhUsarito bahuprakArako vA-ucyate, tatratiSThan na kadAcid dvigno bhaveda, ityevaM rItyA'nudvege sati zayyAparIpahajayaH sambhavati-11 Akroza stA d-abhiyavacanam-aniSTavacanaM cA, ucyate tatkhalva"priyavacanaM satvaM vartate tadA-tatra krodhakaraNaM nocivam, ayaM khalvapriyaM bruvana-mAM zikSayati mAtaH paramahanevaM kariSyAmi' ityevaM bhatijAnItaH, yaditu-tadvacana satyameva vartate tarhi tatra vacane vaktari vA sunarAM krodho na kartavyaH yadhayaM satyameva se rahita sthAna meM anukUla aura pratikUla upalagoM ko jItane meM jo -ghabarAtA nahIM hai, vaha niSadyAparISaha jaya karane meM samartha hotA hai| . . (11) zayyA arthAt vistara athavA pITha-phalaka Adi yA komala tathA kaThora hone meM acchA-burA, UMcA-nIcA upAzraya (sthAnaka) jisameM dhUla ke paTala ke paTala jame hoM aisI zayyA meM ThaharA huA muni kadApi adhigna na ho isa prakAra udvega na hone para zayyAparISahaH vijaya hotA hai| (12) Akroza kA artha hai apriyavacana, aniSTa vacana, DATa-phaTa. kAra se bhare hue vacana / apriya ghacana agara satya hoM to unheM sunakara krodha kAnA ucita nahIM, ulaTA aisA socanA cAhie ki apriya vacana kaha kara yaha mujhe zikSA de rahA hai, isake bAda maiM aisA nahIM kruuNgaa| aura yadi usakA vacana asatya ho to bhI usa vacana para yA ekA para krodha varanA hI nahIM cAhie / socanA cAhie ki agara upasargone jItavA mATe je gabharAtuM nathI, teja niSadyAparISaDajya prApta karavA mATe samartha thAya che. (11) zayyA arthAt pathArI athavA pIDha-phalaka Adi athavA kumaLA tathA kharabacaDAM hovAthI sArA-naravA, ucA-nIcA sthAnaka (upAzraya) jemAM dhULanA tharanA thara bAjhelAM hoya evI pathArImAM sUtelAM munie dadApi udvigna 'thAvuM nahI. A prakAre udvega na thavAthI zayyAparISahavijaya thAya che. (12) Akrozano artha che apriyavacana, aniSTavacana, dhAka-dhamakIthI bharelAM vacana te apriya vacana je satya hoya to tene sAMbhaLIne krodha kare vAjabI nathI balake evuM vicAravuM joIe ke apriya vacana kahIne A mane upadeza ApI rahyo che. "A pachI huM AvuM karIza nahIM. ane je tenuM vacana asatya hoya te paNa te vacana upara athavA vakatA upara kodha karavo ja
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a. 7. 8 parIpaddabheda nirUpaNam 207 - kti tatra kossya doSaH ityevaM rItyA''krozaparISadajayaH sambhavati - 12 evaM vadha" stAvada - vADanam hasta-pAda-laguDa - kazAdimirAghAtarUpam tadapi zarIrasya vizarArutAM matvA samvayA soDhavyam pudgalasaMghAvarUpaM khala zarIramidam) Atmano mitrameva vartate / AtmA puna rnityo'sti na kadAcidU vidhvasvo bhavati tasmAt - svakRtakarmaNaH phalamida supanataM mamAsti, ityevaM rItyA vADanAdikaM sahamAnasya zramaNasya vadhaparIpahajayo bhavati - 13 evaM - yAcanaM tAvad khapAcAanna-pAna - pratizrayAdeH prArthanam, zramaNasya parato labdhavyameva sarvaM sarvAta, kintu zramaNAnAM saGkocatayA yAcanAM pratinAdaro bhavati zramaNaiH kha prAgalbhyavaddha ravazyameva yAcanaM kartavyam, ityevaM yAcanAparIpahAyo vidhAtavyaH- 14 alAbhastuyaha asatya bhASaNa karatA hai to mujhe krodha karane kI kyA AvazyakatA hai ! aisA vicAra karane se AkrozaparISada jaya hotA hai / (13) tAr3ana karanA arthAt hAtha, paira, lAThI yA cAvuka Adi se AghAta karanA | zarIra ko nAzazIla samajha kara use samabhAva se sahana karanA caahie| yaha zarIra pudgaloM kA piNDa hai aura AtmA se bhinna hI hai / AtmA nitya hai, usakA kabhI vidhvaMsa nahIM hotaa| ataeva yaha mere kiye karma kA hI phala prApta huA hai / aisA soca kara tADana Adi sahana karane vAlA sAdhu badhaparoSaha kA vijetA hotA hai / 1 (14) vastra, pAtra, anna, pAna, upAzraya Adi kI prArthanA ko yAcanA kahate haiM | zramaNa ko sabhI kucha dUsaroM se hI prApta karanA paDatA hai / saMkocazIla hone ke kAraNa zramaNa yAcanA meM AdarazIla pazu joie. vicAratu oie ke je A asatya bhASaNa kare che te mAre krodha karavAnI zI jarUra che ? AvA vicAra karavAthI AkrozaparISahajaya thAya che. (13) bhAra bhaarv| arthAt hAtha, yaNa, sADI athavA yA vgerethaa:AghAta karave. zarIrane nAzavata samajIne tene samabhAvathI sahana karavu ja joI e A zarIra pudgaleAnu piDa che. ane AtmAthI bhinna ja che. AtmA nitya che, teneA kadI nAza thatA nathI. AthI A mArA karelA karmAnuM ja phaLa prApta thayu che. evuM vicArIne tADana vagere sahana karanAra sAdhu vadhaparISahunA vijetA bane che. -> ca (14) vastra yAtra, bhAnna, pAna, upAzraya yAhinI ArthanAne yAthanA kahe che. zramaNe badhu ja bIjAe pAsethI ja meLavavu paDe che. sa kAcazIla hAvAnA kAraNe zramaNa, yAcanAmAM AdaravAna hAtA nathI pragalbha (nisa kAca) zramaNAe avazya ja yAcanA karavI joie. A rIte karavAthI- yAcanA parISanya thAya che
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 tattvArthasUtra yAcane kRtepi vidyamAnasyA'vidyamAnasya vA vastuno'dAnam, tatra-yasya khela taddhanaM vartate sa tadadhikAritvAd dAtumadAtuMvA samartho'sti ataeva-kadAciddadAti kadAcicca nApi dadAti / tatrA-iMdAne na kopyaparitopaH kartavya: / uktazcottarI'dhyayane dvitIyAdhyaya ne paresu ghAsa me le jA, bhoyaNe pariniTTie / laddhe Dei aladvevA, nANu tappejja paMDie | // 30 // pareSu grAmameSaye bhojane pariniSThite / labdhe piNDe -'labdhevA, nA'nunapyeta paNDitaH // iti chAyA, punarapyukta dazavakAlika sUtre-pazcA'dhyayanatya dvitIyodezake cahUM paraghaDe asthi viviha vAhana lAhamaM / na tattha paMDio kuppe, icch| dijja paro nvaa-||29|| dhAna nahIM hote| pragalbha (niHsaMkoca) zramaNoM ze avazya hI yAcanA karanA cAhie / isa prakAra yAcanAparISaha jaya honA hai| ____ (15) yAcanA karane para bhI, kisI vastu kA maujUda rahane yA maujUda na hone se prApta na honA alAbha kahalAtA hai| jipakI vaha vastu hai vaha usakA adhikAkI (strAmI) hai, ne yA na dene ke lie svataMtra hai| vaha kadAcit detA hai, kadAcita nahIM zrI denaa| agara na de to asantopa nahIM mAnanA cAhie / uttAdhyayana meM kahA bhI hai-sAdhu kA kartavya hai ki gRhasthoM ne apane lie jo bhojana banAyA ho usI meM se apane liye gaveSaNA kare, magara vivekazIla sAdhu bhojana ke lAbha -alAbha ke kAraNa santApa na kare, arthAt cAhe prApti ho yA na ho samabhAva dhAraNa kare / dazavakAlika sUtra meM bhI kahA hai-gRhastha ke ghara meM nAnA prakAra kA gvAdya svAdya Adi AhAra maujUda hai aura vaha pracura (15) yAcanA karavA chatAM paNa kaI vastu hAjara hoya athavA hAjara na hovAthI maLI na zake te alAbha kahevAya che jenI vastu che te teno adhiin (svAbhI) che, mAvI ma2 na ApakI te bhATe te svatatra che... kadAcita Ape athavA na paNa Ape je na Ape te asaMteSa na mAna joI e uttarAdhyayanamAM kahyuM paNa che-sAdhunuM kartavya che ke gRharaze e pitAnA mATe je bhojana taiyAra karyuM hoya temAMthI potAnA mATe gaSaNA kare, paraMtu vivekazI sAdhu bhe jananA lAbha-alAbhanA kAraNe sattApa kare nahI arthAta maLe athavA na maLe samabhAva dhAraNa kare dazavaikAlikasUtrama paNa kahyuM che-gRhasthanA gharamAM judA judA prakAranI khAdya svAdISTa bhejana vagere
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 1.8 parISadabhedanirUpaNam bahu paragRhe' sta vividhaM khAdya svAyam / na tatra paNDitaH kupyet. icchA dadyAt paro na vA // iti / . gayA-tadalAbhe'pyavikRtacetasaina zrapaNena bhavitavyam ityalAbhaparISahajayaH sambhavati-15 evam rA'tisAra-kAsa-zvAsAdi rogasya satyapi mAdurbhAyeM gacchanirgatAH jinakalpikAdayaH zramaNA stattacikitsAyAM na pavananta gacchayAsi nastu-aspa bahutvAlocanayA tathAvidha roga vedanAM samyaktayA sahante Agamokta. vidhinA vA tasmatikri samAcaranti, ityevaM rogaparISahajayaH sambhavati16 evamgaDavAsino gacchanirgatAnAJca zramaNAnAM kRte'zupirataNasya darmAdeH paribhogo mAtrA meM hai, kintu delA yA na denA usakI icchA para nirbhara hai / agara na de to vivekI sAdhu ko krodha nahIM karanA caahie| (paMcama adhyayana, dvitIya uddezaka, gAthA 29) isa prakAra AhAra Adi kA lAbha na hone para bhI sAdhu ke citta meM vikAra utpanna nahIM honA cAhie / yaha AlAbhaparISaha vijaya hai| (16) jvara, atisAra, khAMsI, zvAsa Adi roga utpanna hone para bhI gaccha se pAhara nikale hue jinakalpI Adi sAdhu usakI cikitsA karAne meM pravRtta nahIM hote / gacchavAsI sAdhu alpatva bahutva kI Alo. panA karake roga kI vedanA ko samyak prakAra se sahana karate haiM yA Agamokta vidhi ke anusAra usakI cikitsA kara vAle haiM / isa prakAra roga utpanna hone para samabhAva dhAraNa karane se rogarISaha jaya hotA hai| (17) gacchavAsI aura gacchanirgana sAdhu SoM ke lie binA chidra hAjara che ane te sArA evA jaththAmAM che. paraMtu ApavuM na ApavuM e svAmInI icchA para AdhArIta che. je na Ape te vivekI sAdhue krodha 42vA na haye. (5'yama adhyayana, dvitIya deza: // / 28) mArIta. AhAra vagereno lAbha na thavAthI sAdhunA cittamAM vikAra udbhava ne joIe. A alAbhaparISahavijaya che. - (16) tAva, manisA2, 6.sa, zvAsa mAga 65nna th| chatai paNa gacchathI bahAra nikaLelA jinakalpI Adi sAdhu tenI sAravAra karAvavA mATe pravRtta thatAM nathI. gacchavAsI sAdhu alpa-bahattvanI AlecanA karIne paganI vedanAne samyak prakArathI sahana kare che athavA Agamokata vidhi anusAra tenI sAravAra karAve che AvI rIte roga utpanna thavA para samabhAva dhAraNa karavAthI rogaparISahaja ya thAya che. (17) gacchavAsI ane gacchanirgata sAdhuo mATe chidranagaranA ghAsa taM0 27
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ -- samA bhAgame'nujJAto vartate, tatra-yeSAM zayana manujJAtam te khalu rAtrau tAndarbhAna bhramAvAstIya saMstArakottarapaTTakoca dIpari kRtvA zerate, stenApatopakaraNaH svalpasaMstArakapako vA 'tyantajIrNatvAt taM kaThoradarbhAdi tRNasparza yA zramaNaH samyaktayA'dhisahate tasya daNasparza parIpahajayo bhavati-17 evam rajodhUlikama parIgarUpamalaH prasvedajalasamparkajanyadhanIbhUtaH zarIre sthairya mApanno nImoM ma-sampAtajanita dharmajalArdratAM gato'tyantodvegaM janayati, kintu-na tadapanodAyakadAcidapi snAnAbhilASaM vidadhAti-ityevaM malaparIvahajayo bhavati-18 parato. ke ghAsa DAma Adi ke upayoga kI Agala meM anumati dI gaI hai| jina sAdhuoM ko zayana kI anujJA dI gaI hai, ve rAtri meM usa ghAsaDAbha ko bhUmi para pichA kara aura usake Upara saMstAraka yA uttara: paTTaka karake sote haiN| agara kisI sAdhu ke upakaraNa cora curA le jAya yA kisI ke pAsa bichAne kA vastra svalpa ho to atyanta jIrNa hone ke kAraNa usa kaThora darbha Adi ke sparza ko jo sAdhu sambakU :prakAra se saMhatA hai, vaha tRNasparzaparISaha kA vijetA kahalAtA hai| - (18) reta aura dhUla ke kaNa pasInA Ane ke kAraNa zarIra ke sAtha cipaTa gae hoM aura zarIra meM sthira ho gae hoN| vaha mala grISmaRtu kI garmI par3ane ke kAraNa utpanna hone vAle pasIne se gIlA ho gayA ho jAtA hai aura citta meM udvega utpanna karatA hai magara usa udvega ko dUra karane ke lie sAdhu snAna kI kaMdApi abhilASA nahIM karatA / isa prakAra malaparISaha jItA jAtA hai| dale AdinA upaganI AgamamAM anumati ApavAmAM AvI che. je sAdhuone zayananI rajA ApavAmAM AvI che teo rAtre te ghAsa-dobhane jamIna upara pAtharIne tenI upara saMskAraka athavA uttarapaTTaka karIne su che. jo ke sAdhunA upakaraNa cAra cerI jAya athavA koInI pAse pAtharavAnA vastra alpa hoya te atyanta jINuM hovAne lIdhe te kaThera bharo. AdinA sparzane je sAdhu samyak prakArathI sahana kare che, te tRNasparza parISane vijetA kahevAya che. '' (18) retI dhULanA kaNe parasevAnA kAraNe zarIra sAthe cUMTI gayA hoya ane zarIra upara jAmI gai hoya A thara grISmAtanI gamI -5 vAnA kAraNe utpanna thatA parasevAthI bhInuM thaI gayuM hoya athavA cAya ane manamAM uThe utpanna kare che paraMtu te uddegane dUra karavA mATe sAdhu nAnanI kadApi abhilASA rAkhatuM nathI. AvI rIte malaparISaha jItI zakAya che.
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 .8 parIpahabhedanirUpaNam bhaktapAnavasapAtrAdinA sahakAraH khalu satkAraH, purskaarstu-sdbhuutgugotkiirtnm| vandanA'bhyusthAnA''pana madAnAdi sadbhAva zvecyate, tatrA-satkRtapuraskRto vA na dvepaM karoti, nApi-paraM duSayati nA''pyAtmAnaM manovikAreNa ityevaM satyA saskAraparIpahajayo bhavati-19 atizayabuddhirUpapajJAyAM prAptAyAmapi garvAbhAvAdara: Nameva mahAparIpahajayo bhavati-20 tathAvidha prajJA-viparyayeNA'jJAnaparISaho bhavati tatrAhaM na kiJcijamAne sarvathA mUkhau'smyaha vityevaM paritApaM kurvato 'jJAnaparISahA~ bhavati kintu-tadakaraNAt karmaphalavipAko'yaM dataile, ityevaM paricintayato 'jJAnaparIpahanayo bhavati 21 caturdazapUrvANi dvAdazAGgAni jJAnamucyate, eca kA(19) AhAra, pAnI, vastra, pAna Adi kA diyA jAnA satkAra kahalAtA hai aura sadbhUta guNoM kA kIrtana, vandana, utthAna, Asana. pradAna Adi sajhAva puraskAra kahalAtA hai| yaha satkAra athavA puraskAra na- pAkara deva na kare, dUsare ko doSa na de aura na mana meM vikAra lAkara AtmA ko dUSita banAve / aisA karane se satkAra-pura skAra parISaha jItA jAtA hai| ' (20) atizaya buddhi vaibhava rUpa prajJA ke prApta hone para bhI garva na karanA prajJA parISahajaya hai| .. (91) pUrvokta prajJA kI viparItatA se ajJAna parISaha hotA hai| maiM kucha bhI nahIM jAnatA, maiM sarvathA sUrkha hU~ isa prakAra paritApa karane vAle ko ajJAna kA parISaha hotA hai kintu aisA paritApa na karake 'yaha mere pUrvakRta karma kA vipAka haiM isa prakAra locane vAlA ajJAnaparISahajaya karatA hai| (18) mADA2, tell, , pAtra mAni pradAna sA2 upAya cha ane sadbhUta guNenuM kartAna, vandana, utthAna, pradAna Adi sadbhAva puraskAra kahevAya che. A satkAra athavA puraskAra na maLe te dveSa na kare, bIjAne deSa na de, temaja manamAM vikAra lAvIne AtmAne dUSita na banAve A premANe karavAthI sakAra-puraskAra parISaha jItI zakAya che. .: (20) atizaya buddhivaibhava rUpa prajJA prApta thavA chatA paNa abhimAna na karavuM prajJA parISahajaya che. - * (21) pUrvokta prajJAnI viparItatAthI ajJAnapariSaha thAya che. "huM kazuM ja jANatA nathI, huM sarvathA mUrkha chuM' A rIte paritApa karanArane ajJAnane parISaha thAya che parantu A paritApa nahI karatA A mArA pUrvakRta karmonuM phaLa che ema vicAranAra sAdhu ajJAnaparISaDajaya prApta kare che. -
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthastra jJAnavirodhinA'pi-ajJAnenA''gamarAhityena parIpado bhavati, jhAnAvaraNakSayo pazamodayavilasitame t-ivi svakRtakamaphalaparimogA dvidhvaMsameti tapo'nu. pThAnena cyetyetra vicArayatA'jJAna parIpahajayo bhavati-21 darzanaparISaharatusarvA'vayasthAnebhyo virataH prakRta tapo'nuSTha na kartA niHsaGgAzAhamasmi, kintu tathAsattve'pi dharmA'varmA''tma-deva-nArakAdi bhAvAn na prekSe, / tasmAt-samasta menanmRSA, ato darzanamida yAtmanaH kevalaM bhArarUpameva natu-tat trANAya bhavatIti darzanabhraMzarUpaH parIpaho bodhyaH / tatraivapAloca yeva-dharmA'dhabhauM puNyapApAtmako AtmAca 'rUpI tato naite dRSTigocarA bhavitu mahati devAzcA- 'tyantaratimukhA saktavAda-duSpamA'nubhAvAcca nAgacchanti nArakAH punastInavedanArtAH pUrvavata caudaha pUrvo sahita dvAdazAMga ko jJAna kahate haiM / isa prakAra jJAna ke virodhI ajJAna le-bhAgama kI rahitatA se parIpaha hotA hai| yaha to jJAnAvaraNa karma ke kSayopazama aura udaya kA phala hai, apane kiye karma-kA phala tapa se bhogane se usakA vinAza hotA hai, isa prakAra vicAra karane se ajJAna parISahajaya hotA hai / ... (22) 'maiM samasta pApasthAnoM se nivRna ho cukA ha', tapasyA kA anuSThAna karatA hUM aura ni:saMga hUM, phira bhI dharma, adharma, AtmA, deva, nAraka Adi bhAvoM kA sAkSAtkAra nahIM kara sakatA, ataeva yaha saya mithyA haiM / yaha darzana AtmA ke lie bhArarUpa hai, yaha trANa kAraka nahIM hai' aisA socanA darzanabhraMza parISaha hai / socanA yoM cAhie-dharma aura adharma dravya arUpI hai, AtmA bhI arUpI hai, isa kAraNa ye cakSugocara nahIM ho skte| deva atyanta rati-sukha meM Asakta rahane ke - cauda pUrvo sahita bAra aMgenuM jJAna kahe che. A rIte jJAnanA 'virodhI ajJAnathI-AgamanI rahitatAthI parISaha thAya che A te jJAnAvaraNa karmanA kSapazama tathA upanuM phaLa che, pitAnA karelA karmanA phaLa tapathI bhogavavAthI tene vinAza thAya che ema vicAravAthI ajJAnaparISahajaya thAya che, (22) "huM samasta pApasthAnethI nivRtta thaI cUkyuM chuM te paNa dharma, adhama, AtmA deva nAraka Adi bhavane sAkSAtkAra karI zakatA nathI AthI A badhuM mizyA che. A darzana mAtmAne mATe bhArarUpa che, A trANukAraka nathI" ema vicAravuM darzanabhraMzaparISaha che. kharI rIte te A pramANe vicAravuM joIe-dharma ane adharma dravya arUpI che, AtmA paNa arUpI che e kAraNe teo daSTigocara thaI zakatAM nathI. deva atyanta
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 s.8 parISahabhedanirUpaNam 213 karmodayA nigaDavandhanavazIkRtatvAt paratantrAH manto naimA gacchantIti paryA kocanato darzana parISahajayo bhavati / athavA-tatraiva mAlocayet puNpa-pApAtmako khalu dharmA'dhamauM yadi karmarUpau-pudgalAtmako vartete tadA-tayoH kArya darzanAdanumAtavyatvaM vartate, yadi punaH kSamA krodhAdiko dharmA'dharmoMstaH tadA-svAnubhavatvAt AtmapariNati svarUpatvAta pratyakSavirodhaH, devazvA'tyantaratisugvAsakta vAda-duSpabhAnubhAvAcca na dRSTigocarA bhavanti nArakAH puna stIvra vedanAtIH pUrvakRtakarmodayanigaDabandhanavazIkRtatvAt paratantrAH santo naikA gamiSyantIti kAraNa tathA duSSama kAla ke prabhAva ke kAraNa yahAM Ate nahIM haiM / nAraka jIva tIvra vedanA se pIDita rahate haiM, pUrvakRta karma rUpI veDI ke bandhana meM paDe hone ke kAraNa parAdhIna haiM, isa kAraNa ve yahAM A nahIM sakte' isa prakAra kA vicAra karane se darzanaparISahajaya hotA hai| ___ athavA aisA vicAra karanA cAhie-puNya aura pApa rUpa dharma aura adharma jaba karma rUpa haiM-pudgalAtmaka haiM, to unake kArya kA darzana hotA hai, ataeva unakA anumAna kiyA jA sakatA hai| agara dharma aura adharma kA abhiprAya kSamA aura krodha Adi mAnA jAya to svAnubhava hone se, Atma pariNati rUpa hone se pratyakSavirodha hai / deva rati-sukha meM atyanta lIna rahane se tathA duSSamakAla ke prabhAva se dRSTigocara nahIM hote, nAraka jIva tavra vedanA se pIDi ra rahate haiM, ve pUrvakRta karma rUpI gheDI ke bandhana meM paDe rahane ke kAraNa paratantra haiM, isa kAraNa ve yahAM A rati-sukhamAM Asakata rahevAnA kAraNe tathA duSamakALanA prabhAvathI ahIM AvatA nathI. nArakInA cha tIvra vedanAthI pIDita rahe che, pUrvakRta karmarUpI jaMjiranA bajUnamAM jakaDAyelA hovAne lIdhe parAdhIna che, A kAraNathI ahIM AvI zakatA nathI A prakArane vicAra karavAthI darzanaparISahajaya thAya che. athavA A pramANe vicAravuM joIe-puNya ane pApa rUpa dharma ane adhama jyAre karmarUpa che- pudgalAtmaka che-tyAre temanA kAryanuM darzana thAya che AthI temanuM anumAna karI zakAya che. je dharma ane adharmane artha kSama ane krodha vagere mAnavAmAM Ave te svAnubhava hevAthI, AtmapariNati rUpa hovAthI pratyakSa virodha che ! deva rati-sukhamAM atyanta lIna rahevAthI tathA duSamakALanA prabhAvathI daSTigocara thatAM nathI, nAraka tIvra vedanAthI pIDita hoya che, teo pUrvakRta karma rUpI beDInA bandhanamAM paDyA hovAthI
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasa samAlocayataH khalu darzanaparISahajayo bhavati / iti, tathA caitAn dvAviprati vidhAn- parIpahAn sahamAnasyA'saMkliSTacittasya rAgAdi pariNAmAsAnirodhAt saMvaro bhavatItibhAvaH // 8 // - mUlam-tattha ca usa parisahA suhumasaMparAya chaumasthaH viitraagaannN-||9|| chAyA-tatra caturdazaparIpahAH suukssprsmrraay-chmsthviitraagyoH-||9-. tatvArthadIpikA-pUrvasUtre-sutpipAsAdayo dvAviMzatiH parISahAH prarUpitA, samprati-teSu keSAM jIvAnAM kiyantaH parIpahAH sambhavantIti prarUpayitumAha-tatya cauddala parIsahA-' ityAdi, taba-pUrvoktasvarUpeSu dvAviMzati vidheSu, kSupipAnahIM sakate, aimA vicAra karanevAlA darzanaparISaha vijaya karatA hai| ___ isa prakAra jo vAIsa parISahoM ko sahana karatA hai, jisake citta meM saMkleza-nahIM hotA, vaha rAgAdi pariNAma rUpa Asrava kA nirodha karake saMvara prApta karatA hai.||8|| . . . 'tatya cauddasaparIsahA' ityaadi| . --sUtrArtha--pUrvokta vAIsa parISahoM meM se sUkSmasamparAya aura chama sthavItarAga ko caudaha parISaha hote haiM // 9 // - tattvArthadIpikA-pUrva sUtra meM kSudhA pipAsA Adi vAIsa parISahoM ko pApaNA kI gaI, aba yaha prarUpaNA karate haiM ki unameM se kina 'jIvoM ko kitane parIpaha hote haiM jinakA svarUpa pahale kahA jA cukA hai, una kSudhA pipAsA Adi parataMtra che, A kAraNe teo atre AvI zakatAM nathI, A pramANe vicAra karanAra darzanaparISaha vijaya prApta kare che. che. AvI rIte je bAvIsa parISahone sahana kare che, jenA cittamAM aMkaleza thato nathI, te rAgAdipariNAma rUpa Asavane nirodha karIne saMvara prApta kare che. 8 - 'tattha cauddasaparIsahA' yA vArtha-pUrvokta bAvIsa parISahemathI sUmasAmparAya ane chagharatha vItarAgane cauda parISaha hoya che. 19 tavArthadIpikA-pUrvasUtramAM sudhA pipAsA vagere bAvIsa paraSonI prarUpa karavAmAM AvI have e prarUpaNa karIe chIe ke temAMthI kayA jIne keTalAM parISaha hoya che- " jemanuM ravarUpa agAu kahevAmAM AvI gayuM che te sudhA pipAsA Adi
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 0 9 jIvAnAM katiparISadasampravaH sAdi parISaheSu caturdazamakArAH parISahAH suukssmsmpraayaasthviitraagyo| sambhavanti / sUkSmasamparAyo lomAkhyaH kaSAyo yasyAsau sUkSmasamparAyaH) sUkSmalobhaparamANusamAtrAt na- vItarAgatvaM prApto dazamaguNasthAnavartI zamIkSapakovA saMvato mUlottaraguNasampannaH sUkSyasamparAyaH, chadmani jJAnAvaraNIyAdi ghAMti karmacatuSTaye tiSThatitI chadmasthaH sacAsau vItarAgatheti chadmasthavItarAgI, antarmuhUrtena samutpadyamAna kevalajJAnaH kSINakaSAyaH krameNa - ekAdaze - dvAdaze guNa sthAne vartamAnaH bhramaNaH chadmasthavItarAgo vyapadizyate / tathA ca- sUkSmasaMmpa rAyasya zamakasya-kSapakasya vA dvividhasyaikAdaza-dvAdazaguNasthAnavartinaH chadmastha vAIsa parISahoM meM se caudaha parISaha sUkSmasAmparAya aura chadmasthavItarAga meM pAye jAte haiN| jisa jIva meM samparAya arthAt lobha kaMpArtha kA sUkSma aMza hI zeSa raha jAtA hai, vaha dazama guNasthAnavartI upazamake athavA kSapaka muni sUkSma samparAya kahalAtA hai| jo chadma meM arthAt jJAnAvaraNIya Adi cAra ghAtika karmoM meM sthita ho, vaha chadmasthaH kahalAtA hai / chadmastha hote hue bhI jo vItarAga ho cukA ho arthAt Err ghAtaka karmoM meM se mohanIya karma kA jisane pUrNarUpa se upazama athavA kSaya kara diyA ho, vaha chadmasthavItarAga kahalAtA hai / tAtparyayaha hai ki gyArahaveM aura bAraha ve guNasthAna vAle muni ko udmasthavItarAga kahate haiM / gyArahaveM guNasthAna meM upazamazreNI karane vAlA hI jAtA hai / mohanIya karma kA pUrNa upazama ho jAne se, deza mAtra bhI udaya na rahane se, vaha upazAnta moha vItarAga kahalAtA hai / kSapaka khAvIsa parISaheAmAMthI cauda parISaha sukSmasamparAya ane chadmastha vItarAgamAM jovA maLe che. je jIvamAM samparAya arthAt lAbhakaSAyanA sUkSma arthAMza ja khAkI rahI jAya che, te dazamAzucusthAnavattI' upazamaka athavA kSepaka kruti sUkSmasamparAya kahevAya che. je chadmamAM arthAt jJAnAvaraNIya Adi cAra ghAtI karmomAM sthita che te chadmastha kahevAya che chadmastha hovA chatAM paNa je vIta-rAga thaI cUkayA hAya arthAt cAra ghAtI karmoMmAMthI mAhanIya kama nA jeNe pUrNa rUpathI upazama athavA kSaya karyAM hAya, te chadmastha vItarAga kahevAya, che. tApaya e che ke 'agIyAramAM ane - khAramAM guNusthAnavALA munine chadmastha vItara ga kahe che. agIyAramAM guNasthAnamAM upama zreNI karanAra ja jAya che. meAhanIya karmonA pUrNa upazama thaI javAthI, lezamAtra paNa uya na rahevAthI, te upazAnta mAha vItarAga kahevAya che. kSapakannezI - - - rAkha
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtra dhItarAgasya ca kSutpipAsAzItoSNadazamazakacaryA prajJA'jJAnA-'lAbha' zayyA vadha roga tRNasparza malarUpA zcaturdazaparIpahAH sambhavanti / atha-umastha vItarAgasya mohanIyAbhAvenA-'celarati sI niSaghA''krozayAcanAsatkArapuraskAra darzana rUpASTa parISahAbhAvAt upayukta caturdaza parIpahaniyamavacanasya sadbhAve'pi sakSamamAmparAyikasya mohanIyasadbhAvA dacelAdi parIpahANAmapi sammavena caturdathe tiniyamo nopapadyate iticeda-? atrocyate-sUkSmasAmparAye kevalalobhasaMjvalana zreNI vAlA jIva dasaveM guNasthAna se sIdhA bAraha veM guNasthAna meM pahuMcatA hai, usa samaya moha kA sarvadhA kSaya ho jAne se vaha kSINakaSAya vItarAga hotA hai| magara ina donoM guNasthAnoM meM jJAnAvaraNa Adi tIna ghAtika karma vidyamAna rahate haiM, ataeva kevala jJAnadarzana kI prApti nahIM hotI, isa kAraNa vaha chadmastha kahalAtA hai| tAtparya yaha hai ki jo mahAmuni dasaveM, gyArahaveM aura bArahave guNasthAna meM vidyamAna hote haiM, unako caudaha parISaha ho sakate haiN| ve caudaha parISaha ye haiM-(1) kSudho (2) pipAsA (3) zIta (4) uSNa (6) daMzamazaka (6) caryA (7) prajJA (8) ajJAna (9) alAbha (10) zayyA (11) vadha (12) roga (13) tRNasparza (14) ml| __ zaMkA-chadmasdhavItarAga meM mohanIya karma kA abhAva hone se acela, ati, strI, niSadyA, bhAkoza, yAcanA, satkAra puraskAra aura darzana parISaha ye ATha parISaha nahIM hote, isa kAraNa caudaha parISahoM jaiva dazamAM guNasthAnathI sIdhe baramAM guNasthAnamAM pahoMce che, te samaye mohane sarvathA kSaya thaI javAthI te kSINaSAya vItarAga hoya che, paraMtu, A bane guNasthAnemAM jJAnAvaraNa Adi traNa ghanaghAti karma vidyamAna rahe che AthI kevaLadarzananI prApti thatI nathI, e kAraNe te chadmastha kahevAya che. * tAtparya e che ke je mahAmuni dasamAM, agIyAramAM ane bAramAM gurusthAnamAM vidyamAna hoya che, temane cauda parISaha heI zake che. A coda 5zeSa mA pramANe che-(1) kSudhA (2) pipAsA (3) TA. (4) ta? (5) zamaza: (9) yaryA (7) prajJA (8) ajJAna (0) asama (10) zayyA (11) qdha (12) 2 (13) tR55za (14) mata zaMkA-ivastha vItarAgamAM mehanIya karmano abhAva hovAthI acela, aravi zrI, niSada, Akroza, yAcanA, sara puraskAra ane darzanaparISaha e AMTha parISaha letA nathI e kAraNe cauda parISahe hevAno niyama barAbara
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA niyukti TIkA a.7 sU. 9 jIvAnAM katiparISahasambhavaH nAkAtaparASahasambhava: 217 kapAyodayasyA'tisUkSmasya sanmAtratvAt-tasyApi vItarAga chadgastha tulyatvAt uparyukta caturdaza parISaha statrApi santIti 'caturdaza' iti niyamaratatrApyupapadyate / athaivamapi-mohodayasahAyAbhAvAt-mandodayatvAcca kSutpipAsAdi vedanAbhAvAt tatsahanakataparISaha vyapadezo na yujyate iti cenmaivam-3 sarvArthasiddha devasyA'dhaH ke hone kA niyama ThIka hai, kintu mUkSma samparAma mohanIya karma kA sadbhAva rahatA hai, ataH usameM acela Adi parISaha kA bhI saMbhava hai| aisI sthiti meM vahAM caudaha hone kA niyama kisa prakAra bana sakatA hai? samAdhAna-sUkSama sArAya meM kevala saMjvalanalobha kaSAya kAhI sadbhAva rahatA hai aura vaha bhI atyanta sUkSma hotA hai, isa kAraNa vaha bhI vItarAgachadmastha ke hI samAna hai| abhiprAya yaha hai ki pUrvokta acela Adi ATha parISaha mohanIya karma ke udaya se hote haiM, yaha satya hai aura yaha bhI satya hai ki dasaveM guNasthAna meM lohanIya karma kA udya rahatA hai, magara smaraNa rakhanA cAhie ki vahAM udita rahane vAlA moha atyanta sUkSma hotA hai aura sakSama hone ke kAraNa itanA asamartha ho jAtA hai ki parISahoM ko utpanna karane meM vaha samartha nahIM raha jaataa| isa kAraNa vahA~ caudaha parISahoM kA jo vidhAna kiyA gAyA hai, vaha ucita hI hai| che, paraMtu sUmasarAyamAM mohanIya karmano sadbhAva hoya che, AthI temAM acela Adi parISaha paNa saMbhavIta che. AvI sthiti tyAM cauda parISaha havAno niyama kaI rIte hoI zake ? samAdhAna-sUmasamparAyamAM kevaLa saMjavalana lebha kaSAyane ja sadubhAva rahe che ane te paNa atyanta sUkSma hoya che, AthI te paNa vItarAga chadmasthanI samAna ja che. sArAMza e che ke pUrvokta acela Adi ATha parISaha mohanIya karmanA udayathI thAya che. A satya che ane e paNa eTaluM ja satya che ke dezamAM gurusthAnamAM mehanIya kamano udaya rahe che, paranta yAda rAkhavuM ghaTe ke tyAM udita raheto moha a yanta sUkSama hoya che ane sUma hovAnA ka ra eTale asamartha thaI jAya che ke parISahAne utpanna karavAmAM tenI zakti rahetI nathI AthI tyAM cauda parISahenuM je vidhAna karavAmAM AvyuM che te yathArtha ja che. . 1-240 svIn a ta 55] mAha manA yinI sahAyatA na maLavAthI ane mada udaya hovAnA kAraNe budha-pipAsA Adi nI vedanA na ta 24
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ R saptamapRthivIgamanasAmarthyavyapadezavat chadmastha vItarAgAdInAmapi kSutpipAsAdi sahanazaktimAtrasya padarzitatvAditi dikU // 9 // . .sasvArthaniyukti:--pUrva tAvat-saMvarade tutayA pratipAditAnA parIpahANAM kSutpipAsAdInAM svarUpaM-bhedAzca rUpitAH, sampati-kAkhalu parIpahaH ? kasya keSu ca guNasthAneSu sambhavatIti kramazaH prarUpayitumAha-'tatya caupasa parIsahA -suhamasaMparAya cha umakSa vItarAgANaM-' iti, tatra-pUrvokta svarUpeSu kSupiyA sAdiSu dvAviMzati prakAreSu parIpahepU madhye caturdazaparIpahAH kSutpipAsA zItoSNa daMzamazaka caryAmajJA'pajJAlAbhazayAvadharogatRNasparzamalarUpAH sUkSmasAmparAya ; zaMkA-yaha mAna liyA jAya to bhI moha karma ke udaya kI sama. -yatA na milane ke kAraNa aura manda udaya hone ke kAraNa kSudhA vipAsA Adi kI vedanA na hone se kSudhA pipAsA Adi se hone vAle parIpaha kaise kahejA sakate haiM ? samAdhAna- aisA na kaho, jaise sarvArthasiddha vimAna ke deva meM saptama pRthvI taka gamana karane kA sAmarthya kahA jAtA hai, usI prakAra chamasthavItarAga Adi meM kSudhA-pipAsA Adi ke utpanna hone kI zakti mAtra pradarzita kI gaI hai // 9 // tattvArthaniyukti-pahale parISajaya ko saMvara kA hetu batalAyA gayA thA, ataeva kSudhA pipAsA Adi parISahoM ke svarUpa aura unake bhedoM kA nirUpaNa kiyA gyaa| aba anukrama se yaha pratipAdana karate hai ki kaunasA parISaha, kina guNasthAnoM meM kisa jIva ko, honA hai ? pUrvokta kSudhA pipAsA Adi vAIsa parISahoM meM se caudaha parISaha arthAta )1) kSudhA (2) pipAsA (3) zIta (4) uSaNa (5) daMzamazaka rahevAthI kSudhA pipAsA AdithI thanArA parISaha kaI rIte kahI zakAya che - : samAdhAna-Ama kahevuM ThIka nathI, jema sarvArtha siddha vimAnanA devamAM sAtamI pRthvI sudhI gamana karavAnuM sAmarthya kahevAmAM Ave che, te ja rIte kSudhA- pipAsA AdinA utpanna thavAnI zakti mAtra pradarzita karavAmAM AvI che. lA tattvArthaniryukita-A pahelA parISahajayane saMvaranuM kAraNa batAvavAmAM AvyuM hatuM AthI sudhA pipAsA Adi parISahanA svarUpa tathA tenA bhedanuM prarUpaNa karavAmAM AvyuM, have anukramathI e pratipAdana karIe chIe ke kayA parISaha, kayA guNasathAnamAM, kayA jIvane thAya che? pUrvokta sudhA pipAsA Adi bAvIsa parISahemAMthI cauda parISaha arthAta *(1) kSudhA (2) pipAsA (3) 88 (4) / (5) zamaza: (1) ryA (7) prajJA (8) mahAna (6) masAsa (10) zayyA (11) 15 (12) mAga
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ -33 dIpikA-niyukti TIkA a.7 2. 9 jIvAnAM katiparISahasambhavaH chadmasva vItarAgayoH sambhavanti / tatra-kSutpipAsAdInAM caturdazAnAmapi parIpahANAM hetubhUtasya lobhAkhya kaSAyarUpasamparAyasya bAdarANi khaNDAni. navame guNasyAne parizATitAni bhavanti / kintu-dazame guNasthAne taddhetubhUtasUkSmalobhakaSAyaparamANavo vedyante tasmAt-sUkSmasamparAyasaMyate, chadmasthavIta- . rAgAsaMyate copayuktAzcaturdazaparIpahA bhavanti / tatra-sUkSmasamparAyo lobha / kapAyo yasya. sa sUkSmasamparAyaH, jJAnAvaraNIyAdi ghaatikrmctussttyruupm| tasmin sthita zchamasthaH vIto-vyapagato rAgo darzana- moha, cAritra-moherUpa , (6) caryA (7) prajJA (8) ajJAna (9) alAbha (10) zayyA (11) vadha'', (12) roga (13) tRNasparza aura mala parISaha sUkSmasAmparAya aura.. chamasthavInarAga meM hote haiM / kSudhA pipAsA Adi caudaha parISahoM kAkAraNa mohanIya karma hai / mohanIya karma kA anukrama se kSaya yA upazama karatA huA jIva jaba nauve anivRttikaraNa nAmaka guNasthAna meM pahu . catA hai to vahA~ zeSa rahe hue saMjvalana kaSAya ke lobha rUpa mohanIya . karma ke bAdarAkhaMDoM kA kSaya yA upazama kara detA hai| dazama guNasthAna" meM vakSma lobha kaSAya mAtra kA hI vedana hotA hai| aisI sthiti meM - mohanIya karma ke dvArA utpanna hone vAle ATha parISaha vahIM saMbhava nahIM - hote, ataeva sUkSmasAmparAya nAmaka dasaveM guNasthAna meM pUrvokta caudahaH / parISaha hI hote haiN| jisa jIva meM yA jIva kI jisa avasthA meM sUkSma hI samparAya arthAt kaSAya zeSa raha jAtA hai, use sUkSmasamparAya kahate haiN| jJAnA (13) tRj252 mate (14) bharaparISa sUkSbhasA-52rAya ane chanastha vaatrAgamAM hoya che. yuvA-pipAsA Adi cauda parISahenuM kAraNa mohanIya karma che. mohanIya kamano anukamathI kSaya athavA upazama karato thake jIva jyAre navamAM anivRttikaraNa nAmanA guNasthAnamAM pahoMce che te tyAM bAkI rahelA saMjavalana kaSAyanA lebha rUpa mehanIya karmanA bAdara khAne kSaya athavA upazama karI nAkhe che. dazamA gurusthAnamAM sUkSaNa lebhakaSAya mAtranuM ja vedana thAya che. AvI sthitimAM mohanIya kama dvArA utpanna thanArA ATha parISaha tyAM saMbhavI zakatA nathI AthI sUmasAmparaya nAmanA dazamAM guNasthAnamAM ane idhastha vItarAga nAmanA agIyAra guNasthAnamAM pUrvokta da.parISaha ja hoya che. , je jIvamAM athavA jIvanI je avasthAmAM sUkama ja samparAya athata kaSAya zeSa rahI jAya che. tene sUmasamparAya kahe che te jJAnAvaraNa Adi - - - -
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtho sakalamohopazamAt tathAvidha samasta mohakSayAcca yasya sa vItarAgaH kramaza: ekAdazaguNasthAnavartI dvAdazasthAnavI ca saM tiH zramaNaH parigrAma:, chAstha .. zvA'sau vItarAgazceti chamasthavItarAgaH tayoH khalu-kSamasamparAya chanasthavIta. rAgayoH zramaNayo rupayuktAH kSutpipAsAdaya cardiza parISahAH sambhavanti natva celArati strIniSadyA''kroza yAcanAsatkArapuraskAradarzanarUpA aSTau parISahAH, . chadmasthavItarAgasya mohanIyAbhAvAt-makSmasAmparAyamohodaya sadbhAve'pi kevalaM. ' lobhasaMjAlanakapAyodayasyA'ti mRtasyaiva sattvena tasyApi chadmasthavItarAga, tulyatvAt / paramArthatastu-tadubhayoreva kSutpipAsAdi candeza parIpaisahanazakti dharaNaM Adi karma 'chadma' kahalAte haiM, unameM jo sthita ho vaha 'chamasya' ' kahA jAtA hai| jisakA rAga arthAt darzanamoha aura cAritramohana moha-upazAnta yA kSINa ho cukA ho-vIta gayA ho, vaha vItarAga kaha lAtA hai / gyArahaveM aura bArahaveM guNasthAna meM sthita zramaNa chadmasthaH vItarAga kahalAtA hai, kyoMki jJAnAvaraNIya Adi tIna ghAti karma usake vidyamAna hote haiM, ata: vaha chadmastha hai aura mohanIya karma kA udaya na hone se vItarAga kahalAtA hai| ina sUkSmasamparAya aura chamastha . dhItarAga muniyoM meM kSu vA pipAsA Adi caudaha parISaha kA saMbhava hote haiN| inameM acela, pati, strI, niSadyA, Akroza, yAcanA, satkAra puraskAra aura darzana, ye ATha pISaha nahIM hote, kyoM ki chadmastha vItarAga jIva mohanIya karma ke udaya se rahita hotA hai aura sUkSma mamparApa meM yadyapi moha kA udaya rahatA hai kintu kevala sUkSma saMjvalana karma "chagha' kahevAya che, temAM je sthita che te ja kahevAya che. jenA rAga ' arthAt darzana ane cAritrameha rUpa moha upazAnta athavA kSINa thaI gayA hoya-vItI gayA hoya te vItarAga kahevAya che. agIyAramAM ane bAramAM guNarathAnamAM sthita zramaNa chadmastha vItarAga kahevAya che kAraNa ke jJAnAvaraNIya - Adi traNa ghAti karma tenA vidyamAna hoya che. AthI te chadmastha che ane mehanIya karmane udaya na thavAthI vItarAga kahevAya che. A sUmasamparAya ane chatha vItarAga muniyAmAM sudhA pipAsA Adi cauda parISaha hAI za, che. mAmA maye, mati, strI, padyA mAza, yAyanA, sA2: puraskAra ane darzana e ATha parISaha hotAM nathI kAraNa ke chazvastha vItarAga jIva mehanIya karmanA udayathI rahita thAya che ane sUkSmasamparAyamAM je ke mahine udaya rahe cheAthI te parISahone utpanna karavAmAM samartha thatuM nathI AthI sUmasamparAya jIva paNa chadmastha vItarAga je ja gaNAya,
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA niyukti TokA aM.. sU. 10 bhagavato'haMtyekAdazaparISahAH 221 mAtrasyaiva pradarzane tAtparya vartate, nanu tathAvidhaparISahasaha ne sarvArtha siddha devasyAdhaH . saptamapRthivIgamanasAmarthyavarNanavat, itibhaavH| uktazca vyAkhyAprajJaptau bhagavadhI sUtre 8-zatake 8-uddezake 343 sUtra-'ekaviha baMdhagassa NaM bhaMte ! vIyarAga.. chaumasthassa katiparIsahA paNNattA ? goyamA! codama parIsahA~ / pagattA-' iti ekavidhavandhakasya khallu bhadanta ! botarAga chadmasthasya katiparIpahA: prajJatA ? gautama ! caturdaza parIpahA: prajJaptAH iti // 9 // mUlam-arihaMte egArasa parIsahA // 10 // chAyA--'ati-ekAdaza priiphaa:-||10 tatvArthadIpikA-- pUrvamutre sUkSvasamparAyasya zamakasya-kSapakasya vA saMpata' lobha kA hI udaya rahatA hai, ataeva yaha parISadoM ko utpanna karane meM samartha nahIM hotaa| isa kAraNa sUkSmamamparAya jIva bhI chadmasthavItarAga ke hI samAna hai| tathya to yaha hai kI sUkSmaparAya aura chadmasthavItarAga muni meM jo caudA paroSahoM kA sadbhAva kahA gayA hai, vaha yogyatA mAtra kI apekSA se hI samajhanA cAhie, jaise sarvArtha siddha vimAna ke deva meM / nIce sAtavIM pRthvI taka gamana karane kI yogyatA kA varNana kiyA / jAtA hai / vyAkhyA prajJaptimUtra ke AThaveM zataka ke AThaveM uddezaka maiM kahA hai- eka prakAra kI karma-prakRti kA arthAt sirpha vedanI ra karmako pA~dha karane vAle meM, bhagavan ! kitane parISaha hote haiM? - uttara-he gautama ! caudaha parISaha kahe gae haiM // 1 // arihate egArasaparIsahA' sUtrArtha - anta meM gyAraha parISaha hote haiM // 10 // satya te e che ke sUmasamparAya ane svastha vItarAga munimAM je cauda parISahene sadbhAva kahevAmAM AvyuM che. te cogyatA mAtranI apekSAe ja samajavuM joIe, jevI rIte sarvAya siddha vimAnanA devamAM nIce sAtamI pRthvI sudhI gamana karavAnI tenuM varNana karavAmAM Ave che. vyAkhyAprajJaptisUtranA AThamAM zatakanA AThamAM uddezakamAM kahyuM che-eka prakAranI karmaprakRtinuM arthAta mAtra vedanIya karmanuM karanArAmAM, bhagavana keTalA parISaha hoya che? uttara-he gautama ! cauda parISaha kahevAmAM AvyA che 'arihate egArasaparIsahA tyAta sUvAtha--ahaMtamAM agIyAra parISaha hoya che. 10 -- - - - -
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 223. tArtha sarva chadmasthavIrAjasya ca saMyatasya kSutpipAsAdaya caturdazaparIpahAH sambhavantIti / prarUpitam samprati bhagavato'rhato jinasya ekAdaza parISA bhavantIti prarUpavira tumAha-ahi te egArasa parIsahA - iti, arhati bhagavati jinezvare vItarAge nirasta karmacatuSTaye kevljny| nini vedanIyakarmasadbhAvAt tadAzravAHH kSutpipAsAzItoSNa daMzamazakacaryA zayyAvagharogatRNasparza malarUpA ekAdaza parI pahAH sambhavanti / tathA ca bhavasthakevalinaH kevalaM vedanIyakarma sadbhAvAda - zetra karmakAraNAbhAvAcca vedanIyakarma mUlakA evopayuktAH kSupipAsAdayo ekAdaza parISadA bhavanti trayodaza- caturdazaguNa sthAnayoreva jinatva sambhavAt // 10 f * tatvArthadIpikA - upazamazreNI vAle aura kSapakazreNIvAle sUkSmasamparAya saMpata meM tathA chadmasthavItarAga saMyata meM caudaha parISada pra sakate haiM, yaha pahale kahA jA cukA hai, aba arhan arthAt jina bhagavAnaH meM gyAraha parISaha hote haiM, yaha prarUpaNA karate haiM samasta ghAti karmoM kA kSatra kara dene vAle, kevalajJAnI bhaInta bhagavAn jinezvara meM vedanIya karma kA sadabhAva hone se tajjanitaH gyAraha parISaha hote haiM, jo isa prakAra haiM- (1) kSudhA (2) pipAsA (3): zIna (4) uga (5) daMzamazaka (6) caryA (7) zayyA (8) vadha (9) roga: (10) tRNasparza aura (11) mala | 7 isa prakAra bhavastha kevalI meM vedanIya karma kA sadbhAva hone se aura parISahajanaka zeSa karma vidyAmAna na hone se, vedanIya karmajanitaH tatvAtha dIpikA-upazamazreNIvALA ane kSapakazreNIvALA sUmasamparAya sayatamAM tathA chadmastha vItarAga sayatamAM cauda parISaha hAi zake che e pahelA kahevAI gayuM che have ana arthAt jina bhagavAnamAM agIyAra parISahu hAya che, anI prarUpaNA karIe chIe--- samarata ghAti karmanA kSaya karavAvALA, kevaLajJAnI arjunta bhagavAn jinezvaramAM vedanIya karmAMnA sadbhAva hAva thI tajajjanita agIyAra parISahu hAya 4. ve yA mulya che- (1) kSudhA (2) pipAsA ( 3 ) zIta (4) uSya (ca) : zamaza (1) yaryA (7), zayyA (8) 16 (8) roga (10) tRNusparza bhane (11) bhs.A rIte bhavastha kevaLImAM vedanIya karmanA sadbhAva haiAvAthI ane parISahajanaka zeSa kama vidyamAna na heAvAthI, vedanIya krama janita agIyAra parISahu ja hAI zake che. teramAM ane caudamAM gurusthAnavI sA sadA ane ananta-catuSTa thI sampanna arhanta ja hakIkatamAM-jina che. 10nA
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a.7 ru. 10 bhagavato'hatyekAdazaparISahAH 4223 ___ tattvArthaniyukti:-pUrva tAvat saMvarahetutayA pratipAditeSu kSutpipAsAdi bAMviMzati vidheSu parIpaheSu sukSma sAmparAyasya zamaka-kSapakA-'nyatara saMyaMtasye, chamasthavItarAgasaMyatasya ca kSutpipAsAdaya zcaturdaza parIpahA-sampati marUpitAbhagavato'haMto jinendrasya ekAdazaparI pahAH sambhavantIti prarUpayitumAha-'ariiMte egArasa parIsahA' iti, arhati-bhagavati tIrthakRti-bhavastha kevalini vedanIya karmasabhAvAt tanimittAH kSutpipAsA zItoSNadaMzamazakacaryAzayyA vidha roga taNasparza malarUpA ekAdazavidhAH parISahAH sammavanti / pUrvokteSu catu. dazavidheSu prajJA'jJAna'lAmarUpAna trIn parISahAn vihAya kSutpipAsAdaya ekAdaza parIpahA bhavantItibhAvaH / jJAnAvaraNa-darzanAvaraNa-mohanIyAntarAyeSvAtyantika gyAraha parISaha hI ho sakate haiN| terahaveM aura caudahaveM guNasthAnavatI sarvajJa sarvadazI evaM ananta catuSTaya se sampanna arhanta hI vastuta: jina haiM // 10 // .. . . tattvArthaniyukti-pahale kSudhA-pipAsA Adi vAIsa parISahoM ke jaya ko saMvara kA kAraNa pratipAdana kiyA gAyA thA / ata: upazamaka evaM kSapaka sUkSmasamparAya saMyata ke tathA chadUmastha vItarAga.saMyaMta ke kSudhA pipAsA Adi caudaha parISahoM kA sadbhAva batalAyA gyaa| / aba yaha prarUpaNa karate haiM ki arhanta bhagavAn jina meM gyAraha parISahoM kI sattA hotI hai'. bhavasthakevalI bhagavAn arhanta meM vedanIya karma kA sadbhAva hone se usake nimitta se utpanna hone vAle gyAraha parISaha ho sakate haiN| pahale jo caudaha parISahoM ke nAmoM kA ullekha kiyA gayA hai, unameM se prajJA, ajJAna aura alAbha, ina tIna parISahoM ko choDakara kSudhA pipAsA Adi gyAraha parISama hote haiN| tatvArthanircakita- pahelA kSudhA-pipAsA Adi bAvIsa parISahenA vijayene saMvaranA kAraNa tarIke pratipAdita karavAmAM AveluM che AthI upazamaka ane kSepaka sUmasamparAya saMyatanA tathA chagharatha vItarAga saMtanA kSudhA pipAsA Adi cauda parISAne sadabhAva batAvavAmAM Avyo have e prarUpaNa karIe chIe ke ahaMta bhagavAna jinezvaramAM agIyAra "5rIpAnI sattA hAya cha bhavastha kevaLI bhagavAn arhatamAM vedanIya kamane sadbhAva hovAthI, tenA nimittathI utpanna thanArAM agIyAra parISaha hoI zake che. pahelA je cauda parISahenA nAme ne ulalekha karavAmAM Ave che, temAMthI prajJA, ajJAna ane alAbha, A traNa parISAne cheDIne, sudhA pipAsA Adi agIyAre 5rISa rAya hai.
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 takhAtre bhayamu gateSu ghAtikakarmasu samutpanna sakala jJeyapadArthA mAsi kevalajJAnAtizayo jinaH khalu kevalItityapadizyate tathA ca trayodaza caturdaza guNasthAnayoH khalu jinasvapnupapadyate / uktaJca, vyAkhyAmajJaptau bhagavatImatre, 8-zatake 8-uddezake 343 sUtre-'egavihayaMdhagassa NaM bhaMte ! sajogi bhavasthakevalisla kati parIsahA paNNattA ? goyamA! ekkArasa parIsahA paNNatA, nava puNavedei, sesaM jahA chabviyaMdhagassa, ayaMdhagamsa NaM bhaMte ! ajogi bhavasya kevalispna kati parIsahA paNNattA ? goyamA! ekkArasa parIptahA paNNattA, nava puNa vedeva, jaM samayaM sIyaparImahaM vedeha no taM samayaM usiNaparIsahaM vedeha, revAdo no taM samayaM sIyaparIsahaM vedei, je samayaM cariyAparIsaha vedeha no taM samayaM sejjA parisahaM vedeza jaM samayaM senA parisaiM vedeha no taM samayaM cariyAparIsahaM vedeha-' iti ekavidha bandhakasya khala bhadanta- sayogi bhavasya kevalinaH vati parISahAH pratAH, gautama ! ekAdazaparIpahAH prajJaptA nava punarvedayati zeSa yathA pavidhavandhakasya, abandhakasya khalu madanta-! ayogi bhavastha kevalinaH kati parIpahAH prajJaptAH-1 gautama ! ekA jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya, ina cAra ghAtiyA karmoM kA kSaya ho jAne para jile samasta padArthoM ko jAnane vAle kevalajJAna kA atizaya prApta ho jAtA hai, vaha jina kevalI kaha lAtA hai / terahave aura caudahaveM guNasthAnavatI hI kevalI jina kahA lAte haiN| bhagavatIsUtra zataka 8, uddezaka 8 meM kahA hai- ' ' 'bhagavan ! sayogI bhavasthakevalI ko kitane parISaha kahe haiM ? ' , - 'gautama ! gyAraha parISaha kahe haiM, unameM se nau kA vedana hotA hai, zeSa kathana umI prakAra samajhanA cAhie jaise chaha prakAra kA kama bAMdhane vAle ko viSaya meM kahA hai| jJAnA123], zAnApara, mADanIya bhane antarAya, me yAra 'pAti karmone kSaya thaI javAthI, jene samasta padArthone jANanAra evA kevaLajJAnane atizaya prApta thaI jAya che. te ji.--kevaLI kahevAya che. temAM ane caudamAM guNasthAnavattI ja kevaLI jina kahevAya che. bhagavatIsUtra zataka 8, udezaka 8mA kahyuM che "bhagavan! sagI bhavaratha kevaLInA keTalA parISaha kahyAM che. , "autama ! agIyAra parISaha kahevAmAM AvyA che emAMthI navanuM vedana thAya che, zeSa kathana te ja rIte samajavAnuM che, je cha prakAranAM karma baMdha nArAonA viSayamAM kahevAmAM AvyuM che
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 ru. 11 bAdarasaMparAye sarvaparISahasadbhAvaH 235 . daza parISahAH prajJaptA, nava punavedayati yaM samayaM zItaparI haM vedayati no ta samayam uSNaparISaI vedayati, yaM lamayaM uSNaparISahaM vedayati no se samayaM zItaparI paha vedayati, yaM samayaM caryA para pahaM vedayati no taM samayaM zarayA parISahaM ghedayati, yaM samayaM zayyA parISada vedayati, no taM samayaM caryAparISahaM vedayati iti // 10 // mUlam-savne parIlA bAdarasaMparAe // 11 // chAyA-'sarve parIpahAH bAdara sampamAye // 11 // 'bhagavan ! dharma baMdha le rahina ayogI avasthovalI ko kitane , parISaha kahe gae haiM ? 'gautama ! gyAraha parIpada kahe gae haiM, unnoM meM eka sAtha nau kAvedana karatA hai, kyoMki jisa samaya zIta ko denA hotI hai isa samaya uSNavedanA nahIM hotI jisa samaya uSNa vedanA hotI hai usa . samaya zItavedanA nahIM ho sakatI / isI prakAra jisa samaya carza parISaha kA vedana karatA hai unha samaya zayyAparIbaha sA vaidana nahIM karatA. aura jisa samaya zayyA parISaha kA vedana karatA hai usa samaya caryA - parISada kA nahIM krtaa| isa prakAra gyAraha parISahoM se, eka hI samaya meM eka sAtha nau parISahoM kA hI vedana ho sakatA hai // 10 // 'savve parIsahAcAdara' ityAdi / sUtrArtha-cAdara sAmparAdha ko sabhI parISada hote haiM // 11 // bhagavAna ! karmabandhanathI rahita ayogI bhavastha kevaLIne-keTalA parISaha uDepAmA bhAvyA cha? gautama ! agIyAra parISaha kahevAmAM AvyA che, temAMthI ekI sAthe nanu vahana thAya che. 42 , yAre nI vahanA thAya cha tyAre GogvedanA thatI nathI, jyAre uSNavedanA thAya che tyAre zItavedanA thaI zakatI nathI. evI ja rIte jyAre carcA parISahanI vedanA anubhave che te samaye zayyA parISahanuM vadana thatuM nathI ane jyAre zA parISahanuM vedana kare che tyAre carcAparISaha hoto nathI, A rIte agIyAra parISahAmAMthI, eka ja samayamAM ekI sAthe nava parISahanuM ja vedanA thaI zake che 10 'savve parIsahA bAdarasaMparAe / sUtrArtha-bAdara sAparAyane badhAM parISaha hoya che. 11 ta029
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 tattvAce tattvArthadIpikA pUrvasUce-tIrthabAre bhavastha kevalajJAnini jJAnAvaraNadarzanAgharaNa-mohanIyA-'ntarAyarUpaghAtikarmacatuSTayasya nirastatayA kevalaM vedanIyakarmasadbhAvAt tannimittakA kSutpipAsAdayaH ekAdaza parIpahA marUpitAH, evaM-makSmasAmparAyAdiSu vyastarUpeNa kSutpipAsAdayaH parIpahAH yathAyathaM kvaciccaturdazakyacidekAdaza, ityevaM rItyA marUpitAzca sampati-samaratarUpeNa tAna dvAviMzati vidhAn parIpahAn ekatraiva vartamAnAn prarUpayitumAha-'lamne parIsahA saMparAye-' iti / bAdarasamparAye-pAdara:-sthUlaH, samparAyaH-RpAyaH krodha mAna mAyA lomAdirUpo yasmin guNasthAne tad-vAdara samparAyam, ghogAt-zramaNo'pi vAdarasamparAya zabdena vyapadizyate, tasin khalla bAdarasamparAye sthUla krodhAdikapAyasahita saMyate munau sarve-samasta: kSutpipasAdayo dvAviMzati saMkhyayAH parIpahA bhavanti / tattvArthadIpikA-bhavastha kevala jJAnI arhanta bhagavAn meM jJAnAcaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya, ina cAra ghAtika kamoM' ko abhAva ho jAne ke kAraNa sirpha vedanIya karma ke nimitta se utpama hone vAle kSudhA pipAsA Adi gyAraha parISaha hI hote haiM / isI prakAra sUkSmasAmparAya Adi pRthak-pRthaka rUpa se kSudhA pipAsA Adi parIvaha yathAyogya kahIM caudaha aura kahIM gyAraha hote haiM, yaha pUrvatrasUtroM meM pratipAdana kiyA jA cukA hai, agha vAdara kapAyavAle zramaNoM meM sabhI parISaha ho sakate haiM, yaha pratipAdana karate haiM jisameM cAdara kaSAya vidyamAna ho use cAdarasamparAya kahate haiN| isa prakAra jina zramaNoM meM sthUla krodha Adi kaSAya vidyamAna haiM, aise saMyatoM ko kSudhA pipAsA Adi sabhI arthAt vAIsa hI parISaha ho sakate haiN| yahAM 'cAdarasamparAya' zabda se kevala nau veM guNasthAna kA tattavAthadIpikA-bhavastha kevaLajJAnI ahaMnta bhagavAnamAM jJAnAvaraNuM, darzanAvaraNe mohanIya ane antarAya, e cAra ghAtika karmone abhAva thaI javAnA kAraNe mAtra vedanIya karmanA nimittathI utpanna thanArA sudhA-pipAsA Adi agIyAra parISaha ja hoya che evI ja rIte sUkSmasAmparAya AdimAM pRtha-pRthak rUpathI sudhA pipAsA Adi parISaha yathAgya koI ThekANe coda te kaI Theka Ne-agIyAra hoya che evI prarUpaNe pUrvasUtramAM thaI gaI che. have bAdara kaSAyavALA zramamAM badhAM parISaho hoI zake che evuM pratipAdana karIe chIe jemAM bAdara kaSAya vidyamAna che, tene bAdara samparAya kahe che A rIte je zramaNAmAM sthaLa krodha Adi kaSaya vidyamAna che evA saMyatene sudhA pipAsA Adi badhAM ja arthAt bAvIsa bAvIsa parISaha hoI zake che. ahI bAharasamparAya zabdathI kevaLa navamAM guNasthAnane ja grahaNa karavuM joIe
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 pU. 11 bodarasaMparAye sarvaparISahasadbhAvaH 227 tatra-bAdarasamparAgrahaNena na kevalaM navamameva guNasthAnaM grahItavyam, apituarthanirdezasAmarthyAt pramattasaMyatA'pamattasaMyatApUrvakaraNA'nivRttikaraNaguNasthAna: catuSTayaM saMgrAhyam / tathA ca-pramattasaMpatAdiSu ajIrNa krodhAdi kaSAya doSatvAt kSutpipAsAdayaH sarve parISahAH sambhavanti / evaJca-sAmAyika cchedopasthApanIyaparihAravizuddhi saMyayeSu khaca cAritralakSaNeSu pratyekaM sarveSAmapi kSut pipAsAdInAM sambhavo'vagantavyaH // 11 // tattvArthaniyukti:-pUrva tArat-yathAyathaM sakSamasAmparAyeSu vyastA kSutpi pAsAdayaH parIpahAH pratipAditAH sampati-bAda rasamparAyeSu sthUla krodhAdi kaSAyayukteSu pramattasaMyatAdiSu ekatraiva samastarUpeNa dvAviMzatividhAna tAn parISahAn marUpayitumAha-savve parIlahA vAda saMparAe' iti / bAdarasamparAye bAdaraH-sthUla: samparAyaH krodhamAnamAyAdi kaSAyodayo yasya tasmin-bAdara' hI grahaNa nahIM karanA cAhie kintu artha nirdeza ke anusAra pramattasaMyata, apramattasaMyata, apUrva pharaNa aura anivRttibharaNa nAmaka cAra guNasthAna pAle saMyato kA grahaNa karanA cAhie / ina cAroM guNasthAnoM meM bAdara saMjvalana kaSAya kA sAtha rahatA hai / ataeva unako kSudhA pipAsA Adi sabhI parISaha ho sakate haiN| isa prakAra sAmAyika, chedopasthApana aura parihAra vizuddhi cAritra vAloM meM sabhI parISahoM kA sadbhAva samajhanA cAhie // 11 // ____ tatvArthaniyukti-pahale sUkSmalamparAdha Adi meM kSudhA pipAsA Adi asamasna parISahoM kA pratipAdana kiyA gayA, aba bAdara samparAya arthAt sthUla krodha Adi dASAyoM se yukta pramattasaMyata Adi meM sabhI-cAIsoM-palIbahoM kA vidhAna karate haiNnahIM paraMtu arthanideza anusAra pramattasaMyata, apramattasaMvata, apUrvakaraNaane anivRttikaraNa nAmanA cAra guNasthAnavALA saMyatonuM grahaNa karavuM joIe. A cAre guNasthAnamAM bAdara saMjavalana kaSa yane sadbhAva rahe che AthI temane kSudhA pipAsA Adi badhAM ja parISaha thaI zake che. AthI sAmAyika depasthApana ane parihAra vizuddhi cAritravALAomAM badhAM parISAne sadbhAva samaje. 11 - tattvArthaniyukti-pahelAsUmasamparAya AdimAM sudhA pipAsA Adi asamasta parISahenuM pratipAdana karavAmAM AvyuM, have bAdara samparAya arthAt sthULa kodha Adi kaSAyathI yukta pramasayata AdimAM badhAM bAvIsa parISahanuM vidhAna karIe chIe=
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 228 tattrAstra samparAye na kevala lavamaguNasthAnake, apitu prayattasaMyatA-'mamattasaMyatA'pUrvakaraNA-'nivRttikaraNaguNasthAnacadRSTayatini sthUlakrodhAdikapAyayukte munau-akSINakapAyadoSayAt sarve kSutpipAsA zItoSNadezamazakA'celA'rati strIcaryA niSavA zaramA-''kroza vadha yAcanA'lAma roga-tRNa sparzamalasatkAra puraskAraprajJA-'jJAnadarzanarUpA dvAviMzatiparIpahAH sambhavanti / tatra-bAdara samparAyaH khalu sthUlakrodhAdikapAyasahitaH kabhit saMpato mohanIyakarma pakatI rupazamayatIti upazamako bhavati, punazca kazcit tathAvidha mohamakatI kSapayatIti kSapako bhavati, teSu khala vAdanasamparAyeSu pramattasaM patAdiSu sarveSAmeva parISaha jila meM cAdara samparAya arthAt sthUla rUpAya vidyamAna hai, usako sabhI parISaha hote haiN| yahAM cAdara samparAra' zabda se nau vAMguNasthAna hI abhISTa nahIM hai kintu pramattasaMyata, apUrva-karaNa aura anivRtti karaNa nAmaka cAra guNAsthAnavAle muni grahaNa kiye gaye haiM, kyoM ki una sabhI meM dhAdara saMjvalana jhApAya vidyamAna rahatA hai / ina muniyoM ke bAdara kaSAya kA kSaya yA upazama na hone se labhI-kSudhA, pipAsA, zIta, uSNa, daMganAzaka, acela, arati, nI, caryA, nipadyA, zayyA, . Akroza, vadha, vAcalA, alAbha, roga, tRgasparza, mala, satkAra puraskAra, prajJA, ajJAna aura darzana, parIpaha ho sakate haiN| bAdara kapAya vAlA koI saMyata mohanIya karma hI kRtiyoM kA upazama karatA hai| vaha upazamaka kahalAtA hai| koI layata una mohanIya pratAniyoM kA kSaya karatA hai| use kSaSaka kahate hai| ina pramattasaMprata Adi cAdara kaSAya vAloM meM jemAM bAdara samparAya arthAt sthULa kaSAya vidyamAna che, tene badhAM ja parISaha hoya che. ahIM "bAdarasamparAya' zabdathI navamuM guNasthAna ja abhipreta nathI, paraMtu pramattasaMyata, apramattasaMyata, apUrvakaraNa ane ani- vRttikaraNa nAmanA cAra guNasthAnavALA muni grahaNa karavAmAM AvyA che, kAraNa ke te badhAmAM ba dara saMjavalana kaSAya vidyamAna rahe che. A munionA bAdara kaSAyanA kSaya athavA upazama na hovAthI badhA-kSudhA, pipAsA, zIta, uSaNa, zamaza:, anyesa, mati, zrI, vyaryA, nipadhA, zayyA, mAToza, vadha, yAyanA, ARTH, 22, tRNu15, masa, 2452-522462, prajJA, asAna bhane zana parISaha hoI zake che. bAdara kaSAyavALe keI saMyata mohanIya karmanI prakRtione upazama kare che te upazamaka kahevAya che. keI saMyata te mohanIya prakRti ene kSaya kare che tene sapaka kahe che A pramatta saMyata vagere bAdara kaSAya
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 32. 11 bodarasaMparAye sarvaparISahasadbhAva: 226 kAraNAnAM jJAnAvaraNAghantarAyaparyantakarmaNAs-udaya sambhavAt teSu pratyekaM sarveSAM dvAviMzati kSutpipAsAdi parIpahANAM sadbhAvasaMbhAvanA bodhyaaH|| uktazca vyAkhyAprajJaptI bhagavatImatre 8-zatake 8-uddezake 343-sUtre 'sattavihavaMdhazasta bhaMte ! kati parIsahA pattA -goyabA- bAbIsaM parIsahA paNNattA' ! bIsaM puNa vedeva, jaM samayaM sIya. parIsaha vedei-jo taM saplayaM baliNa parIsaha vedeha, jaM samaya usiNaparIsahaM vedeha-jo taM samayaM sIdha parIsaha cedei, jaM samayaM cariyA parIsahadeha-jota samaya nisIhiyA parIsaha vedei, jaM samayaM nisIhiyA patIsaha vedeha-lotaMlamayaM cariyA parIsaha vedeha, aDhavidha baMdhagasta NaM bhaMte kati parIsahA paNNattA-goSamA-bAvIsaM parIsahA paNNattA satavidha bandhakasya khalu bhadanta-! kati parISahAH prajJaptA ? gautama ! dvAviMzatiH parIpahA: prajJaptA: ziti punarvedayati, yaM samayam zohaparISa hai vedathati-so ta samayam uSNaparISahaM vedayati, yaM samayam uSmaparIhaM vedayati-no taM samaya zItaparISahaM vedayati yaM samayaM caryAparIpahaM vedati-no taM samayaM jJAnAvaraNa se lekara aMsarAyakarma taka sabhI parISahoM ke kAraNa vidyamAna hote haiM, ataeva unameM le pratyeka ke bAIsoM parISaha ho sakate haiN| bhagamatIsUtra ke zataka 8, uddeza 8, meM kahA hai-'bhagavan ! sAta karmaprakRtiyoM kA prAya karane vAle ko kinane parISaha kahe gae haiM?" ___zonama ! dAIla parIpaha kaI gae haiM / Una se eka sAtha bIsa kA vedana ho sakatA hai, kyoMki jisa samaya zItaparISaha vedA jAtA hai, usa samaya unaparIkSA nahIM dedA jA sakatA aura jisa samaya uSNaparISa vedA jAtA hai usa samaya zItapazIlaha nahIM vedA jA sakanA / isI prakAra jillA samaya cayI parIkaha kA bedana hotA hai usa vALAomAM, jJAnAvaraNathI laIne antarAya ka sudhI badhA parISahanA kAraNa hAjara hoya che AthI temanAmAMthI pratyekanA bAvIsa parISaha hoI zake che, bhagavatIsUtranA zataka 8, uddezaka 8, mAM kahyuM che-bhagavad ! sAta kamaprakRtio bAMdhanArAnA keTalA parISaha kahevAmAM AvyA che ? uttaragautama ! bAvIsa parISaha kahevAmAM AvyA che-temAMthI ekI sAthe vIsanuM vedana thaI zake che, kAraNa ke je samaye zItaparISaha anubhavAya che te samaye uNaparISaha anubhavI zakAtuM nathI ane jyAre uNaparISaha anubhavAya che tyAre zItaparISaha anubhavI zakAtuM nathI. AvI ja rIte jyAre carcAparISaha
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 tattvArtha niSadyAparIpahaM vedayati, yaM samayaM niSadhA parIpahaM vedayati-no taM samayaM caryA parISahaM vedayati, gautama ! dvAviMzati parIpahA prazA: 1 // 11 // mUlam-nANAvaraNijjodae papaNA aNNANa parIsahA // 12 // chAyA-jJAnAvaraNIyodaye prjnyaa-jnyaanpriiphii-||12 tattvArthadIpikA-pUrva tAvat-bAdarasamparAye sthUlakrodhAdikapAyayukte pramattasaMyatAdau khalu kSutpipAsAdayo dvAviMzatiH parIpahA bhavantIti pratipAditam sampati-jJAnAvaraNayukte saMyate majJAparIpahA-'jJAnaparIpaho bhavata iti pratipAda samaya niSadyA parISaha kA vedana nahIM ho sakatA aura jisa samaya niSadyAparISaha kA vedana hotA hai usa samaya caryAparIpaMha kA vedana nahIM ho sktaa| __ 'bhagavan ! AThoM karmaprakRtiyoM kA vadha karane vAle ko kitane parISaha kahe gae haiM ?' 'gautana ! vAIsa parISada kahe gae haiN| // 11 // . 'mANAvaraNicodae papaNA' ityAdi / sUtrArtha-jJAnAvaraNIya karma ke hone para prajJA aura ajJAna parIpaha hote haiM // 12 // tatvArthadIpikA-pahale yatalAyA jA cukA hai ki yAdara kaSAyavAle pramattasaMyata Adi meM kSuvA pipAsA Adi vAIsoM pISaha hote haiN| apa kauna sA parISaha kisa karma ke nimitta se hotA hai, yaha prati hoya tyAre niSadya parISaDa heI zake nahIM evI ja rIte niSadyAparISaha anubhavAya tyAre carcAparISahanI gerahAjarI hoya che. . "bhagavAna ! AThe karma prakRtio bAMdhanArane keTalA parISaha kahevAmAM AvyA che? gautama! bAvIsa parISaha kahevAmAM AvyA che 11 'NaNAvaraNijjodae' tyAdi sUtrArtha jJAnAvaraNa karma heya tyAre prajJA ane ajJAnaparISaha heAya che 12aa tatvArthadIpikA-AnI agAu kahevAI gayuM che ke bAdara kaSAyavALA pramattasaMvata AdimAM kSudhA pipAsA vagere bAvIsa-bAvIsa parISaha hoya che. have ka parISaha kyA karmanA nimittathI thAya che, e pratipAdana karatA thakA sarvaprathama jJAnAvaraNa karmanA nimittathI thanArA parISahenuM varNana karIe chIe
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ REC3D dIpikA-niyukti TIkA a.7 khU. 12 zAnAvaraNavati dvau pariSahatvam 231 yitumAha-'NANAvaraNijjodae paNNA-aNNANa parInahA-' iti, jJAnAvaraNIyodaye jJAnAvaraNIye karmaNi sati muneH prajJA'jJAnaparISahau bhavataH // 12 // tattvArthaniyukti:-pUrva khalu-sthUla krodhAdikaSAyayukte bAdarasamparAye pramattasaMyatAdau kSutpipAsAdayo dvAviMzatiH parIpahA bhavantIti pratipAditam, sampati-jJAnAvaraNaviziSTe munau prajJA-'jJAnaparISahau bhavata iti pratipAdayitumAha-'nANAvaraNijjodae paNNA-aNNANa parIsahA-' iti, jJAnAvara Nodaye-jJAnasyA-''varaNaM jJAnAvaraNam tasyodaye jJAnAvaraNIye karmaNi sati prajJA'jJAnaparISahau, prajJAparIpaho-'jJAna parIpahazca sambhavataH evazva-jJAnAvaraNIya karmodaye sati prajJA'jJAnaparopahI bhavataH / tathA coktam-vyAkhyAprajJaptau zrI. pAdana karate hue sarva prathama jJAnAvaraNa dharma ke nimitta se hone vAle parISahoM kA varNana karate haiM jJAnAvaraNIya karma ke nimitta se prajJA aura ajJAna parIha utpanna hote haiM arthAt jJAnAvaraNa karma kI sattA hone para muni ko. ukta do parISaha hote haiM // 12 // ____sattvArthaniyukti-pahale yaha pratipAdana kiyA gayA hai ki bAdara samparAya arthAt sthUla kapAyavAle pramattasaMyata Adi meM kSudhA pipAsA mAdi vAIsa parIpaha hote haiM, aba kisa karma ke nimitta se kauna-kauna se parISaha hote haiM, yaha batalAte haiM aura anukrama meM sarva prathama jJAnA. varaNa karma janita parISahoM kA ullekha karate haiM___ jJAnAvaraNIya karma ke nimitta se prajJA aura ajJAna parIpaha utpanna hote haiM / jJAna ke AvaraNa ko jJAnAvaraNa kahate haiM, usa kI vidyamAnatA meM arthAt jJAnAvaraNa ke hone para prajJA aura ajJAna parI jJAnAvaraNIya karmanA nimittathI prajJA ane ajJAnaparISaha utpanna thAya che, arthAt jJAnAvaraNa kamane prabhAva hevAthI munine ukta be parISaha hoya che. 1rA tatvArthaniyukita-pahelA e pratipAdana karavAmAM AvyuM ke bAdara samparAya arthAt sthULa kaSAyavALA pramattasaMvata vageremAM sudhA pipAsA vagere bAvIsa parISaha hoya che, have kyAM karmanA nimittathI kayA-kayA parISaha thAya che e batAvIe chIe ane anukramamAM sarvaprathama jJAnAvaraNa kama janita parISahene ullekha karIe chIe jJAnAvaraNIya karmanA nimittathI prajJA ane ajJAna parISaha utpanna thAya che. jJAnanA AvaraNane jJAnAvaraNa kahe che, tenI vidyamAnatAmAM athAt
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 . tasvAyasaveM bhagavatIsatre zatake 8-uddeza ke-'nANANijje NaM bhaMte ? 4.mme karaparisahA samorali-? goramA-! do pIlahI samoyarati, taM jahApannAparIsahe nANapatIlahe ya-iti. jJAnAvaraNIye khalu bhadanta- karmaNi kati parIpahAH samudIryante-? gautama / dvau parISadau samuhIyete, tadyathA-prajJAparIpadojJAnaparopahazceti / ayamenA'jJAnaerIparatvena sarvatra vyapahiyate // 12 // mUlam-dasaNalohaNijAlAmaMtarAesu dalaNAlAmA priishaa|13| chAyA-darzana mohanIyalAmantarAyayo darzanAlAmau parIpahI // 1 // tatvArthadIpikA-pUrvamane jJAnAvaraNayukte chunoM prajJA'jJAnaparISahau prarUpitA sampati-darzanamohanIyAntarAyapati saMya te zravaNe-darzanAlAmaparIpahI marUpayitumAha-dasaNamohaNija lAmaMtarAepsu daMjhaNAlAyaerIlahA-'iti, darzana mohanIya lAbhAntarAyayoH-darzanamohanIya karmami. lAbhAntarAyakarmaNi ca yathA Sada hote haiN| zrIbhagavatIsUtra ke AThaveM zataka ke uddezaka AThaveM meM kahA hai prazna-bhagavan ! jJAnAbarA karma ke hone para kSitane parIpaha hote haiM ? uttara-gautama! do parISaha hote haiM-prajJAparIpakSa aura jnyaanpriiph| yaha jJAna parIpada hI anyatra ajJAnaparISaha kahalAtA hai // 12 // 'dasaNA mohaNijja' ityAdi / darzana mohanIya aura lAbhAntarAdha karma ke nimitta se darzana parISaha aura alAbha parISa ha utpanna hote haiM // 13 // tattvArthadIpikA--pUrva sUtra meM jJAnAvaraNa ke udaya se saMyamI muni meM prajJA aura ajJAna nAmaka do parISahoM kA prarUpaNa kiyA gayA, aSa darzanamoha aura antarAya karma ke udaya se zramaNa meM darzana aura jJAnAvaraNa hovAthI prajJA ane ajJAnaparISaha thAya che. bhagavatIsUtranA AThamAM zatakanA AThamAM uddezakamAM kahevAmAM AvyuM che zna-bhagavAna ! jJAnAvaraNa karma hoya tyAre keTalA parISaha hoya che ? uttara-be parISa hoya che. prajJa parISaha ane jJAna parISaha A jJAnaparISaha ja acatra ajJAnaparISaha kahevAya che. 16 'damaNa mohaNijjA' ityAdi sUtrArtha-darzanamohanaya ane lAbhAntarAya karmanA nimittathI darzana parISaDa ane alAbhaparISaha utpanna thAya che. 13 tatvArthadIpikA-pUrvasUtramAM jJa nAraNanA udayathI saMyamI munimAM ---. prajJA ane ajJAna nAmanA be parISahanuM prarUpaNa karavAmAM AvyuM, have darzanamoha ane anaMtarAya karmanA udayathI zramaNamAM darzana temaja lAbha
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a. 7 . 13 darzanAlAbhaparISahotpattinirUpaNam 233 saMkhyaM darzanAlAbhaparIpahI darzanaparI pahA - alAbhaparISazca bhavataH / tatra darzana mohanIya karmavati saMyate munau darzanaparISadaH seoDhavyo ati / evazva-darzanamohanIya karmaprakRteH - lAbhAntarAya karmakRtezva kramaza darzanaparISadaH alAbhaparI pahA kAryo'vagantavyaH / etAvatA - darzanamohanIya karmaNA darzazrIpahaH, lAbhAnta rAya karmaNAcAlA maparIpa ho janyate iti phalitam ||13|| satyArthaniyukti - pUrva tAd jJAnAvaraNIyakarmaNA majJA'jJAnaparIpada dvayaM janyate iti pratipAditam, sammati darzanamohanIya karmaNA lAbhAnvarAyakarmaNA alAbha parIhaSoM ke hone kI prarUpaNA karate haiM darzanamohanIya aura lAbhAya karma ke nimitta se darzana aura alAbha parISada hote hai arthAt darzanamohanIya karma aura antarAya karma ke hone para yathAkrama darzana aura alAbha parISadra hote haiN| tAtparya yaha hai ki darzanamohanIya karma vAle saMgata ko darzanapariSada aura lAbhAntarApakarmavAle zramaNa ko alAbhaparISaha hotA hai / isa prakAra darzarrive darzanohanIya kA kArya hai aura alAmapISaha lAbhAntarA kA kArya hai | phalitArtha yaha hai ki darzana mor3a parma se darzanaparISaha aura lAbhAntarA pharma se alAbha parISada kI utpatti hotI haiM // 13 // 1 tatvArtha niyukti-- pahale prativAdana kiyA gayA hai ki jJAnAvaraNa karma ke nimitta se prajJA aura ajJAna parISahoM kI utpatti hotI hai, aya darzanamohanIya karma se aura lAbhAntarAya karma se kramazaH darzanaparISaha aura alAbhaparISada utpanna hote haiM, yaha pratipAdana karate haiM parISA heAvAnu prarUpaNa karIe chIe danamehanIya ane lAbhAntarAya kama nA nimittathI dazana ane alAlaparISaddha thAya che arthAt danamAhanIya kama ane antarAya karmInI hAjarI hAvAthI yathAkrama darzana ane alAla parISaha hAya che tApaya e che ke danamAhanIya kramavALA sayatane dana parISaha ane lAbhAntarAya kama vALA zramaNane alAbha poSaDu hAya che. A rate danaparISaha dana mAhanIyatuM kAryuM che ane alAbhaparISaha lAbha ntarAyanu ka che. sArAMza e che ke, danameAha kama thI dazanaparISaha ane lAla ntarAya karmAMthI alAbhaparISahanI utpatti thAya che. 13nA tattvAtha niyukti agAu pratipAdana karavAmAM Avyu` ke jJAnAvaz kamanA nimittapI prajJA ane ajJa naparISaheAnI utpatti thAya che, have namehanIyA thI ane lAbha ntarAya kamathI kramazaH darzanapara SahuM ane alAbhaparISaha utpanna thAya che-e pratipAdana karIe chIe ta0 30
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvAsa... va kramazo-darzanaparIpaho'lAmaparIpahatha manyate iti pratipAdastuimAha-'daMsaNa. mohaNijja lAmaMtarAelu dalaNAlAmA parIlahA' iti darzanamohanIyalAntarAyayo darzanamohanIya karmaNi lAbhAntarAyakarmaNi ca yathAkrama-darzanaparIpaho'lAbhaparIpahana saMjAyate / tathA ca-darzanamohanIyakodaye sati darzana parIpaho bhavati, lAbhAntarAyaka modaye cA'lAbhaparIpaho bhavatIti bhAvaH / uktazca jyAkhyAmajJatau zrIbhagavatI sUtre 8-zatake 8-uddezake-'dasaNa mohaNijjeNaM bhaMte.! kamme kaha parIsahA laloyaraMti-? gozamA-! ege dasaNaparIsahe samoyaraha, aMtarAparNa bhaMte ! chamme kaha parIlahA samoyaraMti-3 goyamA- ege alAbhaparImahe lamoyara' iti / darzanamohanIya khalu bhadanta ! karmaNikati parIpahAH samudIryanhe ? gautama-! eko darzanaparIpahaH samudIyate, antarAye khalu bhadanta ! kati parIpahA: samudIyante ? gautama ! eko'lAbhaparIpahaH samudIryate, iti / evaJca-darzanamohanIya karmavavi saMyate munauM darzanaparISahaH . soDhavyo bhavati, lAntarAyakarmavati ca saMyate'lAbhaparIpahaH soDhavyaH // 13 // . darzanamohanIya dharma aura lAbhAntarAya karma ke hone para anukama se darzanaparISaha aura alAbhaparISaha hote haiM, ina prakAra darzanamohanIya karma kA udaya hone para darzanaparISaha hotA hai aura lAbhAntarAya karma kA udaya hone para alAbhapoSaha hotA hai| zrI bhagavatIsUtra ke AThaveM zataka ke AThaveM uddezana meM kahA hai prazna-darzanamohanIya karma ke hone para bhagavan ! kitane parI. Saha hote haiM ? uttara-gautama! eka darzanaparI paha utpanna hotA hai| prazna-bhagavan ! antarAdha karma ke hone para kitane parISaha hote haiM? uttara-gautama ! eka alAbhaparISaha utpanna hotA hai| ' darzanamohanIya karma ane lAbhAntarAya karma hoya, tyAre anukramathI darzanaparISaha ane alAbhaparISaha thAya che, AvI rIte darzanamohanIya karmane udaya thavAthI alAbhaparISaha thAya che. zrI bhagavatIsUtranA AThamAM zatakanA AThamAM uddezakamAM kahyuM che prazna--darzanamohanIya karma hovAthI, bhagavan! keTalA parISaha hoya che? uttara-gautama ! eka darzanaparISaha utpanna thAya che. a~man ! antazaya 4bha DAya tyAre 48mA parISa hAya 1 . uttara-gautama ! eka alAbhaparISaha utpanna thAya che,
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 sU. 14 cAritramohanIye saptArIpahAH 235 mULam-caritamohaNije satta parIkSahA, acala araiAI bheyao // 14 // . chAyA-cAritramohanIye saptaparIpahA,acelA ratyAdi bhedataH // 14 // tatvArthadIpikA-'darzanamohanIyakarmaNi lAbhantarAyakarmaNi ca kramazo darzanaparISahaH, alAbhaparIpahazca marUpitaH sampati-cAritramohanIya karmaNi-acelA ratyAdIn' saptaparIpahAn praNayitumAha-'caritamohaNijje satta parIsahA acela-araiyAi bheyao' iti cAritramohanIye karmaNi cAritramohanIya karmodaye sapta saMkhyakAH parIpahA bhavanti, tadyathA-acelaaratyAdi bhedataH acela: aratiH-2 AdinA-strI-3 niSadhA-4 AkrozaH-5 yAcanA 6 satkAra puraskAra isa prakAra darzanamoha karma se yukta buni ko darzanaparISaha. aura lAbhAntarAya karma vAle muni ko alAbha parISaha sahanA paDatA hai|13| 'caritamohaNijje' ityAdi sUtrArtha--cAritramohanIya karma ke udya se acela, arati Adi sAta parISaha utpanna hotA hai // 14 // __ tatvArthadIpikA--pUrva stra meM pratipAdana kiyA gayA hai ki darzanamohanIya aura lAbhAntarAya karma ke nimitta se darzana parISaha aura alAbhaparISaha utpanna hote hai, aba cArinnamohanIya karma ke nimitta se honevAle acela, ati Adi lAla parIpahoM kI prarUpaNA karate haiM___ cAritraghohanIya karma ke ladA ra acela arati Adi sAta parIpaha hote haiM, jo isa prakAra haiM-(1) acela (2) arati (3) strI A rIte darzanamoha karmathI yukata munine darzanaparISaha ane lAbhAntarAya karmAvALA munine alAbhaparISaha sahana karavo paDe che. 13 'caritamohaNijje sattaparIsahA' tyAdi sUtrArtha-cAritra mehanIya karmanA udayathI acela, arati Adi sAta parISaha utpanna thAya che. 14 tatvArthadIpikA-pUrvasUtramAM pratipAdana karavAmAM AvyuM ke darzana mehanIya ane lAbhAntarAya karmane nimittathI darzanaparISaDu ane alAbhaparISaha utpanna thAya che, have cAritra mehanIya karmanA nimittathI thanArA acela, arati Adi sAta parISahanI prarUpaNa karIe chIe cAritra mehanIya karmanA udayathI acela, arati Adi sAta parISaha thAya cha 2 mA prabhArI che-(1) gayesa (2) mati (3) sI (4) niSadhA
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23 tatvArtha sUtre - va 7 tyevaM saptaparIpahA avagantavyA tathA ca caritramohanIyakarmodayena acelaparIpada: aratipariSadaH strIparISadaH, nipayAparIpadaH AkrozaparISahaH yAcanAparipahaH satkArapuraskAraparIpadazca saMjAyate atha puMvedodayAdihetukatvAt acelAra - tistrayAkroza yAcanA sarakAra puraskArANAM mohodaya hetukatve'pi nipadhAyAH kathaM mohodaya hetumaviveda - ? atrocyate cAritramohodaye sati prANipIDA pariNAmasva saMjAyamAnatayA prANipIDA parihArthatvena nipadyAyAH api mohanIya nimittatvaM sambhavati / tathA ca niSIdanti - upavizanti yasyAM sA niSadyAupavezanAdibhUmi riti rItyA cAritramohanIya karmodaye sati bhayodayAttarasthAnA vizvarUpo nipadyAparIpo bhavati ||14|| (4) niSadhA (5) Akroza (6) yAcanA (7) sarakAra puraskAra | isa prakAra cAritramohanIya karma ke udaya se acelaparISaha, aratiparISaha, strI parIpara, niSadyAparISaha, AkrozaparISaha, yAcanAparISaha, aura sarakAra puraskAraparISada utpanna hote haiM / zaMkA- acela, ati, strI, Akroza, yAcanA aura satkAra puraskAra purupaveda Adi ke udaya se hote haiM, isa kAraNa unheM mohodaya hetuka kahA jA sakatA hai, magara niSadyAparIpara ko mohodaya hetuka kaise kaha sakate hai ? samAdhAna- cAritramohanIya karma ke udaya se prANiyoM ko pIDA pahuMcAne kA pariNAma utpanna hotA hai aura niSadyA prANipIr3A kA parihAra karane ke lie hai, use nimitta kaha sahate haiN| jisameM nipIr3ana-upavezana arthAt ThaharanA-baiThanA Adi kiyA jAya vaha niSedyA kahalAtI hai | cAritramohanIya karma kA udaya hone para bhaya ke (4) bhADoza (1) yAyanA (7) satra puraskAra mAnIte yAritra mohanIya kanA udayathI acelaparISaha, aratiparISaha, zrIparISaha niSadyAparISaha, AkrozaparISaha, yAcanAparISaddha ane satkAra puraskAra parISaha utpanna thAya che. zaMbha- bhayesa, bharati, sI, mAjheza, yAyanA bhane satkAra purasAra purUSaveda AdinA udayathI thAya che AthI temane mehedaya hetuka kahI zakAya che, parantu niSadyAparISaddhane meheAdayahetuka kevI rIte kahI zakAya ? samAdhAna-cAritra me hanIya karmAMnA udayathI prANiene duHkha paheAMcADhavAnu pariNAma utpanna thAya che ane niSadyA prANipIDAnA parihAra karavA mATe che, AthI tene meAhu nimittaka kahI zakIe chIa, jemAM niSadana upavezana arthAt rAkAnuM ekavuM vagere karavAmAM Ave te niSadyA kahevAya
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 sU. 14 cAritramohanIye saptaparIpahAH 237 tattvArthaniyukti:-pUrva tAvad-darzanamohanIya lAbhAntarAye karmaNi ca / udite sati kramazaH darzanaparIpahaH, aThAbhaparISahatha bhavatIti pratipAditam, sammati cAritramohanIyakodaye sati saptarIpahA bhavantIti tAna parISahAn pratipAdayitumAha-'carittamohaNijje satta parIsahA acelAraDyAi bheyo-'iti, cAritramohanIye cAritramohanIya karmodaye sati saptaparIpahA bhavanti / tadyathA ace kAratyAdibhedataH-acelo-1 'rati-2 AdinA-strI-3 nizcA-4 ''krozo-5 yAcanA-6 satkArapuraskArazce-7 syete saptaparISahA bhavanti / tatra-darzanamohanoyabhinnaM cAritramohanIyaM karma, cAritraM tAvad mUlo. gharaguNasampannatvam tasya mohanAt-parAGmukhatvAt cAritramohanIyamucyate, tathAvidha cAritramohanIyodaye sati-aratyAdayaH saptaparISahA bhavanti / tatra juguudaya se usa sthAna kA sevana kiyA jAtA hai, ataeva niSadyAparISaha mohahetuka hai // 14 // __tatvArthaniyukti-pahale batalAyA gayA hai ki darzanamohanIya aura lAbhAntarApa karma kA udaya hone para krama se darzanaparIpaha aura alAma. parISaha hote haiM, aba cAritra mohanIya karma se sAta parISaha hote haiM, ataeva unakA.pratipAdana karane ke lie kahate haiM___ cAritramohanIya pArma kA udgha zene para sAta parISaha hote haiM / ve isa prakAra haiM-(1) acela (2) arati (3) strI (4) niSadyA (5) Akroza (6) yAcanA aura (7) satkAra puraskAra / cAritramohanIyama darzana mohanISa le bhinna hai / sUlaguNoM aura uttaragugoM se sampannatA honA cAritra kahalAtA hai, usakA nirodha karane vAlA karma cAritramohanIya che. cAritra mohanIya karmanA-udaya bhAnA udayathI te sthAnanuM sevana karavAmAM Ave che AthI niSadyApaSi mahahetuka che 14 - tavArthaniyukita-pahelA batAvavAmAM AvyuM che ke darzanamohanIya ane lAbhAntarAya karmane udaya thavAthI kramathI darzanaparISaha ane alAbhaparISa thAya che have cAritra mohanIya karmanA udayathI satata parISaha thAya che, AthI temanuM pratipAdana karavA mATe kahIe chIe cAritra mohanIya karmano udaya thavAthI sa ta parISaha thAya che te A pramANe cha:-(1) bhaye (2) ati (3) strI (4) niSadhA (5) mADoza (6) yAyanA (7) satkArapuraskAra cAritramohanIya karma darzanamohanIyathI bhinna che mULa ane uttaraguthI saMpannatA hevI cAritra kahevAya che, tene nirodha - karanAra karma caritramehanIya che. A cAritramohanIya karmane udaya thavAthI
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 . tattvArtho sodayAdace sapApahaH, aratyudayAdaraviparISahaH ucyate, strIvedodayAt-strIparIpahaH bhayodayAtsthAnA'se vitvalakSaNo niSadyAparISahaH krodhoyAd-AkrozaparISadaH, mAnodayAd-yAzcAerIpahaH lomodayAt-satkApuraparISahaH sambhavati / tathAcokta vyAkhyApajJaptau bhagavatImatre 8-zatake 8-uddezake-'caritta mohaNijjeNaM bhaMte ! kamme kai parisahA samodharaMti ? goyamA ! lattaparIsahA samoyaraMti taM jahA-aratI acela itthI nisIhiyA jAyaNA ya akose sakAra purakAre carittamohami sattete // 1 // iti, cAritramohanIye khalu madanta! karmaNi kati parIpahAH samavataranti ? gautama ! saptaparISahAH samavataranti, tadyathA arati, racela strI, niSadyA, yAcanA, ca-AkrozaH satkAra puraskAra zcAritramohe saptate / 1 / / iti // 14 // hai| isa cAritramohanIya karma ke udaya le arati Adi sAta parISaha hote haiM / juguhA moha karma ke udaya se acela parISaha hotA hai, arati karma ke udaya se aratiparISaha hotA hai, puruSaveda ke udaya se . strIparISaha hotA hai, bhaya ke udaya se sthAna kA sevana rUpa niSadhAparI paha hotA hai, krodha ke laya se AkrozaparISada hotA hai, mAna ke udaya se yAcanAparISaha hotA hai aura lobha ke udaya se satkAra puraskAra parI paMha utpanna hotA hai| bhagavatIsUtra ke zanaka 8 ke uddezaka 8 meM kahA hai-'bhagavan ! cAritramohanIya karma ke udada le kitane parISada hote haiM ? uttara-gautama ! lAta parISaha upanna hote haiM, ve yaha hai(1) arati, acela, strI, niSadyA, yAcanA aura Akroza / cAritramohanIya karma ke hone para ye sAna parISata hote haiM // 14 // arati vagere sAta parIvADa thAya che. jugupsA me ha karmanA udayathI ala parISaha thAya che, aratikarmanA udayathI aratiparISaha thAya che, purUSadanA udayathI strI parISa thAya che, krodhanA udayathI AkrozaparISaha thAya che, mAnanA udayathI vAcanAparISa Da tha ya che ane temanA udayathI saka puraskA2parIvahu utpanna thAya che. bhagavatIsUtranA zataka 8nA uddezaka 8mAM kahyuM che-"bhagavAna ! cAritramahanIya karmanA udayathI keTalA parISaha hoya che? -gautama ! sAta 55 atyanna thAya cha, ta ma zata-(1) bhati (2) anyesa, (3) zrI (4) niSA (5) yAyanA (6) moza bhane (7) satkAra puraskAra cAritra mohanIya karmano udaya thavAthI A sAta parISaha thAya che, 114
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-nayukti TokA a. 7 ru. 15 vedanIyakarmodaye ekAdaza roSahAH 239 mUlam-veyaNije sesA ekkArasa palihA // 15 // __chAyA-'vedanIye zeSA ekAdaza parIpahA:- // 15 // tasvArthadIpikA-pUrva sUtre-cAritramohanIya karmodayenA'cela 'ratistrIniSadyAdi saptaparIpahA bhavantIti marUpitam, sampati-vedanIyakauMdayena zeSA- . ekAdaza parISahA bhavantIti dharUpayitumAha-'veyaNijje lelA ekkArasa parIsahA' . iti / vedanIye vedanIyakarmodaye sati zepA ekAdaza parIpahA bhavanti, AnupUA . kSutpipAsA zItoSNadaMzamazaka parIpahAH caryAzayyAvadhorogastRNasparzoM sala ityevaM .. SaT, saMkalanayA-ekAdazaparIpahA bhavanti / tathA ca vedanIyakarmodayela kSutpipAsA-zItoSNadaMzamazakacaryA-zayyA vadha-rogatRNa--sparza-malaparIpahA: sammavantIti bhAvaH // 15 // tatvArthaniyukti:-pUrva tAbad-jJAnAvaraNIya darzanasohanIyacAritramoha. " nIyakarmodayena kramaza:-prajJA'jJAnadvayam, darzanAlAbhadvaya, acelAratyAdayaH 'veNijje sesA ekkArasa' ityaadi| sUtrArtha-zeSa gyAraha parISaha vedanIyakarma ke udaya se hote haiM // 15 // tattvArthadIpikA--pUrvasUtra meM pratipAdana kiyA gayA hai ki cAritra mohanIya karma ke udaya se ace, ati, strI, lipayA Adi sAta parISaha hote haiM aba vedanIya karma ke udaya se hone vAle gyAraha parISahoM kA pratipAdana karate haiM zeSa gyAraha parIpaha vedanIya karma kA udaya hone para utpanna hote haiN| ve isa prakAra haiM-(1) kSudhA (2) pipAsA (3) zIta (4) uSNA (5) daMzamazaka (6) caryA (7) zayyA (8) vadha (9) roSa (10) tRNasparza aura mala parISada // 15 // 'veyaNijje sesA ekkArasaparIsahA' sUtrArtha-zeSa agIyAra vedanIya karmanA udayathI thAya che. ApA tatvArthadIpikA-pUrvasUtramAM pratipAdana karavAmAM AvyuM che ke cAritra mohanIya karmanA udayathI acela, arati, strI, niSadyA Adi sAta parISaha thAya che, have vedanIya karmanA udayathI thanArA agIyAra parISahAnuM pratipAhana 4 chAya zeSa agIyAra parISaha vedanIya karmane udaya thavAthI utpanna thAya che. te 24 pramANe 2-(1) kSudhA (2) pi5 sA (3) zIta (4) GLY (). (5) zamaza (6) yA (7) // (8) 15 (10) tR25 bhane .. 11) bharaparISaDa. // 15 // .
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ MEROrce 240 tattvAryasUtre saptacetye kAdaza parISahAH prarUpitAH sampati-vedanIyakarmodayena prajJA'jJAnA. ghekAdazaparIpahA avaziSTAH tAnekAdaza kSutpipAsAdIn parIpahAn prarUpayitu. "mAha-veyaNijje sesA ekkArasaparImahA-' iti, vedanIye-vedanIyakarmodaye sati zeSA ekAdaza parIpahAH bhavanti, tadyathA-AnupUrvyA-kSutpipAsA-zItoSNa daMzamazakAkhA: paJcaparIpahAH, caryA-zayyA-vadha-roga-tRNasparzamalAkhyAH paT, ityevaM rItyA-ekAdazaparISahA bhavanti / evazva-pUrvoktebhyaH pra'jJA'jJAnadarzanA. 'lAbhA'celA'rati strIniSadhA''kroza-yAcanA-satkAra puraskArebhya ekAdaza parISaheko'vaziSTAH kSutpipAsA-zItoSNa-daMzamazaka-caryA-zayyA-vadha roga tatvArthaniyukti-pahale jJAnAvaraNIya, darzanamohanIya, cAritramohanIya aura antarAya karma ke nimitta le hone vAle prajJA, ajJAna, darzana, alAbha, acela, arati Adi gyAraha parIpaha kahe gae haiM, aba ghedanIya karma ke udaya se hone vAle avaziSTa kSudhA pipAptA Adi. parISahoM kI prarUpaNA karate haiM vedanIya karma kA udaya hone para zeSa gyAraha parIpaha hote haiN| ve anukrama se isa prakAra hai-kSudhA, pipAlA, zIta, uSNa, daMzamazaka, ye -pAMca tathA caryA, zayyA, baMdha, roga, tRNasparza aura mala, ye chaha, isa prakAra gyAraha parISaha hote hai / isa prakAra pUSoMkta prajJA, ajJAna, darzana, alAbha, acela, arati, strI, niSadyA, Akroza, yAcanA aura satkAra puraskAra, ina gyAraha parISahoM se zeSa bace hue kSudhA, pipAsA, zIta, uSNa, daMzamazaka, caryA, zayyA, vadha, roga, tRNasparza tatvA niyuti-paDean zAnA1295, zanimAnIya, yAtrimA . nIya ane antarAya karmanA nimittathI thanArA prajJA, ajJAna, darzana alAbha,.. acela, arati Adi agIyAra parISahenuM vivecana karavAmAM AvyuM che have vedanIya karmanA udayathI thanArA avaziSTa kSudhA pipa sA Adi parISahAnI prarUpaNa karIe chIe vedanIya karmane udaya thavAthI bAkInA agIyAra parISaha thAya che te 41 prabhArI hai-manubhathA kSudhA, vipAsA, zIta, B, zamaza se yAMya, tathA caryA, zayyA, vadha, roga, tRNasparza ane mala e cha-A pramANe agIyAra parISaha thAya cheA rIte pUrvokata prajJA, ajJana, darzana alAbha, acela, arati, strI, niSada, Akreza, yAcanA ane satkArapurarakAra A mazIyA2 paza5mAthI mAhI 27 gayelA-kSudhA, pipAsA, zIta, Sury,
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 sU. 15 vedanIyakadiyeekAdazaparIpahAH 241 tRNasparzamalarUpA ekAdazaparIpahAH vedanIyakarmodayena sambhavanti / eSa eva kSutpipAsAdaya ekAdaza parIpahA bhagavati-tIrthakRti-kevalinyaSi samvanti tasya khalu jinapa ghAtimecatuSTayavinAze kevalaM vedanIyakodayasyaiva sambhavAt iti pUrva nirUpitam / tathA ca-vedanIyakodaye sati kSutpipAsAvaya ekAdaza parIpachA bhavanti / uktazca vyAkhyAmA mRgavatI sUtre 8-zasake 8 buDhezake vethaNijje Na te kase kAi parIvahA samothati ? gozamA / ejArasa parIlAmodharati taM jahara paMceca ANupuccI, carizA mA saya rogeza / tAra jAla meghava, ejJArala vedaNijjati // 1 // iti vedanIye khala bhadanta ! karmaNi pAti parIpahAH samavataranti ? gautama ! ekAdaza parIpahA: samacataranti, taghayA-paJcaibA''nukUA , caryA-zayyA-vadhazca rogazca / tRNarUpoM aura mala, ye syAraha padISaha vedanIya karma ke udaya se hote hai| yahI udhAra parISA nIrthaka sAmAna bedalI bhI hote zoki kSevalI nAvAda cAra ghAtika garmI kI sattA nahIM rahatI, sirpha cAra aghAtika karma hI rahate haiN| unameM vedanIza karma ke udaya se ukta gyAraha pIpaha hote haiM, yaha pahale kSahA jA cukA hai| isa prakAra vedanIya jana kA udaya hone para gyAraha parISA hote hai / mAvalIsUtra ke zataka 8, uddezaka meM kahA hai prazna- bhagavan ! vedanIya harma ke udaya le phitale parIpATha hote haiM ? uttara--he gautama ! gyAraha parINaha utpanna hote haiM, ve isa prakAra hai-pAMca lukrama meM prAraMbha ke tathA caryA, zayyA, badha, roga, tuNasparza, aura bala parISaha, the chaha milakara gyAraha parIpaha vedanIya kale ke udaya se utpanna hote haiN| daMzamazaka, caryA, zayyA, vadha, roga, tRNasparza ane mala A agIyAra parISaha vedanIya karmanA udayathI thAya che. A ja agIyAra parISaha tIrthakara bhagavAna kevaLImAM paNa hoya che, kAraNa ke kevaLI bhagavAnamAM cAra ghAti kamene prabhAva raheto nathI, phakata cAra aghAti karma ja rahe che. temAMthI vedanIya karmanA udayathI ukata agIyAra parISaha thAya che e to agAu kahevAmAM AvyuM che. A rIte vedanIya karmane udaya thavAthI agIyAra parISaha hoya che. bhagavatIsUtramAM zataka 8 uddezaka 8mAM kahyuM che prazna-bhagavanavedanIya karmanA udayathI keTalA parISaha thAya che? uttara-gautama! agIyAra parISaha utpanna thAya che. te A rIte pAMca anukramathI zarUAtanA tathA carcA, zayyA, vadha, roga, tRNasparza ane mala parISaha e badhAM maLIne agIyAra parISaha vedanIya karmanA udayathI utpanna thAya che. ta0 31
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 tattvArtha sUtre mala eca, ekAdaza vedanIye -' iti // 1 // evaJca jJAnAvaraNIyadarzanamohanIya cAritramohanI rUpa ghAti catuSTayodaye majJA'jJAnAdaya ekAdazaparISadA, bhavanti, vedanIya karmodaye tu kSutpipAsAkSya ekAdaza parIpahA avagantavyAH ||15|| mUlam - ekkammi jIva jugavaM egAdi jAba egUNavIsA parIsahA | 16 | chAyA - ~ 'eka smin jIve yugapat ekAdiyAvadekonaviMzatiH parIpahAH | 16 | vArthadIpikA - pUrva tAvada - vyasta samastarUpeNa kSutpipAsAdayo dvAviM zatiH parIpahA yathAyogyaM kvaciccaturdaza kvacidekAdaza kvacid dvau, kvacitsapta, kvacittu - dvAviMzatirapi parIpahA bhavantIti prarUpitam, sampratyekAtmani yugapat , isa prakAra jJAnAvaraNIya, darzanamohanIya, cAritramohanIya aura antarAya rUpa cAra ghAti karmoM ke udaya se prajJA, ajJAna Adi gyAraha parISaha hote haiM aura vedanIya karma ke udaya se kSudhA pipAsA Adi gyAraha parISaha hote haiM / / 15 / 'ikkagmi jIva jugavaM egAdi' ityAdi / sUtrArtha -- eka jIva meM eka sAtha, eka se lekara unnIsa parIvaha taka ho sakate haiM // 16 // BONEY tattvArthadIpikA - pahale pratipAdana kiyA gayA hai ki vyasta aura samasta rUpa se kSudhA pipAsA Adi vAIsa parISada yathAyogya kahIM caudaha, kahIM gyAraha, kahIM do, kahIM sAta aura kahIM vAIsoM hote haiM, aba yaha pratipAdana karate haiM ki eka jIva meM, eka hI kAla meM, eka se lekara unnIsa parISada taka ho sakate haiM A rIte jJAnAvaraNIya, darzanameAhanIya, cAritramehanIya ane antarAya rUpa cAra ghana ghAtI karmAMnA udayathI prajJA, ajJAna, Adi agIyAra parISahe thAya che ane vedanIya karmAMnA udayathI kSudhA pipAsA Adi agIyAra parISaha thAya hai. // 15 // 'ikkammi jIva jugavaM egAdi' ityAdi sUtrA--eka jIvamAM, ekI sAthe, ethI laI ne ogaNIsa parISahe sudhI hAI zake che. 516aa tattvAtha dIpikA--pahelA pratipAdana karavAmAM AvyuM ke vyasta ane samasta rUpathI kSudhA pipAsA vagere bAvIsa parISaha yathAceAgya koI sthaLe cauda keAI jagAe agIyAra kayAMka sAta ane keAI sthaLe bAvIse-mAvIsa hAya che, have e pratipAdana karIe chIe ke eka jIvamAM eka ja samaye, ekathI mAMDIne ogaNIza parISahuM hAi zake che mu
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 sU. 16 ekasmin jIve katiparISasaMbhavaH 243 khalu ekata Arabhya ekonaviMzatiparyantaM parISahAH sambhavantIti prarUpayitumAha'ekkammi jIve jugavaM' ityAdi / ekasmin jIve yugapat-ekadA ekAdiyAbadekonaviMzatiH kadAcit-kSutpipAsAdiSu kazcidekA, kadAcid dvau, kadAcittrayA, ityevaM rItyA-kadAcit kvacid ekonaviMzatiH parIpahAH sambhavanti kintuzItoSNaparISahayoH parasparaviruddhatvAt ekadaikAtmani kazcideka eca parIpaho bhavet, evaM zayyA, niSadyA, caryANAM madhye'pi eka eva parISahA ekadaikAtmanisyAt tAsAmapi tisRNAM parasparaM viruddhatvAt / tathAcateSu paJcatu dvayoreva kayocidekAtmani ekadA sambhavena tadanyeSAM saptadazAnAM ca kSutpipAsAdInAM melanena ____ eka jIva meM eka sAtha eka se lekara adhika se adhika unnIsa parISaha taka ho sakate haiM / kadAcit kSudhA pipAlA Adi meM se koI eka hI hotA hai, kabhI do utpanna ho jAte haiM, kabhI tIna, isa prakAra kabhI adhika le adhika unIkha taka ho sakate haiN| eka sAtha vAIsoM parISaha kisI meM nahIM ho sakate, kyoM ki paraspara virodhI parISahoM kA eka sAtha honA saMbhava nahIM hai / jaise-zIta aura uSNa parISaha paraspara viruddha haiM-jaSa zItavedanA hotI hai taba uSNavedanA nahIM ho sakatI aura jaba uSNavedanA hotI hai to zItavedanA nahIM ho sktii| ina donoM meM se koI eka hI parISaha hotA hai| isI prakAra zayyA, niSadyA aura caryA, ina tIna meM se eka hI parISaha ho sakatA hai, kyoMki ye bhI paraspara virodhI hai / isa prakAra ina pAMca parISahoM meM se eka AtmA meM eka sAtha koI do parISaha hI hote haiN| ina donoM meM zeSa sataraha parISaha milA dene se adhika se eka jIvamAM ekI sAthe ekathI laIne vadhumAM vadhu ogaNIsa parISaha sudhI hoI zake che. kadAcita sudhA pipAsA AdimAMthI kaI eka ja hoya che, kyAreka be utpanna thAya che te kyAreka traNa, AvI rIte kyAreka vadhumAM vadhu ogaNIsa sudhI hoI zake che. ekI sAthe bAvIsa-bAvIsa parISaha keImAM paNa hoI zakatAM nathI kemake virodhI parISahonuM ekI sAthe rahevuM zakaya nathI-jyAre zItavedanA thAya che. tyAre uNavedanA thaI zake nahIM. A baMnemAMthI koI eka ja parISahu hoya che, AvI ja rIte zayyA niSadyA ane carcA A traNamAMthI eka ja parISa haiiI zake che kAraNa ke A paNa paraspara virodhI che. A rIte A pAMca parISahemAMthI eka AtmAmAM ekI sAthe kaI be parISaha ja hoya che. A banemAM zeSa sattara parISo umerI devAthI vadhumAM vadhu ogaNeza parISahuM
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha sUtre ekAdita ekonaviMzati paryantam ekAtmani ekadA parIpahAH sambhavantIti ekona viMzatiH kSutpipAsAdInAM parIpahANAM vikalyA avagantavyAH / zItoSNaparIpahayorekasya zayyA nipadyA caryA parIpahANAJca madhye dvayo ryapagamena miliyA trayANAM parIpahANAmekadA ekAtmani vyapagamAt / athaivam prajJA'jJAna parIpahayorapi parasparaviruddhatyA ttayorekasyaiva parIpahastha ekAtmani ekadA sambhavaH iti cet 3 atrocyate zrutajJAnA'pekSA majJAparIpahasya, avadhijJAnA'pekSayA'jJAnaparIpahasya cekadai kAtmani sambhavena tayoH parasparavirudatvAmAvAda virodho naastiitibhaavH|18) tatyArthaniyukti:--pUrva tAvat-kSutpipAsAdInAM dvAviMzati parIpahANAM madhye sanasamparAya chamastha vItarAgayo zcaturdazaparIpahAra, bhagavati jine-ekAdazaparIpahA ityAdi, evaM rItyA vyastasamastarUpeNa yathAyathaM pratipAditam, adhika unnIla parISaha eka sAtha eka AtmA meM hote haiM-arthAt kisI ko eka, kisI ko do, kisI ko tIna, isa prakAra unnIsa parI. yaha taka honA saMbhava hai| zaMkA---prajJA aura ajJAna parISaha bhI paraspara virodhI haiM, ataeva ina donoM ne le lI eka sAtha eka AtmA meM eka hI honA cAhie / samAdhAna--prajJAparISaha zrutajJAna kI apekSA aura ajJAna parISaha avadhijJAna kI apekSA se samajhanA cAhie / the donoM parISaha eka AtmA meM eka sAtha ho sakate haiM, ataH paraspara virodha nahIM haiM // 16 // lAniyukti-kSudhA pipAsA Adi vAIsa pIpaha meM le sUkSmasAmpAya aura chamasthavItarAga meM caudaha parIpaha hote haiM, kevalI arhanta bhAvAn meM gyAraha parISaha pAye jA sakate haiM, ityAdi vyasta aura lamastA rUpa meM pratipAdana kiyA gayA hai, aba yaha pratipAdana karate eka sAthe eka AtmAmAM hoya che arthAt keIne eka, koIne be, keIne traNa, e rIte egaNIza parISaha sudhI hovuM saMbhavita che. zaMkAprajJA ane ajJAna parISahu paNa paraspara virodhI che, AthI A baMnemAMthI ekI sAthe eka AbhAmAM eka ja hovuM joIe ? , samAdhana-prajJAparISaha thatajJAnanI apekSA ane ajJAnaparISaha avadhijJAnanI apekSAthI samajavAnA che. A baMne parISa eka AtmAmAM eka samaye hoI zake che AthI paraspara virodhI nathI. 16 tavAthaniryukita-yA pipAsA Adi bAvIsa parISahemAMthI sUphamasamparAya ane chadmastha vItarAgamAM cauda parISaha hoya che. kevaLI ahaMta bhagavAnamAM agIyAra parISaha jovAmAM Ave che ItyAdi vyasta ane samasta rUpamAM pratipAdana karavAmAM AvyuM che. have e pratipAdana karIe chIe ke
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 slU. 16 ekasminjIke katiparIpahasaMbhavaH 245 samprati-ekAtmanyaikadaikata Arabhya ekonaviMzati paryantaM parIpahAH sambhavantIti pratipAdayitumAha-'ekasmi jIve jugar3ha egAdi jAba egraNabIlA parIsahA' iti / ekasmin kasmizvijjIve yugapat ekadA ekAdi yAvat ekonaviMzatiH, tatra -kadAcitka macikAtmani ekadA kSutpipAsAdiSu kazcidekA parIpahaH, kadAcide. kadA kvacidekAtmani dvau parIpahI, kadAcildavacidezAtmani trayaH parISahA, ityavaM rItyA yAvat kadAcitvAviSkadaikAtmanyaikonaviMzatiH parIpahAH sammavantIti bhAvaH kintu ekadaikAni zItoSNaparISahau samakaM na sambhavataH tayo paraspara manyantaviruddhatvAt evaM caryA zayyA niSadhAlu dvau parISaDau, avaziSTAH saptadaza haiM ki eka AtmA meM, eka hI sAla meM eka le lekara adhika se adhika unnIsa parISaha taka pAye jA sakate haiM eka jIva meM eka sAtha eka se lekara unnIla parISaha taka ho sakate haiM / arthAt kisI AtmA meM phillI samaya kSudhA Adi bAIla parIpahI meM se koI eka hI parINaha hotA hai, kadAcit do parISaha hote haiM, kadAcit tIna eka sAtha ho jAte haiM, isI prakAra kabhI kahIM kisI AtmA meM adhika se adhika unnIsa parISa taka honA saMbhava hai| ___ eka hI kAla meM eka hI jIva meM zIta aura uSNa donoM parISaha sAtha-sAtha nahIM hote, kyoMki ye donoM paraspara meM atyanta virodhI haiN| isI prakAra caryA, zayyA aura liSayA parISoM meM se bhI koI eka parISaha kA hI saMbhava hai, tInoM kA saMbadha nahIM, haiM kyoM ki ye bhI paraspara virodhI haiN| isa prakAra zIna aura uSNa meM le koI eka tathA caryA, eka AtmAmAM, eka ja samayamAM, ekathI laIne vadhAremAM vadhAre 19 ogaIsa parISaha sudhI jovAmAM Ave che. eka jIvamAM eka sAthe ekathI laie egaNeza parISaha sudhI hoI zake che arthAt kaI AtmAmAM keI samaye sudhA Adi bAvIza parISahomAMthI koI eka ja parISaha hoya che, kadAcit be parISaha hoya che, kadAcit traNa eka sAthe thaI jAya che, AvI rIte kyAreka koI AtmAmAM adhikathI adhika gaNeza parISaha sudhI hoI zake che. eka ja kALamAM, eka ja jIvamAM zIta ane uSNa baMne parISaha sAthesAthe hatAM nathI, kAraNa ke e baMne parasparamAM atyanta virodhI che. AvI ja rIte caryA, zayyA ane niSadyA parISahemAMthI keI eka parISaha ja hoI zake che, traNe nahIM, kAraNa ke e paNa paraspara virodhI che. A rIte zIta ane uSNamAMthI koI eka tathA caya niSadyA ane zayyA parISahamAMthI kaI
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtra parIpahAzca kSupipAsAdaya ekadA ekAtmani sammavantIti ekata ArabhyaikonaviMzati paryantaM vikalpAH sambhavanti / tatra-kasyacidAtmana ekadA kazcidekA parIpahaH, kasyacidAtmana ekadA dvau parIpahau, karayAcadAtmana ekadA trayaH parISahAH, kasyacidAtmanaH ekacatvAraH, ityevaM tAvat-yAvadekonaviMzatiH parIpahAH kasya cidAtmana ekadA'virodhAt saMjAyanne / zItoSNaparIpahayoH zayyA nipadhA caryA parIpahANAzca parasparaviruddhavAda nai kadaikAtmano viMzatiH ekaviMzatiH dvAviMzatipirIpahAH sambhavanti / tatra zItoSNayorasahA'vasthAnalakSaNo virodhaH parasparaparihAreNaiva tayoH sthitiH sambhavati, evam zayyA niSadyA caryANAmekasya parI. niSadyA aura zaraNA parISada meM se koI eka parISaha hotA hai / zeSa jo lattAha parISaha haiM ve bhI eka jIva meM eka sAtha ho sakate haiN| isa prakAra kula unnIsa parIpara eka sAtha eka jIva meM honA saMbhava hai| kilI AtmA meM kisI samaya eka hI parIpaha pAyA jAtA hai, kilI meM eka sAtha do ho sakate hai, kisI meM tIna aura kisI meM cAra kA saMbhava hai| isa prakAra unnIla parISaha taka eka sAtha eka AtmA meM ho sakate haiN| bIla, ikkIla yA vAIsoM parISaha kisI AtmA meM eka sAtha nahIM ho sakate / isakA kAraNa pahale hI batalAyA jA cukA hai ki zIna aura uSNa meM se eka tathA zayyA niSayA aura caryA meM se koI eka hI parISaha hotA hai| isa prakAra vAIsa meM se tIna parISaha kama ho jAte haiN| zIna aura ukSaNa meM sahAnavasthAna kA (eka sAtha na raha sakanA) cirodha hai / ce eka dUsare kA parihAra karake hI raha sakate haiN| eka jIvamAM eka sAthe thaI zake che bAkInA je sattara parISahe che te badhA ja eka jIvamAM ekI sAthe hoI zake che. A rIte kula ogaNIsa parISaha ekI sAthe, eka jIvamAM saMbhavI zake che. kaI AtmAmAM kaI samaye eka ja parISaha jovAmAM Ave che, kaImAM ekI sAthe be heI zake che, keImAM traNa ane kaImAM cAra saMbhavI zake che. A rIte ogaNIsa parISaha sudhI ekI sAthe eka AtmAmAM hAI zake che. vIsa, ekavIsa agara bAvIse-bAvIsa parISaha koI AtmAmAM ekI, sAthe hAi zakatAM nathI, enuM kAraNa pahelAM ja patAvI devAmAM AvyuM che ke zIta ane uSNumAMthI eka tathA zamyA, niSadyA ane carcAmAMthI koI eka ja parISaha hoya che. A rIte bAvIsamAMthI traNa parISaha e chAM thaI jAya che. zIta ujJamAM sahAnavasthAna (ekI sAthe na rahI zakavuM) virodha che. teo ekabIjAne parihAra karIne ja rahI zake che.
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 tu. 16 ekasminjIve katiparISahasaMbhavaH 247 pahasya sambhave dvayorabhAvaH zayyAparIpahe sati nipayA carzaparIpahayorasadbhAvaH, niSadyAparIpahe sati zayyA caryA parISahayorabhAvaH, caryAparIpahe sakhi tu zathyA niSadyAparISayorasadbhAva eva tiSThati, ataeva ayANAM varjanaM kRtam / athaiva prajJA'jJAnaparISahayorapi sahA'navasthAnalakSaNavirodhAt tayorekasyaiva parIpahasya ekAtmani ekadA sambhava iti cet 3 ucyate zrutajJAnA'pekSayA prajJAparI pahalyA, 'vadhijJAnA'pekSayA cA'jJAnaharI paDalya ekadaikAtmani sambhavena virodho nAsti / tathA ca kSutpipAsAdInAM dvAviMzatiparIpANAM madhye ekAdayo yAvad A ekonaviMzatiH parIpahA yugapade kAtmani bhajanIyAH, natu kadAcid ekAtmani viMzatiH ekaviMzati dvAviMzaviLa, uktayukteH // 16 // isI prakAra zara, niSadyA aura carcA meM se hilI eka kA ladbhAva hone para do kA akhAva hotA hai| agara zayyAparISaha hogA to niSadyA aura caryA parISaha nahIM hoMge, niSadyA parISaha ke hone para zayyA aura caryA parISaha nahIM ho sakate aura caryA parIpakSa ke hone para zayyA aura niSadyA parISaha nahIM ho laate| zaMkA-prajJA aura ajJAna parISaha meM bhI sahA'nayasthAna kA virodha hai, ataeva ina donoM meM se bhI eka AtmA meM eka sAtha eka hI parISaha honA caahie| samAdhAna--prajJoparISaha zrunajJAna kI apekSA se hai aura ajJAna parISaha avadhijJAna kI apekSA le / ataeva ina donoM meM pArasparika virodha nahIM hai aura jaba virodha nahIM hai to donoM eka sAtha ho sakate haiN| isa prakAra bAIsa parISahoM meM se eka rahe lekara unnIla parISaha A rIte zayA, niSadyA ane carcAmAMthI koI ekane sadbhAva hovAthI baMnene abhAva thaI jAya che. agara zayyA parISaha haze te niSadyA ane carthI parISaha hoI zake nahIM ane jyAre carcAparISaha hoya tyAre zayyA ane niSadyA parISaha hoI zakatA nathI. zaMkA-prajJA ane ajJAna parISahamAM sahAnavasthAna ne virodha che AthI baMnemAMthI paNa eka AtmAmAM eka sAthe eka ja parISaha hovo joIe. samAdhAna-prajJA parISaha zrajJAnanI apekSAthI che ane ajJAnaparISaha avadhijJAnanI apekSAthI AthI A baMnemAM pArasparika virodha nathI ane je virodha nathI te baMne ekI sAthe hoI zake che, A rIte bAvIsa parISahomAMthI ekathI laIne ogaNIsa parISaha sudhI
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthasUtre pUrvamahArambha mahAparigrahAdayo nAraka tirthaGmayuSyAyupA bhAvanA pratipAdita: tantra-svabhAvabhAdavena manuSyAcapa Astrako bhavatIti tadAsanivAraNArtha vratAdi paripAlanIyam yadvA ete dvAviMzatiH parIpahA vratezceva bhavantIlyato'na vratAdhikAramAha vratazca samyaktva mantareNa na sambhavatIti pUrva samyaktvasvalpamAha mUlam-jiNa vayaNaladahaNaM // 17 // chAyA-jinavacanazraddhAnaM rAsyaktvam / 17 mUlam-hiMlAIhito visaIcAyaM // 18 // taka eka AtmA meM eka sAtha najAnIyA hai| eka hI AtmA eka hI kAla meM pIlA, ijhIsa athavA bAIla varISaha saMbhava nahIM hai| isa viSaca thukti pahale phahI jA cukI hai // 16 // pahale mahAraMbha mahAparigraha Adi narakAyu. tithaMcAyu aura manuvyAyu ke kAraNoM kA pratipAdana kiyA gayA thA, vahAM yaha nirUpaNa kiyA gayA thA ki svabhAva kI mRdutA se manuSdhAyu kA Asrava hotA hai| ina AyuoM ke Asrava ko rokane ke liye vratoM kA pAlana karanA cAhiye / athavA vratoM ke badalAva meM hI yaha parISaha hote haiN| ataeva vratoM kA adhikAra karate haiN| kintu samyaktva ke vrata nahIM ho sakate isa kAraNa sarvaprathala lAsvAdana kA svarUpa batalAte haiM 'jiNavadhaNa sahahaNaM lammata' // 17 // sUtrArtha--jina vacanoM kA zraddhAn (zraddhAkaralA) samyaktva hai // 17 // eka AtmAmAM ekI sAthe hoI zake che eka ja AtmAmAM, eka ja kALamAM vIsa, ekavIsa athavA bAvIsa parISaha hoI zakatAM nathI A viSayamamAM yukti agAu kahevAmAM AvI gaI che. 16 A pahelAM mahAraMbha, mahAparigraha Adi narakAyu, tiryaMcAyu ane manuSpAyunA kAraNenuM pratipAdana karavAmAM AvyuM hatuM, tyAM e paNa nirUpaNa karavAmAM AvyuM hatuM ke svabhAvanI mRdutAthI manuSyAyune Asava thAya che. A AyuonA Asravane rokavA mATe vratanuM anuSThAna karavuM joIe athavA tranA sabhAvamAM ja A parISaha hoya che AthI vatane adhikAra rahIe chIe paraMtu samyaktva vagara vrata thaI zake nahIM AthI sarvaprathama samyaktvanuM svarUpa batAvIe chIe- bhUlam-jiNavayaNasahaNaM sammatta' // 17 // - sUtrArtha-jinavacamAM zraddhA rAkhavI samyakrava che. 1LA
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 - 17 - chAyA hiMsAdibhyo virati vratam | 18/B-AGN . 18-24 vistyadivratanirUpaNam -1 x N - mUlya - taM lamao desao maha a " F chAyA - tat sarvato dezatI, bhada - ca / 19 -dhUpa-sabao aNagArarasa, te paMca dalao, agara te hai au bArasa ||20|| 1971 chAyA - sarvato'nagArasya, tAni paJca, dezavo'vAriNaH tigharA / 20 mUlam - tAI bArasa, aNuvvaya guNavvaya- sikkhAyaya kSetrA chAyA-- tAni dvAdaza pani 'aNutra guNavrata- zikSA salaga 1 'hiMsAI hito ciraI // 1 ARE YOU BF 2073/2 - hiMsAdipApoM se nivRtaH // 18 // 'taM sandeo yahaM aNU' // 19 // sUrya-cirati do prakAra kI sarva pirati / sarvavirati ko hI kahate haiM, deza virati ko anAhate hai hai / 'labbabho aNagArastra, te paMca, dekhabhI AgarisTa) se caika h sUtrArtha--sarvavirati anagAra-sAdhu ke hote hai pa dezavirati rUpa brana gRhastha zrAvaka ke hote haiN| ve bAhera 'lAI vA aya, guNavyaya-sikkhAya // 21 // samArtha--aNuvana, guNana aura zikSAyoM ke me se ke vrata bAraha prakAra kA hai // 2 // 3 17 ise " mUlamU- hiMlAI hito viraI vaya 18 -E sUtrIya hiMsA Adi pApAthI nivRtta thavu vrata kahevAya che 'AI ,,, mUlam - taM saGghabao desao saha aNUya S 18. sutrArthI - vizti se adhAranI hai-sRrva virati bhane herA virati sarva viratine mahAvrata kahe che, dezaviratine aNuvrata kahe che. 19 varI hoya '''',,': mUlasU+, khabAo, aNagArarasa te paMca, dekhao AgurisTa, ve vArasa // 20 // sUtrA-savirati aNugAra sAdhune hAya che te pAMca che dezavirati Si vrata grahasthA zravane hoya. che. te bAra hoya 20 # STUD mUlam - tAI bArasa, aNuvvavaya, guNavva- sikhAvayabheyA // 2 sUtrArtha-bhabhuvaMtA, gurutAne zikSAprata nAgarathI zrIvAmA vrata mAra prakAranA che. aa215 ta0 32
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtre 350 __yUlam-tastha aNuvvayAI paMca, thUla-hiMsA-musAvAyateNika mehuNa-pariggahaviramaNabheyA // 22 // chAyA-tANuvratAni paJca, sthUlahiMsA mRpAvAda-stainya maithuna-parigrahavira praNabhedAt // 22 // mUlam-guNavayAI tinni, disivvaya-uvabhogaparibhogaparilANa aNaTUdaMDaviramaNabheyA // 23 // chAyA-guNaghratAni trINi, dignato-pabhogaparibhogaparimANAnarthadaNDaviramaNa. bhedAm // 23 // ___ mUlaya--sikkhAvayAI cattAri, sAmAiya-desAvagAsiyapolahovavAsa-atihisaMvibhAgabheyA // 24 // tastha aNudhvayAI paMca thUla hiMsA musAvAya-teNika mehuNa-parigAnizmaNabheyA' // 22 // strArtha--aNuvrata pAMca hai-(1) sthUla hiMsAviramaNa (2) sthUla mRSAbAdaviramaNa (3) sthUla steyaviramaNa (4) sthUla maithuna viramaNa aura sthUla parigraha viramaNa // 22 // 'guNavvayAI tinni, disinvaya uvabhogaparibhogaparimANaaNaTTha daMDaviramaNabheyA // 23 // sUtrArtha--guNavrata tIna haiM-dizAvrata, upabhoga paribhoga parimANa aura anarthadaNDa viramaNa // 23 // ' 'sikkhAvayAI cattAri, sAmAiya-desAvagAsiya-posahovavAsa atihisaMvibhAgabheyA // 24 // mUlamU-tattha aNuvvayAI paMca thUla-hiMsA-musAvAya-teNika-mehuNaparigahaviramaNabheyA // 22 // sUtrA-mAvrata pAya cha-(1) sthUhisA virabhaY (2) sthUbhRSAvAha virama (3) sthUrataya virabha (4) sthUNabhaithuna vi2bhae mana (5) 2thuujparigraha viramaNa. .rarA mUlam-guNavvayAI tinni, disivvaya-uvabhoga paribhoga parimANa aNaTudaMDa viramaNabheyA 23 sUtrArtha-guNavrata traNa che-dizAvrata, uvaga paribhega parimANa ane anarthadanDa viramaNa. ra3 ___ mUlam-sikkhAvayAiM cattArI, sAmAiya-desAvagAmiya-posahovavAsamatidisaMvibhAgabheyA 24
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 sU. 25 hiMsAsvarUpanirUpaNam chAyA-zikSAtratAni catvAri, sAmAyika dezAvakAzika-poSadhopavAsA-tithi saMvibhAgabhedAt / 24 mUlam-pamattajogA pANAivAyo hiMsA // 25 // chAyA-pramattayogAva-mANAtipAto hiMsA 25 tatvArthadIpikA-pUrva tAvat-mahArambha mahAparigrahAdayo nAraka-tiyaG. manuSyAyuSA mAtra vo bhavatIti pratipAditam, tatra-mahArambha mahAparigrahAdI hiMsA'vazya bhAvinIti hiMsAsvarUpamAha-pamattajogA' ityaadi| pramattayogAtmANAtipAtohiMsA, tatra pramattayogAt pramAdyati, iti pramattaH pramAdapariNata AtmA, pramAdazca -kaSAyanimittaka AtmapariNAmaH / kaSAyatvaM vA pramAdaH kaSAyANAM pramAdahetutvAt sUtrArtha--zikSAbatacAra haiM-sAmAyika, dezAvakAzika poSadhopavAsa aura atithisaMvibhAga // 24 // 'pamattajogA pANAivAyA hiMsA // 25 // sUtrArtha--pramAda yukta yoga se prANoM kA atipAta karanA hiMsA hai // 25 // 5. * tattvArthadIpikA--pahale pratipAdana kiyA gayA thA ki mahAraMbha 'aura mahAparigraha Adi narakAyu, tiyecAyu aura manuSyAyu ke Asrava haiN| mahAraMbha aura mahAparigraha Adi meM hiMsA avazya hotI hai, ataeva hiMsA kA svarUpa kahate haiM pramatta yoga se prANoM kA atipAta karanA hiMsA hai| pramAda se yukta AsmA pramatta kahalAtA hai / kaSAya ke nimitta se hone vAlA AtmA kA pariNAmavizeSa pramAda kahA jAtA hai / athavA kaSAya hI sUtrArtha-zikSAvrata cAra che-sAmAyika, dezAvakAzika, pauSadhepavAsa ane atithisaMvibhAga. pArakA mUlam-pamattajogA pANAivAyA hiMsA // 25 // sUtrArtha-pramAdayukta yegathI prANane atipAta kara hiMsA che. 2pA tatvArthadIpikA-pahelA pratipAdana karavAmAM AvyuM hatuM ke mahAraMbha ane mahAparigraha Adi narakAyu tiryaMcAyu ane manuSyAyunA Asava che. mahAraMbha ane mahAparigraha AdimAM hiMsA avazya hoya che AthI ame hiMsAnuM svarUpa kahIe chIe pramatta egathI praNene atipAta kara hiMsA che. pramAdathI yukta AtmA pramatta kahevAya che. kaSAyanA nimittathI thanArA AtmAne pariNAma vizeSane pramAda kahevAmAM Ave che, athavA kaSAya ja pramAda che kAraNa ke te
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 titvArdhasUtra, tahAna mamattaH pazyate / yadvA-indriyANAM pracAramabaMdhAryA'parAmazyA 'vicAmika 'tamAna asmiA~ mamattaH / yadvA arddha kapAyodaya pratiSTaH bhANAtipAtasya hetu sthito'pi yo'hiMsAgaM zAThayena kapaTena, dambhena yatnaM . vidhatte netu paramArthena se pramatta ucyate ! athavA nimnokta paJca prabhAdopetatvAtmamattA, paJca pramAdA yathA majaM vilayakesAyAM niMdAdhikahAya paMcamI bhnniyaa| kA eepaMca panAyA jIva pADe tilasAre // 1 // samipayakapAyAH nidrAvikathA ca paJcamI bhaNitAne , -kI / ese eJca pramAdA jIva bhAsayanti saMsAregAzA : 2 iti samavasyA''tmanAbhyoga manovAkkAyakriyArUpaH mamattayogAta indri yAdInAM dazANAnAM yathAsambhavamatipAto vyaparopaNaM, viyojana hiMsA // 25 // pramoda kyoM vivAha maMsAda ko kAraNa hai / jo pramAda-vAlA ho vaha yA binA viveka ke-anasamajhe, anasoce pravRtti karane vAloM AramI pramatta hai / athavA jisake tIna kapAya kA udgha ho aura jo hiMsA ke kAraNoM meM sthita hokara bhI dhUrtatA kapaTa-yA-daMbha se yatanA karatA ho, pAramArthika rUpa se nahIM, use pramatta kahate haiM / athavA jo pAMca prakAra ke prasAra Ayukta ho vaha pramatta kahalAtA hai| pAMca pramAda isa prakAra haiM laya indriyoM ke viSaya krodhAdi kaSAya, nidrA aura vikathA, ye camArajIna ko- saMsAra meM arthAta janma-maraNa ke cakra meM girAne vAle haiN| samAna azmA kA yoga- arthAt mana-vacana kAgha kA vyApAra pramatta. yogamahalAtA hai| pramatta yoga se indriya dasa-prANoM kA yathA-saMbhavaH viyAga karanA hilA hai // 25 // . . . . . . . .--- - - pramAdanuM kAraNa che. je pramAdI hoya te athavA viveka vagara, vagara samayevagera vicace pravRtti karanArI Atma pramatta che athavA jene tIvra kaSAyane udaya thAya temaja je hiMsAnA kAraNomAM sthita thaine paNa dhUtA- kapaTa athavA daMbhathI bhUtanA karatA hoya, pAramArthika rUpathI nahI tene prema kahe athavA ci prakAranI pramAdethI yukta hoya te pramatta kahevAya che. pAyAmAI gaI pramANa ----- - - "ndriyAmA viSaya, dhAdipAya, nidrA bhane vizthA, 'mI pAya prada saMsAramAM arthAt janma-maraNa cavAmAM paDanAra kahyAM che. pramatta AtmAne cAga arthAt mana vacana kAyAne pAra pramattayAge kahevAya chepremagathI Idhi Adi deza praNeno yathAsaMbhava viyoga 421 DisA imum t...'
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ % 3D : --- -. .. dIpikA-niyukti TIkA ma. 7 sU. 25 hiMsAsvarUpanirUpaNam tatvArthaniyuktiH pUrvamUtre mahArambhamahAparigrahAdayo nAratiya manuSyAyuSAmAnavo bhavatIti pratipAditam,lahArambha mahAparigrahAdau hiMsA'vazyambhAvinIti hiMsAsvarUpamAha-'phasata jogA pANAvAyo hilA': iti / pramacayogAt-madyaviSayAdibhiH paJcabhiH samAdeH pramAcatIti pramattaH AtmA tana-mamAdAH paJca,yathA-- -- 'majjaM vilayakalAthA nihAdikAya paMcamI bhnniyaa| . ... ... ee.paMca pakSAyA-jIvaM pAti saMsAre // 1 // ..- madha viSayakaSAyA nidrA vikathA ca paJcamI bhnnitaa| . . , ete paJca pramAdA jIvaM pAtayanti saMsAre // 1 // iti, - tatra madha zIdhvAdikaM prasiddhaM tacca-mamAyahetutvAnmadhaM pramAdaH 1 viSayAH paJca sparzanAdi paJcendriyajanyatvAt 5 kapAyA krodhAdayazcatvAraH 4 nidrA, nidrA nidrAdi...satyArthaniyukti--pUrva mUtra meM batalAyA gayA thA ki mahAraMbha, mahA parigraha Adi zabdale paJcendriya badha, madyamAMsa kA sevana karanA nAraka, tiryaMca aura manuSyagati Adi ke kAraNa haiM, mahAraMbha aura mahAparigraha Adi meM hilA - kA honA anivArya hai, isa kAraNa yahAM hilA kA svarUpa kahate haiM - - . . . . . . . ... : -... --~-- .. pramattayoga se prANoM kA atipAtra * karanA hiMsA hai| pramatsayoga arthAt madya viSaya Adi jAMca prabhAdoM se yukta AtmA ke vyApAra se prANoM kA jo viyoga hotA hai, use hilA kahate haiN| pramAda pAMca haiM, yathA 'maca, viSaya, kaSAya, nidrA:-aura- vizthA, ye pAMca-pramAda jIva ko saMsAra meM paribhramaNa karAte haiN-||1||. . . . . ., " sIdhu Adi madirA ko adya kahate haiM / yaha loka meM prasiddha hai / madya .. tannAtha niryukita -pUrvasUtramAM batAvavAmAM AvyuM hatuM ke mahAraMbha mahAparigraha Tha Adi zabadathI paMcendriyavadha, dare mAMsanuM sevana karavuM-nAraka tiyaca ane, manuSyagati AdinAM kAraNe che. mahAraMbha ane mahApasthi AdimAM hiMsAnuM devuM anivArya che, AthI ahIM hiMsAnuM svarUpa kahIe chIe1. 9 prasanna rogathI prANeneviga ura hiMsA che pramataga arthAt dArU viSaya Adi pAMca pramAdezI vyakta AtmAnuM vyApArathI prANane je viga thAya che tene hiMsAnuM kahe che. prasAda pAMca che jevA ke-- - : " ___bha viSaya, upAya, nima-vithA, "An pAya pramAH vane sasArama, parizramAya 42zavanAsa 'che. // 1 // ' : - sAdhu. ni :madha cha / 2 mA prasiddha 2. 25zana, - -
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ ManestheadlivoramataindestruaMaNMIUMeraaaaamwada Milindime tatvArtha 254 bhedAtpaJcavidhA 5 vikathA strI, bhakta, deza, rAjabhedAccaturvidhA4 ityevamekonavizatibhedabhinnAH pramAdAH pazca, tadvArako rAgadvepA tatpariNata AtmA pramatta ucyate, pramattasya yogo vyApArazceSTA, pramattasyAtmanaH kapAyAdiceSTA, tasmAt pramattayogAt pramattavyApAreNa prANAtipAtaH prANavyaparopaNaM hiMsA pramattayogamAsAdya prANAtipAtaM kunnAtmA hiMsAM niSpAdayati / prANAH paJcendriyANi manobAkAyAH mANApAna mAyuzceti daza vidhAH dravyapariNAmalakSaNaH pRthivyAdi. ko pramAda kA kAraNa hone se pramAda kahA hai| sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu aura zrotra indriyoM ke viSaya sparza odi pAMca haiM / krodha Adi kaSAya cAra haiM / nidrA pAMca prakAra kI hai-nidrA, nidrA-nidrA, pracalA, pracalApracalA aura stthAnadhi / strI kathA bhktkthaa,| (bhojanakathA) dezakathA aura rAjakathA ke bheda se vikathA ke cAra bheda haiN| isa prakAra pramAda ke unnIsa bheda haiM / inake kAraNa AtmA meM rAga-dveSa kI utpatti hotI hai| jo AtmA prasAda yukta hotA hai vaha pramatta kahalAtA hai| pramatta ke yoga arthAt vyApAra yA ceSTA ko pramattayoga kahate haiN| pramatta AtmA kI ceSTA se prANoM kA viyoga honA hiMsA hai| pramattayoga ko prApta hokara prANAtipota karatA huA AtmA hiMsA ko utpanna karatA hai| prANa dasa hai-pAMca indriyAM, mana, vacana, kAya prANApAna aura Ayu, ye dradhya prANa kahalAte hai aura pRthvIkAya Adi meM yathA yogya rUpa se pAye jAte haiM, arthAt ekendriyoM meM cAra, dvIndriya meM chaha, rasanA vraNa, cakSu ane zretra indriyanA viSaya sparza Adi pAMca che. krodha mAhi SAya yA2 cha. nidrA pAMya 4:2nI cha-nidrA, nidrAnidrA, prayA, pracalApracalA ane tyAnadhi strIkathA, bhattakathA (jana saMbaMdhI kathA) dezakathA ane rAjasthAnA bhedathI vikathAnA cAra bheda che. A rIte pramAdanA ogaNIsa bheda che. AnA kAraNe AtmAmAM rAgadveSanI utpatti thAya che. je Ama pramAdayukta hoya che te pramatta kahevAya che. pramattanA ga arthAt vyApAra athavA ceSTAne pramattayega kahe che. pramatta AtmAnI ceSTAthI prANeno viga the hiMsA che. pramattayogane prApta thaI ne prANAtipAta karate thake AmAM hiMsAne utpanna kare che. prANa daza che-pAMca Indri, mana, vacana, kAyA, prANu pAna ane Ayu A dravyaprANa kahevAya che ane pRzvikIya AdimAM yathAga rUpathI jovAmAM
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 sU. 25 hiMsAsvarUpanirUpaNam 255 kAyeSu yathAyogya mavasthitA stepA matipAto vyaparopaNam apanayana mAtmano viyojanaM pRthakkaraNaM hiMsA / uktaJca 'paJcendriyANi 5 trividhaM valaJca 3 ucchavAsa nizvAsa 1 mthaanydaayuH| prANadazaite bhagavadbhiruktA steSAM viyogIkaraNantu hiMsA // 1 // ___ athavA-yayA''tmapariNatikriyayA prANavya paropaNaM bhavati, sA kriyA varta samavetA hiMsA ucyate, tatra-pramatta eva hiMsako bhavati nA'pramattaH / sa khalupramatta Apta puruSoktAgamanirapekSo dUrIkRtA''rSasUtropaddezaH svacchandatayA prabhAvita kAyAdivRttiH ajJAnapUrNaH mANiprANA'paharaNamavazyaGkaroti / sA khalu hiMsA zrIndriya meM sAta, caturindriya meM ATha, asaMjJI paMcendriya meM nau aura saMjJI pacendriya meM dasa prANa hote haiM / kahA bhI hai___ 'pAMca indriyAM tIna bala (manovala, vacanabala, kAyabala), ucchvAsa nizvAsa aura Ayu, ye dasa prANa bhagavAna ne kahe haiM / inameM se kisI kA bhI viyoga karanA hiMsA hai' // 1 // ____athavA AtmA ke jisa pariNAma (adhyavasAya) se prANoM kA vyaparopaNa hotA hai. use himA kahate haiN| yaha bAta dhyAna meM rakhane yogya hai ki pramatta jIya hI hiMsaka hotA hai, jo pramAda se rahita hai vaha hiMsaka nahIM hotaa| pramAdI puruSa Apta janoM dvArA praNIta Agama kI paravAha nahIM karatA, RSi praNIta Agama se pratikUla vyavahAra karatA hai, kAya Adi kA svacchanda rUpa se vyApAra karatA hai evaM ajJAna se paripUrNa hotA hai| vaha avazya hI prANiyoM ke prANoM kA praNAza karatA hai| Ave che, arthAta ekendrimAM cAra, dvIndrimAM che, teIndriyamAM sAta caturidriyamAM ATha, asaMjJI paMcendriyamAM nava ane saMjJI paMcendriyamAM daza prANa hoya che kahyuM paNa che pAMca Indriye, traNa baLa (manebala, vacana baLa kAyabala) ucchavAsa nizvAsa ane Ayu A daza prANa, bhagavAne kahyA che. AmAMthI keIne paNa vicAga kara hiMsA che. nA athavA AtmAnA je pariNAma (adhyavasAya)thI prANane nAza thAya che tene hiMsA kahe che. e vAta dhyAnamAM rAkhavA gya che te pramatta jIva ja hiMsaka hoya che, je pramAdathI rahita che te hiMsaka hatA nathI. pramAdI purUSa Aptajane dvArA praNIta AgamanI paravA karatuM nathI, chaSipraNIta AgamathI pratikULa vyavahAra kare che, kAyA Adine svacchanda rUpathI vyApAra kare che ane ajJAnathI paripUrNa hoya che, te amita prANIonA prANanA , vinAza kare che.
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ da . . . " ' . . : ... ... " : dvividhA, dravyabhAvabhedAt / tatra dravyataH pANinAM prANavyAropaNaM bhAvata Atmano malina pariNAmaH / tatra prANAtipAtaviratasya sopayoga viharato muneryA pAdanyAsena mANirakSA pravRttasyApi kazcit mANimaNavya paropaNarUpA hiMsA. bhavet sA bhAvahiMsA, tathAhi krodhAdi va pAzadi pramAdAdhInasya vyAdhasyA''kRSTacApasya dravya hiMsA, na tu bhAvataH iti / saMhapunaH bhovataH prANAtipAto. bhavati sA bhAvahiMsA, tathA hi-krodhAdi, kaSAyAdi pramAdAdhInasya vyAdharayAkRSTacApasya vANaviSayavatine hariNa buddizya prakSiptabANasya bANapatanakAlAtmAgela. taddezA dapasane hariNe'zuddhacittatvAdeva ghANAtipAtA'karaNe'pi dravyato'pi naSTepi - hilA do prakAra hI hai-devyatimA aura bhArahilA prANI ke prANoM kA vizega karanA dravyAhiMkSA hai aura AtmA kA malina pariNAma honA AvahitA hai| jo muni pANAtipAta, se nivRtta ho cukA hai, yatanA pUrva vicaraNa kara rahA hai aura jIvoM kI rakSA meM sAvadhAnI varta rahA hai, usake pAMca rakhane he. yadi milI jI kA ghAta ho jAya to vaha kevala dravyAhissA hai, bhAvanA nhiiN| adhyavasAyapUrvaka jo prANAtipAta kiyA jAtA hai, vaha bhAhilA hai| koI dhyAdha krodha Adi kaSAya ke adhIna ho rahA hai, usane hiraNa ko karane ke lie vANa khIMcA aura ule choDA, maMgara isa bIca hiraNa eka sthAna se dUsare sthAna para calA gayA aura use vANa nahIM laga paayaa| isa prakAra prANAtipAta hI nahIM huA-dravyaprANoM kA dharopaNa nahIM huA, aura isa kAraNa dravdhahiMsA nahIM huI, phira zrI vyAdha kA' cittaM azuddha * * hiMsA be prakAranI che-hiMsA ane bhAvahiMsA praSTine mANane viga karavo dravyahiMsA che ane AtmAnuM malIna pariNAma hovuM bhAvahisA che je muni prANAtipAtathI nivRtta thaI gayA che, yatanApUrvaka vicaraNa karI rahyA hoya ane jenI rakSAmAM sAvadhAnIvALA rahe che, temanA paga mukavAthI je kaI jIvane ghAta thaI jAya te te kevaLa dravyahiMsA che, bhAvahiMsA nahIM. adhyavasAyapUrvaka je prANAtipAta karavAmAM Ave che te bhAvahiMsA che. keIzikArI krodha Adi kaSAyane tAbe thaI rahyo hoya, teNe heraNane mAravA mATe zarasaMdhAna karyuM hoya ane bANa choDayuM hoya paraMtu A daramyAna haraNa eka jagAethI anya sthaLe deDI, gayuM ane peluM bANa tene vAgyuM hoya to paNa A rIte prANAtipAta na thaye kathAnuM para paNa thayuM nahIM ane AthI dravyahiMsA thaI nahI te chatAM zikarInuM citta azuddha arthAt hiMsAmaya hovAthI tene hiMsAnuM pApa to jara /
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 sU. 26 mRSAvAdaravarUpanirUpaNam 257 mANini lagatyeva hiMsA yANavikSepakasya, hiMmara tvarUpeNA'' mapariNatisavAt svakRta sukRti dRDhA yukakarmapAt mRgasya tasthAnAtvalA ne, svaprayAse vipha. lo'pi hantuzcittaM ghAtakameva bhavati, manasaH kliSTatvAt / evaM tasyA'vizuddhamAvasya jighAMsoruktAnta pANiprANasamudAyasthale bhAvato hiMsA, yA vAdRza paristhitI mRgo mriyate tadA tatrobhAbhyAM dvAbhyAmapi dravyamAbhyAM samuditAbhyAM mavet / tatastasya pramattayogAtU prANAtipAtarUpA hiMsA bhavatItibhAvaH // 25 // mUlam-asaccAbhihAgaM musAvAo // 36 // chAyA-'asatyA'bhidhAna mRSAvAdaH // 26 // tattvArthadIpikA--pUrva tAvat prapattayogA prANAtipAtalakSaNaM hiMsA svarUpaM pANAtipAtAdivinivRtti lakSagatratavirodhitayA pratipAdinam, sampati-tadviro. arthAt hiMsAmaya hone se use hiMsA kA pApa lagatA hI hai / vyAdha kI AtmA kI pariNati hiMsArUpa hai, ataeva Ayu kA pragADha bandha hone se hiraNa usa jagaha se bhaga gayA aura vyAdha kA prayAsa saphala nahIM huA, phira bhI usakA citta to hiMsaka hI hai / kadAcit vyAdha ke dvArA choDA huA vANa lakSya para laga jAya aura mRga kA vadha ho jAya to aisI paristhiti meM dravya aura bhAva- donoM prakAra kI hiMsA hotI hai| isa prakAra pramattayoga se usa vyAdha ko prANAtipAta rUpa hiMsA hotI hai // 25 // 'asaccAbhihANaM musaavaao|' sUtrArtha-asatya kahanA mRSAvAda hai // 26 // tatvArthadIpikA-pahale pramattayoga se prANoM kA atipAta karanA hiMsA hai, isa prakAra hiMsA ke svarUpa kA pratipAdana kiyA gayA hai, jo lAge ja che. zikArInA AtmAnI pariNati hiMsa rU5 che, AthI AyuSyanuM pragADha banzana hovAthI haraNa te sthaLethI nAsI gayuM ane zikArIno prayatna saphaLa thayo nahIM te paNa tenuM citta te hiMsaka ja che. kadAcita zikArI dvArA cheDAyeluM tIra lakSya para vAgI jAya ane haraNane vadha thaI jAya-AvI paristhitimAM dravya ane bhAva-baMne prakAranI hiMsA thAya che. A rIte pramatta egathI te zikArInI prANAtipAta rUpa hi sA ha ya che. rakSA 'asaccAbhihANaM musaavaayo| sUtrArtha--asatya kahevuM mRSAvAda che parado - tavAthadIpikA-cA pahelA pramatta rogathI prANone atipAta kare hiMsA che, A rIte hiMsAnA svarUpanuM pratipAdana karavAmAM AvyuM, je ta 33
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ taravAsa 659 dhitayA pramaprAptasya dvitIyasya mRpAvAdasyA'nRtasya svarUpaM nirUpayitumA 'asaccAlihANaM susAbAo' iti / asatyA'bhidhAnam -sacchandasva prazaMsA: rUpo'rthaH na sad-asad aprazastam, asadhuktam asatyam atRtam, RtaM satyam, la Rtam anTanam prAzastyarahitaM pramattayogAd yadabhidhAnaM vacanaM sa mRpAvAda ucyate / tathA ca-amato'prazastasya vidyamAnArthasthA'vidyamAnasya vA pANipIDAkArakasya vacanasya yadabhidhAna-kathanaM tadanurUpo mRpAvAdaH, pramattayogAdyaducyate sada nRtaM bhavati / evaJca-rad hiMsAtma vacanaM tadantamiti bodhyam yad-vacanaM pharNakarkazaM karNazUla prAyaM hRdayaniSThuraM manaH pIDAkaraM vimalApamAya viruddhapaLApakalpaM viruddhazcarna prANivadha bandhanAdi janaka vairakAraka kalahAdikaram ustrAsa. prANAtipAta viSaNa brAjhA virodhI hai, aba dUsare vanavirodhI mRSAbAda rUpa alastha kA svarUpa kahate haiM. alatya bhASaNa karanA vRSAvAda kahalAtA hai| 'sat' zabda kA prazaMsA rUpa artha hai / jo 'sat' na ho vaha 'amat' arthAt aprazasta / 'asat' le jo yukta ho use asatya kahate haiM arthAt anRta / Rta kA artha hai mastha, jo Rna na ho so annna arthAt prazastatA se rahita / pramattayoga se asatya kahanA sRSA zAda hai / isa prakAra aprazasta vacana kA tathA vidyamAnArthaka yA avidyamAnArthaka pIDAkArI vacana kA kathana karanA mRSAvAda hai| tAtparya yaha hai ki jo vacana hiMsAtmaka hai vaha asatya hai / jo vacana kAnoM ko kaThora lagatA hai, kAnoM meM kAMTe kI taraha cumatA hai, hRdaya ko niSThura pratISa hotA hai, mana meM pIDA upajAtA hai jo vilApa jaisA hai-viruddha palApa jaisA hai, virudva hai, prANI prANAtipAta viramaNavratanuM virodhI che. have bIjA vratavirodhI mRSAvAda rUpa asatyanuM svarUpa kahIe chIe asatya bhASaNa karavuM mRSAvAda kahevAya che. "sat " zabdane prazaMsA rUpa artha che. je "sa" na hoya te "asa" arthAta aprazasta asathI je yukta hoya tene asatya kahe che arthAt amRta tane artha che satya, vAta na hoya te atRta arthAta prazastatAthI rahita pramatta rogathI asatya kahevuM mRSAvAda che. A rIte aprazasta vacananuM kathana karavuM mRSAvAda che. tAtparya e che ke je vacana hiMsAtmaka che te asatya che. je vacana kAne karkaza lAge che, manamAM kAMTAnI jema khuMce che, hRdayane niSThura bhAse che, manamAM duHkha upajAve che, je vilApa jevuM che-virUddha pralA5 jevuM che, virUddha che, prANInA vadha athavA madhanane pitA che, vairavRttivALuM che, kalaha
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 sU. 26 mRpAvAdasvarUpanirUpaNam karam AcAryopAdhyAya gurvAdhavajJAkaraM bhavati, tatsarvamanta mucyate / anRtasya vivakSA'pi anRtavacanopAyacintanamapi prabhattayogAdanRtaM bodhyam // 26 // tattvArthaniyuktiH-pUrvasUtre-hiMsAdi viradilakSaNavataghaTakatayopAttAnAM hiMsA'nRtasteyamaithunaparigrahANAM madhye prayamaM hiMsAyAH svarUpaM nirUpitam, samprati-kramamAptasya dvitIyasya mRpAvAdasya svarUpaM nirUpayitumAha-'asaccAbhihANaM musAdhAo' iti / asatyA'bhidhAnam-pramattayogAt asadabhidhAnam, sacchandaH prazaMsAbAcI sataH prazastasya bhAvaH satyam na satyam-asatyam, apazastam abhidhAnaM-vacanaM mRSAvAda ucyate, abhidhAnazabdo bhAvaptAdhanA-karaNasAdhano vA bodhyaH / tathA ca pramattaH kAyavAGmanoyogaryadasadabhidhAnaM prayuke, tadanRtake vadha yA bandhana kA janaka hai, baira kAraka hai, kalaha Adi ko utpanna karatA hai, trasotpAdaka hai, AcArya upAdhyAya athavA guru Adi kI avajJA karane vAlA hotA hai, vaha sama ana kahalAtA hai| anRta bhASaNa kI icchA karanA aura anna bolane kA upAya socanA bhI pramattayoga ke kAraNa anna hI hai, aisA samajhanA cAhie // 26 // . tattvArthaniyukti--hiMsA virati Adi vratoM ke virodhI hiMsA, asatya, steya, maithuna aura parigraha meM se hiMsA kA svarUpa pahale kahA jA cukA hai / aba kama prApta dUsare mRSAvAda kA svarUpa kahate haiM pramAda ke yoga se asatya bhASaNa karanA bhUSAmAda hai / sat zabda prazaMsAvAcaka hai|st arthAt prazasta kA sAtha satya kahalAtA hai| jo satya na ho vaha asalya yA aprazasta, aisA vacana mRssaavaad| . - 'avidhAna' zabda mAnasAdhana athavA karaNa sAdhana samajhanA vagerene utpanna kare che, trAtpAdaka che, AcArya upAdhyAya athavA gurU vagerenI avajJA karanAra hoya che. A badhuM amRta kahevAya che. amRta bhASagunI IcchA karavI temaja anuta belAne upAya zodha e paNa pramatta ganA kAraNe amRta ja che, ema samajavuM joIe parado tasvAthaniyaMti-hiMsAvirati Adi vratanA virodhI hiMsA, asatya, teya. maitha parigrahamAMthI hiMsAnuM svarUpa pahelA kahevAI thayuM che have kRmaprApta bIjA mRSAvAdanuM svarUpa kahIe chIe pramAdanA rogathI asatya bhASaNa karavuM mRSAvAda che. sat zabda prazaMsAvAcaka che. sat arthAt prazasta bhAva satya kahevAya che je satya nathI te asatya athavA aprazasta, AvuM vacana mRSAvAdI che. maliyAna' za sApasAdhana mA 32sAdhana sabhA me,
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 tasvArthastra dhrucyate, tadevA'tRtaM mRpAbAda ucyate, mRgAvadanaM-mRpAbAdaH, abhidhAnaM vacanaM vAgyoga viSayaH, abhiniviSTacetamaH pramanasyAtmanaH karturabhipretapratipAdane sAdhakatamatvAta, kAyena kara-caraNanayanoSThAdhayakriyAbhiralIkAbhiH paraM matArayati vAcA'pya sada bIti manasA'pi paricintayati yad evaM khalu para vaJcanIyaH iti / tathA cA''ApuruSa praNItAgaye ninditaM nipaddhaMvA yadabhidhAnaM tat-asadabhidhAnaM khalu-mRpAvAda iti phalitam / taccA'pratyAbhidhAnaM dvividham, bhUtandriH abhUnobhAvanazca / tatra bhUtasya vidhamAnasya bastuno nino'palApo bhUtanihA, yathA-'nAsti AtmA' nAsti paralozaH' ityAdi / atra vidyamAnasyevAtmanaH zubhA'zu makarmaNAM phala. cAhie abhiprAya yaha hai ki pramAdayukta puruSa kAyayoga vacanayoga aura manoyoga se jo alat pacanoM kA prayoga karatA hai, vaha anta kaha. lAtA hai| anna ko mRSAvAda bhI kahate haiN| jipta ke citta meM Aveza utpanna hubhA hai aisA pramAdI puruSa apane iSTa abhiprAya ko vyakta karane ke lie agara hAthoM pairoM netroM evaM hoThoM Adi avayavoM kI mithyA deSTAoM mArA dUsare ko ThagatA hai, vacana se asatya bhASaNa karatA hai, mana se bhI aisA hI socatA hai ki dUsare ko kaise ThagA jAya, yaha lagha asatya hai / phalita yaha huA ki nindita yA niSiddha vacana asa nidhAna yA nRpAvAda kahalAtA hai| ' 'mRSAvAda do prakAra kA hai-bhUnanihanava aura abhUtodbhAvana / jo vastu vidyamAna hai usakA apalApa karanA bhUnanihanava hai, jaise-AsmA nahIM hai, paraloka nahIM hai, ityAdi kahanA / koI-koI zubha aura azubha sArAza e che ke pramAdayukta purUSa kALa vacanaga ane magathI je asat vacanethI prayoga kare che te amRta kahevAya che. amRtane mRSAvAda paNa kahe che. jenA cittamA Aveza utpanna thaye hoya e pramAdI purUSa pitAne gamatA abhiprAyane vyakta karavA mATe athavA hAtha, paga, AMkhe ane hoTha Adi avayavonI mithyA ceSTAo dvArA bIjAne chetare che, vacanathI asatya bhASaNa kare che, manathI paNa evuM ja vicAre che ke bIjAne kevI rIte chetarI zakAya, A badhuM asatya che. phalita e thayuM ke nizvita athavA niSiddha vacana asadabhidhAna athavA mRSAvAda kahevAya che. mRSAvAda be prakAranA che-bhUtanihUnava ane abhUdubhAvana je vastu vidyamAna che tene A lApa kare bhUtanihUnava che, jema ke- AtmA nathI, paraleka nathI vagere kahevuM. koI kaiI zubha ane azubha karmonA phaLa bhega. Crnama
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 sU. 26 mRSAvAdasvarUpanirUpaNam 261 moktuH anubhavituH sparaNakartuMzca nAstitva kecanA'jJAnamohamugdhAH janAH kalpayanti / evaM jIvAnAM sva-svakRta karmAnusAreNa sukhaduHkhaniyAmA tayA puNya pAparUpadharmA'dharmayorapi AptAgamamamANasidvamastitva kecana nAstikA mohAnA'numanyante / evam abhUtasya sadasadbhAvapratiSedhasyodbhAvana mabhUtodbhAvanaM bodhyam abhUtasyA'vidyamAnasya vA asadvastu svarUpasyod bhAvanam abhUtodbhAvana mucyate / tathAhi-yathA'vasthitA''tmasadbhAvanam asaMkhyeya pradezaparimANam pudgala cayopacayatAratamya prayuktazarIra vizezAzrayavazAt saGkocavikAsazAline rUpa-rasagandhasparzarahitam anekavidhakriyAyukta tiraskRtyA'bhUnamevArama tastra karmoM kA phala bhogane vAle aura smaraNa karane vAle AtmA kA, jo vAstava meM vidyamAna hai, niSedha karate haiN| aise loga ajJAna aura moha ke kAraNa mUDha haiM / jIvoM ko apane-apane kiye karma ke anumAra jo sukha yA duHkha prApta hotA hai, usake niyAmaka dharma-adharma haiM jinheM puNya aura pApa kahate haiN| ye donoM tattva Apna praNIta Agama se siddha haiN| phira bhI koI-koI nAstika ajJAna ke kAraNa unakA astitva svIkAra nahIM karate / yaha bhUta nihUnava asatya hai / isI prakAra jo vastu nahIM hai, usakA sadbhAva kahanA abhUnodabhAvana asatya samajhanA cAhie / abhUna arthAt avidyamAna vastu ko bhUta yA vidyamAna kahalA abhUtodUbhAvana hai / jaise koI-koI ajJAnI asaMkhyAtapradezI, pudgaloM ke caya-upacaya kI taratamatA ke anusAra nirmita zarIra meM rahane ke kAraNa saMkoca vikAsazIla, rUpa-rasa-gaMdha vanArA ane smaraNa karanArA AtmA ne je hakIkatamAM vidyamAna che. niSedha kare che. AvA leke ajJAna ane me hanA kAraNe mUDha che. jene pitApitAnA karelA karma anusAra je sukha athavA duHkha prApta thAya che tenA niyAmaka dharma-adharma che jemane puNya ane pApa kahe che A baMne tarata AsapraNata AgamathI prAmANita che tema chatAM kaI-kaI nAstika ajJAnanA ka raNe temanuM astitva svIkAratA nathI. A bhUtanidhruva asatya che. AvI ja rIte je vastu che ja nahIM tene rAdubhAva kahe e abhUtabhAvana asatya samajavuM joIe. abhUta arthAt avidyamAna vastune bhUta athavA vidyamAna kahevuM abhUte dubhAvana che jevI rIte ke. I-kaI ajJAnI asaMkhyAtapradezI, pugale nA caya-upacayanI taratamatA anusAra nimita zarIramAM rahevAne kAraNe saMkeca vikAsazIla rUpa-rasagaMdha-sparza rahita
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ nattvArthama samuhamA yanti kecana zAninaH yathA pAmArataNDaka pramANamAtro'yamAtmA vartane ASTa parvamAtro'mAmA, sUsadazavarNaH, niSkriya tyAdi / niSkriyatvanASS- sarvagatvena lithutvAt gamanAgamanavIkSaNabhojanAdi kriyAyAH kAyavAGmanaH karaNanitAyA amAvasyagantavyam, tadapyasada darzanam Atmano vibhUtve pramANAbhAvena vaMgatatvA'sambhavAda sarvagatasmAnmanaH sarvatra sarvopadhiprasAzca atha yopabhogopandhyadhiSThAnaM zarIraM nidhane tatraivoparabdhiH syAnnA'nyatra sparza se rahita aura aneka prakAra kI kriyAoM se yuka AtmA ko svIkAra na ghara ke abhUna Atmatatva phA kathana karate haiN| jaise-koI sAte tiAtmA ghAmAka (mAmA) ke cAvala ke yamayara, koI karate haiM aMgUThe ke parva ke parAbara hai, sUrya ke samAna varNavAlA hai, kriyAhIna hai| kriyAhIna hone kA kAraNa AtmA kI vibhunA arthAt vyApa. pAtA hai / mAhone ke kAraNa AtmA meM gamana, Agamana, avalokana, mojala Adi kriyAoM kA jo mana vacana aura kAya se utpanna hotI hai, abhApa hai| aisA mAnA latya nahIM hai, kyoM ki asmA ke vyApaka hone meM koI pramANa nahIM hai, ataeva usakA vyApaka honA asaMbhava hai| agara AtmA na vyApaka hotI to usakI sarvatra upalabdhi honI caahie| agara kahA jAya ki sugna duHkha ke upabhoga ko Ayatana zarIra jahAM niyamAna honA hai, vahIM AtmA kI upalabdhi hotI hai, jahAM zarIrabahotA vaha AtmA kI lo upalabdhi nahIM hoto isakA ane aneka prakAranI kriyAthI yukta amAne svIkAra nahI karIne abhUta AtmatatranuM kathana kare che. jema ke-kaI kahe che ke AtmA zyAmAka (kAma)nA cokhA jevuM che, koI kahe che-a gUThAnA Teca barASTra che, sUryanA jevA varNavALe che, diyAhIna che. kriyAhIna hovAnuM kAraNa AtmAnI vibhutA arthAtu vyApakatA che. vyApaka hovAne lIdhe, AtmAmAM gana, Agamana, avalokana, bhejana Adi kriyAono je mana vacana ane kAyAthI utpana thAya che-abhAva che e pramANe kahevuM satya nathI kAraNa ke AtmAnA vyApaka hovA mATenuM kaI pramANa nathI mATe tenuM vyApaka havuM zakya nathI. je Ama sarvavyApI hota te badhe ja tenI upalabdhi paNa hovI joIe a52 ema kahI zakAya ke sukhaduHkhanA upabheganuM Ayatana zarIra jyAM vidyamAna hoya che tyAM ja AtmAnI upalapi hoya che. jyAM zarIra na hoya tyAM AtmA paNa na hoI zake, Anu samAdhAna e che ke anyatra paNa
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 sU. 26 mRpAvAdasvarUpanirUpaNam 2:3 sadabhAvAt / iti cet ! atrocyate anyatrA'pe bahUnAM zarIrANAM savAt / atha svadharmA'dharmarUpA'dRSTotpAditazarIrAvacche ainakopa gopalabdhiH syAsana tathAvidhA'nyazarIrAvacchedeneli ce ! maisa, Atmano niSkriyAyena tathAvidha kalpanA'sambhavAt / niSkrayasyAtmanastAveva dharmA'dha nijI vartete iti vaktuma zakyatvAt, niSkriyatya saMsAramukti tyAga prAptyupAyA'nuSThAnA sambhavAt niSkri yatva mAtmano na kathamapi yuktaM sambhavati eva mAtmanAkSaparinazvaratva vijJAna mAtratodbhAvanaM rUpAdi paJcaskandhamAtratodbhAvana manirvacanIyatvobhAvanaca sarvamanRtam, eva marthAntaraMca mAvo'zvaM bravIti 'azvazca mAM vakIla' acaurazca samAdhAna yaha hai ki anyatra bhI bahuta-le zarIra saMbhava hai| kadAcita kaho ki apane hI dharma-adharma rUkSa aSTa se utpanna hue zarIra ke andara hI sukha-duHkha kA upayoga hotA hai, dUsare ke zarIra se dUsarI AtmA upabhoga nahIM karatI, kintu ailA kahanA bhI ThIka nahIM hai, kyoM ki niSkriya hone ke kAraNa AtmA meM upabhoga kriyA ghaTanA nahIM ho sakatI / isake atirikta AtmA jaba vyApaka hai to anuma dharmaadharma nijI haiM, amuka nahIM, isa prakAra kA vyavahAra ho hI nahIM sakatA / kriyAzubha AtmA mukti kI prApti Adi ke lie nuSThAna bhI nahIM kara sktii| isa prakAra AramA ko niSkriya mAnA kisI bhI prakAra saMgata nahIM hai| isI prakAra AtmA ko kSaNa vinazvara mAnanA, vijJAna mAtra kahalA athavA rUpa Adi pAMca skaMdha rUpa kahanA thA ekAntataH anirvacanIya mAnanA, yaha saba asatya hai| isI prakAra anya vastuoM ke viSaya meM ghaNuM zarIra hoI zake kadAcita kahI zakAya ke pitAnA ja dharma-adharma rUpa adaSTathI utpanna thayelA zarIranI andara ja sukhaduHkhane upabhe ga thAya che bIjAnA zarIramAM bIjo AtmA upabhoga karatuM nathI paraMtu Ama kahevuM paNa gya nathI kAraNa ke niSkrIya hovAnA kAraNe AtmAmAM upabhega kiyA ghaTita thaI zakatI nathI. A sivAya AtmA je vyApaka che te amuka dharma- adhama pitAnA che, amuka nahIM, e jAtane vyavahAra thaI zakato ja nathI. kriyAzUnya AtmA muktinI prApti Adi mATe anuSThAna paNa karI zakato nathI. AvI rIte AtmAne niSkrIya mAnave kaI paNa rIte surA gata nathI. AvI ja rIte AtmAne lAbhaMgura mAna, vijJAna mAtra kahe, athavA rUpa Adi pAMca skaMdha rUpa kahe athavA ekatitaH anirvacanIya mAna, A badhuM asatya che. A ja rIte anyatra vastuonA viSayamAM
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 tattvAvara cauraM bravIti, evaM hiMsAyukta pAruNya paizunya zAThaya dammacchalakapaTAdiyuktaJca vacanaM satyamapi gahitameva, sA'dyasvAda, uktaM dazavaijJAlike 7 adhyayane 2 uddezake 'jAya saccA avattavyA-saccA mosAya jA musaa| 'jAya puDhehi gAiNNA- taM bhATina paNNavaM // 1 // iti / 'yAca satyA avaktavyA satyA mRSA ca yA mRpA / yA ca burinAcIrNA nanAM bhApena prajJAvAn // 1 // iti andhAdapyuktam -- yadAgarogazchAkyaM tatvAdanyatra dhartate / sArA vApi yatsatyaM tatsarvamananaM viduH // 1 // evamanyatrA'yuktam anRtamasavacanaM sthAccaturvidhamasaMca jinvraidRssttm| sadbhUna pratiSedho'sadbhUtodabhAvanaM ca tathA // 1 // iti alakSa lamajha lenA cAhie, jaise-gAya ko azva kahanA, azva ko gAya kahanA, acaura ko cora kahanA Adi / isI prakAra jo vacana hiMsA se yukta hai, kaThora hai, paizunya, zaThatA, daMbha, chala kapaTa Adi se yukta hai, vaha satya hone para bhI garhita hai, kyoM ki vaha sAvadha hai| dazakAlika sUtra ke sAta veM adhyayana meM kahA haiM-'vivekavAn zramaNa aisI bhASA kA prayoga na kare jo latya hone para bhI bolane ke yogya na ho, jo satyamRSA (saccI-jhUThImizra bhASA) ho, mRSA ho yA jJAnI janoM ne jisakA AcaraNa na kiyA ho // 1 // - anyatra bhI bhI kahA hai-'jo vacana rAgarUpI roga se yukta ho, jo tatva se dUra arthAt vAstavikatA se rahita ho athavA sAvadha ho usa saSa ko jJAnI puruSa asatya kahate haiM // 1 // . asatya samajI levuM joIe jema ke gAyane gheDo kahe, gheDAne gAya kahevI, cera na hoya tene cera kahevo vagere AvI ja rIte je vacana sAthI yukta hai, 2 cha, paizunya, Nal, ma 71-458yA sarebu cha te vacana satya hovA chatA paNa varjaya che kAraNa ke te sAvadya che. dazakAlika sUtrane sAtamAM adhyayana mAM kahyuM che vivekavAna zramaNa evI bhASAno prAga na kare je satya hoya te paNa bolavA mATe egya na hoya, je satyAmRSA (sAcI-juThI mizra bhASA) hoya, mRSA hoya athavA jJAnI purUSoe jenuM AcaraNa na karyuM hoya. nA anyatra paNa kahyuM che-je vacana rAgarUpI regathI yukta haya, je tathI dUra arthAt vAstavikatA vagaranuM heya athavA sAvadya hoya te badhAMne jJAnI asatya kahe che. 1
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 . 26 mRSAvAdasvarUpanirUpaNam 269 ____ yathA 'nAsti ghaTaH' iti, zAzagaGgAmarikta iti, mAhimaccanam asat sato. 'pivA'nyathAvAcanaM yasmAi, cahitaghAtAhi. anyAya gaurazva iti vacanaM veti, sarvamanRtavacanam, usmAt pramatayobAipAi bhidhAnaM hA iti vyavasthitam / taccA'dabhidhAnarUpayanRtaM saMkSepeNa catuH sthAnasaMgrahotaM sarva dravyaviSaya maseyam, dravyANi ca lokAlokAyacchinnAni bodhyAni, kAlaH khala-rAtrindiva lakSaNaH, bhAvato rAga-dvapa-mohapariNata AtmA bhavati / 13 / 260 mUlam-adiNNAdANaM teNikaM // 27 // chAyA--'adattAdAnaM steyam 27 / dUsare sthala meM bhI kahA hai-'alat vacana annana kahalAtA hai| jinendra bhagavAn ne asala vacana cAra prakAra ke kahe haiM, jina meM se sadbhUta kA pratiSedha aura asadbhuta kA udabhAvana bhI hai // 1 // jaise ghaTa nahIM hai kharagoza kA lIMga hai aadi| gati bacana asava hotA hai athavA sat ko bhI anyathA kahanA ||hit hai| isa prakAra ke saya vacana anta haiN| isase yaha siddha huA ki pramattayoga se asat bhASaNa karanA mRSAvAda kahalAnA hai| asatyabhASaNa saMkSepa se cAra prakAra kA hai aura sabhI dravya usake viSaya hote haiM / dravya lokAlokAvacchinna haiM, kAla rAtri divasa rUpa hai, rAga, dveSa aura moharUpa meM pariNata AtmA samajhanA cAhie // 26 // 'adiNAdANaM teNikkaM / . sUtrArtha-adattAdAna steya kahalAtA hai // 27 // , bIje paNa AvuM ja kahyuM che.-asat vacana amRta kahevAya che jinendra bhagavAne asatu vacana cAra prakAranA kahelA che, jemAMthI sadUbhUtane pratiSedha ane asatubhUtanuM udubhAvana paNa che. pelA dA ta. dhaDa nathI. sasalAnuM zIgaDuM che. vagere gahita vacana asat kahevAya che athavA sane paNa anyathA kahevuM vajaya che A prakAranA badhAM vacana amRta che. A uparathI e sAbita thavuM ke pramattayegathI asat bhASaNa karavuM mRAvAda kahevAya che. asatya bhASaNa saMkSepathI cAra prakAranA che ane badhA ja dravya enA viSaya heya che dravya loka kAvacchinna che. kAlarAtri-divasa rUpa che, bhAvathI rAgadveSa ane meha rUpamAM pariNata AtmA samajavo joIe. rajA __'adiNNAdANaM teNika sAtha-mahattahAna rateya upAya che. // 27 // ta. 34
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 tasyAyo . tatvArthadIpikA-pUrva tAvat prANAtipAtA'jatAteyamathugparigraheSu paMcama anateSu prANAtipAtA'na tasvarUpaM savizadaM nirUpitam sampati kramaprAptaM teyaM pratipAdayitumAha-'pAdiNAdANa teNika kaM' iti / adanAdAnam adamasya vastu svAminA'mamarpitasya varatunA AdAna pramatta yogAd grahaNa steyaM-cautha mucyte| tathAca- yallokaH svIkRtaM sarvalokamavRttigocaraM yadvastu svAminA'dattaM tasya vastuno grahaNaM mamattayogAd nidhRkSAvA, grahaNopAya paricintanaM vA steya mucyate sena-karma no karma grahaNasyA'nyenA'dattasyA'pi steyatvaM na bhavati tadgrahaNe AtmapariNAmAdanyasya dAyakasyA'bhAvAd tribhuvanabhRta tadyogyaHNuvargaNAnAmasvAmikatvAt tatra-steyavyavahAro na bhavati. tathA ca-dAnAdAne yatra sambhavata satra tatvArthadIpikA-hilA, alasya, steya, maithuna aura parigraha, ina pAMca avratoM meM le prANotipAta aura anna kA vizada svarUpa batalAyA jA cukA hai| aba kramaprApta steya kA svarUpa kahate haiM____ pramAda ke yoga le svAmI ke dvArA apradatta vastu ko grahaNa karanA steya kahalAtA hai / ilI ko adattAdAna yA caurya kahate haiM / jo logoM dvArA svIkRta ho, saya kI pravRtti kA gocara ho kintu jise usake svAmIne pradAna na kiyA ho, usa vastu ko pramAdayoga se grahaNa karanA, grahaNa karane kI icchA karanA athavA grahaNa karane ke upAya kA cintana karanA steya kahalAtA hai / ataeva dUsare ke dvArA adatta hone para bhI karmoM aura no karmoM ko grahaNa karanA steya nahIM kahalAtA, kyoMki AtmA ke pariNAma ke sivAya unakA koI dAtA nahIM hai / tIna loka meM bharI huI aNuoMkI vargaNAoM kA koI svAmI nahIM hai, ataH unake 'tatyAhIpa-sA, satya, sya, bhaithuna bhane pariyaDa mA pAMca adyatemAMthI prANAtipAta ane avananuM vizada svarUpa batAvavAmAM AvyuM che have kema prApta temanuM svarUpa kahIe chIe pramAdanA yogathI svAmI dvArA nahIM ApavAmAM AvelI vastune grahaNa karavI teya kahevAya che. Ane ja adattAdAna athavA caurya kahe che. je ke dvArA svIkRta hoya, badhAnI pravRtinuM gocara hoya paraMtu jene tenA mAlike ApeluM na hoya, te vastune pramAdagathI svIkAra kare, svIkAravAnI IcchA karavI athavA svIkAravAne upAya vicAre te kahevAya che AthI bIjA vaDe adatta hovA chatAM paNa karmo ane akarmonuM grahaNa karavuM, teya kahevAtuM nathI kAraNa ke AtmAnA pariNAma sivAya temane koI dAtA nathI. traNa lokamAM bharelA AzuonI vargaNAone koI mAlika nathI AthI
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 sU. 27 steyasvarUpanirUpaNam steyavyavahAro bhavati, adattapadopAdAnasAmarthyAt athai vamapi-zramaNasya mikSogrAma nagarAdiSu gocarIgrahaNA) bhramaNakAle rathyAdvArAdi pravezAdadattAdAna yasaktiriti cet ! atrocyate-sAmAnyenoddhATitatvAt tatra pravezo'pyadattAdAnamasaGgo na bhavati tathAhi-ayaM mikSuH pihitadvArAdipu na pravizati, anudATitatvAt / yadvA-pramatta yogAdityamyA'trApi sambandhAt pramattayomA dadattA''DAnasyaiva steyatvaM bhavati kevalaM rathyAdvArAdiSu pravizato bhikSoH pramattayogAbhAvenA'dattAdAnaprasaGgo na grahaNa meM corI kA vyavahAra nahIM hotA / jahAM dene aura lene kA vyavahAra saMbhava ho vahIM steya kA vyavahAra hotA hai, kyoM ki sUtra meM 'adatta' pada kA prayoga kiyA gayA hai| ___ zaMkA--anagAra bhikSubhikSA ke lie grAma, nagara Adi meM bhramaNa karatA hai taba vaha mArga meM tathA dvAra Adi meM praveza karatA hai| use bhI adattAdAna kA doSa honA caahie| samAdhAna--mArga aura dvAra sabhI ke lie khule rahate haiM, ataH unakA upayoga karane meM adattAdAna kA prasaMga nahIM hotaa| hAM, sAdhu banda dvAra ko khola kara usake bhItara praveza nahIM karatA, kyoM ki vaha ughADA nahIM hotA athavA 'pramatta yogAt arthAt 'prasAda yukta puruSa ke yoga se' isa pada kA yahAM bhI adhyAhAra hotA hai / isakA tAtparya yaha huA ki pramattayoga le adanta kA AdAna hI sleya hai, kevala galI yA dvAra meM praveza karane vAlA bhikSu pramattayoga vAlA nahIM hotA, ata. temane grahaNa karavAmAM corIne vyavahAra thato nathI, jyAM Apa-le ne vyavahAra saMbhava hoya tyAM ja temane vyavahAra thAya che kAraNa ke sUtramAM "adatta padane prayoga karavAmAM AvyA che. zaMkA-aNagAra bhikSA arthe gAma, nagara AdimAM bhramaNa kare che tyAre te rastAmAM thA dvAra AdimAM praveza kare che tene paNa adatta dAnane cheSa lAga joI e. samAdhAna- rasto tathA dvAra badhAne mATe khulA hoya che, AthI temane upayoga karavAmAM adattAdAnano prasaMge upasthita thato nathI. eTaluM kharuM ke sAdhu baMdha kArane ughADIne tenI aMdara praveza karatA nathI, kAraNa ke te udhAI hAta nathI. athavA 'pramattayogAt' arthAt prabhAha yuTata 3ssn| gathI "A padane ahIM paNa adhyAhAra hoya che. AnuM tAtparya e thayuM ke pramattagathI adattanuM AdAna e ja taiya che, mAtra galI athavA heramAM praveza karanAre bhikSu pramAgavALa heta nathI, AthI tene adattA
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha sambhavati, tathA ca-yatrA''tsanaH saMkleza pariNAmenA'dattAhaNArtha pravRtti stotra bAhyavaratuno grahaNe'Ada meM kArateyaM bhavatIti bhAvaH / adattaca-patravidha bhavati, devAdattam 1 gudana 2 rAmAda nA 3 gAthApatyadattam 4 sAdharmyadattam 5 // 26 // tattvArthaniyukSiA- pUrvamutra-disAdi lakSaNa pazcAtra teSu hiMsAsvarUpa nirUpa NAnantaraM mRpAgadasatarUpatirUpaNaM kRtama, sampanidi gaya kramaM steyasvarUpaM nirUpayitumAha-'adipa gAhANaM leNi kaM' iti / adatta dAnam - adattasya svAminA 'vitIrNasya vastuna AdAna-pramattayogAgrANaM steya mumpate / tathA ca-dIyatesmayat badattam, dharmaNi tA, karma ca cevanA'ce vanaM vastu turIpsitatamaM bhavati, eva use adattAdAna kA prasaMga bhI nahIM hogaa| Azaya yaha hai ki jahAM AtmA kI saMsleza bhAva se adatta ko grahaNa karane meM pravRtti hotI hai, vahIM bAhya vastu kA grahaNa ho yA na ho, phira bhI steya kahalAtA hai / adatta pAMca prakAra kA hai-(1) devAdatta (2) gurupradatta (3) rAjAdatta (4) gAthApati-adatta aura (5) sAdharmika adatta // 27 // tatvArthaniyukti--hiMsA Adi pAMca avatoM meM se pahale hiMsA ke svarUpa kA nirUpaNa kiyA gayA, tadanantara mRpAvAda ke svarUpa kA kathana bhI kiyA gayA, apa kramaprApta steya ke svarUpa kA nirUpaNa karane ke lie kahate haiM___svAmI ke dvArA apradatta vastu kA pramattayoga se grahaNa karanA adattAdAna yA steya kahalAtA hai / jo diyA gayA ho vaha 'datta' kahalAtA hai| yahAM karma ke artha meM 'kta' pratyaya huA hai / kartA ko jo / dAnane prasaMga paNa Avato nathI. kahevAno bhAvArtha e che ke jyAM AgaLa AtmAnI saMkalezabhAvathI malike nahIM ApelI vAta svIkAravAmAM pravRtti hoya che te ja bAhya vastunuM grahaNa thAya ke na thAya to paNa teya kahevAya cha. mahata pAM5 prA2nA cha-(1) vAhata (2) 43mahatta (3) RIME1 (4) gAthApati-adatta ane (5) sAdhArmika adasa parachA - tatkAniti-hiMsA Adi pAMca avratamAMthI pahelA hiMsAnA svarUpanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM, tyAraba da mRSAvAdanA svarUpanuM kathana paNa karavAmAM AvyuM. have kama prApta temanA svarUpanuM nirUpaNa karavA mATe kahIe chI mAlika dvArA apradatta vastunuM pramatta rogathI grahaNa karavuM adattAdAna, athavA teya kahevAya che je ApavAmAM AvyuM hoya te "datta kahevAya che. ahIM karmane arthamAM "kata" pratyaya tha che, kartAne je karavA mATe priya hAtha
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 zu. 27 steyasvarUpanirUpaNam 269 mameda mityevaM parigRhItaM basnu pariyAdini yasme-kasvaicid yaddoya ne tahattamityucyate / yatpunarvastu devendrAdibhiH parigRhotameva natu-dattas, tasyA''dAnaM grahaNaM svecchayA dhAraNaM Thena-balAtkAreNa yA, samakSameva-dhauryeNa kA, dat-steyam / yadyapi-deve drAbhiH parigRhItabhirvIramAnamapi kizcit-zarAhArapAnapAtra stro. padhipu-aneSaNIyAdikaM tIrthakatA nA'nujJAta mAgame, tadadhi-steya mevA'vazeyam / evaJcA'neSaNIyAdeH parigRhItarayAti parairdAnepi tadgrahaNe'dattAdAnabirahe'pi steyaM bhavatyeva, zAstreNA'neSagIyAdeH pratiSiddhatvena zAstra patiSedhasya balavastrAt tatpra. karane ke lie iSTa ho vaha karma kahalAtA hai / 'yaha merI hai' isa rUpa meM grahaNa kI huI vastu deva Adi pAMca meM se kisI ke dvArA jisa kisI ko dI jAtI hai vaha datta kahalAtI hai| kintu jo vastu devendra Adi ke dvArA parigRhIta hai magara datta nahIM hai, usako grahaNa karanA, svecchA se dhAraNa karanA, haTha le yA balAtkAra se usake sAmane yA corI se le lenA steya hai| devendra Adi ke dvArA parigRhIta aura dI jAne vAlI bhI koI zayyA, AhAra, pAnI, pAtra vastra Adi upadhi aneSaNIya ho aura tIrthakara bhagavAna ne Agama meM usakI anumati ma dI ho to use grahaNa karanA bhI sleva hai / isa prakAra dUsare ke dvArA parigRhIta bhI anepaNIya vastu agara vaha detA ho to adattAdAna na hone para bhI use grahaNa karanA steya hI samajhanA caahie| kyoM ki zAstra meM aneSaNIya Adi ko grahaNa karane kA niSedha kiyA gayA hai, te karma kahevAya che, "A mArI che A svarUpe grahaNa karavAmAM AvelI vastu deva Adi pAMcamAMthI kaI vaDe je kaIne ApavAmAM Ave che te datta kahevAya che. paraMtu je varatu devendra Adi dvArA parigRhIta che paNa datta nathI, teno havAle le, vecchAthI dhAraNa karavuM, durAgraha athavA baLAkArathI tenI sAme athavA cerIthI laI levuM e teya che. devendra Adi dvArA parigRhIta ane ApavAmAM AvatI hoya tevI zadhyA bhajana, pANI, pAtra, vastra Adi upAdhi aneSaNaya che ane tIrthakara bhagavAne AgamamAM tenI AjJA na ApI hoya te tene grahaNa karavuM e paNa rahe che. A rIte bIjAnA dvArA parigRhIta paNa aneSaNIya varatu je te Apato hoya te-adattAdAna na hovA chatAM paNa tene grahaNa karavuM teya ja gaNAya kAraNa ke zAstramAM aneSaNIya AdinuM grahaNa karavAne niSedha karavAmAM Ave che. zAstrane te pratiSedha baLavAna che, AthI je zAstraniSiddha che tenuM grahaNa
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 tattvArthastre tipiddhamya grahaNe hateyaM matyeveti bhAvaH / zAstramapi jJAnAtmakam-AtmanaH pariNAmavizeSa eva, so'pi-shaastrruu| jJAnapariNAmavizeSaH pariNAmini-Atmani abhedenopavayamANaH parazadena grahItuM zakyo bhavati tena ca zAstrarUpeNa pareNAtmanA. 'hattatvA tadgrahaNe'dattAdAnaM savatyeveti bhAvaH / etra manyakSaNe mahataghAti karmayo agavata upadezAt saJjAta mAtzrutapariNAmA gaNadharapratyekavuddhasthavirA api anepa. NIyAdikaM pratiSedhayanti, taccA'dattAdAnaM caturvidham. dravyakSetrakAla-mAvabhedAt / tatra-yadA taNAderapi dravyasya paraiH parigRhItasyA'parigRhIsya vA'dattAdAnaM svayaM bhavati tadA kisranAma vaktavyaM suvarNa-ratnamarakatapadmarAga maNyAdeH AdAnantu-gRhyazAstra kA vaha pratiSedha balavAn hai, ataeva zAstranipiddha ke grahaNa meM steya hotA hai| zAstra bhI jJAnAtmaka hai AtmAkA pariNAmavizeSa hI hai| zAstrarUpa jJAnapariNAma kA pariNAmI AtmA se abheda kA upacAra ziyA jAtA hai, ataeva 'para' zabda se usakA grahaNa kiyA jAnA zakya hai| Azaya yaha huA ki zAstrarUpa para-AtmA ke dvArA adatta ko ahaNa karanA adattAda nahI hai / ghAtiyA karmoM kA kSaya kara dene vAle bhagavAna ke upadeza le bhAvazUna rUpa pariNAma jinameM utpanna huA hai, aile gaNadhara tathA pratyeka vuddha sthavira bhI aneSaNIya Adi kA niSedha karate haiN| bhadattAdAna , kSetra kAla aura bhAva ke bheda se cAra prakArakA hai| jaba taNa Adi jaile dravyoM kA bhI jinheM dusaroM ne grahaNa kara rakhA ho thAna kara rakhA ho dinA diye grahaNa karanA steya hai, to svarNaratna, marakata aura pAga aNi Adi kA to kahanA hI kyA hai, grahyamANa karavuM teya che. zAstra paNa jJAnAtmaka che. AtmAnuM pariNAma vizeSa ja che. te zAstra rUpa jJAnapariNAmanuM pariNAmI AtmAthI abhedane upacAra karavAmAM Ave che AthI "para" zabdathI tenuM grahaNa karavuM zakya che Azaya-sArAMza e thayo ke za sra rUpa para-AtmA dvArA adattane grahaNa karavuM adattAdAna ja che. ghanaghAta karmono kSaya karI nAkhanArA bhagavAnanA upadezathI bhAvakRta rUpa pariNAma jenAmAM utpana thayuM che, evA gaNadhara tathA pratyeka buddha sthavira paNa aSaNIya Adino niSedha pharamAve che. adatta dAna dravya, kSetra, kALa tathA bhAvanA bhedathI cAra prakAranA che. jyAre taNakhalA jevA dravyone paNa ke jene bIjAoe grahaNa karI rAkhyA hoya athavA grahaNa karI rAkhyA na haya, vagara Ape grahaNa karavA-steya che te pachI suvarNaratanamaNi ane pArAga maNi vagerenI te vAta ja zuM karavI?
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA bha. 7 sU. 28 maithunasvarUpanirUpaNam mANa,dhAryamANa dravya viSayatvAt dravyaikadezaviSayamavase yam ,natu samastadrapraviSayam / grahaNadhAraNe punaH sAkSAt pudgala dravyasya zarIrANAJca, jIvAnAntu-pudgala dravya. dvAreNaiva grahaNadhAraNe avagantavye, natu sAkSAditibhAvaH uktazca praznavyAkaraNe 3 Asrave-'adattaM teNikko' iti, adattaM stenakam / uktaJcA'nyatrA'pi parairanatisRSTaM yat yacca zAstre vigarhitam / tatsarva na grahItavyaM dantavisphATanAyapi 1 / / 14 // iti // 27 // mUlam-avaMbhaceraM-mehuNaM // 28 // chAyA--abrahmacarya-maithunam-' // 15 // 28 tattvArthadIpikA--pUrvasUtre-hiMsAdilakSaNe'vrateSu yathAkramaM hiMsAmRSAvAda aura dhAryamANa dravyoM kA hI AdAna hotA hai, ataeva use dravya ke ekadezaviSayaka hI samajhanA cAhie, samasta draviSayaka nahIM lamajhanA cAhie / bhAva yaha hai ki grahaNa aura dhAraNa sAkSAt rUpa se pudgaladravya aura zarIroM kA hotA hai, jIvoM kA jo grahaNa hotA hai vaha pudgaladravya ke dvArA hI hotA hai, sAkSAt rUpa se nhiiN| praznavyAkaraNakSatra ke tIsare AsravadvAra meM kahA hai-adatta kA artha rateza hai| ___ anyatra bhI kahA hai-jo vastu dUsaroM dvArA pradAna na kI gaI ho aura jo zAstra meM vihita (niSiddha) ho, use grahaNa nahIM karanA cAhie, cAhe vaha dAMta khujalAne kA tinakA hI kyoM na ho // 27 // 'ayaMbhace mehuNaM' // 28 // sUtrArtha-brahmacarya kA pAlana na karanA maithuna hai // 28 // sthamANuM ane dhAryamANu dravye ja ApI zakAya che AthI tene dravyanA eka dezaviSayaka ja samajavA joIe samarata dravya viSayaka samajavA joIe nahIM. bhAvArtha e che ke grahaNa ane dhAraNa sa la - rUpathI pudgala dravya ne ane zarIranuM hoya che, jenuM je grahaNa thAya che te pudgala dravya dvArA - ja thAya che, sAkSAt rUpathI nahIM. praphana vyAkaraNa sUtranA trIjA AavadvAramAM dhu tthe-'mhttn| ma steya thAya che. anyatra paNa kahyuM che- je vastu bIjA dvArA ApavAmAM AvelI na hoya temaja zAstramAM jeno niSedha karyo hoya, tenuM grahaNa karavuM joIe nahIM. pachI bhalene te dAMta batavAnI saLI ja kema na hoya." para 'abaMbhaceraM mehaNa // 28 // . sutrAtha'-prajhayayanu pAlana na 429. bhaithuna che. // 28 //
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 tatvArtha sUtra nirupaNAnantaraM steyasvarUpaM prahapitam, sammati-kramAptaM caturtha maithunarUpamvataM parUpayitumAha-'acamace mehuNa' iti| abrahma varyam-brahmacaryabhaGgaH ahiMsAdayo dharSA yasmin paripAlyamAne sati hanti-vRddhi prApnuvanti tadbrahma, tabrahma carya te sevya te yena tadbrahmacaryam, na brahmacarSas yasmin tad-abrahmacarya maithunaM vyapadizyate // 15 // // 28 // lAvaniyukti:--pUrva tAvat-ghANAtipAtAdilakSaNeSu paJcAvateSu kramazaH prANAvipAta-pAvAda steya svarUpANi nirUpitAni, samprati kramaprAptaM maithunasvarUpa prarUpayitupAha-avace mehuNa' iti / abrahmacaryam brahmavaryA bhAvaH, avidyamAnaM brahmacarya yatra tadabrahmacaryam / tatrA'saMkhyakozAMkAza pradeza tatvArthadIpikA--hiMsA Adi meM le pUrvastroM meM anukrama se hiMsA aura mRSAbAda ke nirUpaNa ke pazcAt steya ke svarUpa kA nirUpaNa kiyA gayA, aba cauthe bhaithuna avrata kI prapaNA karate haiM jilakA pAlana karane para ahiMsA Adi dharma vRddhi ko prApta hote hai, vaha brahma kahalAtA hai / jisake dvArA brahma kA AcaraNa kiyA jAya vaha brahmacarya / jisameM brahmacarya na ho vaca abrahmacarya arthAt maithuna kahA jAnA hai // 28 // tatvArthaniyukti--pahale prANAtipAta Adi avratoM meM se krama se hiMsA, mRSAvAda aura steya ke svarUpa kA nirUpaNa kiyA gayA, aSa krama prApta maithuna ke svarUpa kA prarUpaNa karate haiM brahmacarya ke abhAva ko abrahmacarya kahate haiM / AtmA lokAkAza ke asaMkhyAna pradezoM ke barAbara hone se bRhat-baDA hai, ataeva use tatvArthadIpikA-hiMsA Adi atramAMthI pUrvasUtramAM anukramathI hiMsA, ane mRSAvAdanA nirUpaNa pachI temanA svarUpanuM nirUpaNa karavAmAM a vyuM. have cothA mithuna avratanI prarUpaNuM karIe chIe jenuM pAlana karavAthI ahiMsA Adi dharma vRddhine prApta thAya che te brahma kahevAya che jenA vaDe brahmanuM AcaraNa karavAmAM Ave te brahmacarya jemAM brahmacarya na hoya te brahmacarya arthAt maithuna kahevAya che 28 tatvArthaniyukti pahelA prANAtipAta Adi pa ca avatemAMthI kamathI hiMsA, mRSAvAda ane tenA svarUpanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM, have kamaprApta maithunanA svarUpanuM prarUpaNa karIe chIe brahmacaryanA abhAvane abrahmacarya kahe che. ane bhAlakAkAzanA asaMkhyAta pradezanI barAbara hovAthI bRhat-vizALa che, AthI tene brahma kahe
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 sU. 28 maithunasvarupanirUpaNam __ 27 parimANa vRhatvAdAtmA brahma, sa eva cANaM vayaM brahmaga bAtmanA sevanam, Atmani maraNaparyantaM na rUgadi viSayam, bahirmukhacittavRtti brahmavarya mucyate / tasmAt-kRtakAritA'nupatisahitaiH kAyAGjanoyogaiH sarva kAminI viSayaiH parihAro brahma paryam. saMtendriyadvAratvAt-yAtmanyeva vRttitvAt-pratiSThitatvAca, tadviparItamabrahma paryam / tacca vive kino vivekavala'dupazAntarAgAdi rajomalA: sarvathA khalu parityajantIti bhAvaH / uktaJca praznapAkaraNe 4 AsanadvAre 'ayaMbha mehuNaM' iti, abrahma maithunamiti // 15 // // 28 // malam-mucchAparigaho // 29 // chAyA-'mI parigrahaH // 29 // brahma kahate haiM, usakA caraNa arthAt sevana karanA brahmacarya hai| mRtyu paryanta strI Adi kA sevana na karanA, citta kI bahirmukha vRtti na honA brahmacarya hai / ataeva kRta, kArita aura anumodana, ina tInoM karaNoM sahita mana vacana kA prayoga se kAminIviSaya kA tyAga karanA brahmacarya kahalAtA hai| usase indriya dvAra kA saMvaraNa AtmA meM hI vRtti hotI hai aura pratiSThina hotA hai / jo brahmacarya se viparIta ho yaha abrhmcry| jo puruSa vivekazAlI haiM aura viveka ke bala le jinake rAga Adi vikAra upazAna ho cuke haiM, ve abrahmacarya kA sarvathA hI tyApa kara dete haiN| praznavyAkaraNasUtra ke cauthe Asrava dvAra meM kahA hai-abrahmacarya maithuna kahalAnA // 28 'mucchA parigahoM // 29 // . sUtrArtha--mUrchAbhAva parigraha hai // 29 // che, tenuM caraNa arthAt sevana karavuM brahmacarya che. mRtyu sudhI strI AdinuM sevana na karavuM, cittanI bahirmukha vRtti na hAvI brahmacarya che, AthI kata. kArita ane anumodana e traNa kAraNe sahita mana, vacana ane kAyAnA gathI-kAminI viSayane tyAga kare brahmacarya kahevAya che. enAthI indriyadvAranuM saMvara thAya che, AtmAmAM ja vRtti thAya che, temaja pratiSThita thAya che. je brahmacaryathI viparIta che te abrahmacarya je purUSa vivekazALI che ane vivekanA baLathI jenA rAga vagere vikAra zAnta thaI gayA che, te abrahmacayanA saMrvathA ja tyAga karI de che prazanavyAkaraNa sUtranA cothA AsavadvAramAM kahyuM che-abrahmacarya maithuna kahevAya che. 28 'mucchA pariggaho' // 28'! sUtra rtha-mUchabhAva parigraha che. 29 ta035
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tasvAkSara . tatvArthadIpikA-pUrvamutre hiMsAdilakSaNapaJcavidhAnateSu yathAkramaM hiMsA'vataH sveyasaithunasvarUpaM nirUpitam, sampati paJcamaM parigrahasvarUpamavrataM marUpayitumAra: 'nucchA parigAho' iti mamedamiti mamatAlakSaNA rAgAdi mano'bhilAparUpApAkhAnAM gomahiSagajA'zvamaNiratnAdInAM cetanA'cetanAnAM rAgAdInAm upadhInAzca saMrakSaNA'rjanasaMskAdilakSaNA samatvarUpA''saktiH abhiSvaGgaH parigraha mudhyate / tathA ca zAstramaryAdokta dharmopakaraNA'tirikta vastuni mamatvamapi mULa rUpaH parigrahaH / uktaJca yAya anya vihInA-daridramanujAH svapApataH santi / punarabhyantara laGga tyAgI lokeSu durlabho jIvaH / / 1 // iti statvArthadIpikA--hilA Adi pAMca avratoM meM se pahale alumhapa se hilA, asatya, steya aura maithuna ke svarUpa kA nirUpaNa ziyA gayA, aba pAMcaveM avrata parigraha ke svarUpa kA prarUpaNa karate haiM mUchI parigraha hai, arthAt 'yaha merA hai' isa prakAra mamatA jisakA lakSaNa hai, jo mana kI abhilApA rUpa hai, gAya, bhaisa, bakarI, azva maNi aura ratna Adi cetana evaM acetana padArthoM kA, rAgAdi kA tathA upadhiyoM kA saMrakSaNa, arjana aura saMskAra Adi jisakA lakSaNa hai, aisI mamatA rUpa Asakti yA vRddhi ko parigraha kahate haiM, isa prakAra zAstrokta dhoMpakaraNoM ke sivAya dusarI vastuoM kA saMgraha karanA mUchI hai / zAstrokta vastuoM meM bhI yadi mamatva ho to vaha bhI mUI parigraha hai| kahA bhI hai__ apane pUrvopArjita pApa karma ke udaya se cAhya parigraha se vihIna tattvArthadIpikA-hiMsA Adi pAMca avratamAMthI pahelA anukramathI hiMsA, asatya, teya ane maithunane svarUpanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. pAMcamAM atrata parigrahanA svarUpanuM prarUpaNa karIe chIe : mUcha parigraha che arthAta "A mArUM che. e rIte mamatA jenuM lakSaNa cha, bhananI malizASA 35 cha, gAya, sa, 543, ghoDA, bhaya bhane ratna Adi cetana ane acetana padArtho, rAgAdinA tathA upadhionuM saMrakSaNa, arjana ane saMskAra vagere jenA lakSaNa che. evI mamatArUpa Asakita athavA lebhane parigraha kahe che. A rIte zAakta dharmopakaraNasivAya bIjI vastuone saMgraha kara mUcha che-zAkta vastuomAM paNa je mamatva hoya che te paNa mULarUpa parigraha che. kahyuM paNa che pitAnA pUrvopArjita pApakarmanA udayathI bAhya parigrahathI vihIna
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 275 dIpikA-niryukti TokA a.7 sR. 29 parigrahasvarUpanirUpaNam tathA ca mohasAmAnyArthaka mUrchadhAtoH prakRte'bhiSvagAtmaka mamatvarUpa vizeSArthoM gRhyate, parigrahaprakaraNavazAt / athaivantarhi bAhyasya parigrahatvaM na syAt AdhyAsmikasyaiva parigrahasyoktarItyA saMgrahaNAditi cet, ? satyam madhAnatvAdasyantarasyaiva parigrahasya saMjikSitatvAt vAhya parigrahe'satyapi mameda mityevaM saGkalpavAn saparigraho bhavatIti bhAvaH, athaivaM tarhi bAhyaH parigraho na bhavatyeveti cet, ? maivam, mUcchIlakSaNa mamatvahetutyA vAhyasyA'pi parigrahatvasya sadbhAvAta atha yadi mamedamiti saGkalpaH parigraha stadA jJAnAdyapi parigrahaH syAt, tadapidaridra janaloka meM bahutere haiM magara Abhyantara parigraha arthAt mamatva kA syAgI jIva durlabha hai // 1 // moha ke samAnArthaka 'mUrcha' dhAtu se isa prakaraNa meM abhiSvaMgarUpa mamatva artha liyA jAtA hai, kyoMki parigraha kA prakaraNa hai| AzaMkA ho sakatI hai ki aisA artha karane le to bAhya vastu parigraha hI nahIM kahalAegI, ukta prakAra se Abhyantara parigraha kA hI grahaNa ho sakatI hai| isakA samAdhAna yaha hai ki Abhyantara parigraha hI pradhAna hai aura usI ko yahAM mukhya rUpa se grahaNa kiyA gayA hai / bAhya vastu ke na hone para bhI kisI meM mamatA bhAva vidyamAna hai to vaha parigrahI hI hai| . zaMkA-to kyA bAhya parigraha nahIM hai ? - samAdhAna-aisA mata kaho / mamatA kA kAraNa hone se pAhya vastu bhI parigraha hI hai| daridra mANaso A lekamAM ghaNuM saMkhyAmAM che, paraMtu, Abhyantara parigraha arthAt mamatvanA tyAgI jIva durlabha che. nA mohane samAnArthaka "mUrNa dhAtuthI A prakaraNamAM abhivaMga rUpa mamatva artha levAmAM Ave che kAraNa ke parigrahanuM prakaraNa che. AzaMkA thaI zake ke A artha karavAthI te bAhya vastu parigraha ja kahevAze nahIM, upara jaNAvelA prakArathI A ntara parigrahanuM ja grahaNa thaI zake che. AnuM samAdhAna e che ke Aya tara parigraha ja mukhya che ane tene ja ahIM mukhya rUpathI grahaNa karavAmAM Ave che. bAhya vastunuM na hovA chatAM paNa jo keInAmAM mamatAbhAva vidyamAna che te te parigrahI ja che. - zaMkA-te zuM bAhya parigraha e parigraha nathI ? samAdhAna-Ama kahevuM ThIka nathI. mamatAnuM kAraNa heva thI bAhya tuM paNa parigraha ja che.
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 tattvArtha rAgAdi pariNAmavat modamiti saGkalapyate iti cet. ? ucyate, atrApi pramatta yogAt' ityanutyA dopAbhAvAt / tathA ca jJAnadarzana cAritravato'pramacasya mohAbhAvAnmU. nAstIti nipparigrahatvaM siddham / api ca teSAM jJAnadarzana cAritrANA maheyavAdAma svabhAvatvAdaparigrahAvaM bodhyam / rAgAdayastu kodaya parata tayA''tmasvabhAvatvAbhAvAd heyA mavaMti, tasmAt rAgAdiSu salpaH parigrahaH ucyate, mamatvalakSaNaparigraha mUlavAH khalu sarve dopA bhavanti / tathAhi mameda zaMkA-agara 'yaha merA hai| isa prakAra ke saMkalpa ko parigraha kahA jAya to jJAna Adi bhI parigraha kahalAeMge kyoM ki rAgAdi pariNAma ke samAna jana meM bhI 'yaha merA hai' aisA saMkalpa kiyA jAtA hai| samAdhAna-yahAM bhI 'pramattayogAt' (pramattayoga se) isa pada kI anuvRtti hai, alae doSa nahIM aataa| isa prakAra jJAna, darzana aura cAritra se sampanna apramAdI muni meM moha kA abhAva hone se lU nahIM hotI, ataeva usakI niSparigrahatA siddha hai / isake atirikta jJAna, darzana aura cAritra heya nahIM haiM, ve AtmA ke svabhAva hai, isa kAraNa parigraha nahIM hai| isake viparIta rAgAdi karma ke udaya ke adhIna haiM, ve AtmA ke svabhAva nahIM haiM, ata eSa heya haiN| isa kAraNa rAgAdi meM jo saMkalpa he vaha parigraha kahalAtA hai| . samasta doSoM kA mUla mamatva rUpa parigraha hI hai| 'yaha merA hai' isa prakAra saMkalpa jama utpanna hotA hai tava una vasnubhoM kA saMrakSaNa, zaMkA- je "A mArUM che e jAtanA saMkalpane parigraha kahevAmAM Ave te jJAna Adi paNa parigraha kahevAze kAraNa ke rAgAdi pariNAmanI jema temanAmAM paNa "A mArUM che e saMkalpa karavAmAM Ave che. samAdhAna-sADI 5 'pramattayogAt' (prabhattayogathI) mA pahanI anuvRtti che AthI deSa AvatuM nathI. A rIte jJAna, darzana temaja cAritrathI rAmpanna apramAdI munimAM mehane abhAva hovAthI mUcha hotI nathI AthI tenI niSparigrahatA siddha che. A sivAya jJAna, darzana ane cAritraNeya nathI teo AtmAnA svabhAva che AthI parigraha nathI AnAthI ulaTuM, rAgAdi karmanA udayane adhIna che, teo AtmAnA svabhAva nathI AthI heya che. AthI rAgAdimAM je saMkalpa che te parigraha kahevAya che. samasta denuM mULa mamavarUpa parigraha ja che. "A mArUM che e jAtane saMkalpa jyAre utpanna thAya che tyAre te vastuonuM saMrakSaNa, upA CAL
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA - niyukti TIkA a. 7 . 29 parigrahasvarUpanirUpaNandra 277 miti saGkalpe sati saMrakSaNArjanasaMskArAdayo jAyante tacAvazyameva hisA bhavedbhavati bhaviSyati ca tadarthaM mRSA vadati steyaM samAcarati, maithune karmaNi ca prayatate dudumAH khalu narakAdiSu duHkhaparamparA bhavatIti bhAvaH // 29 // tatvArthaniyuktiH- pUrva tAvat ateSu hiMsAdilakSaNeSu yathAkramaM hiMsA mRpAvAdasvarUpaM parUpetam, sampati paJcamaM parigraharUpamavrataM prarUpayitumAha- 'mucchAparigo' iti mUrcchAprayogAt sUrchate AtmA'nayeti mUrcchA, lobhAriNatirUpA mamatvabuddhi: abhivyaGgalakSaNa asaktiH parigrahaH tathA khallu lobha pariNatirUpayA mUcrcha yAss mA mohamupanIyate vivekAtyAcyAvyate vivekAtmacyutAtmA prativizi lobhakaSAyoparAgA anucitamatipravaNassan kartavyamakartavyaM vA kimapi na ceta upArjana yA saMskAra Adi kiyA jAtA hai aura aisA karane meM avazya hI hiMsA hotI hai aura hogI bhI / unake lie manuSya mRSo bhASaNa karatA hai, corI karatA hai aura maithunakriyA meM pravRtta karatA hai aura phira ina pApoM ke phalasvarUpa naraka Adi meM duHkho kI paramparA utpanna hotI hai || 29 // - tacArthaniyukti--hiMsA Adi ananoM meM se kramAnusAra hiMsA, mRSAvAda, steya, aura maithuna ke svarUpa kI prarUpaNA pahale kI jA cukI haiN| aba pAMcaveM avrata parigraha kI prarUpaNA karate haiM mUrchA parigraha hai| pramAda ke yoga se jisake kAraNa AtmA mUrcchita ho jo yaha mUrchA / use lona kI pariNati, mamatva buddhi, abhinbaMga, Asakti Adi kahate haiM / isa lobhapariNati rUpa mUrchA se AtmA mUDha bana jAtA hai, viveka se bhraSTa ho jAtA hai / viveka se bhraSTa AtmA viziSTa jaeNna athavA sa MskAra Adi karavAmA Ave che ane ema karavAthI avazya ja hiMsA thAya che ane thaze paNa A mATe mANasa mRSA bhASaNa kare che, cArI kare che ane maithuta kriyAmAM pravRtti kare che ane pachI e pAnA phaLa svarUpa naraka AdimAM dukhAnI hAramALA utpanna thAya che. ArA tattvA niyukita--hiMsA Adi atratemAMthI kramAnusAra hiMsA, mRSAva i, steya, ane maithunanA svarUpa nI prarUpazuA karavAmAM AvI gaI have pacamAM atra1 parigrahanI prarUpaNA karIe chIe- mUrchA parigraha che. pramAdanA ceAgathI jenA kAraNe ma mA bhUti yaI jAya te mUrchA tene leAbhI pariNati, mamatvabuddhi, abhivga, Asakita vagere kahe che. A leAbha pariNatirUpa mUrchAthI AtmA mUDha banI jAya che, vivekathI bhraSTa thai jAya che vivekabhraSTa AtmA viziSTa lelane vazIbhUta
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtra yate, mUDhadhIzca tRSNAvazIkRta cittavRttiranAlocita guNadoSo'ndha vadhirAdiriva ceSTate karoti / yadvA-mUrchA ghoha sapucchrAyayo rityanuzAsanAt samucchrAyarUpA-mUrga, tathA ca samunchoyate'vRkSaNa mupacIyate hiMsAdi dopai lo moparAgabalAnuracito'ya. mAtmeti samucchrAyaH- sakaladopAgraNIlomA, sadhazca-lobhA'bhibhUto jano hiMsA nRtapteyAdipu nizzaGka pravartate / lobhavazIbhUtaH san putraH pitaramapi, hanti, sodaraM sodaro bhrAtApitAsva tanayaM patim, patnI patihina styeva preyasImapi kiM truve // 1 // loya ke vazIbhUta hokara anucita pravRtti karane lagatA hai aura kartavya: akartavaza ke vicAra se rahita ho jAtA hai| usakI buddhi mUDha bana jAnI hai, cittavRtti tRSNA ke vazIbhUta ho jAtI hai / vaha guNa avaguNa kA vicAra nahIM karatA aura aMdhe evaM yahare ke samAna ceSTA karatA hai| ___ akSamA-'lanchI mohatamuDrAyayoH' isa vyAkaraNa ke vidhAna ke anusAra sUrcI kA artha samucchrAya hai, jisakA Azaya yaha hai ki lobha ke vazIbhUta humA AtmA jisake kAraNa hiMsA Adi doSoM ko samUha pana jAtA hai, vaha mUI hai / lobha saya doSoM meM pradhAna hai / lobhI anuSya hiMsA, jhUTha, corI Adi sabhI pApoM meM ni:zaMka hokara pravRtti karatA hai / lola ke adhIna hokara putra pitA kA bhI ghAna kara DAlatA hai, lAI mAI kA khUna kara detA hai, pitA putra ke prANa haraNa kara letA hai, patnI pati ke prANoM ke grAhaka bana jAtI hai aura pati patnI kI jAna le lenA hai adhika kyA kahA jAya ? thaIne anucita vRtti karavA mAMDe che ane kartavya-akartavyanA vicAcchI zUnya thaI jAya che. tenI buddhi bahera banI jAya che, cittavRtti tRSNAne to be thaI jAya che. te guNa-avaguNano vicAra karato nathI ane AMdhaLA tathA baherAnA jevI ceSTA kare che matha -'mUrchA mohasa muccha yayoH' vyA429 mA ma vidhAna anusAra mUchano artha samuhUya che jene Azaya e che ke le mane vazIbhUta thayela AtmA jenA kAraNe-hiMsA vagere dene samUDa banI jAya che, te mUcha che. badhAM doSamAM lAbha mukhya che. lebhI mAya hiMsA, asatya, cerI vagere saghaLAM pApamAM niHzaMka thaIne pravRtti kare che lebhane tAbe thaIne dikaro bApane paNa vadha karI nAkhe che, sago bhAI, bhAInuM khuna karI nAkhe che, pitA putranA prANa hare che, patnI patinA mAgo harI le che ane pati panIno jIva laI le che, vizeSa zuM kahI zakAya ?
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 379 dIpikA-niyukti TIkA a.7 s. 29 parigrahasvarUpanirUpaNam evam- jananI-svasa pabhRtayo'pi lobhAbhibhUtatvAd mahAnta manartha bhAvahantika kurvanti, lobhA'mibhUtatvAdeva-kuTasAkSitvadAyIna utkocaM gRhItvA bahanRtabhASaNa kurute, lobhavalapakarSAdeva-mArga luNTakaH pathikAn luNyati, stenazca-rAjapAkAra: kuDayAdikamapi khanityA lobhAdeva sarvamapyapaharati, saMsthA khalnu na kazcana tathAvidho bhAvo yahirantaH sthito vA nikaTastha dUrastho vA priyadarzano vartate yamayaM labdho bhAvataH parityajet, lobhabhujaGgazca mAnavAnAM pracuratarAniSTa sampAdanena bahUniduzcaritAni upanayati, kiM bahUnA 'pataGga-mAtaGga-kuraGga-bhRGga mInAstiyazca ete. 'pi lobhAbhibhUtatvAdeva ekaika cakSuH sparzana-zrotra ghrANa-rasanendriya karaNa. isI prakAra mAtA, bhaginI Adi bhI lobha se abhibhUta hokara ghora anartha kara DAlatI haiM / lobhagrasta hokara loga jhUThI lAkSI dete haiM, ghUsa lekara mithyA bhASaNa karate haiM / lobha ke Adhikya se hI luTere mArga meM pathikoM ko lUTa lete haiM cora rAjaprAsAda, prAkAra, divAra Adi khoda kara sarvasva haraNa karate haiN| aisA koI bAhara yA bhItara sthita, nikaTavattI dara varSI yA priyadarzana bhAva nahIM hai, jise lobhI manuSya svecchApUrvaka choDa de ! ___lobha bhujaMga ke samAna hai / isakI badaulata manuSyoM ko atyanta aniSTa kI prApti hotI hai / yaha aneka prakAra ke durAcAroM meM phaMsAtA hai adhika to kyA kahA jAdha, pataMga, mAtaMga (hAthI), kuraMga (hiraNa) bhRga (bhramara) aura mIna tiryaMca haiM, kintu ye bhI lobha se grasta hokara eka eka cakSu, sparzana, zrotra, ghANa aura rasanA indriya kI prabalatA ke evI ja rIte mAtA, bahena vagere paNa lobhane vaza thaIne ghara anartha karI bese che. lebhagrasta thaIne loke beTI sAkSI Ape che. lebhane 9Ine mithA bhASaNa kare che lebhanI vizeSata nA kAraNe ja luMTArA mArgamAM pathikane lUMTI le che cora leke rAjAne mahela, prAkAra, divAla vagere e dIne badhuM ja- tUTI jAya che. saMsAramAM e kaI bhAva, bahAra ke aMdara rahela, ke najIka hoya, dUra hoya athavA priyadarzana, bhAva nathI ke jene lebhI mANasa chApUrvaka choDI de! labha sarpa jevuM che. AnAthI manuSyane atyanta aniSTanI prApti thAya che. te aneka prakAranA durAcArapAM phasAya che. vadhu te zuM kahI zakAya? pataMgIyuM, hAthI, haraNa, bhamare ane mAchalI tiryaMca A badhAM paNa lebhathI prasta thaIne eka eka cakSu, puna, zabda, gai ane rasanI ,
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 tatvArtha sUtre mAvalyena rUpa - zabda- gandha-rasalobha tRSNayA vadhyante mriyante ca paJcendriyaiH paJcatriSayopayoginAM mAnavAnAntu lobhAbhibhUtAnAM vandhanAdau kathevakA ? | tathA coktam 'patanna - mAruna kuna - bhRGga-mInAhatAH paJcabhireva paJca / - kuraGga - ekaH pramAdI sa kathaM na hanyate yaH sevyate paJcabhireva paJca // 1 // iti evaJca viSayagAna vivekino'pi sanmArgAtparikhalanti, isyo vicitratA lomarUpa iti lopalakSaNamUcrchAparigraho vyapadizyate / sA khala- kobharUpA mUrcchAntaravipayAlambanA vahirvipayAlambanA ca bhavati / tatrAbhyantaro viSaya turdazavidho vartate rAga dvepa - krodha-mAna- mAyA-lobha mithyAdarzanahAsyarasyaratikAraNa rUpa, sparza, zava, gaMdha aura rasa kI tRSNA se pIDina hokara panta ko prApta hote haiM aura mAre jAte haiN| jaya eka-eka indriya keM vazIbhUta hone vAloM kI yaha dazA hotI haiM to pAMcoM indriyoM ke bhoga bhogane vAle lobhagrasta manuSyoM kA kyA kahanA haiN| kahA bhI hai 1 pataMga, mAtaMga kuraGgabhRGga aura bIna ye pAMcoM prakAra ke jIva eka-' eka indriya ke viSaya ke kAraNa mAre jAte haiM, to jo pramAdI puruSa pAMcoM indriyoM ke adhIna ho jAtA hai, usakA hanana kaise nahIM hogA | 1| isa prakAra viSayoM meM gRddha hokara vivekavAn jana bhI sanmArga se cyuta ho jAte haiM, yaha lobha kI vicitratA hai / yaha lobha rUpa mUrcchA hI parigraha kahalAtI hai / mUcrchA do prakAra kI hotI hai - Abhyantara viSayoM meM tathA bAhya viSayoM meM Abhyantara viSaya caudaha prakAra kA hairAga-dveSa-krodha- mAna-mAyA - lobha-mivAdarzana, hAsya, rati, arati tRNuAthI dukhI thaI ne andhanane prApta thAya che ane mAryo jAya che, jo eka-eka indriyane vaza thanArAnI AvI dazA thAya che te pAMca indriyAnA bhega bhagavanArA le|bhagrasta manuSyAnuM zuM kahevuM? kahyu. paNa che pataMga (pataMgIthu) bhAtaMga (hAthI) raMga (Dara) bhRMga (labharero) ane mIna (mAchalI) A pAMce prakAranA jIva eka-eka indriyanA viSayanA kAraNe mAryo jAya che te je pramAdI purUSa pAMca indriyeAne vaza thaI jAya che tene nAza kema nahI thAya ? // 1 // A rIte vicaiAmAM lalacAI ne vivekI purUSA paNa sanmAthI bhraSTa thaI jAya che e leAbhanI vicitratA che. 'A lAbharUpa sUryuM ja parigraha kahevAya che. mUrchA e prakAranI hAya che-Abhyantara viSayeAmAM tathA khA viSayobhAM bhavantara viSaya yaha aAranA che, -rAga-dveSa-dha, bhAna-bhAyAsobha-bhithyA darzana-hAsya-rati-rati-bhaya-zo nugupsA bhane veha bhAvI
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ -- dIpikA-niyukti TIkA a. 7 lU. 29 parigrahasvarUpa nirUpaNam 281 bhayazoka juguptAveda bhedAt / tatrAbhyantara parigrahazcaturdaza vidhaH phalitaH, bAhyaviSayazca vAstu-kSetradhanadhAnyazaragA''manayAnakRSpadvitricatuSpAda bhANDabhedAdaneka. vidho bhavati, cetaH pariNAvarUyA mUrchAza etAvAn khalu viSayo vartate, ete khalu rAgadveSAdayo''syataraviSaNaH parigrahanimittatvAt mUchatveina dhyapadizyante / vAstu kSetrAdayazca bAviSayA 'mameve' tyevamazAgad mama paviSayI kRtAH santaH kAluSyavatA cetasA''no nAnAvidha janmagranthiparamparA puDhIkaraNAyA'nAlo. citapUrvAparabhAvena parigrahatvena vyavahiyanle, parigRhya te lobhAnuraktacittavRtyA'bhyupagamyate-svIkriyate iti parigrahaH, labha-kapAyarUpAtmapariNAmavizeSaH, sA coktarUpA macchI parigraha mada bhAva pariNAmAdAtmanaH prANAtipAtayat mamattayo. bhaya, zoka, juguptA aura veda / ima prakAra Antara parigraha bhI caudaha prakAra kA phalita hotA hai| bAhyaviSaya aneka prakAra kA hai jaise vAstu (makAna dukAna) Adi, kSetra (kheta), dhana, dhAnya, zayyA, Asana, yAna, kupya, dvipada, tripada, catuSpada bhANDa Adi / ye saba citta ke pariNamana rUpa mUI ke viSaya haiN| phAra rAga hepa Adi jo Abhyantara viSaya kahe gae haiM, ve parigraha ke kAraNa hone se pUchI kahalAte hai| vAstu kSetra Adi jo bAhya viSaya haiM, ajJAna ke kAraNa unameM mamatvabhAva dhAraNa kiyA jAtA hai, agaecave kaluSita citta AlmA kI janma-maraNa paramparA ko sudRDha karate haiN| hA kAraNa unhe bhI parigraha kahA gayA hai| lobhayukta cittavRttile jismA parigraha kiyA jAya-svIkAra kiyA jAya vaha parigraha / vAstava meM vaha AtmA kA lobha kapAyarUpa pariNAma hai| jaise hiMsA pramattayoga ke sadbA ke kAraNa AtmA meM rIte abhyattara parigraha paNa auda prakArane sAbita thAya che. bAhya viSaya bhane 54Ana cha-rema, pAstu (mAna, huna mAhi.) kSetra (jela2), dhana, dhAnya, zayyA, mAsana, yAna, ya me5|| 15, yA25, pAsa vagere A badhA cittanA pariNamana rUpa mUnA viSaya che. upara rAga dveSa Adi je Ansara viSaya kahevAmAM AvyA che te parigrahanA kAraNo hovAthI mUcha kahevAya che. vAstu kSetra Adi je bAhya viSaya che ajJAnane kAraNe temanAmAM mamatvabhAva dhAraNa karavAmAM Ave che. AthI teo kaluSita citta AtmAnI janma-maraNanI paraMparAne sudaDha kare che. AthI temane parigrahaDahelAM che. - lobhayukta cittavRttithI jenuM parigrahaNa karavAmAM aAve svIkAra karavAmAM Ave te parigraha hakIkatamAM te AtmAnuM lebha kaSAya rUpa pariNAma che. jevI rIte hiMsA pramattaganA sadUbhAvanA kAraNe AtmAmAM rAga-dveSa meha
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryasUtre 182 jAnuvRtti sAmarthAt antato rAga-dveSa-mohamUlA bhavati / parigraha pariNAmavirahikhasya punarapramattakAyabAGmanovyApArasya saMyamopakArakepu vastra yupadhizayyAhAra zarIrAdiSu-AgamAnujJAteSu >> na sarUbhavati tathAtrokta dazavakAlike 6 adhyayane 18 sUtra 'naM pivayaM kA pAya thA-kaMpalaM paaypuchnn| taMpi saMjAla jahA dhAraMti pariharati cha // 1 // 'yapi vastra yA pAca vA-kandalaM pAdanocchanam / tadapi saMyamalabAthai-dhArayanti pariharanti ca // 1 // iti, , / tathA ca-yogyopakaraNakalApaM binA-uddezya siddhi na bhavatIti nirgranthAnAmapi saMyamopakAritayA vacapAtrAghurakaraNa zarayAdeH AgamAnujJAtastra prANe parigrahadoSo rAga-dveSa loha utpanna karatI hai, usI prakAra mULa bhI rAga-dveSa-moha kA hAraNa banatI hai| kintu jo puruSa parigraha kI bhAvanA se sarvathA rahita ho cukA hai, aura jilA ke lala bacana kAya kA vyApAra pramAda se rahita hai, use saMyama ke upakAraka bana Adi upadhi, zayyA, AhAra, zarIra Adi meM jinakI anumati Agama meM dIgaI hai, mULa nahIM hotI dazakAlika sUtra ke chaThe adhyayana aThArahavI gAthA meM kahA hai sAdhujana jo bhI baca pAna, kaMpala aura pAdaroMchana dhAraNa karate yA kAma meM lete-parihAra karate haiM, saca saMbaDa evaM lajjA ke lie hI samajhanA cAhie // 1 // yogya upakaraNoM ke abhAva meM uddezya siddha nahIM hotA, ataeva nirgrantha bhI yadi zAstra vihita saMbadhda ke upakAraka vastra pAtra Adi utpanna kare che tevI ja rIte mUcha paNa rAga-dveSa mehanA kAraNe utpana thAya che paraMtu je purUSa parigrahanI bhAvanAthI sadA rahita thaI cUkI che temaja jenA mana vacana kAyAne vyApAra pramAda vagarano che tene saMyamanA upakAraka vastra Adi upadhi, zayyA, AhAra, zarIra AdimAM jenI anumati AgamamAM ApavAmAM AvI che, mUchI thatI nathI. dazavaikAlikasUtranA cha8 adhyayananI aDhAramI gAthAmAM kahyuM che- sAdhujana je paNa vastra, pAtra, kAmaLe ane pagalUchaNayA dhAraNa kare che, athavA kAmamAM le che, te badhAM saMyama tathA lajajAnA hetusara ja samajavA joIe. gya upakaraNonI anupasthitimAM udezya siddha thatuM nathI, AthI ninya paNa je zAstravihita, saMyamanA upakAraka vastra pAtra Adi upakaraNa
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 sU. 29 parigrahasvarUpanirUpaNam 28 na bhavati / evaJca ye'pi kecanAdivedina AgamAnujJAtamapi vastrapAtrAdyupakaraNe mokSasAdhanamA hiMsAdivrataparipAlanasamarthazca na parigRhNanti kintu te'pi AhArazarIraziSyAdIMzca tu gRhantyeva / etAn te ki sanyante kiM eve na parigrahAH santi ? teSAM mAnyatA'numAreNa tu te'pi parigrahA eva santi / athA'lpabahutvakRto vizeSaH parigrahe sambhavatIti cet atrocyate, tathA sati - daridrasyA'lpaM dhanaM, maharddhikasya ca zreSThinaH puSkalaM draviNaM bhavatIti naitAvatA'parigraha eva daridraH / maharddhikaca saparigraho vyapadizyate, tasmAt sUrcchA lakSaNa evaM parigrahaH sarvairakAmenA'pi pratipattavyaH / sa ca mRcchalakSaNaH parigrahaH khala cetaneSu - eka dvitriupakaraNa tathA zayyA Adi kA grahaNa karate haiM to parigraha kA doSa nahIM hotA / vastra pAtra Adi upakaraNa mokSa ke sAdhana haiM, ahiMsA Adi vratoM kA pAlana karane meM samartha haiM, Agama meM unakI AjJo dI gaI hai, phira bhI jo vivekahIna jana unako grahaNa nahIM karate kintu ve bhI AhAra zarIra aura ziSya Adi ko grahaNa to karate hI hai / unheM ve kyA mAnate hai ? kyA ye parigrahaNa nahIM hai ? unakI mAnyatA ke anu sAra ye bhI parigraha hI haiM / zaMkA-kyA parigraha meM alpa- bahutvakRta vizeSatA kA saMbhava hai ? samAdhAna - aisA mAnA jAya to daridra ke pAsa alpa dhana hotA hai aura mahAn sampattizAlI seTha ke pAsa bahuta dhana hotA hai, itane mAtra se daridra ko aparigrahI aura mahAn sampattizAlI ko parigrahI nahIM kaha sakate / ataeva icchA na hone para bhI saba ko yahI svIkAra karanA tathA jgyA Adi grahaNa kare te temAM paribhrahanA deSa lAgatA nathI. dha pAtra ADhi upakaraNu e kSanAM sAdhana che, ahiMsA Adi tAnu pAlana karavAmAM samartha che, AgamamAM temanI AjJA pharamAvavAmAM paNa vivekahIna mANasA temanuM grahaNu karatAM nathI paratu te zarIra ane ziSya vagetu grahaNa teA kare ja che temane tee zu` mAne che ? zuM e parigrahaNa nathI ? temanI mAnyatA anusAra teo paNa parigrahI che. za'kA-thru parigrahamAM alpa-mahutvakRta vizeSatA sabhavata che ? AvelI che teA paNa AhAra, samAdhAna--evuM mAnI laIe te| daridranI pAse thADu' dhana hAya che ane mahAna sampattizALI zeThanI pAse aDhaLaka dravya dAya che, AthI dara drane aparigrahI ane mahAn sampattizALIne parigrahuM' kahI zakAya nahIM, AthI icchA na heAvA chatAM paNa khadhAMe evu ja svIkAravu joI e ke
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ - . tattvArthasUtre catuH paJcendriyeSu, acAneSu ca vAstahariNyAdiSu rAgAdiSu cA''tmapariNAmeSu bAhyAbhyantareSu dravye ghUpa nAya te, tacca dravyaM kvacit kevalaM pudgaladravyameva bhavati / vacit AtmapradezasaMyukta savati / sa ca-parigraho dravya grahaNAccaturvidho bhavati, dravyakSetrakAlabhAvabhedAt / tantra-dravyato vAstu kSetrAdipiyaH kSetratastu-grAma naga rAcavacchinna dravyaviparaH kAlataH punA rAtridivyacchinna dravyaviSayaH, bhAvatastu prativiziSTa vastUpAsane-utkRSTe sati utkRSTA mUrchA saMjAyeta, tathAvidhavastU palamsane madhyame sati 4 mA, ! jayanyetu-jaghanyA mUcrchA bhavatIti bhAvaH, sA khala mUrchA-icchA-mArthanA-kAmo'bhilASaH kAMkSA-gAdhya-lobhaH, ityAdiparyAyAntararamidhIyate / tatrecchA-yathAcAhie ki mULa hI parigraha hai| vaha mUla rUpa parigraha cetana ekendriya dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriya padArthoM meM acetana vAstu tathA hiraNya Adi meM rAma Adi Atmika pariNAmoM tathA bAhya aura Abhyantara dravyoM meM utpanna hotA hai| yaha dravya kahIM kevala pudgala dravya hI hotA hai aura nahIM Atma pradezoM se yukta hotA hai| dravya ke grahaNa se vaha parigraha cAra prakAra kA hai dravya, kSetra, kAla aura bhAva ke bheda se / dravya le vAstu-kSetra Adi viSazaka hotA hai, kSetra se grAmanagara Adi se acchinna dravya viSayaka hotA hai, kAla se rAtri-divasa Adi se vyavacchinna handhaviSayaka hotA hai aura bhAva se viziSTa vastu kI upalabdhi meM hotA haiM / agara utkRSTa upalaM mana ho to utkRSTa mUI hotI hai, tathAvidha vastu kA upalaM mana yadi madhyama ho madhyama mUrdA hotI hai aura jaghandha meM jaghanya mUrchA hotI hai / isa mRga ke aneka paryAyavAcaka nAma hai, jaise-icchA, prArthanA, kAna, abhilASA, kAMkSA, mUcha ja parigraha che. te mUchorUpa parigraha cetana ekendriya, beIndriya, te ndriya, caturindriya ane paMcendriya padArthomAM, acetana vAstu tathA hIrAjhaverAtamAM, rAga vagere Atmika pariNAme tathA bAhya ane Abhyantara dromAM utpanna thAya che A dravya kaI jagAe mAtra pudagala dravya ja hoya che jyAre kayAMka AmapradezothI yukta hoya che. dravyanA grahaNathI te parigraha cAra prakArano che-dravya, kSetra, kALa ane bhAvanA bhedathI dravyathI vAstu-kSetra Adi viSayaka thAya che, kSetrathI gAma nagara vagerethI avacchinna dravya viSayaka thAya che, kAlathI rAtri-divasa AdithI vyavaricchanna dravya viSayaka thAya che ane viziSTa varatunI upalabdhimAM thAya che. je utkRSTa upalaMbhanA hoya te utkRSTa mUchI thAya che, tathAvidha varatanuM upalaMbhana je madhyama hoya te madhyama mUchI thAya che ane jaghanyamAM jaghanya mUcha thAya che. A +
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a. 7 sU. 30-37 paMJcANuvratanirUpaNam 'niHsvaSTi zataM zatI dazazataM lakSaM sahasrAdhipo lakSezaH kSitipAlavAM, kSitipatizcakrezAM vAJchati / cakrezaH surarAjatAM surapatirbrahmAspadaM vAJchati brahmAviSNupadaM hariH zivapadaM tRSNA'vadhi ko gataH / 1 / " iti uktAMca darzavekAlike 6 - adhyayane 21 gAthAyAM mUcchA 'pariggaho vRtto' iti // 29 // mUlam - eehiMto desao veramaNaM paMca aNuvvayA // 30 // chAyA - 'putebhyo dezato viramaNaM paJcA'NuvratAni ||30|| 28 gArdhya lobha Adi / inameM se icchA kA svarUpa yaha hai - 'nirdhana puruSa sau kI kAmanA karatA hai, jisake pAsa sau haiM use dasa sau - 1 - hajAra kI icchA hotI hai, hajAra pati lAkha kI abhilASA karatA hai, lakSAdhipati rAjA bananA cAhatA hai, rAjA cakavartI hone kA manoratha rakhanA hai, cakravartI indra pada pAne kI kAmanA karatA hai, indra brahmaloka prApta karane kI AkAMkSA karatA hai, brahmA viSNu kA pada pAnA cAhatA hai, viSNu ziva - mahAdeva bananA cAhatA hai| isa tRSNA kA kahIM anta nahIM // 1 // darzakAlika sUtra ke chaThe adhyayana kI 21 vIM gAthA meM kahA hai'mUrchA ko parigraha kahA hai ||29|| 'eehito desao' ityAdi / ina hiMsA Adi avratoM se ekadeza se nivRtta honA pAMca aNu vrata hai // 30 // mUrchAnA aneka paryAyavAcaka nAma che jema ke-icchA, prAthanA, kAma, abhibhaassaa, akSA, gArDa, sola vagere samAMthI chAnuM sva35 mA amAye - nidhana purUSa seA rUpIAnI kAmanA kare che, jenI pAse seA che tene hajAra- hajArapati lAkhanI abhilASA kare che, lakSAdhipati rAjA banavA cAhe che, rAjA cakravatI banavAnA maneAtha seve che, cakravatI indrapada pAmavAnI kAmanA rAkhe che, indra brahmaleka prApta karavAnI AkAkSA seve che, brahmA viSNunuM pada maLe evuM icche che te viSNu ziva-mahAdeva banavAne manasukha seve che. A tRSNAta heDa! 4 nathI, ' // 1 // dazavaikAlikasUtranA chaThThAM adhyayananI 21mI gAthAmAM kahyu` che-mUrchAne parigraha kahela che' pA 'eehito desao' ityAdi sUtrArtha A hiMsA Adi annatAthI ekadezathI nivRtta zyu' pAMca aNumana che. 530! to 1 |
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tattvAyasUtra mUlam-disi majjAyakaraNaM disivayaM // 31 // chAyA--'diGmaryAdAkaraNaM digvatam // 31 // mUlamU-upabhogaparimogaparimANakaraNaM uvabhogaparibhogaparimANavayaM // 32 // chAyA-upabhogaparibhogaparimANakaraNam-upabhogaparibhogaparimANavatam / 32 / mUlam-NIheuya pANipIDA karaNao veramaNaM aNaTudaMDaberamaNaM // 33 // chAyA-nirhetuka mANipIDAkaraNato viramaNam-anarthadaNDaviramaNam // 33 // . sUlana-samrajIcesu larabhAvo lAmAiyaM // 34 // - chAyA-sarvajIdheSu samabhAva sAmAyikam // 34 / dilimajjAyakaraNaM dilivayaM' ityaadi| - strArtha-dizAoM kI maryAdA karanA digavata hai // 31 // .. 'upabhoga paribhoga' ityAdi / lannArtha-upabhoga aura paribhoga kI vastuoM kA parimANa karanA upabhoga paribhogaparimANavata kahalAtA hai // 32 // 'NIheuya pANi pIDA' ityAdi / / ekhUtrArtha-nirarthaka prANI-pIDA utpanna karane se virata ho jAnA anarthadaNDaviramaNavrata kahalAtA hai / / 33 / / 'sabajIyesu slama bhAco lAmAiyaM' ityAdi / strArtha-saba jIvoM para salamAva rakhanA sAmAyikavata hai // 34 // 'disimajjAyakaraNaM disivaya' tyAdi sUtrArtha-dizAonI maryAdA karavI diguvrata che. 31 'uvabha gaparibhoga' yA sUtrArtha-upabhoga ane paribhoganI vastuonuM parimANa karavuM upabhega caribhega parimANuvrata kahevAya che. kerA 'Na he uya pANipIDA' ityAdi sUtrArtha-nirarthaka prANI-pIDA utpanna karavAmAM virata thaI javuM anarthainDaviramaNa vrata kahevAya che. 33 'savvajIvesu samabhAvo sAmAiyaM' yA sUtrArtha-badhAM jIvo upara samabhAva rAkhave sAmAyika vrata che. 34
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 6. 30-37 paJcANuvatanirUpaNam 285 mUlam--disivayasakoo desAvagAliyaM // 35 // chAyA-digvratasaMkoco dezAvakAzikam // 35 / ' mUlam-dhammapuTIe vasaNaM polahovavAlo // 36 // chAyA-dharmapuSTaya vasanaM pauSadhopavAsaH // 36 // mUlam-samaNANaM esaNijjAhAra smppnnNatihisNvibhaago|37| chAyA-zramaNebhya epaNIyAhArasamarpagam-atithisaMvibhAgaH // 37 // . malam-mAraNaMtiya saMlehaNA josioya // 38 // 'disivaya saMkoo desAyagAliya' ityAdi / sUtrArtha-dizAvata ko (parimita samaya ke lie) saMkucita karanA dezAvakAzikavrata kahalAtA hai // 35 // .. 'dhammapuTTIe vasaNaM posahovavAlo' ityaadi| sUtrArtha-dharma kI puSTi ke lie vAsa karanA pauSadhopavAla hai // 36 / / 'samaNANaM esaNijjA' ityaadi| sUtrArtha-sAdhuoM ko eSaNIya AhAra kA dAna karanA atithi saMvibhAgavata hai // 37 // 'mAraNatiya saMlehaNA josioya' ityAdi / . sUtrArtha-vratI puruSa mAraNAntika saMlekhanA kA bhI khevI hotA hai / 38 / . 'disivayasakoo desAvagAsiya' yA sUtrArtha dizAvatane (maryAdita samaya mATe) saMkucita karavuM dezAvakAzika trita kahevAya che. 3pA 'dhammapuTThIe vasaNaM posahovavAso' tyA - sUtrArtha- dharmanI puSTine mATe vAsa kare paupavAsa che. kadA 'samaNANaM esaNijjA' tyA sUtrArtha-sAdhuone eSaNIya AhAranuM dAna ApavuM atithivibhAgavrata che. 3] 'mAraNaMtiya saMlehaNA josioya' tyA sUtrArtha-bUtI purUSa mAraNAntika sahassAnuM paNa sevana kare che, 38
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasyArthasatre chAyA - maraNAntika saMlekhanAjovita ||38|| tatrArthadIpikA - pUrvasUnegArIbhAvako dvAdazavrata viziSTavatIbhavatItyuktam, sampati- sa khalu zrI zrAvako zaraNAntika saMlekhanAyA ArAdhakavA'pi bhavatIti pratipAdayitumAha- 'mAraNaMtigha saMlehaNAosioya' iti sa tAvanI- agArI paJcANutra viziSTattrAt triguNavata- catuH zikSAtravarUpaM saptanavaviziSTatvAcca mAraNAntikasaM lekhanAjoSitaH bhavacchedakara- kAya kapAya kRzIkaraNarUpa saMlekhanA''rAdhakatha bhavati / tatra -sthAtmapariNAmopAttAnA mAyurindriyavalAnAM saMkSayo maraNamdevAnto mAraNAntaH sa prayojanamasyA iti mAraNAntikI, sA cAsau tatvArthadIpikA - gRhastha zrAvaka vAra vratoM se sampanna hone ke kAraNa deza vratI kahalAtA hai, yaha bAta pUrvasUtra meM kahI jA cukI hai| aba yaha pratipAdana karate haiM ki vaha vratI zrAvaka mAraNAMtika saMlekhanA kA bhI ArAdhaka hotA hai dezavanI zrAvaka pAMca aNuvratoM, tIna guNavratoM aura cAra zikSAvratoM se sampanna hone ke kAraNa mAraNAntika saMlekhanA kA bhI ArAdhaka hotA hai arthAt bhava kA anta karane vAlI, kAya tathA kaSAya ko kRza karane rUpa saMlekhanA kA sevana karatA hai / apanI AtmA ke pariNAma ke anusAra upArjita Ayu, indriyoM evaM baloM kA kSaya honA maraNa kahalAtA hai / maraNa rUpa anta ko maraNAnta kahate haiM / maraNAnta jisakA prayojana ho use mAraNAntikI kahate haiM, aisI saMlekhanA mAraNAntika saMlekhanA hai| sam arthAt sampaka prakAra se dekhanA arthAt tatvAtha dIpikA gRhastha zrAvaka khAravattAthI sampana hAvAnA kAraNe dezanI kahevAya che e hakIkata pUrvasUtramAM kahevAmAM AvI che. have e pratipAdana karIe chIe ke te vratI zrAvaka mArAntika sa lehaNAnA paNa ArAdhaka hAya che VMMO dezavatI zrAvaka pAMca aNuvrata, traNa guNuvratA ane cAra zikSAvratAthI sampanna hovAnA kAraNe mAraNAntika salehaNAnA paNa ArAdhaka hAya che. arthAt bhavane anta karanAra, kAyA tathA kaSAyane kRza karavA rUpa sa'lehaNAnu' sevana kare che. peAtAnA AtmAnA pariNAma anusAra upArjita Ayu, indriyA ane khaLAnA kSaya thave maraNa kahevAya che. maraNu rUpa antane maraNAnta kahe che. maraNAnta jenuM pracAjana che tene mAraNAntikI kahe che, 'AvI salehaNA
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-nayukti TokA a. 71.38 mAraNAMtikasaMlekhanAsvarUpanirUpaNam 389, saMlekhanA ceti mAraNAntika saMlekhanA saM-samyak lekhanA-kuzIkaraNaM sNlekhnaa| tatra-kAyasyopavAsAdinA kuzIkaraNaM bAhya saMlekhanA 1 krodhAdiSAyANAzca- tapaH saMyamAdina tanUkaraNa mantarasaMlekhanA 2 tathA ca kAyasya kapAyANAJca samyak lekhanA kRzIkaraNa-tanUkaraNaM saMlekhanA tasyAH khalu-mAraNAntikasaMlekhanAyAjoSitaH prItyAsevitA ca pumAn vrtii-agaarii| cakArAta maraNAntisaMlekhanAjoSitA cA'pi bhavatIti vadhyam / atrA'ntagrahaNena tavamaraNaM parigRhya te, athaivaM tarhi-mAraNAntika saMlekhanAsevituH agAriNaH AtmavadhadoSApattiH syAta svA'bhisandhipUrvakameva tasya svA''yurindriyabalasaMkSayAya kAyAdi saMzoSaNAdau kRza karanA saMlekhanA hai / upavAsa Adi ke dvArA kAyA kuza karanA bAhya saMlekhanA hai aura tapa evaM saMyama ke dvArA koca Adi kaSAyoM ko kRza karanA Antarika laMlekhanA hai / isa prakAra kAya aura kaSAyoM ko samyak prakAra se lekhana karanA arthAt kRza karanA saMlekhanA hai / vratI zrAvaka isa mAraNAntika saMlekhanA kA bhI prIti pUrvaka sevana karatA hai| sUtra meM prayukta 'ca' zabda se aisA samajhanA cAhie ki vaha mAraNAntika malekhanA kA bhI ArAdhaka hotA hai yahAM 'anta' zabda ke grahaNa se tadbhavamaraNa grahaNa kiyA jAtA hai| zaMkA-mAraNAntika saMlekhanA kA sevana karane vAlA gRhastha Atma. hatyA ke doSa kA bhAgI honA cAhie, kyoMki vaha svecchA pUrvaka hI apanI Ayu, indriya aura pala kA vinAza karane ke lie kAya Adi kA zoSaNa karane meM pravRna hotA hai| mAraNAnika salehaNA che. arthAta samyak prakArathI lehana karavuM athavA kRza karavuM saMlehagA che. upava sa vagere dvArA kAyAne kRza karavI bAhya saMlehaNA che ane tapa tathA saMyama dvArA krodha Adi kaSAyone pAtaLA pADavA Atarika saMlehaNA che. A rIte kAyA tathA kaSa ene samyak prakAre lehana karavuM athavA kRza karavuM saMDalehaNA che. vratI zrAvaka A mAraNAntika salehaNanu paNa premapUrvaka sevana kare che. sUtramAM prayukta "ca" zabdathI ema samajavAnuM che ke te mArAntika saMlehaNAnA paNa ArAdhaka hoya che. ahIM ata" zabda grahaNathI taddabhavamaraNa grahaNa karavAmAM Ave che. zaMkA-mANatika saMlehaNAnuM sevana karanAra grahastha AtmahatyAnA deSa bhAgI joIe, kAraNa ke te rapUrvaka ja pitAnA AyuSya, indriya temaja baLane vinAza karavA mATe kAyA vagerenuM zoSaNa karavAmAM pravRtta thAya che. ta0 37
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ taravArthasUtra mattasvAta-iti cenna-1 agAriNo vatino'prattaspena kAgAdi kRzAdikaraNe vRttatve'pi AtmaghAtakatvadoSA'bhAvAt, masattayogAha mANavyaparopaNasyaiva hisA. padArthatvAt asya khalu vatino'gAriNo rAgadveSamokSAmilivezA'bhAvena pramAda. yogA'bhAvAt / yastu puruSo rAgadveSama hAribhirA viSTaH san vipazastragalapAzAs. niveza kUpa taDAgAdi nimajja bhRgupAta usanA khaNDanAdi prayogeNA''smAna hinasti sa AtmaghAtI sapati, tasmAt saMlekhanAM matipannasya nnatino rAga-dve. pAghamAvenA''tmaghAtapApa na bhavati / uktaJca 'zAdINa maNuppAye ahilanalibhAkhiyaM samaye / teli cenupapattI hiselijiNehi miTTiA // 1 // iti, rAgAdInAmanutpAde ahiMsakahatiyApita samaye / tepAJcadutpatti-hiti jinanirdiSTA // 1 // iti, samAdhAna-aisA nahIM hai| vratI gRhasna apramatta hone ke kAraNa kAya Adi ko kRza karane meM pravRtta hone para bhI AghAta ke pApa kA bhAgI nahIM hotaa| hiMsApada kA artha pramatta yogale mANoM kA vyapa ropaNa karanA hai, kintu banavAn zrAvaka rAma dvepa aura bhoha ke abhi niveza le rahita hotA hai, ataeva usameM pramAdazA yoga nahIM hotaa| jo puruSa rAga, dveSa aura moha rahe AviSTa hokara viSa, zastra, phAMsI, agni praveza kUpapota, maDAga nimajjana, bhRgupAta, rakhanA khaNDana Adi kA prayoga karake AtmaghAta karatA hai, bahI ghAmaka hotA hai| isa prakAra saMlekhanA ko aMgIkAra karane vAle vratI puruSa ko, rAga-dveSa Adi kA abhAva nahIM hone ke kAraNa AtmaghAta kA pApa nahIM laganA / kahA bhI hai| 'jila ke sAgAdi kI utpatti nahIM hotI, vaha Agama meM ahiMsaka samAdhAna-A pramANe nathI. vatI grahastha apramatta hovAnA kAraNe kAyA vagerene kRza karavAmAM pravRtta hovA chatAM paNuM AtmaghAtanA pApane bhAgIdAra thato nathI. hiMsApadane artha pramattayAgathI prAthone nAza kare ema thAya che, paraMtu vratadhArI zrAvaka rAga dveSa ane mohanA abhinivezathI rahita hoya che, AthI tenAmAM pramAdane vega thatuM nathI. je purUSa rAga, dveSa ane mehathI AviSTa daIne jhera, zastra, phAMsa, agnisnAna, kUvAmAM paDavuM. taLAvamAM DUbI jaIne jIbha kacarIne-evA prAge karIne AtmahatyA kare che te ja a.maghAtaka kahevAya che. AvI rIte saMlehaNane aMgikAra karanArA vratI purUSane rAga-dveSa Adine abhAva nahIM hovAnA kAraNe AtmaghAtanuM 515 gatu nathI. 4yu pAtra hai jene rAgAdinI utpatti thatI nathI tene AgamamAM ahiMsaka kahevAmAM
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a. 7.38 mAraNAMtikalekhanAsvarUpanirUpaNam 295 apicA'gnidAhAdinA bahumUlya ratnAdivimiSTanAze samupasthite tadupazamAya kRtayatno'pi-asaphalazced antatorasnAdikaM saMrakSituM puruSo yatate / evaM-yugapat kAyavinAze samupasthite vratI zrAdako vrata-zIlAdiguNAnAM saMrakSaNArtha yatamAno nA''tmadhArakA sambhavatItibhAvaH // 38 // tatvArthaniyukti:- pUrva tAbad-dvAdazavatadharo'gArI zrAvakaH zIlasampadA viziSTo bhavanItyuktam, sampati-tathAvidhaH rUlu zrAvako bhavacchedakarakAyakaSAya saMlekhanA''rAdhako bharatIti pratipAdayitumAha-kAraNatiya saMkhahaNAjosi. kahA gayA hai / samAdi kI utpatti hI hiMsA hai, aisA jinendra bhagavAn ne kahA hai| ghara meM Aga lagane para jaba sarva sva ke vinAza kA avasara upasthita hotA hai taba manuSya usa Aga bujhAne kA prayatna karatA hai| kintu jaba use bujhAne meM saphala nahIM hotA to antataH vasna Adi khUlyavAna padArthoM kI hI rakSA karane kA prayatna karatA hai, isI prakAra eka sAtha kAya kA vinAza upasthita hone para vratI zrAvaka bana zIla Adi guNoM kI rakSA karanA humA AtmaghAtaka nahIM kahA jA sakatA // 38 __ tatvArthaniyukti-pahale kahA gayA hai ki dvAdaza vratadhArI gRhastha zrAvaka zIla sampadA se sampanna hotA hai, ana yA pratipAdana karate haiM ki pUrvokta zrAvaka sabakA anta karane vAlI kAya-kaSAya saMlekhanA kA bhI ArAdhakA hotaa| AvyuM che. rAgAdinI utpatti ja hiMsA che ema jitendra bhagavAne bhAkheluM che.' gharamAM Aga lAgavAthI jyAre sarvasvanA vinAzano avasara upasthita thAya che, tyAre te gharane mAlika te Agane olavavAno prayatna kare che, paraMtu jyAre tene halavavAmAM te saphaLa thato nathI, tyAre ratna Adi mUlyavAna padArthonI ja rakSA karavA prayatna kare che, evI ja rIte ekI sAthe kAyAne vinAza upasthita thavAthI vatI zrAvaka vrata zIla Adi guNonuM rakSaNa karate thake AtmaghAtaka kahI zakAtuM nathI. 38 tavAniyukti-pahelA kahevAmAM AvyuM ke bAra vratadhArI grahastha zrAvaka zIla saMpattithI sampanna hoya che have e pratipAdana karIe chIe ke pUrvokta zrAvaka bhavano anna karanArI kAyA-kaSAya salehaNAne paNa ArAdhaka hoya chees
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ 295 - tattvArthasUtra oya-iti, sa tAvat-pUrvokta dvAdazatrataviziSTo'kArI mAraNAntika saMlekhanAjopitA bhavacchedakarakAyakapAyakRzIkaraNarUpasaMlekhanAyAH prItyAsevitA''. rAyasavA'pi bhavati / cakArega-dvAdazajavasampannazca:'pi mAraNAntika saMlekhanA jopitA bhavatIti bodhyam / atra maraNaM tArata-sarvAyuSaH kSayarUpaM vodhyam, natu pratikSaNamAdhIcikamaraNa grAhyam, maraNameva maraNAnta:--maraNakAlaH, pratyAsannaM tanmaraNamityarthaH anvapadena-tadbhavamaraNazya grahaNAt tathA ca-badbhavamaraNarUpo maraNAntaH prayojanamasyA iti mAraNAntikI sA cA'sau saMlekhanA ceti mAraNAntika yaha pUrvokta bAraha janoM kA dhAraka gRhasva mAraNAntika saMlekhanA kA bhI prIti pUrvaka sevana karane vAlA hotA hai / 'ca' zabda ke prayoga se aisA samajhanA cAhie ki dvAdaza vanoM se sampanna hone para bhI zrAvaka mAraNAlita saMlekhanA kA ArAdhaka hotA hai| - yahAM maraNa kA artha hai-lampUrNa Ayu kA kSaya honaa| yahAM kSaNakSaNa meM honevAle avIcimaraNa ko grahaNa nahIM karanA cAhie / 'anta pada se tabhavaraNa samajhanA cAhie / maraNa ko hI maraNAnta kahate haiM arthAt maraNakAla yA mRtyu kA nikaTa AnA / isa prakAra tadbhavarUpa dharaNAta jisakA prayojana ho use mAraNAntika kahate haiM / aisI saMle. khanA mAraNAntika saMlekhanA hai / jisake dvArA kAya aura kaSAya Adi kA saMlekhana kiyA jAya-kRza kiyA jAya use saMlekhanA kahate haiN| tAtparya yaha hai ki kAya aura kaSAya ko kRza karanevAlA tapazcaraNa A pUrvokta ba 2 vratadhArI grahastha mAraNatika saMlehaNanuM paNa prItipUrvaka sevana karanAre hoya che. "ca" zabdanA prayogathI evuM samajavuM joIe ke bAravratathI sampana hovA chatAM paNa zrAvaka mAraNatika salehaNAne ArAdhaka hoya che. ahIM maraNane artha che-sapUrNa Ayuno kSaya tha ahIM kSaNe-kSaNe thanArA AvI cimaraNane grahaNa karavuM joIe nahIM. "anta padathI tadubhavamaraNa samajavuM ghaTe. maraNane ja maraNana kahe che, arthAt mRtyukALa athavA motanuM pAse AvavuM. AvI rIte taddabhava rUpa maraNatika saMkhanA che. jenA vaDe kAyA tathA kaSAya vagerenuM saMlehana karAya-kRza karAya tene salehaNa kahe che. tAtparya e che ke kAyA to kASAyane pAtaLA pADanAta tapazcaryA salehaNA kahevAya che. AmAM paNa kAyAne kRza karanArI tapazcaryA bADhA
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 sU.38 mAragAMtikasalekhanAsvarUpanirUpaNam 393 saMlekhanA, saMlekhyate-kRzIkriyate kAyakAyAdika manayA-iti saMlekhanA kAya kAyatanUkaraNatapo vishessruupaa| tatra-kAyakRzakaraNatapo vizepebhyo'bhyantara saMlekhanA-2 tathAcoktam- cattAri vicittAi-vigaI nijjU hitAI pttaari| emaMtaramAyAma-avigiha vigiTTa koDika // 1 // iti catvAri (varSANi) vicitrANi (tapAMsi) vikRtini-- DhAni catvAri / ekAntaramAcAmlam (dve) avikRSTam (ekam) vikRSTam ekam koTayA-(ekam) iti / saMlekhanAkAlazca utkRpTena dvAdaza varSANi, tadanu punaH svazaktyapekSayA mAsArdha mAsaparimANatayA, AgamoktyA dvAdazavarSa vyavasthayaiva saMlekhanA kAlo'gantavyaH sA ceyaM saMlekhanA'vazyameva samAdhi maraNaparyantaM zramaNa-zrAvakAbhyAM katavyA / tayA ca-duSamArUpakAladoSAt- vabhanArAvAdi saMhanana dauvalyadoSAt divyasaMlekhanA kahalatA hai / isameM bhI kAya ko kRza kAra ne bAlA tapazcaraNa bAhya saMlekhanA hai krodha Adi kaSAyoM ko kRza karane vAlA tapa Abhyantara saMkhanA hai / kahA bhI hai cAra varSa taka vicinna tapa kare, cAra varSa taka viSayoM kA tyAga kara ke tapa kare, do varSa taka ekAntara AyaMbila kare, eka varSa aghikRSTa aura eka varSa taka vikRSTa tapa kre| isa prakAra saMlekhanI kA utkRSTa kAla vAraha varSa kA kahA gayA hai / latpazcAt apanI zakti ke anusAra mAsa yA ardhamAsa parimANa vAlI, Agamokta bAraha varSa kI vyavasthA se hI saMlekhanA kAla samajhanA caahie| sAdhu aura zrAvaka ko yaha saMlekhanA maraNaparyanta avazya hI karanA cAhie / isa duSama kAla ke doSa se, saMhanana kI durbalatA ke doSa se saMlehaNuM che jyAre koi vagere kaSAyone kRza karanAranuM tapa Abhyantara she| che. yu 5 hai cAra varSa sudhI vicitra tapa kare. cAra varSa sudhI vigAyane tyAga karIne tapa kare, be varSa sudhI ekAMtara AyAMbila kare, eka varSa aviSTa ane eka varSa sudhI vikRSTa tapa kare A rIte saMkehaNAne utkRSTa kALa bAra varSane kahevAmAM AvyA che tyAra pachI pitAnI zakti mujaba mAsa athavA aDadhA mAsa parimANavALI Agamokata bAra varSanI vyavasthAthI ja salehaNane kALa samajavAne che. sAdhu tathA zrAvake A sa lehaNA maraNaparyata avazya ja karavI joIe. A duSamakALanA doSathI, saMhanananI durbaLatAnA deSathI tathA devatA manuSya
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ thayuM tattvArthasUtre mAtRva tiryakA''tmasamutthopasargadoSAt tathA dazavidhadharmaviSayaka zramaNAzyaka kartavya pratyupekSaNAdikasya parihANim-agAriNazca zramaNavaiyAvRtyapauSadhI pavAsapatipatyAdikasya parihANiJca cijJAyAGagArIvatI maraNaMvA matyAsannamatra budhya kukkuTANDakamamANadvAtriMzatkApalAhAra udanAkaraNarUpA'vamaudarya caturtha paSThAmAsa kSapaNAdibhirAtmAnaM saMlikhya - kuzIkRtya virukSya rudhiramedomasApacayaM vidhAya krodhAdirupAyAMca nirasya sarvasArayayogaviratilakSaNaM paJca mahAtaJca matipadya mahAtra sampanno bhUtvA caturvidhamazanapAna-khAdya-khAdyarUpamAhAraM mananA - vasA-kAyena trividhena yogena pratyAkhyAya yathA samAdhi yAvajjIvaM bhAvAnuprekSAtatparaH mavijJAta mahAnAdi smRtisamAdhibahulaH san tathA devoM manuSyoM evaM tiryacoM dvArA janita aura apane Apase utpanna hone vAle upasargo ke doSa se tathA dasaprakAra ke dharmaviSayaka zramaNa ke Avazyaka kapa evaM pratyupekSaga Adi kI hAni ko dekhakara aura zramaNoM kI vaiyAvRtya evaM pauSadhopavAla Adi gRhastha ke kartavyoM kI hAfna dekhakara vratI gRhastha mRtyu ko sannikaTa AyA jAnakara murgI ke aMDe ke barAbara battIsa kavala ke AhAra meM kamI karane rUpa ava naudarya, upavAsa, velA, telA, ardhamAsakhamaga Adi se zarIra ko kRza karake rudhira-mAMsa Adi kA apacaya karake, krodha Adi kaSAyoM ko dUra karake, sarvasAdya virati rUpa pAMca mahAvratoM ko aMgIkAra kara ke, mahAtroM se sampanna hokara, azana pAna, khAdima aura svAdima AhAra ko mana vacana kAya rUpa tInoM yogoM se tyAga karake, samAdhi ke anusara jIvanaparyanta bhAvAnupekSA meM tatpara rahakara, aMgIkAra kiye hue tathA tiyA~cA dvAra janita tathA peAta nAthI ja utpanna thanArA upasage nA deSathI tathA daza prakAranA dharmaviSayaka zramaNunA Avasyaka vya ane hyukSaNu vagerenA hAsane joI ne ane zramaNeAnI vaiyAvacyA ane pauSadheApavAsa vagere gRhasthanA kartavyeAnI eTa joI ne, vratI gRhastha mRtyune Tu' AveluM jANIne, maraghInA IMDA kharAmara khatrIsa DhALIyAnA AhAramAM kayAreka karavA ceAgya avamauda, upavAsa, chaThTha, aTTama, amAsa khaNu AdithI zarIrane kRza karIne, leAhI-mAMsa AdinA apacaya karIne krodha Adi SAcAne dezaghaTA ApIne, sasAvadyaviti rUpa pAMca mahAvratAne aMgIkAra karIne, mahAtethI sampanna thaIne anadAna, azanapAna, khAdya tathA svAdiSTa AhArane mana, vacana kAyA rUpa traNe caiAgayI tyAga karIne, samAdhi anusAra jIvanaparyaMta bhAvAnuprekSAmAM tapara rahIne, aMgikAra karelA mahAvrata AdinI
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 sU.38 mAraNAMtikasalekhanAsvarUpanirUpaNA 295 AtaraudradhyAnarahito mAraNAntisaMlekhanAsevitA paramapuruSArthastrayasya mokSasyA''rAdhako bhavati / athaivaM tahi-bhAraNAntikasaMlekhanA kA svAni sandhi pUrva kA''yugadi vinAzanatayA''tmaghAta doSayuktaH syAt iti cenna asya saMlekhakasyA 'mamattatvenA'':maghAvadoSAbhAvAt, pramattayogAtrANavyaparopamastha hiMsAtvAt asya pramAdayogA'mAvo vartate, rAgadveSamohAbhinivezarahitatvAta, bratAdi guNAnAM saMrakSaNArthameva tathA kartupravRttasvAt / uktezcaupapAtike-57 sUtre 'apacchimA maraNatiyA saMhanA jU paNA rAhaNA' iti apazcimA mAraNAntiko saMlekhanA joSaNA''rAdhanA iti / 38 // mahAvrana Adi kI smRti samAdhi kI bahulamA bAlA hozara, vArtadhyAna aura raudradhyAna se yukta-ahita hokara jo mAraNAntiza saMlekhanAsA sevana karatA hai, vaha parama puruSArtha mokSa kA ArAdhaka hotA hai| zaMkA-agara aisA hai to mAraNAntika saMlekha nA karane vAlA apanI icchA se hI apanI Ayu Adi kA vinAza karatA hai, isa kAraNa AtmaghAta ke pApa ke bhAgI honA caahie| samAdhAna-saMlekhana kartA pramAdahIna hone ke kAraNa mAtmaghAta ke pApa kA bhAgI nahIM hotA / rAga dveSa aura moha ke abhiniveza se rahita hone ke kAraNa ula meM prasAda ke yoga kA abhAva hai| vaha to banAdi guNoM kI rakSA karane ke lie hI vaikSA karatA hai| aupapAtika sUtra ke 57 veM sUtra meM kahA hai-'apazcima bhAraNAntika saMlekhanAjokhaNa ArANA // 38 // smRti rUpa samAdhinI bahalatAvALo thaIne AttadhyAna ane raudradhyAnathI mukta thaIne jeo mAraNAnika saMlehaNAnuM sevana kare che, te parama purUSArtha mekSane ArAdhaka hoya che. zaMkA-je A pramANe ja hoya te mArAntika saMlehaNa karanAra pitAnI rAjIkhuzIthI ja pitAnA AyuSya vagerene vinAza kare che a thI AtmahatyAnA pApano bhAgIdAra gaNuM joIe. samAdhAna-saMlehaNA karanAra pramAdahIna hovAnA kAraNe Atmagha tanA pApane bhAgI thato nathI rASa tathA mehanA abhinivezathI mukta hovAnA kAraNe tenAmAM pramAdanA vegane abhAva che te te vratAdi guNonA rakSaNa kAje ja A pramANenuM anuSThAna kare che papAtikasUtranA pachamAM satramAM * 4dhu'-'apacchimamAraNAntika saMlekhanAjosaNA-ArAhaNA' // 38 // - -
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 tattvArtha cUlam-bAralAI-agArI // 39 // chAyA-dvAdazavatI gArI // 39 // tarArthadIpizA--pUrvokta samyaktvasa hanadvAdazatramayuktA'gArI zrAvako bhavati nA'nyaH / / 39 // dhUlam-sattaralA saMkAiyA paMtra aDyArA // 40 // chAyA-samyaktvasya zaGkAdikAH paJcAticArAH // 40 // tasvArthadIpikA -pUrva tAkada dvAdaza vadhAryagArI zrAvako bhavati, zrAva. phatvasya vrataviziSTatvAt, tatra-yo vratI so'vazna yeva samyagdarzanaviziSTo bhavati zaGkAdi dopapitamanaso sulottaraguNAdhArakatvazraddhAnamya niyamata eva atitvaM na sammati, batitvasya sampagdarzanamULatvAda, jo khala-niyamaM samyaktvavAna 'pAralabaI AgArI' ityAdi / sUnArtha-gRhastha bAraha branoM kA dhAraka hotA haiM / tAtparya yaha hai ki pUrvokta samyaktva sahita bAraha vratoM se jo yukta hotA hai vahI gRhastha zrAvaka kahalAtA hai, // 31 // 'saMmattala saMzAcyA' ityAdi / sUtrArtha-samyaktva ke zaMkA Adi aticAra haiM // 40 // tatvArthadIpikA-pahale batAyA gayA hai ki bAraha vratoM kA dhAraka gRhastha zrAvaka kahalAtA hai, kyoM ki zrAvakatva vratasampannatA se hI hotA hai aura jo vratI hotA hai vaha samyagdarzana se sampanna aA honA hai / mUla aura uttaraguNoM ke AdhArabhUta tatva zraddhAna ke abhAva meM jiptakA mana zaMkA Adi doSoM se dUSita hai, sUtra I-gRhastha bAravratone dhAraka hoya che. tAtparya e che ke pUrvokta samyaktvasahita bAra vratothI je yukta hoya che te ja gRhastha "zrAvaka vAya che. // 3 // 'sammattassa saMkAiyA paMcaaiyArA' yA sUtrArtha-samyaktvanA zaMkA vagere pAMca aticAra che. u40 tattvArthadIpikA-pahelA batAvavAmAM AvyuM ke bAra vanane dhAraka gRhastha zrAvaka kahevAya che kAraNa ke zrAvakava vratasampannatAthI ja thAya che ane je vratI hoya che te avazya samyakdarzanathI sampana hoya che mULa tathA uttaraguNenA AdhArabhUta tatazraddhAnA abhAvamAM jenuM mana zaMkA vagere dethI dUSita che, te cekasapaNe vratadhArI thaI zakatuM nathI, trApaNuM
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.71.40 samyagdRSTe: paJcAticAranirUpaNam 297 bhavati mamyaktve zuddheca brazuddhirbhavati, samyaktve nirati cAre sattheba brImada tIti samyaktvasyA'ticArAn pratipAdayitumAha-saMmattala saMkAiyA paMca aiyArA' iti, samyaktvasya-sabhyagdarzanasya zaGkAdikAH-zaGkA, ''dipadena kAMkSA vicikitsAparapASaNDa pazaMsAparapApaNDasaMstavazcetyete pazcA'ticArAH moha, nIyakarmaNo vaicitryA dAsmanaH pariNativizeSA mAlinyatArUpA doSA bhavanti / tathA ca niHzaGkitatvAdibhiH samyagdarzanavizuddhirbhavati, zaGkAkAMkSA viciki sAdibhizca samyagdarzanasyA'vizuddhiH / tatra-zaGkA ahaMdupadiSTeSu tattyeSu sarvato dezato vAtsalyatayA saMzayakaraNam, samyaktvehi kAMcidapi zaGkA na kRtvA niHzaMkatayA tadrakSagIpam / kAGkSA-saMvato dezazca mithyAdarzanasyA'bhilASaH / hai, vaha nizcaya hI vratI nahIM ho sakatA banIpana samyagadarzana mUlaka hai| vratI nizcitarUpa se samyaktvavAna hI hotA hai / samyaktva ke zuddha hone para hI branoM kI zuddhi hotI hai| niraticAra samyaktva ke hone para hI vratI hotA hai, ataeva samyaktva ke aticAroM kA pratipAdana karate haiM___samyaktva ke zaMkA Adi pAMca aticAra hai 'Adi pada se kAMkSA vicikitsA, parapASaNDa prazaMsA aura parapASaNDa saMstava aticAroM kA grahaNa hotA hai / mohanIya karma kI vicitratA se AtmapariNati vizeSa malInatA rUpa doSa hote haiM, ataH niHzaMkitatva Adi le samyagadarzana kI vizuddhi hotI hai aura zaMkA, kA~kSA, vicikitsA Ada samyagda. rzana kI azuddhi hotI hai / ____ arhanta bhagavAna dvArA upadiSTa tatvoM meM barbadeza se thA ekadeza se saMzaya karanA zaMkA hai / mAksva meM kucha AzaMkA na kara ke, niH. samyakdarzana mULaka che vatI nizcitapaNe zraddhAvAna ja hoya che. samyaktva zuddhi hoya te ja vratanI zuddhi thAya che niraticAra sakRtva hoya tyAre ja vatI thaI zakAya che AthI samyak vanA aticAronuM pratipAdana karIe chIe samyaktvanA zaMkA vagere pAMca aticAra che. "Adi padathI kAMkSA, vicikitsA, parapASaDa prazaMsA ane parapAvaMDa saMtava aticAronuM ghaDaNa thAya che. mehanIya karmanI vicitratAthI AtmapariNati vizeSa malInatA rUpa deSa utpanna thAya che AthI ni zaMkitava AdithI samyakdarzananI vizuddhi thAya che ane zaMkA kakSA vicikitsA vagerethI samyakdarzananI azuddhi thAya che ahaMta bhagavAna dvArA upadiSTa tattamAM sarvadezathI athavA eka dezathI saMzaya kare e zaMkA kahevAya che, samyaphavamAM kaI paNa prakAranI
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 . saakh| vicihissAhu asya mahatastazedAnAdiprayAsasya phalaM bhaviSyati- navA ? ityAdirUpa saMzayakaraNam / parApaNDaprazaMsAtu sarvajJaH'nupadiSTasya dharmasya guNodmAvanarUpA / parapApaNDasaMstavA-sarvajJa''nupaviSTasya dharmasya-mithyANTevA paricayaH / punastayo bhUtAzrUtaguNodabhAvanazcanarUSo bA / istutaratu-samyagde STau-avicArAH santi chana-trayANAyaticArANAM parapApaNDapazaMmA-saMstayorevAntaritvAt paJcavA'tI. pArAH samyagsaSTerityuktam / tatra te khalu jayo'nye'vicArAH dopA'nupagRhanA'. sthirIkaraNA'vAtsalyarUpA'raleyAH / teSAM khalu-prazaMmAsaMha va yorantarbhAvaH, yayA zaMka hokara samyaktva kI rakSA karanI cAhie / e deza se mithyAdarzana kI abhilASA karanA kAkSA doSa hai / isa mahAna tapazcaraNa evaM dAna Adi kA kucha phala hogA ki nahIM, ila prakAra dharmakriyA ke phala meM saMzaya karanA cicikilA hai| jo dharma daravana ke dvArA upadiSTa nahIM hai, usa meM guNoM ko prakaTa karanA parapASaNDa prazaMsA hai| sarvajJa dvArA anupadiSTa dharma kA yA mithyASTiA paricaya karanA parapApaNDa saMstava hai yA unake lachUta evaM asadbhuta guNoM ko prakaTa karane vAlA vacana parapASaNDa saMstava hai| vAstava meM to samyagdarzana ke aticAra ATha haiM, jintu tIna aticAroM kA parapASaMDa prazaMsA aura paramANDa saMstava meM hI samAveza ho jAtA hai, isa kAraNa lamyaktva ke pAMca aticAra kahe gae haiN| ina meM antargata hone vAle tIna aticAra the haiM-doSAnupagUdanA, asthirIkaraNa zaMkA nahIM karatA, niHzaMka thaIne samyaktvanI rakSA karavI joIe. ekadezathI athavA sarvadezathI mithyAdarzananI abhilASA karavI kAMkSA doSa che. A mahAna tapazcaryA tathA dAna vagerenuM keI phaLa maLaze ke nahIM, e rIte dharmakaraNInA phaLane saMzaya kare vicikima che, je dharma sarvajJa dvArA upadiSTa nathI temAM guNonuM AropaNa karavuM parapAkhaMDa prazaMsA che. sarvajJa dvArA anupadiSTa dharmane athavA mithyAdaSTine paricaya kare parapAkhaMDasaMstaya che athavA temanA saddabhUta ane asabhUta guNene prakaTa karanArUM vacana parapaSaDasaMtava che. vAstavamAM te samyakdarzanamAM aticAra ATha che, paraMtu traNa aticArene parapAvaMDa, prazasA ane parapASaDa saMtavamAM ja samAveza thaI jAya che, AthI samyakatvanA pAMca aticAra kahevAmAM AvyA che. AmAM samAyelA traNa aticAra A pramANe che-deSanupamUhanA, asthirIkaraNa ane ava satya
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA niyukti TIkA a.7 sU. 40 samyagdRSTe paJcAticAranirUpaNam 299 yaH puruSo mithyAdRSTInAM manasA prazaMsAM karoti sa tAvanmUDhamatiH samyagjJAna darzanacAritrataporUpa ratnacatuSTayabhUSitAnAM pramAhAjJAnakAraNodbhavaM doSaM no pagRhati, teSAM samyagdarzanAdau sthirIkaraNaJca na vidadhAti vAtsalyaM punare AstAm sa zAsanamabhAvanAmapi kathaM kuryAt ? tasmAt-parapASaNDaprazaMsAsaMstavayo madhye'nupagrahanAdayo doSAH antarbhUtA bhavanti / vratAnAM cAgre paJca-paJcAticArA vakSyante tadanurodhenApi vazamA-saMstayozvira na trInavicArAn antarbhAvya pazcaivAticArAH prtipaaditaaH||40|| __ tatvArthaniyuktiH--pUrva khalu-dvAdazavratadhArI'gArI tI bhavatI tyuktam, tatra miyAdarzanasya zalyatayA samyagdRSTireja vratI-abhArI bhavati / tatra kasyaavAtsalya inakA prazaMlA aura saMstava meM samAveza ho jAtA hai / jo puruSa mana se mithyATioM kI prazaMsA karatA hai, vaha khUDhamati samthagjJAna-darzana-cAriSTa evaM tapa rUpa raslacatuSTaya se vibhUSita puruSoM ke pramAda tathA ajJAna se utpanna hone vAle doSa kA upagUhana nahIM karatA use DhaMkanA nahIM hai, samyagdarzana Adi meM unazA sthirikaraNa nahIM karatA, vAtsalya to dUra rahA vaha zAlana kI sAdhanA bhI kaise karegA isa prakAra parapASaMDa prazaMsA aura parapASaNDa saMstAva meM anupazUdana Adi doSa aMtargata ho jAte haiN| Age vanoM ke pA~ca pAMca aticAra kahe jAeMge, isa anubodha se bhI prazaMsA aura saMstava meM hI tIna aticAra ko aMtargata karake samyaktva ke pAMca aticAra hI kahe haiM // 40 // tattvArthaniyukti--pahale kA ho gayA thA ki vAra vratoM kA dhAraka Amane prazaMsA ane saMtamAM samAveza thaI jAya che. je purUSa manathI mithyASTionI prazaMsA kare che te mUDhamati samyakajJAna-darzana-cAritra tathA tapa rUpa ratnacatuSTayathI vibhUSita purUSanA pramAda tathA ajJAnathI utpanna thanArA denuM upagrahana karato nathI-tenA upara DhAMkapIchoDe karato nathI, samyakdarzana vageremAM temanuM sthirIkaraNa karatuM nathI, vAtsalya to eka bAjue rahyuM, te zAsananI prabhAvanA paNa kevI rIte karaze ? AvI rIte- parapASaDaprazaMsA ane parapAvaMDa saMstavamAM anupagUThana vagere doSe antargata thaI jAya che. AgaLa upara vAnAM pAMca-pAMca aticAra kahevAmAM Avaze, evA anurodhathI paNa prazaMsA ane saMstavamAM ja traNa aticArone samAveza karIne samyaktvanA pAMca aticAra ja kahevAmAM AvyA che ane tatvArthaniyukita-paDelA kahevAmAM AvyuM hatuM ke bAra vrata dhAraka
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthasUtre cinmohanIyAvasthAvizeSAt samyagdRpTeH paJcAticArAn pratipAdayitumAha'saMmattala saMzAcyA paMca azyArA' iti / samyaktvasya samyadarzanasya zaMkA. dayaH zaMkA Adipadena kAMkSA vicikitsA parapASaNDa prazaMsA-parapASaNDasaMstavazvesyete paJcAticArA bhavantIti, tatra ticAro vyatIkramaH, mohanIyakarmaNo vaici. vyAt AtmanaH parigati vizeSarUko dhyaH / tathA ca zaMkA kAMkSA vici. kitsAparapApaNDaprazaMsA-parapApaNDasaMstanaH ityete paJca samyag dRSTeravicArA bhavanti / tatra zaMkA tAvad AgamagasyeSu tIrthakRte mokteSu jIvAdiSu-artheSvatyanta mUkSmeSu atIndriye ca paramANyAdiSu adhigatajIvAjIvAdi tatvasya bhagavataH gRharUma hI zrAvaka-vratI hotA hai / mithyadarzana zalya hai, isa kAraNa cha myaSTi hI bI gRhastha hotA hai / kisI ko mohanIya karma kI viziSTa avasthA se sakhyatva meM pAMca aticAra hote haiM, unakI prarUpaNA karate haiM lambarama ke zaMkA Adi pAMca aticAra hote haiM / 'Adi' zabda le kAMkSA, vicikitsA, parapASaNDa prazaMsA aura parapASaNDasaMstava nAmaka aticAroM ko grahaNa karanA caahie| aticAra kA artha hai ullaMghana-maryAdA bhaMga / mohanIya karma kI vicitratA le utpanna hone vAlI AtmA kI pariNati aticAra kahalAtI hai / isa prakAra samyagdarzana ke pAMca aticAra haiM-zaMkA, kAMkSA, vici. kitsA, para pASaNDa prazaMsA aura parapApaNDa saMstava / Agama meM pratipAdita, tIrthakara bhagavAna ke dvArA kathita jIvAdi tatvoM meM, atyanta sUkSma, atIndriya paramANu Adi padArthoM meM, jIva-ajIva Adi tatvoM gRhastha ja zrAvakavatI hoya che. mithyAdarzana zaya che A kAraNe samyagudaSTi ja vatI grahastha hoya che. keIna me hanIya karmanI viziSTa avasthAthI samyakRtvamAM pAca atiyAra hoya che temanI prarUpaNa karIe chIe samyatvanA zaMkA vagere pAMca aticAra hoya che. Adi zabdathI kAMkSA, vicikitsA, parapAvaMDa prazaMsA ane parapaSa saMstava nAmanA aticArone grahaNa karavA joIe. aticArane artha che--ulaMghana-maryAdAbhaMga mohanIya karmanI vicitratAthI utpana thanAra AtmAnI pariNati aticAra kahevAya che. A rIte samyakRdarzananA pAMca aticAra che-zaMkA, kAMkSA, vicikitsA, parapAvaMDa prazaMsA ane parapAvaMDasaMtava, AgamamAM pratipAdita, tIrtha kara bhagavAna dvArA kathita jIvAdi tamAM, jIva-ajIva Adi taranA jJAtA, bhAvapUrvaka bhagavAnanA
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 lU. 40 samyagdRSTe paJcAticAranirUpaNa ra 301 zAsanaM bhAvataH pratipannasyA'pi-ahamaNItatatpazraddhasya samyagdaSTeH evaM syAdasaMkhyeSapradeza AtmA, atha niSpradezonirakyavatvAnnai syAt' ityAdi rUpaH saMzaya ucyate / tathAcoktamAvazyake 'saMlayakaraNaM saMkA' saMzayakaraNa zaMketi / kAMkSA-paradarzanavAJchA 2 vicikitsA-phalaM pratisandehaH3 mi. gadarzanaM trividhaM bhavati abhigRhItA 1 'nabhigRhIta ra saMzaya 3 bhedAt / uktaJca--- 'payalakkharaMca epi-jo naroeti luttanidhi / sesaM royaMtIvi-humicchaTTiI muNeyo / 1 // 'padamakSaraM caikamapi-yo na rocate sUtranirdiSTam / zeSa rocamAno'pi-khalu mithyASTi tivyaH // 1 // iti ke jJAtA, bhAva pUrvaka bhagavAna ke zAsana ko aMgIkAra karane vAle, arhanta-kathita tattva ke zraddhAyukta sampaSTiko bhI ailA saMzaya utpanna ho jAtA hai ki-'AramA asaMkhyAtapradezI hai athavA niravadhaca hone se apradezI hai !' yaha zaMkA aticAra hai / Avazyaka meM kahA hai-'saMzaya karanA zaMkA hai|' parakIya darzana kI icchA karanA kAMkSA aticAra hai| dharmakriyA ke phala meM sandeha karanA vicikitsA aticAra hai| mithyAdarzana tIna prakAra kA hai-abhigRhIta, anabhigRhIta aura saMzaya mipAdarzana / kahA bhI hai___ jo jIva sUtrokta eka pada yA akSara para bhI aruci karatA hai, vaha . bhale hI zeSa lava para ruci rakhatA ho, phira bhI ule mithyASTihI samajhanA cAhie // 1 // ___ isI prakAra-sUtra meM kahai hue eka akSara para bhI aci karane zAsanane aMgIkAra karanAre, ahata kathita tatvamAM zraddhALu samyaka daSTine paNa e saMzaya ujana thaI jAya che ke-AtmA, asaMkhyAtapradezI che athavA niravayava hevAthI apradezI che!" A zaMkA aticAra che. AvakamAM kahyuM che-"saMzaya kara zaMkA che" parakIya darzananI IrachA karavI kAMkSA aticAra che. dharma kiyAnA phemAM saMdeha rAkhavA vicikitsA aticAra che. mithyAdarzana traNa prakAranuM che-abhigRhIta, anabhigRhIta ane saMzaya mithyAdarzana karyuM paNa che je jIva sUtrokta eka pada athavA akSara pratye paNa arUci kare che, te bhale bAkInA badhAM upara rUci rAkhatA hoya, te paNa tene mithyAdaSTi ja gaNu joIe nA evI ja rIte sUtramAM kahelAM eka akSara para paNa arUci rAkhavAthI
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ . S 10. tattvArthasUce "evam'-sUtroktasyaikasyA- erocanAdakSarasya bhavati naraH / mithyASTiH sUtraMhi-na pramANa jinAjJAca // 1 // ekasminmapyarthe-sandigdhe pratyayo'rhati hi naSTaH / mithyai ra darzana tat-sacAdihetu bhavagatInAm / / 2 / / iti, taramA mumukSuNA janena zaGkArahitena jinavacanaM sarvathA satyameva pratipattavyam, sarvajJavItarAgAmihitatvAt / uktaJca-'tameva macca nIsaMka, jaM jiNehiM pave iyaM tadeva satya nizzaGka yajjinaH praveditam, iti chaayaa| jJAnadaulyendriyA pATavAdi dopArakhallu sAkalyena chadmasthasya sakalapadArthasvarUpA'vadhAraNAyA aplambhavAt / kAMkSApadArthastu-aihalaukika-pAralaukikaviSayeSu zabdAdiSvAzaMsA. hale manuSya miyAdRSTi ho jAtA hai| mUtra aura jinAjJA pramANa nahIM hai, ailA vaha samajhatA hai // 1 // eka bhI padArtha meM sandeha ho to ahanta bhagavAna ke prati vizvAsa kA vinAza ho jAtA hai, ataeva sandeha karane vAlA puruSa mithyAdRSTi hai| vaha bhava bhavatiyoM kA Adi hetu hai / 2 / / ___ataeva sumukSu jala ko zaMkA se rahita hokara jina bacana sarvathA hatya hI hai, aisA samajhanA cAhie, kyoM ki vaha sarvajJa aura vItarAga ke dvArA kathita hai| kahA hai-'yahI satya aura asaMdigdha hai jo jinendroM ne kahA hai|' chanastha jIva kA jJAna durbala hotA hai, usakI indriyAM kuzala nahIM hotI, ina doSoM ke kAraNa vaha lamasta padArthoM ke svarUpa yA nizca nahIM kara sktaa| isa loka aura paraloka saMbaMdho zA Adi viSayoM kI icchA manuSya mithyAdaSTi thaI jAya che sUtra temaja jinAjJA pramANa nathI evuM te samaje che. 1 eka paNa padArthamAM sa deha hoya to ahaMta bhagavAna tarapha vizvAsane vinAza thaI jAya che, AthI zakatazIla purUSa mithyAdaSTi che. te bhavagatiene mULa hetu che mArA AthI mumukSu purUSe zaMkArahita thaIne jinavacana sarvathA satya ja che evuM samajavuM joIe kAraNa ke te sarvajJa ane vItarAga dvArA kahevAyuM che. kahyuM paNa che- te ja satya ane asaMdigdha che je jinendroe kahyuM che. chavAstha jIvanuM jJAna nabaLuM hoya che, tenI Indriya sateja hotI nathI A dene lIdhe te badhAM padArthonA svarUpa ne nizcaya karI zakatA nathI. A leka temaja paraleka saMbaMdhI zabda Adi viSayonI IchA karavI
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 ru. 40 samyagdaSTe: paJcAticAranirUpaNam 303 - rUpaH prItiparyAyo'bhilApaH thathA-'sugatohi bhikSugAM-snAnA'napAnA''cchA. dana-zayanIyAdi sukhA'numadvArA klezarahita dharmamupadiSTavAn eva manye'pi-- sAMsArikaviSayabhogasukhArthameva dharmopadezaM kRtavantaH, etram-svargarAjyamugya mAptyarthaM divya-rUparalagandhazabdasparzAdi viSayakopadeza daravantaH / eumaihalaukika-pAralaukSika zabdAdInAM prAptyabhilASarUpA kakSA sammAdRSTera ticAze bhavati / vastutastu-anya zAsanadarzavatatvAmilApaH kAGkSA, tAhazA kakSAvAn khalvavicAritaguNadoSaH sAMsArikasukhamabhilapati aihalauzikaM pAralaukika vA vinazvaramavasAnakaTujhaM duHkha saMmizritaM sarva caitad uddhRtarUpAya kaluSitatvAt karanA kAMkSA pada kA artha hai / jaise-bucha ne bhikSuoM ko snAna, anna, pAna, AcchAdana evaM zaramA Adi kA sukha bhogate hue kleza rahita dharma kA upadeza diyA hai / dUsaroM ne bhI sAMsArika viSaya bhogoM saMbaMdhI sukha ke lie hI dharma kA upadeza diyA hai tathA svarga evaM rAjya sukha kI prApti ke lie divya rUpa, rasa, gaMdha, zabda aura sparza Adi viSayaka upadeza diyA hai ! kyoM na buddhazAsana ko aMgIkAra kara liyyA jAya ! isa prakAra iha-paraloka saMbaMdhI zabda Adi viSayoM kI prApti kI abhilASA karanA kAMkSA anicAra hai| ___vAstava meM to anya zAsana, darzana evaM tatva kI icchA karanA kAMkSA hai / jo aisI AkAMkSA karatA hai yaha guNa-doSo kA vicAra kiye vinA hI sAMsArika sukha kI abhilASA karatA hai / kintu aiha laukika aura pAralaukSika sukha dinAzazIla hai, unakA anna va Tuka kAMkSA padane artha thAya che jema ke-buddha bhikSuone nAna, anAja, pANI, AcchAdana tathA zayyA vagerenuM sukha bhogavatA thakA kalezarahita dharmano upadeza Apyo che. bIjAoe paNa sAMsArika viSayoga saMbaMdhI sukha kAje ja dharmano upadeza Apyo che tathA svarga ane rAjya sukhanI prApti arthe divyarUpa, rasa, gaMdha, zabda ane sparza Adi viSaka upadeza Apyo che cAlo tyAre buddhazAsanane ja svIkAra karI laIe ! A rIte A leka athavA paraloka saMbaMdhI zabda Adi viSayanI prAptinI abhilASA karavI kAMkSA aticAra che. vAratavamAM te anya zAsana, darzana tathA tatvanI IcchA karavI kakSA che, je AvI AkAMkSA kare che te guNa-doSane vicAra karyA vagara ja sAMsArika sukhanI abhilASA kare che. paraMtu A leka saMbaMdhI athavA pAralaukika sukha nAzavata che, tene anta karyuM che, te duHkhathI mizrita hoya che, AthI
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 saathsstt saMsArAtundhitvAcya bhagavatohatA pratipiddham pratiSiddhAnuSThAnaM ca bhAvataH samyaktvaM duSayati siddhAntollaMghanAt / uktaJca-kaMkhA aNNaNa daMsaNaggAho' kakSA'nyA'nyadarzanagrAhaH, iti / Ahata siddhAntastu-dazavaikAlike navama adhyayane caturthIheza ke 'jo ihaloyAe' ityAdinA kathitaH nehalokArtham, apitu-kevalaM pharmanirjaraNAthaiva dharmAdhupadezAdau pravRttiH / tasmAt khallu-aikAntikA''tyantikA'vyAyAdhamukha hetuH, etAvAn prayAsaH ityanyadarzanAdau nirAkAGkSeNa zramaNena hai, vaha duHkhoM se mizrita hotA hai, ila karaNa kaSAyoM se kaluSita hone ke kAraNa tathA bhavaparamparA kA vardhaka hone ke kAraNa arhanta bhAvAna ne unakA niSeza kiyA hai / niSiddha anuSThAna yadi bhAvapUrvaka phiyA jAya to vaha siddhAnta ke ullaMghana ke kAraNa samyaktva ko rASita karatA hai| kahA bhI hai-'anya-anya darzana ko grahaNa karanA kAMkSA hai / ' arhanta bhagavAna ke siddhAnta kA to dazavakAlikasUtra ke nau meM adhyayana ke cauthe uddezaka meM pratipAdana kiyA gayA hai-'no ihaloyaSyAe' ityAdi vAkyoM meM kahA hai, jisakA tAtparya yaha hai ki svAdhyAyanapazcaraNa Adi koI bhI dharmAnuSThAna isa loka saMbaMdhI lAbha ke lie na kare, pAralaukika lAbha (svarga prApti Adi) ke lie na kare aura yaza-kIrti Adi ke lie bhI na kare, kevala karmakSaya ke hI uddezya se kre| karmanirjarA ke atirikta anya kisI bhI lAbha ke lie dharmAcaraNa nahIM karanA cAhie, tabhI ekAntika, Atyantika kAyathI kaluSita hovAnA kAraNe tathA bhavaparamparAne-vadhAranAra hovAthI ahaM bhagagane tenI manAI pharamAvela che niSiddha anuSThAna je bhAvapUrvaka karavAmAM Ave te te-siddhAMtanA ullaMghananA kAraNe samyakatvane dUSita kare cha, 4yu para cha-'manya-mAnya zanAnu aDa 42 4ial ,' manta al vAnanA siddhAMtane te dazavaikAlikasUtranA navamAM adhyayananA cothA uddezakamAM pratipAdana 42vAmA bhAyu hai-'no ihaloyadAe' vagere vAdhyAmA kahyuM che, jene sArAMza e che ke svAdhyAya, tapazcaryA vagere ke I paNa dharmAnuSThAna A leka saMbadhI lAbha khAtara karavA na joIe, pAralaukika lAbha (svarga prApti Adi) mATe na karavA temaja yaza-kIrti vagere meLavavA mATe paNa na karavA, mAtra karmone khapAvavAnA hetuthI karavA joIe. karmanirjarA zivAya anya koI paNa lAbhanI AzAthI dharmAcaraNa karavuM joIe nahIM, je Ama thAya te ja ekatika, AtyaMtika ane avyAbAdha sukhanI prApti
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA bha. 7 sU. 40 samyagdaSTe paJcAticArA: 305- - bhavitavyamiti bhAvaH / vicikitsA tAbad-mativibhramarUpA'vaseyA, tathAhi yuktAgamopapanne'pyarthe pati pati yathA-mahataH khalvasya tapaH klezasya sikatAkaNa kavalavaniHsvAdasya-locAdevA''yatyAM kA phala sampadAvitrI ? atha ca-kleza mAtramevedaM nirjarAphalavikalara 3 iti / ubhacathA khallu loke kriyA dRzyante, phalavatyo niSphalAzca kRSakANAM karpaNAdikriyA kadAcitphalanatI kadAciniSphalA ceti / tasmAt-'idazasti idalayAsti' iti kriyAsAmAnyasyo-bhayathAdRSTasvAnmativibhramo jAyate, atha zaGkArUpaiva vicikitsA na tato'tirikteti tabhI ekAllika khAtyastika aura avyAyAdha sukha kI prApti hotI hai aisA vicAra kara sAdhu yA zrAvaka ko anyadarzana kI AkAMkSA nahIM karanI caahie| vicikiralA eka prakAra kA mativibhrama hai| kabhI-kabhI yuktiAgama saMgata artha meM bhI buddhi bhrAnta ho jAtI hai, jai-cAlU ke kadala ke samAna niyAda isa lapazcaraNa kA tathA loca Adi kA na jAne bhaviSya meM jhucha phala prApta hogA yA nahIM? yaha kahIM korA kaSTa hI to nahIM hai, jisase nirjara-phala kI prApti na ho! saMsAra meM donoM prakAra kI kriyAeM dekhI jAtI haiM-koI saphala hotI hai, koI niSphala / kisAna khetI karatA hai to kabhI vaha saphala hotA hai, kabhI liSphala hotA hai| isa prakAra sAmAnya rUpa se donoM prakAra kI kriyAeM dekhI jAtI haiM, ataH buddhi meM bhramaNA utpanna ho jAtI hai| . yahAM aisI azaMkA nahIM karanI cAhie ki vicikitsA bhI eka thAya che. AvuM vicArIne sAdhu athavA zrAvake anya darzananI AkAMkSA karavI joIe nahIM. vicikitsA eka prakArane mativibhrama che. kaI-kaI yukti AgamasaMgata arthamAM paNa buddhi brAnta thaI jAya che. jema ke retInA kaLIyA jevuM svAda vagaranuM A tapazcaryAnuM tathA leca AdinuM na jANe bhaviSyamAM koI phaLa prApta thaze ke kema ! A mAtra niSphaLa kaSTa to nathI jenAthI nijerA-phaLanI prApti na thAya saMsAramAM baMne prakAranI kriyAo jevAmAM Ave che--koI saphaLa thAya che, keI niSphaLa kheDUta khetI kare che te kadI te saphaLa thAya che, kyAre niSphaLa paNa nIvaDe che. A rIte sAmAnya rUpathI baMne prakAranI kriyAo levAmAM Ave che AthI buddhimAM bhramaNa utpanna thaI jAya che. ta0 39
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtre nAzakanIyam ? zaGkAyAH sakalA'samatapadArthabhAktena dravyaguNaviSayatvAta vicikitsAyAzca phalasandehaviSayatvAta, itthaM paraspara mubhayominnasvamiti / sthAhi-vicikitsAyAM satyA mati mithyAtvapuralAnuviddhA satI bhramati sarva bhavacane'nvatiSThamAnA'nasthitA bhavati / tathA-saH khalvete zaGkA kAMkSA vicikitsAdayo siyAdarzanabhedAH kenacihizeSeNa jAyamAnAH samyaktvasyA'ticAratAM pratipa cnte| erapApADa prazaMsA-saMstayau lAvada acchAsanavyatiriktayA'bhigRhItA'nabhigRhIta bhedena dvividhayA mithyAdRSTayA yuktAnI kriyAvAdinAmkriyAvAdinAma, ajJAnikavAdilAm-cainayikavAdinAM ca stutirUpa prazaMsanaprakAra kI zaMkA hI hai, kSAMzA se alaga nahIM hai, kyoM ki zaMkA aura vicikitsA ke viSaya alaga-alaga hote hai| zaMkA sampUrNa yA kisI eka padArtha meM hotI hai, ataeva ullakAviSaya dravya-guNa hai, vicikitsA phalale sandeha dhArane se hotI hai| isa plAdaNa donoM meM bheda hai / vicikitsA hone para mithyAtva ke pudgaloM se anuviddha mati bhramaNa jharatI hai-sarva pravacana meM sthira na hokara asthira ho jAtI hai| isa prakAra ye zaMkA, kAMkSA, vicikitsA Adi miyAdarzana ke hI rUpa haiM phira bhI ina meM kucha-kucha pArthakya hai / isI le ye saba sampatva ke aticAra kahe gae haiN| parapASaNDa prazaMsA aura parapASaNDa saMstava ahanta bhagavAn ke zAsana se bhinna, abhigRhIta aura anabhigRhIla ke bheda se do prakAra kI pizcAdRSTi le yukta kriyAdhAdiyoM, akriyAdhAdiyoM, ajJAnavAdiyoM atre evI AzaMkA na karavI joIe ke vicikitsA paNa eka prakAranI zaMkA ja che, zaMkAthI juduM nathI. kAraNa ke zaMkA ane vicikitsAnA viSaya judA judA hoya che. zaMkA sapUrNa athavA keI eka padArthamAM thAya che AthI tene viSaya dravya-guNa che, vicikitsA phaLamAM sadeha karavAthI thAya che A kAraNe baMnemAM bheda che. vicikitsA thavAthI mithyAtvanA pudgalathI anuviddha mati bhramaNa kare che-sarvapravacanamAM sthira na hoIne asthira thaI jAya che. A rIte A zaMkA, kAMkSA, vicikitsA Adi mithyAdarzananA ja rUpa che te paNa AmAMthI keI-kaI pArthaya che. AthI ja A badhAM samyaktvanA aticAra kahevAyA che. parapAvaMDa prazaMsA ane parapAuMDasaMtava. ahaMnta bhagavAnanA zAsanathI bina, abhigRhIta ane anabhigRhItanA bhedathI be prakaranA mithyAdaDiTathI yukta kriyAvAdio, akriyAvAdio, ajJAnavAdio ane vinayavAdionI
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ dISikA-niyukti TIkA a. 7 sU. 10 samyagdRSTeH paJcAticArAH - 307 paricayAtmako vodhyau, tAvapi samyagdRSTeravicAro bhavataH tatra-bhAvato'nyAtmaguNaprakarpodbhAvanarUpA prazaMsA sopadhikanirupadhikaM ca guNavacanaM saMstavaH / abhigRhItamithyASTistAvat abhimukhaM gRhItA'bhigRhItAdRSTiH, yathA-'imeva tatvam' iti saugavAdivacanam, anekApi-abhimukhyena gRhItASTiH sarva pravacanaSveva sa samIcInadRSTiH anabhigrahIta mithyASTi rucyate, mithyAdarzanaM khala nAnAprakArakaM sacAyate, mohanIyakarmavaicitryAda nayAnA-sAnantyAt / tatrakecita kriyAvAdinaH santi, kriyA kadhInA kAraM vinA nopacate, ityAtmA'dhiSThitazarIrasalavAyi kriyAvAdina AtmA'ritatvAdi pratipacAraste'zItyadhika aura vinayavAdiyoM kI prazaMsA rUpa aura paricaya rUpa hai arthAt mithyASTiyoM kI prazaMsA karanA para pApaNDa prazaMsA aura unake sAtha paricaya karanA paramANDa saMstava hai / ye donoM bhI sadhyadarzana ke aticAra hai| sAvapUrvaka dUsare ke athavA apane guNoM kA prakarSa prakaTa karanA prazalA kahalAtA hai aura lopadhika yA nirUpadhika guNavacana ko saMstava kahate hai| animukha gRhIta dRSTi abhigRhItA dRSTi hai, jaise yahI tasva hai| isa prakAra laugata Adi ke vacana sabhI pravacanoM ko samIcIna samajhanA abhigRhIta mithyAdRSTi kahalAtI hai| . mohanIya karma kI vicinnatA ke kAraNa tathA nayoM ananta hone ke kAraNa mithyAdarzana aneka prakAra kA hotA hai| koI koI niyAmAdI hote haiN| kriyA kartA ke adhIna hai, kartA ke binA yaha ho nahIM sktii| ise prakAra AtmAle adhiSThita zarIra le lalakAya saMbaMdha le kriyA rahatI prazaMsA rUpa ane paricaya rUpa che, arthAt mithyASTionI prazaMsA karavI parapAvaMDa prazaMsA che ane temanI sAthe paricaya karo parapAvaMDasaMtava che. A baMne paNa sampradarzananA aticAra che. bhAvapUrvaka bIjAnA athavA potAnA guNone prakarSa prakaTa karavAne-prazaMsA kahe che ane sopadhika athavA nirUpadhika guNavacanane saMstava kahe che. abhimukhapRhIta daSTi abhigRhItA dRSTi che jema ke-A ja tatva che e jAtanA saugata AdinA vacana badhA pravacanene samIcIna samajavuM anabhigrahIta mithyAdaSTi kahevAya che. mehanIyakarmanI vicitratAnA kAraNe tathA naye ananta hovAthI mizyAdarzana aneka prakAranA heya che. kaI-kaI kriyAvAdI hoya che kiyA kartAne adhIne che, karyA vagara te thaI zakatI nathI. A rIte AtmAthI adhiSTita zarIramAM !
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthasUtre 09 I zatasaMkhyakrA bodhyAH / tadyathA - jIvAjIvabandhapuNya pApA''srava-saMvara nirjarAmokSarUpa navapadArthAnAM madhye ekaikaM prati 'asti jIvaH svato nityaH kAlataH' - ityAdirItyA labdhAnAM viMzati vikalpAnAM navabhirguNane'zItyadhikazatasaMkhyA labhyanta iti bhAvaH / evaM - caturazItirvikalpAH pratyekaM nAstikAnAmityAdi'tyAM'bhigRhItamithyAdRSTInAM sarvaM saMkhyayA triSaSyadhikAni trINi zatAni - avagantavyAni / tatrAtmakriyAstitvavAdino'zItyadhikazatasaMkhyakAH, AtmanAstitvAkriyAvAdinazcaturazIti saMkhyakAH, ajJAnikavAdinaH saptaSaSTisaMkhyakAH, vainAyikavAdino dvAtriMzatsaMkhyakAH santi / tatrA''tmanAstitvavAdimate vikalpA svAvad 'nAsti jIvaH svaH kAlataH' evam -'nAsti jIvaH parataH kAlataH ' hai, aisA svIkAra karanevAle aura AtmA kA astitva svIkAra karane vAle vAdI kiyA vAdI kahalAte haiM / unake eka sau assI . (180) bheda hai / ye bheda isa prakAra niSpanna hote haiM - (1) jIva (2) ajIva (3) bandha (4) puNya (5) pApa (6) Asrava (7) saMvara (8) nirjarA (9- mokSa, ina nau padArthoM meM se pratyeka ke sAtha 'jIva hai, svataH nitya kAla se' ityAdi rUpa se banane vAle bIsa bhedoM kA nau padArthoM ke sAtha guNAkAra karane se eka sau aslI saMkhyA ho jAtI hai| akriyAvAdI nAstikoM ke assI (80) bheda haiM / ityAdi cAroM ke milAkara abhigRhIta mithyAdRSTiyoM ke kula tIna sau zreSTha (363) bheda hote haiN| ina meM AtmA kA astitva nahIM svIkAra karane vAle akriyAvAdI assI haiM, ajJAnavAdiyoM ke ases (67) bheda haiM aura vainayikoM ke battIsa bheda hai / akriyAvAdiyoM ke bheda samavAya sa`kha dhathI kriyA rahe che. evuM svIkAranAra ane thyAtmAnA astitvanA svIkAra karanArA kriyAvAdI kahevAya che. temanA ekase eMzI (180) bheda che. yA leDa mA rIte niSyanna thAya he - (1) va (2) anrnn(3) andha (4) yueya (4) pAtha (1) bhAsatra (7) sauMdara (8) nirbharA (Ga) bhokSa bhA nava padArthomAMthI pratyekanI sAthe jIva che, svataH nityakALathI ityAdi rUpathI mananArA vIsa bhedonA nava padAnI sAthe guNAkAra karavAthI ekase ezInI saMkhyA thaI jAya che. akriyAvAdi nAstikeAnA eMzI bheda che. ityAdi cAre maLIne abhigRhIta mithyArdaSTienA kula traNaseA tresaTha (363) bhedu hAya che. AmAM AtmAnuM astitva nahI svIkAranArA akriyAvAdI eMzI (80) che, jJAnavAtinA saDasaTha (67) bheda che ane vaiyikAnA chatrIsa lei che. Cov
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 ru.40 samyagdaSTe: paJcAtivArA: 309 ityevarUpabhedena dvAdaza vikalpA jIvaM prati bhavanti / evam-ajIvAdiSvapi SaTsu pratyekaM dvAdaza-dvAdaza vikalpA bhavanti / teSAM mate-puNyapApayorasadhAvena saptAnAmeva jIvAnAmekaikaM prati dvAdaza dvAdaza bhedena caturazIti bhenA bhavanti / AtmA'stitvayAdinAM mate tu-puNyapApasahitAnAM nadatatvAnAM sadbhAvenaikaikaM pravinimna rItyA viMzati vikalpa tatvenA'zItyadhikazatabhedA bhavanti / tathAhi-'jIvo'sti svato nityaH kAlanaH / kAlavAdinaH khallu vidyate'ya lAmA svena rUpeNa nityazcati / evara-IzvaravAdino'pi dvitIyo vikalpa: / AtmavAdina stRtIyo vikalpastu-'puruSa evedaM saram' ityAdi / niyatirUpA'dRSTavAdinacaturthoM vikalpaH isa prakAra hote haiM-'jIca nahIM hai svataH kAla se aura jIva nahIM haiM, parataH kAla se isa prakAra jIva ko lekara bAraha bheda hote haiN| isI prakAra ajIva Adi chaha padArthoM ke bhI bAraha-dhAraha bheda samajha lenA cAhie unake mata maiM puNya aura pApa kA sadbhAva nahIM hai, ataeva sAta padArthoM ke hI bAraha-bAraha bheda hone se caurAsI bheda ho jAte haiN| kintu jo AtmA kA astitva mAnate haiM unake mata meM puNya aura pApa kI bhI sattA hone se nau padArtha hai aura pratyeka ko lekara bIsavIsa bheda hote haiM, ataH unake eka sau aslI bheda haiM, jaise-jIva hai svataH nitya kAla se / kAlavAdiyoM kA kathana ki-AtmA svarUpa se nitya hai kAla rhe| isI bholi IzvaravAdiyo kA dUsarA vikalpa samajha lenA cAhie / tIsarA vikalpa AramavAdiyoM kA hai| unakA kathana hai ki 'yaha saba jo jagat meM dRSTigocara hotA hai, puruSasvarUpa hI hai| akiyAvAdionA bheda A rIte thAya che-"jIva nathI svataH kALathI " ane jIva nathI parata kALathI A rIte jItrane laIne bAra bheda thAya che. A rIte ajIva Adi cha padArthonA paNa bAra-bAra bheda samajI levA joIe. temanA mate puNya ane pApane sadbhAva nathI; AthI sAta padArthonA ja Ara-bAra bheda hovAthI coryAsI (84) bheda thaI jAya che. paraMtu jeo AtmAnuM astitva sarvakAre che. temanA mate puNya ane pApanI paNa sattA hovAthI nava padArtha che ane pratyekane laIne vIsa-vIya bheda thAya che AthI, temanA eka ezI bheda che jema ke-"jIva vataH nityakALathI" kAlavAdienuM kahevuM che ke AtmA svarUpathI nitya che kALathI nahIM. evI ja rIte IzvaravAdione bIjo vikalpa samajI levo joIe. trIjo vikalpa AtmavAdione che. temanuM kathana che ke "A badhuM, je jagatamAM dRSTigocara thAya che, purUSa
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtre svabhAvavAdinaH paJcamavikalpaH svataeca, ityevaM svata ityanena paJcavikalpAH / parata ityanenA'pi pazcavikalpA avanti, nityatvasahitena dazavikalpAH, anityatvasahitena ca dazaviralA bhavanti, ityevaM vizati vikalpA jIvatatvena saha bhavanti / e-zeparajIvAdibhiraSTatanvairapi pratyekaM vizati viMzati bhedenA'zItyadhika zata saMkhpakA vikalpA bhavanti / ajJAnikAnAM punaracintya kRtakarmavandhavaiphalyavAdinAM male-jovAdIni navatalyAni saMsthApya-satva-1 gyasatva2 sadasatva 3 mavAcyavaM4 savAcyatvam 5 asavAcyatvaM 6 sadasavAcyattas 7 ityevamekaikasya jIvAdeH sapta-mapta vikalpA bhavanti, ene natra samajhA spiSTiH / utpattecA''dyAzcatvAro niyati ko mAnane vAloM kA cauthA vikalpa hai| pAMcaveM svabhAvavAdi hai| ila prakAra svata:' zabda se pAMca vikalpa hote haiM / 'parataH' zabda se bhI yahIM pA~ca leda hote hai| ina dasoM kI 'litya' aura 'anitya ke sAtha yojanA karane para jIva tatva ko lekara bIsa bheda liSpanna hote haiN| ilI prakAra zeSa ajIpa Adi ATha padArthoM ko lekara gaisa-vIsa bheda hone se laya milAkara eka lau astI seda ho jAte haiN| vinA soce samajhe kRta karmabandha ko niSphala mAnane vAle ajJAnakhAdiyoM ke mala meM, jIva Adi nau tatvoM ko anukrama se sthApita kiyA jAtA hai aura pratyeka ke nIce (1) latva, (2) asatva (3) sadsatva (4) azAcyatva (5) ladavAcyatva (6) ahavAcyatva aura (7) sadasavAcyatva, ye lAta maMga sthApita kiye jAte hai| isa prakAra eka eka tatva ko lekara sAta-sAta bhikalpa hone se 947=13 vikalpa siddha varUpa ja che. niyatine mAnanArAone ceAthe vikalpa che. pAMcamA svabhAvapaahi che. 2mA zata '25ta:' zapathI pAMya vis65 thAya che. '52ta:' zapathI paNa A ja pAMca bheda thAya che. A dazenI "nitya" ane "anityanI sAthe janA karavAthI jIva tatvane laIne vIsa bheda nipanna thAya che. evI ja rIte zeSa ajIva Adi ATha padArthone laIne vIsa-vIsa bheda hovAthI badhAM maLIne ekaso eMzI bheda thaI jAya che. vagara vicAryuM ane samajIne karelA karmabandhane niSphaLa mAnanArA ajJAnavAdionA mate, jIva Adi nava tane anukramathI sthApita karavAmAM bhAva cha bhane pratyenI nAye (1) satva) (2) masarana (3) sahasava (4) avAcya (5) vAva (6) asadavAotva (7) sadasadavAyatva e sAta bhaMga sthApita karavAmAM Ave che A rIte eka-eka tattanane laIne sAtasAta vika9pa hovAthI 9*7=63 vikalpa siddha thAya che. A tresaTha vikapamAM
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 sU. 40 samyagdRSTe: paJcAticArA: 311 vikalpA bhavanti, sadyathA salbam 1 asatvam 2 sadasatvam 3 avAcyAcaM ceti, iti rItyA saptaSTidizalpA bhavanti / tadyathA-'jIvaH skhallitiko jAniti ? evama-jIvo'sannityapi ko jAnAti' ityAdi / evam-sataH 1 asata:-2 sadasato3 jAcyasya4 vA sim utpatti nIti ko jAnAti, ityAdi bainayikAnAM mate dvAviMzadvikalpAH, yathA-'kAyena-cacasA-manasA-dAnena cetyebhi zcatubhiH pakAraiH sura-1 nRpatti 2 zuni-3 jJAni 4 sthavirA 5 'dhama 6, mAta 7 pitRSu 8 aSTasu binaya yAtyAdhAnAH santo cainayikAH teSAM saparyA kurvanti, ityena mapTAnAM caturmiNitatve dvAtriMzabhedA ananti anadhigRhItAH punaH sAMsArika vaiSayikabhogasukha parANAM puruSANAM nizreSasasukhaM vyartham, prakRSTairya sampattihote hai| ina saTha vikalpoM meM utAtti ke cAra zizalya sayA, ara sadasatya aura avAcyatva-aura joDa dene le laDa se ho jAte haiN| jaise-jIva sat hai, yaha kauna jAnatA hai ? jIpa alata hai, yaha kauna jAne ? ityaadi| isI prakAra kauna jAnatA hai ki sAla kI utpatti hotI hai, asat kI utpatti hotI hai, badalat kI utpatti hotI hai athavA avAcya kI utpatti hotI hai ? vanayikoM ke battIla bheda haiN| unakI mAnyatA hai ki hAtha se, vacana se, mana se aura dAna se, isa prakAra cAra prakAra se (1) sura (2) nRpati (3) muni (4) jJAni (5) sthacira-vRddha (6) aSama (7) mAtA aura (8) pitA, ina ATha kA pinA-yAvRtya karanA caahie| ve loga inakI pUjA karate haiM / isa prakAra ATha kA cAra ke sAtha guNAkAra karane para (32) battIha meda hote haiN| utpattinA cAra vikalapa satva, asatva, sadasatva ane avAcyatvane umerI devAthI saDasaTha bheda thaI jAya che jema ke-jIva sat che e kaNa jANe che, jIva asatu che ke zuM jANe che! vagere evI ja rIte koNa jANe che ke satanI utpatti thAya che, asatnI utpatti thAya che, sadasanI utpatti thAya che athavA avAcyanI utpatti thAya che? vanayikonA batrIsa bheda che. temanI mAnyatA evI che ke kAyAthI, vacanathI. manathI ane dAnathI e rIte cAra prakArathI (1) sura (2) nRpati (3) muni (4) zAni (4) sthavira-vRddha (6) adhama (7) mAtA mana (8) pitA A AThenI vinayavaiyAvRtya karavA joIe. te loke emanI pUjA kare che. A rIte AThane cAra sAthe guNAkAra karavAthI (32) batrIsa bheda thAya che.
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthastre paripUrNA'bhijanAdipu-ArogyatAyukta janmasampannamityevaM paryAptam, iti bhAvanayA sarva devatAsu-sarvapAkhaNDipu ca tulyatva-madAsInatvaM ca bhAvayati ityevaM rUpo bodhyaH / eteSAzcA''tmA'stitva kriyAvAdinA'stitvA'kriyAvAdinA mAjJAnikAnAJca prazaMsA, yathA-puNyazAlinaH khalve te satyasandhAnAH sanmArgadarzana nipuNAH santi, yathA-'eteSAM janmasaphalam' ityAdi / saMstavazca-taiH sahakatrayA sAta parasparA''lApa saMlApAdijAtaH paricayaH, ekatra saMcAse teSAM prakriyAzravaNAt krimAdidarzanAccA'mahAryamaterapi janasya dRSTivicAra bhedo bhavati / anabhigRhIta bhimAdRSTi aisI mAnA karate hai ki-saMsAra sambandhI viSaya loga ke sukha tatpara puruSoM ke lie mokSa hA sukha vyartha hai / uttama aizvarya evaM sampatti se paripUrNa abhijanoM meM ArogyatA se yukta janma mila jAnA hI paryApta hai| isa prakAra kI bhAvanA ke kAraNa ve sabhI devatAoM aura na hI banadhAriyoM meM samAna bhAva evaM udAsInatA rakhate haiN| isa prakAra AtmA kA astitva mAnane vAle kriyAvAdiyoM kI, AmmA kA astitva nahIM mAnane vAle akriyAzAdiyoM kI lathA ajJAna pAdiyoM kI prazaMsA karanA parapApaNDa prazaMlA.hai, jaille-'ye puNyazAlI haiM, ye satyapratijA hai, ye sanmArga dikhalAne meM nipuNa haiM, inakA janma sArthaka haiM, ityAdi / unake sAtha-sAtha eka sthAna para nivAsa karane se tathA paraspara meM vArtAlApa karane se hone vAlA paricaya saMnada kahalAtA hai| eka sAtha anabhigRhIta mithyAdaSTi evI bhAvanA bhAve che ke-saMsAra sambandhI viSayabheganA sukhamAM racyApacyA rahenAra purUSo mATe mokSanuM sukha vyartha che. uttama Azvarya ane sampattithI paripUrNa abhijanomAM ArogyatAthI yukta janma prApta thAya eTaluM ja puratuM che. A prakAranI bhAvanAnA kAraNe te saghaLAM devatAo ane badhAM vratadhArIomAM samAna bhAva ane udAsInatA rAkhe che. AvI rIte AtmAnuM astitva mAnanArA kiyAvAdionI AtmAnuM astitva nahIM mAnanArA akiyAdionI tathA ajJAnavAdionI prazaMsA karavI parapASaDaprazaMsA che, jema ke- A puNyazALI che, A satyapratijJa che A sanmArga batAvavAmAM pravINa che, emane janma sArthaka che vagere. temanI sAthe-sAthe eka sthAne nivAsa karavAthI tathA parasparamAM vArtAlApa karavAthI thanAro paricaya saMstava kahevAya che. eka sAthe nivAsa karavAthI
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 sU. 40 samyagdRSTeH paJcAticArA: 13 saMhAryamatestu kathaikA ? tammAt tIrthakRbhirbhagavadbhiH dAsthAdi yathAchandi kairapi saha sahavAso niSiddhaH, taiH sa hai karAtramapyekatra vAsena samyagdRSTaH pari. syAgo bhavati, ataeva-kutIthikAnAM prazaMsA-saMstatrau samyagdRpTerbhAlinya hetu svAt-bhraMzahetutvAdvA'ticArau bodhayo / uktazcopAsakadazAGge-1 adhyayane-- 'sammattassa paMca adhyArA pezAlA jaNiyabvA na samAyariyadhyA' taM jahA. saMkA-kaMkhA-vitigicchA, parapAsaMDapalaMsA, parapAsaMDasaMthavo' iti / samyaktAsya paJcAticArAH pradhAnA jJa tavyAH na samAcaritavyAH, tadyathA-zaGkA-1 kAGkSA-2 vicikitsA-3 parapApaNDaprazaMsA4 parapASaNDasaMstavaH5 iti // 40 // nivAsa karane se, unakI prakri ga ko sunane se aura kriyA ko dekhane se avicala buddhi kAle jana ko dRSTi aura vicAra meM bheda utpanna ho jAtA hai| jinakI buddhi asthira hai unakA to kahanA hI kyA hai ? isI kAraNa bhagavAn tIrthakara ne pArzvasthoM (zithilAcAriyoM) aura svacchandA cAriyoM ke sAtha sahavAsa kA niSedha kiyA hai| aimoM ke sAtha eka rAtri bhI nivAsa karane se samyagdRSTi kA parityAga ho jAtA hai| ataeva kunIrthikoM kI prazaMzA karanA aura unake sAtha paricaya karanA samyagdarzana kI malInatA kA kAraNa hai-bhraSTatA kA kAraNa hai, isI se ina donoM ko aticAra kahA hai / upAsakadazAMga sUtra meM prathama adhyayana meM kahA hai-'samyaktva ke pAMca pradhAna aticAra jAnane cAhie kintu unakA AcaraNa nahIM karanA caahie| ve yo hai zaMkA, kAMkSA, vicikitsA, parapASaNDa prazaMmA aura parapASaNDa saMstava // 40 // tathA parasparamAM vArtAlApa karavAthI thanAre paricaya saMtava kahevAya che. eka sAthe nivAsa karavAthI, temanI prakiya ene sAMbhaLavAthI ane kriyAone jevAthI avicala buddhivALA purUSanI dRSTi temaja vicAramAM bheda utpanna thaI jAya che. jemanI buddhi asthira che temanuM te kahevuM jazuM ? A kAraNe ja bhagavAna tIrthaMkara pAzva (zithilAcArio) temaja svachandAcArionI sAthenA sahavAsane niSedha karyo che. evAnI sAthe eka rAtri paNa sahavAsa karavAthI samyakaSTi cAlI jAya cheAthI kutIvikenI prazaMsA karavI ane temanI sAthe paricaya kare samyagadarzananI malInatAnuM kAraNa che-bhraSTatAnuM kAraga che A mATe ja e baMnene aticAra kahevAmAM AvyA che upAsakadazAMgasUtranA prathama adhyayanamAM kahyuM che-"samyaktvanA pAMca mukhya atica 2 nayA naye. tasA bhukama cha-24, 4ikSA, vilisA, 52paass35shs| sane 521 pasarata. // 41 // ta0 40
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - tasvArtha mUlam-paDhamasla aNuvvayasla baMdha-vaha-chaviccheyAiyA paMca aiyArA // 41 // chAyA-prathamasyA'Nuvratasya bandha vadha- chavicchedAdikAH pazcAvicArAH // 4 // tasvArthadIpikA-pUrva tAvas tamyaktvasya zaGkA-kAGkSA-vicikitsA-parapApaNDapazaMsA saMstava rUpa pazcAticArasvarUpaM nirUpitam, sampati-aticAramastAvAt ezvANuvratAnAM digvAnAM cA'ticArAn kramazaH paJca-pa prarUpayitumATa-'paDhalassa0' ityAdi / prathamasyA-hiMsAlakSaNazyA'Nuvratasya zataH sthUla pANAtipAtaviramaNarUpasya bandha-vadha chavicchedAdikAH tatra-bandhaH svAbhimata dezagatinirodharUpa: gADhavandhanaM vA1 vadha:-kazAdaNDa vetrAdibhiH mANinAmabhidhAta 'paDhamasta aNuvvayas' ityAdi / sUtrArtha-prakSama aNuvana ke paMdha, vadha, chaviccheda Adi pAMca aticAra hai // 4 // tattvArthadIpikA-pUrva meM samyaktva ke zaMkA, kAMkSA, vicikitsA, parapASaNDaprazaMsA aura parapASaNDasaMstava, ina pAMca anicAroM kA svarUpa nirUpaNa kiyA gayA aticAra kA prakaraNa hone se pAMca aNuvratoM tathA digavata Adi mAna zikSa canoM ke pAMca-pAMca aticAroM kA kramazaH prarUpaNa karate haiM ahiMsA jisakA lakSaNa hai aura sthUla prANAtipAta viramaNa jisakA svarUpa hai, aise prathama vrata ke pAMca aticAra haiM-bandha, vadha, chaviccheda Adi / iSTa deza meM gamana kA nirodha yA gADhA bandhana bandha kahalAtA hai| koDA, daMDa, veta Adi se prANiyoM ko AghAta karanA 'paDhamassa aNuvvayassa baMdha-vahacchavicheyAiyA paMca aiyArA' yA sUtrArtha-prathama aNuvratanA baMdha, vadha, chavida Adi pAMca aticAra che. 41 tatyAhIpa-pUrva sUtramA sabhya-panA At, zikSA, viyitsA, parapAkhaMDa prazaMsA ane parapAkhaMDasaMtava e pAMca aticAronA svarUpanuM nirU paNa karavAmAM AvyuM have aticAranuM prakaraNa hovAthI pAMca aNuvrata tathA digane Ada 7 (sAta) zikSAvratanAM pAMca-pAMca aticAranuM kramazaH prarUpaNa karIe chIe ahiMsA jenuM lakSaNa che ane zULaprANAtipAta viramaNa jenuM svarUpa che evA prathama vakhatanA paMca aticAra che-bandha, vadha, chavikeda Adi InTa dezamAM gamanane nirodha athavA gADha bandhana "bandha" kahevAya che cAbUka, lAkaDI, seTI vagerethI prANione AghAta karo vadha che-prANene nAza nahIM,
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.73.41 aNuvratAnAM dignatAnAM paJcAticArA: 315 rUpaH, natu-prANavyaparopaNam, tasmAt pUrvamevA'Nuvratino nivRttatvAda 2 / chavi. cchedaH-nAsikAgra-karNAgrAdirUpAvayavAnAM chedanena zarIrasaundaryavizeSApanayana rUpaH-3 AdipadenA'timAraH 4 bhakta pAnavya ,cche:-5 anayograhaNam, tatrAtibhAraH nyAyocitavAhanabahanayogyabhArAtirikta bhArAropaNarUpaH (4) bhakta pAna vyavacchedazca-gomahiSAdi pazuprabhRti pANinAM kSutpipAsA janyabAdhA sampAdanarUpa: (5) ityete pazcAticArA ahiMsA lakSaNa prathazANuvratasya bhrazahetavo bhavanti / 41 // ___tatvArthaniyukti:-pUrvasUtre khalu-zaGkA kAMkSA vicikitsA parapApaNDaprazaMsA saMstavarUpAH paJca samyaktvayA'ticArAH pradarzitAH, samprati tAvat aticAra vadha hai-prANoM kA nAza karanA nahIM, kyoMki aNuvatI usase pahale hI nivRtta ho jAtA hai / (prANAtipAta se vrata kA sarvathA bhaMga ho jAtA hai aura sarvathA bhaMga ho jAnA aticAra nahIM kintu anAcAra hai|) nAka yA kAna kA agra bhAga yA anya kisI avayava kA chedana karake zarIra kI sundaratA naSTa karanA chaviccheda hai / 'Adi' zabda se atibhArAropaNa aura bhaktapAnavyavaccheda grahaNa karanA cAhie / jo jitanA bhAra vahana karane meM samartha hai, usa para usase adhika bhAra lAda denA atibhArAropaNa kahalAtA hai / gAya, bhaiMsa Adi prANiyoM ko yatho. cita anna-pAnI na de kara unheM bhUkha-pyAsa kA kaSTa pahuMcAnA bhaktapAnavyavaccheda kahalAtA hai| yaha ahiMsA lakSaNa prathama aNuvana ke pAMca aticAra haiM / inake sevana se ahiMsANuvrata AMzika rUpa se khaMDita ho jAtA hai // 41 // tattvArthaniyukti-pUrva smRntra meM samyakazya ke zaMkA, kAMkSA, vici. kAraNa ke aNuvatI AnI pahelA ja nivRtta thaI jAya che (prANAtipAtathI vatane sarvathA bhaMga thaI jAya che ane sarvathA bhaMga thaI ja aticAra nahIM paNa anAcAra che) nAka athavA kAnano agrabhAga athavA anya kaI avayavanuM chedana karIne zarIranA saundaryane naSTa karavuM chavi cheda che. "Adi zabdathI atibha rAropaNa ane bhaktapAna vyavacacheda grahaNa karavA joIe. je jeTale bhAra vahana karavA mATe samartha che temanI upara tethI adhika bhAra lAdI de atibhArApaNa kahevAya che. gAya, bheMsa Adi prANione yogya pramANamAM anAja pANI nahIM ApIne temane bhUkha-tarasanuM kaSTa pahoMcADavuM bhaktapAnavyavaheda kahevAya che A ahiMsA lakSaNa prathama aNuvratanAM pAMca aticAra che. emanA sevanathI ahiMsAvrata AMzika rUpathI khaMDita thaI jAya che. 41 tatvArthaniryukita-pUrvasUtramAM samyaktvanA zaMkA, kAMkSA, vicikitsA,
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthasUtre prastAvAt sthUla prANAtiyAtAda viramaNalakSa gapazcANuvra neSu-digvatAdilakSaNasaptazikSAtrateSu ca paJca-paJcAticArAn kramazaH prarUpayitu prathama dezato hiMsAlakSaNasya prathamasyA'Nuvratasya paJcAticArAn prarUpayati-paDhamassa aNuvvayassa baMdha vaha chaviccheyAiyA paMca aiyArA' iti / prathamasya sthUla mANAtipAtaviramaNa lakSaNasyA'Nuvratasya bandha vadha chavicchedAdikAH tatra-bandhaH rajjumabhRtibhirvandhanama, badhA-kazAyaSTiprabhRtibhirabhighAta stADanam, chavichedaH-chaveH zarIrakAnti saudaryanAzAthai nAsikA karNAdInAM zarIrAvayavAnAM chedanam, AdinA'tibhArAropaNa saktapAnavyavacchedazca parigRhyate, ityete paJca sthULamANAtipAtaviramaNalakSaNasya prathamANuvratasyA'ticArA aMzahenavo bhavantIti vodhyam / uktazvopAsakadazAGge prathamA'dhyayane-'thUlasta pANAiyAyaveramaNassa samaNovAsaeNaM paMca ai. kissA, parapASaNDaprazaMsA aura parapASaNDasaMstava aticAra pratipAdana kiye gaye haiN| aticAra kA prakaraNa hone se aba sthUla prANAtipAta Adi ke lA digbana Adi ke pAMca-pAMca ativArI kI prarUpaNA karate haiN| sarva prathama ekadeza ahiMsArUpa prama aNuvrata ke pAMca aticAra kahate haiM prathama aNuvrata ke baMdha, vadha, chaviccheda Adi pAMca aticAra haiN| una le rahalI Adi se bAMdhanA bandha kahalAtA hai / cAvuka, lakaDI Adi se pITatA vadha kahalAtA hai aura zarIra kI sundaratA ko naSTa karane ke lie nAka kAna Adi zarIra ke avayavoM kA chedana karanA chaviccheda kahalAtA hai / 'Adi' zabda se atibhArAropaNa aura bhakta. pAnavyavaccheda kA grahaNa hotA hai| ye pAMca sthUla prANAtipAta viramaNa nAmaka prathama aNuvrata ke aticAra haiM aura usake eka deza bhaMga ke kAraNa hote haiN| parapAkhaMDa prazaMsA ane parapAvaMDa saMstava aticAra pratipAdita karavAmAM AvyA. aticAranuM A prakaraNa hovAthI have rasthULaprANAtipAta vagerenA tathA digavrata AdinA 5 ca-pAMca aticAronI prarUpaNA karIe chIe. sarvaprathama eka deza ahiM sArUpa prathama aNuvratanA pAMca aticAra kahIe chIe prathama aNuvratanA be dha, vadha, chaviccheda Adi pAMca aticAra che. temAMthI doraDA vagerethI ba dhavuM bandha kahevAya che cAbUka, lAkaDI vagerethI mAravuM vadha kahevAya che ane zarIranI sundaratAne nAza karavA mATe nAka kAna Adi zarIranA avayanuM chedana karavuM chavideda kahevAya che. "Adi zabdathI atibha rApaNa ane bhaktapAnavyavarachedanuM grahaNa thAya che. A pAMca sthaLaprANAtipAta viramaNa nAmane prathama aNuvratanA aticAra che ane tenA eka dezabhaMganA kAraNa hoya che.
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ - dIpikA-niryukti TIkA ma. 7 . 41 aNuvratAnAM dikhatAnAM paJcAticArAH 317 yArA peyAlA jANiyantrA na samAyariyanvA taM jaMhA baMdhe bahecchadiccheM e ahamAre bhaktapANavocchee' iti sthUlasya prANAtipAtaviramaNasya zramaNopAsakena paJcAticArAH pradhAnAH jJAtavyAH, tadyathA-vandhovadha chavicchedaH ati bhAraH, bhaktapAnavyucchedaH iti / // 41 // mUlam - bIyarasa aNuvayassa sahasabhakkhANAiyA paMca aiyArA // 42 // - chAyA - dvitIyasyA'Nuvratasya sahasA bhyAkhyAnA dikAH pazcAvicArAH // 42 // tatvArthadIpikA - pUrvasUtre - sthUlapANAtipAtaviratilakSaNa prathamANutravasya bandha vadhaccha vicchedAtibhArabha kapAnanyucchedarUpAH paJcAvicArAH prarUpitAH, upAsaka dazAMga ke prathama adhyayana meM kahA hai-zramaNopAsaka ko sthUla prANAtipAta viramaNavrata ke pAMca pradhAna aticAra jAnane cAhie, kintu unakA AcaraNa nahIM karanA caahie| ve aticAra ye haiM-bandha, vadha, chaviccheda, aMtibhAra aura bhaktapAna biccheda | kisI ke Upara usakI zakti se adhika bhAra lAda denA atibhAra yA ati bhArAropaNa nAmaka aticAra hai aura apane adhIna jIva ko samaya para bhojana - pAnI na denA bhaktapAnavicchedda aticAra hai // 41 // 'bIyassa aNuvvayassa' ityAdi / sUtrArtha - dUsare aNu ke sahasAbhyAkhyAna Adi pAMca aticAra hai / 42 / tatvArthadIpikA - pUrvasUtra meM sthUla prANAtipAta viratirUpa prathama aNuvana ke bandha, vadha, chaviccheda, atisAra aura bhaktapAna ciccheda, ye pAMca aticAra pratipAdana kiye gae, aba dUsare aNuvrata ke sahasA upAsakadazAMganA prathama adhyayanamAM kahyuM che-zramaNApAsake sthULaprANAti pAta viramaNanA pAMca mukhya aticAra jANavA joi e parantu tenuM AcaraNa karavuM joIe nahI. A aticAra A pramANe che-andha, vadha, chaviccheda, atibhAra ane bhaktapAnaviMda keAinI upara tenI zaktithI vadhAre khAjo lAdavA atibhAra athavA atibhArArApannu nAmaka aticAra che ane peAta nA tAkhA heThaLanA jIvane vakhata thaye bheAjana-pANI na ApavA bhaktAnaviccheda aticAra che. 5415 'bIyarasa aNuvvayassa saisvanbhakkhANAiyA paMca aiyArA ' tyahi sUtra -bIjA aNuvratanA sahasAbhya khyAna Adi pAMca aticAra che / / 42aa tA dIpikA-pUrva sUtramAM sthULaprANAtipAta virati rUpa aNuvratanA andha, vadha, chaviraDe, atilara bhane apAnaviraccheda se pAMca vyatiyAnu
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthamA sammati-dvitIyasyA'Nuvratasya sahasAbhyAkhyAnAdi pazcAvicArAn pratipAdayitu mAha-'bIyata aNuvvayassa sahasammakkhANAiyA paMca aiyArA' iti / dvitIyasyA'Nuvravasya sahasAyAkhyAnAdikAH paJcAticArA:-sthUlamRpAvAdavirativakSaNasya dvitIyANuvratasya sahapAlyAkhyAnAdikAH paJcAticArA bhavanti, AdizabdenarahasyAsyAna-svadAramantrabheda-bhUpeopadeza- kUTalekhakaraNAnAM grahaNaM bhavati / tatrasahasA rAkhyAnam - aTityAvezavazAdvicAramakRtvA-kasyacidupari mithyAdoSAroeNam, yathA-'tvaM caura:- iyaM DAkinI' ityAdirUpakam-1 rahasyAbhyAkhyAnamrahasi-ekAnve bhavaM rahasyaM tasminnabhyAkhyAna-mithyAbhiyogo rahasyAbhyAkhyAnam -2 stradAramantrabhedaH-svasya dArA: patnIsvadArAstepo mantro visammabhApaNaM tasya bhedaH parasmai kayanam 3 mRSopadezaH-tRSA-mithyAtvasya ya upadezaH aihikAmuSmikA. bhyAkhyAna Adi pAMca aticAroM kI prarUpaNA karate haiM-sthUlamRyAvAda viramaNa nAmaka dUbhare aNuvana ke sahasAbhyAkhyAna Adi pAMca aticAra hote haiM / 'Adi' zabda le rahasyAbhyAkhyAna, svadAramaMtra bheda, mRSopadeza aura kUTalekha karaNa nAmaka aticAroM ko grahaNa karanA caahie| ___Aveza ke vazIbhUta hokara vicAra kiye binA hI jhaTapaTa kisI ke upara mithyAdoSAropaNa kara denA sahasAbhyAkhyAna kahA lAtA hai, jaile-tU cora hai, yaha DAkinI hai, ityAdi / rahasU arthAta ekAnta meM jo ho vaha rahasya kahalAtA hai| usameM miyA abhiyoga karalA rahasyAvAkhyAna hai / apanI patnI ne vizvAsa karake jo kahA ho use dUsare para prAra kara denA svadAramaMtra bheda hai| mithyA upadeza prarUpaNa karavAmAM AvyuM, have bIjA aNuvratanA sahasAbhyAkhyAna Adi pAMca aticArenI prarUpaNa karIe chIe sthaLamRSAra viramaNa nAmaka bIjA aNuvratanA sahasAvyAkhya na Adi pAMca aticAra hoya che "Adi zabdathI rahaya lyAkhyAna, svadAramaMtrabheda, mrapadeza ane phUTapakaraNa nAmanA avicAronuM grahaNa karavuM joIe. Avezane vazIbhUta thaIne vagara vicAra karyo ja ekadama keInI upara miATe vAre paNa karI nAkhavuM sahasa jyAkhya na kahevAya che jema ke- tuM cera che, A DAkaNa che vagere rahas arthAt ekAntamAM je thAya te rahasya kahevAya che temAM mithyA abhiga kare rahasyAbhyAkhyAna che. pitAnI patnIe vizvAsa rAkhIne je kahyuM hoya te anya 5se jAhera karI devuM vadAramaMtrabheda kahevAya che misyAupadeza Ape mRpadeza che arthAt A leka
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 sU.42 aNuvratAnAM digvatAnAM paJcAticArA: 319 bhyudayaniHzreyasaviSaye sandihAnajanapRSTena tatmArthamajAnatAhimAdisampRktam, viparItopadezadAnaM-mRyopadezaH 4 kUTalekhakaraNam kUTam asadbhUtaM vastu tasya lekha: tadrUyA kriyA kUTale vakriyA- paravaJcanArtha manyadIyamudrAGkita lipeglukRtya lekhanam 5 nyAsApahAralekhanaM ca / ityete sahasAbhyAkhyAnAdikAH paJca dhUla mRpAvAdaviramaNalakSaNa dvitIyANuvratasyA'ticArA jJAtavyA na samAcaritavyAH // 42 // tattvArthaniyukti:-pUrva tAbad-dezato'hiMsAlakSaNamathamANuvratasya bandhavadhAdayaH paJcAvicArAH parUpitAH, sampati-kramamAptasya sthUramRpAvAdaviramaNa lakSaNa dvitIyANuvratasya sahasAbhyAkhyAnAdIn paJcAticArAn parUpayitumAhadenA mRSopadeza hai arthAt hama loka saMbaMdhI abhyudaya yA paraloka saMbaMdhI mokSa Adi ke viSaya meM sandehazIla kisI puruSa ke pUchane para, tattvArtha ko jAnate hue bhI hiMsAyukta viparIta upadeza denA RSopadeza hai| asadbhana tathya kA lekhana karanA arthAt dUsaroM ko dhokhA dene ke lie anya mohara Adi se yukta lIpikA anukaraNa karanA yA jhuThe dastAveja vahIkhAte Adi likhanA kUH lekhakaraNa kaha lAtA hai ! kisI kI dharohara kA apaharaNa kara lenA nyAlApahAra hai| yaha sahasAbhyAkhyAna Adi sthUla mRSAvAda viramaNA ke pAMca aticAra jAnane cAhie para inakA AcaraNa nahIM karanA cAhie // 42 // ___ tattvArthaniyukti-ekadeza hiMsAtyAga rUpa prazma aNuvrata ke pAMca aticAroM kA prarUpaNa pahale kiyA gayA hai| aba kama prApta sthUla mRSAvAda viramaNa nomaka dusare aNuvra / ke svahAkhyAna Adi saMbaMdhI abhyadaya athavA paraleka saMbaMdhI mekSa vagerenA viSayamAM za kAzIla kaI purUSanA pUchavAthI, tattvArthane na jANatA hevA chatAM paNa hiMsAyukta viparIta upadeza Ape e mRSapadeza che. asadubhUta satyanuM lekhana karavuM arthAta bIjAne chetaravA mATe bIjAnI mehara vagerethI yukta lIpinuM anukaraNa karavuM athavA khoTA dastAveja khAtAvahI vagere lakhavA phalekhakaraNa kahevAya che keInI thApaNa oLavavI nyAsApahAra che. sahasAbhyAkhyAna Adi sthULa mRSAvAda viramaNa vratanA A pAMca aticAra jANava ce.gya che paraMtu AcaravA yogya nathI. 54rA tatvArthaniyukti-ekadeza hiMsAtyAga rUpe prathama aNuvratanA pAMca aticArenuM parUpaNa pahelA karavAmAM AvyuM che. have kapa prApta radhULamRSa vAda viramaNa nAmanA bIjA aNuvratanA sahasAbhyAkhyAna Adi paMca aticAronI
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 1 naries 'pIsa aNuvAsa sahakhANAzyA paMca azyArA' iti / dvivIyasya mRgavAdaviratilakSaNasyA'Nutra nasya sahasAbhyAkhyAnAdikA:- mRtropadeza'sadupadezaH pareNAnyastha chalanas, svayaM vA'lpasya chalanam, atisandhAnam tato virati lakSaNANutrasya sahamAbhyAkhyAnam vicAramakurvANaH sahasA vezvazAtvasya cidupare mithyAdoSAropaNam 1 AdinA - rahasyAbhyAkhyAnam, rahasyekAnte bhavaM rahasyam - tasyAbhyAkhyAnam amitaH prakAzanam, rahasyevA'bhyAkhyAnam, asadadhyAropaNam 1 ravadAramantrabhedaH svasya dArAH patnI tepAM mantro vizrambhAlApaH tasya bhedaH parasthas 3 mRSopadezatha - nAnAvidhaH sambhavati, yathA- pramattasya parapIDA jananavacanam, vAdyantaM kharoSTrAH hanyantAM dagyucaurAH ityAdi, ayathArthI padezavacanam - yathA-sandehAnnena kenacida - jIvAditatvasvarUpaM pRSTaH san pAMca aticAroM kI prarUpaNA karate haiM , dUsare aNuvana ke sahatAbhyAkhyAna Adi pAMca aticAra hai / mRSo deza arthAt alasya upadeza, para ke dvArA dUsare ko chalanA yA svayaM dUsaroM ko chalanA / popadeza se virata honA jisakA lakSaNa hai, aise dvitIya aNuvrata ke sahalAbhyAkhyAna Adi pAMca aticAra hai / vicAra kiye binA hI, Aveza ke adhIna hokara ekadama kisI para mirAdoSAropaNa kara denA sahasAbhyAkhyAna kahalAtA hai| kisI ke rahasya ko arthAt gupta bAta ko prakAzita kara denA rahasyAbhyAkhyAna hai | apanI patnI kI vizvAsa pUrvaka kahI huI gupta bAta ko dUsaroM ko jAhira kara denA svadAramantra bheda hai / mRSopadeza aneka prakAra kA ho sakatA hai, jaise kisI ne saMdeha ke vazIbhUta hokara prarUpaNA karIe chIe- bIjA aNuvratanA sahusAbhyAkhyAna Adi pAMca aticAra che. sRSapadeza arthAt asatya upadeza bIjA dvArA TAine chetaravA athavA jAte ja khIjAne chetaraveA bhRSapadezathI viratA thavu' jevu lakSaNu che evA khIjA aNuvratanA sahusAbhyAkhyana Adi pAMca aticAra che. vicAra karyAM vagara ja, Avezane tAbe thaI ne ekadama koI upara mithyAdaSAropaNa karI nAkhavuM sahasAbhyAkhyAna kahevAya che ke inA rahasyane arthAt chAnI vAtane jAhera karI devuM hasyAbhyAkhyAna che. pAtAnI patnInI vizvAsapUrvaka kahevAmAM AvelI gupta vatane bIjA AgaLa jAhera karI devI svadAramatrabheda kahevAya che. mRSapadeza aneka prakAranA hAi zake che jema kephAie saMdehane vaza bhUta thaIne kaI jIvAdinA viSayamAM prazna karyAM, paraMtu
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ - dIpikA- niyukti TIkA a. 7 0 42 aNuvratAnAM digvatAnAM paJcAticArA: 321 kacinnayathArthatayA pratipAdayati, apitu - ayathArthatayaiveti tadvacanamapi mRSo padezaH 1 evaM vivAdarUpakalahe sati tatrA'nyatra vA'nyatarasya chalanopadezavacanaM mRSopadezaH 1 parva - dyUtAdi viSayakacchalanavacanAdyapi pRSopadezagrahaNena grahItavyam 4 kUTalekhakaraNam - kUTalekhakriyA kUTasyA'sadbhUtasya ThekhakaraNam anya mudrAkSarAkArasvarUpa le khakaraNam nyAsApahAra lekhanaM ca tatra - nyAsApahAraH nyasya te sthApyate punagrahaNAyeti nyAsaH sthApitayakathanAdiH tasya punarAdAnAya sthApi tasya rUpyakAderapalApakaM vacanaM nyAsApahAraH yena vacanena karaNabhUtena vyAso'pahiyate'palapyate tadvacanaM nyAsApahAra ityarthaH adhikatayA sthApitadravyasya nyUnatayA kisI se jIvAdi ke viSaya meM prazna kiyA, magara vaha yathArtha uttara nahIM hotA, varan ayadhArtha uttara denA hai to usakA vacana mRSopadeza hai / isI prakAra vivAda rUpa kalaha hone para vahIM yA anyantra, kisI eka ko chalane kA upadeza mRSopadeza hai / isI prakara juA Adi saMbaMdhI chalanA ke vacana mRtropadeza meM antargata hote haiM / jhUThA lekha likhanA kUTalekhakriyA hai / dUsare ko mudrA athavA hastAkSara svarUpa lekha likha lenA, jhUThA dastAveja yA bahIkhAtA likhanA Adi saba kUTalekhakriyA meM antargata hai / vApisa lene ke lie jo dharohara rakkhI jAtI hai, use nyAsa kahate haiM / dharohara ke rUpa meM rakkhe hue dhana yA rUpayA Adi kA apalApa karanA - usase mukara jAnA nyAsApahAra hai / tAtparya yaha hai ki jisa vacana ke dvArA nyAma - dharohara kA aharaNa kiyA jAnA hai vaha vacana tenA yathA uttara Apane nathI parantu ayathA uttara Ape che teA tenu vacana mRSApadeza che. evI ja rIte vivAdarUpa kalahu hAvAthI tyAM ja athA anyatra keAI ekane chetaravAnA upadeza ApavA e paNu mRSAdeza che. AvI rIte jugAra Adi saMbadhI kapaTa yukta vana paNa mRSApadezamA sama viSTa thAya che khATA lekha lakhavA phUTalekhakriyA che. khIjAnI mudrA athavA haratAkSara svarUpa lekha lakhI levA, kheTe dastAveja athavA khAtAvahI lakhana vagere badhAnA phUlekhana kriyAmAM samAveza thaI jAya che pAchI levA mATe je thApaNa rAkhavAmAM Ave che, tene nyAsa kahe che. thApaNarUpe rAkhavA AvelA dhana athavA rekaDa Adi chInavIlevA-te ApavAmAM inkAra karavA nyAsApahAra che. tAtparya e che ke je vacana dvArA nyAsa thApaNuM-nuM apaharaNa karavAmAM Ave che te vacana nyAsApahAra kahevAya che. vadhAre rAkhelI thApaNane AchA ravarUpe parata karavA sa'ba'dhInuM vacana nyAsAhAra ta0 41
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ % DED 323 tasvArya pratyarpaNavacanaM nyAsApahAraH 5 tathAce-ye sahasAbhyAkhyAnAdayaH sthUla mRpAvAda. viramaNalakSaNasya NuvratasyA'ticArA AtmanaH pariNati vizeSA bhavanti / ete'ticArA jJAtavyA evaM kintu vAbhaGgahetukatvena na samAcaraNIyA 'paMca aiyArA jANeyAbAda slamAyareSA ' iti bhagavadAjJA sadAbAt / istha matra saMgrahagAthA: ana ca paJcAlicA uccanta lakSya lakSaNopetAH / sahalAyAkhyAnaM tathA, abhyAkhyAnaM rahasyasya // 1 // 'nijadAramantra bhedo mRSopadezazca kUTalekhazca / eteSAM paJcAnAM kramazo rUpaM maNyate'gre // 2 // 'avicAraM yo mizyA doSAropaH paratra tvaM cauraH / tvaM nIca ityevaM sahAvArUpAna bhAgame uktam // 3 // nyAsApahAra kahalAtA hai| adhika rakkhI huI dharohara ko alpa rUpa meM vApista lauTAne kA vacana yAsApahAra hai| isa prakAra se sahasAbhyAkhyAna Adi sthUla mRpAvAda viramaNa na ke aticAra haiM jo AtmA kA viziSTa pariNatirUpa haiN| ye pAMca aticAra sirpha jAnane yogya hai kintu banabhaMga ke kAraNa hone se AcaraNIya nahIM haiM, kyoM ki bhAvAn kI aisI AjJA hai: ki-'pAMca aticAra jAnane cAhie, unakA AcaraNa nahIM karanA caahie| __yahAM yaha saMgraha gAthA hai| yahAM lakSya aura lakSaNa se yukta pAMca aticAra kahe jAte haiM 'sahasAbhyAkhyAna, syAmpArapAna, svadAramantra bheda, mRSopadeza - aura kUTalekha, ye pAMca aticAroM ke nAma haiN| ina pAMcoM kA svarUpa Age kahA jAtA hai che AvI rIte sahasAvyAkhyAna Adi dhULamRSAvAda viramaNa vratanA aticAra che. je AtmAnI viziSTa pariNati rUpa che. A pAMca aticAra mAtra jANavA gya che paraMtu vratabhaMganA kAraNa hovAthI AcaraNIya nathI. kAraNa ke bhagavAnanI evI AjJA che ke-pAMca aticAra jANavA joIe, temanuM AcaraNa karavuM joIe nahIM.' - ahIM A saMgrahagAthA che. atre laya ane lakSaNathI yukta pAMca aticAra kahevAmAM Ave che 'saDasAlyAcyAna, 2tyAcyAzyAna, pahArabhatrameha, bhUSApaheza mana lekha, A pAMca aticAronA nAma che. A pAMcenuM svarUpa have pachI kahevAmAM Ave che
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9 dIpikA -niryukti TIkA a. 7 . 42 aNuvratAnAM divratAnAM paJcAticArAH 323 'ekAnte mitra guhyaM, yatkimapi mantrayatsu mithyAdoSAropo'bhyAkhyAnaM rahasyamAkhyAtam // 4 // 'nijatrI mitrAdInAM saMbhedo hyamantraprabhRteH - nijadAramantrabhedo jJAtavyo'tha mRSopadezaH saH // 5 // yadabhyudaye niHzreyase ca sandehagrasta cittena / pRSTo miyopadizati tatvArthasyAparijJAnAt // 6 // haratAdi kauzalenAnukaraNaM yatparAkSarAdInAm / paravazcabuddhayA vijJeSA kUTalekhakriyA sA ||7|| iti (1) vicAra kiye binA hI dUsare para mithyA doSAropaNa karanA sahasAmyAkhyAna aticAra hai, jaise- tU cora hai, tU nI hai ityAdi / (2) ekAnta meM mitroM ne kucha gupta mantraNA kI hai, aisA mithyA doSAropa karanA rahasyAbhyAkhyAna kahalAtA hai / (3) apanI strI yA mitra Adi kI gupta bAta ko prakAzita kara denA svadAramantrabheda hai / (4) abhyudaya yA nizreyas ke viSaya meM sandehavAn kisI puruSa ke dvArA prazna karane para, vAstavika bAta ko nahIM jAnate hue mithyA uttara denA miopadeza kahalAtA hai / (5) dUsare ko Thagane ke abhiprAya se, hAtha, kI saphAI se dUsare ke hastAkSaroM kI nakala karanA kUTalekhakriyA hai // 1-7 // (1) vicAra karyA vagara ja khIjA para mithyAdeSAropaNa karavuM sahasAbhyAkhyAna aticAra AAgamamAM kahela che, jema ke-tU ceAra chuM, tU' nIca chu' vagere. (2) ekAntamAM mitrae ke!i grupta ma traNA karI che, evuM mithyAdeSArApaNu karavu" rahasyAbhyAkhyAna kahevAya che. (3) peAtAnI strI athavA mitra vagerenI chAnI vAtane jAhera karavI svadAramatrabheda che. (4) abhyudaya athavA nizreyasanA viSayamAM zakAzIka koI purUSa dvArA prazna pUchavAthI, vAstavika satyane na jANutA chatAM mithyA uttara ApavA mie padeza kahevAya che. (5) bIjAne chetaravAnA AzayathI, hAthacAlAkIthI, khIjAnA hastAkSarenI nasa 42vI ToDiyA he // 1-7
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ %D0 tattvArthasUtra uktaJcopAsakadazAGge 1 adhyAye-'thUla musAvAyaveramaNasa paMca ai. dhArA jANiyanyA, na samAyariyanyA, taM jahA sahasabhakkhANe-rahasAbhakkhANe-ladArasaMtabhee-mosovaesee-kaDalehakaraNe' iti / sthUlamRpAvAda viramaNasya paJcAticArA jJAtavyAH, na samAcaritavyAH, tadyathA sahasAbhyAkhyA nam-svadAramantrabhedaH mRpopadezaH- kUTalekhakaraNaM ca-' iti // 42 // mULam-taiyalsa teDAhaDAiyA paMca aiyArA // 43 // chAyA--tRtIyasya stenAhanAdikAH paJcAticArAH // 3 // tatvArthadIpikA-pUrvasUtre-kramaprAptasya sthUla mRpAvAdaviramaNasya dvitIyA | vanasya sahasAbhyAkhyAnAdikAH pazcAticArAH marUpitAH, sampati stenAhRtAdikAn paJcAticArAn prarUpayitumAha-'takSyassa teDAhaDAiyA paMca azyArA' iti / kRtIyasya sthUlAdattAdAnaviratilakSaNasthANuvratasya stenhatAdikAH AdinA-taska upAsakadazAMga ke prathama adhyayana meM kahA hai-sthUlamRSAvAdaviramaNavata ke pAMca aticAra jAnanA cAhie kintu unakA AcaraNa nahIM karanA cAhie / ve aticAra yoM hai-sahasAmyAkhyAna, rahasyAbhyA. yAna, svadAramantrabheda, mRSopadeza aura kUTalekhakaraNa // 42 // 'tajhyasta teNAhaDAiyA' ityaadi| mUtrArtha-stemAhana Adi tIsare aNuvrata ke aticAra haiM // 43 // - tatvArthadIpikA-pUrvastra meM kramaprApta sthUlamRpAvAda viramaNa nAmaka dUsare aNuvana ke sahasAbhyAkhyAna Adi aticAra batalAye gaye, aba kramaprApta sthUla steya viramaNa nAmaka tIsare aNutrana ke stenAhana Adi pAMca aticAroM kI prarUpaNA karate haiM upAsakadazAMganA prathama adhyayanamAM kahyuM che- dhULamRSAvAda viramaNa vratanA pAca aticAra jANavA gya jarUra che paraMtu AcaravA gya nathI A aticAra A pramANe che-sahasAbhyAkhyAna, rahasyAbhyAkhyAna, svadAramaMtrabheda, mRSapadeza ane phUlekhakaraNa 42 'taiyamsa veDohaDAiyA paMca aiyArA' tyAdi sUtrArtha-tenAhata vagere trIjA aNuvratanA aticAra che. 43 tatvArthadIpikA-pUrvasUtramAM kamaprApta sthaLamRSAvAda viramaNa vrata nAmanA bIjA avratanA sahasAbhyAkhyAna Adi pAMca aticAra batAvavAmAM AvyA have kemaprApta radhULasteya viramaNa nAmanA trIjA aNuvratanA tenAhuta khAdi pAMca aticAranI prarUpaNa karIe chIe
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 sU. 43 tRtI pANuvratasya paJcAticArani, 326 prayoga-2 viruddharAjapAtikrama 3 kUTatulAkUTayAna 4 tatpatirUpA.vyavahArazce 5 tye te pazcAticArA Atmano mAlinyotpAdakAH pariNativizeSA bhavanti / tatrastena hRtaM-stena caurA cauryavRtyA samAnItahiraNyAdeH coritasya vastuno lobha pAravazyAdaramUlyavyayena grahaNam 1 taskaramayogaH taskarANAM-caurANA prayogaH 'harata yUyaM paradhanAdikam' ityAdivAkyaiH preraNaM cauryArtha caurAya sAha pradAnam 2 virudvarAjyAtikramazca ucitanyAyAtmakArAntareNa dAna-grahaNa mAta kramaH, rAna ajJAdi svIkaraNam-aviruddha karma rAjya mucyate, viruddhazca tadrAjya tIsare sthUla adattAdAna viramaNa nAmaka aNuvrata ke pAMca aticAra haiM-(1) stenAhata (2) taskara prayoga (3 viruddha rAjyAtikrama (4) kUTatulAkUTamAna aura (5) tatpratirUpaka pavahAra / ye pAMca aticAra . AtmA meM malinatA utpanna karane vAlemAtmA ke pariNAma vizeSa haiN| inakA svarUpa isa prakAra hai____ (1) stena kA artha cora hai / coroM dvArA corI karake la ye hue sone-cAMdI Adi dravya ko lobha ke vaza hokara alpa bhUlya meM kharIda leno stenAhata aticAra hai| (2) taskaroM arthAt coroM ko preraNA denA, jaise-'tuma parAye dhana kA haraNa karo' ityAdi phahakara unheM utsAhita karanA corI ke lie prerita karanA stenaprayoga hai| (3) ucita yA nyAyasaMgata tarIke se viparIta kisI anya prakAra se grahaNa karanA atikrama kahalAtA hai / rAjA kI AjJA Adi ko trIjA sthaLa adattAdAna viramaNa nAmanA aNuvratanA pAMca aticAra che- (1) stenAita (2) ta242prayA (3) 134224Atama (4) TamATamAna ane (5) tatpatirUpaka vyavahAra A pAca aticAra AtmAmAM malInatA utpanna karanArA AtmAnA pariNAma vizeSa che. emanuM svarUpa nIce mujaba che (1) stanane artha cora che. je dvArA cerI karIne lavAyelA senA cAMdI vagere dravyane le bhane vaza thaIne ochI kiMmate kharIdI levuM tenAhana aticAra che. (2) taskara arthAt cerone preraNA ApavI, jema ke tame pArakA - dhananuM haraNa kare vagere kahIne temane utsAhita karavA, cerI mATe prerita karavA ratanapraga che. (3) cogya athavA nyAyasaMgatathI viparIta kaI anya prakArathI grahaNa karavuM atikrama kahevAya che. rAjAnI AjJA vagerene svIkAra kara, tenAthI
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326 tatvArtha Jcati viruddharAjyaM himan rAjye'tikramo viruddharAjyAtikramaH mitrarASTrApamAnA. suvyavasAyI pararASTopakAraka ThapavahAro yathAtathA bodhyaH 3 kUTatulA-kUTamAna karaNasya-zeTakAdi-prasthAdikaM kASThAdiracitapAtra vizeSo mAnaM tulAdika munmAnaJca etena nyUnene-tarebhyo dhAnya-mutrarNAdikaM dAtavyam, etenA'dhikena cAtmanaH svArtha grAhya mityevaM prakRti kUTamayogarUpamavase yam 4 tatmetirUpaka vyavahArazca-prati rUpakaiH kRtrimahiraNyasaharI stAmra rUpyaracitedrammaivaJcanA pUrvaka: krayavikrayarUpo vyavahAro'yagantavyaH / tathA ca tAmraNa ghaTitAH rUpyeNa-suvarNana ca ghaTatAH, tAmra rUpayAcAca ghaTitA drammA hiraNya sahazA bhavanti. tAdRzA drammAH kenacitpuruSeNa svIkAra karanA, usale viruddha kArya na karanA aviruddha rAjya meM ati. krama karanA viruddha rAjyAtikrama kahalAtA hai| tAlarya yaha hai ki mitra rAjya kA apamAna karanevAlA evaM pararASTra ke lie upakAraka vyavahAra viruddha rAjyAnikrama hai| (4) dhAnya Adi nApane kA lakaDIAdi kA banA huA nApa mAna kahalAtA hai / tarAjU Adi ko unmAna kahate haiM choTe mona-unmAna se dUsaroM ko dhAnya yA lubarNa Adi denA aura baDe se apane lie lenA, isa prakAra kA vyavahAra kUTatulAkUTamAna kahalAtA hai| (5) asalI bastu meM nakalI cIja milAkara use amalI ke rUpa meM vecanA tatpratirUpaka vyavahAra kahalAtA hai / jaise-ghanAvaTI, cAMdI jaise, tAmra evaM rUpa se nirmita siko le ThagAI karane ke lie kraya-vikraya virUddha kArya na karavuM. virUddha rAjyamAM atikrama karavu virUddha rAjyatikrama kahevAya che. tAtparya e che ke mitra rAjyanuM apamAna karanAra ane para rASTranA mATe upakAraka vyavahAra, virUddha rAjAtikrama che. (4) anAja vagere jokhavAnuM lAkaDA vagerethI baneluM mApanmAna kahe vAya che. trAjavA Adine unmAna kahe che. nAnA-unmAnathI bIjAne nAja athavA suvarNa vagere ApavuM ane moTA vaDe pitAnA mATe levuM, A jAtane vyavahAra khulAkUTamana kahevAya che. (5) asalI vastumAM banAvaTI cIja bheLavI daI ne tene mULa vastunA rUpa mAM veca thI tirU vyavaDAra kahevAya che. jema ke banAvaTI cAMdI jevA tAMbA ane rUpAthI banAvavAmAM AvelA sikakAothI ThagAI karavA mATe kayavikraya vyavahAra kara. tAMbAthI banAvelA, cAMdI-sonAthI banAvelA ane tAbA tathA rUpAthI banAvelA sikkA hiraNya jevA heya che. AvA sikkA
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. sU. 43 tRtIyANuvratasya paJcAticArani0 327 chokacanArtha racitAH bhavanti, ta eka duzmAH patirUrakA padizyante, te khalu' pratirUpakaiH krayavikrayavyavahAraH pratirUpakavyavahAra ucyate, te taskaramayogAdayaH paMca tAvat sthUla steya viratilakSaNatRtIya, NuvratasyA'tivArA bhavanti / tasmAt sthUlAdattAdAnavitilakSaNaM tRtIyANuvrataM tahakara prayoga di pazcA'vicAra janapUrvakaM paripAlanIyam // 43 // tattvArthaniyukti:--pUrva tApad dvitIyANunatasya sthUlatAvAdavirati lakSaNasya mRSopadezAdayaH pazvAticArA marUpitAH, samprati kramamAptasya sthUla steyaviravilakSaNa tRtIyANuvratasya stenAhatAdikAn eJcAticArAn prarUpayituvyavahAra karanA / tAMbe se bane hue. codI le bane hue evaM lAMce tathA rUppase bane hue dramma hiraNya jaise hote haiN| aise drama (li) koIkoI puruSa logoM ko Thagane ke lie banAte haiN| unhIM drammoM ko prati. rUpaka kahate haiN| una pratirUpakoM se kraya-vikraya manahAra karanA pratirUpaka kahalAtA hai| taskaraprayoga Adi ye pAMcoM sthUla sneya vipaNa nAmaka tIsare aNuvrata ke aticAra haiN| ataeva sthUla adantAdAna virati nAmaka tIsare aNuvrata kA, taskaraprayoga Adi pAMca aticAroM se bacate hue pAlana karanA cAhie // 43 // tattvArthaniyukti--pahale sthalabhUSAvAda virati nAnaka dumare aNuvana ke mRSopadeza Adi pAMca aticAroM kA prarUpaNa kiyA gayA, aba kramaprApta sthUlasteya hiramaNa nAmaka tIlare aNubana ke ralelAhama Adi pAMca aticAroM kI prarUpaNA karane ke lie hara kAra ite haiNkaI-kaI purUSa, lokone chetaravA mATe banAve che. te ja sikakAone pratirUpaka (nakalI) kahe che. te pratirUpakethI kaya-vikaya vyavahAra kare pratirUpavyavahAra kahevAya che. taskaraprAga Adi e pAMce yULasteya viramaNa nAmanA trIjA Aputra tanA aticAra che. AthI sthULaadattAdAna virati nAmanAM trIjI ANuvratanA, taskaraprAga Adi pAMca aticArothI bacIne temanuM pAlana karavuM joIe. 543 tatvArthaniryukita-pahelA sthaLamRSAvAda virati nAmanA bIjA aNu vratanA mRSapadeza Adi pAMca aticAronuM prarUpaNa karavAmAM AvyuM. have krama prApta karazULasteya viramaNa nAmaka trIjA aNuvratanA stana hana adi pAMca - aticAranI prarUpaNa karavA mATe sUtrakAra kahe che
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ sattvArthasace 328 mAha-tazyA leNAhavAhayA paMca adhyArA' iti / tRtIyasya sthUlAdattAdAna ciratilakSa gANubAraka stenAhatAdikAH AdinA-taskaramayogaviruddharAjyAtikrama kUTatula' kUTa mAnavirUpaka evahArazcetyete paJcAticArAH Atmano malImasatA''pAdakAH pariNati vizepA bhavanti / tatra-stenAhRtAdayastu-ratenastaskarairAhatasyA''nIvasya suvarNanAdezAdAnam-mUlyaM vinaya, svalpAtisvalpamUlyena vA grahaNam saccA'neka pratyavAyayuktaM bhavati, tasmAt-tatparihartavyam-1 taskaraprayogastAvat cyAdikaM muSNantaM taskaraM prayukta 'svaM dravyAdikaM muSANa' ityevamapaharaNakriyAyAM peraNa-sabhyanujJAna kA prayogaH taskaraprayoga ucyate / yadvA-paradravyApaharaNopakara snAna Adi pAMca aticAra tIsare aNuvrata ke haiN| Adi zabda le lahasana yoga, viruddharAjyAtikrama, kuTanulA kUTamAna aura tatprati rUpaka vyavahAra kA grahaNa hotA hai| isa prakAra ye pAMca aticAra AtmA balInatA utpanna karane vAle pariNAmavizeSa haiN| inakA svarUpa isa prakAra hai|-- (1) stenoM arthAt coroM dvArA curAkara lAye hue svarNa-vastra Adi padArthoM ko mUlya cukAye binA hI athavA kama se kama mUlya dekara le lenA stenAhRtAdAna aticAra hai| aisA karane meM aneka khatare hote haiM, ataeva isakA parihAra hI karanA caahie| ___(2) corI karate hue cora ko preraNA karanA taskara prayoga haiM, jaise-tR dravya Adi curA le, isa prakAra corI ke lie preraNA denA thA corI kI AjJA denA taskara prayoga hai| athavA parakIya dravya ke tena huna Adi pAMca aticAra trIjA aNuvratanA che "Adi zabdathI taskarabAga, virUddha rAjyAtikrama, kUTatulAkUTamAna ane ta--tirUpaka vyavahAranuM grahaNa thAya che. A rIte A pAMca aticAra AtmAmAM malInatA utpanna karana ra pariNAma vizeSa che. emanuM svarUpa A pramANe che (1) teno arthAt cero dvArA cerIne lAvelA suvarNa-vastra Adi padArthone kImata cUkavyA vagara ja athavA ochAmAM ochI kImatamAM laI levA stana hutadAna aticAra che A pramANe karavAmAM aneka jokhamo hoya che AthI temane tyAga karavAmAM ja zreya che. (2) cerI karatA cArane preraNA karavI taskaraDraga che jema ke tuM dravya da. Adi corI le, A rIte cerI karavA mATe preraNA ApavI athavA cerInI AjJA ApavI taskaraga che athavA pakIya dravyanA apaharaNanA upakaraNa
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 2. 43 tRtIyasyANuvatasya paJcAticArani0 329. ... NAnAM kartarikAdInAM prayogastaskaraprayogo bodhyaH / evavidhamupakaraNaM nANuratinA sampAdanIyaM, navA-vikretavyam 2 viruddharAjyAtikramazca-parasparaM viruddhayoH .. rAjJoH rAjyA'tikramaNam -ullaGghanam ekatararAjyabAsino lobhAd dveSAdvA'nyasya , rAjye vastUni vyavaharanti anyarAjyanivAsino pA taditara rAjyaM vinAjJAM .. gacchanti ityevaM viruddharAjyAtikramo bodhyA parasparaM viruddharAjya kRta zvastho.. llaGghanAtmakaM sarvamapidAnA''dAnAdika steya yuktam tasmAt-khalu viruddharAjyA. tikramo na kartavyaH 3 kUTa tulA kUTamAnakaraNam zeTakAdi prasthAdikaM kASThAdiracitapAtravizeSo cA mAnaM tulAdika munmAnaJca yUnenatenenarebhyo dhAnya suvarNAdikaM .. apaharaNa ke upakaraNa kanaranI Adi ke prayoga ko laskara prayoga kahate -- haiN| aNuvratI ko aise upakaraNa na banAnA ca hie aura na vecanA cAhie (3) paraspara virodhI do rAjAoM kA rAjyAtikrama-ullaMghana karanA viruddha rAjyAtikrama haiM / kisI eka rAjya ke nivAsI lobha yA dveSa ke kAraNa dUsare rAjya meM vastuoM kA kraya-vikraya karate haiM, yA anya rAjya ke nivAlI dUsare rAjya meM binA AjJA ke cale jAte haiM / isa prakAra viruddha rAjyAtina samajhanA cAhie / tAtparya yaha ki paraspara virodhI rAjyoM dvArA kI gaI vyavasthA kA ullaMghana karake dAna-AdAna Adi karanA steya (corI) hai ataH aisA nahIM karanA caahie| ' (4) sera mana Adi tathA lakaDI Adi ke bane hue nApa mAna kahalAte haiM aura tarAjU Adi unmAda kahalAte hai| choTe mAna unmAna se dUmare ko dhAnya yA svarNa Adi denA aura baDe se apane kAtaravuM vagerenA prayogane taskarapravega kahe che aNuvatIe AvA upakaraNa na te banAvavA joIe athavA na vecavA joIe. (3) paraspara vireAdhI be rAjAonuM rAjyAtikama ullaMghana karavuM virUddha 2.jyAtikrama che. koI eka rAjyanA nivAsI lobha athavA ISyanA kAraNe bIjAnA rAjyamAM varatuone kaya-vikraya kare che athavA anya rAjyanA nivAsI bIjAnA rAjyamAM vagara ujAe cAlyA jAya che. A rIte virUddha rAjyAtikama samajavuM joIe. tAtparya e che ke paraspara virodhI rAjya dvArA karavAmAM AvelI vyavasthAne anAdara karIne dAna-AdAna vagere karavA steya (yaza) cha sAthI 41 mAre / 427 naye. ., (4) se2, 11 mAvi tathA al.! vagerenA manAvara bhA5, bhAna kahevAya che ane navA vagere unmAna kahevAya che. nAnA mAna-unmAnathI ta0 42
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ PAREL tasvArtha sUtra hAtavyam, etenA'dhikena cAtmanaH svArthamAdyamityevaM prakRti kUTaprayogarUpamaMse yas-4 kUTatulAGkaTamAnAbhyAM vacanAdiyuktaH krayo-vikrayazca na kartavyaH / pratirUpaka vyavahAraH puna:-suvarNarUpyAdInAM dravyANAM patirUpakakriyAtmako bodhyaa| baghathA-suvarNasya pratirUpakriyA tAvat yAdRzaM suvarNa bhavati, tAdRzamevA'nya dravyabhayogavizeSAd varNagurutvAdiguNayuktaM niSpAdayati, evam-rUpyAdikamapi yAdRzaM bhavati-sAzameva raGgAdi dravyaM niSpAdayati, eva manyadapi-pratirUpakamavagantavyam thavA'nyairapahatAnAM gavAdInAM vyAjIkaraNAni sazRGgANAM gavAdInAM zaGgANi-agni pakvAni adhomukhAni praguNAni tiryakalitAni vA yatheccha katuM zakyante. yenAlie lenA, yaha kUTatulAkUTamAna kahalAnA hai / ThagAI kI buddhi se jhUThA lolanA thA nApanA ucita nahIM hai| (5) sone-cAMdI Adi meM usI ke sadRza kisI dUsarI dhAtu kA sammizraNa karake lone-cAMdI ke rUpa meM vecanA athavA kisI bhI vastu meM milAvaTa karake becanA tatpratirUpaka vyavahAra kahalAtA hai| suvarNa kA jaisA varNa Adi hotA hai usI prakAra kA anya dravyoM ke prayoga vizeSa se varNa, vajana Adi se yukta dravya taiyAra karanA suvarNa kI pratirUpaka kriyA hai| isI prakAra cAMdI banAvaTI taiyAra kara lenA bhI tatpratirUpakriyA kahalAtI hai| isI taraha anya vastuoM ke viSaya meM samajha lenA cAhie, yathA-sIMga sahita gAya Adi ke sIMga agnipakva, adhomukha, sIdhe yA tircha icchAnusAra kiye jA sakate haiM, jisa bIjAne anAja athavA suvarNa vagere ApavA ane pitAnA mATe moTAne upaga kare, A phUTatulAkUTamAna kahevAya che. chetaravAnA AzayathI khoTuM mayu athavA mAya yogya nathI. (5) senA-cAMdI vageremAM tenA ja jevI anya kaI dhAtanuM mizraNa karIne senA-cAMdInA rUpamAM vecANa karavuM athavA kaI paNa vastumAM mizraNa karIne vecavuM ta--tirUpaka vyavahAra kahevAya che. suvarNa jevo varNa vagere hoya che. te ja prakAranA anya dravyone pravega vizeSathI varNa, vajana AdithI yukta dravya taiyAra karavA suvarNanI pratirUpaka kriyA che. evI ja rIte cAMdI banAvaTI taiyAra karI levI e paNa tapratirUpakakiyA kahevAya che. A pramANe ja anya vastuonA viSayamAM samajI levuM joIe-jema ke zIMgaDA sahita gAya AdinA zIMgaDAM, agnipakava, adhomukha, sIdhA athavA vAMkA, dhAryA mujabanA karI zakAya che ke jethI te gAya vagere kaMI judAM ja bhAse ! zIMgaDA vagere A pramANe karI devAthI saraLatAthI te gAya oLakhI zakAtI
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA bha. 7 sU. 43 tRtIyasyANuvratasya paJcAticArani0 332 'nyatvamivagavAdayaH pratiegheran zRGgAdInAM tathAkaraNe sati na sukhenA'vadhAryante, 'nyahaste vA vikrIyante iti vyAjaH chadmAda-chadmarUpAyAM chadmarUpatvApAdanarUpaM vyAjIkaraNaM, tadapaNuvratinA na kartavyam / tathAcai-te ratenAhatAdayaH pazcamasthUla steyaviramaNalakSaNA'NuvratasyA'ticArA bhavanti, tasmAdaNuvratInA stenAhRtAdayaH pazcAticArAH parityaktavyAH / teSAmatIcArANAM parityAgapUrvakaM sthUla steya-. viramaNarUpaM tRtIyANuvrataM samyaktayA paripAlanIyam / uktaJcopAsakadazAGge prathame'dhyayane-'thUlagaadiNNAdANavezmaNasa paMca aiyArA jANiyanyA na samAyariyavyA taM jahA-tenADe, takarAoge, viruddha rajjAikamme kUDatullakUDamANe tappaDisvagavavahAre' iti sthUlAdattAdAnaviramaNasya paJcAticArA jJAtavyAH na samAcaritavyA, tacathA-stenAhanam, taskaraprayogaH, viruddha rAjyAtikramA, kUTatulAkUTamAnam, tatpatirUpakavyavahArazceti // 43 // se ki vaha gAya Adi bhinna hI mAlUma paDane lage ! sIMga Adi aise kara dene para saralatA se vaha pahacAnI nahIM jA sakatI aura dUsare ko becI jA sakatI haiN| chadmarUpatA utpanna kara denA vyAjIkaraNa kahalAtA hai aNuvatI ko aisA nahIM karanA caahie| : - isa prakAra stenAhana Adi pAMca sthUlateza ghiramaNa aNunana ke, aticAra haiM / aNuvratI ko ina pAMcoM aticAroM kA parityAga kara denA cAhie / ina aticAroM kA parityAga kara ke sthUlasteya ghiramaNa rUpa tIsare aNuvrata kA samIcInarUpa se pAlana karanA caahie| upAsaka dezAMga ke prathama adhyayana meM kahA hai-'sthUla adattAdAnaviramaNa vrata ke. pAMca aticAra jAnane cAhie, magara unakA AcaraNa nahIM karanA cAhie / ve aticAra ye haiM-stenAhana, taskara prayoga, viruddharAjyAtikama kaTatulAkUTamAna, tApratirUpakavyavahAra / 43 // nathI ane bIjAne vecI zakAya che. chadmarUpatA utpanna karavI vyAkaraNa kahevAya che. aNuvratadhArIe A pramANe karavuM joIe nahIM. AvI rIte tenAhata Adi pAMca sthULasteya viramaNa aNuvratanA aticAra che. aNuvratIe A pAMce aticArone vajarya gaNavA jaI e. A aticArone parityAga karIne sthULasteya viramaNa rUpa trIjA aNuvratanuM samIcIna rUpathI pAlana karavuM joIe. upAsaka dazAMganA prathama adhyayanamAM kahyuM che-"sthULa adattAdAna viramaNa vratanA pAMca aticAra jANavA joga che paranta AcaravA cogya nathI. A aticAre A pramANe che-tenAhata, taskaraprayAga virUddha rAjyAtikama kUTatulAkUTamAna, ta--ti rUpaka vyayahara, 4a
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha sUtre mUlam - utthassa ittariyA pariggahiyAgamaNAiyA paMca aiyArA // 44 // 333 - chAyA--' caturthasyetyarikA parigRhAta gamanAdikAH paJcAvicArAH // 44 // tatvArthadIpikA - pUrva tAvat kramamAptasya tRtIyANutratasya sthUlasteya viratilakSaNasya taskaramayogAdayaH paJcAvicArAH prarUpitAH samprati kramaprAptasyaiva caturthasva sthUla maithunaviramaNalakSaNasyA'Nuvratasya itvarikA parigRhItAgamanAdikAn pazcAvicArAn prarUpayitumAha - ' ca utthassva ittariyAparigahiyAgamaNAiyA paMca ayArA' iti, caturthasyANutrasya sthUla maithunaviraMmaNalakSaNasya itvarikAparigRhItAgamanAdikAH pazcAticArA Atmano malInatA sampAdakAH pariNativizeSA avagantavyAH tavyathA - itvarikAparigRhItAgamanam 1 apari'utthasta isariyA pariggahiyA' ||44 || sUtrArtha-svarikA parigRhItAgamana Adi caturthaM aNuvana ke pAMca aticAra haiM // 44 // 6 1. tArthadIpikA - pahale kramaprApta tIsare aNuvrata sthUlasteya viramaNaM vrata ke taskara prayoga Adi pAMca aticAra prarUpaNa kiye gaye haiM, aba krama prApta corI sthUla maithuna viramaNavana ke izvarikA parigRhItAgamana Adi pAMca aticAroM kA kathana karate haiM sthUlamaithunaviramaNa rUpa cauthe arjuna ke itvarikAparigRhItAgamana Adi pAMca aticAra jAnanA cAhie ye AtmA meM malInatA utpanna karane vAle pariNAmavizeSa haiN| ve pAMca aticAra isa prakAra haiM- ( 1 ) izvarikA parigRhItAgamana (2) aparigRhItAgamana (3) anaMgakrIDA 'cautthara ittariyA pariggahiyA' ityAhi sUtrA-IrikApariMgRhItAgamana Adi catutha' aNuvratanAM pAMca aticAra che. 544 / / tattvArthadIpikA-pahelA kramaprApta trIjA aNuvrata sthULarateya viramaNu vratanA taskaraprayeAga Adi pAca aticAra prarUpita karavAmAM AvyA have kramaprApta ceAthA sthULa maithuna viramaNa vratanA IrikApariMgRhItAgamana Adi pAMca aticAre nu kathana karIe chIe sthULamaithuna viramaNu rUpa cAthA aNuvratanA irikA parigRhItAgamana vigere pAca aticAra jANavA joIe. A aticArA AtmAmAM malInatA utpanna karavAvALA pariNAma vizeSa che. A pAMca aticAra A mujaba che (1) tvariThAparigRhItAgamana ( 2 ) aparigRhItAgabhana (3) anaMgIDA (4) 52.
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 sU. 44 caturthasyANuvatasya paJcAtivArani0 333 gRhotAgamanam 2 anaGgakrIDA 3 paravivAhakaraNam 4 kAmabhogatIvAmilApaH 5 iti, tatre-tvarikA itvarakAlikI-alpavayaskA sAvadhapi parihItA vicAhena parigrahe nItA tathApi-dArapharmaNi sarvathA'samarthA tasyAM gamanam itvarikAgamanam 1 aparigRhItA gamanazca-vAcAdattA'pi parigrahe nItA na, avivAhitetyarthaH tasyA gamanaM vAGmAtreNaiva dattAyAM gamana miti yAvat anaGgakrIDA-aGga bhogAim, tato'nyatra krIDA'naGgakrIDocyate 3 vivAda-pariNayanam parasya svApayabhinnasya vivAhaH tasya karaNaM vidhAnaM paravivAhakaraNam 4 kAmabhogatIvAmilApazca-kAma-bhogeSu (4) paravivAha karaNa aura (5) kAmabhogata vAbhilASa / ina pAMcoM aticAroM kA svarUpa nimnalikhita hai (1) isvariko arthAt alpavayaskA yA choTI umra kii| yadyapi yaha parigRhItA ho cukI hai arthAt vivAhita hone se kisI kI patnI bana cukI hai, tathApi dArapharma meM larvathA asamartha hai / usake sAtha gamana karanA isvarikAparigRhItAgamana hai| (2) jisakA vAgdAna ho cukA hai magara jo vivAhita nahIM hai, vaha aparigRhItA kahalAtI hai| usake sAtha gamana karanA apagRhInAgamana kahalAtA hai| ___(3) saMbhoga ke aMgoM ke atirikta anya aMgoM se krIr3A karanA anaMgakrIDA aticAra hai| (4) apanI santAna ke atirikta dUsare kA vivAha karanA para. vivAhakaraNa kahalAtA hai| vivAharaNa ane (5) kAmagatIvrAbhilASa A pAMce aticAronuM svarUpa nimnalikhita che. (1) pari mAt 285124 athavA nAnI (AthI) vayanI jo ke tenuM vevIzALa thaI gayuM che athavA vivAhita thavAthI koInI patnI thaI cUkI che te paNa dArakama mATe sarvathA asamartha che. tenI sAthe gamana karavuM IvarikAparigRhItAgamana che. (2) je vAgadattA che paraMtu je vivAhita nathI te aparigrahItA kahe viAya che. tenI sAthe gamana karavuM aparigrahItAgamana kahevAya che. (3) saMbheganA aMge sivAyanA anya age thI kIDA karavI anaMbakIDA kahevAya che. (4) pitAnA santAna sivAyanA bIjAone vivAha karAve 6 52vidhA 25 42vAya che.
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasdai zabdadiviSayeSu tIvra ''nyutkaTo'bhilASa icchA, ayaM hi svadAreSvapi nirantara bhogecchArUpaH kAmottejaka bAjIkaraNAdi prayogeSu, pAmAyAH kharjanamiva bhRzaM kAmamogazaktisaMpAdanena kAmabhogecchAvana mityarthaH, ayamAtmano manomAlinya kAraka pAdaticAraH / tathAco paravizAhakaraNAdayaH paJca svadArasantoSa. rUpasya sthU maithunaviravilakSaNasya caturthA'NuvratasyA'vicArA bhavanti, tasmAt-. caturthA'NutinA paravivAhakaraNAdi paJcAticAravarjanapUrvakaM svadArasantoSatrata sasaktayA paripAla nIyam / anyathA-eteSAM paravivAhakaraNAdInAM paJcAticArANAM karaNe sati caturthA'Nuvratasya bhaGgaH prasajyeta / uktaJca bhagavatA'ticAra (6) kAmabhoga kI utkaTa abhilASA honA kAmabhogatIvrAbhilASavicAra hai / apanI patnI ke sAtha atyadhika kAma sevana kI icchA rakhane se bhI yaha aticAra hotA hai| kAmottejaka vAjIkaraNa Adi. prayoga karake, khAja ko khujalAne ke jaise khUdha kAmabhoga kI zaktislazAdita karake kAmabhoga ko icchA ko baDhAkA bhI kAmabhogatIvrA. cilASa hai| AtmA aura mana meM malInatA utpanna karane ke kAraNa ghAha aticAra hai| isa prakAra ye paravivAhakaraNa Adi khadAra santoSarUpa sthUlamaithunavirati lakSaNa vAle cauthe aNuvrata ke aticAra haiN| isa kAraNa caturtha aNuvrata ke dhArI ko paravivAha karaNa Adi pAMcoM aticAroM kA varjana karake svadArasantoSavratakA samyak prakAra se pAlana karanA caahie| anyathA paravicAhakaraNa Adi pAMca aticAroM kA sevana karane , (5) kamabheganI utkRSTa abhilASA thavI kAmagatavAbhilASa aticAra che. pitAnI patnI sAthe vadhAre kAmasevananI IcchA rAkhavAthI paNa A aticAra lAge che. kAmottejaka vAjIkaraNa Adi prayoga karIne, kharajavAne khajavALavAnI phaka, kAmaganI ghaNI zakti saMpAdana karIne kAmaganI IcchAne vadhAravI e paNa kAmabhe gatIvrAbhilASa che. Ama temaja manamAM malInatAM utpanna karavAnA kAraNe-A aticAra che. A rIte A paravivAhakaraNa Adi savadArasaMtoSa rUpa radhU mithuna virati lakSavALA cethA aNuvratanA aticAra che. A kAraNe cothA aNuvratanA dhArake paravivAharaNa Adi pAMce aticArane parihAra karIne svadArayataSa vratanuM sabhyaprakArathI pAlana karavuM joIe. anyathA paravivAhakaraNa Adi pAMca aticAronuM sevana karavAthI cothuM aNuvrata khaMDita (dUSita) thaI jAya che.
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7.44 caturthayANuvratasya paJcAticArani0 335 viSaye 'paMca aiyArA jANeyanyA-na samAyareyA' iti ete paJcAvicArA jJAtavyAH kintu-na samAcaritavyAH iti // 44 // - tatvArthaniyuktiH-pUrvasUtre kramamAptasyANuvratasya sthUla sneya viramaNasya taskarapayogAdayaH pazcAvicArAH marUpitA sampati-kramamAptaraya sthUla saithunaviramaNasya svadArasantoSAtmakasya caturthA'Nuvratasya isvarikAparigRhItAgamanAdikAna paJcAvicArAn prarUpayitumAha-'cauttharalA ittariyA pariNahiyA gamaNAiyA paMca aiyArA' caturthasya svadArasantoSarUpasya sthUla maithunadiramaNasya 'Nuvratasya itvarikAparigRhItAgamanam 1 AdinA-aparigRhItAgamanam 2 anaGgakrIDA3 paradivAhakaraNam4 kAmamogatIvrAbhilApazca5 ityete paJcAnicArA Atmano malInatApara cauthA aNuvrata bhaMga (dUSita) ho jAtA haiN| bhagavAn ne ye aticAra ke viSaya meM kahA hai-'aticAra jAnane yogya haiM magara AcaraNa karane yogya nahIM haiM // 4 // * tatvArthaniyukti-pUrvasUtra meM kramaprApta tIsare aNuvratasthUlasteyaviramaNa vrata ke taskara prayoga Adi pAMca aticAroM kA prarUpaNa kiyA gayAM, apa kramaprApta sthUlamaithunaviramaNa jo svadArasantoSAtmaka hai, usa cauthe aNuvrata ke itvarikA parigItAgamana Adi pAMca aticAroM kI prarUpaNA karate haiM cauthe svadArasantoSarupa sthUlamaithunaviramaNa ke itvarikA pariMgahItA gamana Adi pAMca aticAra jAnanA ca hie / 1 itvarikAparigRtAgamana aparigrahItAgamana 3 anaMgakoDA 4 paravivAhakaraNa aura 5 kAma bhogatItrAbhilASa. ye pAMca aticAra AtmA bhagavAne aticAranA viSayamAM kahyuM che-aticAra jANavA cogya jarUra che paNa AcaraNamAM mUkavA gya nathI" I44 tatvArthaniryukita-pUrvasUtramAM kramaprANa trIjA aNuvrata sthaLadya viramaNa vratanA taskaraprayoga Adi pAMca aticAronuM prarUpaNa karavAmAM AvyuM, have krama prApta, sthaLamaithuna viramaNa, je vadArasaMtoSAtmaka che, te cothA aNuvratanA itvarikAparigrahItAgamana Adi pAMca aticAronI prarUpaNA karIe chIe cothA svadArasaMteSa rUpa dhULamaithuna viramaNa vratanA IvarikA parigrahI tAgamana Adi pAMca aticAra jANavA yogya che-(1) IrikAparigRhItAgamana (2) atimana (3) sana 18731 (4) parivA442] bhane (5) kAmagatItrAbhilASa A pAMca aticAra AtmAne malIna karanArA duSpariNAma
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvAsa phArakA duSpariNativizeSA bhavanti / tathAce-svarikAparigRhItA gamanAdayaH parasthUla. maithunavizmaNasya svadArasantopAtmakasyA'ticArA bhavanti tatvarikA parigRhItAgamanazca-itvarikA itvarakAlikI-alpavayaskA sA parigRhItA vivAhe na parigrahe nInA, etAdRzyAM gamanam 1 aparigRhItA gamanam aparigRhItA vAcAdattA kintuparigrahe nItA na, avivAhitetyarthaH tasyAM gamanaM vAgdattAyAM gamanamiti niSkarSa:-2 anaGgakrIDA tAvat-aGga mogAGgam tato'nyatra krIDA'naGgakrIDA-3 ucyate tathA vivAhaH pariNayanam parasya-svApatyabhinnasya vivAhastasya karaNaM paravivAha dhAraNam 4 kAmamogatIvAmilApazca-kAmabhogepu zabdAdiviSayeSu tIvA'nyutkaTaH, ko malIna karane vAle duSpariNAma haiN| inakA svarUpa I prakAra hai(1) isparikA arthAt alpavayaska yA choTI umra kI strii| vaha parigrahItA arthAt vivAhita ho cukI ho phira bhI usake sAtha gamana karanA itvarikAparigrahItAgamana kahalAtA hai| ___ (2) jisakA vAgdAna ho cukA ho vaha aparigrahItA kahalAtI hai, arthAt jisake sAtha sagAI ho cukI ho kintu vivAha na huA ho aisI strI ke sAtha gamana karanA aparigahItAgamana hai| (3) kAmabhoga ke aMgoM ke sivAya anya aMgoM se krIDA karanA anaMgakrIDA aticAra hai| (4) apanI santAna ke sivAya dUsare kA vizAha se saMbaMdha joDanA paravivAhakaraNa kahalAtA hai| (5) zabda Adi kAmabhogoM kI tIvra abhilASA rakhanA kAmabhoga tIvAbhilASa aticAra hai apanI patnI ke sAtha nirantara bhoga kI cha: memanu 2135 mA prA2nu cha (1) InpharikA arthAta alpavayaska athavA kAcI vayavALI strI te parigRhItA arthAt vivAhita thaI cUkI hoya te paNa tenI sAthe gamana karavuM irikAparigrahItA kahevAya che. (2) jenuM vAgdAna thaI gayuM hoya te aparigrahItA kahevAya che, arthAt jenI sAthe sagapaNa thaI gayuM che paraMtu lagna na thavyuM hoya evI strInI sAthe gamana karavuM aparigRhItAgamana che, (3) kAmabheganA aMge sivAyanA anya aMgethI krIDA karavI anaMgakIDA aticAra che. - (4) pitAnA santAna sivAya bIjAne vivAha saMbaMdha jeDa paravivAhakaraNa kahevAya che. (5) zabda Adi kAmonI tIvra abhilASA rAkhavI kAmagatIvrabhilASa aticAra che. pitAnI patnI sAthe nirantara bhega bhegavavAnI IcchA
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 lU. 44 caturthasyANuvratasya paJcAticArani0 337 abhilApaH 5 ayaM hi svatArevapi nirantarabhogecchArUpaH, kAmottejaka vAjIkaraNAdi prayogeNa pAyApAH kharjanamina bhRzaM kAmasogazakti saMpAdanena kAmabhogecchA. barddhana mityarthaH / ayamAtmano mAlinya lArakaravAdaticAraH / tasmAt-sthUla paithuna viratilakSaNA'NupratazAlinA zrAvaNa itvarikAparigRhIbAganAdi pazcAticAravarjanapUrvakaM vadArasanhopAtmanAtrataM samyaktayA paripAlanIyamiti bhAvaH / uktaJcopAsanAsAne prathamAdhyayale 'ladAratolie paMca aiyArA jANiyamAna sabhAparicayA, jahA-ittariyapariggahiyAgamaNe, apariggahiyAgamaNe, Sisatel, paravicAhakaraNe, kAmamaoesu ticAbhilAso' idi svadArasantope pazcAticArA jJAtavyAH ca samAcaritavyAH, tadyathA-itvarikA parigRhItAgamanam 1 aparigRhItArAmanam 2 anaGgakrIDA 3 paravivAhakaraNam-4 kAmabhogeputrAbhilApaH-5 iti // 44 // kAmanA karane se bhI avivAra lagatA hai| bAlottejaka vAjIkaraNa Adi kA prayoga karake khAja khujalAne ke samAna atizaya kAmaloga zakti saMmpAdana karanA ilI aticAra ke aMtargata haiN| AsmA meM malInatA utpanna karane ke kAraNa yaha aticAra kahalAtA hai| sthalalaizunaviramaNa aNumatI zrAvaka ko itvarikAparigrahItAgamana Adi pAMcoM aticAroM kA parjana karate hue svadAra santoSa nAmaka aNuvrata kA lasthA prazAra le pAlana karanA caahie| upAlakadazAMga ke prathama adhyayana meM kahA hai padArasaMtoSatrA ke pAMca aticAra ye haiMitvarikAparigrahItA gamana aparigrahItagAyana, anaMgakrIDA, paravidhAhakaraNa aura zAsabhovatItrAbhilASa // 44 // rAkhavAthI paNa A aticAra lAge che. kAmottejaka vAjIkaraNa Adine prayoga karIne kharajavuM khajavALavAnI mAphaka atizaya kAmaganI zakti saspAdita karavI e paNa A aticArano bhAga gaNAya che. AmAmAM malInatA utpanna karavAnA kAraNe A aticAra kahevAya che. ghULamaithuna viramaNa--aNuvratI zrAvake IvarikA parigRhItAgamana adi pAMca aticArano tyAga karIne svadArasaMteSa nAmaka AvratanuM samyak prakArathI pAlana karavuM joIe upAsakadarzAganA prathama adhyayanamAM kahyuM che-svadArasaMtoSa vratanA pAMca aticAra jANavA jeIe paraMtu temanuM AcaraNa karavuM joIe nahIM. A pAMca aticAro A pramANe che-irikAparigrahItAgamana aparigrahItAgamana, anaMgakIDA paravivAharaNa ane kAmagatIbhilASa- 44 ta043
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha mUlam-paMcamahala khintavatthapparamANAisAiyA paMca ashyaaraa||45|| chAyA--'paMcamatya kSetra vAstu pramANAvikramAdikAH pnycaavicaaraaH||45|| tatvArthadIpiyA:--pUrvapatre bhAgamAptamya caturthANuvratasya sthalamaithunanivRtirUpasya rabadArasantopAtmakasya itvarikAparigRhItAgamanAdikAH paJcAticArA parUpitAH, sampati-kramAgatAya paJcamANuvratasya sthuH parigrahaviramaNakSaNasya kSetra vAstu pramANAtikamAdIn paJcAticArAna praspayitumAha-paMcamahala' ityAdi paJcamasya sthUla parigrahaviratilakSaNA'Nuvratasya kSetra vAstu pramANAnikramAdikAH, kSetra vAstu pramANAtivAsaH 1 AdinA-hiraNya suvarNamamANAtikramaH 2 dhanadhAnya pramANAtikramaH 3 dvipadacatuSpadapramANatikramaH 4 kuSya pramANAtikramazca 5 ityete 'paMcamahala khitta' // 45 // . sUtrArtha---pAMcaveM parigraha parimANavata ke kSetra vAstu pramANAtikrama Adi pAMca aticAra hai // 45 // tattvArthadIpikA--pUrva sUtra meM krama prApta cauthe aNuvrata sthUla maithuna nivRtti rUpa tathA svadAra santoSAtmaka ke itvArikA parigRhItAgamana Adi pAMca aticAroM kA prarUpaNa kiyA gayA, aba kramAgata sthUlaparigraha viramaNa rUpa pAMcaveM aNuvrata ke kSetra vAstu pramANAtikama Adi pAMca anicAroM kA pratipAdana karate haiM pAMcaveM sthUlaparigraha virati nAmaka aNuvrata ke pAMva aticAra haiM, yathA-(1) kSetra vAstu pramANAtikrama (2) hiraNya suvarNa pramANAtikrama (3) dhana dhAnya pramANAtikrama (4) chipadacatuSpadanamANAtikrama aura (5) 'paMcamassa khittavatthappamANAikamAiyA' yA sUtrArtha-pAMcamA parigraha parimANavratanA kSetravAtu pramANatikrama Adi pAMca aticAra che. paNa tattvArthadIpikA-pUrvasUtramAM krama prApta cothA aNuvrata dhULamaithuna nivRtti rUpa tathA svadArasaMtoSAtmaka IvarikAparigRhItAgamana Adi pAMca aticArenuM prarUpaNa karavAmAM AvyuM, have kamaprApta sthULa parigRhaviramaNa rUpa pAMcamAM aNuvratanA kSetravAstu pramANatikema Adi pAMca aticAronuM pratipAdana karIe chIe* pAMcamAM dhULa parigrahavirati nAmaka aNuvratanAM pAMca aticAra che jevA 8-(1) kSetrAtupramANAtima. (2) li2eyasapA pramANAtima (3) dhana. dhAnya pramANatikrama (4) dvipadacatuSpadapramANatikrama ane (5) kukhyapramANu
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 slU. 45 paJcamasthANuvratasya paJcAticArani0- 339--- paJcAticArA Atmano mAlinyakArakA duSpariNativizepA bhavanti / tatrakSetraM sasyotpatti bhUmiH 1 vAstu-AvAsagRham 1 hiraNyarUpyAdi vyavahArahetubhUtarajatAdi dhAtuvizeSaH, suvarNa-kAJcanam 2 dhanaM gaumahipahatyazvAdi, dhAnyaM, zAlivrIhyAdi-3 dvipado dAsIdAsAdikam catuSpado gomahiSyAdikA 4 kupyamtAmralohakAMsyasIsakAdi 5 kSetraJca vAstu veti kSetravAstu, dhanazca dhAnyaJceti dhanadhAnyam, hiragayaJca suvarNaJceti hiraNyasuvarNam, dvipadazca catuSpadazceti dvipadacatuSpadam, etepAJca-kSetravAstu dhanadhAnyahiraNyasuvarNadviSadacatuSpada kuSyAnAm kupyapramANAlikrama / ye aticAra AtmA malInamA utpanna karane vAle duSpariNAma haiN| inakA svarUpa isa prakAra hai-(1) kSetra arthAt kheta jahAM dhAnya kI upaja hotI hai, vAstu ArthAt nivAsa karane kA makAna abhiprAya yaha hai ki khulI bhUmi kSetra kahalAtI hai aura AcchAdita bhUmi ko vAstu kahate haiN|| (2) cAMdI bhAdi dhAtueM, jinase lene-dene kA vyavahAra hotA hai, hiraNya kahalAtI haiM aura svarNa kA artha kaMcana hai, jise lonA kahate haiN| (3) gAya, bhaila, hAthI, azva Adi dhana kahalAtA hai aura zAli. vrIhi arthAt cAvala Adi ko dhAnya kahate haiN| (4) dAsI dAsa Adi ko dvipada tathA gAya bhaiMsa Adi ko catuSpada kahate haiN| (5) tAMbA, lohA, kAMsA, zIzA Adi kupaNa kahalAtA hai| ina kSetra, vAstu, hiraNya, svarNa, dhana, dhAnya dvipada, catumpada aura apaca ke pramANa kA atyanta lobha ke vazIbhUta hokara ullaMghana karanA pAMcaveM tikrama A aticAra bhAmAM malInatA utpanna karavAvALA duSpariNAma che. emanuM svarUpa A prakAre che-(1) kSetra arthAt khetara jyAM dhAnyanI upaja thAya che, vastu arthAta nivAsa karavAnuM makAna Azaya e che ke ughADI jamIna khetara kahevAya che ane bAMdhelI jamInane vastu kahe che. (2) yahI vagaire dhAtumA, nAthI -hepane vyavahAra thAya cha; hiraNya kahevAya che ane suvarNa artha kaMcana che, jene sonuM kahe che. (3) gAya, mesa, hAthI, ghoDA vagere dhana vAya cha bhane DAMgara trIhi arthAta cekhA vagerene dhAnya kahe che. (4) hAsI, hAsa vagairene dvipa tathA gAya samAhina-yatu056 cha. (5) is, bATu, su vagere supaya 42vAya che. yA kSetra, vAstu, hiraNya, suvarNa, dhana, dhAnya, dripada, catuSpada ane kuSyanA pramANanA
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ 340 tattvArthasUtre atilobhavazAt pramANasyA'tikramaH pramANAdadhigrahaNam etAdAneva mama parigraho vartate nA'to'dhijJaH' ityedaM paricchinnAda kSetravAstu dhanadhAnyAdiviSayAtmamANAtirekeNa grahaNam pazcamANuvratadhAriNA pratyAkhyAyate, tasmAtkSetravAstu mamANAtikramAdayaH paJca sthUla parigrahaparimANavatasyA'ticArA avagantavyAH / ataH sthUla parigrahaviramaNarUpa paJcamANuvratI pAkA pramANAtirikta kSetravAstu dhanadhAnya hiraNyasuvarNAdInAM pratyAkhyAnapUrvaka ezcagANuvrataM samyaktayA paripAlayet / tatra dhAnyaJca-nIhyAdi aSTAdazavidha bodhyam / saduktam 'godhUmazali ghavalapaMpa mASa munnAH zyAmAka baGgatila kodrava mAjamApAH kI nAza vrata ke aticAra haiM / 'maiM itanA hI parigraha rakkhUgA, ilale adhika nahIM isa prakAra maryAdita kSetra, vAhatu, dhana, dhAnya Adi saMbaMdhI pramANa le adhika kA grahaNa karanA pAMcaveM aNuvratadhArI zrAdhaka ke dvArA syAga kiyA jAtA hai / ataeva ula liyata pramANa se adhika kSetra-vAstu AdikSA grahaNa karanA aticora hai / ila sthUlaparigrahaviramaNa nAmaka pAMcaveM aNuvrata kA dhAraka zrAvaka pramANa le atirikta kSetra, vAstu, dhana, dhAnya hiraNya aura svarNa kA parityAga karatA huA pAMcaveM aNuvrata kA samyaka prakAra se pAlaka kre| inameM vrIhi Adi dhAnya aThAraha prakAra kA hotA hai| kahA bhI hai1 godhUma (gehUM), 2 zAli (cAvala), 3 saya (jI), 4 lapaMpa (sarasauM) 5 mApa (uDada), 6 muddha (mUMga), 7 zyAmAkA (lAMvA), 8 kaMzu, 9 tila, 10 kodrava (kodoM), 11 rAjamAgha, 12 kInAza, 13 nAla, 14 maTha, atyanta lebhane vazIbhUta thaIne ullaMghana karavuM pAMcamA vratanA aticAra che huM ATale ja parigraha rAkhIza, AthI vizeSa nahIM, AvI rIte maryAdita kSetra, vAstu, dhana, dhAnya Adi saMbaMdhI pramANuthI vadhAre grahaNa karavuM pAMcamAM aNuvratadhArI zrAvaka dvArA tyAga karavAmAM Ave che AthI te niyata pramANathI adhika kSetra-vAstu AdinuM grahaNa karavuM aticAra che A kAraNe sthaLaparigraha viramaNa nAmaka pAMcamAM AvratanA dhAraka zrAvake pramANathI vadhAre kSetra, vAta dhana, dhAnya, hiraNya ane suvarNa ne parityAga karato thaka pAMcamA aNuvratanuM samyak prakAre pAlana kare. AmAM vrIhi Adi dhAnya aDhAra prakAranA hoya che kahyuM paNa che(1) godhUma (45), (2) li (yogA) (3) yava (41) (4) saSaka (sarasava) (5) bhASa (43) (6) bhu| (bhaga) (7) zyAmA (saabh| (8) 4Y (6) tila () (10) drava (BE) (11) 224bhASa (12) zrInAza, (13) nAda
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 . 45 paJcamasyANuvratasya paJcAticArani0 341 nAla maTha vaiNava nAhakIca likhyA kulattha caNakAdiSu bIjadhAnyam' 1 // iti, tatra kInAzo lAilAtripuTaH, nAlaM-manuSThA, paThavaiNavaM-chAri, ADhItubarI, iti / turyazvaNakA mASa zudagodhUmazAlayaH / yavAzca mizritAH sapta dhAnya mAhurmanISiNaH // 1 dilazAliyacAzva-vidhAnya mucyate // 45 // .. tasvArthaniyukti:-pUrva tAvat-cakSurthasya sthULa paithUna viratilakSaNA'Nuvratasya ittvarikA parigRhItA gamanAdayaH pacAvicArAH prarUpitAH samprati kramaprAptasya paMcamasya sthUlaparigraha viramaNalakSaNANuvratasya icchAparimANavratarUpasya pramANAtirekeNa kSetravAstu dhanadhAnyAdInAM parigraharUpapaMcAticArAn marUpayitumAha-'paMca massa khisakthuppamANAikamAiyA paMca azyArA' iti paJcamasya icchA parimANavatarUpasya sthUlaparigrahaviramaNalakSaNasyA'Nuvratalya kSetravAstu pramANA. tikramAdikAH kSetravAstupramANAtikramaH 1 AdinA hiraNya-suvarNa pramANAti(15) vaiNaya, 16 ADhakI, 17 limcA, 18 kulatha aura 19 canA Adi ye aThAraha dhAnya haiM // 1 // inameM se kInAMza kA artha hai lAMgala tripuTa, nAla makupTha ko kahate hai, pATha vaiNava chAri ko kahate haiM aura ADhakI kA artha tukarI hai / 'tuvara, canA, uDada, mUMga, gehUM, cAvala aura jau, ina ko buddhimAn loga sapta dhAnya kahate haiM / tila, zAli aura yava ko nidhAnya kahate haiM // 45 // tattvArthaniyukti-isase pahale sthUla maithunavirati nAmaka cauthe aNuvrata ke itvarikA parigRhItAgamana Adi pAMca aticAra kahe gae haiN| aba kramaprApta sthUla parigraha viramaNa nAmaka pAMcaveM aNuvrata ke, jise icchAparimANa bhI kahate haiM, pAMca aticAroM kA prarUpaNa karate haiM(14) 4 (15) vaizva (16) mADhI (17) sim(18) 4thI (ya!) vagere e aDhAra dhAnya che. 1. AmAMthI kInAzane artha thAya che lAMgala tripuTa, nAla makuSThane kahe che, maTha vaiNava chArine kahe che ane mADhakIne artha tuvara che. 'tu12, yaSyA, 16, maga, gha, yogA bhane 045 mAne muddhimAna lake sasadhAnya kahe che. tala, zAli ane javane tridhAnya kahe che. 4pa tasvArthaniryukti-AnI pahelA cothA sthaLamaithuna virati nAmaka cethA aNuvratanA itvariThAparigrahItAgamana Adi pAMca aticAra kahevAmAM AvyA che have krama prApta sthULa parigraha parimANanAmaka pAMcamAM aNuvratanA jene IcchA parimANa paNa kahe che. pAMca aticAronuM prarUpaNa karIe chIe
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ 342 tatvArtha sUtre B kramaH 2 dhanadhAnyapramANAtikramaH 3 dAsIdAsa dvipada catuppada pramANAtikramaH 4 kupyamANAtikramaca 5 ityete paMcAticArA Atmano manomAlinyakArakA duSpariNativizeSA bhavanti tatra kSetratrAstvAdInAM kupyAntAnAm etAvAn mama parigraho vartate na tato'dhikaH' ityevaM pratyAkhyAnaM pUrvaM kRtvA yAni pramANAni parigRhItAni teSAmatikramaH samullaMghanaM kRtapUrvamatyAkhyAnamamANAdhikyena parigrahaNaM pramANAtikramo vyapadizyate / tatra kSetraM tAvat sasyotpatti bhUmiH tacca kSetraM dvividham, setukSetra - ketukSetraJca / vAstu - AvAsagRham, tat trividham khAto 1 pAMcave icchAparimANa yA sthUlaparigraha viramaNa vrata ke pAMca aticAra haiM- (1) kSetra vAstu pramANAtikrama (2) hiraNya suvarNa pramANAtikrama (3) dhana dhAnyapramANAtikrama (4) dAsIdAsa dvipada catuSpada pramA NAtikrama aura kupya pramANAtikrama | ye pAMca aticAra AtmA meM malI. natA utpanna karane vAle duSpariNati rUpa hai / kSetra - vAstu se lekara kupyaM paryanta kA 'itanA hI parigraha mujhe kalpatA hai, isase adhika nahIM' isa prakAra pahale pratyAkhyAna karake jo bhI pramANa rakhA hai, usakA ullaMghana karanA arthAt pahale svIkRta pramANa se adhika una vastuoM ko grahaNa karanA pramANAtikrama kahalAtA hai| inameM se kSetra kA artha hai-dhAnya kI utpatti kI bhUmi arthAt khela | khena do prakAra ke hote haiM-setu kSetra aura ketu kSetra / nivAsa karane kI AcchAdita bhUmi vAstu kahalAtI hai / usake tIna bheda haiM pAMcamA icchAparimANu athavA sthULaparigraha viramaNa vratanA pAMca atiyAra che-(1) kSetravAstu prabhAzAtibha ( 2 ) hiraeya suvarNu prabhAtibha ( 3 ) dhanadhAnyapramANuAtikrama (4) dAsadAsadvipada catuSpadapramANu tikrama ane (5) mukhyapramANAtikrama A pAMca atica r AtmAmAM malInatA utpanna karanArA duSpariNita rUpa che. kSetra-vAstuthI laine kuSya paryantane ATalA ja parigraha mane kahyuM che, ethI vizeSa nahI' e rIte pahelA paccakakhANu karIne je paNa pramANu rAkhyuM che, tenu ulla'ghana karavu. arthAt pahelA svIka relA pramANathI te vastue vadhu pramANamAM grahaNa karavI pramANAtikrama kahevAya che. AmAMthI kSetrane a >=-dhAnyanI utpattinI bhUmi arthAt khetara, khetara e prakAranA heya che. setukSetra ane ketukSetra nivAsa karavA mATenI DhAMkelI jamIna vAstu kahevAya che. tenA traNa bheda che-khAta, ucchita temaja uyarUpa jamIna upara
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 sU. 45 paJcamasyANuvratasya paJcAticArani0 343 cichUta- tadubhara bhedAt, tatra- khAtaM bhUmigRhAdi, uchritaM prAsAda-haryAdi, khAto. cchritaM tu-bhUmigRhasyopariracitaprAsAdAdi sanivezaH teSAM kSetravAratUnAM pramANaM tAvat pratyakhyAnakAle pratijJAtam iyatparimitAni kSetrAni cArAni ca mayA parigRhyante tadatiriktasya ca ghalyA rUpAnaM kriyate AjIvanaM AsaMvatsaraMvA-Acatumasi vA, ityevaM rItyA saGkalpita kSetravAra tumamANAtirake.Na kAlAvadhya bhyantareeva kSetrAstu grahaNaM sthUla parigrahaviraNa lakSaNA'Nuvratasya icchAparimANa vratarUpasyA'ticAro bhavati / evaM-dhanaM ko mahiSa istyazvA'jA''cika kharonTU prabhRtti catuSpadavargaH, dhAnyaM-godhUma zAliyavanIhi mudga mApatilaka kodrama mamRti, sarvameta dubhayaM zrAvakeNa paMcamA'NuvratadhAriNA parimitameva grahItavyam / pramANAtirekeNaM khAta, pacchrita aura ubhayarUpa / talaghara Adi ko khAta-vAstu kahate haiM, mahala-makAna Adi ucchni kahalAte haiM aura laghara ke Upara bane hue mahala-makAna Adi ulayarUpa kahalAte haiN| pratyAkhyAna karate samaya kSetra-vAstu kA parimANa kiyA ki itanehI kSetra aura vAstu maiM rakkhUgA, isase adhika kA pratyAkhyAna karatA hUM jIvanaparyanta, eka varSa taka athavA cAra mAsa taka isa prakAra pratijJAta kSetra aura vAstu ke pramANa se adhika usI avadhi meM grahaNa kara lenA sthUlaparigraha viramaNa yA icchAparimANarUpa vrata kA aticAra hai| dhana kA abhiprAya hai gAya, bhaiMsa, hAthI ghoDA bakarI, bheDa, gadhA, UMTa Adi caupAye aura dhAnya kA artha hai gehUM, zAli, jau, brIhi, mUMga, uDada, lila, kodoM Adi / paMcama aNuvrata ke dhAraka zrAvaka ko ye donoM parimita hI rakhanA cAhie / pramANa se adhika dhnAdhArita Adine khAta-vAstu kahe che, mahela makAna vagere ucita kahevAya che ane tala dharanI upara banAvelA mahela-makAna Adi ubhayarUpa kahevAya che. paccakhANa karavAnA samaye kSetra-vAtunuM parimANa karyuM ke-"ATalA khetara ane makAna huM rAkhIza, AnAthI vadhAre na rAkhavAnA huM paccakhANa dhAraNa karUM chuM-jIvuM tyAM sudhI, eka varSa sudhI athavA cAra mAsa sudhI A rIte paccakhANa karelAM kSetra ane vAstunA pramANathI adhika, teja maryAdAmAM grahaNa karavA, sthULa parigraha viramaNa athavA IcchAparimANa rUpa vratanA aticAra che. ghananI mAzaya che, gAya, lesa, hAthI, gha, beTai, ii. , gadheDA vagere paga ane dhAnyane artha che dauM, DAMgara, java, cokhA, maga, aDada, tala, kedarA vagere pAMcamAM aNuvratanA dhAraka zrAvake A baM
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ 344 . tattvArthasatre dhanadhAnyagrahaNaM sthUlaparigrahaviratirUpANuna tasyA'tivAro bhvti| evaM-hiraNyaM rajatAdi dhAtuvizeSaH taTita bhanekapakArakaM pAnAdikara, suvarNa kAJcanam, upalakSaNatvAt-indranIlamaNimaraka tapadmarAgamaNiratnAdikamaNi bodhyam , eteSAM khalu hiraNyasuvarNAdInAM pratijJAtamamANAtirekeNa nANe'mi paJcANuvrate. 'ticAro bhavati / evaM-dAsIdAsa prabhRti dvipadAnAM gomahiSyAdi catuSpadA. nAJca pUrvakRtAbhigrAmamANAtirekeNa grahaNe'pi paJcaparANuvra me'ticAro bhavati, evaM-kupyAnAM kAMsyatAmralohalIsakatrapu mRndrANDAdI pUrvAbhigRhIta pramANAtirekeNa grahaNe'pi pazcamANuvrate sthUlaparigrahapiratilakSaNe'ticAro bhavati tasmAtdhAnya kSA grahaNa sthUlapari grahavirati aNu vA kA aticAra hai| hiraNya rajata Adi dhAtuoM ko cAhate haiN| unale bane hue tarahataraha ke pAtra Adi lI hiraNya hI kahalAte haiM / svarNa kA matalaba kAMcana hai| upalakSaNa le indranIlamaNi, marakata maNi, padmarAga maNi evaM ratna Adi bhI samajha lenA cAhie / ina hiraNya, suvarNa Adi kA jo pramANa aMgIkAra kiyA hai, usase adhika unakA grahaNa karane se pAMcaveM aNuvrata kA AticAra ho jAtA hai| isI prakAra dAlI dAla Adi dvipadoM aura gAya bhaisa Adi catuSpadoM ke pUrvakRta parimANa le adhika unako grahaNa karanA bhI pAMcaveM aNuvrata kA aticAra hai| isI prakara kAMlA, tAMbA, lohA, zIzA, rAMgA, miTTI Adi ke pAtroM kA jo parimANa kiyA ho, usase adhika grahaNa karane para pAMcaveM vrata maryAdita ja rAkhavA joIe. pramANathI adhika dhana-dhAnyanuM grahaNa sthaLa-parigrahavirati avratanA aticAra che. hiraNya, rajata Adi dhAtuone kahevAmAM Ave che. tenAthI banelA jAtajAtanA pAtra vagere paNa hiraNya ja kahevAya che. suvarNane artha kAMcana che. upalakSaNathI IndranIlamaNi, marakatamaNi, parAgamaNi tathA ratna vagere paNa samajI levA joIe A hiraNya, suvarNa vagerenuM je pramANa aMgIkAra karela che, tethI vadhAre temanuM grahaNa karavAthI pAMcamA avratanA aticAra thaI jAya che. AvI ja rIte dAsI dAsa Adi dvipada tathA gAya bheMsa Adi pagAnuM pUrvakRta parimANathI adhika temanuM grahaNa karavuM e paNa pAMcamAM aNuvratanA aticAra che me 4 pramANe su, tamu, khoTu, sAsu, 2, mATI mAhInA pAtrAnu je parimANa karyuM hoya, tenAthI vadhu grahaNa karavAthI pAcamAM vratanA aticAra
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 TU. 45 paJcamasyANuvratasya paJcAticArani0 345 paJcamANuvratadhAriNA kSetravAstu pramANAtikramAdayaH pazcAvicArAH prihrtvyaaH| anyathA-eteSAM kSetravAratvAdInAM prANAdhikyena grahaNe icchAparimANavratasya paripALanaM na syAt / uktaJco-pAsarudazAGge prathamAdhyayane-icchAparimANavvayassa samaNocAlaNaM paMca ahayArA jANiyabA, na samAyariyadhA, taM jahAdhaNa dhannappayANAikale khetavatthuSpahANAikame, hiraNNasuvaNNapariNAmAikkame, duppayacauppathaparimANAko viyapanANAikkame iti, icchAparimANavratasya zramaNopAsakSena paJcAvicArA jJAvavyAH, na samAcaritavyAH tadyathA-dhanadhAnyapramANAtikamA, kSetra vAstu ghamANAtikramaH hiraNya suvarNa parimANA'tikramaH, dvipadacatuSpadaparimANAtikamA, kupyapramANAtikramaH iti // 45 // dilivvayasla uDDaditi parimANAikamAiyA paMca aiyArA // 46 // chAyA--digvatasya Urthavika pramANAtikramAdikAH pnycaaticaaraaH-||46|| kA alicAra hotA hai / isa kAraNa paMcama aNuvrata ke dhAraka ko kSetra vAstupramANAtikama Adi pAMcoM aticAroM kA parityAga karanA cAhie / anyathA kSetra-vAstu Adi ko pramANa se adhika grahaNa karane para icchAparimANavrata kA paripAlana nahIM hotA / upAsakadazAMga ke prathama adhyayana meM kahA hai-zramaNopAlaka ko icchAparimANa vrata ke pAMca aticAra jAnanA cAhie, jintu unakA AcaraNa nahIM karanA cAhie / ve pAMca aticAra isa prakAra haiM-(1) dhana-dhAnya pramANAti krama (2) kSetra-vAstu pramANAtikama (3) hiraNya-svarNa pramANAtikrama (4) dvipada-catuSpada pramANAtikrama aura kuppapramANAtikama // 45 // 'diliyata Udisi' ityAdi lAge che. AthI pAMcamA aNuvratanA dhArake kSetravAstu pramANatikama Adi pAM aticArene parityAga karavo joIe anyathA kSetra-vArasu vagerene pramANuthI adhika grahaNa karavAthI IcchAparimANavratanuM pAlana thaze nahIM. upAsakadazAMganA prathama adhyayanamAM kahevAmAM AvyuM che-zramaNe pAsake icchA parimANuvratanA pAMca aticAra jANavA joIe parantu temanuM AcaraNa karavuM joIe nahIM. mA pAMya matiyA2 mA pramANe che-(1) dhana-dhAnya prabhAtibha (2) kSetra-vAstupramANAti (3) Di295-21 pramAtima (4) dvipaha-yatu054. pramANutikama ane mukhyapramANutikrama. 4pA 'disivvayaskha uDUDhadichi' ityAhi . ta044
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAne tatvArthadIpikA-pUrva tAkada-sthUlapANAtipAtAdi viramaNalakSaNa paJcANu. vratAnAM matyekaM kramazaH paJca-pazcAvicArAH pratipAdilAH sampati-digvistyAdi saptazikSAvatAnA pratyekaM kramazaH paJcapaJcAticArAn pratipAdayituM prathamaM dimbiratilakSaNazikSAvratasya paJcAticArAn prarUpayati-disivvayassa aditi parimANAhakamAiyA paMca athArA-'iti, divratasya pUrvoktasya digviratilakSaNaguNavatarUpazikSAvratasya UrdhvadipramANatikramAdikAH ardhvadika mamANAtikamA-1 AdinA--adhodikramamANAtikrama:-2 tiryagadimamANAtikramaH-3 kSetravRddhiH-4 imRtyantardhAnaJca 5 ityete paJcAticArA Atmano mAlinya kArakA duSpariNavivizeSA bhavanti / tana-pUrvAdidikSu gamanAdau-abhigrahA. khnArtha-dizAvata ke UrvadizA pramANAtikrama Adi pAMca aticAra jAnanA cAhie // 46 // tatvArthadIpikA-isale pahale sthUlaprANAtipAta viramaNa Adi pAMca aNuvratoM ke krama se pAMca-pAMca aticAroM kA pratipAdana kiyA gayA hai, aba digvata Adi sAta zikSA vratoM meM se pratyeka ke pAMcaaticAroM kA nirUpaNa karane ke lie sarva prathama pahale digavata nAmaka zikSAvrata ke pAMca aticAroM kA kathana karate haiM divirati nAmaka guNavatarUpa zikSAbata ke pAMca aticAra haiM-(1) UrdhvadizA-pramANAtikrama (2) adhodizApramANAtikrama (3) tiyeMgadizApramANAtikrama (4) kSetravRddhi aura (5) smRti-antardhAna / ye pAMca aticAra AtmA ko malIna banAne vAle duSpariNAma haiM / sUtrArtha-dizAvatanA udhvadizA pramANatikama Adi pAMca aticAra jANavA joIe. 46 tattvArthadIpikA-AnAthI pahelA sthaLaprANAtipAtaviramaNa Adi pAMca aNuvratanA kesathI pAMca-pAMca aticAronuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che, have divrata Adi sAta guNavata tathA zikSAvratamAMthI pratyekanA pAMca-pAMca aticAronuM nirUpaNa karavA mATe sarva prathama pahelA diggata nAma guNavatanA pAMca aticAre kahIe chIe hivirati nAma sunata35 zikSavratanA pAya matiyAra cha-(1) Gai-prabhAtama (2) madhehizAprabhAvAti (3) tiya prmaannaatikrama (4) kSetravRddhi ane (5) smRti-antardhAna A pAMca aticAra AtmAne malIna banAvanArA duSpariNAma che.
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA aM. 7 sU. 46 digvatasyAticAranirUpaNam , dinA parimitasya digavadheratilaGghanaM digatikrama ucyate sa ca trividha:UrdhvadigatikramA'dho digavikrama viryagradigatikrama bhedAt, tatra - parvatAdAvArohaNAt - Urdhvadigatikramo bhavati - 1 kUpAvataraNAderadhodigatikramaH - 2 kandarAdi pravezAde sviryagadigatikramaH - 3 evam - abhigrahAdinA parigRhItasya digavadhe bhaadikrnnvshaadaadhikyaabhisndhiH| kSetra vRddhi: - yathA- mAnyakheTAvasthitena kena - cidagAriNA'bhigraheNa parimANaM kRtam yada amuka nagarIGghanaM nAhaGkariSyAmIti, pazcAdanyasyAM nagaryAM khalvanyena bhANDAdinA mahAna lAbho bhaviSyatIti buddhayAM inameM se pUrva Adi dizAoM meM gamana Adi karane kA jo pariNAma kiyA hai, usa pariNAma kA arthAt maryAdA kA ullaMghana karanA digatikrama kahalAtA hai / ditikrama tIna prakAra kA hai- Urdhvadigatikrama, adhodigatikrama aura tiryagraditikrama | parvata Adi ke Upara maryAdA se bAhara caDhane para UrdhvadizA ke praNAma kA ullaMghana hotA hai / kUpa Adi meM nIce utarane se adhodizA ke pramANa kA ullaMghana hotA hai / kandarA Adi meM praveza karane se tirdhI dizA ke pramANa kA ullaMghana hotA hai / isI prakAra abhigraha Adi karake dizA kI jo maryAdA kI ho usako lobha Adi kisI kAraNa se bar3hA lenA kSetravRddhi hai / jaisemAnyakheTa - nagara meM sthita kisI Avaka ne abhigraha karake parimANa kara liyA ki maiM amuka nagarI kA ullaMghana nahIM karUMgA / bAda meM use mAlUma huA ki usa nagarI ko ullaMghana karake Age jAne para vyApAra meM bahuta AmAMthI pUrva Adi dizAomAM gamana vagere karavAnI je maryAdA khAMdhI che, te maryAdA arthAt parimANunu' ulla'ghana karavuM digatikrama kahevAya che. digatikama traNa prakAranuM che. unnagitikrama adhAgitikasa ane tiya gRgitikrama parvata AdinI upara maryAdAthI bahAra maDhavAthI udizAnA pramANanuM ullaMghana thAya che. kUvA vageremAM nIce utaravAthI adhedizAnA pramANanuM ullaMghana thAya che. gUphA AdimAM praveza karavAthI tichI dizAnA pramANanuM ullaMghana thAya che. AvI ja rIte abhigra, Adi karIne dizAnI je maryAdA bAMdhI hAya tene leAbha vagere keAI kAraNeAsara vadhArI devI kSetra vRddhi che jema ke-mAnyakheTa nagaramAM sthita keAI zrAvake abhigraha karIne parimANu karI lIdhu. ke huM amuka nagarInu' ullaMghana karIza nahI. pAchaLathI tene khabara paDI ke te nagarInuM ullaMghana karIne AgaLa javAthI vepAramAM ghaze lAbha thaze. evu jANIne tyAM javAnI icchA karavI ane kAi anya
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ VE tattvArthastre saza gamalAkAGkSA, gamanazca-kSetraRddhiritibhAvA, sa khalu-epA'tikramaH bhamAdAmohAdAsanAdvA bhavatIti bodhyam / evam-abhigRhItadigavadherananusmaraNaM rahasyantarAdhAna mucyate ityete paJca digviratinnatasyA'ticArA aba gntvyaaH| etAMzca paJcAvicArAn varjayitvA digviravilakSaNazikSAtratadhAriNA'gAriNA samyaktayA paripAlanIyamiti bhAvaH // 46 // tatyArthaniyukti-pUrvoktarItyA prANAtipAtAdiviratirUpapaJcANuvratAnA bhatyekaM paJca paJcAticArAn kramazaH pratipAdya sammati-digvirasthAdi pUrvokta lAzikSAvatAnAM pratyeka paJcAzcAtIcArAn kramazaH pratipAdayituM prathama digviratirUpaguNavattalakSaNazikSAvratasya paJcAticArAn prarUpayati-'disidha lAbha hogaa| aisA jAna kara vahAM jAne kI icchA karanA evN| kisI dRzarI dizA ke parimANa meM kamI karake) jala ora ke kSetra ko baDhA phara jAnA kSetravRddhi hai| yaha atikrana zamAda se, moha se yA asaMga ho hotA hai, aillA samajhanA cAhie / isI prakAra grahaNa kI huI dizA -maryAdA ko bhUla jAnA smRtdhantardhAna kahalAtA hai| yaha pAMca dizAnasla ke aticAra haiN| ina pAMcoM avicAroM se baca kara digavatadhArI zrAvaka ko lamyak prakAra se digvrata kA pAlana karanA cAhie // 46 // tatvArthaniyukti-pUrvokta prakAra se prANAtipAtavirati Adi pAMca aNuvratoM meM le pratyeka ke pAMca-pAMca aticAroM kA krama se pratipAdana kiyA, aba dizAvata Adi lAla zikSAtroM ke pAMca-pAMtra aticAroM ka anukrama le pratipAdana karane ke lie sarvaprathama dizAvata rUpa zikSAvrata ke pAMca aticAroM kI prarUpaNA karate haiNdizAnI maryAdAmAM ghaTADo karIne te bAjunA kSetranI maryAdAmAM vadhAro karI te tarapha javuM kSetravRddhi che. A atikrama pramAdathI, mehathI athavA asaMgathI thAya che evuM samajavuM joIe, evI ja rIte grahaNa karelI dizA maryAdAne bhUlI javuM mRtyantardhAna kahevAya che. A pAMca dizAvatanA aticAra che. A pAce aticArethI bacIne digavatadhArI zrAvake samyak prakArathI digatanuM pAlana karavuM joIe. 54 dA - tavArthaniryukita-pUrvokta prakArathI prANAtipAta virati Adi pAMca aNuvratamAMthI pratyekanA pAMca-pAMca aticAronuM kamathI pratipAdana karyuM, have dizAzvata Adi sAta zikSAtratAnA pAMca-pAMca aticAranuM anukramathI pratipAdana karavA mATe sarvaprathama dizAvrata rUpa zikSAvratanA pAMca aticAranI prarUpaNa karIe chIe-
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 sU. 46 digvatasyAticAra nirUpaNam 349 yassa' ityAdi / digvatasya digviratirUpasya prathamasya guNavatasya dvAdazavateSu ca SaSThasya vratasya-Udhrvadika pamANAtikrama:-AdinA-adhodik pramANAtikrama:2 tiryagdika pramANavikramaH-3 kSetravRddhiH-4 smRtyantardhAnaMce-5 tyete paJcA'ti. cArA Atmano mAlinyatA''pAdakA duSpariNativizeSA bhavanti / tatra-dikSugamanAya pUrvamabhigrahAdinA parigRhItasya (niyamitasya) dikparimANasyA'tikramaH ullaGghanam, sa ca-dikmamANAtikama trividho bhavati Urdhvadik parimANAtikramaH adhodik pramANatikramaH-2 tiryagdika pramANAtikamazce-3 ti / tatrorva pUrvAmigRhItadimamANAtiriktatayA parvata-vRkSazikharArohaNAdikam Urdhvadik pramANAtikramaH, evamadha stAvat-pUrvAbhigRhItA'dhodik pramANAniriktatayA kUpa. cAraha vratoM meM chaThe, guNana moM meM pahale digviralisvarUpa dizAvrata ke UrdhvadimamANAtikrama Adi pAMca aticAra haiM / ve isa prakAra haiM-(1) UrdhvadipramANAtikrama (2) adhodipramANAtikrama (3) tiryadikpramANAtikama (4) kSetravRddhi aura (5) smRtyantardhAna / ye pAMcoM aticAra AtmA meM malInatA utpanna karate haiM aura eka prakAra ke duSpariNAma haiN| dizAoM meM gamana karane ke lie pahale jo abhigraha dhAraNa kiyA ho arthAt jo maryAdA nizcita kI ho, usakA ullaMghana karanA dizApramANAtikama kahalAtA hai / dizA pramANAtikrama tIna prakAra kA haiUrdhva dizApramANAtikrana, adhodizA pramANAtila aura tirthagUdizApramANAtikama / UrdhvadizA meM, parvata, vRkSa Adi ke Upara caDhane ke kiye hue pramANa kA ullaMghana karanA UrdhvadikapramANAtikrama kahalAtA bAra vatemAM chaThAM, guvratamAM pahelA, digvirati svarUpa dizAvatanA udgadipramANatikama Adi pAMca aticAra che. te A pramANe che-(1) urvadipramANutikrama (2) adipramANatikama (3) tiryakradiphapramANatikama (4) kSetravRddhi ane (5) RtyantardhAna A pAMce aticAra AtmAmAM malInatA utpanna kare che ane eka prakAranA duSpariNAma che. dizAomAM gamana karavA mATe pahelA je abhigraha dhAraNa karela hoya arthAt je maryAdA nakkI karI hoya, tenuM ullaMghana karavuM dizA pramANatikrama kahevAya che. dizA pramANatikama traNa prakAranA che-urvadizA pramANatikama, adhodizA pramANatikrama ane tijhizA pramANatikrama urdhvadizAmAM parvata, vRkSa Adi upara caDhavA mATe karelI maryAdAnuM ullaMghana karavuM uddha diphapramANatikama kahevAya che. pUrvakRta adizAnA pramANathI AgaLa kUvA, *
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha sUtre bhUmigRhAdyavataraNAdikam - adhodik pramANAtikramaH / evaM tiryagapi pUrvAbhigRhItayojana pramANAtiriktatayA yojanAdhikagamanaM tiryak-dika pramANAtikramaH / kSetravRddhistAt ekasyAM dizi-abhigrahAdinA yojanazataparimANaM kSetra parigRhItam aparasyAM dazayojanakSetraparimANamabhigRhItam, atha kadAcittasyAM dizi prayojane samupasthite sati yojanazatamadhyAdanyAni dazayojanAni - apanIya tatraivAne svabuddhayA'nyAni dazayojanAni prakSipati anyasyAM sa vardhayati - ityevaM kSetravRddhi gantavyA -4 smRtyantardhAnaJca - smRte bhraMzarUpam antardhAnamanaseyam gRhItAyA dimaryAdayA vismaraNa mityarthaH 5 ityeva mUrdhvadika pramANAtikramAdayaH paJcadigvi ratilakSaNasya prathamadigvatasyA'ticArA anagantavyAH / tasmAdagAriNA - Urdhvadik hai / pUrvakUna adhodizA ke pramANa se Age kUpa, bhUgRha Adi meM utaranA adhodikapramANAtikrama kahalAtA hai / isI prakAra tichI dizA meM jAne kI jo maryAdA pahale niyata kI ho, usakA ullaMghana karake Age jAnA tiryadikapramANAtikrama hai / eka dizA meM sau yojana taka jAne kI maryAdA kI ho aura dUsarI kisI dizA meM dala yojana taka jAne kI maryAdA kI ho, kadAcit usa dUsarI dizA meM daza yojana se Age jAne kA prayojana A paDe to pUrvokta sau yojana meM se dazayojana kama karake usa dizA meM bar3hA lenA arthAt dUsarI dizA meM dasa ke badale vIsa yojana taka jAnA kSetravRddhi aticAra hai| 350 - kiye hue parimANa ko smaraNa na rakhanA bhUla jAnA smRtyantardhAna hai ! isa prakAra digviratirUpa prathama digvata ke pAMca aticAra jAnane vAva AdimA utaravuM ardhA,ipramANAtikrama kahevAya che. evI ja rIte tichI dizAmAM javAnI je maryAdA pahelA nakkI karI hAya tenuM ullaMghana karIne AgaLa vadhavu tiya kRkipramANAtikrama che. eka dizAmAM so cAjana sudhI javAnI maryAdA karI hAya ane khIjI kaI dizAmAM daza ceAjana sudhI javAnI maryAdA karI hAya-kadAcit te khIjI dizAmAM daza ceAjananI AgaLa javAnuM pratyeAjana AvI paDe te pUrvekta so ceAjanamAMthI daza ceAjana ochI karI te dizAmAM vadhArA karavA arthAt mIjI dizAmAM dazane badale vIsa ceAjana sudhI javuM kSetravRddhi aticAra che. khAMdhelI maryAdAnuM smaraNa na rahevuM, bhUlI javuM mRtyantardhAna che. A rIte digviratirUpa prathama divratanA pAMca aticAra jANyA
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ D dIpikA-niyukti TIkA a.7 sa. 46 divratasyAti cAra nirUpaNam 351 pamANAtikramAdIn paJcAticArAn varjayitvA digviratilakSaNaM prathamaM guNavataM samyaktayA'nupAlanIyam-uktaJcoSAsakadazAGge prathame'dhyayane-'disivvayasta paMca aiyArA jANiyavyA, na samAyariyavvA, taM jahA-udiliparimA. NAikame, amodisi parimANAikSame, tiriyadili parimANAhakame, khettabuddhissui aMtaraDA' / digvatasya paJcAticArA jJAtavyA, na samAcaritavyAH tadyathA-UrdhvadikparimANAtikramaH-adhodika parimANAtikamA-vigdika pramANAtikramaH-kSetravRddhiH-smRtyantardhAnam-iti // 46 // ___mUlam-uvasogaparibhogaparimANasta sacittAhArADyA paMca aiyArA // 47 // chAyA-upabhogaparibhogaparimANasya sacittAhArAdikAH paJcAticArAH / 47 / tattvArthadIpikA-pUrvasUtre dignatasya-adik pramANAtikramAdikAH cAhie / gRhastha zrAvaka ko UcAdikapamANAlikA Adi pAMcoM aticAroM se baca kara dizAviratirUpa prathama guNavrata kA samdhaka prakAra se pAlana karanA caahie| upAsakadazAMga ke prathama adhyayana meM kahA haidizAvata ke pAMca aticAra jAnane yogya haiM, AcaraNa karane yogya nahIM haiN| ve isa prakAra haiM-UrdhvadipramANAtikama adhodikamamANAtikrama, tiryakUdikapramANAtikrama, kSetra vRddhi aura smRtyantardhAna // 46 // 'upabhogaparibhoga' ityAdi upabhogaparibhogaparimANavrata ke sacittAhAra Adi pAMca aticAra haiM // 47 // tasvArthadIpikA-pUrva sUtra meM digavata ke Urdhvadika pramANAtikrama joIe. gRhastha zrAvake udarvadiphapramANatikrama Adi pAMca aticArothI bacIne dizAvirati rUpa prathama guNavratanuM sabhyaprakArathI pAlana karavuM joIe. upAsakadazAMganA prathama adhyayanamAM kahyuM che-dizAvatanA pAMca aticAra jANavA jegya che, AcaraNa karavA yogya nathI te A pramANe che-udarvadipramANatikrama, adiphapramANatikrama, tiryakudipha pramANAtima kSetravRddhi ane mRtyantardhAna. 46 'uvabhogaparibhogaparimANassa' tyAha sUtrArtha-upabhegaparibhega parimANa vratanA sacittAvAra Adi pAMca bhatiyAra cha. // 47 // tavArthadIpikA-pUrvasUtramAM divratanA udarvahipramANatikrama Adi
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352 tattvArthasUtre paJcAticArA: mahapitAH sampati-yathAkramaprAptasya dvAdazavatApekSayA saptamasya guNavratApekSayA dvitIyasyopabhogaparimogaparimANavatasya sacittAhArAdikAn paJcAvicArAn narUpayitumAha-uvabhogapari bhogaparimANassa sacittAhArAithA paMca aiyArA' iti, upabhogaparimogasya, tatra-upa mogA-vastunaH sakRd vyvhaarH-ashnpaanstrkcndnaadibhogruupH| paribhogo-vastunaH punaH punavyavahAraH vastrAbhUSaNAdibhojaH tayoH- parimANakaraNam upayogaparibhogaparimANas upabhogaparimogo dvividhaH, yojanatA-karmatazca,-bhojanataH upabhoga paribhogasyA'zanapAnakhAdimasvAdimastrAlaGkArAdikasya parimANakaraNarUpasya saptamatratasya sacittAhArAdikA:-sacittAhAra:-1 AdinA-sacitta prativaddhAhAraH 2 apakcaupadhimakSaNam-3 duSpakavopadhimakSaNam-4 tucchopavibhakSaNam-5 ityete Adi pAMca aticAra patalAe gae haiM, apa kramaprApta, vAraha vratoM kI apekSA dUsare upabhogaparimANavata ke sacittAhAra Adi pAMca aticAroM kA kathana karate haiM upabhogaparibhogaparimANavata ke pAMca aticAra haiM / jo vastu eka cAra bhogI jAya vaha upabhoga kahalAtI hai, jaise azana, pAna, mAlA, candana Adi aura jo vastu bAra-bAra bhogI jAya use paribhoga kahate haiM, jaise-vastra, AbhUSaNa Adi / ina donoM kA parimANa karanA upabhogapariogaparimANa kahalAtA hai| upabhogaparibhoga do prakAra kA hai-bhojana se aura karma se / inameM se bhojanale jo upabhoga paribhoga hai aura azana, pAna, khAdima, svAdina, vastra, alaMkAra Adi kA parimANa karanA jisakA lakSaNa hai, usla sAtaveM vrata ke pAMca aticAra -(1) sacittAhAra (2) sacittapratibaddhAhAra. (3) apakvauSadhi bhakSaNa pAMca aticAra batAvavAmAM AvyA che have kemaprApta, bAra vratonI apekSA tamAM ane guNavratanI apekSA bIjA upabhegapariga parimANa vratanA sacittAhAra Adi pAMca aticAnuM kathana karIe chIe upagapariga parimANa vratanA pAMca aticAra che je vastu ekavAra bhogavI zakAya te upabhoga kahevAya che jema ke anAja, pANI, mALA, candana vagere je vastu vAraMvAra bhegAvI zakAya tene paribhega kahe che. jema ke-vastra-AbhUSaNa Adi A baMnenI maryAdA bAMdhavI upagaparibhega parimANa kahevAya che. upagapariga be prakAranA che-bhajanathI ane karmathI-AmAMthI bhejanathI je upabhega pariga che ane azana, pAna, khAdima, ravAdima, vastra, alaMkAra vagerenuM parimANa karavuM jenuM lakSaNa che te sAtamAM vratanA pAMya matiyAra cha-(1) sacittADA2 (2) sathittapratimaddhAhAra (3) a54
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 sU.47 u0paribhogaparimANaghratasyAticArA: 351 paJcAti cArA Atmano mAlinyatA''sAdakA duSpariNativizeSAH bhavanti tatrasahacittena vartate iti sacittam cetanAdravyam tasyA''hAraH sacittAhAraH upabhogaparimANavratasya prthmo'ticaaro'seyH| sacittena pratibaddhaH-upazliSTaH spRSTovA va AhAraH sa sacittapatiddhAhAraH upabhogaparimANavratasya dvitIyo'ti. cAro bodhyaH-2 es-apacaupadhimakSaNam, pAstA na mApto ya opadhiH zAli brAhyAdhAnajAtam tasya bhakSaNam ayaM tRtIyo'ticAraH-3 duSpakvauSadhibhakSaNamdura-duHkhenA'tizapTena yaH pacyate sa dupakkA, cirAgnitApaparipAka sAdhita: aupadhiH mApacaNakA'najAna alAvUcavalaphalI prabhRtizca yatpAke-pakvA'pakva (4) duSpakcaupadhibhakSaNa (6) tucchauSadhiakSaNa / the pAMca aticAra AtmA meM malInatA utpanna karane vAle duSpariNAma hai / inakA artha isa prakAra hai (1) jo citta sahita ho vaha sacitta kahalAtA hai arthAt cetanAvAn dravya / usakA AhAra karanA sacittAhAra nAmaka upodhaparibhoga parimANavrata kA prathama aticAra hai| (2) sacitta se milA huA thA chuA huA AhAra svacitta pratibaddha AhAra kahalAtA hai| yaha upabhogaparibhogaparimANa vrata kA dUsarA aticAra hai| / (3) jo zAli vrIhi Adi anna pakA na ho, vaha apakva kahalAtA hai, usakA bhakSaNa karanA apakvauSadhimakSaNa nAmaka tIsarA aticAra hai| (4).jo bahuta kaThinAI se pake vaha duSpakva arthAt bahuta dera taka agni jalAne para pakane vAlI vastu / jaise uDada, canA Adi anna, viSadhibhakSaNa (4) dupavauSadhibhakSaNa (5) tucchauSadhibhakSaNa A pAMca aticAra AtmAmAM malInatA utpanna karanArA duSpariNAma che. emane artha A pramANe che (1) je citta sahita heya te sacitta kahevAya che athavA cetanAvAnuM dravya tene AhAra kare sacittAvAra nAmaka upagaparibhega parimANu vatane prathama aticAra che. (2) sacittathI maLeluM athavA aDakelo AhAra sacittapratibaddha AhAra kahevAyuM che. A upaga paribhaga parimANa vratane bIje aticAra che. - (3) je DAMgara-cekhA vagere anAja pAkayuM na hoya, te apakava kahevAya che tenuM bhakSaNa karavuM apauSadhibhakSaNa nAmaka trIje aticAra che. (4) je ghaNI muzkelIthI pAke (2dhAya) te duSpaphava arthAt ghaNu samaya sudhI agni bALavAthI raMdhAtI vastu jema ke-aDada, caNu vagere anAja, ta0 45
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryasUtra PAR viSayiNIzakSA jAyate tAdRzasya duSpakvopadherbhakSaNaM duppakvopadhibhakSaNam, asyA''rasma bAhulyAmizratvasandehAccA'ricAratvam ayaM caturtho'ticAraH 4 / tucchauSadhimakSaNam, tuccho virAdhanAbahulo'lpatRptikAraka auSadhivizeSaH mUzi dI-sItAphalAdiratasya bhakSaNaM tucchauMpadhibhakSaNam asya yathAvatparipakvasyApisaujanajAtasyA'lpasvAt-tyAjyabhAgasya bahulavAdaticAttvam / ayaM paJcamo'. vicAra: 5 karmata upayogaparimogaH-paJcadaza krmaadaanruupH| paJcadaza zarmAdAnAni-yathA aGgArakarma 1 vanakarma 2 zAkaTikakarma 3 bhATI karma 4 caukI tathA caMvalA Adi kI phalI, jisake pAne para yaha zaMkA utpanna hotI hai ki yaha pakI hai athavA nahIM ? aisI durupakva auSadhi kA akSaNa karanA duSpakcauSadhibhakSaNa nAmaka aticAra hai / isameM AraMbha kI adhikatA hotI hai aura mizra hone kA sandeha banA rahatA hai, isa jhAraNa ile aticAra ginA gayA hai / yaha cauthA aticAra hai| (5) jo tuccha ho arthAt jisameM virAdhanA yahuta ho aura jisase tRpti alpa hotI ho aisI mausaMghI sItAphala Adi ko tucchauSadhi kahate haiM / usakA bhakSaNa karanA tucchauSadhibhakSaNa hai| tucchauSadhi ko ThIka prakAra pakA bhI liyA jAya to bhI usameM khAdya aMza kama hotA hai ora pheMkane yogya bhAga adhika hotA hai, ataeva ise aticAra kahA hai| karma se upabhogaparibhoga pandraha karmAdAna hai| unake nAma ye haiM-(1) aMgAra karma (2) vanakarma (3) zAkaTikakarma (4) bhATIkarma (5) sphottiiguvAra athavA coLA vagerenI sIMga jenA raMdhAvAthI evI zaMkA utpanna thAya che ke A pAkI haze ke kema? AvI dupakva auSadhinuM bhakSaNa karavuM duSavaSadhi bhakSaNa nAmaka aticAra che. AmA AraMbhanI adhikatA hoya che ane mizra hovAnI zaMkA thatI rahe che AthI enI aticAramAM gaNatrI karavAmAM AvI che A ethe aticAra che. (5) je tuccha hAya arthAt jemAM virAdhanA ghaNuM hoya ane jenAthI tRpti apa thatI hoya evA mesaMbI, sItAphaLa Adine tuauSadhi kahe che. tenuM bhakSaNa karavuM te tucchauSadhi bhakSaNa che. tucchauSadhine sArI peThe rAMdhI paNa levAya te paNa temAM khAdya aMza e che hoya che ane pheMkI devA lAyaka bhAga vadhu hoya che AthI ene aticAra kahela che. karmathI upabhega paribhega paMdara karmAdAna che. temanA nAma A prabhArI che-(1) m||24 (2) 413 (3) Tima (4) mADIma
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ S dIpikA - niyukti TIkA a.7 sU. 47 u0 paribhogaparimANatratasyAticArA: 355sphoTIkarma - 5 dantavANijyam 6 lAkSAvANijyam 7 rasavANijyam 8 viSayAH, Nijyam 9 kezavANijyam 10 yantrapIDanakarma 11 nizcinakarma 12 davAgnidApanam 13 sarodataDAgazoSaNam 14 asatIjanapoSaNaM 15 ceti etAni paJcadaza karmAdAnapadavAcyAni, tathAhi karmANi kaThorANi AdIyante gRhyante, yadvA - kaThorANAM karmaNA mAdAnaM grahaNaM yerbhavati tAniti vyutpatteH etAni pazcadazakarmAdAnAni zramaNopAsakA na svayaM kurvanti nA'nyena karayanti, kurvantaM vAbhyaMnA'numodante / ete paJcadazakarmataH - upabhogaparibhogaparimANatra tasyA'vicArA avaseyAH eSAmayyArambhavanacchedAdinA SaTkAyopamardanAdisadbhAvAdanarthabahulavAdaticAratvam / eSAM savistaraM vyAkhyA - upAsakadazAGgasUtre matkRtAyA magAradharma saMjIvinIvyAkhyAyA mAnandasya vratasvIkAramakaraNe ekapaJcAzattama sUtre - vilokanIyeti // 47 // " karma (6) dantavANijya (7) lAkSA vANijya (8) rasa vANijya (9) viSavANijya (10) keza vANijya (11) yaMtrapIDana karma (12) nilachinakarma (13) davAgnidApana (14) sarAhUtaDAgazoSaNa aura (15) asatIjanapoSaNa | yaha pandraha karmAdAna kahalAte haiM / jinase kaThina karmoM kA AdAna-grahaNa hotA hai unheM karmAdAna kahate haiN| zramaNopAsaka ina pandraha karmAdAnoM ko na svayaM karate haiM, na dUsare se karavAte haiM aura na karane vAle kI anumodanA karate haiM / karmataH upabhogaparibhoga parimANa vrata ke ye pandraha aticAra haiM / inameM agni kA AraMbha bahuta hotA hai, jaMgala kaTavAye jAte haiM aura SaTkAya kA vinAza hotA hai aura anartho kI bahulatA hotI hai, isa kAraNa ye aticAra kahe gae haiM / inakI vistAra yukta vyAkhyA upAsakadazAMga sUtra meM merI banAI huI 'agAra (4) choTI (4) hantavAvinya (7) sAkSAvANijya (8) rasavAsinya (6) viSavAzintya (10) zavAvinya (11) yaMtrI unameM (12) nisa chana (13) havAsihApana (14) saroDUhUtaDAgazoSaNa sune (15) asatIlanapoSa A paMdara ko~dAna kahevAya che jenAthI bhAre karmAMtu AdAna-grahaNa thAya che temane karmAdAna kahevAya che. zramaNApAsaka A paMdara karmAdAnAne svaya grahaNa karatAM nathI, bIjA pAse te karAvatAM nathI ane karanArAone anumedana ApatA nathI ke taH upabheAga paribhAgaparimANa vratanA A paMdara aticAra che. AmAM agninA Arabha ghaNuA thAya che, jagala kapAvAya che ane chakAyanA jIvAnI hiMsA thAya che ane anartha+nI para paza utpanna thAya che AthI emane aticAra kahevAmAM AvyA che. enI vistArayukta vyAkhyA upAsakadazAMza
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ comments - - tattvArthastre tattvArthaniyukti:-etatsUtrasya tattvArthaniyuktivaktavyatA-etatsUtrasya savArthadIpikA TIkAyAmeva gAtArthA'tastata eva vivecanIyA // 4 // mUlam-aNaTAdaMDa veramaNavayassa kaMdappakukkuiyAiyA paMca aiyArA // 48 // chAyA-anarthadaNDaviramaNavratasya kandarpa kaukucyAdikAH paJcAticArAH // 48 // tayArthadIpikA-pUrvasUtre-upabhogaparibhogaviramaNalakSaNasya saptamavratasya sacittA''hArAdikAH paJcAvicArAH pratipAditAH, sampati-kramaprAptasyAanarthadaNDaviramaNalakSaNasyA''mitratasya paJcAvicArAn pratipAdayitumAha 'aNa?dharma saMjIvinI' nAmaka TIkA meM, ananda zrAvaka ke vrata grahaNa prakaraNa meM ikyAvana sUtra meM dekha lenA cAhie // 47 // ___ tatvArthaniyukti--nirdhArita krama ke anusAra isa sUtra kI tattvArthaniyukti kahanA cAhie, magara vaha satyArthadIpikA TIkA meM hI antargata ho jAtI hai, ataH usI se samajha lenA cAhie // 47 // ___. 'aNaTThAdaMDa veramaNa' ityAdi sUtrArtha---kandarpa kaukucya Adi anarthadaNDavitmaNavrata ke pAMca aticAra haiM // 48 // - tattvArthadIpikA--pUrvastra meM upabhogaparibhogaviramaga nAmaka sAtaveM vrata ke sacittohAra Adi pAMca aticAroM kA pratipAdana kiye gaye haiM, apa krama prApta anarthadaNDaviramaNa nAnaka ATha vrata ke pAMca aticAroM kA pratipAdana karate haiNsUtramAM, mArA vaDe racita "agAradharmasaMjIvinI" nAmanI TIkAmAM, AnaMdazrAvakanA vratagrahaNa prakaraNamAM, ekAvanamAM sUtramAM joI javA bhalAmaNa che. 54cho? tasvArthaniryukti-nirdhAritakrama anusAra A sUtranI vArthaniryukti kahevI joIe, paraMtu te tatvArthadIpikA TIkAmAM ja samAviSTa thaI jAya che AthI temAM ja samajI levI joIe 4LA 'aNatthadaNDa veramaNabvayassa' tyA sUtrArtha -kandapakakue Adi anarthadaDa viramaNavravanA pAMca atiyaar che. // 48 // tattvArthadIpikA-pUrvasUtramAM upaga pariga viramaNa nAmaka sAtamAM vratanA sacittAvAra Adi pAMca aticAra pratipAdana karavAmAM AvyA che; have krama prApta anarthadaSTha viramaNa nAmanA AThamAM vratanA pAMca aticAronuM pratipAdana karIe chIe-
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA ma.7 ru. 48 anarthadaNDaviramagatasyAticArA 357 daMDaveramaNavyayassa kaMdappa kukkuyAiyA paMca aiyArA-iti, anarthadaNDaviramaNavratasyA'STamavAsya tRtIyaguNanna tarUpasya kandarpakaukucyAdikA:-kandapaH / kaukucyam 2 AdinA-maukharyam 3 saMyuktAdhikaraNam 4 upabhogA'tiriktam 5 ityete paJcAticArA Atmano mAlinyA''pAdakA duSpariNativizeSA bhavanti / tatra-rAgoddIpakAtkAmoddIpakaH mahAsayukto'abhyA'zlIlavAkmayogaH kandarpa iti vyavahiyate 1 etadeva vAg vyApAraNaM-hasanazca mohanIyako dayasamAvezAd duSkAyakarmaprayuktaM vAgvyApAropasarjanakAyavyApArapradhAnaM kaukucya mucyane, kukucasya kutsitasaMkocanAdi kriyAyuktasya bhAvaH kaukucyam, bhANDaceSTitavatmukha-nAsA-bhU-netrAdInAM vairUpyakaraNena hAsyotpAdanamityavameyaH 2 dhASTya. ___ anarthadaNDaviramaNatrata ke pAMca aticAra haiM-(1) kandarpa (2) kauku. cya (3) maukharya (4) saMyuktAdhikaraNa aura (5) upabhogAtirikta / ina aticAroM kA svarUpa isa prakAra hai (1) rAgabhAva ke udreka se kAmoddIpaka, hAsyayukta, asabhya, evaM azlIla vacanoM kA prayoga karanA kandarpa kahalAtA hai| (2) yahI vacanavyApAra aura haMsI-majAka mohanIya karma ke udya ke Aveza se jaba kAyika kuceSTAoM se yukta hotA hai, jisameM vacana kA vyApAra gauNa aura kAya kA vyApAra pradhAna hotA hai taba kaukucya kahalAtA hai / kukuca arthAt kutsita saMkocana Adi kriyA se yukta puruSa kA bhAva kaukucya kahalAtA hai| bhANDoM kI sI ceSTAo ke sammAna mukha, nAka, bhauMha, netra Adi ko virUpa banA kara dUsaroM ko haMsAnA kaukucca kA Azaya hai| anarthadaSTha viramaNa vratanA pAMca aticAra che-(1) kandarpa (2) kaumucca (3) bhauma (4) saMyuddhatAdhi42 bhane (5) Sutirita bhI pticAronuM svarUpa A pramANe che (1) rAgabhAvanA udrakathI kAmoddIpaka, hAsyayukta, asabhya ane azlIla vacanane praga kare kandarpa kahevAya che. A ja vacanavyApAra ane ThaThThAmazkarI mohanIya karmanA udayanA AvezathI jyAre zArIrika kuceSTAothI yukta hoya che. jemAM vacanane vyApAra gauNa ane kAyAne vyApAra mukhya hoya che tyAre kIku arthAta kutsita saMkecana Adi kiyAthI yukta purUSane lAva kIku kahevAya che. vidUSaka jevI ceSTAonI mAphaka mukha, nAka, bhramara, netra Adine kurUpa banAvIne bIjAone hasAvavA kaukune Azaya che.
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ 358 tasyArthasUtre bahulam - anargalaM yatkiJcit - anarthakam bahumalapanaM maukharya mucyate 3 saMyuktAdhikaraNam - adhikriyate sambadhyate durgatiSvAtmA'nenetyadhikaraNam, udukhala - musaladharaha - vAsI kuThArAdi zastram, saMyuktaJca tadadhikaraNaM saMyuktAdhikaraNam udugkhalAdikaM naikakaM kiJcidapi kArya kartuM kSamam, apitu - musalAdinA parasparasaMyogenaiva evam - vAsyAdikamapi daNDAdi saMyogenaiva chedanAdikArya sampAdayituM samartha bhavati natu - ekakamiti - udkhalAdInAM musakAdinA saMyojanaM, saMyuktA dhikaraNa mitibhAvaH / saMyuktAdhikaraNasya hiMsA hetutvAdavicAratvamavagantavyam 4 / upabhogaparibhogayogyA dadhikasthA'rthasya grahaNam upabhoga(3) dhRSTatA se paripUrNa, anargala, nirarthaka aMTasaMda baDabaDAnA maurya kahalAtA hai / WE -- (4) jisake kAraNa AtmA durgatikA adhikArI banAyA jAya vaha abhikaraNa kahalAtA hai arthAt Ukhala, mUsala, cakkI, vasUlA, kulhADA Adi zastra / inako joDa kara kArya karane yogya banAnA saMyuktAdhikaraNa hai / Ukhala Adi akelA - akelA koI kArya nahIM kara sakatA, kintu mUsala ke saMyoga se hI karatA hai isI prakAra vasUlA Adi bhI hatthe kA saMyoga hone para hI apanA kArya karane meM samartha hotA hai, binA hatthe ke nahIM / isa kAraNa Ukhala Adi ko mUsala Adi se saMyukta karanA saMyuktAdhikaraNa samajhanA cAhie / saMyuktAdhikaraNa hiMsA kA hetu hone se aticAra hai / (5) upabhoga aura paribhoga ke yogya se adhika vastu ko grahaNa (3) ghRSTatAthI paripUrya, managaMsa, nirartha4, mesasa maNaDavu saukhaya kahevAya che. (4) jenA kAraNe AtmAne drutinA adhikArI banAvavAmAM Ave te adhikaraNa kahevAya che arthAt ukhala, mUzaLa, ghaMTI, vAMsalA, kuhADA vagere zastro emane bhegA karIne kArya karavA ceAgya banAvavuM saMyukatAdhikaraNa che. sAMbeluM vagere svataMtrapaNe koi kArya karI zakatu' nathI parantu mUzaLanA sacai gathI ja karI zake che evI ja rIte vAMsalA vagere paNa hAthAnA sacAga hAvAthI ja peAtAnuM kAya karavAmAM samartha thAya che, hAthA vagara nahIM. A kAraNe sAMdhelA Adine mUzaLa AdithI saMyukata karavA sa yuktAdhikaraNa samajavA joI e. saMyutAdhikaraNa hiMsAnA hetu hAvAthI aticAra che. (5) ubhuMga ane pirabhAganA caiAgyathI adhika vastune grahaNa karavuM
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 sU.48 anarthadaNDaviramaNavratasthAticArA: 359 paribhogA'tirikta mabaseyam, tatra-upabhogaH sakRdbhogayogyamanapAna sak candanAdikam, paribhoga-punaH puna bhoMgayogyaM bhavanA''ptanAdikaM tayoratiriktam-Adhivayam upabhogaparibhogAtiriktam / tathA caite paJca kandarpAdayo'nartha - daNDaviratilakSaNatRtIyaguNa vratasyA' ticArA bhavanti, tasmAd-vAdhAriNA kandapAdi parivarjanapUrvakamanarthadaNDadirativrata manupAlanIyam // 48 // ___ tatvArthaniyuktiH -pUrvaM tAvat-kramamAptasya dvitIyANuvratasya- upabhogaparibhogaparimANalakSaNasya sacittAhArAdayaH pazcAticArAH prarUpitAH sampatikramAgatasyA'narthadaNDa viratilakSaNa tRtIya guvratasya paJcAticArAn kandapadIna parUpayitumAha-'aNadaMDaveramaNabdhayasta kadappakukkuyAhayA paMca AyArA-'iti, pUrvoktasvarUpasyA'nartha daNDaviramaNavratamya kandarpakaukucyAdikAH karanA upabhogaparibhogAtirikta aticAra hai / eka bAra bhogane kI vastu upabhoga kahalAtI hai aura bAra-bAra bhogane yogya vastu ko paribhoga kahate haiN| inakI adhikatA upabhogaparibhogAti. rikta aticAra hai| ye pAMco kandarpa Adi anarthadaNDaviramaNavrata ke aticAra haiN| ataeva vratadhArI ko kandarpa Adi se baca kara anarthadaMDaviramaNavrata kA pAlana karanA cAhie // 48 // tasvArthaniyukti--pahale kramaprApta dvitIya guNavrata-upabhogaparibhoga parimANa ke sacittAhAra Adi pAMca aticAroM kA prarUpaNa kiyA gayA, aya kramAgata anarthadaNDaviramaNa vrata nAmaka tIsare guNavrata ke pAMca aticAroM kA kathana karate haiNupabhoga paribhegAtirikata aticAra che. ekavAra bhegavavAnI vastu upabhega kahevAya che ane vAraMvAra bhegavavA yogya vastune paribhega kahe che. emanI vipulatA upabhegaparibhagatirikta aticAra che. A pAMce kandarya Adi anarthadaDa viramaNa vratanA aticAra che AthI vratadhArIe kandarya AdithI bacIne anarthadaMDa viramaNavratanuM pAlana karavuM joIe. 48 tattvArthanikita-pahelA kemaprApta dvitIya guNavrata-upabhegaparibhega parimANunA sacittAhAra, Adi pAca aticAronuM prarUpaNa karavAmAM AvyuM, have kamAgata anarthadalDa viramaNa vrata nAmaka trIjA guNavratanA pAMca aticAranuM kathana karIe chIe anarthadaMDa viramaNa vratanA pAMca aticAra che-(1) kanDarSa (2) kaukaya
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 tatvArtha sUtre / - kandarpaH 1 kaukucyam 2 AAdinA - maukharyam 3 saMyuktAdhikaraNam 4 upabhogaparibhogAtiriktam 5 ityete paJzcAvicArA Atmano mAlinyAsspAdakA duSpariNativizeSA bhavanti / tatra kandarpa - sAmaraddhetubhUto'zlIla vAkprayogo'pi kandarpapadeno-pacaryate, tathA ca- mahAsamitho'sabhyA'ziSTAkapayogaH kandarpaH 1 bhrU - netroSTha-vadanAdivikArapUrvakA parihAsAdijanako mANDacAraNasyeva kAyiko vyApAraH / kaukucyam - kutsitanAsikA - nayanoSThAdi saMkocanAdi yuktasya kukkucasya bhAvaH kaukunyamiti vyutpatteH tacca - caukucya manekavidhambhavati bhANDa cAraNAdiviDambana kriyAsadRzakriyA rUpatvAt / yadvA- kutsitaH kucaH - bhrUnetra - nAsikAdisaMkocanAdi kriyAyuktaH kukucattasya bhAvaH kaukucya sityedaanarthadaMDaviramaNavrata ke pAMca aticAra haiM- (1) kandarpa (2) kaukucpa (3) maurya (4) saMyuktAdhikaraNa aura (5) upayogaparibhogAtirikta | ye pAMcoM aticAra AtmA meM palInatA utpanna karane vAle duSpariNAmarUpa haiM / inakA svarUpa isa prakAra hai 1 (1) kandarpa arthAt kAma / jo vacana kandarpa kA kAraNa hotA hai vaha bhI kandarpa kahalAtA hai / tAtparya yaha hai ki haMsI-majAka se yukta asabhya aura aziSTa vacana prayoga karanA kandarpa nAmaka aticAra hai / (2) bhauMha, netra hoTha aura mukha Adi ko vikRta karake, dUsaroM ko haMsAne ke lie bhAMDa ke samAna jo zArIrika ceSTA kI jAtI hai, use kaukucya kahate haiM / kaukucya kaI prakAra se kiyA jA sakatA hai, kyoM ki vaha bhAMDoM evaM cAraNoM kI viDambanA-kriyA ke samAna hotA hai| athavA kutsita kuca arthAt bhauMha, netra, nAsikA odi ke saMkocana kI kriyA se yukta, usakA bhAva kaukucya kahalAtA hai / (3) bhaumarya (4) saMyuktAcirA bhane ( 4 ) upabhogaparibhogAtirikta bhA pAMce aticAra AtmAmAM malInatA utpanna karanArA duSparizuAmarUpa che. emanuM svarUpa A pramANe che (1) kanda arthAt kAma je vacana kandanuM kAraNa hAya che te paNu kantapa kahevAya che. tAtparya e che ke ThThA-mazkarIthI yukata asabhya ane aziSTa vayanaprayoga 42vA undarpa matiyAra che. (2) amara, netra, hoDa, ane mukha vagerene vikRta karIne, khIjAne hasAvavA kAje viSakanI mAphaka > je zArIrika ceSTA karavAmAM Ave che tene kaumucya kahe che. kaumucya ghaNI rIte karI zakAya che kAraNa ke te bhATa ane caraNeAnI viDambanA--kriyAnI jevu hAya che anyathA kutsita kuca arthAt bhramara, netra, nAsikA, AdinA sa MkocananI kriyAthI yukata, tenA bhAva kogya kahevAya che. (3) mukharaneA
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 sU. 48 anarthadaNDaviramaNavratasyAticArAH 369 dheyam 2 maukhayaM tArad suvararUpa bhAvo maukharyam-cApalyam-dhASTarya bahulama sabhyA'nargalA'sambaddha bahumalApitvarUpa gantavyam 3 saMyuktAdhikaraNaM tAvatprayojanamanAloyA'dhikaraNazya saMyojanam, muhala-dAna-zilA putraka zakha godhUma yantrazilAdInAm udgyaladaNDAdinA saMyojanamavaseyam 4 evam-upabhogaparimogA'tiriktatvaM vakSyanANAstrarUpaM bodhyam, tatro-pabhogo'zana-pAnastrakcandana-kuGkuma-ka tUrikAvilepana pramRtirUpa:-paribhogazca-vasvA''bharaNAdi. lakSaNaH tasmAd-atiriktam upabhogaparibhogayogyavastUnAM niyamitaparimANA dAdhikyena grahaNa 5 / tathA ca-mandapaH 1 kaukuNam 2 mauryam 3 saMyuktAdhi (3) mukhara kA bhAva naucarya kahalAtA hai / capalamA, dhRSTatA se yukta asabhya, anargala aura asarabaddha pralApa Adi isake rUpa haiN| (4) prayojana kA vicAra kiye binA hI adhikaraNa sA saMyojana karanA arthAt nUhala, dAMtalA, loDhA, zastra, cakI, zilA, akhala, DaMDA (hasthA) Adi ke dvArA saMyojana karanA inheM paraspara yathA yogya saMyukta karake kAla karane yogya banAnA / (5) jo bastu eka pAra kAma lAI jAya vaha upabhoga kahalAtI hai, jaise-azana, pAna, mAlA, candana, kuMkula, kasturI Adi / jo padArtha puna:-puna: kAla meM lAye jAte haiM, una vastra, AbhUSaNa Adi ko paribhoga kahate haiN| ina upabhoga-pariyoga ke yogya dastuoM ko nirarthaka ikaTThA kara rakhanA upalobharimogAtiriktatva aticAra hai| isa prakAra (1) kandarpa (2) kaunucyA (3) maukharya (4) sNyuktaadhibhAva mIkharyuM kahevAya che. capalatA, dhRSTatAthI yukata asabhya, anargala ane asaddha pralApa Adi enA rUpa che. (4) prajanane vicAra karyA vagara 4 madhinu saya 42 parthAt bhUsaNa, hAta, bATu, zastra, TI, zilA, ukhala, DADo (hAthe) aAdi dvArA saMcajana karavuM-Amane paraspara yathArogya saMyukata karIne kAma karavA cagya banAvavuM (5) je vastu ekavAra kAmamAM lagADavAmAM Ave te upabhe ga kahevAya che jema ke-azana, pAna, mALA, candane kaMkama, kasturI vagere je padArtha pharI-pharI kAmamAM lagADAya te vastra, aMbhaSaNa Adine paribhega kahe che. A upaga paribhogane yogya vastuone artha vagara vadhAre bhegA karI rAkhavuM upabhegaparibhegAtirikta aticAre che. mAlI zata (1) 4.45 (2) hoya (3) bhaubhaya (4) saMyutAdhikSya ta046
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtre karaNam 4 upabhogaparibhogAtiriktaM 5 cetyene paJcAnarthadaNDavirativratalakSaNa hattIyaguNavatasyA'ticArA bhavanti / tatra kAmAnupaGgirAgayuktA'sabhyA'zlIlavAkprayogaH kandapaH 1 aspaSTavarNazravaNarUpahAsyaM ca kaukucyam etadubhayameva mohanIya karmodayAd duSTakAyavyApAramadhAnaM vAgvyApAropasarjanam 2 pUrvAparasambandharahitA nargaLabahulApitvaM pauvayam svArthasAdhanaM dina yatkiJcidasambaddha bahu prajalpanarUpam 3 / saMyuktA'dhikaraNantu-adhikriyate sambadhyate narakAdidurgatiSu AtmA'nene tyadhikaraNam udukhala musalagharahavAsI kuThArAdizastram , saMyuktaJca tadadhikaraNaM saMyuktAdhikaraNam , udUkhalAdikaM lekakaM kimapi kArya vartuM samartha bhavati-apitukAraNa aura (5) upayogaparimogAtirikta, ye pAMca anarthadaMDavirati lAlaka tIsare guNavrata ke aticAra haiN| ___ kAma vAsanA se prerita, rAgayukta, asabhya aura azlIla vacanoM kA prayoga karanA kandarpa nAmaka aticAra hai| aspaSTa varNa jisameM sune jAeM hAstha kaukucya kahalAtA hai| yaha donoM mohanIya karma ke udaya se hote haiM / ina kAya ke duSTa vyApAra kI pradhAnatA hotI hai aura bacanaprayoga gauNa hotA hai| pUrvApara saMbaMdha se rahita anargala bakavAsa maurya kahalAtA hai / tAtparya yaha hai ki koI prayojana na hone para bhI aMTasaMTa pralApa karanA-bahuta bolanA maukharya hai| jinake kAraNa AtmA naraka Adi durgati kA adhikArI banatA hai use adhikaraNa kahate haiN| akhala, mUsala, cakkI, bAlUlA, kulhADA, Adi zastra adhikaraNa haiN| akhala Adi akelA kucha bhI kArya karane meM samartha nahIM hotA, balki ane (5) upabhegaparibhegAtirika, A pAMca anarthadaMDa virati nAmaka trIjA guNavratanAM aticAra che. kAmavAsanAthI prerita, rAgayukata, asabhya ane azalIla vacane prayoga kare kandapa nAmaka aticAra che. aspaSTa varNa jemAM saMbhaLAya evA hAsya kaka kahevAya che. A baMne mohanIya karmanA udayathI thAya che. temAM kAmanA duSTa vyApAranI pradhAnatA hoya che ane vecanaprayoga gauNa hoya che. pUrvApara saMbaMdhathI rahita anargala bakavATa maurya kahevAya che tAtparya e che ke bI prajana na hovA chatAM paNa gaDabaDagoTALA bharyo pralApa kara-vadhAre paDatuM bolavuM maukharyuM che. jenA kAraNe AtmA naraka Adi durgatino adhikArI bane che tene adhikaraNa kahe che ukhala, mUzala, ghaMTi, vAMsale, kuhADA vigere zAstra adhikaraNa che. ukhala vagere ekaluM kaI paNa kArya karavA mATe samartha hetuM nathI paraMtu mUzaLa AdinI sAthe yAcita sayAga
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA aM. 7 . 48 anarthadaNDaviramaNavratasyAticArAH 363 . musalAdinA mithaH saMyogenaiva evaM-vAsyAdikamapi baMzadaNDAdisaMyogenaiva chedanAdi kArya sampAdayati-tu-ekakam , ataeva-ulUkhalAdInAM musalAdinA saMyojana saMyuktAdhikaraNamucyate 4 upabhogaparibhogAtiriktatvaJca-azanapAnAdikam , alakAravastrAdikaJca yAdadupabhujyate svAtmana stAvata eva grahaNamupabhogaparibhogaparimANaM bhavati tadapekSayA'dhikasya grahaNam upabhogaparibhogAtiriktatvamavaseyam / tasmAt-anarthadaNDavirativratadhAriNA'gAriNA kandAdi paJcAvicAravarjanapUrvaka samyaktayA tRtIyaguNavatarUpamanarthadaNDavirativratamanupAlanIyam / uktaJcopAsaka dazAGge prathamAdhyayane-'aNahAdaMDa velaNasta lamaNodhAsaeNaM paMca aiyArA jANiyadhA, na malAyariyaza taM jahA-kaMdappe kukkuhae-mohariemUsala Adi ke lAtha yathocina saMyoga hone para hI vaha apanA kArya kara sakatA hai| isI prakAra banalA Adi bhI daMDa (hatthe) ke saMyoga se hI chedana Adi kriyA kara sakatA hai, akelA nhiiN| ataeva akhala Adi kA mUsala Adi ke sAtha saMyoga karanA saMyuktAdhikaraNa kaha lAtA hai / azana pAna Adi upabhoga aura alaMkAra vastra Adi paribhoga kahalAte haiM / jitane upabhogaparibhoga ke yogya padArthoM kI apane lie AvazyakatA ho, usase adhika kA grahaNa karanA upabhogaparibhogAtiriktatva aticAra samajhanA caahie| anarthadaNDavirati nAmaka vrata ke dhAraka zrAvaka ko kandarpa Adi pAMcoM aticAroM se bacate hue samyaka prakAra se tIsare guNavatarUpa anarthadaNDavirativrata kA pAlana karanA caahie| upAsakadazAMga ke prathama adhyayana meM kahA hai-'zramaNopAlaka ko anarthadaMDaviramaNavrata ke pAMca thavAthI ja te pitAnuM kArya karI zake che. evI ja rIte vAMsa vagere paNa 6. (21) / saMyogathI 04 jehana mAThiyA rI za cha, 4 nahI: AthI ukhala vagerene mUzaLa AdinI sAthe sayAga kara saMyukatAdhikaraNa kahevAya che. anAja, pANI Adi upaga ane alaMkAra vastra Adi paribhega kahevAya che. jeTalA upaga paribhegane cogya padArthonI pitAne mATe jarUrIyAta hoya, tethI adhikanuM grahaNa karavuM upaga paribhegAtirikta aticAra samajavA joIe. anarthadaDa virati nAmaka vratanA dhAraka zrAvake kanda Adi pAMce aticArethI bacatA thakA samyaphaprakAre trIjA guNavratarUpa anarthadaDa virati vratanuM pAlana karavuM joIe upAsakadazAMga sUtranAM prathama adhyayanamAM kahyuM chezramaNopAsake anarthadaDa viramaNa vratanA pAMca aticAra jANavA joIe paranta
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtre saMjuttAhigaraNe, upabhogaparibhogAiritte' iti, anarthadaNDaviramaNasya zramaNopAsakena paJcAticArA jJAtavyAH, na samAcaritavyAH, tapathA-kandarpa:-kaukucyambhaukhayam-saMyuktAdhikaraNam-upabhogaparibhogA'tiriktatvam , ti // 48 // mUlam lAmAiyasla maNaduppaNihANAiyA paMcaaiyArA // 49 // chAyA-sAmAyikasya manoduSpraNidhAnAdikAH pazcAticArAH // 41 // tatvArthadIpikA-pUrvamUtre yathAkramAgatasyA'narthadaNDaviratilakSaNa dRtIyazuNavatasya kandadiyaH paJcAvicArAH prarUpitAH, sampatri-sAmAyika vratasya prathamazikSAvratasya dvAdazava teSu navamasya manoduSpraNidhAnAdikAn pazcAticArAn pratipAdayitumAha-'lAmAhAla laNadupapaNihANAjhyA paMca aiyArA' iti, sAmAyikasya pUrvokta sAmAyikatratarUpapathamazikSAvatasya manoduSpaNidhAnAdikAH -manoduSpaNidhAnam 1 AdinA-coduSmaNidhAnas 2 kAyaduppraNidhAnam 3 aticAra jAnanA cAhie parantu unakA AcaraNa nahIM karanA caahie| ve aticAra isa prakAra haiM-kandarpa, kaukucya, maukharya, saMyuktAdhikaraNa aura upabhogaparibhogAtiriktatva // 48 // 'sAmAiyarata naNaduppa' ityAdi sUtrArtha-sAmAyizavata ke manAduSpraNidhAna Adi pAMca aticAra hai||40|| tatvArthadIpikA-pUrvamantra meM kramAgata anarthadaNDavipaNanata ke kandarpa Adi pAMca aticAroM kA pratipAdana kiyA gayA, aba prathama zikSAvrata evaM vAraha vratoM meM se nava meM sAmAyikatrata ke mano duSpraNidhAna Adi pAMca alicAroM kI prarUpaNA karate haiM pUrva kathita pahale zikSAbata sAmAyika ke pAMca aticAra haiM-(1) mano duSpraNidhAna (2) vacanaduSmaNidhAna (3) kAyaduSpraNidhAna (4) temanuM AcaraNa karavuM joIe nahIM A aticAra A prakAre che-kandapa, kaumukhya, maukharya, saMyukatAdhikaraNa ane upaga paribhegAtiriktatva. 48 'sAmAiyastra maNaduppaNihANAiyA' tyA sUtrArtha-sAmAyika vratanAM mana duppaNidhAna Adi pAMca aticAra che. 4 tatvArthadIpikA-pUrva sUtramAM kamAgata anarthadaDha viramaNa vratanA kandarpa Adi pAMca aticAranuM pratipAdana karavAmAM AvyuM, have prathama zikSAvrata ane bAra te paikInA navamAM sAmAyika vratanA manadupraNidhAna Adi pAMca aticAronI prarUpaNa karIe chIe___ thi: pahasA zikSAprata sAmAyinA pAMya atiyAra cha-(1) bhanAhupraNidhAna (2) zyanapradhAna (3) ayapradhAna. (4) sAmAyituM
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 sU. 49 sAmAyikatra tasyAticArAH 365 sAmAyikasya smRtyakaraNam 4 sAmAvizatyA'navasthitasya karaNam 5 ityete paJcA'ticArA Atmano mAlinyA''pAikA duSpariNativizeSA bhavanti / tatra-trividhasvAvad yogaH pUrva mAnasika-vAcika-kAyika bhedAt pratipAditaH, tasya duSya. NidhAnam , duSTaM praNidhAnaM sAmAyikalakSaNadhyAnavizeSAvasare manovAkAyAnAM krodhamAnamAyAlobhasahitA duSTamaTalayA-manoduSpraNidhAnam 1 vacoduSpaNidhAnam2 kAyaduSpraNidhAnaM 3 co-cyate / tatra-mandoduSpraNidhAnam-sAmAvikA'nuSThAnasamaye gRhasambandhi sukRtaduSkRtaparicintanamityarthaH 1 evaM-vacoduSprANidhAnam -vacaso duSpaNidhAnam , sAmAyikasamaye niSThurasAvadha mApAsapludIraNam 2 evam-kAyasya zarIrasya duSmaNidhAnaM duSTaM-sAvA maNidhAna-pravartana kAyaduSpaNi. dhAnam , amamAnitA'nirIkSitabhUmau hastapAdAdi prasAraNam ityarthaH 3 evaMsAmAyika kA smaraNa na rahanA aura (5) anavasthita rUpa le sAmAyika krnaa| ye pAMca aticAra AtmA malInatA utpanna karane vAle duSpariNAma haiN| pahale manoyoga, bacanayoga aura kAyayoga ke bheda khe tIna prakAra ko yoga kahA gayA hai, usakA duSTa praNidhAna karanA arthAt sAmA. yika rUpa dhyAna ke avasara para mana vacana kAya ko krodha mAna mAyA lobha sahita pravInA lanoduSpraNidhAna, vanaduSpraNidhAna aura kAya duSpraNidhAna pahalAtA hai / sAmAyika karate samaya ghara saMbaMdhI acchebure kAmoM kA vicAra karanA mano duSpraNidhAna hai / sAmAyika ke samaya niSThura evaM lAvadha mASA kA prayoga karanA vacana duSpraNidhAna hai| isI prakAra zarIra se duSTa arthAt sAvadha vyApAra karanA kAyaduSpraNidhAna hai, jaise apramArjita aura apratilekhita bhUmi para hAtha-paira Adi phailAnA / maraNa na rahevuM ane (5) anavasthita rUpathI sAmAyika karavI. A pAMca aticAra AtmAmAM malInatA utpanna karanArAM duSpariNAma che. pahelA maga, vacanaga ane kAyayoganA bhedathI traNa prakAranA coga kahevAmAM AvyA che, tenuM duSTa praNidhAna karavuM arthAt sAmAyika rUpa dhyAnanA avasara para mana vacana kAyAne krodha, mAna, mAyA ane lobha sahita pravartAvavA mane dupraNidhAna vacanadupraNidhAna ane kAyaduppaNidhAna che. sAmAyika lIdhI hoya tyAre niSphara temaja sAvabhASAne pravega kare vacanadupraNidhAna che. evI ja rIte zarIrathI duSTa arthAt sAvadya vyApAra kare kAyadupraNidhAna che jema ke-apramArjita ane apratilekhita bhUmi para hAtha
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha sAmAyikasya smRtya karaNam , sAmAyikasamvandhinI yA smRtiH-smaraNaM, tasyA akaraNam 'amukatamaye mayA sAmAyikaM kRta-kartavyaM-kariSyAmi vA' ityevaM nizcita sAmAyikasamayasya vismaraNamityarthaH 4 evaM-sAmAyikasyA'navasthitasyakaraNam , sAmAyikasya kadAcidAcaraNaM-kadAcidanAcaraNaM kadAcittu samayamaparisamApyatrotthAnamityartha. 5 tatra-zarIrAvayavAnAm anibhRtasvarUpA kAyasyA'nyathA pravRttilakSaNA duSpatiH 1 saMskArahitArthAgamavarNapadaprayogarUpA vaco'nyathApattilakSaNA duSTapravRttiH 2 udAsInasvarUpAca mano'nyathA pravRttilakSaNA duSTa cauthA aticAra hai sAmAyika kI smRti na rahanA arthAt 'amuka samaya meM maiMne sAmAyika kI yA anuka samaya para mujhe sAmAyika karanA hai thA karUMgA' isa prakAra sAmAyika ke samaya ko bhUla jaanaa| pAMca vAM aticAra hai-lAmAyika anavasthitarUpa se karanA arthAt kabhI sAmAyika karanA, kabhI na karanA, kabhI samAyika kA samaya pUrNa hone se pahale hI uTha jAnA / isa prakAra sAmAyika ke pAMca aticAra phalita hote haiM (1) zarIra ke avayavoM kI arthAt kAya kI anyathA pravRttirUpa duSTa pravRtti krnaa| (2) saMskArahIna, Agama, varNa, pada kA prayoga rUpa vacana kI duSTa pravRtti krnaa| ___ (3) mana kI udAsInatArUpa anyathA pravRtti karanA / yaha tIna paga vagere prasAravI aticAra che sAmAyikanI samRti na rahevI arthAta amuka samayanI aMdara meM sAmAyika karI athavA amuka samaye mAre sAmAyika karavI che athavA karIza A rIte sAmAyikanA samayane visarI ja. pAMcama aticAra che-sAmAjika anavasthita rUpathI karavI arthAt kyAreka sAmAyika karavI, kayAreka na karavI, kyAreka sAmAyikano samaya pUro thatAM agAu ja sAmAyikavALI levI A rIte sAmAyikane pAMca aticAra phalita thAya che (1) zarIranA avayanI arthata, kAyAnI anyathA pravRttirUpa duSTa pravRtti karavI. (1) s24|2hiin, mAgama, 1 pahanA prayAsa 35 vayananI duSTa pravRtti karavI. (3) mananI udAsInatA rUpa anyathA pravRtti karavI. A traNa prakAranAM
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 sU. 49 sAmAyikavatasyAticArAH 367 pravRttiH 3 ityeva trividhaM yogaduSTaNidhAnam / sAmAyika smRtyakaraNam , anekAgratvaM smRtyanupasthAnam na jJAyate 'kiM mayA paThita-kiMvA na paThinam' ityevamekAgratArahitatvaM smRtyakaraNamavagantavyam 4 sAmAyikasyA'navasthitasya karaNam , avyavasthitaM sAmAyikasya karaNam 5 / tathA i-sanoyogaduSpaNidhAnAdayaH paJca. dhyAnavizeSarUpa sAmAyikasyA'ticArAH // 49 / / tatvArthaniyukti:-pUrva tAvad yathAkramaM tRtIyaguNavatasyA'narthadaNDaviratilakSaNasya kandarpAdayaH pazcAvicArAH patipAditAH, sampati-kramAgAsya dvAdazavrateSu navamalakSaNasya prathama zikSAnatasya sAmAyikatratasya manoyogaduSpraNidhAnAdIn paJcAvicArAna prarUpayitumAha-'lAmoighalla maNaduppaNihANAzA paMca ai. yArA' iti, sAmAyikasya prathama zikSAvratavizeSa rUpasAmAyika vratasya manoyogaprakAra kA yogaduSpraNidhAna hai| (4) sAmAyika kA smaraNa na karanA, ekAgratA na rahanA, yaha bhI mAluma na rahatA ki maiMne kyA par3hA hai aura kyA nahIM par3A hai| isa prakAra mana kA ekAgra na rahanA smRtyakaraNa samajhanA caahie| (5) sAmAyika anavasthita karanA arthAt vyavasthitarUpa se na krnaa| isa prakAra manoduSpraNidhAna Adi dhyAnavizeSarUpa samAyikatrata ke pAMca aticAra haiM // 49 // tattvArthaniyukti-pahale krama ke anusAra anarthadaNDavirati nAmaka tIsare guNavrata ke kandarpa Adi pA~ca aticAra pratipAdana kiyegaye haiN| aba kramaprApta vAraha vratoM meM se nauveM aura zikSAbatoM meM pahale lAmA. yikatrata ke mano duSpraNidhAna Adi pAMca aticAroM kI prarUpaNA karate haiMsAmAyivrata ke yoga duSpraNidhAna Adi pAMca aticAra haiM yogadupraNidhAna che. (4) sAmAyikanuM smaraNa na karavuM, ekAgratA na rahevI, e paNa khabara na paDe ke meM zuM vAMcyuM che ane zuM nathI vAMcyuM? A rIte mananI ekAgratAno abhAva mRtyakaraNa samajavuM ghaTe. (5) sAmAyika anavasthita karavI arthAt vyavasthita rUpe na karavI. A rIte ane praNidhAna Adi dhyAnavizeSa rUpa sAmAyika vratanA pAMca aticAra che. 14 tattvArthaniryukti-pahelA kemanA anusa2 anarthadaDavirati nAmaka trIjA guNavratanA kandarSa Adi pAMca aticAra pratipAdana karavAmAM AvyA have kamakhAma bAra vrato paikI navamAM ane zikSAvatesAnA pahelA sAmAyika vratanA mane dupraNidhAna Adi pAMca aticAronI prarUpaNA karIe chIe
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtre duSpaNidhAnAdaya:-manoyogadAraNidhAnam 1 vaboyogaduppaNidhAnam 2 kAyayoga duSmaNidhAnam 3 sAmAyikasya smRtyakaraNam 4 sAmAyikasyA'navasthitasya karaNam 5 cetyete paJcAticArA Atmano mAlinyatApAda kA dupariNativizeSA bhavanti / maNidhAnaprayogaH, duSTaM praNidhAnaM duSpraNidhAnam , tatrividhaM manoduSpaNidhAna-vacoduSpaNidhAna-kAya duSpaNidhAnabhedAt / tatra-krodhamAnamAyAlobha droheyAdinA cittasambhramaH-gRhasambandhi sukRtaduSkRtacintanaM ca manoduppaNidhAnam 1 nipTurasAvadhabhASodIraNaM vacoduSraNidhAra m 2 hastapAdAdi zarIrAvaya (1) manoyogaduSpraNidhAna (2) bacanayoga duSpaNidhAna (3) kAyayoga duSpraNidhAna (4) sAmAyika kI smRti na rakhanA aura (5) anavasthita rUpa se sAmAyika kaarnaa| ye pAMcoM aticAra AtmA meM malInatA utpanna karane vAle duSpariNAma hai| praNidhAna kA artha hai-prayoga-vyApAra / duSTa praNidhAna duSpraNidhAna kahalAtA hai / vaha tIna prakAra kA -manoduSpraNidhAna, vacana duSpraNidhAnna aura kAyaduSpraNizvAna / inakA svarUpa isa prakAra hai (1) krodha, mAna, mAyA, lola, droha, ISyAM Adi ke kAraNa citta meM saMbhrappa honA aura ghara saMbaMdhI sukRta evaM duSkRta kA vicAra karanA manoduNidhAna hai| (2) niSThura aura pApayukta bhASA kA prayoga karanA vacana duSpraNidhAna hai| sAmAyika vratanA gaduppaNidhAna Adi pAMca aticAra che-(1) maneyogprnnidhaan (2) kyanayogapraNidhAna (3) yayAmapraNidhAna (4) sAmAyikanI smRti na rAkhavI ane (5) anavasthitapaNe sAmAyika karavI. A pace aticAra AtmAmAM malInatA utpanna karanArA duSpariNAma che. praNidhAnane artha che-prayoga-vyApAra duSTa praNidhAna dupradhina kahevAya che te traNa prakAranA che-mane dupraNidhAna, vacanaduppaNidhAna ane kAyadupraNidhAna emanuM svarUpa A pramANe che (1) 4.dha, mAna, mAyA, sAsa, droDa, 4aa vagerenA 42vittamA bhramaNa thavI ane ghara saMbaMdhI sukRta tathA tathA duSkatane vicAra kare mane dupraNidhAna che. (2) niSphara ane pApayukata bhASAne pratye ga kara vayanaduSaNidhAna che.
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 ru. 49 sAmAyikavratasyAticArAH 369 vAnAmapramArjitA'patilekhitabhUmAvasthApanaM kAyayogaduSpaNidhAnam 3 kadAcitkaraNaM kadAcidakaraNaM-samayamasamApyotthAna kA, tadvismaraNaM ca sAmAyikasya smRtyakaraNam anekAgratA-sAmAyika viSayakasmaraNA'bhAvaH sAmAyika mayA vidheyaM na vA vidheyam, kRtaM na vA-kRtam ityevamavadhAraNaM smRtibhraMza iti bhAvaH, mokSa. sAdhanA'nuSThAnasya smaraNamUlakatvAt 4 pratiniyatasamaye sAmAyikasyA'karaNaM sAmAyikasyA'navasthitasya karaNam 5 ityete ecaprathamazikSAba tarUpasAmAyika pratasyA'ticArA avgntvyaaH| taramAt-vratadhAriNA'gAriNA manoduSpaNidhAnAdi pazcA'ticAravarjana pUrvakaM sAmAyivAnna tamanupAlanIyam / uktazcopAsakadazAGge prathame ___ (3) binA pUMjI aura dilA dekhI bhUmi para hAtha-paira Adi zarIra ke avayadoM ke sthApita karanA kAyadupraNidhAna hai| (4) sAmAyika kalI karanA, kabhI na karanA, samaya pUrNa hone se pahale hI UTha baiThanA, lAnApika karanA bhUla jAnA, ityAdi sAmAyika kA smRtyakaraNa kahalAtA hai| citta kA elAna na rahanA, lAmAyika saMbaMdhI smaraNa na rahanA, mujhe lAyAdhika karanI hai yA nahIM karanI hai, kI hai athavA nahIM kI hai, yaha saba smaraNa rakhanA smRtyakaraNa kahalAtA hai / mokSa kA sAdhanabhUta anuSThAna smRtimUlaka hI hotA hai| (5) niyata syamaya para sAmAyika na karanA anasthita sAmAyika karanA kahalAtA hai| ye prathama zikSA sAmAyika ke pAMca avicAra haiN| ataeva vana. dhArI zrAvaka ko manonuNidhAna Adi pAMca aticAroM kA parityAga (3) vagara pUMjelI ane vagara elI jamIna para hAtha-paga Adi zarIranA avayavone sthApita karavA kAyadupraNidhAna che. (4) sAmAyika kyAreka karavI, kayAreka na karavI samaya pUro thatA agAu ja sAmAyika pALI levI, sAmAyika ja bhUlI javI ItyAdi sAmAyikanuM mRtyakaraNa kahevAya che. cittanI ekAgratA na rahevI, sAmAyika saMbaMdhI smaraNa na rahevuM, mAre sAmAyika karavI che ke nathI karavI, meM sAmAyika karI ke nahIM, A badhuM smaraNa na rAkhavuM mRtyakaraNa kahevAya che. mokSanA sAdhanabhUta anuSThAna smRtisAraka ja hoya che. (5) niyata samaye sAmAyika na karavI anavasthita sAmAyika karI ema kahevAya che. A prathama zikSAvrata sAmAyikanA pAMca aticAra che AthI vratadhArI zrAvake mane praNidhAna Adi paMca aticAronA parityAga karatA thakA ta047
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tattvArthasUtre 'dhyayane-'sAmAyasla paMca aiyArA samaNovAsaeNaM jANiyanvA, na samAyariyacyA, taM jahA-maNaduppaNihANe, vae duppaNihANe, kAyaduppaNihANe, lAmAiyasa saMti akaraNayAe, sAmAiyassa aNavaDiyassa karaNayA' iti / sAmAyikasya-paJcA'ticArAH zramaNopAsakena jJAtavyAH na samAcaritavyAH, tadyathA-manoduSpraNidhAnam 1 vacoduSpraNidhAnam 2 kAyaduSpraNidhAnam 3 sAmayikasya satyAkaraNatA, sAmAyikalyA'navasthitakaraNatA iti // 49 // mUlam-desAvagAliyassa ANaNapayogAiyA pNcaiyaaraa|50| chAyA-dezAvakAzikasyA''jJApanapayogAdikAH paJcAticArAH // 50 // tattvArthadIpikA--pUrvavatre sAmAyikasya prathamazikSAtra rasya manoduSpaNidhAnAdayaH pazcAvicArAH prarUpitAH samprati-kramamAptasya dvitIyastha zikSAvratasya karate hue sAmAyika vrata kA pAlana karanA cAhie / upAsakadazAMga sUtra ke prathama adhyayana meM kahA hai-zramaNopAsaka ko sAmAyika ke pAMca aticAra jAnanA cAhie kintu unakA AcaraNa nahIM karanA caahie| ve pAMca aticAra isa prakAra haiM-(1) manoduSpraNidhAna (2) vacanaduSpraNidhAna (3) kAyaduSpraNidhAna (4) sAmAyika kI smRti na karanA aura (5) anavasthita rUpa se sAmAyika karanA // 49 // 'desAvagAsiyasa' ityAdi / sUtrArtha-dezAvakAzikavrata ke Anadhanaprayoga Adi pAMca aticAra haiM // 50 // - tattvArthadIpikA-pUrva sUtra meM sAmAyika nAmaka prathamazikSAvata ke manoduSpaNidhAna Adi AMca aticAra kahe gae haiN| aba kramaprApta sAmAyika vratanuM pAlana karavuM joIe. upAsakadazAMgasUtranA prathama adhyayanamAM kahyuM che-zrama pAsake sAmAyikanA pAMca aticAra jANavA joIe paraMtu temanuM AcaraNa karavuM joIe nahIM. A pAMca aticAra A mujaba che-(1) bhanApraNidhAna (2) kyana praNidhAna (3) ayapraNidhAna (4) sAmAyinI smRti na rAkhavI ane (5) anavasthitapaNe sAmAyika karavI 49 'desAvagAsiyastra' yA - sUtrArtha-dezAvakAzika vratanA Anayana prayoga Adi pAMca aticAra che.pa0 taravAthadIpikA-pUrvasUtramAM sAmAyika nAmaka prathama zikSAvratanA mane dupraNidhAna Adi pAMca aticAra kahevAmAM AvyA che. have krama prApta dvitIya zikSAvatanA, bAra vartamAnA dazamA dezAvakAzika vratanA AnayanapracAga
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 s. 50 dezAvakAzikavatasyAticArani0 34 dvAdazavateSu dazamasya dezAvakAzikavatasyA''nAyanamayogAdikAn paJcAticArAn prarUpayitumAha-'desAvagAsiyassa ANavaNappayogAjhyA paMca aiyArA' iti / dezAvakAzikavatasya pUrvoktadezavitilakSaNa dvitIyazikSAvratasyA''nAyana prayogAdikA:-AnayanaprayogaH 1 AdinA preSaNaprayogaH 2 zabdAnupAta 3 rUpAnupAta: 4 vahiH pudgalakSepazca 5 ityete paJcAticArA Atmano mAlinyA''. pAdakA duSpariNativizeSA bhavanti / tatra-pUrvamAtmanA'bhigRhIte deze sthitasya prayojanavazAla-abhISTaM yat kiJcid 'Anaya' ityeva mAnayanam , tasya prayogA, AtmasaMkalpite deze sthito'pi pratipiddhA'nabhigRhItadezasthitAni vastUni kAryavaMzAt tadvastvadhikAriNaM nivedha nijadezamadhye-bhAnAyya krayavikrayAdikaraNamdvitIya zikSAvata, ke vAraha vratoM meM dala dezAvakAzikavata ke Anayanaprayoga Adi pAMca aticAroM kI prarUpaNA karate haiM dezAdhakAzikavata ke, jo zikSAnatoM meM dUsarA hai, Anayanaprayoga Adi pAMca aticAra haiM / ke ye haiM-(1) Anayanamayoga (2) preSaNaprayoga (3) zabdAnupAta (4) rUpAnupAta aura (5) bahiH pudgalakSepa / ye pAMca aticAra AtmA meM malInatA utpanna karane vAle duSpariNAmarUpa haiN| inakA svarUpa isa prakAra hai__ (1) pahale jisa deza kI maryAdA kI hai usameM sthita manuSya tI puruSa ko koI prayojana upasthita ho jAya taba vaha bAraha pradeza se kisI vastu ko 'le Ao' isa prakAra kaha kara maMgavAtA hai to Anayanaprayoga aticAra hotA hai / tAtparya yaha hai ki apane maryAdita kSetra meM sthita rahate hue maryAdA ke bAhara ke niSiddha kSetra meM sthita vastuoM ko Adi pAMca aticAranI prarUpaNA karIe chIe dezAvakAzika vratanA, je zikSAvatemAM bIju che, AnayanaBga Adi pAMca aticAra che. te A pramANe che-(1) Anayanaprayoga (2) preSaNapraga (3) zahAnupAta (4) 35AnupAta mana (5) paDita5 mA pAMca aticAra AtmAmAM malInatA utpanna karanArA dupariNAma rUpa che ema varUpa A prakAre che-(1) pahelA je dezanI maryAdA karelI che temAM rahelA koI vatI purUSane koI prayajana upasthita thaI jAya tyAre te bahAranA pradezathI kaI vastune "laI Ave e pramANe kahIne maMgAve che tyAre Anayana praga aticAra lAge che. tAtparya e che ke pitAnA maryAdita kSetramAM sthita rahIne maryAdA bahAranA niSiddha kSetramAM rahelI vastuone
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ Gsdden tattvArthasUtra mAnAyanaprayoga itibhAvaH ? evam-pratipiddhA'nabhigRhItadeze'bhipretavyApAra sAdhanArthe bhRtasya preSaNaM tasya-'evaM vidhehi' iti prayogaH preSaNaprayoga ucyate 2 zabdAnuphtatIti zabdAnupAta: zabdoccAraNaM tAikkaroti yenoccaritazabdaH gharasya zrI vivaraM prApnoti iti sa zabdA'nupAta ucyate, chikkokAsitAdikazabdena, lokamasiddha 'Teliphona' 'TeligrApha' ityAdiyantreNa ca mativezikAdi pratibodhya kAryasampAdanaceSTitam 3 rUpAnupAtastAvat-zabdamanuccArayanneva prayojanavazAda svazarIra hastAdirUpaM pareSAM darzayati, tadarzanAcca maryAditakSetrAvahiH sthitA dRSTAH puruSA statsamIpamAgacchanti, itirUpAnupAtaH 4 evaM-bahiH pudgalaprakSepa:kAryavazAta usake adhikArI ko nivedana karake apane maryAdita kSetra meM lAnA kraya-vikraya Adi maMgavAnA Alayana prayoga kahalAtA hai| (2) vrata meM jitane deza kI maryAdA kI ho usale bAhara ke pradeza meM kisI kArya kI siddhi ke lie bhRtya ko bhejanA aura kahanA ki'tuma jAkara aisA karo yaha preSaNaprayoga kahalAtA hai| __(3) isa prakAra zabda kA uccAraNa karanA ki jisase vaha dUsare ko sunAI paDe, vaha zabdAnupAta kahalAtA hai / chIMka kara yA khAMsa kara athavA loka meM prasiddha TelIphona yA TelIgrApha Adi yaMtroM dvArA paDausI Adi ko samajhAkara kAryasampAdana karane ke lie ceSTA karanA zabdAnupAta aticAra hai| (4) zabda kA uccAraNa kiye binA hI, prayojanavazAt apanA hAtha Adi dikhalAnA jisase ki maryAdita kSetra se bAhara ke loga saMjogavazAta tenA adhikArIne nivedana karIne pitAnA maryAdita kSetramAM lAvavA, magAvavA Anayanapravega kahevAya che. (2) vratamAM jeTalA dezanI maryAdA karI hoya tenAthI bahAranA pradezamAM koI kAryanI siddhi mATe nekarane mokalo ane tene kahevuM-'tuM jA ane A pramANe kara A preSaNaprAga kahevAya che." (3) evI rIte zabdanuM uccAraNa karavuM ke jethI bIjAne saMbhaLAya te zabdAnupAta kahevAya che. zrI ka khAIne athavA udharasa khAIne athavA lekamAM prasiddha TelIphona athavA TelIgrApha Adi-yaMtra dvArA pADozI vagerene samajAvIne kArya sampAdana karavA mATenI ceSTA karavI zabdAnupAta aticAra che. (4) zabdanuM uccAraNa karyA vagara ja, prajanavazAt pitAne hAtha vagere batAve ke jethI maryAdita kSetrathI bahAranA leke tenI najIkamAM
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA niyukti TIkA a. 7 sU. 50 dezAvakAzikavatasyAticArani0 373 pudgalAnAM paramANudvayaNukAdi skandha sUkSmasthUlabhedAnAM madhye bAdarAkArapariNata lopTeSTakAkASTaprabhRtInAM maryAdita kSetrAvdahi prakSepaH, prayojanavazAt kAryArthI puruSo viziSTadezAbhigrahe sati parasmin deze gamanA'sambhavAt pareSAM prativodhanAya loSTAdi pudgalAn prakSipati loSTAdinipAtAnantaraM ca pare janAstatsamIpamAgacchantIti pudgala kSepazabdArtho'vagantavyaH 5 ete paJcA''nAyana prayogAdayo dezAvakAzikalakSaNa dvitIyazikSAvatasyA'ticArA avagantavyAH // 50 // - tatvArthaniyuktiH-pU.sUtre sAmAyikasya prathamazikSAvratasya manoduSpaNi dhAnAdayaH pazcAvicArAH marUpitAH, sammati-kramamAptasya dvitIyasya zikSAvratasya dvAdazavaneSu dazamasya dezAvakAzika vratasyA''nAyana prayogAdikAna pazcAvicArAn usake samIpa AjAeM, yaha rUpAnupAta aticAra hai| (5) miTTI kA DhelA, ITa, lakaDI kA TukaDA Adi pudgaloM ko maryAdita kSetra se bAhara phekanA ghahiH pudgalaprakSepa kahalAtA hai / kisI ne amuka deza paryanta hI jAne kI maryAdA kI ho, magara bAhara kA kAma A paDe taba vaha svayaM bAhara jAne meM vrata kA aMga samajhakara dUsare ko samajhAne-cetAne ke lie patthara Adi phekane le loga usake pAsa A jAte haiM, yaha pudgalaprakSepa aticAra hai| ye Anayana prayoga Adi pAMca dvitIya zikSAbata dezAvakAzika vrata ke aticAra haiM // 50 // tattvArthaniyukti-pUrva sUtra meM prathama zikSAprata sAmAdhika ke manoduSpraNidhAna Adi pAMca aticAroM kA prarUpaNa kiyA gayA hai, aba AvI jAya, A rUpAnupAta aticAra che. (5) mATInuM Dheku, IMTa, lAkaDAne kakaDo Adi pudgalene maryAdita kSetrathI bahAra pheMkavA bahipudgala prakSepa kahevAya che. keIe amuka deza sudhI ja javAnI maryAdA karI hoya paraMtu tenI bahAranuM kAma AvI paDe tyAre te jAte bahAra javAmAM vratane bhaMga thaze ema samajIne bIjAne samajAvavAsAvaceta karavA mATe paththara Adi pheke che ane paththara vagere pheMkavAthI loko tenI pAse AvI jAya che. A pudgalaprakSepa aticAra che. A Ayanaprayoga Adi pAMca bIjA zikSAvrata, dezAvakAzika vratanA aticAra che. 50 tatvArthaniyukita-pUrvasUtramAM prathama zikSAtrata sAmAyikanA mane duSpa NidhAna Adi pAMca aticArenuM prarUpaNa karavAmAM AvyuM che. have kama prApta
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ takhArtho marUpayitumAha-'dekhAvamAliyarasa ANavaNapayogAcyA paMca azyArA' iti, dezArakAzikavAvasyA''nAyanaprayogAdikA:-AnAyanaprayogaH 1 AdinApreSaNaprayogaH 2 zabdAnupAtaH 3 rUpAnupAtaH 4 pudgalakSepazca 5 ityete paJcAticArA AtmanaH kAllaSyA''pAdakA duSpariNativizeSA bhavanti / tatra-digvirativratagRhItA'bhigrahasya karaNameva dezAvakAzikavatam / yatkhalu-abhigRhItadezA. dvahiH sthitasya dravyAderAnayanAya-'svamidamAnaya' ityevaM sandezamadAnAdinA paraAnAvyate-dravyAghAnetuM preryate sa-AnAyanaprayogo vyapadizyate, haThAtviniyojyapreSaNaM preSaNaprayogo'bhidhIyate, yatrAbhigRhIta dezAtikramabhayAda-ami. kramaprApta dvitIya zikSavrata, jo bAraha vratoM meM dasavAM hai aura jisakA nAma dezAvanAzika hai, usake Anayanaprayoga Adi pAMca aticAroM kI prarUpaNA karate haiM dezAvakAzizatrata ke pAMca aticAra haiM-(1) Anayanaprayoga (2) preSaNamayoga (3) zabdAnupAta (4) rUpAnupAta aura (5) pudgala kSepa / ye pAMca aticAra AtmA meM bhalonanA utpanna karate haiM aura eka prakAra ke duSpariNamana haiN| dizAvata meM bAMdhI huI maryAdA ko sImita samaya ke lie saMkSiptA karanA hI dezAcakAzikavata hai| dezAvakAzikavrata meM deza kI jo maryAdA nizcina kI ho, usase bAhara kI vastu maMgavAne ke lie 'tuma yaha le Ao' isa prakAra sandeza Adi dekara dUsare ko vastu lAne kI preraNA karanA Anayanaprayoga kahalAtA hai| kisI ko jabardastI bhejanA dvitIya zikSAvrata, je bAra vratamAM dazamuM che ane jenuM nAma dezAvakazika che tenA AnayanaprAga Adi pAMca aticAronI prarUpaNa karIe chIe zAvAzi: pratanA pAya matiyAra The-(1) mAnayanaprayoga (2) preSayuprayoga (3) zahAnupAta (4) 35AnupAta mana (5! pugasamakSa5 mA pAMca aticAra AtmAmAM malInatA utpanna karanArA hovAthI eka prakAranA pariNamana che. dizAvratamAM bAMdhelI maryAdAne sIcita samaya mATe paNa ochI karavI e ja dezAvakAzika vrata che. dezAvakAzika vratamAM dezanI je maryAdA nakakI karavAmAM AvI hoya tenAthI bahAranI vastu maMgAvavA mATe "tame A laI Avo e jAtano saMdeza vagere ApIne bIjAne vastu lAvavAnI preraNuM karavI Anayana prayoga kahevAya che. keIne parANe mokale preSaNaprAga
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ 375 dIpikA-niryukti TIkA a. 7 su. 50 dezAvakA zikavratasyAticArani0 mataprayojanavazAt tvamayazyameva tatra gatvA mamAbhISTaM gavAdikamAnaya 'idaM vA mamAdiSTaM kuru' ityevamuktvA bhRbhyasya preSaNaM meSaNaprayogaH 2 eva-mabhigRhIta bhUpradezato vahiH pradeze samutpanne prayojane'bhigrahavyatikramamayAt svayaM gantu masamarthatvAdachikokAsAdi zabdakaraNena vahi: - pradezavartinaH puruSAna pratibodhayati, te ca puruSAstacchandazravaNA'nantaraM jhaTityeva tatsamIpamAgacchanti' ityevaM zabdA'nupatanazIlatvAt- 'zabdAnupAta' iti vyava hiyate 3 evaM - rUpAnupAtaHtAvada - zabdamanuccArayanneva prayojanavazAt svazarIrAvayavabhUtaM hastAGgulyAdikaM parebhyo darzayati taddarzanAcca pare draSTAro'pi tatmatyAsannA bhavanti ityevaM rItyA preSaNaprayoga kahalAtA hai / maryAdita kSetra kA ullaMghana karane se vrata kA bhaMga ho jAegA, aisA bhaya ho aura maryAdita kSetra se bAhara koI prayojana ho taba aisA kahanA ki - 'tuma avazya vahAM jAkara merI abhISTa gAya Adi le Ao' athavA 'merA amuka kArya kara do' isa prakAra kaha kara bhRtya ko bhejanA preSaNaprayoga hai / isI prakAra maryAdita pradeza se bAhara kisI prayojana ke utpanna hone para vratabhaMga ke bhaya se svayaM na jA sakatA ho, taba chIMka kara athavA khAMsa kara maryAdA se bAhara ke puruSoM ko cetAvanI detA hai / ve puruSa usakA zabda sunakara jhaTa se usake samIpa A jAte haiM, aisA karanA zabdAnupAta nAmaka aticAra hai / zabda kA uccAraNa kiye binA hI prayojanavazAt apane zarIra ke avayava hAtha yA uMgalI Adi dUsare ko dikhalAtA hai aura unheM kahevAya che. maryAdita kSetranuM. ullaghana karavAthI vratanA bhaMga thaI jaze, evA bhaya lAge ane maryAdita kSetrathI bahAra kAI kAraNu AvI paDe tyAre A pramANe kahevuM ke tame avazya tyAM jaine mArI gAya vagere lai Ave' athavA mArUM amuka kAya karI apeA' AvuM kahIne nAkarane mekalavA preSaNuprayAga che. AvI ja rIte maryAdita pradezathI bahAra kAI pratyeAjana AvI paDavAthI vratakha DananA bhayathI svaya' jai zake tema na haiAya tyAre chIMka khAIne athavA udharasa khAine maryAdA mahAra rahelA purUSAne izArA kare che. te lekA tene zabda sAMbhaLIne ekadama tenI pAse AvI jAya che. Ama karavu zabdAnupAta nAmaka aticAra che. zabdanuM uccAraNa karyAM vagara ja prAzanavazAta peAtAnA zarIranA avayava hAtha agara AMgaLI vagere khIjAne matAve che ane te joine leAkA
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - tattvArthasa rUpAnupatanazIlatvAd rUpAnupAto vyapadizyate 4 evaM vahiH pudgalaprakSepastAvatpudgalAH paramANudvathaNukaskandhAdayaH sukSmasthUka bhedAdanekavidhaH tatra-vAdarAkAra sthUlapariNatAnAM lopTeSTakA-pASANakhaNDAdInAM pudgalAnAM prakSepaH, abhigRhItabhUpradezAd bahiH pradeze prakSepaNam-bahiH pudgalakSeSa ucyate / prayojanavazAt kAryArthI khalu puruSamativiziSTadezAbhigrahe kRte sati tato bahiH pradeze'bhigrahabhannabhayena. gamanA'paramavAt parasmin deze sthitAnAM puruSANAM pratibodhanArtha lopTAdIna prakSipati loSTAdini pAtAnantarameva te puruSAstatsamIpamAgacchanti, ityevaM rItyA pudgalakSepo vyavahiyate 5 ityete paJcadezAvakAzikavatasya dvitIya zikSAvatasyAdekhakara loga usake pAla A jAte haiM, isa prakAra rUpAnupatanazIla hone se yaha aticAra rUpAnupAta kahalAtA hai| paramANu, vyaNuka skaMdha Adi pudgala sUkSma aura sthUla ke bheda se aneka prakAra ke haiN| unameM se bAdarAkAra sthUla rUpa meM pariNata miTTI ke Dhele, ITa, TukaDe Adi pudgaloM ko phekanA pudgalakSepa kahalAtA hai| maryAditakSetra se bAhara ke pradeza meM pudgaloM ko pheMkanA bahiH pudgala kSepa kahalAtA hai / tAtparya yaha hai ki kisI zrAvaka ne dezAvakAzikavrata meM amuka bhUbhAga taka hI jAne ko maryAdA kI, tatpazcAt use bhUbhAga se bAhara kA koI prayojana upasthita ho gayA, vratabhaMga ke bhaya se vaha svayaM vahAM jA nahIM sakatA, tava usa vAhya pradeza ke logoM kA dhyAna apanI ora AkarSita karane ke lie vaha kaMkara-patthara Adi pheMkanA hai, tenI pAse AvI jAya che, A rIte rUpAnupatanazIla hovAthI A aticAra 3pAnupAta vAya che. . paramANu, kayaNukarakaMdha Adi pugala sUkSama ane sthULanA bhedathI aneka prakAranA che temAMthI bAdarAkAra rasthULarUpamAM pariNata mATInA DhephA, IMTa, paththaranA TukaDA Adi pudgalene pheMkavA pudgalaprakSepa kahevAya che. maryAdita kSetrathI bahAranA pradezamAM pudgalene pheMkavA bahipudgalaprakSepa kahevAya che. tatparya e che ke koI zrAvake dezAvakAzika vratanA amuka pradeza sudhI je javAnI maryAdA bAMdhI tyAra bAda tene nizcita pradezathI bahAra javAnuM koI prajana upasthita thaI gayuM. vatabhaMganA bhayathI te jAte tyAM jaI zako nathI tyAre te bAhyapradezanA lekenuM dhyAna potAnI tarapha deravA mATe te kAMkarI-paththara vagere pheke che ke jenAthI te leke tenA saMketane samajIne
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 ru. 50 dezAvakAzikavatasyAticArani0 377 'ticArA avgntvyaaH| ete ezca dezAvakAziruvratasyA'vicArA bhavantIti bhAvaH / uktaJcopAsakazAne prathamA'dhyayane-'desAvakAliyabvayassa samaNovAlaeNaM paMca azArA jANiyA , la samApariyanvA, taM jahA-ANa. varNapaoge, pelavaNapayoge, lahANunAe, rUpANucAe, pahiyApoggalaparicivaH' iti / dezAvakAzitavratasya zramaNopAsa kena pazcAvicArA jJAtavyAH, na samAcaritavyAH, tayA-AmAlanaprayogaH 1 mepaNamayogaH 2 zabdAnupAta: 3 rUpAnupAtaH 4 badi pudalAkSepaH, iti / / 50 // mUlA-bolokavAsalsa appaDilahiya-duppaDilehiyasinjA-saMthArA paMcavArA // 51 // ___ chAyA-paudhopalyA'gleiDisa duSpatile khitta-zavyA-saMtArAdikA paJcAvicArAH 1.51 // jisase ve jala saMtAno paja hara usake pAsa khA jAeM aisA karanA dezAvakAziSavrata kA pariHgugala prakSepa nAmaka aticAra hai| __ ye pAMca dvitIya zikSAprata, dezAsAzikavata ke aticAra haiM / bhAvArtha yaha hai ki ye pAMca dezAvAzimavata ke aticAra hai| upAsaka dazAMga ke prathama adhyayana meM kahA hai_ 'zramaNopAtalo pezAmAzinata ke pAMca aticAra jAnane cAhie / kintu unakA AcaraNa nahIM karanA caahie| ve aticAra ye haiM-Anayana payoga, preSaNa prayoga, zabdAlupAta, rUpAnupAta aura bahiH pudgalaprakSepa 150 // 'polAhovadhAna ityAdi / satrArtha --apratilekhita-dumati lekhita zayyAsaMstAraka Adi pauSadhopacAla ke pAMca aticAra haiM // 51 // tenI pAse AvI jAya A pramANe karavuM dezavakAzikannatane bahipudgalaprakSepa nAmaka aticAra che. A pAMca dvitIya zikSAvrata, dezAvakAzika vratanA aticAra jANavA joIe paraMtu temanuM AcaraNa karavuM joIe nahIM. A aticAra A pramANe che Ayanaga, preSaNapravega, zabdAnupAta, rUpAnupAta ane bahipudulaprakSepa. 50 'posahovavAlasta apaDilehiya' tyAha sUtrArtha -apratilekhita-pratilekhita zayyA saMratAraka Adi pauSadhApavAsanA pAMca aticAra che. ta048
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tasvAyasUtre tattvArthadIpikA-pUrvasUtra kramAgatasya zikSAbata dvitIyasya dezAvakAzikavratasyA''nAyanaprayogAdayaH paJcAvicArAH prarUpitAH samprati-yathAkramamAptasya pauSadhopacAsasya tRtIyazikSAvratarayA'matilekhitaduSmatilekhita-zayyAsaMstArAdikAn pazcAticArAn prarUpayitumAha-'posahovavAsasse' tyAdi / pauSadhopavAsasya tRtIyazikSAvratasyA'pratile khita-duppatilekhita-zayamA saMstArAdikAH paJcA'ticArA atikramA Atmano mAlinyA''pAdakA duSpariNativizeSA bhavanti / tatrA-'pratilekhita-duSpatilekhita-zavyAsaMstAraH 1 apramArjitaduSpramArjitazayyAsaMstAraH 2 apatilekhita-duSpatilekhitoccAraprasravaNabhUmiH 3 apramArjita-duSpramArjitoccAraprasavaNabhUmiH 4 pauSadhopavAsasya samyagananupAlanam 5 ityevaM paJca pauSadhopacAsavatasyA'ticArA bhavanti ! tatra__ tatvArthadIpikA-pUrva sUtra meM kramAgata dvitIya zikSAbata dezAvakAzika ke Anayanaprayoga Adi pAMca aticAroM kA prarUpaNa kiyA gayA hai| aba kramaprApta tIsare zikSAnata pauSadhopacAsatrata ke apratile. khita-duSpratilekhita zayyAsaMstAraka Adi pAMca aticAroM kI prarUpaNA karate hai tIsare zikSAbata pauSadhopavAsa ke pAMca aticAra haiM jo AtmA meM malInatA utpanna karane vAle duSpariNamanarUpa haiN| unake nAma isa prakAra hai-(1) apratilekhita-duSpratilekhita zayyAsaMstAra (2) apramArjita-duSpramArjita zayyAsaMstAra (3) apratilekhita-duSpratilekhitauccAraprasravaNabhUmi (4) apramArjita-duramArjita uccAra prasravaNabhUmi aura pauSadhopacAla kA samyak prakAra se ananupAlana / ye pAMca pauSa dhopacAsavrata ke pAMca aticAra haiN| tattvArthadIpikA-pUrvasUtramAM kumAgata dvitIya zikSAvrata dezAvakAzikanA Anayanapravega Adi pAMca aticAronuM prarUpaNa karavAmAM AvyuM che. have kemaprANa trIjA zikSAvrata pauSadhapavAsa vratanA apratilekhita-pratilekhita zayyAsaMstAraka Adi pAMca aticAronI prarUpaNa karIe chIe trIjA zikSAvrata pauSadhepavAsanA pAMca aticAra che je AtmAmAM malInatA utpanna karavAvALA duSpariNamana rUpa che temanA nAma A pramANe cha (1) maprativamita-hupratibhita zayyAsa tA2 (2) mprbhaalit-dussprbhaajita zayyAsaMskAra (3) apratikhita-duSpatilekhita-ucAraprastravaNabhUmi 5) pauSadhopavAsanuM sabhya prakAre ananupAlana A pAMca pauSadhopavAsa vratanA aticAra che.
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA bha. 7 khU. 51 pauSadhopavAsavatasyAticArAH 379 zayyA saMstArakANAM na sarvathA pratilekhanam-anyamanaskatayA pratilekhanaM ca prathamo 'ticAraH 1 teSAmeva zayyA saMstArakANAM sarvathA pramArjanA'bhAvo'nyamanaskatayA pramArjanazca dvitIyaH 2 evamevoccAramastravaNabhUmau krameNa prakAradvaye tRtIya-caturthI 3-4 pravacanoktavidhyanusAreNa pauSadhopacAsavatasya samyagamanupAlanA'bhAvA, vratasamaye-AhArazarIrasarakAramaithunAdivividhavyApArANAmanucintanaJca paJcamaH 5 iti / tatra saMstArAdau jantavaH santi-na vA santi-ityevaM cakSuApArarUpaM pratyavekSaNaM-pratilekhanam, tadeva patilekhitamucyate / na pratilekhitam-amatilekhitam, inameM se (1) zaraghA aura saMstAraka kA pratilekhana na karanA athavA anya manaskabhAva se pratilekhana karanA prathama aticAra hai / (2) zayyA aura saMstAraka kA bilakula hI pramArjana na karanA , yA anyamanaska hokara pramArjana karanA dusarA aticAra hai| (3) isI prakAra uccAra prasravaNabhUmi kA pratilekhana-pramArjana na karanA athavA anya manaska hokara pratilekhana-pramArjana karanA tIsarA aura cothA aticAra hai| (5) Agamoktavidhi ke anusAra pauSadhopacAla kA samIcInarUpa se pAlana na karanA arthAt vrata ke samaya meM AhAra kA, zarIrazrRMgAra kA, maithuna Adi vividha prakAra ke vyApAroM kA vicAra karanA pAMcavA aticAra hai| saMstAraka Adi meM jIva-jantu hai yA nahIM haiM, isa prakAra cakSu kA vyApArarUpa jo avalokana hai, une pratilekhana kahate haiN| pratilekhana hI pratilekhita kahalAtA hai| jo pratilekhita na ho arthAt dekhA na gayA AmAMthI (1) pathArI ane saMthArAnuM paDilehana na karavuM, athavA anyamanaskabhAvathI paDilehana karavuM prathama aticAra che. (2) pathArI ane saMthArAnuM bIlakula ja pramArjana na karavuM athavA anyamanaraka thaIne pramArjana karavuM bIje aticA2 che. (3-4) AvI ja rIte uccAraprastravaNabhUminuM paDilehana-pramAjana na karavuM athavA anyamanaska thaIne pratilekhanapramArjana karavuM e trIjA tathA cothA aticara che. (5) Agame kta vidhi anusAra pauSadhavratanuM yogya rUpathI pAlana na karavuM arthAt vratanA samayamAM AhAranuM, zarIrasuzobhananuM, mithuna Adi vividha prakAranA vyApArano vicAra-cittavana karavuM pAMcamo aticAra che. sAtharA vageremAM jIva jatu che ke nahIM A rIte aAMkhanA vyApAra 5 je avalokana che tene pratilekhana kahe che. pratilekhana ja pratilekhita
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthama pratyavekSitamityarthaH / mRdunA - komalena mamAnI mRtyupakaraNena kriyamANaM saMzodhanAdikaM pramArjita mucyate, na pramArjita - samamArjitamityarthaH, ete pUrvoktAH pauSadhopavAsavratasya tRtIyazikSAtravasyA'ticArAH avagantavyAH / tasmAda vratadhAriNA pauSadhopavAsasya paJcA'ticAravarjanapUrvakaM pauSadhopavAsavratamanupAlanIyam // 51 // tatvArtha niyuktiH - pUrvaM tAvat yathAkramaM prAptasya dezAvakAzikarUpa dvitIya zikSAvratasyA''nAyanaprayogAdikAH paJcAvicArAH prarUpitAH / sampratikramAgatasya pauSadhopavAsatravarUpa tRtIya zikSA vratasyAmatilekhita - duSpatilekhitazayyAsaMsvArakAdikAn pazcAvicArAn prarUpayitumAha- 'posahovavAsassa appaDile hiya- dumbaDile hiya-sijA saMthArAiyA paMca adhyArA' iti / pauSadhopavAsasyA'matilekhita - duSpravilekhitazayyAsaMstArAdikAH - tatrApratiLekhitazayyAsaMstArakaH 1 apamArjita - duSpramArjitarAyyaH saMstArakA 2 apratileho vaha apratilekhita hai / narama pUMjanI Adi upakaraNa ke dvArA kiyA jAne vAlA saMzodhana Adi pramArjita gharalAtA hai / pramArjita kA abhAva apramArjita hai / ye pA~ca pUrvoka tIsare zikSAvrata pauSadhopavAsa vrata ke aticAra hai / isa kAraNa vrata kA anuSThAna karane vAle zrAvaka ko aticAroM se bacate hue pauSadhopayAsata kA samyakU prakAra se pAlana karanA cAhie // 51 // taccArthaniyukti- pahale dvitIya zikSAvara dezAcakAzika ke Anadhanaprayoga Adi pAMca aticAroM kI prarUpaNA kI gaI hai| aba pauSadhopAlanAmaka tIsare zikSAvrata ke aticAroM kA kathana karate haiM - AvanAra pauSadhopacAsa ke pAMca aticAra haiM - ( 1 ) Uprati lekhimdussprtilekahevAya che. je pratilekhita na hoya arthAt jevAmAM na AvyuM hoya te apratilekhita che. suMvALI pUja]I Adi upakaraNu dvArA karavAmA sazeAdhana Adi pramArjita kahevAya che. pramArjitanA abhAva apramArjita che. A pAMca pUrvokta trIjA zikSAvrata pauSadheApavAsa vratanA aticAra che. A kAraNe vratanuM anuSThAna karanAra zrAvake aticArAthI khacatA thakA pauSadhe pavAsa vratanuM samyak prakAre pAlana karavu joIe. tA15 tAniyukti--pahelA dvitIya zikSAvrata dezAvakAzikanA AnayanapratyeAga Adi pAMca aticAronI prarUpaNA karavAmAM AAvI che. have pauSadhrApavAsa nAmaka trIjA zikSAvratanA aticArAtuM kathana karIe chIe pauSadheApavAsanA pAMca aticAra che-(1) apratilekhita duSkRtilekhita zayyAsstaa24 (2) aprabhAbhita - duSprabhAnti zayyAsa stAra (3) apratiDe mita
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA ma.7 5. 51 pauSadhopavAsavra tasyAticArA: 381 khitoccAramastravaNabhUmiH 3 apamAjikha-duSpramAjivoccAramasravaNabhUmiH 4 poSa. dhopavAsa vratasya samyagamanupAlanazcatti 5 pnycaavicaaraaH| tatra-zavyAsaMstArakANAM na sarvathA pratilekhanaJca prathamaH 1 teSAM zayyAsaMstArakANAM na sarvathA pramA. jainam anyamanaskatyA pramArjanaM ca dvitIyaH 2 evamevoccAraNavaNabhUmau krameNa prakAradvaye tRtIya-caturthau 3-4 pravacanoktavidhyanusAreNa popadhopacAsavatasya samyaganupAlanA'bhAvaH, vratasamaye-AhArazarIrasatkAra maithunAdi vividhavyApArANAmanucintanazca paJcamaH 5 iti, tana-pratilekhanaM sacittA'cittamizra sthAvaratrasajantu zUnyatvena zampAdecakSuSA nirIkSaNa, pramArjanantu -rajoharaNAdinA sammAkhita zayyAsaMstAraka (2) apramArjita-duSpramArjita zayyAsaMstAraka (3) apratilekhita-duSpratilekhita-uccAraprastrANabhUmi (4) apramArjitaduppamAjila-uccAramanavaNabhUmi aura (5) pauSatrata kA samyaka ananupAlana / (1) zamA aura saMbhAre kA larvathA hI pratilekhana na karanA athavA asAvadhAnI se pratilekhana karalA prathama aticAra hai / (2) zayyA aura saMstAraka kA bilakula pramArjana na karanA athavA anyamanaska bhAva se pramArjana karanA dUsarA aticAra hai / (3-4) halI prakAra uccAra bhUmi aura prastravaNabhUmi kA pratilekhana aura pradhAna na karanA thA samyaka prakAra se pratihekhana pramArjana na karanA tIsarA aura cauthA aticAra hai| (5) Agamokta vidhi ke anusAra pauSa dhavana kA samyaka prakAra se pAlana na karanA, yaha pauSadhavata kA pAMcoM aticAra hai| zayA aura hatAra nana thA sthAvara jIva to nahIM hai, yaha pratibhita-2 yA25bhUmi (4) maprabhAti-pramAnita-nyAra. prasapAsUmi mane (5) pauSadhavata sabhya bhananupAlana. (1) zayyA mana saMthArAnuM sarvathA ja pratalekhana na karavuM athavA asAvadhAnIthI pratilekhana karavuM prathama aticAra che. (2) zA ane saMstAzkanuM bilakula pramArjana na karavuM athavA anyamanaskabhAvathI pramArjana karavuM bIjo aticAra che. (3-4) AvI ja rIte ucArabhUmi ane prastravaNabhUminuM pratilekhana ane pramAjane na karavuM athavA samyapha prakArathI pratilekhana pramArjana na karavuM trIjA ane cothA aticAra che. (5) Agaekta vidhinA anusAra pauSadhavratanuM samyakaprakArathI pAlana na karavuM, e pauSadhavatane pAMcamo aticAra che. zayA ane saMthArAmAM trasa athavA sthAvara jIva te nathI e joI
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ 382 - - tattvArthasUtre janam , na patilekhirum apratilekhitam , evaM na pramArjitam-apamAjitam / evaM-gaupadhopavAsa vratadhAriNA'gAriNA'patyavekSita duSpratilekhita zayyAsaMstArAdi pazcAticAravarjanapUrvakameva pauSadhaM,pavAsavata pAkanIyam / uktaJcopAsakadazAne prathame. 'dhyayane 'pohocavAlAla samaNovAsa eNaM paMca adhyArA jANiyabA, na samAyariyacyA, taM jamA-appaDihiya duppaDilehiya mijjA saMdhAre, appamajjiya-duppamajjiyalijjA saMdhAre, appaDileTi-duppaDilehiya uccAra pAsavaNalUsI, apapasajjiya-duppamajjiya uccArapAsavaNa. bhUmI, polahovadAsarasa samma aNaNupAlaNayA' iti pauSadhopadAsasya zramaNopAsakena paJcAvicArA jJAtavyAH, na samAcaritavyAH, tadyathA-amatilekhita duSpatilekhitazayyAsaMstArakaH 1 apramArjitaduSpamAnitazayyAsaMstArakaH 2 apratichekhita duSmatilekhitoccArapatraNabhUmiH 3 apamArjitaduSpramArjitoccAramastravaNabhUmiH 4 pauSadhoSabAsasya samyagananupAlanatA iti // 51 // dekhanA pratilekhana kahalAtA hai| rajoharaNa Adi ke dvArA pUjanA pramAjala kahalAtA hai| pauSadhopacAsavAna ke dhAraka zrAvaka ko apratilekhita -duSpratilekhita zayyAsaMstAraka Adi pAMca aticAroM se bacate hue pauSadhopalAlavata kA pAlana karanA cAhie / upAsakadazAMga sUtra ke prathama adhyayana meM kahA hai-'pauSadhopavAsavata ke zramaNopAsaka ko pAMca aticAra jAnane cAhie kintu unakA AcaraNa nahIM karanA caahie| ce aticAra ye haiM-(1) apatilekhita-duSpratilekhita zayyAsaMstAra (2) apramArjina duSpramArjita zavyAsaMstAra (3) aprati lekhita-duSpatilekhita uccAra prastravaNabhUmi aura poSadhopacAsa kA samyak ananupAlana // 51 // levuM pratikhana kahevAya che. rajoharaNa vagerenI madadathI pUjavuM pramArjana kahevAya che. pauSadhepavAsa vratanA dhAraka zrAvake apratilekhita- duSpati lekhita zavyAsaMstAraka Adi pAMca aticArothI bacatA thakA pauSadhopavAsanatanuM pAlana karavuM joIe. upAsakadazAMgasUtranA prathama adhyayanamAM kahyuM che- aSApavAsa vratanA zramaNopAsake pAMca aticAra jANavA joIe paratuM marnu mAya2 32 naye nahIM mA atiyAra cha. (1) aprtivmit(pratilekhita zayyAsaMtAra (2) apramAjiMta-pramArjita zayyAsaMskAra (3) apratimata-pratibhita yA2praznapabhUmi bhane (5) pauSadhopavAsanu sabhya-ananupAlana. 11
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 1.52 dvAdazavatai nikSepaNAdi paJcAticArAH 383 mUlam-atihisaMvibhAgasta sacittaNiskhevaNAiyA paMcaaiyArA // 52 // chAyA-atithisaMvibhAgasya sacittanikSepaNAdikA paJcAticArAH / 52 // tatvArthadIpikA-pUrvasUtre-pauSadhopacAsa va tasyA'matilekhina-duSpanilekhita zayapAsaMstArAdikAH pazcAticArA pradarzitAH sampati dvAdazatrane dvAdazasya nikSepaNAdikAl pazcAticArAn prarUpayitumAha-'atihilaMvibhAgas' ityAdi___ atithisaMvibhAvasya-pUrvoktAntimazikSAvaH syA'tithisavibhASatratasya sacitanikSepaNAdikAH-sacittanikSepaNam 1 AdinA-sacittavidhAnam 2 kAlA. tikramaH 3 paravyapadezaH 4 mAtparyam / ityete paJcAticArA Atmano mAlinyApAdakA duSpariNativizepAH bhavanti / tatra-sacittanikSepaNaM tAvat adAnayuddhayA 'atihisaMvibhAgasta' ityAdi sUtrArtha-atithilaMdhisAgavana ke lacittanikSepa Adi pAMva aticAra haiM // 52 // ___tatvArthadIpikA-pUrva sUtra meM pauSadhopavAsavrata ke apratilekhitaduSpatilekhitazayyA saMstAraka Adi pAMca aticAroM kI prarUpaNA kI gaI, aba zrAvaka ke vArahavA~ atithi saMvibhAga ke pAMca aticAroM kI prarUpaNA karate haiM pUrvokta antima zikSAvrata atithisaMvibhAga ke sacitta nikSeSaNa Adi pAMca aticAra hai, ve ye haiM-(1) sacittanikSepaNa (2) sacittapidhAna (3) kAlAtikama (4) paravyapadeza aura (5) maarlyN| ye pAMca aticAra AtmA ke malIna banAnevAle duSpariNamana haiN| inakA artha isa prakAra hai 'atihisaMvibhAgasya sacittaNikkhevaNAiyA paca aiyArA' // 52 // sUtrArtha-atithisaMvibhAgavatanA sacittanikSepa vagere pAMca aticAra che. parA tavAthadIpikA-pUrvasUtramAM pauSadhopavAsa vratanA apratilekhita-prati lekhita zAsaMratAraka adi pAMca aticAronI prarUpaNa karavAmAM AvI have zrAvakanA bAramAM atithisaMvibhAga vratanA pAca aticAranI prarUpaNuM karIe chIe pUrvokta atima zikSAvrata atithisa vibhAga dvatanA sacitta nikSepaNa mAhi pAMya matiyAra che. te ! pramANe cha-(1) sayitta nikSepay (2) sathittapidhAna (3) sAtibha (4) 520yapaheza bhane (4) matsaya' mA pAMca aticAra AtmAne malIna banAvanArA duSpariNamana che tene artha A pramANe thAya che
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ 384 tattvArthamA sacitte kamalapatrAdau rikSepaNam azanAdInAM sthApanam , yahA-sacittasya dhAnyAdi pAnAde racittA hArAdau sthApanam , yadvA-hAlabuddhayA'cittasya sacittena sacitta syA'cittena vA sammelanas ? saciranikSepaNam / evas-sacinena panapatra-sacitta jalapAtrAdinA, athavA- 'cittelA'nAnAdinA sacittaharitAdeH pidhAnam AcchA. danam sacittapidhAna 2 evaM kAlAtikramaH sAdhomikSA kAlavyA'vikaraNam , athavA yogya kAle dAnAkSAyanAkaraNamityarthaH, sadhA-sAdhuH satkano'pi bhavetazanAryayo'pi na bhavet 3 eravyapadezaratu-azanAdau parayA''ropaNa, yathAparakriyamidamazAnAdikaM-na mam' ityAdi sAdhumamIpe bhApaNaM eravyapadezaH / (1) azAna Adi AdhAra ho na dene kI buddhi le citta kamalapatra Adi para rakhanA cittanikSepaNa / cAlavitta dhAnyapAna Adi ko acitta AhAra Adi para rakhanA athavA na dene kI bhAvanA se acitta ko sacitta ke sAtha yA citta vana acitta ke sAtha milA denA sacittanikSepaNa hai| (2) svacita kamalapatra yA jalapAna Adi se athavA macitta azana Adi se acita AhAra Adi ko DhaMka denA sacittapidhAna hai| (3) sAdhu ke bhikSA ke samaya kA ullaMghala shrnaa| sAdhu ko asamaya meM dAna dene kA upakrama karanA jilase sAdhu hA satkAra bhI ho jAya aura azanAdi bhI baca jAya / yaha kAlAtikA aticAra hai| (4) apane azana Adi ko parAyAM batalAnA, parandhapadeza ati. cAra hai, jaile sAdhu se kahanA ki yaha azana Adi merA nahIM hai, dUsare kA hai| (1) azana Adi AhArane nahIM ApavAnI buddhithI saceta kamaLapatra vagere para rAkhave sacitta nikSepaNa che athavA saceta dhAnyapAtra vagerene aceta AhAra vagere para rAkhavA athavA na ApavAnI bhAvanAthI acetane sacetanI sAthe athavA sacetana acetanI sAthe bheLavI devuM sacittanikSepaNa che. (2) saceta kamaLapatra athavA jaLapAtra vagerethI athavA saceta azana AdithI aceta AhAra vagerene DhAMkI devuM sacitta pidhAna che. (3) gocaramAM-sAdhunA samayanuM ullaMghana karavuM. sAdhune kasamaye dAna ApavAne upakrama kara ke jethI sAdhune satkAra paNa thaI jAya ane azanAdi paDjha bacI jAya A kAla tikama aticAra che. (4) pAtAnA mazana vagairene pAra 11.4, 520yapaheza matiyAra cha, jema ke sAdhune kahevuM ke A bhejana vagere mAruM nathI, bIjAnuM che.
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 llU.52 dvAdazavate nikSepaNAdi paJcAticArA: 385 yadvA-svayaM susthito-dAtuM zuddho'pi parasmai dAtuM kathanam , yathA-'ahaGkAryAntarasaMlagno'smi tvandehi' iti vyapadezaH paravyapadezaH 4 anyasya dAturguNA'sahanaM mAtsaryam 5 uttacopAlakadaza Gge mathamA'dhyayane-'tayANaMtaraM ca NaM ahAsaMvibhAgala lakSaNodhAlaeNaM paMca adhArA jANiyavyA, na samAyariyadhA, taM jahA-lacintanivakheSaNathA 1 cittapehaNathA 2 kAlAikame 3 parabdhapaeca 4 lacchatthiA 5 / / chAyA-tadanantaraM yathA saMvibhAgasya zramaNopAsakena paMcA'ticArA jJAtavyAH tadyathA-sacittanikSepaNatA- sacittavidhAlatA-kAlAtikamA-paravyapadezaH matsa. ritA iti // 52 // tatyArtha niyukti:--pUrva tAvat paJca Nuvrata-triguNavata-zikSApratatrayANAM yathAkramaM paJca-paJcA'ticArA pitAH, sammati-caturthasyA'tithisaMvibhAgavatarUpAntipazikSAvratastha lacittanikSepaNAdikAn pazcAvicArAn prarUpayitumAha (5) anya dAtA ke guNoM ko bahala na karanA mAlaya nAmaka aticApa hai| bhghaadd'l juj sb gughl ai kssaa laaaandh ko atithiladhizAgata ke pAMca aticAra jAnanA cAhie parantu unakA AcaraNa nahIM mAranA cAhie / ne pAMca aticAra isa prakAra hai-(1) sacittanikSepaNalA (2) rUcisapidhAnatA (3) kAlatikrama (4) paravyapadeza aura (6) pararUditA // 52 // ___ tatvArthaniyukti-pahale pAMca aNuvratoM ke, tIna guNannanoM ke tathA cAra meM se tIla zikSAtroM ke pAMca-pAMca aticAroM kA kathana kiyA jA cukA hai| atha cauthe zikSAprata atithisaMvibhAga ke sacittanikSepa Adi pAMca aticAroM kA prarUpaNa karate haiM (5) anya dAtAnA guNane sahana na karavA mAtsarya nAmaka aticAra che. upAsakadazAMga sUtranA prathama adhyayanamAM kahyuM che-zrama pAsake atithi. saMvibhAga vatanA pAMca aticAra jANavA jaIe A pAMca aticAra A pramANe cha-(1) sathita nikssept| (2) sathitta vidhAnatA (3) sAtima (4) 520yapaheza ma2 (5) matsarita'. // 52 // tavArthaniryukti-AnI pahelA, pAMca aNuvratinA, traNa guNavratanA tathA 4 cAramAMthI traNa zikSAtratAnA pAMca-pAMca aticAronuM kathana karavAmAM AvyuM che have cothA zikSAvrata atithi vibhAganA sacittanikSepa Adi pAMca aticAronuM prarUpaNa karIe chIe ta0 49
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtre 'atihisaMvibhAgasta' ityaadi| atithisaMvibhAgasya-pUrvoktasyA'tithi saMvibhAgavatasyA'ntima zikSAvavarUpasya sacittanikSepaNAdikA:-sacittanikSepaNam 1 AdinA-sacittapidhAnam 2 kAlAtikramaH 3 paravyapadezaH 4 mAtsaryam 5 cetyete paJcAticArA Atmano mAlinyApAdakA duppariNativizepA bhavanti / tatra sacittanikSepaNaM tAvat-azanapAnakhAdimaravAdiyarUpacaturvidhA''dvArasya sacitteSu kamaLakadalIpatrAdipu trIhiyaramodhUma zAlyAdi sasye pu nikSepaNam , adAnabuddhayA sthApanam , ityevaM sacittanikSepaNamA seyam 1 annAdika modanakhAdhAdi sacitte nikSiptaM sat zramaNAH khala na gRhanti ityato mayA deyamazanAdika mupasthApyate, kintu-sAdhako nA''dadata iti mama lAmo'yaM bhaviSyatIti jAnAtyasAvitibhAvaH / antima zikSAbata atithi vibhAga ke pAMca aticAra haiM-(1) sacinikSepaNa (2) lacittapidhAna (3) hAlAtikama (4) paravyapadeza aura (5) mAtsarya / ye pAMca aticAra AtmA meM balInatA utpanna karane vAle duSpariNamanarUpa haiN| inakA artha isa prakAra hai (1) sacittanikSepaNa-azana, pAna, khAdima aura svAdima rUpa cAroM prakAra ke AhAra ko kamala yA kele ke sacitta patte zrAdi ke Upara yA vrIhi, yava, gehUM, zAli Adi dhAnya ke Upara, na dene kI buddhi se, rakha denaa| ____anna Adi odana tathA khAdya Adi jo sacitta ke Upara rakkhA huA hotA hai, use sAdhu ahaNa nahIM karate, ataeva maiM to azanAdi unake samakSa upasthita karUMgA masara leMge nahIM, isase mujhe lAbha hI hogA, aisA jAnakara gRhastha sacittanikSepaNa kare to aticAra hotA hai| 1 atima zikSAtrata atithisaMvibhAganA pAMca aticAra che-(1) sacittaniksspaay (2) sacittavidhAna (3) tima (4) 520yapaheza mane (4) mAtsarya A pAMca aticAra AtmAmAM malInatA utpana karavAvALA duSparimana rUpa che. temane artha A pramANe thAya che (1)sathittaniyA-mazana, pAna, mAdha mane svAdha 35 Are prAranA AhArane kamaLa athavA keLanA saceta pAMdaDAM AdinI upara athavA cokhA, java, ghauM, DAMgara vagere dhAnyanI upara, na ApavAnI buddhithI rAkhI devA. (1) anna Adi cakhA (bhAta) tathA khAdya Adi je sacetanI upara rAkhelA hoya che, tene sAdhu grahaNa karatA nathI AthI huM te azanAdi temanI samakSa upasthita karIza paNa teo svIkAraze. nahIM, AthI mane to lAbha ja thaze, Ama jANIne gRha sacitanikSepaNa kare te aticAra lAge che.
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 sU. 52 dvAdazavate nikSepaNAdi paJcAticArAH 387 evaM-sacittavidhAnam, sacittena suraNakandapanapuSpAdinA'zanapAnAdi caturvidhAhArasya pidhAnam adAnavuddhayA''cchAdanam , sacittapidhAnam , azanAdikaM sacittenA''cchAditaM sat sAdhako na gRhNantIti buddhayA sacittena sthagayatIti bhAvaH 2 kAlAtikramastu-zramaNAnAmucitAM bhikSAvelAmatikramya ullaMghya bhojanam , yadvA-sAdhUnAM bhikSArtha mAgamanakAlAt mAgena bhojanam-kAlAtikamaH ucyate / sa cA'yaM kAlAtikramo bhikSAgrahItuH zramaNasyA'pItikArako bhavati-adAnazceti bhAvaH 3 paravyapadezastu-caturtha-SaSThA'STama bhaktAdi pauSadhopavAsatapAraNAvelAyAM bhikSArtha samAgataM spaSTatayA'nAdikaM pazyantamapi zramaNaM prati parasyedamannAdikaM vartatena mameti, tasmAt-na dAtumarhAmi-ityevamaparamArthataH kathanaM paravyapadezaH, paramArtha (2) sacittapidhAna-lacitta sUraNa kanda, patra, puSpa Adi se azana pAna Adi cAra prasAra ke AhAra ko DhaMka denA arthAt sAdhu ko na dene kI bhAvanA se AcchAdita kara denA sacittapidhAna aticAra hai| kyoM ki sacitta vastu se AcchAdita AhAra ko sAdhu grahaNa nahIM karate haiN| (3) kAlAtikala-sAdhuoM ke bhikSAkAla ko TAla kara bhojana kara lenA, vA yadyapi sAdhu kA bhikSA kAla dina kA hI hai, ataH dAna na dene kI icchA se rAtri bhojana karanA ityAdi yaha kAlAtikrama bhikSA grahaNa karane vAle zramaNa ke lie aprItikara hotA hai aura isase dAna kA abhAva bhI hotA hai| (4) paravyapadeza-upavAsa, velA, telA Adi kI tapasyA karane vAle yA nitya bhojI zramaNa ke bhikSArtha upasthita hone para sAmane | (2) sacittapidhAna-saceta sUraNakadamULa, patra, puSpa AdithI azanapAna Adi cAra prakAranA AhArane DhAMkI deva arthAt sAdhune na vahorAvavAnI bhAvanAthI DhAMkI devuM sacittapidhAna aticAra che kAraNa ke saceta vastuthI AcchAdita AhArano sAdhu grahaNa karatA nathI. tima-sAdhusanA lakSAne TaNIna, arthAta sAdhanA bhikSAkALa divasane ja hoya AthI dAna na ApavAnI IcchAthI rAtribhejana karavuM vagere-A kAlAsikama bhikSA grahaNa karanArA zramaNa mATe aprItikara hoya che ane AthI dAnane abhAva paNa thAya che. (4) paravyapadeza-upavAsa, chaThuM adama vagerenI tapasyA karanArA athavA nitya bhajana lenAra zramaNanuM bhikSAthe upasthita thavA para najara sAme
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - tattvArthasUtra vastu-vadIyayeva tadannAdikaM vartate, yahA-parasya-anyajanasyedamannAdikaM vartate iti tatra taM gatvA yUyaM mikSadhvam ityevaM paravyapadezaH 4 / evam-gAtsarya tAvatmatsaratA, yaH zrAvako bhikSAdikaM zramaNena mikSitaH san krudhapati anAdaraM vA karoti, yAcito'pi na dadAti sa matsara ucyate, tasya bhAvo mAtsaryam, paraguNo. ska'sahiSNutvavA, mAtsaryam / yahA-sa khalu dramako dattavAn kimahaM tato'pi nyUno'smItyevaM mAtsaryAt-dAne mAtsarya epadizyate, athavA-RpAya kalupitena cittena zramaNebhyo dadataH zrAvasya mAtsaryamucyate 5 tathAcaite paJcA'tithisaMviAgasyA'ticArA bhavanti / uktaJcopAsakadazAGge prathame'dhyayane-'ahA saMvi. bhAgasla paMca azyArA jANiyavyA, na samAcariyacyA, taM jahA-sacittanikkhevaNayA, sacittapehaNayA, kAlAkAmadANe, povaese macchAriyA' spaSTa dikhalAI dene vAle anna-pAna Adi AhAra ke viSaya meM aisA kahanA ki-'yaha anna-pAna parAyA hai, merA nahIM hai, ataeva dene ke liye meM asamartha hUM jaba ki vaha AhAra vAstava meM usI gRhastha kA ho, dUsare kA na ho| (5) mAtsarya zramaNa dvArA bhikSA kI yAcanA karane para jo zrAvaka kruddha ho jAtA hai, zramaNa kA anAdara karatA hai athavA yAcanA karane para bhI detA nahIM hai, vaha bhaslara kahalAtA hai / sattara kA bhAva mAtsarya hai| athavA dUsare ke guNa ko sahana na karatA mAtsarya hai / athavA usa daridra ne dAna diyA hai to kyA meM ulale bhI gayA bItA hUM, isa prakAra ke mAralayaM bhAva se dAna denA bhI mArahArya kahalAtA hai / athavA kaSAya se kaluSita citta se zramaNoM ko dAna denA bAhaya hai| ___ye pAMca atithisaMvibhAgavata ke aticAra haiN| upAsakadazAMga 5Na dekhAtAM annapANI Adi AhAranA viSayamAM A pramANe kahevuM ke-"A "mAnA4-5, lati che, bhaa2| nathI ko mApA mATe hudAyAra chu| A paravyapadeza nAmaka aticAra che. hakIkatamAM te te AhAra InkAra karanAra pilA gRhasthane ja che, bIjAno nathI. - (5) mAtsarya-zramaNa dvArA bhikSAnI yAcanA karavAmAM Ave tyAre je zrAvaka gusse thaI jAya che, zramaNane anAdara kare che athavA yAcanA karavA chatAM paNa ApatA nathI te matsara kahevAya che. matsarano bhAva mAtsarya che athavA bIjAnA guNo sahana na karavA mAtsarya che athavA pelA draridra dAna ApyuM che te zuM huM tenAthI utaratI kakSAne zuM ? e prakAranA mAtsarya bhAvathI dAna ApavuM paNa mAtsarya kahevAya che athavA kaSAyathI kaluSita cittathI zramaNane dAna ApavuM mAtsarya che. A pAMca atithisaMvibhAga vratanA aticAra che. upAsadazAMgasUtranA
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIko a.7 khu.53 sAraNAntika saMlekhanAyA paJcAticArA: 389 iti / yathA saMvibhAgasya paJcA'ticArA jJAtavyAH, na samAcaritavyAH, tadyathAsacittanikSepaNam 1 sacittapidhAnam 2 kAlatikrapadAnam 3 paravyapadezaH 4 matsaratA 5 iti // 52 // mUlam-sAraNaMtiya laMlehaNAjolaNAe ihalogAsaMsappaogAiyA paMca aiyArA // 53 // chAyA-mAraNAntikasaMlekhanAyA joSaNA ihalokA''zaMsA prayogAdikAH pazcAticArAH // 53 // tattvArthadIpikA-pUrvastre'tithisaMvibhAgavatarUpasyA- 'ntimazikSAvratasya dvAdazasu dvAdazasya sacittanikSepaNAdikAH pazcAticAgaH gharUpitA, dvAdazavata pAlanAnantara-mAsannamaraNaM sambhAvya yathA'vasara zrAvakai saMlekhanA'vazyaM kartavyA sUtra ke prathama adhyayana meM kahA hai-pathAlavilAgavata ke pAMca aticAra jAnanA cAhie magara unakA AcaraNa nahIM karanA caahie| ve aticAra yoM haiM-(1) cittanikSepaNatA (2) khacittapidhAnatA (3) kAlAtikramaH dAna (4) paravyapadeza aura (5) matsaratA // 52 / / 'mAraNatiya laMhaNA' ityaadi| mAraNAntikAlakhanA joSaNA ke ihalokAzaMsA prayoga Adi pAMca aticAra haiM // 53 // ____ tatvArthadIpikA--pUrvasUtra meM antima zikSAvata, bAraha vratoM meM bAraha veM atithisaMvilA ke vittanikSeraNa Adi pAMca aticAroM kA prarUpaNa kiyA gayA hai| bAraha vratoM kA pAlana karate hue zrAdhaka ko jaba apanA bharaNa sannikaTa pratIta ho taba acAra Ane para saMle. khanA avazya karanA cAhie / laMlekhanA kA Azaya hai-kaSAya aura prathama adhyayanamAM kahyuM che-atithisaMvibhAga vatanA pAMca aticAra jANavA joIe paraMtu temanuM AcaraNa karavuM joIe nahIM. A aticAra A che- (1) sathittanipata (2) sathittapidhAnatA (3) atimahAna (4) 12vyapadeza ane matsaratA. parA 'mAraNAMtiya saMlehaNAjokhaNAe' tyA sUtrArtha-mArAntikasaMlekhanAjaSaNAnA IhalakAzaMsAprayoga Adi pAMca aticAra che. palA tatvArthadIpikA-pUrvasUtramAM antima zikSAvata, bAra vatemAM bAramA atithisaMvibhAganA sacittanikSepaNa Adi pAMca aticAronuM prarUpaNa karavAmAM AvyuM che. bAravratanuM pAlana karatA thakA zrAvakane jyAre pitAnuM maraNa samIpa che tevI khAtrI thAya tyAre avasara AvavA para saMlekhanA avazya karavI joIe,
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ 390 tattvArthasUtre sA ca saMlekhanA kayAyakAyakazI.raNam, tato'syA mAraNAntikasaMlekhanAyA jIvitAzaMpAdikAn paJcA'ticArAn prarUpayitumAha-'mAraNaMtiyasaMlehaNA jolaNAe' ityaadi| mAraNAntikasaMlekhanAjopaNAyAH pUrvoktasvarUpAyAH saMyama-tapobhyAM kAyakapAyakRzIkaraNalakSaNAyA rahalokAzaMsApayogAdikAHihalokAzaMsAyogaH 1 AdinA-paralokAzaMsAyogaH2 jIvitAzaMsApayogaH3 maraNAzaMsAprayogaH 4 kAma bhogAzaMsAprayogaH 5 tatra-saMstAragrahaNottaram-ihalokemanuSyaloke AzaMsAmayogaH, 'mRtvA cakravatI vA-rAjA bA-tanmantrI vA bhUyAla mityAdikarUpAmilApakaraNam 1 evaM-paralokA''zaMsAprayogaH 'devobhUyAsaM' ityAdirUpAmilApakaraNam 2 sammAnAdi lobhena jIvitasya-mANadhAraNa kAya ko kRza karanA / ataeca isa mAraNAntika saMlekhanA ke jIvitA zaMsA Adi pAMca aticAroM kA prarUpaNa karate haiM jilazA svarUpa pahale kahA jA cukA hai aura tapa evaM saMyama ke dvArA kAya tathA kaSAya ko kRza (durbala) karanA jisakA lakSaNa hai, usa mAraNAmika saMlekhanA joSaNA ke pAMca AticAra hai / ve isa prakAra -(1) ihalokAzaMlA prayoga (2) paralokAzaMsAprayoga (3) jIvitA. zaMsAprayoga (4) maraNAzaMlAprayoga aura (5) kaambhogaashNmaapryog| inakA svarUpa nimnalikhita hai (1) ihalozAzaMmAprayoga-saMthArA grahaNa karane ke pazcAt isa loka saMbaMdhI icchA karanA, jaile-marane ke anantara maiM cakravartI, rAjA yA usakA maMtrI bana jAUM, isa prakAra kI abhilASA krnaa| (2) paralokAzaMsAprayoga-mRtyu ke pazcAt indra yA deva hone saMlekhanAno Azaya che-kaSAya tathA kAyAne pAtaLA paDavA AthI A mAraNAnirAlekhanAnA jIvItAsA Adi pAMca aticAronuM prarUpaNa karIe chIe jenuM svarUpa pahelA kahevAmAM AvI gayuM che ane tapa tathA saMyama dvArA kAyA tathA kaSAyane pAtaLA pADavA jenuM lakSaNa che te mArAntikasaMlekhanA jeSaNAnA pAMca aticAre A pramANe che-(1) IhalekArazaMsApraga (2) 524 sAprayoga (3) vitAsAyAsa ane. (5) mAmAza - prAga temanuM svarUpa A pramANe che (1) IhalekazaMsApraga-sathAre dhAraNa karyA bAda A leka vize IcchA karavI jema ke-maraNa pachI huM cakravattA, rAjA athavA tene maMtrI banI jauM, e jAtanI abhilASA karavI. (2) parakAzaMsApraga-mRtyu bAda Indra athavA deva thavAnI
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 s. 53 mAraNAntika saMlekhanAthApaJcaticArA: 391 syA-''zaMsApayoga:-abhila pakaraNaM jIvitA''zasApayogaH 3 varkazakSetrAdinivAsamayukta kSudAghue itatayA sammAnAyabhAvena-dA'ha niye' ityAdirUpaM maraNasyA'milApakaraNaM maraNAzaMsAprayogaH 4 kAmo-zabdarUpe, bhogA:- gandharasasparzA strA''zaMsAprayoga:-abhilApakaraNaM kAmabhogA''zaMsApayogaH, ruciraspRhayAlatetyarthaH 5 / 53 // __tatvArthaniyukti:--pUrva tAvadanukrameNa paJcANuna tAnAM trANAM guNa banAnAM caturNA zikSAvatAnAJca paJca-eJcAticArAH 6rU patAH, saspati-mAraNAntika salekhanA jopaNAyAH paJcAticArAn prarUparitumAha-raNatiya saMdehaNA kI abhilASA krnaa| (3) jIvitAzaMlAprayoga--Adara-sanmAna, akti Adi ke lobha se jIvita rahane kI icchA krnaa| (4) maraNAzaMsAprayoga-Thora bhUmi meM nivAsa karane se, bhUkha Adi kI pIDA ke kAraNa yA lanmAna Adi na hone ke kAraNa 'maiM kAna bhara laabh' sndhaah lkssii jaanaa hlaa| | (6) jbaallaamhaabhaassiighaa--ddhaanyj thaan hy' jiih khaa bhoga arthAt gaMdha, rasa aura rUparza kI sAdhanA karanA kAma bhogAzalA prayoga nAmaka aticAra hai // 53 // tattvArthaniyukti-- ilale pahale pAMca aNuvratoM ke, tIna guNA vratoM ke aura cAra zikSa vratoM ke pAMca pAMca aticAroM kA prarUpaNa kiyA abhilASA karavI (3) pitAzapraya11-24:42-sanmAna, sahita hinA solathA jIvatA rahevAnI irachA karavI. (4) bharaNAzasAprayoga-16sayaDI 4mIna 52 nivAsa-42vAthI, sUpa vagerenI pIDAnA kAraNe athavA mAna-sanmAna na maLavAthI "huM kayAre mArI jAuM e prakAre raNanI kAmanA karavI. (5) kAmagAzaMsAprayAga-kAma arthAta zabda ane rUpa tathA bhoga arthAt gaMdha, rasa ane sparzanI kAmanA karavI kAbhe gAzaMsApraga nAmaka aticAra che pApavA tatvArthaniyukita-a nI pahelA paMca aNuvratonA, traNa guNa tenA ane cAra zikSAtratonAM pAMca-pAMca aticAranuM prarUpaNa karavAmAM AvyuM che have
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ Terra 392 joTaNAe ihalogA saMpaogAicA paMca adhyArA' iti / mAraNAntika saMlekhanAyAH saMyama - tapazcaryAdinA kAyakapAya kuzIkaraNalakSaNamAraNAnvika saMlekhanA joSaNAyA ihalokAzaMsAprayogAdikA. - ihalokAzaMsAprayogaH 1 AdinAparalokAzaMsAprayogaH 2 jIvitAzaMsAprayogaH 3 maraNAzaMsAyogaH 4 kAmabhogAzaMsAprayogaH 5 rAtra tAvat - saMsvAragrahaNottaram ihaloke - manuSyaloke bhaviSyajja nmani - AzaMsAprayogaH, 'mRtvA cakravartI vA - rAjA vA tanmantrI vA bhUyAsa' mityAdirUpAbhilApakaraNam 1 evaM- paralokAsAmayogaH 'devobhRyAlam' ityAgayA hai, aba mAraNAntika saMlekhanA - joSaNA ke pAMca aticAroM kI prarUpaNA karate haiM tapa aura saMyama ke dvArA kAra evaM kaSAya ko kurA karanA jisa kA lakSaNa hai, usa dhAraNAntika saMlekhanA joSaNA ke isa lophAzaMsA prayoga Adi pAMca aticAra ye haiM- (1) ihalokAzaMsAprayoga (2) para lokazaMsAprayoga (3) jIvitAzaMsAprayoga (4) naraNAzaMsAprayoga aura (5) kAmabhogAlA yoga / inakA svarUpa isa prakAra hai (1) saMbhAra grahaNa karane ke pazcAt, AgAmI janma meM manuSyaloka saMbaMdhI abhilASA karanA, jese meM cakravartI yA rAjA yA rAjamaMtrI ho jAUM, hatyAdi / yaha lokAzaMhAprayoga hai / (2) hI prakAra meM indra thA deva ho jAUM, aisI kAmanA karanA paralokAzaMkhAprayoga hai / A mAraNAntika sa'lekhanA joSaNanA pAMca aticAronI prarUpaNA karIe chIe. tapa ane suyama dvArA kAyA tathA kaSAcene pAtaLA pADavA jevu lakSaNa che, te mAraNAntikasa lekhanA joSaNAnA IhaleAkAza'sAprayoga Adi pAMca atiyAra che, yA pramANe - ( 1 ) lomaza sA prayoga ( 2 ) paraso azaM sAprayoga (3) bitAza sAprayeoga ( 4 ) bharaNAzaMsAprayoga bhane (4) amleogaashNsaaprayAga temanuM svarUpa A pramANe che (1) sa`thArA dhAraNa karyAM khAda, AvatA janmamAM anuSyaleAka saMbadhI abhilASA karavI jema ke--hu. cakravartI rAjA athavA rAjamaMtrI thaI jAuM, vagere A haleAkAza sAprayega che. (2) evI ja rIte huM indra athavA deva thaI jAuM evI kAmanA karavI paraleAkAza sAprayANa che. (3) saMthArA daramyAna mArI pUjA tathA mahimA ghaNA vadhI rahyo che AthI mArA sathAre lAMbA samaya sudhI khe-thAya tA sArU e rIte sArAmAM vadhAre jIvavAnI IcchA pharavI jIvitAza sApravega che.
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7sU.53 mAraNAntika saMlekhanAyA paJcAticArA: 393 dirUpAmilApakaraNam 2 jIvitAzaMsAprayogazca-saMstArake madIyamahimA pUjA asImarUpeNa bhavati / ato adIyasaMstAramA dIrghasamayaM yAvat pracaleta tu varam / amunA prakAreNa saMskAra ke adhikajIvanecchAkaraNaM jIvitAzaMsAprayogaH / evaMvidha jIvitAzaMsA viparItA khalu maraNAzaMsA'baseyA-tathAhi-nahi tathAvidha patipannA'nazanaM khAM kazcidveSayati, na vA-kazcit pUjate mAra, nA'pyAdriyate, no vA. kazcit zlAghate' ityevaM bhAvanayA tasya cetasi pariNAmo jAyate 'yadiha jhaTitye'haM mriyeya pApakarSatirUpA maraNAzaMlA dodhAH 3 karkazakSetrAdi nivAsaprayukta kSudAdhupahatatayA sammAnAyabhAvena 'kadAhaM niveza ityAdirUpaM maraNasyAbhilASakaraNaM-saraNAzaMsApayogaH 4 kAlo zabdarUpe, bhogA:-gandharasasparzI statrAzaMsA saMthAre rIhilA pUjA khUsa ho rahI hai| isaliye merA saMthArA lambe samaya taka cale to acchA hai, isa prakAra thAre meM adhika jInesI icchA karanA jIvitAzaMzA prayoga hai| (4) jIvitAzaMlaprayoga le viparIta maraNAzaMsAmayoga samajhanA cAhie / yathA-maiMne AjIpana anazana aMgIkAra kara liyA hai phira bhI koI mujhe pUchattA nahIM hai, koI merI pUjA nahIM karatA, koI Adara nahIM karatA, koI prazaMsA nahIM karatA, hA prakAra kI bhAvanA se citta meM aisA vicAra utpanna holA ki-'maiM zIghra hI mara jAUM to acchA !' yaha maraNAzaMsAprayoga hai / isI prakAra karkaza bhUbhAga meM nivAsa karane ke kAraNa sapTa ho yA kSudhA Adi vedanA pIDita kara rahI ho, rogajanita kaSTa ho tava 'hAtha, maiM kaba mara jAU zIghra ghara jAUM to acchA isa prakAra socanA bhI maraNAzaMsAprayoga hai| (5) zrotra aura cakSu indriyoM ke viSaya arthAt zabda aura rUpa (8) jIvitAsaMsApragathI viparIta maraNazaMsAprayAga samajo jema ke meM AjIvana anazana aMgIkAra karI lIdhuM che te paNa koI mAro bhAva pUchatA nathI, ke mArI pUjA karatuM nathI, kaMI Adara karatuM nathI, kaMI tenA vakhANa karatA nathI A jAtanI bhAvanAthI cittamAM e vicAra uda. bhave ke "huM vaheluM marI jAuM te sArUM" A maraNazaMsAprayoga che. evI ja rIte karkaza jamIna para rahevAnA kAraNe kaSTa thAya athavA sudhA AdinI vedanA duHkha ApI rahI hoya, regajanita kaSTa thAya tevA saMjogomAM, hAya hAya ! kayAre mArI jAuM, jaladIthI marI jAuM te sArUM? A rIte vicAra e paNa maraNazaMsAprayoga che. (5) zretra ane kSu IndriyonA viSaya arthAt zabda ane rUpa kAma ta0 50
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthasUtre 194 yogo 'bhilApakaraNa kAmabhogAzaMsAmayogaH, ruciraviSayaspRhayAlutetyarthaH 5 ityete pazvajIvitAzaMsAdayo mAraNAntikasaMlekhanA joSaNAyA aticArA bodhyAH / evaJca paJcANutrateSu triguNatrateSu catuHzikSAvadeSu mAraNAntikasaM lekhanAjopaNAsu ca sarva sammilitrayodazavrateSu pratyekaM paJca paJcAticAraiH paJcapaSTiravicArAH pUrvoktarItyA marUpitAH, te ca sarve'ticArAH sarvathA'NuvratazIlatratadhAribhiH parihartavyAH / yadyapi samyaktvasyA'pyavicAra paJcakasya sadbhAvena saptati saMkhyakAH sarve'ticArA bhavanti na tu paJcapaSTi saMkhyakA eva - tathApi - mULaprAsAda pITha racanAvat samyaktvatam aNuvratAdInAmAdhAro vartate tasmAttasyA''dhAratvAdUvratazIleSu na tadaticAragrahaNaM bhavati / evaJca - uktarItyA bahupAyadarzanAtkAma kahalAte haiM aura sparzana, dakhanA tathA ghrANa indriyoM ke viSaya arthAt gaMdha, rasa aura sparza bhoga kahalAte haiM / ina kAma aura bhoga kI icchA karanA kAmabhogAzaMsAprayoga hai| tAtparya yaha hai ki manojJa viSayoM kI kAmanA karanA kAmabhogAzaMsAprayoga hai / isa prakAra pAMca aNuvratoM ke, tIna guNavatoM ke cAra zikSAvratoM ke tathA mAraNAntikasaMlekhanAjopanA ke, saba milakara teraha vratoM ke pAMca-pAMca aticAra hone se 135 = 35 aticAra hue| ina saba kA prarUpaNa kiyA jA cukaa| ina saba kA aNuvratadhArI evaM sapta zIladhArI Avaka ko parihAra karanA cAhie / yadyapi samyaktva ke bhI pA~ca aticAra haiM, isa kAraNa aticAroM kI saMkhyA paiMsaTha nahIM sattara hotI hai, tathApi samyaktva, mahala kI nIMva kI taraha va vratoM kA AdhAra | ataeva vratoM ke aticAroM ke sAtha usake aticAroM kI gaNanA kahevAya che ane spana, rasanA (jIbha) tathA ghrANu indriyeAnA viSaya arthAt adha, rasa ane spa bhega kahevAya che. A kAma ane leganI icchA karavI kAmalegAza sApracALa che. tAtya e che ke maneAjJa viSayeAnI kAmanA karavI kAmaNeAgAza'sAprayoga che. A rIte pAMca aNuvratAnA traNa guNutAnA, cAra zikSAtratAnA tathA mAraNAntikasa'lekhanA joSaNAnA,? badhAM maLIIne tera tratAnA pAMca-pAMca aticAra DhAvAthI 1345=95 aticAra thayA A khAtuM prarUpaNa karavAmAM Avyu A madhAnA aNuvratadhArI ane saptazIladhArI zrAvake tyAga karavA joI e. jo ke samyakUttvanAM paNa pAMca aticAra che AthI aticArAnI sakhyA pAMsaTha nahIM sIttera thAya che, te paNu samyakRttva, mahelanA pAyAnI jema khadhA tene AdhAra che. AthI tenA aticArAnI sAthe tenA aticArAnI
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ . dIpikA-niyukti TIkA a.7 sU.55 paJcamahAvratanirUpaNam eteSu samyaktyavatamIlavyatikramasthAneSu paJcaSaSTayavicArasthAneSu vratazIlaiH zrAvakai pramAdo na kartavyaH, apitu apramAdo nyAyyaH // 53 // mUlam-eliM vippajahaNAo vayasuddhI // 54 // chAyA-eteSAM vipahANAvratazuddhiH // 54 // mUlam-pANAivAyAihitolabao veramaNaM paMca mhtvyaa|55|| chAyA-prANAtipAtAdibhyaH sarvato viramaNaM paJcamahAvatAni // 55 // tattvArthadIpikA-tadeva muktAnyagAriNo dvAdazavatAni sAvicArANi aticAravarjanAd vratazuddhirityapyuktam, sampati-pUrva yaduktaM-'labdho mahaM' sarvatomahanahIM kI gaI hai| isa prakAra aneka prakAra kI hAniyAM hone se samyaktva ke tathA vratoM aura zIloM ke paiMsaTha aticAroM ke viSaya meM zrAvakoM ko pramAda nahIM karanA cAhie, balki apramAda hI nyAyasaMgata hai / / 53 // 'eesi vippajahaNAo' ityAdi / sUtrArtha-ina pUrvokta aticAroM kA syAga karane se vrata kI zuddhi hotI hai // 54 // 'pANAivAyAihito' ityAdi / . sUtrArtha-prANAtipAta Adi se sarvathA virata honA pAMca mahAvrata haiN||55|| tattvArthadIpikA- isa prakAra gRhasthya ke bAraha vratoM kA aticAra - kathana kiyA gayA aura yaha bhI batalA diyA gayA ki alibAroM kA gaNatarI karavAmAM AvI nathI. A rIte aneka prakAranI kSatio hovAthI Tii samyakttavanA tathA vrata ane zIlAnA pAMsaTha aticArenA viSayamAM zrAvake pramAda kare joIe nahI, balika apramAda ja nyAyasaMgata che. pattA 'eesiM vippajahaNAo vayasuddhI' tyAdi sUtrArtha-A pUrvokta aticArone tyAga karavAthI vratanI zuddhi thAya che. 54 'pANAivAyAihito savvao vairamaNaM' tyAdi sUtrArtha-prANAtipAda AdithI sarvathA virata thavuM pAMca mahAbata che. paNa tavAthadIpikA-A rIte grahasthanA bAra vratanuM aticAra sahita jana karavAmAM AvyuM ane e paNa batAvI devAmAM AvyuM ke aticArone - 4 - 31
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtre diti, sarvato yatra viratirbhavati-tAni mahAvatAni kathyante' ityatra paJcamahAtratAni padayante-'pANAivAyAihito' ityAdi / mANAtipAtAdibhyaH sarvato viramaNaM mahAvratAni, tAni paJca, mANAtipAtaH 1 Adizabdena-mRpAvAdA 2 'dattAdAnA3 'brahmacarya 4 parigrahANAM 5 grahaNaM bhavati tebhyaH sarvato viramaNaM mahAvatAniucyante / tAni paJca, tatra-mANAtipAtaH mANivadhaH, mRpAvAdo'satyabhASaNam , adattAdAnaM-steyam , abrahmacarya maithunam , parigraho mUrchA, etebhyaH sarvataH sarvaprakAreNa trikaraNa-triyogaviramaNaM-viratinivRttiriti bhAvaH // 55 // tatvArthaniyukti:--pUrva dvAdazavatAni sAticArANi pradarzivAni, dvAdaza pratIca tadanantaraM paJca mahAvratIbhaktui mahatIti tatmastAvAt-mokSahetubhUtAni tyAga karane se hI vrata kI zuddhi hotI hai / aba pahale jo kahA thA'savao mahaM' arthAt hilA Adi kA pUrNa rUpeNa jo tyAga kiyA jAtA hai use mahAvata kahate haiM, to aba mahAnatoM kA kathana kiyA jAtA hai mANAtipAta Adi se pUrNa rUpa se nivRtta honA mahAvata haiM / mahAvrata pAMca haiM-(1) prANAtipAta (2) mRSAvAda (3) adattAdAna (4) abrahmacarya aura (5) parigrahase sarvathA virala honA / prANAtipAta kA artha prANI kI hiMsA, vRSAyAda kA artha maithuna aura parigraha kA artha mUrchA hai / inase sarvathA arthAt tIna karaNa aura tIna yoga se virata honA mahAvrata kahalAtA hai // 55 // ____ tatvArthaniyukti-ila pUrva aticAroM svahita bAraha vratoM kA nirUpaNa kiyA gayA / bArahavatoM kA dhAraka zrAvaka bhI bAda meM mahA tyAga karavAthI ja vratanI zuddhi thAya che. have pahelA je kahyuM hatuM- 'savva o mahaM' arthAt hisA mAhina pU 35thI 2 yA 42vAmA mAve che tene mahAvrata kahe che jethI have mahAvratanuM kathana karavAmAM Ave che prANAtipAta AdithI pUrNa rUpathI nivRtta thaI javuM mahAvrata che. mahAbata pAya cha-(1) prAtipAta (2) bhRSAvAra (3) mahattAhAna (4) abrahmacarya ane (5) parigrahathI sarvathA virata thavuM. prANAtipAtane artha prANanI hiMsA mRSAvAdane artha asatya bhASaNa, adattAdAnano artha cerI, abrahmacaryane artha mithuna ane parigrahane artha mUchI che. A badhAMthI sarvathA arthAt traNa karaNa ane traNa vegathI virata thavuM mahAvrata kahevAya che.papa taravAthaniyukita-AnI agAu aticAre sahita bAra vratanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM. bAravratane dhAraka zrAvaka paNa pAchaLathI mahAvratI
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 sU. 55 paJcamahAvratanirUpaNam paJca mahAvratAnyAha-'pANAivAyAihito savvaoveramaNa mahandhayA, te paMca' iti / prANAtipAta: 1 Adizabdena-mRpAvAdA 2 'dattAdAnA 3 'brahmacarya 4 parigrahAH 5 gRhyante, tebhyaH sarvata:-sarvA zena dravya-kSetra-kAla-bhAvena trikaraNe striyogaiH sarvathA virati-nivRttiH paJca mahAvratAnyucyante / tatra-prANAtipAtaH kaSAyAdi pramAdapariNAma pariNatenA-''tmanA karmA manovAkAyAdirUpayogavyApArAt karaNakAraNA'numodana rUpa kAyavyApAreNa dravya-bhAvabhedena dvividhena mANimANavyaparopaNarUpaH 1 mRSAbAdastAvat-asatyabhASaNam anRtavacanam-alIkAbhibhASaNam 2 adalAdAnazca adattasya sva-svatvanivRti pUrvaka mavitIrNasyA vratI ho sakatA hai, ila laMbaMdha se mokSa ke kAraNabhUma pAMca mahAvratoM kA kathana kiyA jAtA hai prANAtipAta, sRSAvAda, adattAdAna, abrahmacarya aura parigraha se sarvAza se-dravya, kSetra, kAla, bhAva le, tInoM karaNoM aura tInoM yogoM se lathA nivRtta honA bahAvana haiN| ____ kaSAya Adi pramAda rUpa pariNAmba se yukta kartA AtmA ke dvArA, mana vacana aura kApA Adi yoga ke vyApAra le, dravya evaM bhAva donoM prakAra se karaNa (svayaM karanA), kAraNa (karavAnA) aura anumodana rUpa kApavyApAra se prANI ke prANoM kA vyaparopaNa karanA prANAlipAta hai| asatya bhASaNa karanA, anRta bacana bolalA, aloka bhASaNa karanA mRSAvAda kahalAtA hai / datta kA artha hai svAmI kA apane svastha ko haTA lenA / jo danta na ho vaha adatta kahalAtA hai / usa adatta ko thaI zake che A saMbaMdhathI ekSanA kAraNabhUta pAMca mahAvratanuM kathana 42vAmA bhAva cha prANAtipAta, mRSAvAda, adattAdAna, abrahmacarya ane parigrahathI sarvAze-dravya, kSetra, kALa, bhAvathI, traNe karaNa ane traNe yogethI sarvathA nivRtta tha mahAbata che. kaSAya Adi pramAdarUpa pariNAmathI yukta kartA AtmAdvAra, mana vacana ane kAyA vagere emanA vyApArathI dravya ane bhAva baMne prakAranA karaNa (jAte karavuM), kAraNa (karAvavuM) ane anumodana rUpa kAyavyApArathI prANInAM prANonI hiMsA karavI prANAtipAta che. asatya bhASaNa karavuM, amRta (ja) vacana bolavuM, alIka bhASaNa karavuM mRSAvAda kahevAya che. dattane artha thAya che mAlikanuM-potAnuM Adadhapatya jatuM karavuM. je datta na hoya te adatta kahevAya che. te adattane grahaNa karavuM adattAdAna kahevAya che. strIsaMga
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArtha sthitika tapastAvat-sthAna kAyotsargaH tena-kAyotsargeNa sarvadA sthitiryasya sa sthAnasthitikaH ucyate, tadrUpaM tapaH sthAnasthitika tapo bhavati, dharmadharmiNorabheda vivakSaNAt 1 utkuTukAsAnaka taparatu-sUma-asaMlagnaputena baddhAJjalipuTena bhUmo caraNamAropyo-pavezanam utkuTuka mucyate tadAsanamasyAstIti uskuTukA''sanika ucyate, tadrUpaM tapa utkuTu kAsanika tapo bhavati 2 pratimA sthAyitapastu-patimA:mAsikyAdi dvAdazAbhigrahavizeSAH ucyante tAbhirmAsikyAdi pratimAbhistaSThati tacchIla pratimAsthAyI vyapadizyate tadrUpaMtapaH pratimAsthAyi tapo bhavati3 vIrAsa nika tapatu-siMhAsanopari samupaviSTasya bhUmisthitapAdasya siMhAsanA'panayane kRte sati siMhAsanopaviSTabad asthAnaM vIrAsana mucyate tadastya syeti vIrAsanikA, parikarma vilUpA vimukta / isa prakAra kAyakleza tapa aneka prakAra kA hai| inakA svarUpa isa taraha hai (1) kAyolarga karake sthita rahane vAlA sthAnasthitika kahalAtA hai| yahA~ dharma aura dharmI ke abhedakI vivakSA kI gaI hai| ataeva isI ko sthAnasthitika tapa kahate haiM / (2) jamInapara puTTe vinA lagAe, hAtha jor3akara, dharatI para pAMva rakha kara baiThanA utkuTuka Asana kahalAtA hai| aile mAlana vAle ko utkuTukAsanika kahate haiM / isa prakAra kI tapasyA utkuTu kAsanika tapa hai / (3) mAsikI Adi bAraha prakAra ke amitrahoM ko pratimA karate haiM / unheM grahaNa karake sthita hone . vAlA pratimAsthAyI kahalAtA hai| aisA tapa pratimA sthAyI tapa hai / (4) koI purUSa pRthvI para paira jamA kara siMhAsana para baiThA ho, phira pIche se siMhAsana khilako liyA jAya aura vaha puruSa jyoM kA tyoM banA rahe, ane (12) sarvagAtrapari karma vibhUSA vimukata A rIte kAyakaleza tapa sana 2 // che. samanu 5135 mA pramANe che-- (1) kAryotsarga karIne sithata rahenAra sthAna sthitika kahevAya che. ahI dharma ane dhamInA abhedanI vivakSA karavAmAM AvI che AthI Ane ja sthAna sthitika tapa kahe che. (2) jamIna upara Teke dIdhA vagara, hAtha joDIne, dharatI para paga rAkhIne besavAne utkaTaka Asana kahe che. AvA prakAranI tapasyA ukuTuMkAsanika tapa che. (3) mAsikI Adi A prakAranA abhigrahane pratimA kahe che temane grahaNa karIne sthira thanAra pratimAsthAyI kahI zakAya che. AvuM tapa pratimAsthAyI tapa che. ( kaI purUSa pRthvI upara paga rAkhIne siMhAsana para beThe hoya, pachI pAchaLathI siMhAsana khaseDI levAmAM Ave ane pele purUSa jema hatuM tema
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ - dIpikA-niyukti TIkA a.8 sU.17 kAyaklezatapasaH svarUpanirUpaNam 639 tadrUpaM tapo vIrAsanika tapo bhavati4 naiSadhika tapastu-niSadyA sAvat-putAbhyAM bhUmAvupavezana mucyate tathAvidhayA niSadyayA caratIti naiSadhikA ucyate tadrUpaM tapo naipadhika tapo bhavati 5 daNDAyatika tapastu-daNDasyevAyavam AyAmo'syAstIti daNDAyatikaH, tadrUpaM tapo dANDAyatika tapo bhavati6 lakuTazAyi tapastu-lakuTo cakrakASThaM tadivazete tacchIlo lakuTazAyI uttAnazAyI bhUtvA pAjikaddhayaM zirazca bhUmau sthApayitvA zayanazIlo lakuTazAyI ityucyate tadravaM tapo lakuTazAyi to bhavati 7 AtApaka tapastu-AtApayati zItoSNAdibhiH zarIraM santApayatiklezayati ityAtAeka ucyate AtApanArUpa maryAtapAdi sahanazIla ityarthaH tadrapa tapo AtAeka tapo bhavati 8 amAvRtaka tapaH puna:-zItakAle sAvaraNarahitaH sadorakamukhavastrikA colapaTTAtiriktavavarjitaH khalla apAvRtaka ucyate drUpa usa samaya usakA jo Asana hotA hai vaha bIrAtana kahalAtA hai| vIrAsana karane vAlA vIrAsanika kahalAnA hai| (5) puTThoM se jamIna para baiThanA niSadyA hai, jo niSadyA kare vaha naiSadhika, isa prakAra kA tapa naiSadhika tapa hai| (6) daMDa ke samAna lambe leTanA rUpa jo tapa kare vaha daNDAyatika kahalAtA hai| (7) lakuTazAyI-yahAM lakuTa kA artha hai vakra kASTha arthAt TeDhA kATha, usake samAna sonA aura pairoM kI donoM eDiyAM aura sira dharatI para Teza kara madhya zarIra ko adhara rakhanA lakuTazAyI tapa kahalAtA hai (8) sardI aura dhUpa meM sthita hokara zarIra ko saMtapAlA AtApakatapa kahalAtA hai| (9) zItakAla meM vastra varjita hokara rahanA arthAt DorA rahita mukha bastrikA aura colapaTa ke sivAya anya koI vastra na rakhanA aprAkRtika tapa kahalAtA hai| (10) ajhaNDUyakSa ja rahe A vakhate tenuM je Asana hoya che te vIrAsana kahevAya che. virAsana karanAra vIrAsanika kahevAya che. aDhelIne pU ThethI jamIna para besavAnI manAI che, je niSadyA kare te niSaki A prakAranuM tapa auSaghika tapa che. (6) daMDanI jema lAMbA suI jaIne je tapa kare te daNDAyatika kahevAya che, (7) lakuTazAyI-ahIM lakuTano artha che vakakASTha arthAt vAMku lAkaDuM. tenI jema suvuM arthAtu paganI baMne eDIo ane mAthuM dharatI para TekavIne vaccenA zarIrane adadhara rAkhavuM lakuTazAyI tapa kahevAya che (8) ThaMDI athavA taDakAmAM sthita thaIne zarIrane tapAvavuM AtApaka tapa kahevAya che. (9) ziyALAnI tamAM vastravihina thaIne rahevuM arthAt derAsahita mukhavastrikA ane coLapaTTa sivAya anya kaI vastra na rAkhavuM aprAkRtika tapa kahevAya che (10) aThaDUyaka
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ % 3E tatvArthasUtre tapo'pAhataka tapo bhavati 9 akaNDayaka tupastu-jhaDayana gAvapaNaM tadrahito'kaNDa. yakA dUpaM tapo-'kaNDUyaka tapo bhavati 10 aniSThIvarU tapAtu-niSThIvanathUkaraNaM tadrahito'niSThIvakaH ta tapo'niSThIcA tapaH ucyate 11 sarvagAtra parikama vibhUpA viSamukta rUpaH puna:-sarvastra mAtrasya parikara-parimArjanaM pakSAnaM vibhUSaNazca tAbhyAM vipramukto rahitaH parityaktarvagAtrasaMmArjananibhUSaNaH, tadrUpaM sapA sarvagAtraparikarmavibhUpAvinamukta tapo bhavati, ityevaM bahuvidha kAyakleza tapo bhavatItibhAvaH // 17 // taravArthaniyukti:--pUrva khalu-caturtha svaparityAgarUpaM bAhya tapaH savistaraM yApitam, sampati-kramAgataM paJcamaM kAyaklezarUpaM vAhyaM tapaH rUpavitumAha'kAyakilesa tave agabihe, ThANaThiyA do' iti sAyakleza tapaH khalu kAyasya klezo yasya sa kAyaralezaH tadrUpaM tapaH kAyakleza tapaH dharmadharmiNorabhedopacArAt, evam gre'pi bodhyam / taccA-'nekavidha bhavati, tathadhA-sthAna sthiti tapa-khujalI Ane para bhI zarIra ko na khujalAnA (11) aniSThIvaka tapaH thUkane kA tyAga kara denA (12) samasta zarIra ko dhonA, pochanA, sajAnA Adi kriyAoM kA tyAga karanA sarvagAvarikarmavibhUSA viSamukta tapa kahA jAtA hai / isa prakAra mAyakleza tapa ke aneka bheda haiM // 17 // tatvArthaniyukti-cauthe rabaparityAga bAhya rUpa kAmavistara varNana kiyA jA cukA, ava mAgata pAMca kAyakleya tapa kI prarUpaNA karate haiM jisa tapasyA meM vizeSataH kAya ko kleza pahuMcAyA jAtA hai, vaha kAyaleza lapa kahalAtA hai| isa tapa ke jo bheda vanalAeM gae haiM ve khAla taura se tapasyA karane vAloM ke ada hai, magara dharma aura dharmA meM arthAt tapa aura tapasvI meM kathaMcit abheda hotA hai ata: tapasvI tapa-khajavALa AvavA chatAM paNa zarIrane na khavALavuM (11) aniSThIvaka tapazUkavAnuM ba dha karI devuM (12) AkhA zarIrane dhovuM, luchavuM sajAvaTa Adi kriyAone tyAga kara sarvagAtraparikarma vibhUSAvipramukata taya kahevAya che. | AvI rIte kAyakaleza vayanA aneka bheda che. 17 tattvArthanikita-cothA rasaparityAga bAhya tapanuM savistara varNana karavAmAM AvyuM have kamAgata pacamAM kAyakaleza tapanI prarUpaNa karIe chIe je tapasyAmAM vizeSata:kAyAne kaleza pahoMcADavAmAM Ave che te kAyakaleza taya kaheva che A tapanA je bheda batAvavAmAM AvyA che te khAsa prakAre tapasyA karanAra nA bheda che paraMtu dharma ane dhamamAM arthAt tapa ane tAMsvImAM kathaMcit abheda hoya che. AthI tapasvInA bheda tapanA paNa bheda kahI
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 7.17 kAyaklezatapasaH svarUpanirUpaNam 61 kAdi bhedataH, sthAnaM kAyotsargaH tena khalu kAyotsargarUpeNa sthAnena sarvathA sthitiyasya sa sthAnasthitikA, rudrUpaM sthAnasthitika tapo bhavati 1 AdinA-utkuTukAsa nikA2 pratimAsthAyI 3 vIrAsaniza 4 naiSadhikaH 5 daNDAyatikaH 6 lakuTazAyI 7 AtApakaH 8 aprAvRtakA 9 akaNDUyakaH 10 aniSThIvakaH 11 sarvagAtra parikarma vibhUSA vibhaktaH 12 ityevaM khalu-anekavidhaM kAyakleza tapo bhavati / tatrotkuTukAsanika sapanAit-utkuTujham bhUmau asaMlagnaputena-baddhAJjali puTena bhUtale pAdatalamAropyo-evezana mucyate, zAsana sastyasyeti utkuTukAsanikaH tadrUpaM tapaH utkuTukAlanika tapo bhavati 2 pratimAsthAyi vapastu--matimA mAsikyAdayo dvAdazaniyamavizeSA, tAmi:-mAsikyAdi patimAbhistiSThatIti taccholA pratimA-sthAyI tadrUpaM tapaH pratimAsthAyitapa ucyate 3 vIrAsanikatapastuke bheda tapa ke bhI bheda kahe jA sakate haiN| isI dRSTikoNa ko sanmukha rakhakara yahAM vyAkhyA kI jAnI hai| Age bhI isI prakAra samajhanA caahie| ___kAyakroza tapa aneka prakAra kA hai, yathA (1) sthAna sthitika (2) utkuTujhAsanika (3) pratisthAyI (4) borAsanika (4) naiSadhika (6) daNDAyalika (7) lakudazAyI (8) AtApaka (9) aprAvRtaka (10) akaNDUyaka (11) aniSThIvaka (12) sarvagAtraparikarmavibhUSAvipramukta / (1) kAyotsarga karake sivana rahanA sthAnasthitika tapa hai (1) bhUmi para puDhe vinA Teke, hAtha joDakara aura donoM paira jamIna para lagAkara baiThanA utkuTukAsanika tapa kahalAtA hai / (3) mAsikI Adi bAraha prakAra kI pratimAoM (liyamavizeSoM) ko vahana karanA pratimAsthAyI tapa kahalAnA hai / (4) donoM pAMva jamIna para Teka kara siMhAsana ke upara baiThe zakAya che Aja draSTikoNane sanmukha rAkhIne ahIM vyAkhyA karavAmAM Ave che. AgaLa paNa A pramANe samajavuM joIe yaza taya bhane 42nA cha vAI-- (1) sthAnasthiti(2) sAni (3) pratimAthAyI (4) vIrAsani: (5) nepAthaH (1) 4914ti (7) sazAyI (8) mAtA54 (6) maprAvRta: (10) 2549354 (11) mniThIvaka (12) sarvagAtraparikarmavibhUSAvipramukta (1) kAtsarga karIne sthita rahevuM sthAnasthinika tapa che. (2) bhUmi upara pUMTha TekavyA sivAya, hAtha joDI ne ane baMne paga jamIna upara TekavIne besavuM ubhuTukAsanika tapa kahevAya che. (3) mAsikI Adi bAra prakAranI paDimAo (niyama vize) nuM vahana karavuM pratimA sthAyI tapa kahevAya che. (4) baMne paga jamIna para TekavIne ta081
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryasUtre sihAsanopari samupariSTasya bhUmisthitacaraNasya siMhAsanA'panara ne kRte'pi siMhAsanopaviSTavadevA'vasthAnaM vIrAsana mucyate tadastyasyeti vIrAsanika stadrUpaM tapo vIrAsanika tapa ucyate 4 naipadhikatapastu-putAmyAM bhUmAvupavezanaM niSadhA, tayA carati napadhikaH tadra po naipadhika tapo bhavati 5 daNDAyatika tapastu-daNDasyevA''yataM, AyAmo'syAratIti daNDAyatikaH tadrUpaMtapo daNDAyatika tapa ucyate 6 lakudazAyitapastu-lakuTo bakrakASThaM tadiva zayanazIlo lakuTazAyIuttAnazAyI bhUtvA pANika dvayaM-zirazca bhUmau saMsthApya zayanazIla ucyate tadrUpaM tapo lakuTazAyi tapo bhavati7 AtApakatapastu-AtApayati zItoSNAdibhiH zarIraM saMtApayati-klezayatIti AtApakaH tadrae tapa AtApakatapaH AtApanA tAvat sUryAtapAdi sahanarUpA bodhyA 8 aprAvRtaka tapaH-punaH zItalakAle sadorakamukhavatrikA-colapaTTAtirikta vastrarUpazAvaraNarahitaH amAtakaH tadrUpaM tapo'pAtaka hue puruSa ke nIce se agara siMhAsana haTA liyA jAya to usakA jo Asana hotA hai, vaha vIrAsana kahalAtA hai| vIrAsana le sthita honA vIrAsanika tapa hai| (5) puDhe jamAkara bhUmi para baiThanA naiSadhika tapa kahalA hai| (6) daNDAyati-daMDa kI taraha laMSA leTe rahanA / (7) jaise vana kASTha ke donoM sire jamIna ko chUte haiM aura madhya kA bhAga adhara rahatA hai usI prakAra donoM pAMva aura mastaka dharatI para Teka kara zeSa zarIra ko adhara rakhanA lakuTazAyI tapa kahalAtA hai / (8) sUrya kI dhUpa yA zItakAla kI ladI ko vizeSa rUpa se sahana karanA AtApanA kahalAtA hai / AtApanA dvArA zarIra ko tapAlAkleza pahuMcAnA AtA. paka tapa kahalAtA hai / (9) zItakAla meM DorA sahita mukhayAstrikA siMhAsana upara beselA purUSanI nIcethI je siMhAsana khaseDI levAmAM Ave te vakhate tenuM je Asana hoya che te vIrAsana kahevAya che. virAsanathI sthita thavuM vIrAsanika tapa kahevAya che. (5) paLAMThI jamAvIne bhUmi para besavuM niSaki tapa kahevAya che (6) daDAyatika daDanI mAphaka lAMbA thaI suI rahevuM (7) jema vAMkA lAkaDAnA baMne cheDA jamInane sparza kare che ane madhya bhAga adhara rahe che tevI ja rIte baMne paga ane mastaka dharatI para TekavIne bAkInA zarIrane uMcuM rAkhavuM lakuzAyI tapa kahevAya che (8) sUrya ne tApa athavA ziyALAnI ThaMDIne vizeSa rUpathI sahana karavA AtApanA kahevAya che. AtApanA dvArA zarIrane kaSTa ApavuM AtApaka tapa kahevAya che. (9) ziyALAmAM derA sahitanI mukhavastrikA tathA paheravAnA vastra sivAya
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkAM aM.8 sUM. 17 kAyaklezatapasaH svarUpanirUpaNam 643 tapo bhavati 9 akaNDUyaka tapastu gAtragharSaNarUpa kaNDUyanavarjito'ka'yaka ucyate tadrUpaM tapo'kaNDUvaka tapaH 10 aniSThIvaka tapastuniSThIvana rahito'niSThIvaka svadrUpa tapo'niSThIvakatapaH 11 sarvamAtra parikarma vibhUSA vibhayukta tapaH punaH sarvasya - gAtrasya parikarma mArjana vibhUSaNazca tAbhyAM vimukto varjitaH parityaktasarvagAtra sammArjana vibhUSaNaH tadrava tapaH sarvagAnaparikarma vibhUSA vimamukta ucyate 10 ityevaM rItyA kAyakleza tapo'nekavidhaM bhavati, itibhAvaH / uktaJcapapAtike 20 sUtre - 'he kiM taM kAyakile se, sAyakilese aNegavihe paNNatte taM jahA ThANahie 1 ukkuDupAlanie 2 paDimaTThAI 3 vIrAsaNie 4 khajjie 5 daMDAie 6 lauDalAI 7 AghAvae 8 avAuDara 9 akaMDuyae 10 aNihae 11 savagAya parikammavibhUvimukke-12 setaM kAyakiche se' iti / atha ko'sau kAyaklezaH 3 kAyaklezo'nekavidhaH majJataH, tadyathA - sthAnasthividyAH 1 utkuTu kAsanikaH 2 pratimAsthAyI 3 vIrAtathA colapaTTa ke atirikta samasta vastroM ko tyAgakara aprAvaraNa sthiti meM rahanA aprAvRtaka tapa kahalAtA hai / (10) khujalI Ane para bhI zarIra ko nahIM khujalAnA akaNDUyaka tapa hai / (11) thUkane kA tyAga kara denA aniSThIva tapa hai / (12) sAre zarIra ko dhone poMchane aura sajAne kA tyAga kara denA sarvamAtra parikarma vibhUSA vipramukta tapa hai / isa prakAra kAyakleza tapa aneka prakAra kA hai / aupapAtika sUtra meM kahA gayA hai - prazna- kAyakleza tara kitane prakAra kA hai ? utara -- kAyakleza ke aneka bheda haiM, yathA-sthAnasthitika (2) Beeghrafts (3) pratimAsthAyI (4) vIrAsanika (5) naivacika (6) - daMDAyatika (7) lakuTazAghI (8) AtApaka (9) aprAvRtaka (10) aka khAkInA saghaLA vastrone tyAga karIne apAvaraNa sthitimAM rahevu. aprAvRtaka tapa kahevAya che (10) khajavALa AAvavA chatAMpaNa zarIrane khajavALavu nahI te akarNAyaka tapa che (11) thUMkavAnA tyAga karI devA aniSThIvaka tapa e (12) AkhA zarIrane dheAvA luchyA tathA sajAvaTanA tyAga karI deve sa`gAtra parika vibhUSA vimukta tapa che. AvI rIte kAyakaleza tapa aneka prakAranA che. aupapAtika sUtramAM kahyu' che prazna-kAyakaleza tapa keTalA prakAranA che ? uttara-DAyasezanA bhane leha he vADe - (1) sthAna sthiti (2) utkuTu. vAsanika (3) pratibhAsthAyI (4) vIrAsaniGa (6) naiSadhiH (7) eya
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ savistara mAdapikA--pUrvatA vidham, indriyAni tattvArthastre sanikaH 4 naiSadhikaH5 daNDAyatikA6 lakuTazAyI 7 AtApakaH 8 amAhatakA9 akaNDayakA 10 aniSThIvakaH 11 sarvagAtra parikarmavibhUpAviSamuktaH 11 // 17 // mUlam-DisaMlINayA tave cauThivahe, iMdiyapaDisaMlINayAi bheyao // 18 // chAyA-pratisaMlInatA tapa zcaturvidham, indriyamatisaMlInavAdi bhedataH // 18 // tattvArthadIpikA--'pUrva tAvat-kramaprApta bAhya paJcamaM kAyaklezarUpaM tapaH savistaraM prarUpitam, sammati-kramAgataM SaSThaM tapaH pratisaMlInatArUpaM pratipAdayitu. mAi-'paDisaMlINayA tave' ityAdi / pratisalInatAtapaH-indriya krodhakapAyAdi nirodhakaraNazIlatArUpaM tapaH khalu caturvidhaM bhavati, tadyathA-indriyapatisaMlInatAdi bhedataH, indriyapratisaMlInatA 1 kapAyapratisaMlInatA 2 yogapatisaMlI. nayA 3 viviktazavyAsana-sevanatA 4 cetyevaM caturvidha tAvatmmatisaMlInatAtapo NDUyaka (11) aniSThIvaka aura (12) sarvagAtraparikarmavibhUSAvipramukta / yaha saba kAyakleza tapa hai // 17 // 'paDisalINayA tave caundhihe' ityAdi sUtrArtha-indriyapratisalInalA, kapAdhapratisaMlInatA yogapratisaMlItA aura vivikta zaraghAsanasevanatA ke bheda se pratisaMlInatA tapa cAra prakAra kA hai // 18 // tatvArthadIpikA--pahale kAyakleza tapa kA varNana kiyA gayA aba kramAgata pratisaMlInatA kA nirUpaNa kiyA jAtA hai indriyoM aura kaSAyoM Adi kA nigraha karanA pratisalInatA tapa kahalAtA hai| usake cAra bheda hai-(1) indriya pratisaMlInatA (2) kaSAya patisaMlInatA (3) yogapratisalInatA aura (4) viviktazayyAsana sebanatA / zrotra Adi indriyoM kA gopana-nigraha karanA arthAt indriyA~ (8) mA54 () maprAvRta(10) 254954 (11) manihI mane (12) sarvagAtra parikarmavibhUSAvimukta A saghaLA kAyakaleza tapa che ! 17 'paDisalINayA tave cauvihe' ityAdi sUvAtha-IndriyapratisaMlInatA, kaSAyapratisaMsInatA, gapratisaMsInatA ane vivaktazayyAsana sevitAnA bhedathI pratisaMsInatA tapa cAra prakAranA che 18 tattvArthadIpikA-pahelAM kAyakaleza tapanuM varNana karavAmAM AvyuM, have kamAgata pratisalInatAnuM nirUpaNa karavAmAM Ave che Indri ane kaSAye Adine nigraha kara pratisaMlInatA tapa kahevAya 7. tanA yAra se che-(1) 8ndriyapratisadInatA (2) pAyapratidInatA (3) gapratisalInatA ane (4) vivikatazayyAsana sevanatA zotra Adi indriyanuM
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 .18 prati lIna tAsvarUpanirUpaNam 645 bhavati / tatrendriya pratisalInatAtapa stAvat-indriyANAM zrotrAdInAM patisaMlInatA 'nirodhakaraNazIlatA, goenazIlatA, tadrapaMtapa indriyamatisaMlInatA tapo bhavati evaM-kapAya pratisaMlInatAtapa stAvat-krodhAdikASAyANAM pratisaMlInatA gopana zIlatA nirodhakaraNazIlatA tadpa tapaH kaSAyapratisaMlInatA tapo bhavati 2 evaMyoga pratisaMlInatA tapastAbad-yogAnAM manovacana-kAya vyApArANAM patisaMlI. natA gopanazIlatA tadrUpa tapo yogamatisaMlInatA tapo bhavati 3 evaM vivikta zayyAsanasevanatA vivikteSu strI pazupaNDa karahitasthAneSu zayyAsanakaraNazIlatA tadrUpa tapo viviktazAsanasevanatA tapo bhavatItibhAvaH // 18 // __ tattvArthaniyuktiH-pUrva khalu kAyaklezarUpaJcamaM vAhya tapaH savistaraM prarUpitam sampati kramaprApta SaSThaM bAhyaM tapaH pratisaMlanatArUpa cAturvidhyena prarUpayitumAha-'paDisaMlINayA tave ca bihe, iMdiva paDi saMlINaghAi bhayo' " iti / prati saMlInatAta:-pratisaMlInasya svAnvInasya bhAvaH pratisalInatAindriyakaSAyAdInAM gopanazIlatA nirodhakaraNazIlatA tadrUpaM tapaH patisaMlInatA ko manojJa-amanojJa viSayoM meM samalAvadhAraNa karanA indriyapratisalI natA tapa hai (2) krodha Adi kaSAyoM kA niroSa karanA kaSAyapratisaM lInatA hai (3) yogoM kA arthAt mana vacana kAya ke vyApAroM kA nirodha karanA yogapratisaMlInatA hai aura (4) strI, pazu, evaM napuMsaka se rahita sthAna meM zayana-Asana karanA vivikta zayanAsanasevanatA tapa hai // 18 // tatyArthaniyukti-pahale pAMcaveM bAhya tapa kAyaklezakA vistAra pUrvaka nirUpaNa kiyA gayA, aba kramaprApta chaThe tapa pratisaMlInatA ke cAra bhedoM kA nirUpaNa karate haiM indriyoM aura kaSAyoM AdikA gopana-nirodha karanA pratisaMlInatA gopana-nigraha kara arthAt IndriyonA maNa amanojJa viSayamAM samabhAva dhAraNa kare Indriya pratisaMlInatA tapa che. (2) kodha Adi kaSAyeno nirodha kare kaSAya pratisaMlInatA che. (3) bhegane arthAt mana, vacana kAyAnA vyApArane nirodha kara gapratisaMlInanA che ane (4) strI, pazu tathA napuM saka vagaranA sthAnamAM zayana Asana karavuM viviktazayanAsana sevanatA tapa che. 58 tatvArthaniryukita-AnI pahelA pAMcamAM bAhya tapa kAyakalezanuM vistArapUrvaka nirUpaNa karavAmAM AvyuM, have krama prApta chaTha tapa pratisalInatAnA cAre bhedanuM nirUpaNa karIe chIe Indui ane kaSA vagerenuM gopana-nirodha kara pratisaMlInatA tapa
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ 646 tattvArthastra tapa ucyate / taccaturvidham, tadyathA-indriyapatisaMlInatAdi bhedataH, indriya prati saMlInatA 1 AdinA-pAya pratisaMlInatA 2 yogapratisaMlInatA 3 viviktazayayAsana sevanalA 4 cetyevaM caturvidha khan, patisaMlInatA tapo bhavatIti bhaavH| tatra-indriya pratisaMlInatA-indriyANAM zrotrAdInAM matisaMlInatA tadrUpaM tapa indriya pratisalIlatA tapa ucyate 1 evaM-kapAyatisaMlInatArUpa stAnam-kapAyANAMkrodhAdi kapAyANAM matisaMlInatA-gopanazIlatA tadrUpaM tapaH kapAyapatisaMlInatA dapa ucyate 2 evaM-yogapatisaMlInatA tapa stAvat-yogAnAM manovAk kAyavyA. pAravizeSANAM patisaM lInatA-gopanazIlatA tadrUpaM tapo yogapratisaMlInatA tapa uccatte 3 evaM-viviktazaraNAsanasevarato tapastAvat-vidikteSu strI-pazu-paNDaka . rahitasthAneSu zayyAsanakaraNazIlatA tadrUpaM tapo viviktazayyAsanasevanatA tapa ucyate 4 / uktaJcau-papAtike 30 sUtre-'khe kiM taM DisalINayA ? paDisaMlINayA cayihA paNNattA, taM jahA-iMdiyapaDisalINayA 1 kasAyapaDisalI.NayA 2 jodhapaDisalINA 3 vivittavaraNAsaNasevaNayA 4 iti / atha kAsau pratisaMlInatA ? pratisaMlInatA caturvidhA prajJaptA, tadyathA-indriya tapa hai / isake cAra prakAra haiM-(1) indriyapratisalInatA (2) kaSAya pratisalInatA (3) yogapratisaMlInatA aura (4)viviktazayanAsanasevanatA kSetra Adi indriyoM kA gogna karanA arthAt indriyoM ke viSaya rAga-dveSa nahIM utpanna hone denA indriya pratisaMlInatA hai| krodha Adi kapAyoM kA nirodha karanA kaSAyapratisalInatA hai / mana vacana aura kAya kI pravRtti kA saMvaraNa karanA yoga pratisaMlonatA hai| strI, pazu aura pANDaka se rahita sthAna meM zayana-Asana karanA cidhiktAyanAsanalebananA tapa hai| aupapAtikasUtra meM kahA hai prazna-pratisaMlInatA tapa kitane prakAra kA hai ? che. enA cAra prakAra che (1) IndriyapratisaMlInatA (2) kaSAyapratisaMlInatA (3) yogapratisadInatA mane (4) vivitazayanAsana sevanatA tra Adi indinuM gopana karavuM arthAt indriyanA viSayamAM rAga cheSa na utpanna thavA devA Indriya pratisalInatA che. krodha Adi kaSAyane nirodha kara kaSAyapratisaMlInatA che. mana vacana ane kAyAnI pravRttinuM saMvaraNa karavuM cagapratisaMlInatA che. strI pazu ane napuMsakathI rahita sthAnamAM zayana Asana karavA viviktazayanAsanasevanatA tapa che. aupapAtika sUtramAM kahyuM che prazna-pratisaMlInatA tapa keTalA prakAranA che ?
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ maranews dIpikA-niyukti TIkA a.8. sU.19 indriyapratisaMlInatAsvarUpanirUpaNam 647 pratisaMlInatA 1 kaSAyamatisaMlInatA 2 yogapatisalInatA 3 viviktazayyA. sanapratisaMlInatA 4 iti // 18 // mUlam-iMdiya paDisaMlINayAtake pNcvihe,loiNdiyaaibheyo|19| chAyA--'indriyamatisaMlInatAdapaH paJcavidham, zrotrendriyAdi bhedataH / / 19 / / tatvArthadIpikA-pUrva tAvat kramAgatasya SaSThasya bAhya pasaH pratisalInatA rUpasya marUpaNaM kRtam, sampati-caturvidheSu tisaMlInatArUpeSu prathamopAvasya indriyapratisalInatA tapasaH svarUpa marUpayitumyAha-'iMdikSapaDisaMlI jayA ityAdi / indriyapatisaMlInatA tapaH indrizANAM zrInAdInAM pratisaMlInatA, indriyapratisaMlInatA tadarUpa tapa indriya pratisaMlInatA tapaH tat khalla paJcAradhaM bhavati, taghathA-zrotrendriyapratisaMlInatA 1 AdinA-cakSurindriyapatisaMlInatA 2 ghrANe uttara-pratisalInatA tapa cAra prakAra kA hai-(1) indriya pratisaM lInatA (2) kaSAyaprati lInatA (3) yogapratisaMzIlatA aura (4) viviktazayanAsanasevanatA / / 18 // 'iMdiyapaDilINayA tave ityAdi / sUtrArtha-zrotra Adi pAMca indriyoM ke bheda le indriya pratisalInatA tapa bhI pAMca prakAra kA hai // 19 // tatvArthadIpikA-pahale chaThe bAyatapa pratisaM lInatA nirUpaNa kiyA gayA, aba usake cAra bhedoM meM se prathama bheda indriya pratisalInatA ke bhedoM kI prarUpaNA jharate haiM zrotra Adi indriyoM kA gopana karanA indriya pratilInatA tapa hai| vaha pAMca prakAra kA hai-(1) aMtrendriya pralislInatA cArindriya. pratisaMlInatA (3) ghrANendriya pratisalInalA (4) rakhanendriya pralijhalInatA uttara-pratisalInatA tapa cAra prakAranA che-(1) Indriya pratisalInatA (2) 4AyapratisasInatA (3) yasaprati lInatA bhane (4) vivitshyn| sanasevanatA che 18 | 'iMdiyapaDisalINayA tave paMcavihe' tyAdi sUvAtha--tra Adi pAMca IndriyenA bhedathI IndriyaprasiMlInatA tapa paNa pAMca prakAranA che. je 19 che tatvArthadIpikA-pahelA chaThA bAhyatA pratisaMsInatAnuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM have enA cAra bhemAMthI prathama indriya pratisalInatAnA bhedanI prarUpaNa karIe chIe zretra Adi IndriyenuM gepana karavuM Indriya pratisaMlInatA tapa che. te pAMca prakAranA che-(1) zrotrendriyapratisalInatA (2) cakSurindriyapratisa lInatA
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ 648 tatvArtha sUtre dvira mari saMlInatA - 3 jihvendriyamatisaMlIntA 4 spandriyamatisaMlInatA 5 cetyenaM paJcavidhaM tAvad indriya pratisaMlInatA tapo bhavatIti bhAvaH / tatra thotrendriyaviSayapracAra nirodhaH, zrotrandriyavipayamApteSvartheSu rAga-dvepanimaho vA zrotrendriyapratisaMlInatA tapo bhavati / tathA ca- saMgItA vighAtakaH zabdo na zrotavyaH madhura mRdaGgAdi zabdevanurAgo na kartavyaH AkrozAdi zabdevamI ti lakSaNacittavikArAtmako dveSo na vidheyaH - 1 evaM cakSurindriyapatisaMlInatA tapastu-cakSurindriyaviSaya pracAra nirodharUpaM cakSuviSayamAdartheSurAgadveSanigraharUpaM vA bodhyam 2 evaM prANedriyamatisalInatA tapastu trANendriyavipaya pracAra nirodharUpaM ghrANendriya viSayamAptaSvartheSu rAga-dveSa nigraharUpaM cAra seyam 3 evaM - jih vendriyamavisaMlInatA tapastu - jivendriyaviSayamecAra '' aura (5) sparzendriyapranisaMlInatA / zrotrendriya ko usake viSaya grahaNa meM pravRtta na hone denA athavA prApta viSaya meM arthAt iSTa aniSTa zabda meM rAga-dveSa na utpanna denA zrogendriya matisaMlInatA hai / ataeva saMyama vighAtaka zabda sunanA nahIM cAhie, mRdaMga Adi se manohara zabdoM meM rAga aura Akroza Adi ke zabdoM meM dveSa nahIM karanA cAhie | isI prakAra cakSu indriya ke vyApAra kA nirodha kara denA athavA cakSu ke dvArA dikhAI dene vAle rUpoM meM rAga dveSana karanA cakSurindriya pratisaM lInatA hai| ghrANendriya ko apane viSaya meM pravRtta na hone denA athavA iSTa-aniSTa gaMdha kI prApti hone para rAga-dveSa na karanA ghrANendriya prati saMlInatA tapa hai / isI prakAra jihA ko rasa meM pravRtta na karanA athavA (3) prAyendriya pratisa sInatA (4) rasanendriyaprati sInatA (ane) (4) sparza - ndriyapratisa'lInatA zrendriyane tenA viSayagrahaNamAM pravRtta na thavA devI athavA pApta viSayamAM arthAt ISTa aniSTa zabdamAM rAgadveSa utpanna na thavA devA zretrendriyapratisalInatA che AthI saMyama vidyutaka zabda sAMbhaLavA na jAIe, mRdaga AdinA maneAhara zabdamAM rAga ane Akroza AdinA zabdomAM dveSa na karavA joIe evI ja rIte zru indriyanA vyApArane nirAdha karI devA athavA cakSu dvArA jovAmAM AvatA rUpeAmAM rAga dveSa na karavA cakSundriyapratisa'lInatA che. Nendriyane tenA viSayamAM pravRtta na thavA devI athavA iSTa aniSTa gadhanI prApti thavA para rAga dveSa na karavA ghrANendriyapratisa'lInatA tapa che, evI ja rIte jIbhane rasamAM pravRtta na karavI
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a.8 8.19 indraprati saMlInatAsvarUpanirUpaNam 649 nirodharUpaM nivendriya prApteSvartheSu rAga-dveSanigraharUpaM vA bodhyam 4 evaM = sparzanendriyamatisaMlInatA tapastu sparzanendriyaviSayapracAranirodharUpaM sparzanendriyaviSayamApyartheSu rAga-dveSanigraharUpaM vA'vagantavyam 5 tathA ca netrasya viSaye rUpe pravRttinirodhaH kartavyaH, manojJA'manojJarUpeSyanurAgasya dveSasya ca nigrahaH kAryaH, evaM prANajihavA sparzanendriyANAM gandharasasparzanAtmaka viSayeSu bhavRttinirodho vidhAtavyaH, enojJA'manojJagandharasasparzeSu rAgadveSanigrahaH kartavyaH || 19|| sArthaniyuktiH- pUrvaM tAvad paSThaM tapaH pratisaMlInatArUpaM caturvidhaM pratipA divam, tatra - sampati- indriyaprati saMlInatA tapaH pazcavidhatvena pratipAdayitumAhaprApta manojJa aura apanoza rasoM meM rAga-dveSa utpanna na hone denA rasanedriya pratisaMlItA hai / isI bhAMti sparzana indriya ko sparza viSaya meM pravRtta na hone denA athavA prAMta sparza meM rAna dveSa dhAraNa na karanA spainindriya pratisaMlInatA tapa hai| aisA hI netra ke viSaya rUpa meM cakSu kI pravRtti nahIM hone denA cAhie aura yadi pravRtti ho jAya to usameM rAga dveSa nahIM karanA caahie| isI prakAra ghrANa, rakhanA aura sparzanendriya ko apane-apane viSaya meM prathama to pravRtta hI nahIM hone denA cAhie aura kadAcit pravRtti ho jAya, kyoMki prApta viSaya ko indriya grahaNa diye binA rahatI nahIM, to una viSayoM ko manojJa yA agnojJa mAnakara rAga-dveSa nahIM karanA cAhie ||19|| tasvArthaniyukti - pahale chaThe tapa pratisaMlInatA kA nirUpaNa kiyA gayA aura usake pyAra bhedoM kA nardeza bhI kiyA gayA, aba unameM se prAtya sanAsa asanAjJa rasamAM rAga dveSa utpanna na thavA devA rasane ndriyapratisalInatA che. evI ja rIte sparza naIndriyane sparza'viSayamAM pravRtta na thavA devI athavA prApta mAM rAga dveSa dhAraNa na karavA sparze nendriya pratisa'lInatA tapa che. AvIja rIte netranA viSaya rUpamAM cakSunI pravRtti thavA devI na joIe ane kadAca pravRtti thaI jAya te temAM rAga dveSa te dhAraNu na ja karavA ghaTe evI ja rIte ghrANu, jIma temaja sparzanendriyane peAta peAtAnA viSayamAM prathama te pravRtta ja na thavA devA joIe ane kadAcita pravRtti thaI jAya, kAraNake prApta viSane indriya grahaNa karyAM vagara rahetI nathI. tyAre te viSayAne manAna athavA amaneAna jANIne rAga dveSa na rAkhavA joie ! 19 / tattvAtha niyukita-pahelA chaTThA tapa pratisa lInatAnuM nirUpaNa karavAmAM Avyu ane tenA cAra lenA nirdeza paNa karavAmAM Avye huve te paikI ta0 82
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArtha 'idiya paDisaMloNayA tave paMcavihe, soiMdiyAibheyao' iti / indriya matisaMlInatAtapA-indriyANAM pratisaMlIlatA saMgopanazIlatA indriyapratisaMlInatA tadrUpaMtapaH paJcavidhaM bhavati tadyathA-zrotrendriyAdi bhedataH / tathA ca-zrotrendriya patisaMlInatA 1 cakSurindriyatisaMlInatAra ghrANendriyamatisaMlonatA 3 jihavendriya pratisaMlInatA4 sparzanendriyapatisaMkInatA ca5 ityevaM paJcavidhaM pratisaMlInatA tapo bhavatIti bhaavH| tatra-zrotrendriyapatilelInatA tapa stAvat-zrotrendriyavipayAcAra nirodharUpaM zrotrondriyaviSayeSvarthepu rAgadvenigrarUpaM vA 1 cakSurindira pratisalInatA tapastAvat-cakSurindriyaviSayapracAra nirodharUpaM cakSurindriyaprAptevartheSu rAgadveSa nigraharUpaM vA bodhyamya evaM ghrANendriyaviSayaprApteSvartheSu rAgadveSaniharUpaM bhavati 3 evaM jihUvendriyapatisaMlInatA tapastu-jihUvendriyaviSayapacAranirodharUpam, jihUvendriyaindriya pratisaMlInatA tApa ke pA~ca bhedoM kA nirUpaNa karate hai indriyAM pAMca hai, ataeva indriya pratisalInatAtapalI pAMca prakAre kA hai, yathA-(1) zronendriya pratimalInatA (2) cakSurindriya pratisaMlInatA (3) ghrANandriya pratisalInatA (4) rasanendriya pratisalInatA aura (5) sparzanendriya pratisalInatA / zrotrondriya ko apane viSaya meM pravRtta na hone denA athavA usake viSaya meM rAga dveSa utpanna na hone denA zronendriya pratisaMlInatA nAmaka tapa kahalAtA hai| isI prakAra cakSurindriya ko apane viSaya meM pravRtta na hone devA athavA pravRtta hone para bhI usameM rAga dveSa na karanA cakSurindriya pratisaMlInatA hapa hai| ghrANendriya kA nigraha karanA ghrANendriya pratilalatA hai| jihavA ko vacana prayoga se virata kara denA yA prApta viSaya meM rAga-dveSa na utpanna hone Indriya pratisaMlInatA tapanA pAMca bhedanuM nirUpaNa karIe chIe indriye pAMca che AthI IndriyapratisaMlInatA tapa paNa pAMca prakAranA cha 24 -(1) zrIndriyapratisasInatA (2) yakSundriyatisa sInatA (3) dhrANendriya pratisaMlInatA (4) rasanendriya pratisaMlInatA ane (5) sparzanendriya pratisaMlInatA. zrotrendriyane tenA viSayamAM pravRtta na thavA devI athavA tenA viSayamAM rAga dveSa utpanna na thavA devA zrotrendriyapratisalInatA nAmaka tapa kahevAya che. evI ja rIte cakSurindriyane pitAnA viSayamAM pravRtta na thavA devI athavA pravRtta thavA chatAM paNa temAM rAga dveSa na kara cakSurindriya pratisaMlInatA tapa che dhrANendriyane nigraha kare dhrANendriya pratisaMsInatA che. jIbhane vacana pravegathI virakata karI devI athavA prApta viSayamAM rAga dveSa
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA - niyukti TIkA bha.8 6.19 indriyapratisaMlInatA svarUpanirUpaNam 651 viSayaprApteSu- artheSu rAgadvepanigrahAtmakaM vA'vaseyam4 evaM - sparzanendriya pratisaMlI natA tapastAvat - sparzanendriyaviSaya vAranirodharUpaM, sparzanendriyaviSayaprApteSvartheSu rAgadveSanigraharUpaM vA'vagantavyam 5 uktaJcopapAtike 30 sUtre - 'se kiM taM iMdiya paDilINayA ? hRdiyapaDisakhINayA paMcavilA paNNattA, taM jahA soha diyayapadhAraniropa thA, soI didyavitayapatte atthesu rAmadosanigAho vA 1 varSivadiyavitayappayAranignaho vA cakkhidivasayapatte attheSu rAmadosaniggaho yA 2 ghArNidiyavilayapyAraniggaho vA ghArNidiyavisayapale atthesu rAgadolanigaho vA 3 jihnidiya visayatpadhAranirodo mA jimbhididyAvilayapattesu atthesu rAmadosaniggaho vA 4 phAsiMdipa visappayAraniro ho vA phAlidiyavipapatte prattheSu rAmadosanignaho vA 5 se se iMdiya paDasaMlInayA' iti atha kA sA indriyapatisaMlInatA 3 indriyaprati saMlInatA: paJcavidhA prajJatA, tadyathA - zrogendriyaviSayabhacAranirodho vA zrogendriyaviSaya prApteSvartheSu rAgadveSanigraho vA 1 cakSurindriyaviSayabhacAravirodho vA cakSurindriyaviSayaprApteSvartheSu rAgadveSanigraho vA 2 nANendriyaviSayapracAra nirodhoM vA ghrANendriya viSayamApteSvartheSu rAgadveSanigraho vA 3 jihyendriyaviSayadenA jivendriya pratisaMlInatA hai / sparzana indriyoM ko viSaya se virata karanA evaM mano-amanoza sparza meM rAga-dveSa na karanA sparzanendriya pratisaMlInatA tapa hai / aupapAtika sUtra ke tIsaveM sUtra meM kahA haiprazna- indriya pratisa lInatA ke kitane bheda haiM ? 9 uttara- indriya prati lInatA ke pAMca bheda hai / ve isa prakAra haiM(1) zrogendriya ke viSaya pracAra kA nirodha karanA yA zrogendriya ke viSaya bhUna padArthoM meM rAga dveSa kA nigraha karanA (2) cakSurindriya ke viSaya pracAra kA nirodha karanA yA prApta viSaya meM rAga-dveSa na karanA na utpanna thavA devA jihUvendriyapratisalInatA che. spena indriyane viSayathI virakta karavI ane manejJa amanejJa mAM rAga dveSa na karavA panendriyapratisa'lInatA tapa che aupAtika sUtranA trIsamAM sUtramAM kahyu` che prazna-Indriya pratisa lInatAnA keTalA bheda che ? uttara-Indriyapratisa lInatAnA pAMca bheda che te A pramANe (1)zretre. ndriyanA viSayabhUta padArthomAM rAgadveSanA nidhi karavA athavA zrotrendriyanA viSayabhUta padArthAMmAM rAga dveSanA nigraha karavA (2) cakSurindriyanA viSaya
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ 656 tattvArthasUtre pacAranirodho vA, jihU vendriyaviSayamApteSvartheSu rAgadveSanigraho vA 1 sparzanendriyaviSayamacAranirodho vA sparzanendriyaprApteSvaryeSu rAgadvepanigraho pA 5 iti, eSA-indriyapratisaMlInatA, ityevaM pratisaMlonatA vodhyA // 19 // mUlam kasAyapaDisaMlINayA tave caubihe, kAhapaDisaMlINayAibheyao // 20 // ____ chAyA-kaSAyAmatisaMlInatA tapazcaturvidham, krodhapratisaMlInatAdi bhedataH 20 - tattvArthadIpikA-pUrva tAbada caturvidheSu pratisaMlonatA tapaHsu 'prathamopAttam indriyamavisaMlInatA tapaH paJcavidhatvena savistaraM prarUpitam sampati-kramaprApta dvitIyaM kapAyatisaMlInatA tapazcaturvidhatvena prarUpayitumAha-'kalAyapaDisalINayA cauvihe phohapaDi saMloNayAi apao' iAle / kapAyamatisaMlInatA tapaH kapAyANAM krodhAdInAM pratisaMlIratA-saMgopanazIlatA kapAyapratisaMkInatA tadrUpaM tapaH kha caturvidhaM bhavati, tadyathA-krodhapatisaM(3) ghANendriya ke viSaya pracAra ko nirodha karanA athavA ghrANendriya ke viSaya (gaMdha) meM rAga dveSa na karanA (4) jihavendriya ke viSaya pracAra kA nigraha karanA athavA usake viSaya rAga dveSa utpanna na hone denA aura (6) sparzanendriya ke viSaya pracAra kA nirodha karanA yA usake prApta viSaya meM rAga dveSa na krnaa| yaha handriya prati lInatA tapa hai // 19 // - 'kasAyapaDisalINayA lave ityAdi 10 20 / . strArtha-prati lInatA tapa ke cAra ledoMda indridhapatisaMlInatA tapa ke pAMca bhedoM kA vistAra sahita nirUpaNa kiyA gayA, aba kramaprApta kaSAya pratisaMlInatA tapa ke cAra bhedoM kA prarUpaNa karate haiM // 20 // . tatyArthadIpikA--krodha Adi kaSAyoM kA gopana karalA kaSAyapratisaMlInatA tapa kahalAtA hai / usake cAra kheda hai-(1) krodhapratisalIprayArA nirodha 42vA (3) mAndriyanA viSaya (1)mA rASana rAmapA. (4) jihavedriyanA viSayaprakArane nigraha kare athavA tenA viSayamAM rAga dveSa utpanna na thavA de ane (5) sparzanendriyanA viSayapracArane nirodha kare athavA tenA prApta viSayamAM rAga dveSa na kare. A badhAM Indri yapratisaMlInatA tapanA bheda che. me 19 | 'kasAyapaDisalINayA tave cauThivahe' tyAdi sUtrArtha--pratisaMlInatA tapanA cAra bhedemAMthI IndriyapratisaMsInatA tapanA pAMca bhedyanuM savistara varNana karavAmAM AvyuM, have krama prApta kaSAya pratisalInatA tapane cAra bhedanuM prarUraNa karIe chIe ke 20 che tavArthadIpikA-kadha Adi kaSAyanuM gopana karavuM kaSAyapratisaMsInatA 15 upAya che tenA yAra se cha-(1) adhapratisInatA (2) bhAnapratisa'
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA 2.8 6.20 kaSAyapratisaMlInatAtapasvarUpam kInavAdi bhedataH / tathA ca - krodhapatisaMlInatA 1 AdinAmAnamavisaMlInatA 2 mAyAprati saMlInatA 3 lobhapratisaMlInatA 4 cetyevaM caturvidhaM tAvat kavAya pratisaMlInatA tapo bhavati / tatra - krodhamatisaMkInatA upa svAyat-krodhasyodaya nirodharUpam, udayamAptasya krodhasya viphalI karaNam antaH saMgopanarUpaM vilInakaraNaM vA krodhapatisaMlInatA tapa ucyate yathA krodho nodayeta tathA yaditavyam, yadi kadAcitkrodha uditaH syAt tadA tasya viphalatAM kuryAt - iti bhAvaH 1 evaM mAnapatisaMlInatA tapa svAvada - mAnasyodaya nirodharUpam, udayaghAtasya mAnasya viphalIkaraNa mantaHsaMgopana vikInIkaraNarUpaM vA mAnapratisaMlInatA tapo bhavati, yathA'simAnarUpamAnasyodaya eva na sthAttathA yatnaH kartavyaH, yadi kadAcita mAna uditaH syAd tadA taM ciphalaM kuryAt / 2 evaM mAyAmatisaMlInatA tapastAvat mAyAyAH udaya nirodharUpam, udayamAdhyAyA mAyAyA viphalIkaraNam-antaH saMgo panaM vA mAyAprati saMlInatA tapa ucyate, yathA-paravaJcanArUpA mAyAnodayeta tathA namA (2) sAnaprati saMlInatA (3) mAyApratisaMlInatA (4) TomapratilalInatA / krodha ko utpanna na hone denA yA udita hue krodha ko viphala karanA - use andara hI davA denA phodha pratisaMlInatA tapa hai| tAtparya yaha hai ki prayatna aisA karanA cAhie ki krodha kI utpatti hI na hone pAe, kadAcit krodha utpanna bhI ho jAya to use niSphala banA denA cAhie | isI prakAra mAna ko utpanna na hone denA athavA utpanna mAna ko niSphala kara denA mAnaprati saMlInatA tapa hai, arthAt prayatna aisA karanA ki mAna kaSAya kI utpatti hI na ho, phira bhI kabhI utpanna ho jAya to use viphala kara denA cAhie / ihI taraha mAyA ko utpanna na hone denA aura udita huI mAyA ko niSphala kara denA mAyApratisaM 65I lInatA (3) mAyApratisa'lInatA (4) lAbhapratisa'lInatA. krodhane utpanna na thavA devA athavA udita thayelA krodhane viLa banAvavA tene aMdarathI ja zamAvI devA krodhapratisa lInatA tapa che. tAya e che ke prayatna evA karavA joie ke krodhanI utpatti ja na thAya kadAcita krodha utpanna thaI paNa jAya tA tene nirakuza anAvI devA joIe. evI ja rIte mAnane utpanna na thavA devuM athavA utpanna thanelA jJAnane niSphaLa karI devuM mAnapratisa lInatA tapa che arthAt prayatna evA karavA ke mAnakaSAyanA uddabhava ja na thAya tema chatAM kadAca utpanna thaI jAya tA tene niSphaLa karI devuM joie A pramANe mAyAne utpanna thavA na devI ane udita thayelI mAyAne khina asarakAraka banAvI
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ 656 tattvArtha sUtre yavitavyam, kathaJciduditAyAH kapaTarUpAyA mAyAyAH viphalatAM kuryAt 3 evaM la' samatisaMtrI natApa stAvat - lobhasyodaya nirodharUpam, udayaprAptasya lobhasya viphalIkaraNam antaH saMyopanarUpaM vA lobhamanisaMlInatA tapa ucyate, yathA- parasva grahaNalAlasArUpo lobho-na udayeta tathA yatnaM kut, yadi kathaJcit kasmiMzcitvastuni lobha uditaH svAt tadA taM viphalaM vidadhyAt 4 iti bhAvaH // 20 // niyukta - pUrva khala- pratisaMlInatA tapazcaturvidhatvena prarUpitam, tatra - prathamasyendriyaprati saMlInatA tapaH paJcavidhatvena savizadaM nirUpaNaM kRtam, samprati-kramaprAptasya kapAyamatisaMlInatArUpa tapasaH khalu catudhitvena rUpaNaM vartumAha- 'kasAtha paDilINayA tave caciva kohapaDilINayAhameyao iti / kapAyapratisaMlInatA tapaH- kapASANAM krodhAdInAM pratisaMlInatA saMgopanazI lavA kapAyamasiMLInatA, tadrUpaM tapaH khalu caturvidhaM bhavati tadyathA - krodhamatisaMlIlA hai| isI prakAra lobha ko utpanna na hone denA aura utpanna hue lobha ko viphala kara denA ko mamatisaMlInatA tapa kahalAtA hai| aisA yatna karanA cAhie ki parakSIya vastu ko grahaNa karane kI lAlasA rUpa lobha utpanna hI na ho, phira bhI kisI prakAra kisI vastu kA lobha utpanna ho jAya to use niSphala karanA cAhie | 20 || satyArthaniyukti - - pahale pratisaMlInatA tapa ke cAra bhedoM kA kathana kiyA gayA thaa| unameM le prathama indriyapratisaMlInatA tapa ke cAra bhedoM kA vizada prarUpaNa kiyA jA cukA, aba kama prApta kaSAya pratisaMlInatA tapa ke cAra bhedoM kA nirUpaNa karate haiM kaSAyapratisaMlInatA tapa ke cAra bheda hai, jo isa prakAra haiM - ( 1 ) devI mAyApratisa lInatA che. evI ja rIte lelane utpanna na thavA devA ane uttpanna thayelA lAbhane niSphaLa karI devA lebhapratisa lInatA tapa che. evA prayatna karavA joIe ke pArakI vastune grahaNa karavAnI lAlasA rUpa lebha utpanna ja na thAya, Ama chatAM saMjogavazAt kAI vastune leAbha utpanna thai jAya te tene niSphaLa manAvavA joie ! 20 // tattvArthI niyukti--pahelA pratisa'lInatA tapanA cAra bheddAnuM kathana karavAmAM Avyu hatu. temAthI prathama indriyapratisa'lInatA tapanA pAMca bhedonu vistArapUrvaka prarUpaNu karavAmAM AvI gayu, have kramaprApta kaSAya pratisalInatA tapanA cAra bhedanuM prarUpaNa karIe chIe kaSAya pratisa lInatA tapanA cAra bheda A pramANe che-(1) krAyaprati
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA bha.8 sU.20 kaSAyatisaMlonatAtapasvarUpam 655 lInatAdi bhedataH / tathA ca krodhapratisaMlInatA 1 AdinA-mAnapratisaMlInatA-2 mAyApratisaMlInatA-3 lobhamorusaMlInatA-4 cetyevaM caturvidhaM tAvat-kaSAya patisaMlInatA tapo bhavati / tatra krodhapratisaMlInato tapaH khalu-krodhasyodaya nirodharUpam, uditaspa krodhasya viphalIkaraNa mantaH saMgopanarUpaM vA krodha bhatisaMlInatA, tapa ucyate prathamaM tu-krodhasyodaya eva yaza na vAt tathA yatitavyam, yaditu kadAcit krodha utyaM prApnuyAt tadA taM viphalaM kuryAt iti bhAvaH 1 evaMmAnapratisaMhInatA tapa ratAzd bhavimAnarUpasya mAnavodayanarodharUpam udaya mAptasya mAnasya viphalokaraNa mantaH saMgoenaM bA gAnAtisaMlInatA tapa ucyate prathamatastu-mAnasyodaya eva yathA na syAttathA yatitavyam-yadi kathaMcida-uditaH sthAnmAnaH tadA taM viphalaMbidhyAditibhAvaH 2 evaM mAyAmatisaMlInatA tapastAva mAyAyA paravaJcanArUpAyAH kATarUpAyA vA udayanirodharUpam, udaya prAptAyA krodhapratisaMlInatA (2) mAnapratisalInatA (3) lAthAprati saMlolatA aura (4) lobhapratisaMlInatA / krodha kI utpatti na hone denA athavA utpanna krodha ko viphala kara denA krodhapratisalInatA tapa kahalAtA hai / bhAva yaha hai ki prathama to aisA prayatna dhAranA cAhie ki krodha utpanna hI na hone pAe, kadAcit utpanna ho jAya to use niSphala banA de| isI prakAra mAnakaSAya ko utpanna na hone denA aura utpanna hue mAna kapAya ko niSphala kara denA mAlapratisalInatA lapa hai| tatpartha yaha hai ki prathama to aisA khatma karanA cAhie jisase mAna utpanna hI na ho, kadAcit utpanna ho jAya to ule viphala kara denA cAhie / isI mAMti paravaMcanA rUpa mAyA ko utpanna na hone denA aura utpanna sasInatA (2) bhAnapratisasInatA (3) mAyApratisa sInatA (4) somapratisa lInatA. krodhanI utpati na thavA devI athavA utpanna krodhanuM zamana karI devuM krodhapratisaMlInatA tapa kahevAya che. sArAMza e che ke prathama to e prayatna karavo joIe ke krodha udabhave ja nahIM. kadAca udbhave to tene niSphaLa banAvI de AvI ja rIte mAnakaSAyane utpanna na thavA de ane utpanna thayela mAnakaSAyane niprabhAvita karI de mAnapratisaMlInatA tapa che. tAtparya e che ke prathama te e prayatna karavo joIe ke jethI mAna upanna ja na thAya, kadAcita je utpanna thaI jAya te tene niSphaLa banAvavuM joIe Aja pramANe paravaMcanA rUpa mAyA ne uttapanna na thavA devI ane utpanna thayelI mAyAne viphaLa karI devI aMdara aMdara ja zamana karI devI
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tasvArthastre mAyAyA viphalIkaraNa antaH saMgopana vA, mAyApatisaMlIlatA tapo bhavati, yathA paravaJcanArUpA-kapaTarUpA nA dhAyA moditAsthAtathA yatitavyam, yadi kathaJcit mAyA-uditAsyAttadA tAM viphalatAM kuryAditimAH3 evaM pratisaMlInatA tapastAvad lomasya paralvagrahaNalAkamArUpasyodayanirodharUpaM bhavati udaya prApsya lomasya viphalImaraNamantaHsaMgopana vA lodhapatisaMlInatAtapa ucyate, prathamatastu lobhaeba erasvagrahaNalAlasArUpo yathA noktiH syAttathA yati tavyam, yaditu kathaJcitkArimazci stuni loga uditaH syAtanA taM dhiphalaM kuryAditi bhAvaH 4 uktazcaupapAtike 30 sUtre-se kitaM kalAbapaDiTalINaghA? kalAyaDisalIgayA cavitA paNNatA taM jahA-kohasjudayaniho vA, udayapattAla bA-kohala viphalI karaNaM 1 mANassuniroho vA, udaya pattala vA mANaraDa viphalIkaraNa2 mAya udayaNinohocA, udyapattAe vA mAyAe viphalIkaraNaM 3 loharadayaNiroko cA, udayapattassa lohanaviphalIkaraNa4 letaM mahAyapaDisaMloNayA' iti / athakA sA kaSAya pratisaMlInatA pAyapatisaMkonatA caturvidhA prajJaptA, tadyathA-krodhasyodayanirodho AI mAyA ko viphala kara denA-bhItara hI davA denA mAyA pratisalI natA tapa kahalAtA hai / Azaya yaha hai ki kapaTarUpa mAyA utpanna na ho aisA yatna karanA cAhie / kadAcit utpanna ho jAya no use niSphala karadenA caahie| parakIya vastu ko grahaNa karane kI lAlasA rUpa lobha ko utpanna na hone denA aura utpanna hue lobha ko viphala kara denA loapratisaM lInatA nAmaka tapa kahalAtA hai / prathama to yahI prayatna karanA cAhie ki lobha kA udgha hI na holake kadAcit udita ho jAya to use viphala kara denA cAhie / aupapAtikasUtra ke tIsaveM sUtra meM kahA bhI haimAyApratisaMlInatA tapa kahevAya che. Azaya e che ke kapaTa rUpa mAyA utpanna na thAya e dizAmAM prayatna karajoIe, kadAcita utpanna thaI paNa jAya to tene niSphaLa karI devI joIe. paramAlikInI vatane grahaNa karavAnI lAlasA rUpa lebhane utpanna na thavA de ane utpanna thayela lebhane viphaLa karI de lebhaprati lInatA nAmaka tapa kahevAya che prathama te lebha uddabhave ja nahIM e mATe prayatnazIla rahevuM joIe. kadAcita udita thaI jAya te tene niSphaLa karI devuM joIe papAtika sUtranA trIsamAM sUtramAM kahyuM paNa che--
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ - dIpikA-niyukti TIkA a.8 1.21 yogapratisaMlInatAtapasaH nirUpaNam 657 vAudaya prAptasya vA krodhasya viphalIkaraNam 1 mAnasyodayanirodho vA udayamAptasya vA, mAnasya viphalIkaraNam 2 sAyAvA udayanirodho kA, udaya prAptAyA mAyAyA viphalIkaraNam 3 lobhasmodayatirodho vA, utyaprAptasya lobhasya viphalIkaraNas 4 // 20 // mUla-lodhapaDisaMtINamA ta tivihe, saNajogapaDilINayAi e o // 21 // ___ chAyA--'yogamatisaMgItA tAtrividhA, sanoyogapatisaMlInatAdi bhedataH // 21 // tasyArthadIpitA-pUrva tAvat-caturvidhaM pravisaMlInatA tapaH pratipAditam, tatra-yathAkramindrigatisaMlInatApAyapratisalInatAtapA prarUpitas, sammati prazna-pAyAtilalInatA tapa ke kitane kheda hA~ ? utara-poliyonalA napa cAra prakAra kA hai-(1) krodha ke udayA nirodha karanA aura udita hue zodha ko viphala karanA (2) mAna ko utpAdana hone denA aura utpAna mAla ko viphala karanA (3) mAyA ke upayojanA aura udita mAdhA ko viphala karanA (4) loma ke udaya ko rokanA aura sadita lobhako viphala krnaa|20| jogaDila lIjAlotivihe' sUtrArtha-salodhogati lInatA Adi leda le posalIlatA tapa tIna prakAra kA hai // 21 // tatvArthadIpikA-pahale pratisaMlIlatA tapa ke cAra bhadoM kA nirdeza kiyA gayA thA, unale le krama ke anulAra indriyapratisalInatA aura prazna--pAyaprati samIratA tayanA Tasa se che. ? uttara- kaSAya pratisaMlInatA tapa cAra prakAranA che-(1) krodhanA udayane nirodha kara ane udita thayelA phoSane bUjhave. (2) mAnane utpanna na thavA devuM ane utpanna mAnane niSphaLa banAvavuM (3) mAyAnA udayane re ane udaya pAmelI mAyAne viphaLa banAvavI. (4) lebhanA udayane reka ane udita lebhAne viphaLa banAva che 20 che 'jogapaDisalINayA tave tivihe' tyaa| sUvAtha-mane gapratisaMlInatA AdinA bhedathI rogapratisalInatA tapa traNa prakAranA che ke 21 che tajyAdIpikA--agAu pratisaMlInatA tapanA cAra bhedone nirdeza karavAmAM AvyuM hatuM, temAMthI kamAnusAra IndriyapratisalInatA ane kaSAya. ta0 83
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthasa 658 / kramaprAptaM tRtIyaM yogaprati saMlInavAtapaH prarUpayitumAha-'jogapaDilINayA tave' ityAdi / yogapatisaMkInatA tapaH- yogAnAM manovacaHkAyavyApAra vizeSANAM patisaMlInatA saMgopanazIlatA - yogaprati saMlInatA udrapaM tapastrividhaM bhavati, tadyathA, manoyogamavisaMlInavAdi bhedataH / tathA ca manoyogamatisaMLInatA 1 AdinA- baccoyogapratisaMkInatA 2 kAyayogapratiyaMlInatA 3 cetyevaM trividhaM khalu yogamatisaMlInatA tapo bhavati / yatra manoyogaprati saMlIDatA tapa stAvad akuzalamanonizedharUpam, kuzalamanasa udIraNaM vA ucyate tathA ca-zubha manasaH pravartanarUpaM vacoyogaprati saMlInatA tapastAvad akuzalacaconirodharUpaM vA vacoyogaprati saMlInatA tapa ucyate / evaM kAyayogapatisaMlInatAtapa svAvat kUrmavat saMhRtakaracaraNaguptendriya sarvagAtrapratisaMlItArUpaM sarva sAvadyA'nuSThAnavarjanAtmakaM kAyayogapratisaMlInatA tapa ucyate iti bhAvaH // 21 // kaSAyamatisa lInatA tapa kA nirUpaNa kiyA jA cukA aba kramAgata tIsare yogapratisa lInatA tapa kA nirUpaNa karate haiM- mana vacana aura kAya ke vyApAra kA gopana karanA yogapratisalInatA tapa hai| usake tIna bheda haiM- manoyoga pratisaMlInatA, vacanayoga pratisaMlInatA aura kAyayoga pratisaMlInatA / mana ke aprazasta vyApAra ko rokanA evaM prazasta vyApAra kI udIraNA karanA manoyoga pratisaMlInatA tapa haiN| isI prakAra apravAsta vacanoM kA nirodha karanA aura prazasta vacanoM kI udIraNA karanA (athavA mauna dhAraNa karanA) vacanayoga prati lInatA tapa hai| karma kI taraha hAthoM pairoM evaM sampUrNa zarIra kA saMgopana karanA - saba prakAra ke kAyika sAvadya anuSThAna kA tyAga karanA kAyayoga pratisaMlInatA tapa kahalAtA hai // 21 // pratisa'lInatA tapatuM nirUpaNa karavAmAM AvI gayu. have kramAgata trIjA ga pratisa'lInatA tapanuM nirUpaNa karIe chIe mana vacana ane kAyAnA vyApAranuM geApana karavuM cegapratisa'lInatA tapa che tenA traNa bheda che-manAyeAgapratisa lInatA vacanace gapratisa lInatA ane kAyayeAgapratisa lInatA. mananA aprazasta vyApArane zakavA ane prazasta vyapAranI udIraNA karavI maneAceAgapratisalInatA tapa che. evIja rIte aprazasta vacananA niSa karavA ane prazasta vacaneAnI udIraNA karavI (athavA mauna dhAraNa karavu) vacanacegapratisa'lInatA tapa che kAcamAnI mAphka hAtha paga ane sapurNa zarIranuM saYAcana karavuM madhA sAva anuSThAnanA tyAga karavA kAyayeAgapratisa'lInatA tapa kahevAya che! 21 prakAranA kAyika
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ - dIpikA-niyukti TIkA a.8.21 yogapratisalInatAtapasaH nirUpaNam 652 tatvArthaliyukti:-pUrva khalla-caturvidhanAyapravilaMlInatAtapasAM yathAkrama mindriyamatisaMlInatA-kapAyapratisalInatA tapaH savizadaM prarUpitam, samprati-kramamAptaM tRtIyaM pratisaMlInatA tapo yogamatisaMlInatArUpa prarUpayitumAha-"jogapaDilIjayA tave tivihe, bhaNajogaDilINayAi bheyao-" iti| yogAvisalInatAlapa-yogAnAM manovacAkAyavyApAra vizeSANAM pratisaMlInatA-saMgopanazIlatA yogapratisaMlInatA tadrUpaM tapaH khalu trividhaM bhavati, tadyathA manoyogamatita lInavAdi bhedataH / tathA ca manoyogapratisaMlInatA 1 AdilA vacoyogapatisaMlonatA 2 kAyayogapatisaMlInatA 3 cetyevaM trividhaM khalla yogapatisaMlInatAtA ucyate / tatra manoyogamatisaMlInatA tapa stAvad akuzalapanonirodharUpaM kuzalamana udIraNaM vA manoyogapatisaMlInatA tapa ucyate, tacca zubhamanasaH pravartanarUpaM bodhyam / eva bacoyogapatsilInatA tapa tasvArthaniyukti--cAra prakAra ke prati lInatA tapa meM le pahale indriya prati lIlatA aura kavAya prati lInatA tapa kA vizada rUpase prarUpaNa kiyA thA, aba kalamAta tIsare yoga pratilalInatA lapa kA nirUpaNa karate haiM__ mana, vacana aura kAya ke yoga-vyApAra kA nirodha karanA yoga pratisalInatA lapa kahalAtA hai| isake tIna bheda haiM-(1) maloyoga prati saMlInatA (2) bacanayoga prati lInatA aura kAyayoga prtisliintaa| akuzala mana jhA arthAt aprazasta manovyApAra kI udIraNA karanA manoyoga pratisaMlonatA tapa hai / akuzala vacana kA nirodha karanA aura kuzala bacana kI udIraNA karanA yA vanayogakI pravRtti ko pUrI taraha roka denA bacanayoga pratilalInatA taka haiN| kUrSa kI bhAMti hAthoM, tattvArthaniryukti--cAra prakAranA pratisalInatA tapamAMthI pahelA IndriyapratisaMlInatA ane kaSAyapratisaMlInatA tapanuM vizad rUpathI prarUpaNa karavAmAM AvyuM, have krama prApta triIjA gapratisaMlInatA tapanuM nirUpaNa karIe chIe mana, vacana ane kAyAnA cagavyApArane nirodha kara gapratisaMlInatA 'ta5 upAya che. mAna lecha-(1) manAyegapratisadInatA (2) payana gapratisaMlInatA ane (3) kAyagapratisalInatA akuzaLa manane arthAt aprazasta ane vyApArane nirAdha karo ane prazasta ane vyApAranI udIraNA karavI mane gapratisaMlInatA tapa che. akuzaLa vacanano virodha karavo ane kuzaLa vacananI udIraNA karavI vacanagapratisaMlInatA tapa che. kAcabAnI jema
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthastra stAvat akuzala vaco nirodharUpaM, kuzalapaca udIraNarUpa kA bacoyogamatisaMlInatA tapa ucyate / evaM kAyayoga pratisaMhInatA tapa stAvada kUrmavat saMhRtahastapAda guptendriyasarvagAtramatisa lInatArUpa khalu tapo bhavati zAyika sAvadha sarvA'. nuSThAnaparivarjana mucyate / tathA ca kacchapa iva susamAhita pANipAdo gupte. ndriyaH sarvagAtra prtisNliinstisstthti| tathA ca guptendriyamusaMyata hastapAda sarvagAtrapatisaM lInatAvapo bhavati / ukvaJcaupapAtike30 sUtre se kiM taM jogapaDisaMlINayA- 1 jogapaDisalINadhA livihA paNNatA, taM jahAmaNajogapaDila loNayA-1 vajoga paDilINA-2 kAyajogapaDisaMloNayA-3 se ki ta bhaNajoga paDilalaNadhA-? maNajogapaDisalINayA-akusalamaNaniroho, alalamaNadIraNaMvA, se taM bhaNajogapaDisalINayA, se kitaM vayajogapaDihalIjathA ? vajoga paDilINayA-akulalavayaNirohocA, halabAradIraNayA, se taM vaya jogapaDisalINayA, le kiM taM kAyajogapaDitalINazA ?-kAyajoga paDisalINayA-jaM taM susamAhiya pANi pAde kuna haba tidie, savva. gAya paDilINe ciTThA, se taM kAya jogpddilNliinnyaa,| atha kA sA yogapratisaMlInatA 3 yoga matisaM lInatA trividhA majJaptA, tayathA manoyogapratisaMlI. pairoM, indriyoM evaM sampUrNa zarIra kA gopana karanA kAyayoga pratisaMlI. natA taka hai| zarIra saMbaMdhI lApaca anuSThAnoM ko tyAga denA, kachue kI taraha lamasta indriyoM kA gopAla karamA bAyayoga pratilalInatA tapa hai / aupapAtika sUtra ne tIsaveM nuna lakahA hai prazna-yoga pratisalInatA ke kitane me hai ? uttara-yoga pratisaMlInatA ke tIna lada hai-manoyoga pratisaM lInatA vacanayoga pratisalInatA aura phAyayoga pratislInatA hAtha, paga, Indriye ane saMpUrNa zarIrane sameTI levuM kAyayogapratisalItA tapa che. aupapAtikasUtranA trIsamAM sUtramAM kahyuM che prazna-ogapratisaMsInatAnA keTalA bheda che ? uttara-gapratisalInatAnA traNa bheda che. mane gapratisaMlInatA, vacana gapratisaMlInatA ane kAyAgapratisalInatA. prazna-mane gapratisalInatA kene kahe che ? uttara-akuzaLa mane vyApArane nirodha kare ane kuzaLamananI pravRtti karavI mane gapratisUlInatA che.
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA 2.8 8.21 yogaprati khalInatAtapasaH nirUpaNam 669 navA 1 bacoyogapatisaMlInAra kAyayogapradisaMkInatA 3 atha kA sA manoyogapratisaMlInatA manoyogamavilInatA akuzamanozidho vA, kuzala mana udIraNaM vA, sA eSA manoyogapatisa lInatA ? atha kA sA vacoyogaprati saMlInatA ? vacoyogapatisa lInatA akuzalavaco nirodho vA, kuzala caca udIraNa vA sA epa vacoyogamanisa lInatA, atha kA sA kAyayoga pratisa lInatA ? kAyayoga matisaMlInatA yaha khalu susamAhitapANipAda kUrma iva guptendriyaH sarva gAtraghatisa lInAstiSThati sA eSA kAyayogamavisakInatA iti // 21 // mUlam - vivita layaNAsaNalevaNayA tave aNegavihe, itthI - AivirahiyA - bhogaTTAmaNivAlabheyao // 22 // prana - manoyoga pratisa lInatA kise kahate haiM ? uttara- akuzala manovyApAra kA nirodha karanA aura kuzala mana kI pravRtti karanA manoyoga pratilalInatA hai / prazna -- vacanayogaprati saMlInatA kise kahate haiM ? uttara - akuzala vacanoM kA virodha karanA aura kuzala vacanoM kI udIraNA karanA vacanayogaprati saMlInatA tapa hai| prazna -pAyayogaprati saMlInatA kise kahate hai ? uttara-- hAthoM-pairoM kA saMgopana karanA indriyoM kA gopana karanA aura sampUrNa zarIrakA gopana karanA arthAt kAyika vyApAra kA nirodha kara denA kAyaprati saMlInatA tapa hai // 21 // 'vicipyaNAlaNa' ityAdi sU0 22 sUtrArtha - vivikta zayanAsana sevanatA tapa ke aneka bheda haiM, jaise- strI Adi se rahie aneka sthAnoM meM nivAla karanA Adi // 22 // prazna-vacanace gapratisalInatA kAne kahe che. ? uttara-akuzaLa vacanAnA nirAdha karavA ane kuzaLa vacanAnI udIraNA karavI vacanace gapratisa'lInatA tapa che, prazna-kAyayAgapratisa lInatA kAne kahe che ? uttara-hAtha paganuM saMgeApana karavu' indriyAne geApavI ane sa pUrNa zarIranu' gepana karavuM' arthAt kAyika vyApAranA niraNa karI devA kAyaprati salInatA tapa che !! 21 " 'vittiyaNA saNa se vaNayA' tyiAhi / drAvivikta zayanAsanaseSanatA tapanA aneka bheda che jevA ke strI AdithI rahita aneka sthAnAmAM nivAsa karavA vagere aa rara !
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAyI chAyA--viviktazayanAsanasevanatA tapo-'nekavidhaM, smAdivirahitA'nekasthAnanivAyabhedatA--" nisvArthadIpikA--pUrvatAvat -caturvidhapatisaMlInasAtapaHsu yathAkramamindriya pAyayogapatisaMhInatAtapasvayaM purUpitam sampati krayamAptaM caturtha viviktazayyAsanase banatArUpaM pratisaMlInatAvapaH prarUpAya tumAha-ciktisayaNAlaNa' ityaadi| niriktazayanApsanatapaH-viviktAni dopavarjitAni yAni zayanAsanAni, teSAM sevanatA-vecanam, tadrapaM patisalInatAtapo'nekavidhaM bhavati / tadyathA--cyAdivirahitA'neka sthAnAnavAsabhedataH, strI-pazu-gaNDaka-hitenanekasthAneSu-ArAmo dhAnAdipu mAsurapaNIya pITha-phalaka-zAcyA saMskArakApasampadya zramaNo nivasati / ataeva-dharmadharmiNArabhedAd viviktazana yanAsanasavatAtapo bhavati, tathAca-patkila zramaNo'nagAraH strI-pazu-paNDaka saMsargavirahitevArAmeSu kRtrimavaneSu-udyAneSu kusunakAnaneSu bakSakuleSu, eka-strI-pazu paNDaka vaniteSu sthAneSu, syAdisaMsagarAhateSu sAmAnyagRheSu cetyevamanejasthAneSu mAsukaipaNIya-pragatA asavaH asumantaH pANino yasmAt tat mAsukam, acittam ekendriyAdijIvavajiteSu, ataeva-epaNIya niravacaM pITha-phalaka-zayyA-saMstAraka mupasaMpadya tiSThatIti viviktazayanAsanasevanatAtapo bhavati // 22 // tasvArthaniyukti-cAra prakAra ke prati lInatA tapa meM se pahale indriya prati lInatA kaSAyatikhalInatA kA nirUpaNa kiyA gayA, aba kramaprApta viviktazayanAsanasebanalA nAmaka cauthe pratisalInatA tapa kA nirUpaNa karate hai vidhikta arthAt doSoM le rahita zayana Asana kA sevana karanA rUpa tapa vivikta zayanAsana lebalatA tapa hai / usake aneka bheda haiM, yathA-strI, pazu aura paNDaka se rahita aneka sthAnoM meM arthAt bAgabagIcA Adi prAmuka evaM eSaNIya pITha, pATa, zayyA, saMthArA Adi 1 tArthadIpikA-cAra prakAranA pratisaMlInatA tapamAthI pahelA Indriya pratisUlInatA, kAyapratisaMlInatA ane gapratisaMlInatAnuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM have krama prApta vivikta zayanAsanasevanatA nAmaka cethA pratisaMlInatA tapanuM nirUpaNa karIza chIe- vivikta arthAt dethI rahita zayana AsananuM sevana karavA rUpa tapa vivikata zayanAsanasevanatA tapa che tenA aneka bheda che jevAke strI, pazu ane vyaMDhaLa rahita aneka sthAnamAM arthAt bAgabagIcA vageremAM prAsuka
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 sa.22 vivikta zayyAsanasevanatAnirUpaNam 663 tatvAthaniyukti:- pUrva khlu-indriyamatisaMlInatA-kRpAyaTisalIntAyoga pratisalInatAtapasvayaM marUpitam . sampati-vivikta zayanAsana sevanatArUpaM caturtha pratisaMLInatAtapaH prarUpayitumAha-'vivittalathaNAlaNale vAyA tave aNe. gavihe, itthIlAi vihiyA gaTThANalivAlabhedI' iti / viviktazayanAsanasevanatAsapaH--viviktAni dopavarjitAni yAni zayanAsanAni, teSAM sevanatAsevanaM, paM pratisalIlatAtapaH khalu anekavidhaM bhavati / tadyathA-vyAdivirahitA'nekrasthAnanivAsabhedataH, tathA ca-stropazupaNDakasaMsargavihinevArAmodyAnadevakula mapApaNyazAlAdiSu anezasthAneSu nizaso bhavati zramaNAnAM mAsukaipaNIya pIThaphala kazayyAsaMstArakA'bhyupagamapUrvakam ataeka-dharmadharmiNorabhedavivikSayA viviktAzayanAsanasevanatArUpaM tapo bhavati, yataH kila zramaNo'nagAraH strI pazu paNDa va jiprApta karake sAdhu nivAsa karatA hai, ataeka thAha tapa vicita zazanAsana sevanatA kahalAtA hai // 22 // ___ tattvArthaniyukti-pahale indriyapratikSalIlatA kapAyamatisaMlonanA aura yogapratisaMlInatA nAmaka tIna saMlInatA lapokA nirUpaNa diyA mAyA, aba viviktazayyAsanalebanatA mAlaka cauthe bheda ko kathana karate hai-- vivikta arthAt dopavarjila zayana-pAlana kA sevana karanA viviktazathanAsanasevanatA tapa kahalAtA hai / yaha tapa aneka prakAra kA hai, jaise-strI, pazu aura paNDa ka se rahita ArAma, udyAna praNA (ghAU) paNyazAlA Adi aneka sthAnoM meM zramaNa prAmuka evaM eSaNIya pITha, phalaka, zayA aura saMstAraka Adi prApta karake nivAsa karate haiN| unakA isa prakAra nisAma karanA vivikta zayanAsanalevanatA ane eSaNIya pIDha pATa, zayyA, saMthAra vagere prApta karIne sAdhu nivAsa kare che AthI A tapa vivita zayanasanasevanatA tapa kahevAya che ke 22 tattvArthaniryukita-- pahelA Indriya pratisaMlInatA, kaSAya pratisaMlInatA ane rogapratisaMlInatA nAmaka traNa saMlInatA tapanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM have vivikatazayyAsanasevanatA nAmaka cothA bhedanuM kathana karIe chIe vivikata arthAta devarjita zayana AsananuM sevana karavuM vivikatazaya nAsanasevananA tapa kahevAya che. A tapa aneka prakAranA che jemake strI, pazu ane napuMsaka vagaranA ArAma udyAna paraba, dharmazALA Adi aneka sthAnamAM zramaNa prAsuka ane eSaNIya pIDha, phalaka zayyA ane saMdhAre adi prApta karIne nivAsa kare che temanuM A pramANenuM nivAsa karavuM vivikatazaya nAsanasevanatA tapa kahevAya che tAtparya e che ke anagAra zramaNa strI pazu ane
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ 664 tattvArthastre teSvArAmodhAneSu yakSakularUpeSu de kuleSu strIzubhaNDAsampakavajilAsu sabhAsu, pAnIya zAlArUzasu prapAmu, vyavahArikajanAdhiSThiteSu NyagRheSu bahudAyaka grAhakajanayogyAcyAdi saMsargarahiteSu sAmAnya gRhigRheSu parUtirUpeSu vetyeva vidhAnekasthAneSu prAsukamacittam, eeNIya-biravadyApITha-phala-zayA-saMstA. rakam-abhyupagasya tiSThati, tasmAt-zramaNAnAM vidhikasamhayanAsanasevanatA tapobhaktItibhAvaH / uktazcaupapAtike 30 sUtre-kita cintayaNAsaNase. vaNadhA- nivittalayaNAlaNaleSaNamA-jaNaM zAme ujajANelu deva kuleslu sahAslu pacAsu paNiyagihetu paNiyanAlAsu indIratu-paMDagasaM. sattaviraliyAlu balahIla phAsluelaNI pITha phalAjjAsaMthAgaM upasaMpajjittANaM viharaha, le ta viviktalayaNAlaNaleSaNayA se taM paDi saMloNayA, le taM bAhirae to' atha kA yA viviktAyanAsana sevanatA ? viviktazayanAsanasecalatA-yat khalu ArAmepu ucAnechu devaleSu samAsu prapAsu paNitagRzeSu paNitazAlAsu strIpazu raNDakasaMsaktavirahitAsu vasatiSu prAsupaNIyam tapa kahalAtA hai| tAtparya yaha hai ki amagAra akSaNa strI, pazu aura napuMsaka kA saMsarga na ho aile ArAmoM aura udyAnoM yakSAyatana rUpa sabhAsthaloM meM pyAjakheM, dujhAda meM tathA gRhasthya ke sAmAnya pakSAna meM prAsuka arthAt acitta aura epaNIya arthAt nirdoSa pITha (pIThA) phalaka (pATa) zarayA saura saMbhAza grahaNa karake rahatA hai| aisA karane se vivikSata zavAsanalevanatA nAmaka lapa hotA hai| aupapAtika sUtra meM kahA hai prazna-viviktazathanAsAnalevanatA lapavile kahate haiM ? uttara--zraSaNa ArAmoM meM, udyAnoM meM, sabhAoM meM prapooM meM, praNitazAlAoM-ityAdi meM strI, pazu aura paNDaka le rahita sthAno meM napusakane jyAM saMsarga na hoya evA vizrAtigRha ane udyAnamA yakSAyatana rUpa sabhAsthaLemAM parabamAM dukAnamAM tathA gRhasthanA sAmAnya makAnamAM prAsu arthAt acitta ane eSaNIya arthAta niSa pIDha (pIDhA) phalaka (pATa) zamyA ane saMdhAra grahaNa karIne rahe che. A pramANe karavAthI vivikta zazcAsasevanatA nAmaka tapa thAya che aupapAtikasUtramAM kahela che prazna-vivita zayanAsanasevanatA tapa kene kahe che ? uttara--zrama sArAbhAbhA, dhAnImA, samAsAmI, 525i, praNitazALAo ItyAdimAM strI, pazu ane paMDaka (puMsaka) rahita sthAnamAM
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA ma.6 ru.24 darzana vinayatapasaH nirUpaNam 669 stadrUpaM tapo darzana-vinayakSapaH tad dvividhammavati / tadyathA-zuzrUSaNAvinayaH 1 anatyAzAvanA vinayazceti, tatra-vidhivat (pUrvaka) sAmIpyena gurvAdInAM sevanaM zuzrUSA tadrUpaM tapaH zuzrUSaNA vinayatapaH khalu-ucyate, anatyAzAtanA tapastAvat ati-atIva-AyaH samyaktvAdi lAbhaH ityati zabdArthaH tasya A-AsamantAt zAtanA-dhvaMsanA atyAzAtanA / yadvA-ati-atIva AyaH samyaktvAdilAbha: atyAyaH tasya zAtanA 'pRSodarAditvAd ya lope' asyAzAvanA tadabhAvo vinayo'natyAzAtanAvinyaH tadrUpaM tapo'nalyAzAtanA vinaya tapa ucyate, gurvAderavarNavAdAdi nivAraNarUpamityevaM dvividhaM khalu darzanavinayatapo bhavatItibhAvaH // 24 // tatvArthaniyukti:-pUrva khalu-saptavidheSu vinayatapAsu prathamopAttaM jJAnavinaya tapaH paJcavidhatvena prarUpitam, Aminibodhika jJAnavinayAdi bhedAt, sampatidarzana saMbaMdhI vinaya ko darzanavinaya kahate haiN| isake do bheda haiMzuzraSAvinaya aura anatyAzAtanA binaya / yathocita vidhi ke anusAra gurU Adi kI sevA karanA zuzrUSA vinaya tapa kahalAtA hai| ___ati samyaktva Adi kA lAbha holA 'ati' kahalAtA hai| 'A' upasarga kA Azaya hai-khUba yA pUrI taraha aura 'zAtanA' arthAt naSTa karanA / 'an' niSedha kA sUcaka hai / isa prakSAra anatyAzAtanA kA artha huA lamyaktva Adi ke lAbha ko naSTa na karanA arthAt samya. ktva Adi kA vinAza karane vAlA koI kArya na krnaa| yahI anasyAzAtanA tapa kahalAtA hai, jaise zurU Adi kA avarNavAda na karanA aadi| isa prakAra darzana dhinaya ke do bheda hote hai // 24 // tatvArthaniyukti-pUrvokta vinaya tapa ke lAta bhedoM meM se jJAna -vinaya lapa ke pAMca bhedoM kA nirUpaNa kiyA gayA, aba darzana vinaya ne darzana vinaya kahe che enA be bheda che-zuSAvinaya ane ananyAzAtanA vinaya gyavidhi anusAra gurU AdinI sevA karavI zuzraSAvinaya tapa kahevAya che ati samyakatva Adine lAbha tha "ati kahevAya che. "A" upasargane Azaya che-ghaNu athavA saMpUrNa rIte zAtanA arthAt nAza karavuM " an " niSedhanuM sUcaka che A rIte anAyAzAtanA artha tha samyakatva vagerenA lAbhane naSTa na karavA arthAt samyakatva Adine vinAza karanArUM koI kRtya na karavuM A anatyAzAtanA vinaya tapa kahevAya che jevI rIte gurU vagerene avarNavAda na kara vagere. AvI rIte darzana vinaya tapanA be bheda hoya che 24 tatvArthaniryukita --pUrvokta vinayatapanA sAta bhede mAMthI jJAnavinaya tapane pAMca bhedanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM, have darzana vinaya tapanA be
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ 670 tattvArtha dvitIyaM darzanavinayatapo dainidhyena prapatimAha-damaNaviNayatave dvihe| susta manAviNae aNaccAmAyaNAviNae ca' iti / darzanadinayatapaH-darzanamohanIyakSayAdi janitastatvArthazraddhAnarUpa AtmapariNativizepo darzanam tatsa. mbandhI vinayo darzanavinayo pRSodarAditvAsiddhi stadrUpaM tapo darzanavinayatapaH khalu vividha bhavati / tabathA-zukSapaNA vinayatapaH 1 anatyAzAtanA vinayatapaH2 cetyevaM tAvad dvividha darzanavinayatapo bhavati / tatra-vidhipUrvakaM sAmIpyenA ''cAryopAdhyAyAdiguryAdeH sevanarUpA zuzrUpaNA tadrUpo vinayaH zucapaNA vinayaH tatsvarUpa tapaH zuzravaNAvinaya tapa ucyate / asyAzAtanA tannipeyarUpo vinaya anatyAzAtanAvinayaH gu daravarNavAdAdi nivAraNarUpaH, tatsvarUpaM tapo'natyAzAtanA tapa ucyate / athavA-atizayenA''yaH samyaktAdi lAbho'tyAyaH tasya zAtanA. dhvasanA'nyAzAtanA tanniSedharUpo vinayo'natyAzAtanAvinayaH, tadrapaMtapo'natyAtapa ke do bhedoM ko bharUpaNA karate haiM darzana mohanIya parma ke kSaya, upazama yA kSayopazama kA utpanna tatvArtha zraddhAna rUpa Atma pariNAma darzana kahalAtA hai / darzana kA vinaya darzana dinaya tapa hai| darzana vinaya tapa do prakAra kA hai-zuzrUSaNA darzana bilaya tapa aura anasyAzAtanA darzana vinaya tp| vidhipUrvaka, samIpa rahakara AcArya, upAdhyAya evaM guru Adi kI sevA karanA zuzrUSaNA vinaya hai, isI ko zuzrUSaNAvinaya tapa kAhate haiN| guru Adi kA avarNavAhana karanA annatyAzAlanAvinaya athavA anatyAzAtanAtapa kahalAtA hai| athavA lamyaktva Adi ke atizaya Aya (lAbha) ko 'atyAya' kahate isa 'asyA kI zAtanA arthAt dhvaMsanA (vinAza) karanA atyAzAlanA hai| 'atyAzAtanA' kA niSedha 'anasyAzAtanA' tapa khbhedonI prarUpaNe karIe chIe darzohanIya karmanA kSaya, upazama athavA kSapazamathI utpanna tatvArtha zadvAna 35 AtmapariNAma darzana kahevAya che. darzanane vinaya darzanavinayatapa che. darzanavinaya tapa be prakAranA che-cakRSaNadarzanavinaya tapa ane atyAzAtanA darzanavinaya ta5 vidhipUrvaka sAnnidhyamAM rahIne AcArya, upAdhyAya ane guru AdinI sevA karavI zuzruSaNAvinaya che Ane ja zuzraNAvinaya tapa kahe che. gapha vagerene avarNavAda na karo anatyAzAtanA vinaya athavA ananyAzAtanA tapa kahevAya che athavA samyakatva Adine atizaya aAya (lAbha) ne atyAya kaDa che. A "atyAyanI zAtanA arthAt devaMsanA (vinAza) kare atyAzAtanA che. "atyAzAtanA" ne niSedha "anatyAzAtanA tapa kahevAya che. tAtparya e che
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 s.25 zuzrUNAvinayatapasaH nirUpaNam 171 zAtanA tapo bhavati // uktaJcaupapAtika 30 sune-'ne kiM taM damaNadhiNae, ? dasaNaviNae duvihe paNNatte, taM jahA-surumulaNAviNae aNaccAlAyaNAviNae 2 iti / atha ko'sau darzanavinayaH 3 darzanavinayo dvividhaH prajJaptaH tadyathA-zuzrUSaNAvinaghaH 1 anatyAzAtanAdinayaH 2 iti // 24 // mUlam-sussUsaNAviNayatace aNegavihe, abbhuTANAi bheyao // 25 // chAyA-zuzrUSaNAdhinayatapo'nekandhim, abhyutthAnAdi bhedataH // 26 // tattvArthadIpikA-pUrva tAmad-dvividhaM darzanavinayatapo bhavatItyuktam, zuzrUSaNAvinayA'natyAzAtanA vinara bhedAta, sammati- prathamopAttaM zuzrUpaNA vinayatapaH prarUpayitumAha-'sussUlaNAviNayata' ityAdi / zuzrUpaNAdinayatapA-vidhi lAtA hai / tAtparya yaha hai ki koI kArya na karanA jisase lamyakSacAritra Adi guNoM kA nAza ho, vaha anatyAzAtanA ghinadha hai| aupapAtika mUtra meM kahA bhi hai prazna-darzana binaya ke kitane bheda haiM ? uttara-darzana vinaya tapa ke do bheda haiM- zuzrUjaNAvinayA aura anatyAzAtanA vinaya // 24 // 'susmalaNAviNaya tave aNegavihe' ityAdi sUtrArtha--abhyusthAna Adi ke bheda se zuzraSaNA vinaya aneka prakAra kA hai // 25 // tatvArthadIpikA--pahale kahA gayA thA ki darzana vinaya laSado prakAra kA hai-zuzrUSaNA vinaya aura anatyAzAtalA vinaya, aba inameM se pahale zuzrUSaNA vinaya tapa kI prarUpaNA karate haiNke evuM koI kArya na karavuM joIe ke jethI samyakatva-cAritra Adi guNone nAza thAya ane Aja anatya zAtanAvinaya che. aupapAtika sUtramAM kahyuM che. prazna-darzana vinayanA keTalA bheda che ? uttara-darzanavinaya tapanA be bheda che-zuzraSaNAvinaya ane ananyA zAsanAvinaya che 24 che 'sussUsaNAviNayatave' tyahi sUtrArtha -abhutthAna AdinA bhedathI zuzraSaNAvinaya aneka prakAranA che parapA tattvArthadIpikA-pahelA kahevAmAM AvyuM. ke darzanavinaya tapa be prakAranA che zuzraSaNAvinaya ane ananyAzAtanAvinaya, have e baMne sAthI pahelA zuzra SaNavinaya tapanI prarUpaNa karIe chIe.
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ u72 tattvArtha pUrvakaM gudiH sevanarUpA zuzrUpaNA tadrUpaM tapaH zuthapaNA vinayatapa ucyate, taccA'nekavidham / tadyathA-abhyutthAnAdibhedataH, tathAcA'bhyutthAnavinayatapaH 1 AdinA-AsanA'bhigrahavinayatapaH 2 AsanapadAnadinayatapaH 3 saskAravinaya tapaH 4 sammAnavinayatapaH 5 kRtikarmadinayataH 6 aJjalinagrahavinayatapaH 7 Agacchato'nugamanatArUratapaH 8 sthitasya paryupAsanA vinayatapaH 9 gacchataH pazcAdanugamazIlatA rUpatapaH gacchataH pratisaMsAdhanatAtapa ucyate-10 ityevaM rItyA 'nekavidha khalu zuzrUpaNAvinayatapo bhavatIti bhAvaH / tanA''cAryAde rAgata. sthA'bhimukham utthAnam vinayAIsyA''cAryAde dezalAdevA''sanatyAgo bhavati, tathAvidhA'nyu-thAnarUge vinayaH abhyutthAnavinayaH tadrUpaM tapo'bhyutthAnadinayatapo bhavatItibhAvaH / evam-AsanA'bhigrahavinayatapastu-AcArya-gurvA diryatra yatropa vidhipUrvaka guru Adi kI sevA karanA zuzrUSaNA vinaya kahalAtA hai| usake aneka bheda haiM, yathA-(1) abhyusthAnavinaya hapa (2) AsanAbhigraha vinaya tapa (3) Asana pradAna dinaya tapa (4) satkAravinaya tapa (5) sanmAna vinaya tapa (6) kRtima vinaya tapa (7) aMjali pragrahavinaya tapa (8) guru Adi baDe Ate hue ke sammukha jAnA rUpa vinaya tapa (9) sthita kI upAsanA rUpa dinaya tapa (10) jAte hue ke pIche jAnA rUpa tapa, isa prakAra zubhaSaNA vilaya tapa aneka prakAra kA hai| inakA sva rUpa yaha hai (1) AcArya Adi para dRSTi paDate hI Asana tyAga denA, unakI ora mukha karake khaDA ho jAnA abhyutthAna vinaya kahalAtA hai / (2) AcArya yA guru Adi jahAM-kahIM baiThane kI icchA kareM vahIM Asana vidhipUrvaka gurU AdinI sevA karavI zuzraSAvinaya kahevAya che tenA aneka bheda che jemake-(1) abhyathAnavinaya tapa (2) AsanAbhigrahavinaya tapa (3) AsanamahAnavinayata5 (4) sa42vinayata5 (5) sanmAnavinayata5 (6) katikarma vinayatapa (7) aMjalipragrahavinayatapa (8) gurU vagere vaDIla AvatA hoya tyAre temanI sanmukha javuM, (9) ritinI upAsanA rUpa tapa (10) janArAnI pAchaLa javA rUpa tapa, A rIte zuzraNAvinaya tapa aneka prakAra che. enuM svarUpa A pramANe che (1) AcArya Adi para draSTi paDatA ja Asana cheDI devuM temanI sanmukha ubhA thaI javuM adbhutthAnavinaya tapa kahevAya che. (2) AcArya athavA gurU Adi jyAM kaI rathane besavAnI icchA pradarzita kare tyAM ja -
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a.8 ru.23 jJAnavinayatapasaH nirUpaNam 165.. pITha phalakazayyAsaMstArakAesaMghadya khalu viharati, sA-eSA viviktazayanAsana sevanatA, sA-eSA pratisalInatA, tadetad vAhyaM tapaH // 22 // mUlam-chabihesu abhitaratavesu NANaviNayatave paMcavihe, AbhiNibohiya jANaviNayAi bhaeo // 23 // ___ chAyA-'pavidheSu-AbhyantaratapAsu jJAnavinayatapaH paJcavidham, AminibodhikajJAnavinacAdi bhedataH // 23 // tatvArtha dIpikA--pUrva tAt karmanirjarAhetubhRtaM pahavidhamapi vAhyaM tapaH savistaraM prarUpitam-sammati karmanirjarA hetubhUtaSavidhAbhyantaratapaHsu prathamopAtapAyadhizatapasaH pUrva prarUpaNaM kRtam, sampati-kramaprAptadvitIyAbhyantaratapovizeSasaptavidhavinatheSu prathamaM jJAnavinayatapaH marUpayitumAha'-chabihesu' ityAdi / pUrvoktedu paividheSu prAyazcittAdhAbhyantaratapaHsu dvitIyasya saptavidha vinayatapasaH prathayaM dAvad jJAnavinayatapaH paJcavidha bhavati / tadyathA-AbhininivAsa karatA hai, yaha vivikta zayanAsana sevanatA tapa hai / yahAM pratisaMlInatA tapa aura bAhya tapaH sA prarUpaNa pUrNa huA // 22 // 'chavidhahetu abhitaratavesu'-ityAdi slU0 23 sUtrArtha-chaha prakAra ke Amdhantara tapoM meM jJAnavinayatapa ke pAMca bheda haiM, AbhinivAdhikajJAnavinaya Adi // 23 // tattvArthadIpikA-karmanirjarA ke hetu chaha prakAra ke pAya lapa kA vistArapUrvaka varNana kiyA gayA, aba karmanirjarA ke hetu chaha prakAra ke Abhyantara tapa meM sarvaprathama gine jAne vAle prAyazcitta tapa kA pahale nirUpaNa ho cukA hai, ataH kramaprApta dUsare vinayatapa meM sarvaprathama jJAnavilaya tapa kI prarUpaNA karate haiNnivAsa kare che. A vivikatazayanAsanasevanatA tapa che atre pratisaMlInatA tapa ane bAhya taponuM prarUpaNa samApta thayuM. 22 che 'chavihesu abhitaratavesu' tyAdi savAtha-cha prakAranA Abhyantara tapamAM jJAnavinaya tapanA pAMca bheda che, AbhinidhijJAnavinaya Adi 23 che tavAthadIpikA-karmanirInA hetu cha prakAranA bAhya tapanuM vistAra pUrvaka varNana karavAmAM AvyuM, have karmanirjarAnA hetu cha prakAranA anya -tara tapamAM sarvaprathama gaNavAmAM AvatA prAyazcitta tapanuM pahelA nirUpaNa thaI gayuM che. AthI krama prApta bIjA vinaya tapamAM sarvaprathama jJAnavinaya tapa nI prarUpaNa karIe chIe ta0 84
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tattvAce bodhijJAnavinayAdi bhedataH, tathA ca-AminiyodhikajJAnavinayaH 1 AdinA zrutajJAnavinayaH 2 avadhijJAnavinayaH 3 manAparyavajJAnavinayaH 4 kevalajJAnavinayazca 5 ityevaM eJcavidha khallu jJAnavinayatapo bhavatIti bodhyam / tatrA''minibodhikajJAnaM malijJAnarUpam tasya vinayaH vinayati-apanayati jJAnAvAvaraNAdhaSTavidha karmANIti vinayaH abhyutthAna-vandana-zuzrayA bhaktyAdirUpa: Abhinibodhika jJAnavilayaH tadrUpaM tapa AbhiniyodhikajJAnavinaya tapa ucyate / evaM zrutajJAnavinayatapaH abadhijJAnavinayatapaH, manaHparyavajJAnavinayatapaH, kevalajJAnavinaya tapazcApi bodhyam // 23 // tatvArthaniyukti:-pUrva tAvannijarAhetutvenokteSu prAyazcittAdi paividhAbhyantaratapAsu mAyazcittaM tapaH pUrva marUpitam, saptavidha binayatapazca prarUpitam, sampati teSu saptavidheSu vinayatapAsu prathama jJAnavinayatapaH prarUpayitumAha-'chandhi sAta prakAra ke vinayatapa meM jJAnavinaya tapa pAMca makAra kA hai| (1) AbhilibodhikajJAnavinaya (2) zrutajJAnavinaya (3) avadhijJAnavinaya (4) sanAparyavajJAnavinaya aura (5) kevalajJAnavinaya / Abhi. nighodhikajJAna kA artha matijJAna hai / jJAnAdharaNa Adi AThoM karma jisase haTate haiM use vinaya kahate hai| abhyutthAna, pandana zuzrUSA, bhakti Adi vinaya ke antargata haiN| AminiyodhijJAna evaM jJAna vAn ke prati yathAyogya AdaramAca honA Abhiniyodhaka jJAna vinaya hai, isI prakAra zruvajJAnavinaya avadhijJAnavinaya manaH paryavajJAnavilaya aura kevalajJAnavinaya bhI samajha lenA cAhie 24 tattvArthaniyukti--nirjarA ke kAraNa kahe gae prAyazcitta Adi chaha Abhyantara tapoM meM se pahale prAyazcitta tapa kA prarUpaNa kiyA jA cukA, sAta prakAranA vinayatapamAM jJAna vinaya tapa pAMca prakAranA che-(1) bhAminimAdhijJAnavinaya (2) zrutajJAnavinaya (3) avadhijJAnavinaya (4) manaH paryavajJAnavinaya ane (5) kevaLajJAnavinaya. AbhinidhikajJAnano artha mati jJAna che. jJAnAvaraNa Adi AThe karmo jenAthI dUra thAya che tene vinaya kahe che abhyathAna vandana, zuzraSA, bhakti Adi vinayanA antargata che Abhini bedhika jJAna ane jJAnavAnuM pratye yathAyogya Adara bhAva he Abhinidhika jJAnavinaya che. evI ja rIte zrutajJAnavinaya, avadhijJAnavinaya, mana paryavajJAnavinaya ane kevaLajJAnavinaya paNa samajI levA joIe 24 che tatvArthaniryukti-nirjarAnA kAraNa tarIke kahevAmAM AvelA prAyazcitta Adi cha Abhyantara tapamAMthI pahelA prAyazcitta tapanuM prarUpaNa karavAmAM
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA 8 sU.23 jJAnavinayatapasaHnirUpaNam hesu abhiratavelu NAniNayatave paMcavihe, AbhiNiyohiyaNANa vigayAibhedhao-" iti / pavidheSu puuroktessu , AbhyantaratapAsu prathamopAttaM jJAnavinayatayaH paJcavidha bhavati / tayaNA-nAbhinivodhikajJAnavinayAdi bhedataH, tathA ca-vinayati apanavati jJAnadinayAghaSTavidhakarmANIti vinayaH, tadrUpaM tapa AbhinibodhikajJAnavinaya tapa ucyate AbhinivodhijJAnameva matijJAna mucyate 1 AdinA--zrutajJAladinayaH 2 avadhijJAnavinayaH 3 manAparyavajJAnavinayaH4 kevala jJAnavinayazcetye 5 ca paJcavidhaM khallu AbhyantarajJAnavinayatapo bhavati // uktaJcaupapAtike-30 sUtre-'le kitaM jANaviNae-? jogaviNae paMcavihe paNNatte, taM jahA-AliNiyohiyaNANaviNae-1 sugaNANaviNae-2 ohiNANaviNae-3 bhaNapajavaNANakSiNae-4 kevalaNANaviNae-6 iti / atha kaH sa jJAnavinayaH ? jJAnavinayaH paJcavidhaH prajJaptaH, tadyathA-AbhinisAta prakAra ke binaya tapa kA bhI nirdeza kiyA gayA, aba usameM se prathama jJAna vinaya tapa kA nirUpaNa kiyA jAtA hai jJAna vinaya tapa ke pAMca bheda hai-(1) Abhiniyodhika jJAnavinaya tapa (2) zutajJAnavinaya tapa (3) avadhi jJAnacinaya tapa (4) manaH paryAya jJAnavilaya taSa aura (5) kevalajJAnavinaya tapa / jo jJAnAvaraNa Adi ATha prakAra ke karmoM ko dUra karatA hai, use vinayA kahate haiN| Abhiniyodhika jJAna kA artha pratijJAna hai / isa prakAra jJAna ke pAMca bheda hone se jJAnavinaya ke pAMca bheda haiM, aupapAtika khUna ke tIsaveM sUtra meM kahA hai prazna-jJAnavinaya ke kitane bheda haiM ? uttara-pAMca bheda haiM-(1) Abhiniyodhika jJAnavinaya (2) shrutjnyaanAvI gayuM, sAta prakAranA vinayatapane paNa nirdeza karavAmAM AvyuM have temAMthI prathama jJAnavinaya tapanuM nirUpaNa karavAmAM Ave che __jJAnavinaya tapana pAMya le cha-(1) mAsinimAdhijJAnavinaya ta5 (2) zrutajJAnavinayata5 (3) avadhijJAnavinaya tapa (4) manaHparyayajJAnavinaya tapa ane (5) kevaLajJAnavinaya taya je jJAnAvaraNa Adi ATha prakAranA karmone dara kare che tene vinaya kahe che. Abhiniodhika jJAnane artha matijJAna che A rIte jJAnanA pAMca bheda hovAthI jJAnavinayanA paNa pAMca bheda che. aupapAtika sUtranA 30mAM sUtramAM kahyuM cheprazna-jJAnavinayanA keTalA bheda che ? tara---pAya -(1) mAlinimAdhizAnavinaya (2) zrutajJAnavilaya
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasne ghodhikajJAnavinayaH, zrutajJAnavinayaH avadhijJAnavinayaH, manAparyavajJAnavinayaH, kevalajJAnavinayazceti // 23 // mUlam-dasaNaviNayatave duvihe, sussUsaNAviNae, aNacA. sAyaNAviNae ya // 24 // chAyA-darzanavinayatapo dvividham, zuzrUSaNAvinayaH-anatyAzAtanAvinayazca / 24 / __tatvArthadIpikA-pUrva tAvat vinayatapaH saptavidhaM pratipAditam, bAna vinaya-darzanavinayAdi bhedAt tatra-prathamopAttaM jJAnavinayatapaH paJcavidhatvena marUpitam, samprati-darzanavinayatapo dvaividhyena marUpayitumAha-'dasaNaviNaya tave' ityAdi / darzanavinayatapaH-tatra-darzanam darzanamohanIya kSayAdi janita statvArthazraddhAnarUpaAtmapariNativizeSa statsambandhI pinayo darzanavinaya vinaya (3) avadhi jJAnavinaya (4) banAparyava jJAnacinaya (5) kevala jJAnavinaya // 23 // 'dasaNaviNayatave dubihe' ityaadi| sUtrArtha darzana vinaya do prakAra kA hai-zuzraSA vinaya aura anatyAzAtanA vinaya // 24 // tattvArthadIpikA-pahale dilya tapa sAta prakAra kA batalAyA gayA thA, jaise jJAnavinatha, darzanavinaya Adi / inameM se prathama jJAnavinaya ke pAMca bhadoM kA kathana kiyA jA cukA, adha darzanavinaya tae ke do bhedoM kIprarUpaNA karate haiM darzana mohanIya karma ke kSaya, upAya athakA kSayopaza se utpanna hone vAlA tatvArtha zraddhAna rUpa Arama pariNAma darzana kahalAtA hai| - (3) bhavadhijJAnavinaya (4) bhanA5vajJAnavinaya (5) vijJAnavinaya // 23 // 'dasaNaviNayatave duvihe' tyAlA savArtha-darzanavinaya be prakAranA che-zuzraSAvinaya ane atyA zAtanA vinaya che 24 che tatvArthadIpikA-pahelA vinayata sAta prakAranA batAvavAmAM AvyA che jevAke jJAnavinaya, darzanavinaya Adi AmAMthI prathama jJAnavinayanA pAMca bhede nuM kathana karavAmAM AvyuM have darzana vinaya tapanA be bhedAnI prarUpaNA karIe chIe darzanamohanIya karmanA kSaya upazama athavA kSapazamathI utpanna thanArA tatvArthazraddhAna rUpa Atma pariNAma darzana kahevAya che. darzana saMbaMdhI vinaya
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 tU.25 zuzrUNavinayatapasaH nirUpaNam 673 veSTumicchati tana-tanA''sanasthApanam-AsanAbhigrahavinayatapo bhavati / Asana pradAnadinayastu-acAryAdi guruSu samAgateSu satsu AsanadAnambhavati tadrUpo vinayastadAtmakaM tapa Asanavinayatapo bhavati / vinayAhasyA''cAryAde bandanAdinA''haraNa DakAra ucyate tadpo vinayaH satkAravinayaH tadrUpaM tapaH satkAra vinayatapo padizyate ? evaM-gudInA mAhAravastrAdi prazastanastubhiH sammAnanaM sammAna rUdrapo viTayaH smmAnajada rattadAtmakaM tapaH sammAna dinayatapa ucyate / evaM-gucaryAdInAM yathAvidhi bandanaM cacikarma tadrUpaM vinayatapaH kRtikarma vinyatapa ucyate / evaM-gurusammukhe'JjalIkaraNam-aJjalinagrahaH tadrUpaM vinayatapo'Jjali graha dinayatapa ucyate / evam-bhAgacchantaM murdAdi prati sammukhe gamanam Agacchato. 'nugamanatA tadrapaM dinayatapaH Agacchato'nugamanatA vinayatapa ucyte| eksupadiSTasyA''kAryAdecchA'nukUlatvA sthitaraya paryupAsanatA tapa dinayatapaH sthitasya paryupAsanatA dinayatA ucyate / evam gacchata AcAryAdeH pazcAnnuparaNabichA denA AlanAbhinandapa vAhalAtA hai| (3) AcArya, gurU Adi kA Agamana hone para Asana pradAna karanA Alama pradAna bilaya kahalAtA hai| (4) vinaya ke yogya AcArya Adi kA bandanA Adi dvArA Adara karanA latkAra vinaya kahalAtA hai / (5) guru Adi kA AhAra vastra Adi prazasta vastuoM dvArA sammAna karanA sammAna vinaya tapa kahalAtA hai / (6) surU Adi vidhi ke anusAra bandana karanA kRtikarma vijaya hai| (7) guru ke sAmane hAtha joDanA lipagraha cinaya hai| (8) Ate hue gurU Adi ke sammukha jAnA bhI eka prakAra kA vinaya hai| (9) AcArya Adi kI icchA ke anusAra ledhA karanA, baiThe kI upAsanA karanA paryupAlanalA vinaya hai| (10) isI prakAra AcArya Adi jAne Asana pAtharI devuM AsanAhitapa kahevAya che. (3) AcArya, gurU Adi nA Agamana prasaMge Asana pradAna karavuM AsanapradAnavinaya tapa kahevAya che. (4) vinayane cagya AcArya Adine vaMdaNa dvArA Adara kare satkAra vinaya kahevAya che. (5) gurU AdinuM AhAra-vastra Adi prazasta vastuo dvArA sanmAna karavuM sanmAnavinaya tapa kahevAya che. (6) gurU Adine vidhi anusAra vaMdana karavuM kRtikarma vinaya che. (7) gurUnI sAme hAtha joDavA aMjaliprathahavinaya che. (8) Agamana karatAM gurU AdinI sAmAM javuM paNa eka prakArano vinaya che (9) AcArya AdinI IcchA anusAra sevA karavI, beselA hoya enI upAsanA karavI paDyuM pAsanatA vinaya che. evI ja rIte
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ 67 tatvArtha zIlatA tadrUpaM dinayatapo zacchato'nuzAsanatA vinayApa ucyate, ityevamanekavidhaM vAvat-zuzrUSA ninayatapo bhavati // 25 // taravArthaniyukti:--pUrva khalla dvividhaM darzana-vinayatapaH pratipAditam, sampati tatra prathamopAttaM zuzrUpaNA vinavalapaH narUpayitusAha-'jusyUkSaNA dhiNaya tace agadihe, ansuhANA mekao' ili sthapaNA ninayarupaH-vidhipUrvaka sAmIpyenA''cAyaryAdInAM sevanaM zuzrUpaNA lata paM viyatapaH khalu-anekavidha bhavati abhyutthAnAdi gedataH / tathA cA'bhyutthAnavinayatapaH 1 AdinA''sanANigraha vinayatapaH 2 AsanapradAnavinayahaH 3 sarakAravizya tapaH 4 sammAnavinayatapaH kRtikarmavinayatakA 6 aligrahadinayatapaH 7 anumapanatA binayatapaH 8 paryupAsanA dinayatapaH 9 matilapAntA dinayatapazca 10 tirItyA zuzrUSaNAlage to unake pIche-pIche jAnA acchato anugamanamA vinaya kalAtA hai| isI prakAra zuzrUSaNatA pinaya rUpa aneka neda haiM // 25 // tasvArthanimukti--pahale dInaniya tapa ke donoM kA pranipAdana kiyA gayA, aba pahale zuzraSaNAdhina hapa kI prarUpaNA karate haiM vidhipUrvaka, samIpa rahakara bhAcArtha Adi kI zuzrUSA karanA zuzrUSaNA vinaya tapa kahalAtA hai| yaha tapa abhyutthAna Adi ke bheda se aneka prakAra kA hai| yathA-(1) sthAna cilaya tapa (2) AsanAbhignaha tapa (3) Alana bhadAna vinaya tapa (4) mAra vinaya lapa (5) sammAna vinaya tapa (6) kRtti karma vinaya tapa (7) jalIpragnaha vinaya tapa (8) anugamanatA vinaya taha (9) paryupAlanA vinaya rUpa aura (10) pratisandhAnatA vinaya ruup| AcArya Adi javAnI taiyArI karatA hoya tyAre temanI pAchaLa pAchaLa javuM, gacha anugAmanatAvinaya kahevAya che. AvI rIte zreSatAvinaya tapanA aneka bheda che || rapa che tatvArthaniryukti-pahelA darzanavinaya tapanA be bhedanuM pratipAdana karavAmAM AvyuM have pahelA zuzraSAvinaya tapanI prarUpaNa karIe chIe vidhipUrvaka, pAse rahIne AcArya AdinI zuBSaNa karavI zuzruSaNAtA kahevAya che A tapa abhyasthAna AdinA bhedathI aneka prakAranA che. jevAke (1) mayutthAnavinayata5 (2) mAsanAligavinayata5 (3) mAsanapradAnavinaya ta5 (4) sa42vinayata5 (5) sanmAnavinayata5 (6) kRtima vinayata5 (7) aMjalipragrahavinayatapa (8) anugAmanatAvinayatA (9) payuM pAsanAvinayatA mana (10) pratisandhAnatAvinaya ta5. tA. agasanA rIyArI karata
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA ma.8 stU.25 zuzrUgavinayatapasaH nirUpaNa 676 vinayatapo'ne kavidha bhavati / tatrA''gAnA lAcAryAdInAmabhimukhaM mutthAnamabhyutthAnam, vinayA'hasya gudadezanAdevA''sanaparityAgaH tadrayaM vinayatapo'bhyusthAnavilayatapo bhavati 1 evam-bhAcAdismin yasmin sthAne-upaveSTumicchati tasmin-tasmin sthAne tadartha nAsanamApaNam bhAvanAbhigraha stUpa vinayatapa bAsanAbhigraha vinayasapo bhavati evam-AcArya samAgate zati-Asana dAnaM khalu-AsanapakSAnamucyate, ladrUpaM vinayatapa AsanamadAnavinayatapo bhavati 3 evam-vinayayogyA''cAryAdInAM vandanAdinA-''darakaraNaM-satkAra stara nilapatpaH sada kAravinayatapo bhavati / eSara-AcAryA khilla AhAravastrAdi prazasta bastunA lasmAna-pAna stadrUpa vinayatapaH sammAnavinayatapo bhavati 5 eka-zudiAnAM saratnAdhikAnoM krameNa sAMvadhi bandanAkaraNaM kRtikarma tadrUpaM vinayatapaH kRtikama vinayarUpo bhavati 6 evam-gulAdi sammukhA'JjAlakaraNam aJjalipagraha ucyate, rudrapa dinayatapo-'jatimAha binayatapo bhavati 7 evamAyAntaM gujAdikaM prati-abhimukhe gamanam Agacchato'nugamanatocyate tadrUpaM ___(1) Ate hue AcArya Adi ke sAmane khaDA honA, vinaya ke yogya lAcArya Adi para dRSTi par3ate hI AsanatyAga denA abhyutthAna vinaya tapa kahalAtA hai (2) AcArdhAdi jahAM kahIM baiThane kI icchA kareM ullI-usI sthAna para unake lie Asana bichA detA AsanAdhigraha vinaya lava kahalAtA hai| (3) AcArya ke Ane para Asana devA AsanapradAna binaya tapa hai| (4) vinayA ke coca AcArya Adi ko candanA gudd'i jaal rN bilmb jy' / (7) aaj? Rnychi jaa jaasthaa vastra Adi mArata bastuoM dvArA Adara karatA mAnna cinA hara hai| (6) ratnAdhika mAcArya Adi ko vidhi pUrvaka bandanA karanA kRtikarma vinaya kahalAtA hai| (7) guru Adi ke sAmane jAla karanA aMjali. (1) AvI rahelA AcArya AdinI sAme ubhA thaI javuM, vinayane yogya AcArya Adi para najara paDatAnI sAthe ja Asana choDI devuM abhyaOAnavinaya tapa kahevAya che (2) AcArya Adi jyA paNe besavAnI IcchA kare te ja sthAne temanA mATe Asana pAtharI devuM AsanAbhithahavinaya tapa kahevAya che. (3) AcAryanA Agamana prasaMge Asana ApavuM AsanapradAna vinaya tapa che (4) vinayane egya AcArya Adine vaMdana vagerethI Adara kare sakAravinaya kahevAya che (1) AcArya Adine AhAra vastra Adi aceta vastuo dvArA Adara kara sanmAnavinaya tapa che (6) ratnAdhika AcArya Adine vidhipUrvaka vaMdaNuM karavI kRtikarmavinaya kahevAya che (7) gurU AdinI Andee
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ 676 tattvArthasUtra vinayatapo'nugamanatA vinayatapo bhavati 8 evam-upaviSTAnA mAcAryAdInA micchA'nuklA sevA, sthitasya paryupAsanatA dinayatapo-bhavati 9 evam-gacchatA mAcAryAdInAM pazcAdgamanazIlatA gacchataH pratisaMsAdhanatocyate tadrUpaM vinayatapaH pratisaMsAdhanatA vinayatapo bhavati / uktaJcaupaNAtike 30 sUtre-se kiM taM sussU. saNAviNae ? surasaNAviNae aNegavihe paNNate, taM jahA-abhuThANehavA 1 AsaNAbhiggahe ivA 2 AlaNappadANe iyA 3 sakArei vA4 sammANe ithA 5 kiyakammedavA6 aMjalipamahe vA 7 etassa aNugaccha NayA 8 Thiyasla pajjuvAsaNayA 9 gacchaMttasta paDilaMdazAhaNadhA 10 setaM susthalaNAviNae' iti / atha ko'sau zuSapaNA vinayaH ? zuzrUSaNAvinayo'neka vidhaH prajJaptaH tadyathA-abhyutthAnamitikA''sanAbhigraha iti bA''sana pradAnamiti vA satkAra iti vA sammAna iti vA kRtikarma iti vA'cali manaha iti vA''gacchato'nugamanatA-sthitasya paryupAsanatA-gacchataH pratisaMsAdhanatA, epa zuzrUSaNA vinaya iti // 25 // pragraha tapa kahalAtA hai| (8) bhAte hue guru Adi ke sAmane jAnA anugamanatA tapa hai| (9) guru ke baiThane para icchAnukUla levA karanA paryupAlanA vinaya tapa hai / (10) guru, AcArya Adi ke jAne para pIche. pIche jAnA pratisandhAna tapa kahalAtA hai| auSapAtika sUtra ke 30 veM 'sUtra meM kahA hai, ghazna zurUpAvinaya kitane prakAra kA hai ? zuzUpAvinaya aneka prakAra kA hai, yathA-abhyutthAna, AsanAbhigraha, AsanapradAna, sahakAra, sammAna, kRtikana, aMjalinagraha, anugamanattA, svita kI paryupAsalA, jAte kI anukaraNa karanA, yaha saba zuzrUSAvinaya hai // 25 // sAme hAtha joDavA aMjalipagraha tapa kahevAya che (8) AvI rahelA gurU Adi nI sAmA javuM anumanatA vinaya tapa che (9) gurUnA beThA pachI IcchAnukULa sevA karavI paThuM pAsanA vinaya tapa che. (10) gurU, AcArya AdinA prasthAna prasaMge pAchaLa-pAchaLa javuM pratisadhAnatA tapa kahevAya che. aupapAtika sUtranA 30mAM sUtramAM kahyuM che prazna-zukrUSAvinaya keTalA prakAranA che ? uttara-zuzraSAvinaya aneka prakAranA che jevAke aspRsthAna, AsanAligraha AsanapradAna, satkAra, sanmAna, kRtikarma, aMjalipragraha, atugamatA sthitanI papAsanA janArAnuM anusaraNa karavuM, A badhAM zuzraSA vinayanA bheda che riyA
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8. sU.26 anatyAzAtanAyAH 45 bheda nirUpaNam 677 mUlam-aNaccAlAyaNA viNayatave paNayAlIsavihe, arahaMtAi meyao // 26 // chAyA-'anatyAzAtanAvinayatapaH paJcacatvAriMzadvividham, ahaMdAdi bhedtH|26| tattvArthadIpijJA-pUrva tAvad-darzanavinayatapasaH prathamabhedaH zuzrUSaNA vinayatapaH prarUpitam, samprati-anatyAzAtanA vilayatapaH svarUpaM dvitIyabhedaM paJcacatvAriMzad vidhatvena prarUpayitumAha-'aNaccAsAyaNA' ityAdi anatyAzAtanAvinayatapaH- gurvA devarNavAdAdi rUpAtyAzAlanAnivAraNarUpa tAvat paJca. catvAriMzavavidhaM bhavati, ahaMdAdi bhedataH / tathA cAhatA manatyAzAtanA 1 AdinA'IlmajJaptasya dharmasyA'natyAzAtanA AcAryANAmanatyAzAtanA 3 upAdhyAyAnA-manatyAzAtanA 4 sthavirANA sanatyAzAtanA 5 kulasyA'natyAzAtanA6 'aNaccAsAyaNA viNayalave' ityaadi| sUtrArtha-- mahanta Adi ke bhedale anatyAzAtanA vinaya tapa paitA lIsa prakAra kA hai // 26 // tatvArthadIpikA-darzana binaya tapa ke prakSana bheda zuzrUSaNAvinaya tapa kA nirUpaNa kiyA jA cukA, aba usake dUsare bheda anatyAzAtanA vinaya tapa ke paiMtAlIsa bhedoM kI prarUpaNA karate haiM guru Adi kI AzAtalA-avarNavAda na karanA anatyAzatanAvinaya tapa kahalAtA hai| arhanta Adi ke bheda se baha paitAlIsa prakAra kA hai(1) arhanta kI AzAtanA na karanA (2) mahatpraNIta dharma kI AzA. tanA na karanA (3) AcArya kI AzAtanA na karanA (4) upAdhyAya kI AzAtanA na karanA (5) sthaviroM kI AzAtanA na karanA (6) kula kI azAtalA na karanA (7) gaNa kI AzA 'aNaccAsAyaNAviNayatave' tyA / sUtrAtha--ahaMnta AdinA bhedathI ananyAzAtanA vinaya tapa 45 prakAranA che. e ra6 ! tavAdIpikA--darzanavinatapanA prathama bheda zuBSaNAvinaya tapanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM have tenA bIjA bheda anatyAzAtanA vinaya tapanA pitALIza bhedanI prarUpaNa karIe chIe-- gurU AdinI AzAtanA avarNavAda na karavI ananyAzAtanAvinaya tapa kahevAya che. arhata AdinA bhedathI te pistALIza prakAranA che-(1) ahenatanI AzAtanA na karavI (2) ahaMnta praNIta dharmanI AzAtanA na karavI (3)
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ AMRPAN AR 670 tattvArthasUtra rANasyA'naravAzAtanA7 saMghasyA'nasyAzAtayA 8 kriyANA manatyAzAtanA 9 samIpasyA-'matyAzAvanA 10 AminiyodhikajJAnasyA-'natyAzAtanA 11 zrunAnasyA'natyAzAnA avadhijJAnamA'natyAzAtanA 13 manAparyavajJAnasyA'natyAzAtanA 14 kSevarajJAlasyA'navAzAkhamA 15 ityendra paJcadazAIdAdivinayA bhavanti paJcadazAvAdInI maktibahumAnapadamAzritya bhavanti 15 paJcadazacAhadAdInAM sadguNo kIrtanatArUpA varNa saMjvalanatA tAmAzritya bhavanti 15 ityevaM sarva sammelanenA-'natyAnAtanA vinayatapaH pazcacatvAriMzadvidhaM avatItibhAvaH // 26 // satyArthabhiyukti:--- pUrva khara bhUbhUSaNAnistaporU prathama darzanavinayatapaH tamA na karanA (8) saMgha kI AzAtanA kadhAranA (9) kriyAo kI AzAdata karanA (10) monikA hAdhu kI AzAlanA na karanA (11) Aminiyodhiya(pratijJAna) jJAna kI AzAlanA na karanA (12) zrutajJAna kI AzAtalA na karamA (13) avadhijJAna kI AzAtanA na mAranA (14) manaH paryavasAna kI AzAtanA na karanA (15) kevalajJAna kI AzAtanA na karanA / ye ahasa Adi ke cinaya ke pandraha bheda haiN| manti-bahunAna pada ko lekara aura sadguNotkIrtana rUpa varNasaMjva lalanA ko lekara pandrara-pandraha me karane le tola bheda aura hote haiN| jale ahA kI gati karanA mahatprayIta dharma kI bhakti karanA Adi aura ahaMta ke guNoM kA kIrtana karanA ahatpraNIna dharma ke guNoM kA dhIna karanA adi / hA prakAra sabako milAne se anatyAzAtalA vinaya rUpa se paitAlAta bheda samajhane cAhie // 26 // AcAryanI AzAtanA na karavI (4) upAdhyAyanI AzAtanA na karavI (5) vironI AzAtanA na karavI (6) kuLanI AzAtanA na karavI (7) gaNanI AzAtanA na karavI (8) saMghanI AzAtanA na karavI (9) kriyAonI AzAtanA na karavI (10) sAMgika sAdhunI azAtanA na karavI (11) Abhinidhika atijJAnanI AzAtanA na karavI (12) zrutajJAnanI AzAtanA na karavI (13) avadhijJAnanI AzAnA na karavI (14) mana:paryavajJAnanI AzAtanA na karavI (15) vaLajJAnanI azAtanA na karavI A ahaMta AdinA vinayanA paMdara bheTa che. bhakti-bahumAna padane laIne sadaguNakIrtana rUpa varNa saMjavalanatAne laIne paMdara-paMdara bheda karavAthI trIsa bheda bIja thAya che jemake ahaMntanI bhakita karavI, ahaMpraNIta dharmanI bhakti karavI. atrata dharmanA guNenuM kIrtana karavuM Adi AvI rIte badhAne saravALo karavAthI atyAzAtanA vinaya tapanAM pistALIza bheda samajavA joIe 26
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 1.26 anatyAzAtanAyA: 45 bheda nirUpaNam 689 prarUpitam , samprati-dvitIyamAnatyAzAtanarUpaM darzanavinara rUpaH prahapastizAha'aNaccAlAyaNAviNavalapaNacAlIsapihe, arahatA leo' iti / anatyAzAtanAvinastara:-ahaM zAdInAmavarNa vAdAdi niSedharUpaM paJcaratvAriMzadavidhaM bhavati / tadyathA-arhatA tIrthasAs anatyAzAsanatA 1 AdinA'hamAlasya dharmasyA'natyAzAdanamA 2 AvANAmanatyAzAta sA3 upAdhyAyAnAgalAgAlakhatA4 sthAvarANAmanatyAzAsnatA 5 kulasyA'na yAzAtalatA 6 gaNasyA'tyAzAtanatA saMghasyA'natyAzAtanatA 8 kriyANAmalalyAzAtamatA 9 surU hogarayA'nanyAyAlala. tA 10 AbhinivodhisatAnalyA'nalyAzAnakA 11 zu jJAsyA'natyAzAtanatA 12 avadhijJAnasyA'natyAzAtanatA 13 panAparyavajJAnarayA'nara mAda(1 14 kevala. tatvArtha niyukti-hamale pUrva pani dinyA ke prakSa me zuzrUSaNA citya lapa kA nirUpaNa kiyA gayA hai, aba dUsare se alatyAzAtAnA darzanavilaya kI prarUNA karate hai____arhanta Adi kA avarNazada na karake Adi ke mele anatyA zAtanA vinaya laSa pailAlIla prakAra kA hai-(1) ahama mAyAnna kI anatyAkSAhanA-nAzAtanA na karanA (2) ahamagIta dhamkI AzAtanA na karanA (3) AcArya kI bAkAvanA na karanA (4) upAdhyAya kI AzAtadAna karanA , 5) svacioM pI AzAtalA na karanA (6) kula kI AzAlanA na karanA (7) plI AzAmAna bharanA (8) saMgha kI AzAtanA nakAranA (9) kipA hI AzAtalA karanA (10) salonika kI AzAtanA na karanA(11) AbhinidhimajAna kI AzAradA na karanA (12) zuta jJAna kI AzAlanAna karanA (13) avadhijJalako AzAtanA tattavAthaniryukita-AnI agAu darzanavinayanA prathama bheda zuSaNa vinaya tapanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM have bIjA bheda ananyAzAtanA darzana vinayanI prarUpaNa karIe chIe - ahaMnta AdinI AzAtanA na karavA vagerenA bhedathI ananyAzAtanA vinaya ta5 pistAjI prAranA cha-(1) mata mAnanI maantyaashaatnaaAzAtanA na karavI (2) ahapraNIta dharmanI AzAtanA na karavI (3) AyA ryanI AzAtanA na karavI (4) upAdhyAyanI AzAtanA na karavI (5) sthavi. nI AzAtanA na karavI (6) kuLanI AzAtanA na karavI (7) gaNanI AzAtanA na karavI (8) saMghanI AzAtanA na karavI (9) kiyAnI AzAtanA na karavI (10) sAmAginI mAzAtanA na 42vI (11) mAninimAdhijJAnanI maashaatanA na karavI (12) zratajJAnanI AzAtanA na karavI (13) avadhijJAnanI AzAtanA na karavI (14) mana:paryavajJAnanI AzAtanA na karavI (14) kevaLa
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ taravArthastre jJAnasyA'natyAzAtanatA15 ityeva paJcadazA'haMdAdi binayA bhavanti / evAmevA 'haMdAdInAM bhaktibahumAnamAzritya ca paJcadaza bhavanti 15 / evameteSAM khalu aI. dAdInAM sadbhUtaguNotkIrtanatArUpA varNasaMjvalanatAmAzritya paJcadaza bhavanti 15 ityevaM sarvamanatyAzAtana'tAvinayatapaH paJcacatvAriMzadvidhaM sarati / tana-dulapadena, ekAcAryasya santatirUpa rUmAnAcArazramaNa samUho gRhyate, gaNapadena parasparasApekSA 'neka kulazramaNasamudAyo-bodhapate, saMgharadena ca-murumagdarzanAhiyukta zramaNa-zramaNI zrAvaka-zrAvikArUpa caturvidhaH saMgho grAhyaH, kriyApadena cairithikAdikriyA grAhyaH sambhogapadena ca-ekasAmAcArikatA gRhya te, sam-ekatra logo-bhojanaM sambhogaH, samAnasAmAcArI tayA zramaNAnAM parasparasudhyAdi dAnagrahaNavyApArasarayogaH na karanA (14) manAparyavajJAna kI AzAtanA na karanA (15) kevalajJAna kI AzAtanA na jharanA, ye anta Adi ke pandraha vinaya haiN| inhIM arhanta Adi pandraha ke prati bhakti-bahumAla karane se aura inhIM pandraha ke sadabhUta guNoM kA kIttana-varNasaMjvalanalA-he bhI pandraha bheda hote haiN| isa prakAra saba ko sammilita karane se anatyAzAtanA vinaya tapa paiMtAlIsa prakAra kA hai| yahAM kula kA artha hai eka AcArya kI santAna rUpa lamAna AcAra vicAra vAle zramaNoM kA khacUha / gaNDa kA artha hai paraspara sApekSa aneka kuloM ke akSaNoM kA samudAya / saMgha pada se lamghadarzana Adi se yukta sAdhu, sAdhvI, zrAvaka aura AdhikA rUpa caturvidha saMgha sajhanA cAhie / kriyA zabda le pratilekhana Adi kriyAoM ko grahaNa karanA cAhie / sambhoga zabda kA abhiprAya hai samAna sAmAcArI vAle zramaNoM jJAnanI AzAtanA na karavI, A ahaMta AdinA paMdara vinaya che. A ja ahaMnta Adi paMdaranA prati bhakti-bahumAna karavAthI ane Aja paMdara nA samudbhUta guNAnuM kIrtana-varNasaMjavalanatAthI paNa bIjA paMdara bheda thAya che, A rIte badhAne bhegA karavAthI ananyAzAtanA vinaya tapa pistALIsa prakAranA che. ahIM kuLane artha che eka AcAryanA parivAra rUpa samAna AcAravicAravAlA zramane samUha-gaNane artha thAya che paraspara sApekSa aneka kuLanA zramane samudAya saMgha padathI samyaphadarzana AdithI yukta sAdhu sAdhvI zrAvaka ane zrAvikA rUpa caturvidha saMgha samaja joI e kriyA zabda zrI pratikhana Adi kriyAone caNa karavA joIe. saga zabdane-khabhi
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8. sU.26 anatyAzAtanAyA.45 bheda nirUpaNam 681 iti vyutpatteH / anyat sarva sraSTam // uktazcaupapAtike 30 sUtre-"se ki taM apaccAsAyaNAkSiNae-? aNaccAsAyaNAviNae paNayAlIsavihe paNNatte, taM jahA--arahatANaM aNaccAlAraNayA-1 arahalapaNNatta. rasa dhammala bhaNaccAlAyaNayA-2 AyariyANaM aNaccAsAcagayA-3 evam-upajjhAgaNaM-4 thezaNaM-5 jhularalA-6 gaNassa -7 saMgha sasa-8 kiriyANa-9 saMyoga-10 AbhiNiyohiyaNANala-11 suyaNANesa 12 mohiNANala 13 maNapajjadhaNANala-14 phezalaNANassa15eeli deva sahipahulA-30, eeli ceva ghANasaMjalaNayA-45, se taM aNanAlAyaNAkSiNae" iti / atha ko'sau-anatyAzAlanAvinaya ? anatyAzAtalAvinayaH paJcacatvAriMzadadhiH prajJaptaH, tadyathA-'haMtAmanatyAzAta. natA 1 arhatyajJaptasya dharmasyA'natyAsAtanatA 2 AcAryANAmanatyAzAtimasA 3 eva-pAdhyAyAnAs 4 sthavizaNAm 5 kulasya 6 gaNazya 7 saMghasya 8 kriyANAm 9 sambhogasya 10 AminiyopikajJAnasya 11 zrutajJAnasya 12 avadhi kA pArasparika AhAra Adi vyavhAra arthAt ApalyA meM upadhi Adi ko lenA-denA eka sAtha baiThakara bhojana karanA payocita bandana Adi karanA / anya laba pA hI hai| aupapAtikalUna ke 303 khUna meM kahA hai prazna-alatyAzAsanAdhinaya kitane prakAra ke haiM ? uttara-alalyAzAtalAvinaya paiMtAlIma prakAra kA hai, yathA-(1) arhantoM kI AzAlanA na karanA (2) apraNIta dharma kI AzAtanA na karanA (3) AcAryoM kI AzItanA na karanA (4) upAdhyAyoM kI AzAlanA na pAranA (5) sthaghiroM kI (6) kula kI (7) gaNa kI (8) saMgha kI (2) nidhAoMkI (10) khAMbhogikoM kI (11) AbhinibodhikajJAna ko (12) zrutajJAna kI (13) avadhijJAna kI (14) prAya che samAna samAcAravALA zramane pAraparika AhAra Adi vyavahAra arthAt aMdara aMdara upadhi vagerenI levaDadevaDa, eka sAthe besIne bhejana karavuM, yacita vaMdaNuM vagere karavI. bIjuM badhuM spaSTa ja che. aupapAtika sUtrane 30mAM sUtramAM kahyuM che- prazana-anatyazAtanAvinaya keTalA prakAra che? uttara--manatyAzatanAvinaya pistAjaza. prAranA cha bha3-(1) arhatenI AzAtanA na karavI (2) ahapraNIta dharmanI AzAtanA na karavI (3) AcAryonI AzAtanA na karavI () upAdhyAyanI AzAtanA na karavI (5) sthavizanI (6) sunI (7) ganI (c) dhanI () yAbhAnI (10) sammAninI (11) mAminimovijJAnanI (1.2) zrutajJAnanI (13) madhi ta0 86
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ 682 tattvAryasUtre jJAnasya 13 manAparyavajJAnasya 14 kevalajJAnasya 15 eteSAM caiva bhaktivahumA. nAni 30 eteSA caiva varNasaMjvalanatA 45 sa eSo'natyAzAtanAvinayaH iti / 26 // mUlabhU-caritaviNayatave paMcavihe, sAmAiyacarittaviNayAi bheyao // 27 // chAyA-cAritravinayatapaH paJcavidhaH sAmAyikacAritravinayAdi bhedtH||27|| tatvArthadIpikA-pUrva tArata-saptavidheSu vinayatapAsu yathAkramaM prathama jJAnavitayatapaH, dvitIyaM darzanavinayatapazca savizada prarUpitam ; sampati-kramaprApta cAritravinayatapaH prarUpAyitumAha-'carittaviNayatave paMcavihe' ityaadi| cAritravinayatapaH-anekajanmasaJcitA'STavidhakarmacayasaMrakSayA'yacaraNaM sarvaviratilakSaNaM manaH paryavajJAna kI aura (15) kevalajJAna kI AzAtanA na karanA (30) ina pandraha kI bhakti aura bahumAna karanA aura (45) ina pandraha kI varNasaMjvalanatA arthAt vidyamAna guNoM kA utkIrtana karanA yaha paiMtAlIsa prakAra kA anasyAzAtanA vinaya hai // 26 // 'cAritta viNayatave paMcavihe' ityAdi sUtrArtha-cAritra vinaya tapa pAMca prakAra kA hai-sAmAyika cAritravinaya tapa ityAdi // 27 // - tattvArthadIpikA-sAta prakAra ke vinayatapoM meM se kramazaH pahale jhAnavinaya tapa kA aura dUsare darzanavinayatapa kA nirUpaNa kiyA gayA, aba kramAgata cAritravinayatapa kI prarUpaNA karate haiM aneka janmoM meM saMcita ATha prakAra ke karmasamUha kA kSaya karane jJAnanI (14) mana paryAvajJAnanI ane (15) kevaLajJAnanI AzAtanA karavI nahI. A paMdaranI bhakti ane bahumAna karavA (30) ane A paMdaranI varNa saMjavalanatA arthAta vidyamAna guNanuM utkIrtana karavuM A pistALIsa prakAranA ananyAzAtanA vinaya che 26 'carittaviNayatave paMcavihe' chatyAha sutrArtha-cAritra vinaya tapa pAMca prakAranA che-sAmAyika cAritra vinaya tapa ItyAdi parA tatvArthadIpikA-sAta prakAranA vinayatAmAMthI kamazaH pahelA jJAnavinaya tapatuM ane bIjA darzana vinaya tapanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM, have kramagata cAritravinaya tapanI prarUpaNa karIe chIe- aneka janmonA saMcita ATha prakAranA karma samUhano kSaya karavA mATe
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 5.27 cAritravinayatapo nirUpaNam cAritraM, tatsambandhIvinayastadrUpaM tapaH paJcavidhaM bhavati, sAmAyikAdi bhedtH| tathA ca-sAmAyikacAritravinayatapaH 1 AdinA-chedopasthApanIyacAritravinaya tapaH 2 parihAravizuddhikacAritravinayatpaH 3 sUkSmasAparAyacAritravinayatapA4 yathAkhyAtacAritravinayatapaH 5 ceti / tatra-sarvajIyeSu rAgadveSarahito bhAvaH samaH, tasya samasya pratikSaNapUrvApUrvakarmanirjarAhetubhUtasya vizuddhirUpasyA''yo lAbhaH samAyaH samAyaeva sAmAyikaM sAvadyayogaviratirUpam sAmAyikaJca tat cAritraM sAmAyikacAritram , tadrUpaM vinayatapaH sAmAyikacAritravinayatapa ucyte| evaM-chedena pUrvaparyAyacchedena upasthApyate-Aropyate yanmahAnatalakSaNaM cAritraM, tacchedopasthApanIya mucyate tadrUpaM cAritraM chedopasthApanIya ke lie sarvaviratirUpa kriyAkalApa cAritra kahalAtA hai| cAritra saMbandhI vinaya ko cAritravinaya tapa kahate haiM / yaha pAMca prakAra kA hai- (1) sAmAyika cAritra vinaya tapa (2) chedopasthApanIya cAritravinaya tapa parihAra vizuddha cAritravinaya tapa (4) sUkSmalAmparAya cAritra vinaya tapa aura (5) yathAkhyAtacAritra vinaya tp| samasta jIvoM para rAga-dveSa rahita madhyasthabhAva honA 'sama' kahalAtA hai| pratikSaNa apUrva karmanirjarA ke kAraNabhUta evaM vizuddhi svarUpa samabhAva ke Aya arthAt lAbha ko 'samAya' kahate haiM aura samAya ko hI sAmAyika kahate haiM, jisakA Azaya hai sAvadha yoga ko tyAga krnaa| sAmAyika rUpa caritra sAmAyika cAritra kahalAtA hai aura usakA vinaya sAmAyika cAritravinaya tapa hai / pUrvaparyAya kA cheda karake mahAvrata rUpa cAritra kA phira se AropaNa karanA chedopasthApana cAritra hai, sarvavirati rUpakriyAkalApa cAritra kahevAya che. cAritra saMbaMdhI vinayane cAritra vinaya tapa kahe che, A pAMca prakAranA che-(1) sAmAyika cAritra vinaya tapa (2) chedepasthApanIyacaritra vinaya tapa (3) parihAra vizuddhi cAritra vinaya tapa (4) sUmasAmparAya cAritra vinaya tapa ane (5) yathA khyAta cAritra vinaya tapa. samasta jIvo pratye rAga-dveSa rahita madhyastha bhAva he-sama kahevAya che pratikSaNa apUrva-apUrva karmanirjarAnA kAraNabhUta ane vizuddhi svarUpa sama bhAvanA Aya arthAta lAbhane samAya kahe che ane samAyane ja sAmAyika kahe che jene bhAvArtha che sAvadya vegane tyAga kara. sAmAyikarUpa cAritra sAmAyika cAritra kahevAya che ane teno vinaya sAmAyika cAritra
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 taravArthasa cAritraM tadAtmakaM vinayatapa zchedopasthApanIyacAritradinayatapo bhavati / evam-pariharaNaM parihArastapo vizeSa stena karmanirjarAlpA vizuddhiryasmin cAritre tat-parihAravizuddhikaM cAritra, tadrUpaM vinayatapaH parihAravizuddhikacAritravinayatapa ucyate / evaM-samayeti saMsAra maneneti samparAyaH kapAyodayA, sUkSmolomAMzA'vazeSaH samparAyo yatra tat-sUkSmasamparAyaM tadrUpaM yaccAritraM tatsambandhi vinaya tapaH sUkSmasamparAyacAritravinayatapa ucyate / evaM-yAthAtathayenA'bhividhinA ca yat khyAtaM tIrthakRbhirupadiSTaM kaSAyarahitaM cAritraM tat yathAkhyAtacAritram tatsambandhi vinayatapo yathAkhyAtacAritra vinastaSa ucyate // 27 // tatvArthaniyukti:-pUrva saptavidhaM dinayatapaH matipAditam dana-jJAnavinayatapa darzanavinayatapazca savizadaM prarUpitam sampati-tRtIyaM cAritracinayatapaH pazcausakA vinaya chedopasthApana cAritra binaya tapa lalajhanA caahie| parihAra nAmaka tapa jila cAritra meM viziSTa dharmanirjarA ke lie kiyA jAtA hai, vaha cAritra parihAravizuddhi kahalAtA hai| usakA vinaya parihAravizuddhi cAritra vinaya hai| jisameM saMjvalana kaSAya kA sUkSma . aMza hI zeSa rahajAtA hai vaha cAritra sUkSmatAparAya cAritra kahalAtA hai| usakA vinatha lUkSmAtAparAyacAritra vinaya hai| tIrtha kara bhagavAn dvArA upadiSTa kaSAya rahita cAritra sthAsyAtvacAritra kahalAtA hai, usakA vinaya yathAkhyAtacArina binaya samajhanA cAhie // 27 // tattvArthaniyukti--pahale lAta prakAra ke dinaya tapa kA nirUpaNa kiyA gayA thaa| usameM se jJAnavinaya aura darzanavinaya napa kA vizad vivecana kiyA jA cukA hai| aba tIsare cArina binaya tapa kA prarUpaNa karate haiM--- vinaya tapa che, pahelAnA paryAyone cheda karIne mahAvratarUpa cAritranuM punaH AropaNa karavuM chedapasthApana cAritra che tene vinaya chedapasthApana cAritra vinaya tapa samajavuM joIe parihAra nAmaka tapa je cAritramAM viziSTa karma nijAne mATe karavAmAM Ave che te cAritra parihAra vizuddhi cAritra kahe vAya che. jemAM saMjavalana kaSAyane sUkSama aMza ja zeSa rahI jAya che. te cAritra sukSmasAmparAya cAritra kahevAya che. tene vinaya sUphamasAmparAya cAritra vinaya che. tIrthakara bhagavAna dvArA upadiSTa kaSAya rahita cAritra yathAkhyAtacAritra kahevAya che, tene vinaya yathAkhyAta cAritravinaya samajavuM joIe kero tatvArthaniryukti-pahelA sAta prakAranA vinayatAnuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che temAMthI jJAnavinaya ane darzanavinaya tapanuM vizada vivecana karavAmAM
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 tU.27 cAritravinayatapo nirUpaNam 685 vidhatvena prarUpayitumAha-carittaviNayatave paMcavihe, sAmAya-caritta viNayAi bheSabho' iti / cAritravinayatapaH-nAnAjanma saJcitA'STa vidharma caya saMkSeyAya caraNaM sarvaviratisvarUpa cAritra tatsambandhI vinayaH cAritravinaya stadrUpatapaH paJcavidhaM bhavati / sAmAyika-cAritra-vinayAdi bhedataH, tathA casAmAyikacAritravinayaH 1 AdinA-chedopasthApanIyacAritravinayaH 2 parihAra vizuddhikacAritravinayaH 3 sukSmasamparAyacAritravinaya: 4 yathAkhyAtacAritravinaya: 5 ceti / tatra sAvadhayogaviratirUpa sAmAyikaM tallakSaNaM cAritra sAmAyikacAritraM tadrUpa binayatapaH sAmANikacAritravinayatapa ucyate / evaMpUrvaparyAyacchedeno-pasthApyate-Aropyate yanmahAtsalakSaNaM cAritra,-tala-chedopasthApanIyacAritra tatsambandhivinayatapaH chedoSasthApanIyacAritravinayatapa ucyate / evaM-tapovizeSeNa parihAreNa kamanirjarArUpA vizuddhiyasmin cAritre aneka janmoM meM saMcita ATha prakAra ke karma samUha kA kSaya karane ke lie jo sarvaviratirUpa anuSThAna kiyA jAnA hai, vaha cAritra kahalAtA hai| cAritra kA vinaya cAritra vinaya tapa hai| isake bhI pAMca bheda haiM(1) sAmAyika cAritra vinaya (2) chedopasthApanIya cAritra vinaya (3) parihAra vizuddhi cAritra vinaya (4) sUkSmallAparAya cAritra vinaya aura (5) yathAkhyAta cAritra vinaya / inameM se sAvadha yoga kI nivRtti ko sAmAyika cAritra kahate haiM, usakA vinayA sAmAzika cAritra vinaya tapa kahalAtA hai| jo pahAbAnarUpa cAritra pUrva paryAya kA chedana karake Aropita kiyA jAtA hai vaha chedopasthApanIya cAritra kahalAtA hai usakA vinaya chedopasthApanIya cArimavinaya hai| jisa cAritra meM parihAra nAmaka AvI gayuM. have trIjA cAritra vinaya tapanuM prarUpaNa karIe chIe aneka janmamAM saMcita ATha prakAranA karma samUhane kSaya karavAne mATe je sarva viratirUpa anuSThAna karavAmAM Ave che te cAritra kahevAya che. cAritrane vinaya cAritra vinaya tapa che enA pAMca bheda che- (1) sAmAyika cAritra vinaya (2) chede pasthApanIya cAritra vinaya (3) parihAra vizuddhi cAritra vinaya (4) sUmasAmparAya cAritra vinaya ane (5) yathAkhyAta cAritra vinaya AmAMthI savaghaganI nivRttine sAmAyika cAritra kahe che, tene vinaya sAmAyika cAritra vinaya kahevAya che. je mahA vrata rUpa cAritra pUrvaparyAyanuM chedana karIne punaH Apita karavAmAM Ave che te chede pasthApanIya cAritra kahevAya che tene vinaya che pasthApanIya cAritra
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 tattvAne tatparihAravizuddhikaM cAritraM tatsambandhivinayarUpaH parihAravizuddhika cAritra vinayatapa ucyate / evam-sampati saMsAre paribhramati aneneti samparAyaH kapAyAdayaH sukSmo lobhA'vazeSarUpaH sapazayo yatra tat sUkSmasamparAyaM tadpa yacAritra tatsambandhi vinayatapaH sUkSmasamparAyacAritravinaya tapaH ucyate / evaM-yAthAtathyena A-samantAt yat khyAtaM tIrthakRbhirupadiSTam kapAyavarjitaM cAritraM tad yathAkhyAtacAritra tatsambandhi vinayatapo cyAkhyAtacAritravinayatapa ucyate // ukta zvaupapAtike 30 sutre-'le kiMtaM carittaviNae ? carittaviNae paMcavihe paNNatte, taM jahA-sAmAiyacarittaviNae1 chedovaTThAvaNiyacarittaviNae 2 parihAraviluddhithacaritaviNae3 suhamasaMparAyacarittaviNae4 ahakkhAzucarittakSiNae leyaM caritaviNae' iti atha ko'sau cAritravinayaH ? tapazcaryA ke dvArA karma nirjarA rUpa vizuddhi kI jAtI hai, vaha parihAra vizuddhi cAritra kahalAtA hai, usakA vinaya parihAravizuddhi cAritra vinaya hai| jinake kAraNa jIva saMsAra meM paribhramaNa karatA hai, una kaSAyoM ko samparAya kahate haiN| jisa cAritra kI dazA meM samparAya sUkSma lomAMza ke rUpa meM zeSa raha jAtA hai, usa cAritra ko sUkSmasAmparAya kahate haiN| sUkSmalAmparAya cAritra kA vinaya sUkSma sAmparAya cAritra vinaya kahalAtA hai| tIrthakara bhagavAna ne yathArtha rUpa se jo cAritraniSkapAya rUpa kahA hai, yaha yathAkhyAta cAritra hai| usakA vinaya yathAkhyAta cAritrAvinaya kahalAtA hai / aupapAtika sUtra ke tIsaveM sUtra meM kahA hai prazna-cAritra vilaya ke kitane bheda haiM ? uttara-dhAritra vinaya ke pAMca bheda haiM-(1) sAmAyika cAritra vinaya vinaya che je cAritramAM parihAra nAmaka tapazcaryA dvArA karmanirjarArUpa vizuddhi karavAmAM Ave che te parihAra vizuddha cAritra kahevAya che, tene vinaya parihAra vizuddhacaritra vinaya che. jenA kAraNe jIva saMsAramAM paribhramaNa kare che te kaSAyane samparaya kahe che. je cAritranI dazAmAM samparAya sUphama-lebhAMzanA rUpamAM ja zeSa rahI jAya che te cAritrane sUmasAMmparAya kahe che. sUkamasAmparAya cAritrane vinaya sUkSmasamparAya cAritra vinaya kahevAya che. tIrthakara bhagavAne yathArtha rUpathI je cAritra vinaya niSkaSAya rUpa kahela che te yathAkhyAta cAritra che. tene vinaya yathAkhyAta cAritra vinaya kahevAya che. papAtikasUtranAM trIsamAM sUtramAM kahela che-- prazna- cAritra vinayanA keTalAM bheda che ? uttara-cAritra vinayanA pAMca bheda che-(1) sAmAyikAritra vinaya
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA 8 sU.28 manovacaH kAvina yatapo nirUpaNam 687 cAritravinayaH paJcavidhaH prajJaptaH, tadyathA sAmAyikacAritra dhinayaH 1 chedopasthApa. nIyacAritravinayaH 2 parihAravizuddhikacAritravinayaH 3 sUkSmasammarAya cAritra. vinayaH 4 yathAkhyAtacAritravinayaH 5 sa eSa cAritravinayaH iti // 27 // mUlam-maNavaikAyaviNayatave pacceyaM duvihe, pasatthApalatthamaNavaikAyaviNayAi bheyao // 28 // chAyA-manovacaH kAyavinayatapaH pratyekaM dvividham, prazastAprazasta manovacaH kAyavinayAdi bhedataH // 28 // ___ tatvArthadIpikA-pUrva tAvat kramAgataM cAritravinayatapaH paJcavidhatvena prarUpitam, sampati-kramaprAptaM manovacaH kAyavinayatapaH pratyekaM dvaividhyena prarUpa. yitumAha-'maNavakAyaviNayatave' ityAdi / manovacaH kAyavinayatapA-mano. (2) chedo sthApanIya cAritra vinaya (3) parihAra vizuddhi cAritra vinaya (4) sUkSmasAmparAya cAritra vinaya aura (5) yathAkhyAta cAritra vinaya / yaha cAritra vinaya ke pA~ca bheda haiN||27|| 'maNavahakAyaviNayatave' ityAdi / sUtrArtha-prazasta aura aprazasta mana, vacana, kAya vinaya ke bheda se manovinaya, vacana vinaya aura kAyavinaya ke do-do bheda haiM // 28 // ___ tatvArthadIpikA-isase pUrva cAritra vinaya ke pAMca bhedoM kA nirUpaNa kiyA gayA, aba kramaprApta mana-vacana-zApavinaya meM se pratyeka ke dodo bhedoM kA prarUpaNa karate haiM mano vinaya tapa, bacana binaya tapa aura kAya vinaya tapa meM se pratyeka ke do-do bheda haiM-prazasta mano vinaya tapa aura aprazasta mano (2) chopasthAnIya yAtri vinaya (3) parikSA vizuddhayAtri vinaya (4) sUmasAmparAya cAritra vinaya ane (5) yathAkhyAta cAritra vinaya A cAritra vinayanA pAMca bheda che. parA 'maNavaikAyaviNayatave' tyAha savAtha-prazasta ane aprazasta mana vacana, kAyavinayanA bhedathI manevinaya, vacanavinaya ane kAyavinayanA babbe bheda che. para 8 tattvAthadIpikA-AnI pahelAM cAritravinayanA pAMca bhedanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM have kama prApta manavacana-kAyavinayamAMthI pratyekanA be-be bhedanuM prarUpaNa karI chIe mane vinaya tapa. vacanavinatapa ane kAyavinaya tapamAMthI pratyekanA be be bheda che-prazastamane vinayatapa ane aprazastamane vinaya tapa, prazasta vacana vinaya --- assem
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - - 628 tattvArtha vinayatapaH 1 pacobinayatapaH 2 kAyavinayatapaH 3 ca pratyeka vividhaM bhavati / tadyathA-prazastAmazasta manovacaH kAyatrinayAdi bhedataH, tathA ca-prazastamanovinaya. tapaH 3 aprazasta manovinayatapaH2 prazasvacovinayatapaH3 amagAvacovinayatapaH 4 prazastakAyavinayatapaH 5 aprazasta sAyavinyapaH 6 cetyevaM prazastAsazasta bhedena pratyekaM dvavidhyAt manovAkAyadinayatapaH padavidha sampayane / tatra-prazastam avayavajitaM yanmano'ntAkaraNam tatsambandhi vinayatapaH prAganaganovinayatapa ucyate / em-apazastaM nAkya-samApaM yanmanA'ntaHkaraNa tannambandhi vinayatapo-'pazasta manovinaya tapa ucyate / evaM-prazastAprazasta manovinayatapaH, prazastAprazasta kAyavinaratazcApi svayamUhanIyam / / 28 // tattvArthaniyukti:-pUrvoktarItyA paJcavidha cAstrigniyatapaH rUpitam, samprati-kramamAptaM manovaca:-kAravinayatapaH pratyekaM dvaividhyana marUpayitumAhavinaya tapa, prazasta bacana dinaya tapa aura amAnavacana vinaya tapa, prazasta kAya cinaya tapa aura aprazasta sAya vinaya tp| isa taraha pratyeka ke do-do bheda hone se tInoM ke milakara chaha bheda hote hai| prazasta mana arthAt nirmala antAkaraNa saMbaMdhI vinaya tapa ko prazasta mano. vinaya tapa kahate haiN| isI prakAra aprAsta arthAt pApayukta mana arthAt antaHkaraNa saMbaMdhI ghinaya tapa ko aprazasta manovinaya tapa karate haiN| isI bhAMti prazasta aura aprazasta bacana aura kAya saMbaMdhI vinayoM kA bhI svarUpa samajha lenA cAhie // 28 // tatvArthaniyukti-pAMca prakAra ke cAritra vinaya tapa kA nirUpaNa kiyA jA cukA, apa kramaprApta manovinaya, bacala dhinaya aura kAcavinaya tapa ke pratyeka ke do-do bhedoM kA nirUpaNa karate haiN:tapa ane aprazastavacana vinaya tapa, prazasta kAya vinaya tapa ane aprazasta kAyavinaya tapa A rIte pratyekanA be-be bheda hovAthI traNenA maLIne cha bheda thAya che prazasta mana arthAt nirmaLa antaH karaNa saMbaMdhI vinaya tapa ne prazastamane vinaya tapa kahe che evI ja rIte aprazasta arthAt pApa yukta mana arthAt antaH karaNa saMbaMdhI vinaya tapane aprazastamane vinaya ta5 / cha, tevIja rIte prazasta ane aprazasta vacana ane kAyasaMbaMdhI vinayanuM paNa svarUpa samajI levuM joIe. 28 pAMca prakAranA cAritravinaya tapanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM. have krama prApta manevinaya vacanavinaya ane kAyavinaya tapanA pratyekanA be be bhedanuM nirUpaNa karIe chIe
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 1.28 manovaca: kAyavinayatapo nirUpaNam 689 'maNavaikAraviNayatave pacceyaM dudhihe, pasasthApasatthamaNavahakAya viNayAi bheyao' iti / manovaca:-kAyavinayatapaH-manovinayatapaH, vacovinayatapaH, kAyavinayatapazca pratyeka dvividhaM bhavati, tadyathA-prazastApazastamanovAkAyavinayAdi bhedtH| tathA ca-mazaratamanovinayatAH1 aprazastamanovinayatapaH 2 prazastavacovinayatapaH3 aprazastacco dinayatapa4 prazastakAyavinayatapaH5 aprazastakAyavinayatapaH 6 caityevaM pratyekaM prastAvazastabhedena dvaividhyAda SaDvidhaM tAvat manobacAkAyavinayatapo bhvtiitibhaavH| tatra prazastam-avayavarjitaM pAparahitaM yanmanastatsambandhi vilayatapaH prazastamanovinayasapaH ucyate / evama aprazastaM sAvadhaM sapA-mANAtipAtAdhAraspakriyAyukta karkazatA-TukatA, niSThuratA-paruSatAdi sahitaJca yanmano'ntaHkaraNaM tatAmbandhi vinayatapo'prazastamanovinayatapa ucyate / evam-prazasvAmazastacovinayatazaH, prazastA'prazastakAyavinayatapazcA'pyuktarItyA'chagantavyam / / uktazcauSapAtike 30 mUtre-se kitaaNaviNae ? maNaviNae mano dhinaya rUpa ke, bacanavinaya tapa ke aura kAbinaya rUpa ke do do bheda hai| ve isa prakAra hai-prazasta bacana vinaya tapa aura aprazasta mano vinaya lapa, prazasta manovinaya tapa aura aprazasta bacana vinaya tapa, prazasta kAya binaya taSa aura aprazasla kAya binaya tae / tInoM ke do do bheda hone se laba milakara chaha bheda hote haiM / prazasta arthAt pApa rahita mana saMbaMdhI vilaya ko prazasta manovinaya tapa kahate haiN| apra. zasta arthAt pApayukta-prANAtipAta Adi se yukta, karkazatA, kaTukatA, niSThuratA,paruSatA Adi lahita jo antaHkaraNa hai, usakA vinaya aprazasta manovinaya kahalAtA hai| prazasta aura aprazasta vacana vinaya tathA kAryavinaya bhI isa prakAra samajha lenA caahie| aupapAtika sUtra ke tIsaveM satra meM kahA hai| mane vinaya tapanA vacanavinaya tapanA ane kAyavinaya tapanA babbe bheda ' che. je A pramANe che.-prazastamane vinaya tapa ane aprazastamAvinaya tapa prazastavacanavinayatapa ane aprazastavacanavinaya tapa, prazasta kAyavinaya tapa ane aprazasta kAyavinaya tapa. traNenA babbe bheda hevAthI badhA maLIne 6 bheda thAya che. prazasta arthAta pAparahita manasaMbaMdhI vinayane prazasta manovinaya tapa kahe che. aprazasta arthAt pApayukta prANAtipAta vagerethI yukta, karkaSatA kaTukatA niSpharatA, parUSatA Adi sahita je aMtaHkaraNa che. tene vinaya aprazasta mane vinaya kahevAya che. prazasta ane aprazasta vacana vinaya tathA kAyavinaya paNa A pramANe samajI levA joIe. auyapAtika sUtranA trIsamAM sUtramAM kahyuM che ta087 -
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tattvArthastra duvihe paNNatte, taM jahA-pasatyamaNaviNae 1 appasasthamaNaviNae 2, se kiM taM appasatyamaNaviNae ? aparamattha maNaviNae-je ya maNe sAvajje 1 sakirie 2 sakako-3 kaDue 4 Nihure-5 pharUse-6 aNhayare7 checakare-8 bheSakare9 paritAvaNakare 10 udRkSaNakare-11 bhUovadhAie12 tahappagAraM maNo No pahArejA, setaM appalatthamaNaviNae, se kiM taM pasatthamaNaviNae ? pasatyamaNaviNae taM ceca pasatthaM NeghavaM, evaM ceva vaiviNaovi eehi paehiM ceva Neyadho, se taM vAmiNae, se kiM taM kAyaviNae ? kAyaviNae dubihe paNNatte, taM jahA-palatyakAviNae ? apasasthakAviNae-2 se kitaM apasasthAyaviNae-3 appasatyakAyaviNae sattavihe paNNatte taM jahA-ajAuttaM gamaNe-1 aNAuttaM ThANe-2 aNAuttaM nisIyaNe-3 aNAntaM tughaTaNe-4 AjAuttaM ullaMghaNe-5 aNAuttaM pallaMghaNe-6 aNAuta sabdhidiyakAyajogajujaNayA-7 se taM appasasthakAyaviNae, pasatthakAyaviNae evaM veva parasthaM bhANiyacaM, se taM pasattha kAviNae, se taM kAyaviNae" iti / ___ athako'sau manovinayaH 1 manovinayo dvividhaH prajJaptaH tadyathA prazastamanovinayaH aprazastamanovinayaH2 atha ko'sau aprazastamanovinaya: 3 aprazastamanovinayaH yacca manaH sAvadhaM-sakriyaM-sa karkazaM-kaTukaM-niSThuraM-parupam-AsravakaraM prazna-manovinaya ke kitane bheda haiM ? uttara-manovinaya ke do bheda haiM-prazasta manovinaya aura aprazasta mnoviny| prazna-aprazasta manovinaya kise kahate haiM ? uttara-jo mana pApayukta hai, kriyAyukta hai, karkaza hai, kaTuka hai, niSThura hai, paruSa hai Asravajanaka hai, chedakArI hai, bhedakArI hai, paritApakArI hai, prazna--manovinayanA DeTA le cha ? uttamane vinayanA be bheda che. prazasta manevinaya ane aprazastamane vinaya .', prazna--prazastabhanavinaya Ane cha ? " , utta2-2 bhana pApayukta cha, ThiyAyuta cha, 44pache, 494 cha, ni02 cha, bharUSa che, Avajanaka che, chedakArI che, bhedakArI che, paritApakArI che, upadravakArI che,
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.. sU.28 manovacaH kAyavinayaMtapo nirUpaNam 665 chedakara-bhedakara-paritApanakaram-upadgavaNakara-bhUtopadhAtikam, tathAprakAraM mano na madhArayeta, sa esso'prshstmnovinyH| atha ko'sau prazasvamanovinayaH ? prazastamanovinayaH taccaiva prazastaM jJAtavyam, evaJcaiva vacovinayo'pi etaiH padaizcaiva jJAtavyaH sa eva vacobinayaH, atha ko'sau kAyavinayaH? kAyavinayo dvividhaH, prajJaptaH, tadyathA-prazastakAyavinayaH anazastakAyavinayaH, atha ko'sau aprazastakAyavinayaH? aprazastakAyavinayaH saptavidhaH majJaptaH, tadyathA-anAyuktaM gamanam-1 anAyuktaM sthAnam 2 anAyuktaM niSadanam-3 anAyukta svaravartanam 4 anAyuktam ullaMghanam5 upadravakArI hai, bhUtoM kA ghAlaka hai, aise mana kA vyApAra na hone denA aprazasta manovinaya hai| prazna--prazastamanodhinaya kise kahate haiM ? uttara--pUrvokta aprazasta mana se viparIta arthAt niravadya, kriyA hIna Adi mana kA vyApAra honA prazastamanovinaya hai| pUrvokta padoM ke anusAra hI vacanavinaya bhI samajha lenA cAhie kevala 'mana' ke sthAna para 'vacana' zabda kA prayoga karanA caahie| prazna--kApavinaya kise kahate haiM ? uttara--kAvinaya do prakAra kA hai-prazastakAyavinaya aura apra. zastakAyavinaya / prazna-aprazastakAvinaya kile kahate haiM ? uttara---aprazastakAvinaya sAda prakAra kA hai, yathA-(1) upayoga zUnya hokara calanA (2) upayogahIna hokara khaDA honA (3) upayogarahita prANIonuM ghAtaka che. evA manane vyApAra na thavA deve aprazastamane vinaya che. prazna--prazastamanAvinaya Ane cha ? uttara--pUrvokata aprazasta manathI viparIta arthAt niravA, kriyArahita Adi manane vyApAra have prazastamane vinaya che. pUrvokta pada anusAra ja vacanavinaya paNa samajI levuM joIe. mAtra mananI jagyAe vacana zabdane praga kara joIe. prazna-kAyavinaya kene kahe che ? uttara--kAyaniya be prakAranA che-prazastakAyavinaya ane aprazasta kAyavinaya pra--prazastayavinaya ne cha ? uttara--prazastayavinaya sAta 2 // cha. ma -(1) apayazUnya 24. yAta (2) upayogasIna GL 2 (3) Spayogarahita mama
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAta anAyuktaM prasanam 6 anAyuktaM sarvondriyakAyayogayojanatA 7 sa epo'prazasta kAyavinayaH prazastakAyavinayaH evaJcaiva prazastaM bhANitavyam, sa eSa bhazastakAyavinayaH, sa epa kAyavinayaH iti / / 28 // mUlam-logovayAraviNayatave sattavihe, abbhAsavattiyAi bheyao // 29 // ' chAyA-lokopacAravinayatapaH saptavidham, abhyAsavRttitAdi bhedataH // 29 // ' tatvArthadIpikA-pUrva - tAvat-saptavidheSu vinayatapaHsu manovacaH kAya vinayatapaH savistaraM prarUpitam, sampati-lokopacAravinayatayaH saptavidhatvena prarUpayitumAha-'logozyAraviNavatave' ityaadi| lokopacAravinayatapaHlokAnAmupacaraNaM lokopacAra starasambandhi vinayatpo lokavyavahArasAdhakavinaya baiThanA (4) upayogarahita leTanA (5) upayogarahita hokara ullaMghana karanA -eka vAra lAMghanA (6) upayogarahita hokara ghAra-cAra lAMghanA aura (7) upayoga rahita hokara saba indriyoM kA kAyayoga kA vyApAra karanA, yaha aprazastakAyavinaya hai / isase viparIta prazastakAyavinaya kahalAtA hai| _ 'logovayArakSiNayatave lattavihe' ityAdi ' sUnArtha-lokopacAra vinaya tapa sAta prakAra kA hai-nikaTa meM rahanA Adi // 29 // tatvArthadIpikA-sAta prakAra ke vinaya meM se mana-vacana-kAya vinaya tapa kA vistAra pUrvaka vivecana kiyA jA cukA, aba lokopacAra vinaya tapa ke sAta bhedoM kA pratipAdana karate haiM__loka vyavahAra kA sAdhaka vinaya lokopacAra vinaya kahalAtA hai| (4) upagarahita suvuM (5) upagarahita thaIne ullaMghana karavuM ekavAra lAMghavuM (9) upogarahita thaIne vAraMvAra lAMghavu ane (7) upagarahita thaIne badhI prakriyAno ane kAyado vyApAra karo. A aprazastakA vinaya che, AthI viparIta prazastakA vinaya kahevAya che. je 28 che. 'logovayAraviNayatave sattavihe' tyA savAtha--leke pacAravinaya sAta prakArane che-najIkamAM rahevuM vagere parala tatvArthadIpikA--sAta prakAranA vinaya tapamAMthI mana-vacana-kAyavinaya tapanuM vistAra pUrvaka vivecana karavAmAM AvyuM. have lepacAra vinaya tapanA sAta bhedenuM pratipAdana karIe chIe lokavyavahArano sAdhaka vinaya lekepacAravinaya tapa kahevAya che. te sAta
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 sU.29 lokopacAravinayatapo nirUpaNam 693 tapaH saptavidhaM bhavati, abhyAsayattitAdi bhedataH / tathA ca-abhyAsavRttitAvinayatapaH 1 AdinA paracchandAnuvartitAvinayatapaH 2 kAryArtha zuzrUSAvinayatapaH 3 kRtapratikriyAvinayatapaH 4 ArtagaveSaNatAvinaztapaH 5 dezakAlapatA vinayatapaH 6 sarvA'rtheSu-apratilomatA vinayatapa 7 zceti / tatra-kalA''cAryAdInAM madhuravacanAdirUpa mabhyAsavRttitA dinayatapa ucyate 1 parAbhimAyAnuvartanazIlatArUpa paracchandAnuvartitApinayatapa ucyate 2 vidyAdi prAptyartha bhaktapAnAdhAnayana dvArA zuzrUSAkaraNaM kAryahetuzuzrUSAvinayatapa ucyate3 bhaktAdinopacAre kRte sati prasannAH santo guravo me zrutadAnarUpAM pratikriyA pratyupakAraM kariSyantIti buddhayA guAdInAM zuzrUpaNarUpa pratikriyAvinayatapa ucyate 4 Artastha-pIDitasya gaveSaNatA, auSadha vaha sAta prakAra kA hai-(1) abhyAsavRttitA (2) eracchandAnuvartitA (3) (3) kAryArtha zuzrUSA (4) kRla pratikriya (5) ArtagaveSaNatA (6) dezakAlajJatA aura (7) sarva padArthoM meM apratilobhitA / inameM se (1) jJAnAcArya (jJAna kI zikSA denevAle zikSaka) ke prati madhura vacana Adi kA prayoga karanA aghAlavRttitA vinaya tapa kahalAtA hai| (2) dusare ke abhiprAya ko toDakara tadanusAra vartAva karanA paracchandAnuvatitA dinaya tapa haiN| (3) jJAna Adi kI prApti ke lie AhAra-pAnI Adi lAphAra levA karanA kArya hetu zuzrUSAvinaya tapa kahalAtA hai| (4) AhAra pAnI bArA sevA karane para gurU prazanna hokara mujhe anna kA dAna dekara pratyupakAra kareMge, aise abhimAya se guru Adi kI zubhaSA karanA kRnapratiniyA vinaya vapa hai| (5) rogI ko auSadha meSa Adi dekara usakA upakAra karanA Artagave. rana cha-(1) makyAsavRttitA (2) 527 nuvRttinA (3) Ayathi zuzrUSA (4) kRtapratiSya (5) mAta gaveSAta(6) Aana mane (7) sapahAbhAM apratibhatA AmAMthI (2) jJAnAcArya (jJAnane bodha ApanAra zikSako nI pratye madhura vacana vagerene pravega karo abhyAsavRttitA vinayatapa kahevAya che. (2) bIjAnA abhiprAyane samajIne taddanusAra vartAva kare parazRMdAnuvattitA vinayatA che. (3) jJAna vagerenI prApti mATe AhArapANI vagere lAvIne sevA karavI kArya hetu thaSAvinaya tapa kahevAya che. (4) AhArapANI dvArA sevA karavAthI gurU prasanna thaIne mane zruta dAna daIne pratyupakAra karaze evA AzayathI gurU vagerenI zuzraSA karavI kRtapratikriyA vinayatA che. (5) regIne auSadha bheSaja vagere ApIne temane upakAra kara AtaMgaveSatA
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ savAra bhaiSajyAdinA duHkhitasyopakArarUpA tatkaraNam AtaMgaveSaNatA vinayatapa ucyate5 dezakAlocinArthasampAdanarUpa dezakAlajJatA vinayatapa ucyate 6 sarvaprayojanedhvAnukUlyarUpaM sarvArthapu-apratilomatA vinayatapo bhavati // 29 // tatyArthaniyukti:-pUrvoktarItyAsapravidhavinayatapAsu yathAkramamanovacaH kAya dinayatapaH savistara prarUpitam, samprati-saptamaM lokopacAradinayatapaH saptavidhatvena prarUpayitumAha--'logoSamAkSiNapataye sattavihe abhAsavattiyAibheyo-' iti / lokopa vAravinayatapaH-lokavyavahArasAdhakavinayatapaH saptavidhaM. bhavati, adhyAttivAdibhedataH / tathAca-abhyAsavRttitApinayatapaH-paracchandAnuH vartitApinamatapaH-2 kAryamAptyartha zuzrUpAdikaraNavinayatapaH-3 kRtapratikriyAvi. nayatapA-4 AvegaveSaNatAbinayatapaH -5 dezakAlajJatAvinayatapaH-6 sarvAyeSu SaNatA vinaya tapa hai / (6) deza aura kAla ke anurUpa artha sampAdana dharano-kArya karanA dezakAlajJatA vinaya tapa hai| (7) samasta prayojanoM meM anukUlatA apratilobhatA vinaya tapa hai // 29 // tattvArthaniyukti-sAta prakAra ke cina tapa meM se kramAnusAra mana bacana kApavinaya tapa kA vistAra pUrvaka nirUpaNa kiyA gayA, aba sAtaveM lokopacAra vinaya tapa ke sAta bhedoM kA pratipAdana karate haiM. loka vyavahAra sAdhaka tapa lokopacAra vinaya tapa kahalAtA hai| abhyAsa vRttitA Adi ke bheda se usake sAta bheda haiM-(1) abhyAsa vRttitA vinaya tapa (2) paracchandAnu vartitA vinaya tapa (3) zuzrUSAdi kAravinaya rUpa (4) kRmapratikriyA vinaya tapa (5) ArtagaveSaNatA vinaya tapa (6) dezalAlajJatA vinaya tapa aura (7) apralilobhatA vinaya tapa / vinayatapa che. (6) deza ane kALane anurUpa artha saMpAdana karavo-kArya karavuM dezakAlasatA vinatapa che. () samastaprajanemAM anukULatA, apratibhatA vinaya tapa che ke ra9 | tatvArthaniryukita--sAta prakAranA vinaya tapamAMthI kamAnusAra mana vacana kayavinaya tapanuM savistara nirUpaNa karavAmAM AvyuM have sAtamA leke pacAra vinaya tapanA sAta bhedonuM pratipAdana karIe chIe lekavyavahAra sAdhaka tapa kepacAravinaya tapa kahevAya che. abhyAsavRttitA AdinA bhedathI tenA sAta bheda che-(1) abhyAsavRttitAvinaya ta5 (2) paracchandA tuvRttitAvinaya taya (3) zuzruSA AdikaraNavinaya ta5 (4) kRtapratikriyAvinaya ta5 (5) mAtzaSatA vinaya ta5 (6) Asiavinaya ta5 bhane (7)
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a.8 .29 lokopacAra vinayatapo nirUpaNaya 695 apratilomatAvinayatapaH - 7 ityevaM saptavidha lokopacAravinayatapo bhavatItibhAvaH / tatra - lokAnAmupacaraNaM lokopacArastambandhivinayarUpo lokopacAra vinayatapo bodhyam / tatra abhyAsavRcitA-kalAcAryAdInAM madhura bhASaNarUpA tadrUpaM vinayatapoSbhyAsavRttitAdinayatapa ucyate - ? paracchandAnuvarttisA tAvat-parAbhimAnuvartanazIlatA tadrUpaM tapaH paracchandAtuvacidAtapa ucyate-2 vidyAdiprAptinimittaM gurdA - dInAM zrAkaraNam, kAryasampAtihetuka zuzrUSA karaNa vinayapo sa3i bhaktapAnAdinopacAre kRte sati guravaH prasannAH sanno meM zunadAnarUpAM pratikriyAM pratyupakAraM kariSyantIti buddhayA gurUNAM zuzrUpAkaraNarUpaM kRtamavikriyAvinayatapaH ucyate-4 Artasya - pIDitasyagaveSaNatA auSadhopacArAdinA duHkhitasyopakaraNaM tadrUpam yaha sAta prakAra kA lokopacAra vinaya tapa hai / logoM kA upacAra karanA lokopacAra kahalAtA hai / lokopacAra saMbaMdhI niyata ko lokopacAra vinaya tapa kahate haiN| usake bheda kA svarUpa isa prakAra hai- ( 1 ) jJAnAcArya Adi kA madhura bhASaNa abhyAsa vRttitAniya tapa kahalAtA hai / (2) dUsare ke abhiprAya ko tADa kara tadanusAra kArya karanA paracchandAnuvartitA vinaya tapa hai / (3) vidyA Adi kI prApti nimitta guru Adi kI zuzrUSA karanA kAryalamprApti hetu zuzrUSAkaraNa vinaya tapa kahalAtA hai / (4) AhAra pAnI Adi ke dvArA upacAra karane se prasanna hokara guru mujhe zruta kA dAna rUpa pratyupakAra kareMge, aise buddhi se guru kI zuzrUSA karanA kRmapratikriyA vinaya tapa kahalAtA hai / (5) jo rugNa hai usake lie auSadha bheSaja lA denA, duHkhI kA upacAra karanA AsaMgaveSaNatA vinaya tapa hai / (6) apratilAlatAvinaya tapa A sAta prakAranA leAkeApacAra vinaya tapa che. lAkenA upacAra karavA lAke pacAra kahevAya che. leAkeApacAra sa'. dhI vinaya tapane leAkeAcAra (vanaya tapa kahevAya che. tenA bhedonu svarUpa A pramANe che-(1) jJAnAcAya AdinA madhurabhASaNu abhyAsavRttitA vinaya tapa kahevAya che. (2) khIjAnA abhiprAyane pAmI jaIne tanusAra karma karavuM paracchandAnuvati tAvinaya tapa che (3) vidyA AdinI prAptinA nimittathI gurU AdinI zuzraSA karavI kArya samprAptihatuka zuzraSAkaraNavinaya tapa kahevAya che (4) AhAra-pANI vagere dvArA upacAra karavAthI prasanna thaIne gurU mane zrutanA dAna rUpa pratyupakAra karaze evI buddhithI gurUnI zuzrUSA kRtapratikriyA vinaya tapa kahevAya che. (5) je rAgI che tene mATe auSadha-bhaiSaja lAvI ApavA huHkhInA
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - nayatapa ucyata pAlike 30 jahA taravArthasatra ArtagavepaNatApinayatapo bhavati-5 dezakAlocitArtha sampAdanarUpa dezakAlajJatAcinayatapa ucyate 6 sarvapayojaneSu AnukUlyaM sarvArtheSu apratilomatAvinayalpa-7 zvocyate // ustaJcauyapAtike 30 sUtre-"siM taM logozyAraviNae-? logovadhAravinae sattavihe paNNatta, taM jahA-bhAnapariyaM 1 paracchaM. dAnuttiyaM-2 vAjahelo 3kayapar3ikiriyA-4 attAvelaNayA-5 desakAlaNNuyA-samaDemu apaDilolacA-7 se taM logokyAraviNae se taM viNae-" iti / atha ko'sau lokopacAranilayaH ? lokopacAravinayaH saptavidhaH prajJataH-abhyAsavRttitA-1 paracchandAra gitA 2 kArya hetu (zuzrUSA) 3 kRtapratikriyA-4 ArtagavepaNatA-6 dezakAlajJatA-6 sArtheSu atilomavA-7 sa epa lokopacAravinayaH sa eSa vinaya iti // 29 / / mUlam-viulage tabe duvihe, davasAvabheyao // 30 // chAyA--"yutsargatapo vividham, dravyabhAvabhedata:-" // 30 // deza aura kAla ke anurUpa arthasampAdana karanA deza kAlajJatA vinaya tapa kahalAtA hai| (7) laya prayojanoM meM anukUla honA apratilobhatA vinaya tapa hai / aupatipAtika sUtra ke tIsaveM sUna meM kahA hai prazna-lokopacAra vinaya ke kitane bheda haiM ? / uttara-lokopacAra binaya ke sAta bheda hai, yathA-(1) abhyAsa vRttitA (2) paracchandAnuttinA (3) kArya hetuzuzrUSA (4) kRtapratikriyA (5) AtAveSagatA (6) dezakAlajJatA aura (7) sArthoM meM apratilo. bhtaa| yaha saca lokopacAra kahalAtA hai // 29 // ___vismarage to dumbihe utyaadi| upakAra kare ArnogaveSaNatAvinaya tapa che. (6) deza ane kALane anurUpa artha sampAdana karavuM dezakAlajJatA vinaya tapa kahevAya che (7) badhA prajamAM anakaLatA hovI apratibhatA vinaya tapa che. papAtika sUtranI trIsamAM sUtramAM kahyuM che prazna- lekepacAra vinayanA keTalA bheda che? uttara-leke pacAra vinayanA sAta bheda che jevAke-(1) abhyAsavRttitA (2) 5227-hAnuvattitA (3) 4 tuzuzrUSA (4) kRtapratiSThiyA (4) maataaveSaNatA (6) dezakAlajJatA ane (7) savarthika apratibhatA. A badhAM lokapacAravinaya kahevAya che. | 29 | 'viusagge tave duvihe' tyA vinaya tapa hai| Apake kitane bhedahI -(1) abhyAsa
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA sa.8.30 Abhyantaratavaso vyutsargAjyasya ni0 697 tatva dIpikA- pUrva lApad-saptamAdhyAye caiyAkRtya-svAdhyAyo-dhyAnaM cA''bhyantaratapaH savistara prarUpita, sAmprataM pAThasyAbhyantaratapasI vyutsargarUpasya vizeSataH prarUpaNaM kartupAha-vismarage to duvihe, davyabhAvabheyao-' iti / vyutsarga:-di-vizeSeNa ulutkRSTabhAvanayA sargaH-tyAgo vyutsargaH, etadrUpaM tapo vyutsargasapa ucyate / tad-dravyasobhAvatazceti dvividham, tatra-dravyavyutsaga:vAhya vastUnAM tyAgaH / bhAvavyutsargaH AbhyantaravastunastyAga:- uktazcaupapAtike 30 sUtre-latiM viu ? biullagge dubihe pannatte, taM jahA-davya. viuslo1 bhAvavihalora 5-" iti, atha ko'sau vyutsargaH ? vyu. tsargoM dvividhA prAptaH, tadyathA-pavyu-sarga:-1 bhAvavyutsargazca-2 iti // 30 // sUtrArtha---vyuttargalapa ke do bhadainavyutsarga aura bhAvavyu. tsarga // 30 // __tatvArtha dIpikA-lAlaveM adhyAya meM pahale vaidhAvRsya, svAdhyAya aura dhyAna, ina AsmAntara taya kA vistAra pUrvaka zarUpaNa kiyA gayA, aba chaThe Abhyantara rUpa vyullarga kI vizeSarUpa se pralapaNA karate haiM 'vyuttarga' zabda kA vizleSaNa isa prakAra hai-vi+ut+srg| 'vi' arthAt vizeSa rUpa le, 'sat' arthAt utkRSTa bhAvanA se, 'sarga' arthAt tyAga karanA vyutsarga sahalAtA hai / vyuralarga tapa ke do bheda haiMdravyavyutharga aura bhaavvyunsrg| bAhya vastuoM kA tyAga karanA dravyamyullagalapa hai aura Abhyantara vastuoM kA sthAna bhAvavyutsarga hai| aupapAtika sUtra ke loga sUtra meM kahA haiM prazna-vyutsarga ke kilane kheda haiM ? uttara-vyuvarga ke do bheda haiM-dravya vyutsarga aura bhAvavyutsarga / 3 / sutrArtha-butsarga tapanA be bheda che-dravyavrutsarga ane bhAvavyutsarga 30 tattvArthadIpikA-sAtamA adhyAyamAM prathama vaiyAvRtya, svAdhyAya ane dhyAna-A Alpanara tapanuM vistArapUrvaka prarUpaNa karavAmAM Avyu, have chaThA Abhyantara tapa vyutsarganI vizeSa rUpathI prarUpaNa karIe chIe vyutsarga zabdanuM vizleSaNa A pramANe thAya che-vi-utsaga vi arthAt vizeSa rUpathI uta arthAt utkRSTa bhAvanAthI, "sarga' arthAt tyAga kara vyutsarga tapa che jyAre Abhyantara vastuone tyAga bhAvavyutsarga che aupapAtika sUtranA trIsamAM sUtramAM kahyuM che prazna-vyutsarganA keTalA bheda che uttara-vyutsarganA be bheda che dravyutsarga ane bhAvavyutsarga - 3 | ta088
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvAyatre / staravArthaniyukti:-spaSTA-dIpikA gamyAceti // 30 // mUlabhU-davvaviussaggatave cauvihe, sarIraviusagAi bheyao // 31 // chAyA-dravya vyutsargatapazcaturvidham, zarIravyutsargAdibhedata:-" // 31 // tasvArthadIpikA--pUrva tAkta-vyutsargatapaso daividhyaM marUpitam, tatra-vyussargatapaso dvaividhyaM pratipAdayannAha-"davvaviusaggatave-" ityAdi / dravya vyutsargatapaH-dravyasya zarIrAde vyutsargaH mamatvatyAgaH, tadrUpaM tapa stAvad caturvidhaM bhavati, / tadyathA zarIravyutsargAdibhedataH,tathA ca-zarIravyutsarga tapaH 1 AdinAgaNavyutsarga tapA-2 upadhivyutsargatapaH-3 bhaktapAnavyutsargatapazca-4 ityevaM caturvidhaM dravyavyutsargatapo bhavati / tatra zarIrasya mamatvatyAgaH zarIravyutsarga tapa ucyate, vizeSeNotkRSTabhAvanayA tyAgasyaiva vyutsargapadArthatvAt / evaM-dvAdaza tatvArthaniyukti-spaSTa hai aura dIpikA TIkA se samajhI jA sakatI hai||30|| ... 'davya viussaggatave cauvihe' ityaadi| sUtrArtha-dravvavyutsarga tapa cAra prakAra kA hai-zarIra vyutsarga Adi ||3maavikaa isake do tasvArthadIpikA-isase pahale vyutsarga tapa ke do bhedoM kA nirdeza kiyA gayA thA, apa usake do bhedoM kA vyAkhyAna karate haiM-- ___ zarIra Adi dravya kA mamatva tyAganA dravyavyutsarga hai / isake cAra bheda haiM-(1) zarIravyutsargatapa (2) gaNavyutsargatapa (3) upadhivyutsage tapa / zarIra saMvandhI mamatA kA tyAga karanA arthAt apane zarIra ko bhI apane se bhinna mAnanA zarIravyutsargatapa kahalAtA hai| vizeSarUpa se aura utkRSTa bhAvanA se tyAga karanA hI vyutsarga zabda kA artha hai| tAvArthaniyukti-spaSTa che ane dIpikA TIkAthI ja samajI zakAya che 30 'vvaviusagge tave cauvihe' tyAdi sUtrArtha-dravyavyatsarga tapa cAra prakAranA che zarIravyatsarga Adi 31 tattvArthadIpikA-AnAthI pahelA vyutsarga tapanA be bhede nideza karavAmAM AvyA hatA. have tenA be bhedanuM nirUpaNa karIe chIe zarIra Adi dravyanuM mamatva choDavuM dravyavyatsarga che. AnA cAra bheda che (1) zarI20yutsagata5 (2) gavyutsama ta (3) 65dhivyutsama ta5 ane (4) bhakta pAnabutsarga tapa. zarIra saMbaMdhI mamatAne tyAga kare arthAt pitAnA zarIrane paNa pitAnAthI bhinna gaNavu zarIrabyunsarga zabdane artha thAya che,
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 sU.31 dravyavyutsargatapo nirUpaNam 699 pratimA ArAdhanAya gaNasya sAdhu samudAyasya manatvatyAgo gaNavyutsargatapa ucyate / evam vastrAdi rupasyopadhermamatvatyAgarUpam upadhivyutsarga tapa ucyate / evam azanAdi tyAgarUpaM bhaktapAnavyutsargatapa ucyate // 31 // tavArtha niyuktiH-pUrva tAvat-prAyazcittAdi SaSTidhA bhyantaratapAsu vaiyAvRtyasvAdhyAyadhyAnarUpANi paJca tapAMsi savistara marUpitAni, sampati-SaSTha sya vyutsarganAmakA'bhyantaratapasaH savistara vizeSa prarUpayitumAha-'danyavi usagga tave caubihe, sarIraviusaggAibheghao-" iti| dravyavyutsargatapa:dravyasya zarIravastrAdi vyutsagoM vizeSeNa-utkRSTabhAvanayA soM mamatvatyAgaH dravyavyutsarga stadrUpaM tapo dravyavyutsagai tapastAvaccaturvidhaM bhavati, zarIravyutsargA dibhedataH / tathA ca-zarIravyutsarga tapaH-1 AdinA-gaNavyutsargatapA-2 upadhi vyutsarga tapaH-3 bhaktapAnavyutsargatapaJce-4 tyevaM caturvidhaM dravyavyutsarga tapo isI prakAra dvAdaza pratimAoM kI ArAdhanA Adi ke lie gaNa arthAt sAdhu samudAya kA tyAga karanA-ekAkI vicaranA gaNavyutsaga hai| vastra Adi upadhi kA tyAga kara denA upadhivyutsarga hai| isI prakAra azanAdi kA tyAga karanA bhaktapAnavyutsargatapa kahalAtA hai // 31 // tattvArthaniyukti-pahale chaha prakAra ke Abhyantara tapoM meM se vaiyA. vRtya, svAdhyAya, dhyAna Adi pAMca kA vistArapUrvaka prarUpaNa kiyA jA cukA, aba chaThe Abhyantaratapa vyutsarga kA vistRta evaM vizeSa rUpase nirUpaNa kiyA jAtA hai vizeSa rUpa se, utkRSTa bhAvanA se, zarIra Adi dravyoM kI mamatA kA tyAga karanA dravyavyutsarga tapa kahalAtA hai| isa tapa ke cAra bheda haiM(1) zarIravyutsarga tapa (2) gaNavyutsarga tapa (3) upadhivyutsargatapa (8) evI ja rIte bAra paDimAnI ArAdhanA Adine mATe gaNa arthAt sAdhu samudAyane tyAga kare-ekalavihArI vicaravuM gaNuvyutsaga che. vastra Adi uSadhino tyAga karI de upadhivyutsarga che evI ja rIte azana Adine tyAga kara bhakta pAnayutsarga tapa kahevAya che. e 31 me - tatvArthaniryukti-pahelA cha prakAranA Abhyantara tapamAMthI vaiyAvRtya svAdhyAya, dhyAna Adi pAMcanuM vistArapUrvaka prarUpaNa karavAmAM AvyuM. have chaThA Abhyantarata5 vyutsarganuM vistRta temaja vizeSa nirUpaNa karavAmAM Ave che. vizeSarUpathI utkRSTa bhAvanAthI zarIra Adi dravyanI mamatAno tyAga karo. dravyacutsargatapa kahevAya che. A tapanA cAra bheda che-(1) zarIravyutsarga tapa (2) gaNavyutsatapa (3) upadhiyutsargatapa ane (4) bhakta pAnabutsarga
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ : tattvArthasUtre bhavatIti bodhyam / tatra zarIrasya audArikAdirUpasya vyutsargaH vizeSeNa-utkRSTabhASanayA mamatvatyAgaH zarIravyutsarga stadrUpaM tapaH zarIravyutsargatapa ucyate / evaM pratimA cArAdhanAya gaNasya zramaNasampradAyasya vyutsargoM viziSTotkRSTa bhAvanayA mamatvatyAgo gaNavyutsargaH mamatvatyA gaH upadhivyutsargaH tadrUpaM tapa upa. dhi vyutsarga tapaH ucyate / evaM-bhaktasyA''hArasva pAnasya jalasya ca vyutsargaH parityAgo bhaktapAnavyutsagai stadrUpaM tapo bhakta-pAna vyunsarga tapa ucyte|| uktaJcIpapAtike 30 sUtre-se kiM taM dadhaviulagge- dayaviuslagge calambihe paNNatte, taM jahA-sarIrathiusage1 gaNaviulo2 vahiviussagge-3 bhattapAnaviuslagge-4 le taM danadhi uslagge' iti / atha ko'sau dravyavyu sargaH? dravya vyutsargazcaturvidhaH prajJaptaH, tadyathA zarIravyutsarga:-1 gaNavyutsargaH2 upadhivyutsarga:-3 bhaktapAnavyutsarga:-4 sa eSa dravyavyutsargaH // 31 // bhaktapAnavyutsargatapa drabdhavyuralI ke yaha bAra bhei samajhane cAhie / * audArika zarIra ke prati vizeSa rUpa se, utkRSTa bhAvanA pUrvaka mamatva na rakhanA zarIravyutsarga tapa kahalAtA hai| pratimA kI ArAdhanA Adi ke lie gaccha ko syAga denA maNadhdhutsarga tapa hai / vastra Adi upadhi kA tyAga hara denA upadhi vyutsarga vaza hai / AhAra aura pAnI kA tyAga kara denA jarUpAnanyuralarga tapa hai / auSapAtikasUtra ke 30 ghe sUtra meM kahA hai-'zarIravyutalagaM gaNavyurala upavidhyutsarga aura bhaktapAnavyutlaga yaha cAra prakAra kA dravyavyuttarganapa hai // 31 // 'bhAvaviuslaga tave tithihe' ityAdi bhAvavyutsarga tapa tIna prakAra kA hai-(1) kaSAyAma (2) saMsAra , tapa dravyavyatsarganA A cAra bheda samajavA joIe. | dArika zarIranI prati vizeSarUpathI utkRSTabhAvanA pUrvaka mamatva na rAkhavuM zarIravyutsargatapa kahevAya che. paDImAMnI ArAdhanA vagerenA kAraNe gacchane tyAga karI devo gaNavyutsargatapa che. vastra Adi upadhine tyAga kara upadhitsarga tapa che. AhAra ane pANI tyajI devA bhaktapAnathutsargatapa che. auyapAtika sUtranA trIsamAM sUtramAM kahyuM che - zarIrabhutsarga, gaNavyutsarga ane bhaktapAna curga A cAra prakAranA dravyayusarga tapa che. e 31 'bhAvaviussage tave tivihe' tyA sAtha-mApavyutgata5 traya 42 cha-(1) pAyavyutsaga (2)
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 khU.32 mAmavyutsargatapala: nirUpaNam 71 mUlam -- sAvaviDahaggatave tivihe, kasAyalaMsArakammaviustarama bheyao // 32 // chAyA-bhAtavyutsargatapastrividhaM kaSAya saMsAra-kama vyutsrgbhedtH-"32| tatvArthadipIkA-pUrva khAbad-dravyavyuttargatapazcaturvidha savistaraM prarUpitam sammati mAinyutsarga tapaH prarUpayitumAha-"mAviusasamma tave-" ityaadi| bhAvavyutharga tapaH-bhAvasya kaSAyAde vyutsarga vizeSeNotkRSTabhAvanayA tyAgobhAvavyutsarga stadrUpaM tapo bhAdavyutsargataH khalla trividhaM bhavati / tadyathA-kapAyavyutsargataH 1 saMsAravyutsargatapaH 2 karmavyutsarga tapazca 3 ityevaM vividha bhAvavyutargalapo bhavati / tatra-karAyAnAM krodhAderbhAvasya vyutsargaH parityAgaH kaSAyavyutsarga stadrUpa tapaH kaSAyavyutsarga tapa ucyate / evaM-saMsArasya naraka-tiryagmanuSya-devagatirUpasya vyutsargaH saMsAravyulsarga tapa ucyate / evaM-karmaNAM jJAnAvaraNAghaSTavidhAnAM vyutsargaH parityAgaH karmavyutsarga stadrUpa tapaH karmavyutsargatapa ucyate // 32 // vyutsarga aura (3) karmavyutlaga // 32 // ' tatvArthadIpikA-pahale dravyavyutsarga kA vistArapUrvaka prarUpaNa kiyA gayA, aba bhAvavyuttargatapa kI prarUpaNA karate haiM-- kaSAya Adi bhAva kA vyutlaga karanA arthAt utkRSTa bhAvanA se viziSTa tyAga karanA bhAvavyurala tapa kahalAtA hai| isa tapa ke tIna bheda haiM -kaSAyavyuttargatapa, saMsAravyutsarga tapa aura karmavyutsarga tapa krodha Adi kaSAyabhAva kSA tyAga karanA kaSAyavyutsarga tapa kahalAtA hai| narakati tithaMcagati manuSyAti aura devagati rUpa caturvidha saMsAra kA tyAga karanA saMsAravyuttargatapa kahalAtA hai aura jJAnAvaraNa Adi ATha prakAra ke karmoM kA tyAga karanA pharmavyutlaga tapa kahalAtA hai // 32 // sNsaa20yuts0| (2) mana (3) bhavyut // 32 / / tatvArthadIpikA-pahelA dravyatrutsarganuM vistArapUrvaka prarUpaNa karyuM. have bhAvavyutapanI prApaNa karIe chIe kaSAya Adi bhAvane vyutsarga karo bhAvavyutsargatapa kahevAya che A tapanA traNa bheda che-kaSAyavyatsargatapa, saMsAratrutsargatapa ane kabutsargatapa ' kodha Adi kaSAya bhAvanAtyAga karavo kaSAyavyatsargatapa kahevAya che. naraka gati, tiryaMcagati, manuSyagati ane devagatirUpa caturvidha saMsArano tyAga kara saMsAra vyutsargatapa kahevAya che ane jJAnAvaraNa Adi ATha prakAranA karmono tyAga kara karmavyutsatapa kahevAya che. e 32 5
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'tattvAne tatmArtha niyukti-pUrva tAvad-dravyabhAvabhedena dvividheSu vyutsargatapAmu caturvidhatvena dravyavyutsargatapaH parUpitam, sampati-bhAvavyutsarga tapasvavidhyena prarUpayitumAha-'bhAvaviuslaggatavetivihe, kasAya-saMsAra kammaviustagga bheSa o' iti / bhAvavyutsargatapaH-bhAvasya krodhAdikapAyAdeH khalu vyutsargaH vizeSeNotkRSTa bhAvanayA tyAgo bhAvavyutsarga stadpa tapa stAvat trividhaM bhavati, tadyathA-kaSAyavyutsarga tapaH 1 saMsAravyutsargatapaH 2 karmavyutsargatapazca-3 ti / tatra-kaSAyasya krodhAdirUpasya bhAvasya vyutsargaH viziSTotkRSTabhAvanayA parityAgaH kapAyavyutsarga stadUpaM tapaH kapAyavyutsargatapo vyapadizyate / evaM saMsArasya naraka-tiryamanuSya-devagIta rUpasya vyutsargaH parityAgaH saMsAravyutsarga stadrUpaM tapaH saMsAravyutsargatapo vyapadizyate evaM karmaNAM jJAnAvaraNAdyaSTavidhakarmaNAM vyutsargaH parityAgaH karmavyutsarga stadrUtapaH karmavyussarga tapo vyapadizyate / uktaJcaupapAtike 30 sUtre-se kiM taM bhAvaviugge? bhAvaviussagge tivihe tattvArthaniyukti-vyutsarga tapa ke do bhedoM meM se dravyavyutsargatapa ke cAra bhedoM kI prarUpaNA kI gaI, aba bhAvavyutsargatapa ke tIna bhedoM kA vyAkhyAna kiyA jAtA haiM vizeSa rUpa se utkRSTa bhAvanApUrvaka krodhAdi kaSAya-bhAva kA tyAga bhAvavyurasarga kahalAtA hai| usake tIna bheda haiM-(1) kaSAyavyutsarga (2) saMsAravyutsarga aura (3) karmavyutsarga / krodha Adi kaSayoM kA tyAga karanA kaSAyavyutsarga tapa hai / isI prakAra nAraka-tiyaM ca-manuSya devagati rUpa saMsAra kA parityAga karanA saMsAravyutsargatapa hai aura jJAnAvaraNa Adi ATha prakAra ke karmo kA parityAga karanA karmavyutsarga tapa kahalAtA hai| aupapAtikasUtra ke tIsaveM sUtra meM kahA hai tatvArthaniryukti--butsargatapanAM be bhede paikI dravyayutsargatapanA cAra bhedanI prarUpaNa karavAmAM AvI. have bhAvavyutsargatapanA traNa bhedanuM nirUpaNa karavAmAM Ave che. vizeSa rUpathI, utkRSTabhAvanA pUrvaka kodhAdikaSAyabhAvane tyAga bhAvavyutsarga kahevAya che. tene traNa bheda che (1) kaSAyatrutsaga (2) saMsArabhutsarga ane (3) karmabutsarga krodha Adi kaSAyane tyAga kare kaSAyavyatsargatapa che evI ja rIte naraka-tiyaca-manuSya devagati rUpa saMsArane parityAga karavo saMsAra sutsargatapa che. jyAre jJAnAvaraNa Adi ATha prakAranA karmone parityAga karavo karmacusatapa kahevAya che. aupapAtika sUtranA trIsamAM sUtramAM kahyuM che
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 2.33 kaSAyavyutsargatapasaH nirUpaNam 03 paNNatte, taM jahA kasAyaviussagge? saMsAraviussagge2 kammaviussagge' iti| atha ko'sau bhAvavyunsargaH 1 bhAvavyutsarga trividhaH prajJaptaH, tadyathA-kapAyavyutsarga 1 saMsAravyutsargaH2 karmavyutsargaH 2 iti // 32 / mUlam-kasAyaviussaggatave cauThivahe, kohakasAyAi viussagga bheyao // 33 // chAyA-kaSAyavyu sargatapazcaturvidhaM, krodhakaSAyAdi vyutsargabhedataH / 33 / / tattvArthadIpikA-pUrvamutre-kaSAyasaMsArakarmabhedena trividhaM bhAvavyutsargatapaH prarUpitam, sampati-teSu kaSAyavyutsargatapazcAturvidhyena prarUpayitumAha-'kasAyaviussaggata' ityAdi / kaSAyavyutsargatapaH khalu caturvidhaM bhavati, tadyathA-krodhakaSAyAdi bhedtH| tathA ca-krodhakaSAyavyutsargatapaH 1 mAnakapAyavyutsargatapaH prazna-bhAvavyutsarga ke kitane bheda hai ? uttara-bhAvavyutmarga ke tIna bheda hai-(1) kaSAyavyutsarga (1) maMsAra vyutsarga aura (3) karmavyutsarga // 32 // 'kasAyaviussagga tave' ityAdi sUtrArtha-krodha kaSAyavyunsarga Adi ke bheda se kaSAyavyutlaga tapa ke cAra bheda haiM // 33 // . tattvArthadIpikA-pUrvasUtra meM bhAvavyutsarga tapa ke kaSAya saMsAra aura karma ke bheda se tIna bhedoM kI prarUpaNA kI gaI thI aba unameM se kaSAyavyutsarga ke cAra bhedoM kI vyAkhyA karate haiM kaSAya vyutsarI tapa cAra prakAra kA hai, yathA-(1) krodha kaSAyavyu: tsarga (2) mAnakaSAya vyutsarga (3) mAyAkaSAya vyuttarga aura (4) lobha prazna--bhAvayutsama nA Ban ? uttara--bhAvavyutsanA 3 le cha-(1) pAyavyutsarga (2) saMsAra vyutsaga mana (3) mayutsaga. // 32 // sUvAtha- kodhakaSAyavyatsarga AdinA bhedathI kaSAyavyatsargatapana cAra bheda che 33 tattvArthadIpikA--pUrvasUtramAM bhAvavyutsatapanA kaSAye saMsAra ane karmanA bhedathI traNa bhedanI prarUpaNa karavAmAM AvI. have te paikI kaSAyavyatsarganA cAra bhedanI vyAkhyA karIe chIe kaSAyayutsargatapa cAra prakAranA che. jemake-(1) phodhakaSAyavyatsarga (2) mAnakaSAyavyatsarga (3) mAyAkaSAyavyatsarga ane (4) lebhakaSAyabrutsarga. tAtparya e che ke kaSAyavyatsarga tapanA cAra bheda hoya che. 33 |
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ 704 ROPERAT tattvArthasthe mAyAkaSAyavyunsargatapaH 3 lobhakapAyavyutsargasapazca 4 ityevaM caturvidha tAvat kapAyavyutsarga tapo bhavatItibhAvaH // 33 // tatvArthaniyukti:-pUrva tAba-nividhaM bhAvavyutsarga tapaH prarUpitam, kapAyasaMsAra-karmavyutsarga bhedAta, sammati-teSu prayAgeSAta kapAyavyuttargatapacaturvidhatvena prarUpayitumAha-kahAcijallaggalaye-caDacihe, kohamasAyAi viussaragayao' iti / kapAyadhyutmagatapaH pAyasya-krodhAdirUpasya vyutsargaH parityAga stadrUpaM tapaH khalu caturvidhaM bhavati tadyathA-krodhanapAyAdi vyutsarga bhedataH / krodhakaSAyavyutsarga tapaH 1 zAdinA-pAnajhapAya vyuttargatapA2 mAyAkaSAyavyutmargatapaH 3 lokapAya vyutsargatapazca 4 ityevaM catudhiM khalukapAyavyutsargatapo bhavatIti bhAvaH // uktaJcaupapAtika 30 mutre-se ki kalAyaviuslagge ? kalAya viuslagge vihe paNNatte, taM jahAkohakasAyaryAvaugge 1 mANakalAyaSiuslagge 2 mAyAkalAyaviu. ssagge ? lohamasAyaviuslagge 4 le taM katAraSiusharage' iti / atha. ko'sau kaSAyavyutsargaH 3 kapAzvyutsarga zcaturvidhaH prajJaptaH tysh-krodhkpaaykssaayvyuvrg| lAzaya yaha hai zi kapAca vyutsarga tapa ke cAra bheda hote haiM // 33 // tatvArthaniyukti-kaSAya, saMsAra aura karma ke bheda se bhAva vyu. tsarga ke tIna bhedoM kA nirUpaNa kiyA gayA, aba unameM se prathama kaSAya vyutlaga tapa ke cAra bhedoM kA kathana karate haiM krodha Adi kaSAyoM kA sthAya karanA kaSAya vyutsarga tapa kahalAtA hai| yaha kaSAyavyutlaga tara, kakSAyoM ke cAra bheda hone ke kAraNa cAra prakAra kA hai| ve cAra prakAra ye haiM-(1) krodha vyutlaga tapa (2) mAna vyuvyatsarga tapa (3) mANa vyurala tapa aura (4) lobha vyutsarga tp| aupapAtika sUtra ke tIsave sUtra meM kahA tatvArthaniryukti-SAyasaMsAra ane karmanA bhedathI bhAvavyutsargatapanA traNa bhedanuM pahelA nirUpaNa karavAmAM AvyuM. have temAnA prathama kaSAyavyatsarga tapanAM cAra bhedanuM kathana karIe chIe krodha Adi kaSAyane tyAga karo kaSAya vyutsarga tapa kahevAya che. A kaSAyavyatsarga tapa, kaSAyonA cAra bheda hevAnA kAraNe cAra prakAranuM che 2 mA prabhArI che-(1) dhavyutsaga 15 (2) mAnavyutsaga ta5 (3) bhAyA dravyatrutsarga tapa ane (4) lebhavyunsarga tapa aupapAtikasUtranA trIsamAM sUtramAM kahyuM che-
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a.8 sU.34 saMsAravyutsargatapasaH nirUpaNam 705 vyutsargaH mAnajhapAyavyutsargI-sAyAkaSAyavyutsarga: komapAyavyutsargaH se epa kaSAyavyutsargaH iti // 33 // mUlam-saMsAraviussaragatave bauvihe, jeraiyasalAraviu. saggAi bheyao // 34 // chAyA-saMsAravyutsargatapazcaturvidham, nairayikasaMsAravyutsargAdi bhedataH // 34 / taravArthadIpikA--'pUrva tAvat-vividhasya bhAvavyutsargatapasaH prathamabhedaM kaSAyavyutsarga tapazcAturvidhyena parUpitam, sampati-dvitIyaM saMsAravyutsargatapazcAtuvidhyena prarUpayitumAha-saMsAravirasvagata' ityAdi / saMsAravyutsargatapaHsaMsArasya nairayikAdi gatirUpasya vyutsargaH vizeSeNa-utkRSTataH sarvathA parityAgaH prazna-kaSAya vyutlaga ke zitane bheda haiM ? uttara-kaSAya vyutsarga ke cAra bheda haiM-(1) krodhakaSAyavyutsarga (2) mAnakaSAyavyutsarga (3) pAyAzAzvyutsarga aura lobha kaSAya vyutsrg| yaha kaSAyavyutsarga tapa kA varNana hai // 33 / 'saMsAraviuslamgAce caubihe' ityAdi / / sUtrArtha-saMsAra vyutsarga tapa cAra prakAra kA hai-nairayikasaMsAra. vyutsarga Adi // 34 // tatvArthadIpikA-isase pUrNa bhAvavyutsarga tapa ke prathama bheda kaSAya vyutsarga tapa ke cAra bhedoM kA kathana kiyA gayA, aba dUsare saMsAravyutsarga tapa ke cAra bher3oM kA nirUpaNa kiyA jAtA hai nairapi gati Adi rUpa saMsAra kA vizeSa rUpa se utkRSTa bhAvanA prazna--kaSAyabrutsarganA keTalA bheda che ? utta2-4Ayavyutsama nA yA2 le che-(1) DopAyavyutsama (2) bhAna kaSAyabrutsaga (3) mAyAkaSAyavyatsarga ane (4) lebhASAyavyatsarga A rIte A kaSAya vyutsarga tapanuM varNana che 33. 'sasAraviussAtave cauThivahe' tyahi sUvAtha-saMsArabhu tapa cAra prakAra che.-narayikasaMsa 2 vyutsaga mA... // 34 // tatvArthadIpikAnanI pUrve bhAvavyutsargatapanA prathama bheda kaSAyavyatsarga tapanA cAra bhedanuM kathana karavAmAM AvyuM have bIjA saMsAratrutsarga tapanA cAra bhedanuM nirUpaNa karavAmAM Ave che narayikagati Adi rUpa saMsArane vizeSa rUpathI ukRSTa bhAvanAthI tyAga
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ 716 tasvArtha saMsAravyutamArga stadrUpaM tapaH khalu caturvidhaM bhavati / tadyathA-nairayikasaMsAravyutsargAdi bhedtH| nairayikasaMsAravyunsargataSaH-1 tiryak saMsAravyutsargatapaH-2 manuSyasaMptAravyutsargakhapaH-3 devasaMsAravyutsagatapazca4 tyevaM caturvidhaM khalu saMsAravyutsarga tapo bhavati / tatra nairikagatirUpasya saMsArasya vyutsargaH parityAgo nairayikasaMsAvyutsargata ucyate / evaM-tiyaggatirUpasya saMsArasya vyu sagaiH parityAgaH tiryak saMsAravyutsarga tapa ucyate / evaM-manuSyagatirUpasya saMsArasya vyutsargaH parityAgo manuSyasaMsAravyunsagatapa ucyane / evaM-devAvirUpasya saMsArasya vyutsargaH parityAgo devasaMsAravyutsarga tapa ucyate iti, // 34 // tatvArthaniyukti:--pUrva khalu bhAvavyutsargatpatrividhaM prarUpitam, tatraprathamaM pAyavyutsargatapo rUpaM bhAvayutsargatapazcaturvidhatvena pratipAdya sampatidvitIyaM saMsAravyutsargataH marUpayitumAha-"saMsAraviuslage tave cau. bdhihe, NerahayalaMsAra diuslamgAi bheyao-" iti| saMsAravyutsargatapaHse tyAga karanA saMlAravyulga tA kahalAtA hai / vaha cAra prakAra kA hai-(1) nairathika saMsAravyutsarga lapa (2) liyA lAravyutsarga napa (3) manuSya saMsAra vyuttargatvapa aura (4) devalaM lAra vyutlaga tapa / isa prakAra saMsAravyuhalaga ke cAra bheda hai| inameM se nairamika gati rUpa saMsAra kA parityAga karanA rASika saMhAcyutargatapa kahalAtA hai| tiryaMcati rUpa saMsAra kA parityAga tiryakalalA vyutsama tapa sahalAtA hai| manuSya gatirUpa saMsAra kA parityAga lanuSya saMvAranyulsargagapa kahalAtA hai aura devagati rUpa saMsAra kA parityAga deva saMsAravyutpta kahalAtA hai / / 34 // tatvArthaniyukti-pahale bhAva vyutsarga tapa ke tIna bheda kahe gae the / unale le pahale kaSAya vyurAga tapa rUpa bhAva vyutsarga tapa ke cAra karo saMsAratrutsarga tapa kahevAya che. te cAra prakAranA che-(1) narayikasaMsAra vyutsaga tapa (2) tiryaMcasaMsAra vyutsarga tapa (3) manuSyasaMsArabyutsarga tapa ane (4) devasaMsArasutsarga tapa AvI rIte saMsArayutsarga tapanA cAra bheda che, AmAMthI nairavikagatirUpa saMsArane parityAga karavo narayikasaMsAragrutsarga tapa kahevAya che. tiryaMcagatirUpa saMsArane parityAga tiryaMca saMsArabyunsarga kahevAya che. manuSyagati rUpa saMsArane parityAga manuSyasaMsArabhutsarga tapa kahevAya che, ane devagati rUpa saMsArane parityAga devasaMsAratrutsarga kahevAya che. tatvArthaniryukti-pahelAM bhAvavyutsarga tapanA traNa bheda kahevAmAM AvyA hatA temAMthI pahelA kaSAyavyatsargatapa rUpa bhAvaburga tapanA cAra bhedonuM
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 zu.34 saMsAravyutsargatapasaH nirUpaNam 07 saMsArasya narakAdi rUpasya vyutsargaH parityAga stadrUpaM tapaH khanu caturvidhaM bhavati, tadyathA-nairapikasaM sAravyutlagAdi bhedtH| nairapikasaMsAravyutsargatapaH . 1 AdinA-tiyakta sAravyu sargasapA-manuSyAsAravyutsargatapaH-3 devasaMsAravyutsa tapazca-4 ityevaM caturvidha khanu saMsAravyutsarga tapo bhavati / tatra-nairayika gati. rUpasya saMsArasya parityAgarUpaM tapo nairavikatAra vyutsargatapo vyapadizyate / evaM-tiryaggati rUpalyA saMsArasya parityAgarUpaM to niryag saMsAravyutsarga tapo vyapadizyate / evaM manuSya gatirUpasya saMsArasva parityAgarUpaM tapo manupyasaMsAravyutsargatapo vyapadizyate / evaM devagatirUpasya saMsArasya parityAgarUpaM tapo devasaMsAravyutsargatapo vyapadizyate / / uktaJcauSapAtika 30 chunne-'he ki taM bhedoM kA pratipAdana kiyA gayA, aba dUsare saMsAra vyutsarga tapa kI prarUpaNA karane ke lie kahate haiM naraka Adi svarUpa vAle saMsAra kA vyura varga arthAt parityAga saMsAra vyutsarga kahalAtA hai| yaha cAra prakAra kA hai (1) nairapika saMsAra vyutsarga (2) tiryakasaMsAra vyutlaga (3) manuSya lAra vyuTasarga aura(4) devasaMsAra vyuttrg| inameM se nairAdhika gatirUpa saMsAra kA parityAga nairayika saMsAra dhutsarga. tapa kahalAtA hai| tithaMcagati rUpa saMsAra kA parityAga tirthaka lAra vyutlaga tapa kahalAtA hai| manuSya gati rUpa saMsAra kA parityAga manuSya sasAra vyuttarNa kahalAtA hai| devagati rUpa saMsAra kA parityAga deva saMsAra vyutsarga kahalAtA hai / aupapAtika sUna ke tIsaveM satra meM kahA haipratipAdana karavAmAM AvyuM have bIjA saMsArayutsarga tapanI prarUpaNA karavA mATe kahIe chIe naraka Adi svarUpavALA saMsArano vyutsarga arthAt parityAga saMsAra vyutsaga 4Aya che. te yA2 prAranA che-(1) naiyisasArayutsama (2) tiryakasaMsAragrutsarga (3) manuSyasaMsArabhutsarga (4) devasaMsArayutsarga A mAMthI nairayikagatirUpa saMsArane parityAga nairavikasaMsArabyunsarga tapa kahevAya che tiryaMcagatirUpa saMsArane parityAga tiryaMcasAravyutsaga tapa kahevAya che. manuSya gatirUpa saMsArane parityAga manuSyasaMsArabyunsarga tapa kahevAya che. devagatirUpa saMsArano parityAga devasaMsAragyusarga kahevAya che. aupapAtika sUtranA 30mAM sUtramAM kahyuM che-
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ 708 tattvArthastra saMsArathiuslagge-? sasArabiulArage ca udhihe paNNatte, taM jahANeraiyasaMsAraviu lagge-1 tiriya svAravisagge-2 maNuSasaMsAraviu. msage-3 devasaMsAravira sage-4 le taM saMsAraviuslagge' iti, atha ko'sau saMsAravyuttarga:-? saMsAravyuttargazcaturvidhaH prajJaptaH, tadyathA -naiyikasaMsAra vyutvaH, niryaklaMsAra vyuttargaH, anuSyasaMsAravyutsargaH, devasaMsAravyuttargaH, sa eSa saMsAravyutsargaH iti| // 34 // mULam-Rmmaviuttaragatave aTavihe, mANAvaraNijAi kamma. viuslaggabheyao // 35 // chAyA-kamavyutsargapo'STavidha, jJAnAvaraNIyAdi karmavyutsargabhedataH // 35 // tatvArthadIpikA-'pUrva khalu bhAvavyutsargatapo vizeSarUpa saMsAravyutsargatapazcaturvidhaM pratipAditam, samprati-bhAvavyutsagatapo vizeSarUpa karmavyutsarga tapo'STavidhaM pratipAdayitumAha-'dArU viullaggatave' ityAdi / karmavyutsargatapaH prazna-saMsAravyutlaga ke zitane bheda haiM ? uttara-khalAravyuttargatapa ke cAra bheda haiM, yathA-(1) narayika saMsAra ghyutlaga (2) tiyakasaMsAravyutsarga (3) manuSya saMlAravyutlaga aura (4) devasaMsAra vyutsrg| yaha saMsAra vyutsarga tapa kA varNana hubhA // 34 // . 'kAmmaviulagatave' ityAdi / . sUtrArtha-karma vyuttargatapa ke ATha bheda haiM-jJAnAvaraNa karmavyuttarga Adi // 35 // tatvArthadIpikA-isase pahale saMsAravyutlaga nAmaka bhAvavyuttarga tapa vizeSa ke cAra prakAra pradarzita kiye gaye, atha usI ke antima bheda karma vyutsarga ke bhedoM kA pratipAdana karate haiM prazna--saMsArayutsarganA keTalA bheda che ? uttara--saMsArabhRtsarga tapanA cAra bheda, jevAke-(1) rayika saMsAravyutsm (2) tiya isa sA2vyutsaga (3) manuSyasa sA20yutsaga bhane (4) deva saMsAragyusarga A saMsArayutsarga tapanuM varNana thayuM 34 'kammavi uskhaggatave' tyaadi| satrArtha--karmabhutsarga tapanA ATha bheda che-jJAnAvaraNa karmavyutsaga 35 tatvArthadIpikA-AnI pahelA saMsAratrutsarga nAmaka bhAvavyutsarga tapa vizeSanA cAra prakAra pradarzita karavAmAM AvyA che, tenA ja antima bheda karmavyutsarganA bhedanuM pratipAdana karIe chIe
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 khU.35 karmavyutsargatapasa: nirUpaNam 709 karmaNAM jJAnAvaraNIyAvavidhAko vyuttargaH vizeSeNotkRSTagayA parityAgaH karmavyu. tsarga stara tapaH khalbaSTavidhaM bhavati / tadyathA-jJAnAcaraNIpAdi karmavyutsargabhedataH tathA ca-jJAnAvaraNIyakarmavyuttargatapaH 1 AdinA-darzanAvaraNIyakarmavyunsarga tapaH 2 vedanIyakarmavyunsargatapaH 3 mohanIyakarmavyuttargatapaH AyuSyakarmavyutsarga tapaH 5 nAmakarmavyutsargatapaH 6 gotrakarmavyutsargatapaH 7 antarAyakarmavyutsarga tapazca 8 ityevaM tAva iSTavidha karmavyutsargatapo bhavatIti bhaavH| tatrajJAnAvaraNIyastha karmaNaH parityAgarUSa jJAnAvaraNIya kamavyutsargata ucyate / darzanAvaraNIyasya karmaNaH parityAgarUpa darzanAvaraNIyakamevyutsarga tapa uncyate / evaMvedanIyasya karmaNaH parityAgarUva vedanIyakarmavyutsagAva ucyate / evaM mohanIya. stha darzana cAritramohanIyarUpasya karmaNaH parityAgarUpa sohanIyakarmavyutsarga tapa * jJAnAvaraNIya Adi ATha karmoM kA vyullarga arthAt vizeSa rUpa se, utkRSTa bhAvanA se, parityAga karanA karma vyutlaga tapa kahalAtA hai| yaha tapa ATha prakAra kA hai, yathA-(1) jJAnAvaraNIya karmavyutsargatapa (2) darzanAvaraNIya karma vyutkSa tvaSa (3) vedanIya karma vyullarga tae (4) mohanIya karma vyuttargalapa (5) AyuSya dharma vyutlaga lapa (6) nAmakarma vyutsarga tapa (7) gotra karma vyutlaga lapa aura antarAya pharma vyurUna tapa / isa taraha karma grutsarga lae ATha prakAra kA hai| jJAnAvaraNIya karma kA parityAga karanA jJAnAzaraNIya kArya vyutmaga tapa kahalAtA hai| isI prakAra dazakAlAvaraNIya karma kA parityAga darzanA varaNIya karma vyutsarga, vedanIya karma kA parityAga vedanIya karma vyutsa gaM. darzana-cAritra mohanIya rUpa mohanIya karma kA parityAga mohanIya karma - jJAnAvaraNaya Adi ATha karmone vyasarga arthAta vizeSarUpathI utkRSTa bhAvanAthI parityAga kara karmavyutsarga tapa kahevAya che A tapa ATha prakAranA che, jema ke-(1) jJAnAvaraNIya karmayutsaga tapa (2) darzanAvaraNIya kabutsarga tapa (3) vedanIyakarmayutsarga tapa (4) mohanIyakama vyutsarga ta5 (5) AyuSya vyut ta5 (6) nAmabhayutsa ta5 (7) gotra karmabusatsarga tapa ane (8) antarAyakarmayutsarga tapa A rIte karmabutsarga tapa ATha prakAranA che. jJAnavarIyakarmano parityAga kara jJAnAvaraNIya karmayusarga tapa kahe vAya che, evI ja rIte darzanAvaraNIya karmane parityAga darzanAvaraNIya karma vyutsarga, vedanIya karmane parityAga vedanIya karmacusa, darzanacAritramehanIya rUpa mehanIyakarmane parityAga me hanIyakarmayutsarga. AyuSyakarmane parityAga
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ 710 tatvArtha sUtre ucyate / etram - AyuSya rUpasya karmaNaH parityAgarUpam AyuSya karmavyutsarga tapa ucyate / evaM nAmarUpasya karmaNaH parityAgarUpa nAmakartavyutsargatapa ucyate / evaM gotrarUpasya karmaNaH parityAgarUpa gotrakarma vyutsarga tapa ucyate ekam - anta rAyarUpasya karmaNaH parityAgarUpam antarAyakarmavyutsarga tapa ucyate ||35|| tatvArthaniyuktiH - pUrva tAvat - saMsAravyutsarga taporUpa N bhAvavyutsarga tapa caturvidhasvena marUpitam, sampati - karmavyutsarga vaporUpaM bhAvavyutsarga tapo'STavidha tvena rUpayitumAha- 'kampa viussaggalave ahavihe NANAvara NijjAI kamma viussaggameya' iti / karmanyutsargatapaH- karmaNAM vyutsargaH parityAga svadrUpaM tapaH khaSTavidhaM bhavati, karmanyutsargabhedataH jJAnAvaraNIyakarma vyutsargatapaH karmanyutsargataH 2 vedanIya karmanyutsatapaH 3 jJAnAvaraNIyAdInAM tadyathA - jJAnAvaraNIyAdi AdinA - darzanAvaraNIya mohanIya karma vyutsargatapaH-4 1 * vyutsarga, AyuSya karma kA parityAga AyuSya karma vyutsarga, nAmakarma kA parityAga nAmakarma vyutsarga, gotra karma kA parityAga gotra karma vyutsarga aura antarAya karma kA paristhAna antarAya karma vyutsarga kahalAtA hai / / 35 / C tatvArthaniyukti - isase pUrva saMsAra vyutlarga rUpa bhAvavyutsarga tapa ke cAra bhedoM kA nirUpaNa kiyA gayA thA, aba karmavyussarga tapa ke ATha bhedoM kI prakharaNA kI jAtI hai jJAnAvaraNa Adi ATha karmoM ke parityAga ko karmavyutsarga tapa kahate haiN| karma ke bheda se isa tapa ke bhI ATha bheda hote hai, yathA- (1) jJAnAvaraNIya karma vyutlarNa rUpa (2) darzanAvaraNIya karma vyutsarga tapa (3) vedanIya karmatsa lapa (4) mohanIya karma vyutsarga tapa (5) aayussyAyuSyakama nyuTsa, nAmaka nA parityAga nAma kama vyutsaga, gAtrakaneA parityAga getrakama nyulsa ane antarAyakanA parityAga antara yakama blutsaga tapa kahevAya che rupA 9 tattvAtha niyukita--AnI pahelA sa'sAratyutsaga rUpa bhAvanmutsaga tapanA cAra bhedettu nirUpaNu karavAmAM AvyuM, have kama vyutsaga tapa rUpa bhALyusaMga tapanA ATha bhedAnI prarUpaNA karavAmAM Ave che jJAnAvaraNu da Tha kamenA pariyAgane kabutsa tapa kahe che. ka bhedathI A tapanA paNa ATha bheda hoya che, jemake-(1) jJAnAtraraNIyaka - vyutsaga tapa (2) danAvaraNIyaka byuRRgatapa (3) vedanIyaka vyutsa tapa (4) bhADanIyamaM vyutsarga' taya (4) AyuSyambha vyutsatama (1) nAbhambha vyutsarga
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 2.35 karmavyutsargatapasaH nirUpaNam 711 AyuSyakarmavyutsargatapaH 5 nAmakarma vyutsarga tapaH 6 gotrakarma vyutsargataH 7 antarAyakarmavyutsargatapazca-8 ityevaM khalvaSTavidhaM karmavyutsargatapo bhavatIti bhaavH| tatra jJAnAvaraNakarmaNaH parityAgo jJAnAvaraNIyakarmavyutsargatapo vyapadizyate / darzanAvaraNIyakarmaNaH parityAgo darzanAvaraNIyakarmavyutsargatapo bhavati / evaM vedanIyakarmaNaH parityAgarUpa vedanIyakarmavyutsargatapo bhvti| evaM cAritramohanIyasya darzanamohanIyasya ca karmaNaH parityAgarUpaM mohanIya kamavyutsargatapo bhavati / evaM khalu-AyuSyakarmaNaH parityAgarUpam AyuSyakarmavyutsarga tapo bhavati evaM-nAmakarmaNaH parityAgarUpa nAbhakarma vyutsarga tapo bhavati / evam-gotrakarmaNaH parityAgarUpaM getrakarmavyutsargatapo bhavati, enasevA'ntarAyakamaNaH parityAga rUpam antarAyakarmavyuttarga tapo bhavati / uktaJca aupapAtike30 stre-se ki taM kammaviuslagge ? kamnavi ussagge avihe pannatse, taM jaTA-jANAvaraNijjakammaviutsage 1 darilaNAvaNijja kampani uslagge-2 veNijja kamma viuslagge3 mohaNijja kamma viusro 1 Aukamma karmavyutsarga tapa (6) nAmaka vyusvarga tapa (7) dhotrakarmavyu. rasarga tapa aura (8) antarAya karma gutsarga lapa) -ha ATha prakAra kA karmagutsarga tapa hai| jJAnAvaraNa karma kA parityAga jJAnAvaraNIya karma kA kahalAtA hai, darzanAvaraNa karma kA parityAga darzanAvaraNIya karma guruvarga kahalAtA hai, vedanIya karma :ko parityAga vedanIya karma gussA kahalAtA hai, darzana mohanIya aura cArina mohanIya karma kA parityAga mohanIya karma gusmarga kahalAtA hai, Azujya karma kSA parityAga Adha karma vyuttarga kahalAtA hai, dhotrakarma kA parityAga gotra karma guralA kahalAtA hai aura antarAya karma kA parityAga antarAya karma vyutsarga kahalAtA hai| aupapAtika sUtra ke tIla sUtra meM kahA haitapa (7) gotrakama vyutsargatapa ane (8) attarAyakarmacutsargatapa A ATha prakAranA kama vyutyarga tapa che. jJAnAvaraNakamane parityAga jJAnAvaraNIyakarmabutsarga kahevAya che, darzanA varaNa kamane parityAga dazanAvaraNIyakarmabhutsarga kahevAya che vedanIyakamane parityAga vedanIyakarmayutsarga kahevAya che darzanamohanIya ane cAritra mehanIya karmane parityAga mehanIyakarmabhutsarga kahevAya che. AyuSyakarmane parityAga AyuSyakarmavyutsarga kahevAya che, nAmakarmane parityAga nAmakarmavyutsarga kahevAya che, gotrakarmane parityAga gotrakarmavyutsarga kahevAya che ane antarAyakarmane parityAga antarAyakarma vyutsarga kahevAya che. pAni sUvanA trIsamAM sUtramAM kahyuM che
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ naries 6 jAma 8 se taMva dhamma --- ciso 6 poSakampa vissage 7 aMtarAva se taM bhAvavisagge iti as sisai shagraH 1 karmabhyutsargo'STavidhaH pramaH, tadyathA - jJAnAvaraNIya dharmaputsargaH - darzanAvaraNIya karmabhyutsargaH vedanIya karmabhyutsargaH mohanIya karmamyu rasargaH - AyuSpakarma vyutyarga:- nAmakarmanyutsargaH gotrakarmavyutsargaH antarAyakarma vyutsargaH iti / evaJcad dvividhamapi bAhyAbhyantarazca pratyekaM pavidhatvena dvAdaza prakArakaM nirodhahetutvAt saMvatkaraNaM bhavati pUrvavArjita karmapukharajovidhUnananimittatvAcca nirjarA hetu bhavatIti bhAvaH / evaJca jJAnAvaraNadarzanAvaraNoH sayAda anantajJAna- darzane bhavataH vedanIyakarmapAd indriyajanit prazna-pharma lage ke kitane bheda hai ? " uttara- pharmaagesarga ke ATha bheda haiM, yathA - (1) jJAnAvaraNIya karma sarga (2) darzanANI karma upasarga (3) vedanIya karma vyutsarga (4) mohanIya karma (5) Ayukarmanyularga (6) nAmakarmavatsarga (7) gotrakarma vyutsarga aura (8) antarAya karma vyutsrg| isa prakAra chaha bAhya aura chaha Abhyantara tapa milakara bAraha hote, haiM / yaha bAraha karmo kA tapa navIna karmoM ke Aya ke nirodha kA kAraNa hone se taMvara kA hetu hai aura pUrvasaMcita karmoM ke kSaNa kA kAraNa hone se nirjarA kA bhI hetu hotA hai / jaba pUrvoparjita karmoM kA kSatra aura nUtana karmoM ke Asrava kA nirodha ho jAtA hai to AtmA kI sva bhAvika zaktiyaM abhivyakta se uThatI hai| jJAnAvaraNa ke kSaya se ana nta jJAna aura darzanAvaraNa ke kSaya se ananta darzana kI prAptI hotI hai| pra--kanyulsagaCnA keTalAM bheda che ? uttara- 4rbhavyutsarganA mAha le che, bheDe - ( 1 ) jJAnAvaraNIya vyu tsarga (2) dRzanAvaraNIya bhavyutsama ( 3 ) dehanIyama vyutsarga (4) bhADanIya hama vyutsa (5) mAthumbha vyutsa" ( () nAmambha0yu-sa (7) garbha vyutsarga (8) mantarAyabhavyutsarga, nAmamrmavyu-sarga A rIte cha khAdya ane cha Abhyantara tapa maLIne khAra thAya che khAra prakAranA tapa navIna kAMtA satranA nirAdhanA kAraNa hAvAthI sa`varanA hetu che ane pUcita karmonA kSayanA kAraga hAvAthI nizanA paN hatu thaI jAya che tyAre AtmAnI svAbhAvika zaktie abhivyakata thaI jAya che. che. jyAre pUrvApati karmonA kSatra ane nUtana karmonA AsavanA nirAdha jJAnAvaraNunA kSayathI anantajJAna ane dazanAvaraNunA kSayathI ananardezananI ? f {
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIvikA -niryukti TIkA a. 8 sU. 36 nirjarA sarveSAM samAnA vizeSarUpA vA 713 sukha-duHkhakSayo bhavati, mohanIyakarmakSayAt anantasukhaM bhavati, AyuSyakarmakSayAt janma-maraNakSayo bhavati, nAmagotrakSapAda amUrttatvaM bhavati, gotrakarmakSayAt nIcoccagotrakSayo bhavati, antarAyakarmakSayAdanantavIrye bhavati itibhAvaH ||35|| mUlam -micchAdiTTiAi caudasaguNadvANar3iyANaM jahakamaM asaMkhejaguNanijarA // 36 // # chAyA - mithyAdRSyAdi caturdazaguNasthAnasthitAnAM yathAkramam asaMkhyeya. guNanirjarA ||36|| tatrArthadIpikA - pUrva tAvad vAhyAbhyantara dvAdaza tapobhirdezataH karmakSaya lakSaNA nirjarA bhavatItyuktam, sampati sA sarveSAM mithyAdRSTimabhRtInAM kiM samAnaiva bhavati Ahosvidasti kacit prativizeSaH ? iti jijJAsAyAmAha - 'micchAdiSTi' vedanIya karma ke kSaya se indriyajanita sukha aura duHkha kA anta ho jAtA hai / mohanIya karma ke kSaya se ananta sukha kI prAptI hotI hai / Ayu karma ke kSaya se janma-maraNa kA anta A jAtA hai / nAmakarma ke kSaya se AtmA kA amUrttatva guNa prakaTa ho jAtA hai / gotra karma kA kSaya hone para nIca aura ucca gotroM kA kSaya ho jAtA hai / antarAya karma ke kSaya se ananta vIrya prakaTa hotA hai ||35|| 'micchAdiTTi Aha' ityAdi / sUtrArtha - mithyAdRSTi Adi caudana guNasthAnoM meM sthita jIvoM ko anukrama se asaMkhyAta asaMkhyAta guNI nirjarA hotI hai || 36 || tatvArthadIpikA - - pahale banalAyA gayA hai ki bAhya aura Abhyantara tapa se karma kI nirjarA hotI hai, aba isa jijJAsA kA samAdhAna karate prApti thAya che. vedanIyaka nA kSayathI ndriyajanita sukha ane duHkhannA anta thaI jAya che. mADhanIcakarmAMnA kSayathI ananta sukhanI prApti thAya che AyuSya karmanA kSayathI janma-maraNanA anta AvI jAya che. nAmakamanA kSayathI atmA ne amUttatvaguNa prakaTa thai jAya che. getrakama ne! kSaya thavAthI nIca ane ucca gAtrAnA kSaya thaI jAya che, antarAyakama nA kSayathI anantavIya prakaTa thAya che, 355 'micchadiTTi Ai' dhatyAhi sUtrA-mithyAdRSTi a icauDha gucasthAnAmAM sthita jIvene anukramathI asa khyAta-asa khyAtagaNI nirjarA thAya che !! 36 5 tattvAtha dIpikA pahelA atAvavAmAM AvyuM ke khAdya ane abhyutara tapathI kramanI nirA thAya che, have e jijJAsAnuM' samAdhAna karIe chIe ta0 90
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArtha sUtre 714 ityAdi / mithyAdRSTeH prathamaguNasthAnasthitasya, AdinA sAsvAdana samyagTaSTeH2, samyagmithyAdRSTeH 3, aviratasamyagpTe 4, viratAviratasya 5, pramattasaMyatasya 6, amatta saMyatasya7, nivRttinAdaraspa8, anivRttivAdarasya 9 sUkSma saMparAyasya 10. upazAnvamohasya 11, kSINamohasya 12, sayogikera lina / 13, ayogikevalinatha, hatyeteSAM sarveSAM yathAkramaM kramazaH pUrvapUrvasyAduttarottarepAmasaMkhyeyaguNA nirjarA bhavatIti sUtrasaMkSepArthaH / 3 athaikaikae ete pradazyante tatra prathamaM tAvad jIvaH anAdikAlato mithyAdRSTireva tatra yaH paJcendriyaH saMjJIparyAptakaH pUrvakAlikalavdhyAdi sahAyaH sa haiM ki vaha nirjarA mithyAdRSTi Adi ko samAna hotI hai yA kucha antara paDatA hai ?--- (1) midhyAdRSTi (2) sAsvAdana samyagdRSTi (3) samyag mithyAdRSTi (4) avirata sampAdRSTi (5) vistArita (6) pramattasaMghata (7) apramattasaMta (8) nisipAdara (9) anivRttivAdara (10) sUkSma lAmparAya (11) upazAnta moha (12) kSINameha (12) yogi kevalI aura (14) ayogi kevalI, inameM se pahale-pahale vAle kI apekSA Age-Age vAle ko asaMkhyAta asaMkhyAta guppI nirjarA hotI hai| tAsparya yaha hai ki mithyA dRSTi kI apekSA lAsvAdana samyagdRSTi asaMkhyAta guNI adhika nirjarA karatA hai, sAsvAdana sampadRSTi kI apekSA mizradRSTi asaMkhyAta guNI nirjarA karatA hai aura mizraSTi kI apekSA samyagdha asaMkhyAta guNI nirjarA karatA hai, isI prakAra ayogi kevalI taka samajhanA cAhie / ke te nirA mithyadRSTi vagerenI mAphaka hAya che ke temAM kAI phera paDe che ? (1) mithyAdRSTi (2) sAsvAdana sabhyaSTi (3) sabhya mithyAdRSTi (4) aviratasabhyaDradRSTi ( vistAvita ( 1 ) prayattasaMyata (7) aabhattasyata (8) nivRttiNAhara (8) anivRttiNAhara (10) sUkSmasAmparAya ( 11 ) upazAntabheora (12) kSINubheoDa (13) sayogiThevajI bhane (14) bhayeogivaNI, zebhAMthI pahelA -pahelAvALAnI apekSA pachI-pachIvALAne asaMkhyAna asaMkhyAta guNI vadhAre nirjarA thAya che. tAtparya e che ke mithyAdRSTinI apekSA sAsvAdana sabhyakUdRSTi asaMkhya tagaNi nirjarA kare che. sAsvAdana samyakUSTinI apekSA mizraE E asakhyAtagaNI nirA kare che ane mizrardaSTinI apekSA sadRSTi asa khyAtagaNI nirAkare che, evI ja rIte acegi kevaLI paryanta samajavuM oIe.
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TokA a.8 sU.36 nirjarA sarveSAM samAnA vizeSarUpA vA 715 kramazaH pariNAmavizuddhayA vartamAnapariNAmaH san apUrvazaraNAdi sopAnapaGgayA samutplavamAnaH karmanirjarA kartuM yatate ?, sa eva punaH prathamaM zumakarmavazAt samyatvamApti hetusAnnidhye sati latyaktvamAsAditumichuH sAsvAdanasamyagdRSTi. bhavati, sAsvAdanasamyagdRSTiriti ko'rthaH ? saha Aszadanena tatvazraddhAnarUpeSadrasAsvAdarUpeNa battate yattat sAspadanam , tAzasamyaktvavAn sAsvAdanasamyagdRSTirucyate / ayaM hi suktakSIrAviSayavyalIkacittaH puruSo'rucidazAttadvamanakAle yAdRzaM kSIrAnarasasyAsvAdAnubhavati tathaiva samyaktvasya tathAvidhamAsvAdamAtramanubhavati, alya kAla ekasalayA dArabhyotkRSTataH SaDAbalikAparimito aba ina saba kA svarUpa pradarzita karate haiM-(1) jo jIya darzana mohanIya karma ke udadya le yukta hai aura isa kAraNa tatvazraddhA se rahita hai, vaha miyAdRSTi kahalAtA hai| (1) kisI mithyAvaSTi jIva ne paMcendriya, lajI aura paryApta avasthA prApta karake tathoM apUrva Adi pariNAmoM ko prApta karake evaM darzanamohanIya karma kA upazama karake khampa darzana prApta kiyA, kintu antarmuhUrta ke pazcAt (kyoMki auSadhi yA anAhUtaM taka hI rahatA hai).. vaha samyaktva le cyuna ho gayA bhamara lithyAtma kI sthiti meM nahIM pahuMcA usa samaya kI usakI dazA lAsvAdana spaSTi avasthA kahalAtI hai| jaise koI manuSya kisI prAsAda kI chata ke nIce gire aura pRthvI para na pahuMca pAe, vaisI hI dazA sAsvAdana samparaSTi kI hotI hai| jaise kisI ne khIra kA bhojana kiyA ho aura yaha usakA vamana kare have A badhAnA svarUpa pradarzita karIe chIe-(1) je jIva darzana mohanIyakarmanA udayathI yukta che ane A kAraNe tatvazraddhAthI rahita che te mithyAdaDiTa kahevAya che (2) koI mithyAdaSTi jIve paMcendriya saMjJI ane paryApta avasthA prApta karIne tathA apUrvakaraNa Adi pariNAmone prApta karIne ane darzana mehanIya karmane upazama karIne samyakdarzana prApta karyuM paraMtu antamuhUrta bAda (kAraNa ke aupazamika samyakatva antamuhUrta sudhI ja rahe che) te samyakatvathI bhraSTa thaI gaye paraMtu mithyAtvanI sthitimAM pahoMcyuM nathI. te samayanI tenI dazA sAsvAdana samyakdaSTi avasthA kahevAya che. jema kaI manuSya keI mahelanI chata parathI nIce paDe ane pRthvI para na pahoMcI zake, evI ja dazA sAsvAdana samyagadaSTinI thAya che. dhAro ke koIe khIrana' bhojana karyuM hoya ane te tenuM vamana kare tyAre ulaTInA samaye je khIra - }
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha bhavati / tato mithyATera pekSayA'pamasaMkhyeyaguNanijarAvAn bhavati 2 / tataH paramasauM samyaktvAstrAdayabhAgad barddhamAnapariNAmaH san paDAvalikAkAlAnantaraM mithyAtvabhAvamalpIkurvan samyagnivASTiH (mizrapTi:) bhavati / samyaksamIcInA ca mithyAca dRSTiyasyA'mo samya iNyAdRSTiH, mithazatvapudgalA evaM Ipada vizuddhAH sadhyamithyAtvavyapadezabhAjo bhani / yadudayavazAt jinapraNItaM to vamana ke samA jale khIra kA smAda bhAtA hai, usI prakAra sAsvadana samyaksva ke samaya syagdarzana kA kucha-kucha AsvAdana rahatA hai| jIva kI yaha dazA caudaha gugasthAnoM meM le vinIdha gu gamdhAna kahalAtI hai| yaha dazA samparAva se girate samaya hI honI hai| isakA utkRSTa kAla chaha AyalikA hai / mithyAdRSTi kI apekSA sAsvAdana samyagdRSTi asaMkhyAta guNI adhika nirjarA karatA hai| (3) mizramohanIya karma ke udaya se jIva na to pUrI taraha tatva zraddhAna karatA hai aura na tasyoM ke prati ekala azraddhA hI karatA hai| usake pariNAma usa samaya mile-jule arthAt samyaktva mithyAtvamaya hote haiN| isa milI-julI avasthA ko mizradRSTi kahate haiN| jisakI dRSTi arthAt zraddhA AMzika rUpa meM samIcIna aura AMzika rUpa meM asamIcIna hai vaha mizraSTi bandha ke samaya mithyAya ke hI pudgaloM kA bandha hotA hai, kintu ve pudgala hI jaba ardhavizuddha avasthA ko prApta hote haiM tatra mizra kahalAte haiN| una mizra pudgaloM ke udaya se jIva kI svAda Ave che tevI ja rIte sAsvAdana samyakatvanA samaye samyaga darzananuM kaMI kaMI AsvAdana rahe che. jIvanI A dazA cauda guNasthAnamAMthI dvitIya guNasthAna kahevAya che. A dazA samyakatvathI paDatI vakhate ja thAya che. Ane utkRSTa kALa cha AvalikA che. mithyASTinI apekSA sAsvAdana samyakdaSTi asaMkhyAta 2. madhi ni ! are che. (3) mizramehanIyamanA udayathI jIvana te pUrI rIte tatvazraddhAna kare che ane na tanI prati ekAnta athaddhA ja kare che tenA pariNAme te samaya seLabheLa arthAt samyakatva mithyAtvamaya hoya che. A mizra avasthAne mizradaSTi kahe che jenI dRSTi arthAt zraddhA AMzika rUpamAM samIcIna ane AMzika rUpamAM asamIcIna che te mizradaSTi. bandhanA samaye mithyAtvanA ja pagale baMdhAya che paraMtu te pudgala ja jyAre ardhavizuddha avasthAne prApta thAya che tyAre mizra kahevAya che. A mizra pugalonA udayathI jIvanI -
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA - niyukti TIkA a.8 8.36 nirjarA sarveSAM samAnA vizeSarUpA vA 71bh tvaM na samyak zraddhace, nApi nindati patidaurbalyavatsamyagasamyagnA' ityekA ntato nizcayaM na karoti, tadviziSTadRSTiH samyagmithyAdRSTiH / arko sAsvAdana samyagdaSTe rapekSayA saMkhye guNa nirjarAvAnbhavati 3 tathA punaH sa eva samyaktvasadbhAvAda varSamAnapariNAmaH san avittasamyagdRSTiti na virataH sAvadha vyApArebhyo yaH so'virataH sa cAnau samyagdRSTiH yaH paragamunimaNItAM sAvadha yogavirarti siddhighAsAdapa rohaNasopAnabhUta jAnannapi apatyAkhyAnakapAyodayavighnavazAt tAM nAdhigacchati, nApi tat pAlanAya prayatate ityanAvaviratabuddhi meM eka prakAra kI durbalatA paidA ho jAtI hai jisake kAraNa vaha samyak aura asamyak kA viveka nahIM kara pAtA / jaise dahI aura zarkarA kA mizraNa karane para na khaTTA rahatA hai, na mIThA ho, milA-julA svAda hotA hai, usI prakAra mizra mohanIya karma ke udagha se mizrita pariNAma hote haiM / sAsvAdana samyaktva kI sthiti kI apekSA hara sthiti meM asaMkhyAta guNI nirjarA hotI hai / jo jIva mohanIya karma ke upazama, kSaya athavA kSayopazana se samyaktva ko prApta kara letA hai, yaha samyagdRSTi sahalAtA hai kintu apratyAkhyAna kaSAya ke udaya se ekadeza virati ko bhI prApta nahIM kara pAne se avirata hotA hai / usakI avasthA avirata sampAdRSTi guNasthAna hai / aisA jIva sarvajJavaNIta virakti ko siddhi rUpI mahala meM praveza karane ke lie sopAna ke mAna samajhatA hai, magara atpAkhyAna kaSAya ke udadya sa citra ke kAraNa use prApta nahIM kara pAyA / usakA - buddhimA eka prakAranI durbaLatA utpanna thaI jAya che ke jenA kAraNe te samyak tathA asamyakUnA vika karI zakate nathI. jevI rIte dahI ane sAkaranuM mizraNa karavAthI na aa khATe svAda rahe che, na mAThe, mizra svAda heAya che. evI 4 rIte mizramehanIya karmanA udayathI mizrita pariNAma thAya che sAsvAdana samyakttvanI sthitinI apekSA A sthitimAM asakhyAtagaNI nirjarA thAya che (4) je jIva mithyA meAhanIya krama nA upazama kSaya athavA kSaye pazamathI samyakatvana prApta karI le che te samyakUdRSTi kahevAya che. paraMtu apratyAkhyAna kaSAyanA udayathI edezaviratIne paNa prApta nahI' thavAthI avirata hAya che. tenI avasthA avirata samyakdRSTi guNasthAna che. AvA jIva sava sapraNIta vira tIne siddhi rUpI mahelamAM praveza karavA mATenI sIDI samAna samaje che. paraMtu apratyAkhyAna kaSAyanA udyarUpa vignanA kAraNe tene prApta karI zakatA nathI. tenuM pAlana karavA mATe prayatna pannu nathI karatA. te aviratasamyakdRSTi kahevAya
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 sattvArtha samyagdRSTi rucyate / yathA kazcit puruSo nyAyazeSAnitadhanadhAnyaH pracurabhoravilAsasukha saundarya pramutpannaH sukulasamutpanno'pi dugntayanAdi vyasanajanitA. parAdhalabdharAjadaNDaH saMkhaNDitAbhimAnazcaNDadaNDa pAzika viDamyamAnaH svakutsitaM karmapratiSThAmatikUla jAnan bakulasaundaryasampadabhilapannapi daNDa. pAzikasamIpe kimapi vaktuM na zaknoti, tathaivA'yaM jIdo'virati kutsitakarma kalpA jAnan sudhopamavirati sukhasaundarya mamilapAnapi daNDapAzikakalpA dvitIyA pratyAsa mAnarUpAyANAM samIpe vratotsAhapani katai na zaknoti ityavirata-samya dRSTitva manumati ayaM samyagmithyAdRSTayapekSayA'yaMkhyeyaguNanirjarAvAnmapAlana karane ke lie prayatna bhI nahIM krtaa| vaha avirata samyagdRSTi kahalAtA hai| koI puruSa nyAya-nIti le dhana upArjana karatA thA, pracura bhoga-vilAla evaM sukha-sAmantrI meM utpanna huA, lukula meM janma pAyA kintu jugAriyoM ko saMgati meM par3akA jumA khelane lgaa| phalasvarUpa use rAjadaNDa kI prAptI huI / usakA abhimAna khaMDita ho gyaa| daNDapA. zika use satAte haiN| vaha apane anya ko apanI pratiSThA ke pratikUla samajhatA hai| apane kula kI pratiSThA ko kAyama rakhanA cAhatA hai| magara daNDapAzikoM ke sAmane usakI eka nahIM cltii| isI prakAra yaha jIva adhirati ko kukRtya ke samAna lamajJanA hai / vaha amRna ke samAna virali-sukha kI abhilASA bhI karatA hai| nagara daNDapAzika ke lamAna apratyAkhyAla kapAya ke udaya ke kAraNa virati ke lie utsAha bhI prasTa nahIM kara sktaa| aisA avirata samyagdRSTi puruSa mizraSTi kI apekSA asaMkhyAna guNI tarmanirjarA karatA hai| che. keI purUSa nyAyanItithI dharmopArjana karato hate, pracura bhogavilAsa ane sukhasAmagrImAM utpanna thaye. uttama kuLamAM ja che paraMtu jugArIonI sebatamAM ja paDIne jugAra ramavA lAgyuM pariNAme tene rAjadaMDanI prApti thaI tenuM abhimAna osarI gayuM. daMDapAzika tene satAve che te pitAne kukRtyane pitAnI pratiSThAnI pratikULa samaje che. pitAnA kuLanI pratiSThAne kAyamI rAkhavA Icche che paraMtu daDapAkSike AgaLa tenI eka paNa yukti kAragata nivaDatI nathI. tevI ja rIte A jIva aviratIne kukRtyanI barAbara samaje che. te amRta jevA viratI sukhanI jhaMkhanA paNa kare che paraMtu daMDapAzikanI jema apratyAkhyAna kaSAyanA udayane kAraNe viratIne mATe utsAha paNa pragaTa karI zakato nathI. A avirata samyadaSTi purUSa mizradaSTinI apekSA asaMkhyAtagaNI karmanirbhara kare che.
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA ma.8 9.36 nirjarA sarveSAM samAnA vizeSarUpA vA 719 vati / / sa eva punazcAritramohanIyakarmavikalpA'patyAkhyAnAvaraNakSayopazamakAraNa. pariNAmamAptikAche rizuddhi prakarSayogAd vistAvirato dezaviratizrAvako bhavana viratA'virata iti-sthUchamANAtipAtAdi pApebhyo virataH sUkSmebhyo'virata etAdRzaH sana pUrvApekSayA'saMkhyeyaguNa nirjarAvAn bhavati 5 evamagre'pi caturdazaguNasthAnaparyantaM svayamUhanIyam 6 // 36 // __tattvArthaniyukti:-pUrva khalu anazanAdi SaDvidhavAyato'nuSThAnAsmAyazcittAdi SavidhAbhyantaratapo'nuSThAnAcca karmaNaH phalamogalakSaNavipAkAca dezataH karmakSayaLakSaNA nirjarA bhavatIti bhaviSAdivam, samprati sA khalla nijarA ki sarveSAM mithyAdRSTayAdInAM samAna bhavati ? hokhit-kazcitpativizeSo (6) bhbil suti jaagh bhaal phaastt k kh g bhbhaan jny skul hidd'i maa anlaa i ii hlikhaali gaandhi cAritra pariNAma ko prApta karatA hai taba viratAvirata kahalAtA hai| vaha sthUla prANAtipAta se nivRtta ho jAtA hai kintu svakSama prANAtipAta se nivRtta nahIM hotaa| aisA jIpa zrAvaka kahalAtA hai aura vaha avirata samyagdRSTi kI apekSA asaMkhyAta guNI karmalijerA kA lAgI hotA hai| - isI prakAra Age bhI caudaha guNasthAna paryanta svayaM hI samajha lenA cAhie // 36 // tatvArthaniyuktiH-pahale pratipAdana kiyA gayA thA ki anazana Adi bAhya tapA ke anuSThAna le, prAyazcitta Adi Abhyantara tapoM ke anuSThAna le tathA karma ke vipAka le nirjarA hotI hai| kintu baha ninA mithyAdRSTi Adi sabhI ko samAna hI hotI hai yA isameM kucha vizeSatA (5) aviratasamyakdaSTi jIva apratyAkhyAna kaSAyanA kSaya athavA upAmathI jyAre thoDI vizuddhi saMpAdana kare che ane dezaviratI-AMzikacAritra pariNA mane prApta kare che tyAre vIratAvirata kahevAya che te sthUla prANAtipAta AdithI nivRtta thaI jAya che. paraMtu sUmaprANAtipAta AdithI nivRtta thata nathI. A jIva zrAvaka kahevAya che ane te avirata samyaphadaSTinI apekSA asaMkhyAtagaNuM karmanijone bhAgI thAya che. Aja rIte pachI paNa caudamAM guNasthAna paryata jAte ja samajI levu ghaTe. dA. tatvArthaniyukita-- pahelAM pratipAdana karavAmAM AvyuM ke anazana Adi bAhya tapazcaryAnA anaSThAnathI prAyazcita Adi Abhyantara taponA anuSThAnathI tathA karmanA vipAThathI nijA thAya che. paraMtu te nirjarA mithyAdaSTi Adi badhAne sarakhI ja thAya che ke emAM koI vizeSatA che e zaMkAnuM nivAraNa kevA arthe kahIe chIe
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtre 720 'sti ? iti zaGkAnivAraNArthamAha- 'tricchAdiDi AicaudasavAdvANahiyANaM jahamaM asaMkhejjaguNatijJjarI' midhyAdRSTeH 1 AdinA - sAsvAdana samyaaSTeH 2 samyagdRSTeH 3 avizvasamyagdRpTe 4 viratAviratasya mazattasaMyatasya 6 apramattasaMtasya 7 nivRtivAdarasya 8 anivRttivAdarasya 9 sUkSmasamparAyasya 10 upazAntamohasya 11 saMyogi kevalina 143 yathAkramaM kramazo'saMkhyeyaguNanirjarA bhavati / ete caturdaza kramazeo'saMkhyeyaguNanirjarAvanto bhavantItibhAvaH / athaikaikaza ete dante tatra prathamaM tAvajjIvo'nAdikAlato midhyAdRSTireva tatra yaH paJcendriyaH saMjJIparyAptaH pUrvazAlika labdhyAdi sahAyaH sa kramazaH pariNAma trizuddhayA varddha mAnapariNAmaH san pUrvakaraNAdi sopAnapaTTyA samutplavamAnaH karmanizaM kartuM yatate 1 sa eva punaH prathamaM zubhakarmavazAt samyaktvamAptihetuisa zaMkA kA nivAraNa karane ke lie kahate haiM 1 - (1) mithyASTi (2) sAsvAdana samyagdRSTi (3) sampagmivAdRSTi (4) avirata STi (5) viratAvirata (6) pramattasaMyata (7) apramattasaMyata (8) nivRtti vAdara (9) anivRtti cAdara (10) sUkSma sAmpa rAva (11) upazAnta moha (12) kSINamoha (13) sayogikevalI aura (14) ayogikevalI ke anukrama se asaMkhyAta khyAtaguNI nirjarA zetI hai| aba inameM se eka ema kA svarUpa dikhalAte haiM 4.tingg (1) jisa jIva ke darzana mohanIya aura anantAnubaMdhI kapAya kA hRdaya hotA hai aura isI kAraNa jisameM samAna rUpa pariNAma utpanna nahIM hotA, vaha mithyAdRSTi kahalAtA hai| midhyAdRSTi jIva do prakAra ke hote hai-anAdRSTi aura sAdimidhyAdRSTi / midhyAdRSTi jIva saba se kama nirjarA karatA hai / (1) mithyAdRSTi (2) sAsvAdanasabhyaSTi (3) sabhyaSTra mithyAdRSTi (x) avirata sabhya (5) viztAvita (6) pramattasyata (7) apramatasaMyata ( 8 ) nivRttibhAhara (5) nivRttimahara (10) sUkSmasa parAya ( 11 ) upazAMtabheoDa ( 12) zrI meha (13) sayeogI devajI bhane (14) ayogI devAjIne anubhathI askhyAta--asa`khyAtagaNI nirjarA thAya che. have emAMthI ekaekanu svarUpa tAvIe chIe (1) je jIvane darzInamehanIya ane anaMtAnu dhakaSAyanA udaya thAya che ane e kAraNe ja jenAmAM tatRzradvAna rUpa pariNAma utpanna thatuM nathI te mithyASTi kahevAya che. mithyAdRSTi jItra e prakAranAM heAya che anAdimi dRSTi ane sAdI mizrAdraSTi mithyASTijIva mAMthI echI kama nija rA kare che
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA A.86.36 nijarA sarveSAM samAnA vizeSarUpAcA 721 sAnnidhye sati samyakramAstrAditumicchuH sAsvAdanasamyagdRSTirbhavati, sA. svAdanasamyagdRSTiritika 'rthaH ? saha-AsvAdanena tatvazraddhAnarUpeSad rasAsvA. darUpeNa vartate yattat sAsvAdanam tAdRza samyaktvavAn saasvaadnsmygdRssttirucyte| ayaM hi-bhuktakSIrAnaviSayavyalIkacittaH puruSo'ruciSazAdvamanakAle yAdRza kSIrAnarasasyA''svAdAnubhavati tathaiva samyaktvasya tathAvidhamAsvAdamAtra manubhavati, asya kAla:-ekasamayAdArabhyotkRSTataH paDAvalikAparimito bhavati / tato mithyAdRSTerapekSayA'yamasaMkhyeya guNanijarAvAn bhavati 2 tataH paramasaumya patvAsvAdaprabhAvAd barddhamAnapariNAmaH san paDAvalikAkAlAnantaraM mithyAtvabhAva. malpIkurvan sampamithyASTiH (mizrASTiH) bhavati / samyak samIcInA ca mithyA ca ..(2) dusarA guNasthAna sAsvAdana lAmyagdRSTi hai| yaha guNasthAna samya. kva se cyuta hote samaya hI hotA hai| jI jaba samyaktva rUpI parvata se gira jAtA hai kintu mizavAya rUpI dharAtala para nahIM pahuMcatA-vamana kiye hue samyaktva kA kiMcit AsvAdanna holArahatA hai, usa samaya kI sthiti sAsvAdana guNasthAna kahalAtI hai| isa guNa sthAna kA kAla eka samaya se lekara adhika se adhika chaha Arzala kA hai| sAsvAdana samyagdRSTi kI apekSA asaMkhyAta guNI kArmanirjarA karatA hai| (3) mizramohanIyama ke udaya he la ekAntamithyAtvarUpa aura na ekAnta samyaktvarUpa pariNAma hotA hai kintu mizritapariNAma hotA hai / jIva kI vaha sthiti mizraSTiguNasthAna kahalAtI hai| mithyAtva ke (2) bIjuM guNasthAna sAsvAda-samyada Ta che A guNagAna samyakUvathI bhraSTa thatI vakhate tha ya che jIva jyAre samyakatvarUpI parvata uparathI paDI jAya che. paNa mithyAtvarUpI dharAtala sudhI pahoMcatuM nathI-vamana karelA samyakatvanuM ki ciMta AsvAdana thatuM rahe che te samayanI sthiti sAsvAdana guNa sthAna kahevAya che. A guNasthAnano kALa eka samayathI laIne vadhumAM vadhu cha AvalikAne che. sAsvAdana samyakdaSTi jIva, siccAdaSTinI apekSA asakhyAta gaNuM karmanirjarA kare che. (3) mizra mohanIya karmanA udayathI na te ekAMta mithyAtvarUpa ke na ekAMta samyakatvarUpa pariNAma thAya che. paraMtu mizrita pariNAma thAya che. jIvanI te sthiti mizradaSTi guNasthAna kahevAya che. mithyAtvanA muddagala ja ta0 91
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ 722 tasvArtha dRSTiyasyA'sau satyagmiyAdRSTiH, mithyAtvapudgalA eva Ipad vizuddhAH samyamithyAtvyapadezabhAjI bhavanti / yadudayavazAt-jinamaNItaM tattva na samyak zradate nApi nindati matidaivalyavazAva-samyagasamparA' ityekAntato nizcayaM na karoti lahiziSTAdRSTiH samyagmithyAdRSTiH / asau sAsvAdanasamyagdRSTerapekSaya'saMkhye eguganirjarAvAn bhavati 3 tathA punaH sa eva samyaktvAMzasabhAvAda varddhamAna pariNAmaH sat sarvathAmithyAtva mapanIya aviratasamyagdRSTirbhavati na virataH sAvadha vyApArebhyo yaH so'virataH sa cAhI samyagdRSTizcA-'viratasamyagdRSTiH, yaH paramamunipraNItA sAvadha yogavirati siddhizAsAdaparyArohaNAnopAnabhUtA jAnannati pudgala hI kiMcit vizuddha hokara sampamithyAtva kahalAte haiM, jinako udaya hone para jIvana to jiyapraNIta tatva para zraddhA karatA hai aura na unakI nindA karatA hai / ulajhI pati itanI durbala ho jAtI hai ki vaha samyaka-asamyaka kA niveza nahIM kara paataa| aisI dRSTi samyAgnizyAdRSTi kahalAtI hai| lapagmiyAhaSTi jIva sAsvAdanasa. syagdRSTi kI apekSA asaMkhyAtazugI karmanirjarA karatA hai| (4) jo jIva lithyAtvamohanIya aura anantAnubaMdhI kaSAya ke kSama upazama azvA kSayopazAna hone para mithyAtva ko sarvathA haTA haTA kara zuddha tattvajJAna prApta kara letA hai kintu sAvadyavyApAroM se tanika lo cirata nahIM hotA arthAt sthUla hissA Adi kA bhI tyAga nahIM kara sakatA, ava avirata pAdRSTi kahalAtA hai| aviratasaspadRSTi jIva lAyadyayogavirati ko mokSa-mahala meM praveza karane ke lie lopAna ke samAna samajhatA hukSA lI apratyakhyAna kaSAya rUpa kiMcita vizuddha thaIne samyak mithyAtva kahevAya che. jene udaya thavAthI jIva na to jInapraNIta tatva para zraddhA kare che ke nathI tenI niMdA karate. tenI buddhi eTalI durbaLa thaI jAya che ke te samya-asabhyane viveka paNa karI zakato nathI. AvI daSTi samyaka mithyAdaSTi kahevAya che. samyak mithyAdRSTi jIva sAsvAdana samyakdaSTinI apekSA asaMkhyAta gaNI karma nirjarA kare che. (4) je jIva mithyAtva mohanIya ane anaMtAnubaMdhI kaSAyane kSaya upazama athavA kSapazama thavAthI mithyAtvane sarvathA dUra karIne zuddha tatvazraddhAna prApta karI le che. paraMtu sAvadya vyApArathI thoDe paNa virata nathI arthAt sthava hiMsA vagerene paNa tyAga karI zakato nathI. te avirata samya daSTi kahevAya che. avirata samyakdRSTi jIva sAvadhogaviratine mokSa mahela mAM praveza karavA mATenI sIDI mAphaka samajha thake paNa apratyAkhyAna kaSAya
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA ma.8 4.36 nirjarA sarveSAM samAnA vizeSarUpA vA 723 apatyAkhyAnakaSAyodayavighna zAda khAM nAdhigacchati-nA'pi-tat pAlanAya prayatate itpasAvavirata sampaSTi rucyate / yathA kazcit puruSo nyAyopArjita. dhanadhAnyaH pracura bhogavilApsanu vasaundaryasamutpannaH sukulamutpanno'pi durantadyUtAdi vyasanajanitA'parAdhakabarAjadaNDaH saMkhaNDitA'bhimAnazca daNDapAzika viMDaramAnaH svakaM kutsitaM karma svapratiSThApatikUla jAnan svakula saundarya sampadami. lapannapi daNDapAzika samIpe kimapi vastuM na zaknoti, tathaivAyaM jIno'birati kutsitakarmakalpAM jAnan sudhopamaviratismukhasaundaryalabhilapannapi daNDapAzikAlpadvitIyazapAyANAM sakAze vratotsAhamapi kartuM na zaknoti ityaviratasamyagdRSTitva anubhavati ayaM sadhyamithyAraNyapekSayA'saMkhyeyaguNanirAzana vighna ke sadUlAva se jale prApta nahIM kara sakatA aura na ukhakA pAlana karane kA prayatna hI karatA hai| jaile hoI puruSa nyAyapUrvaka dhanopAjana karatA thA, vipula vaibhava evaM sukhalAbhagrI bole ucca parivAra meM utpanna huA, kintu saMga doSa le ju-bhArI ho gyaa| jumA khelane ke aparAdha meM use rAjadaNDa kA bhAgI honA paDA / unakA abhimAna khaMDita ho gyaa| daNDapAzika ule satAte haiN| vaha apane kukarma ko apanI pratiSThA ke pratikUla samajhatA hai aura apane kula ko pratiSThA ko kAyama rakhane kI abhilASA haratA hai, magara haNDapAzikoM ke sAmane kucha kara nahIM sakatA, usI prakAra yaha jI avirakti ko kukarma ke samAna samajhatA hai aura sudhA ke samAna niti ke sukhasaundarya kI abhilASA karatA hai, kintu dhaDapAzika ke samAna vittIya kaSAya apratyAkhyAnAkSaraNa ke udaya ke sAmane uhatI kucha bhI nahIM rUpa vighanA sadUbhAvathI tene prApta karI zakate nathI. temaja tenuM pAlana karavAne paNa prayatna karato nathI. jema keI purUSa nyAyapUrvaka dravyapArjana karatA hoya vipula, vaibhava tathA sukhasAmagrI saMpanna ucca parivAramAM utpanna thayA hoya paraMtu saMsaga daSathI jugAra ramavAnA aparAdha badala tene rAjadaMDanA bhAgI thavuM paDayuM hoya tethI tenuM abhimAna khaMDita thaI jAya che. daMDa pazvika tene satAve che te pitAnA kukarmane pitAnI pratiSThAthI pratikuLa samaje che temaja pitAnA kuLanI pratiSThAne kAyama rAkhavAnI abhilASA kare che. paraMtu daMDapAzvike AgaLa te kazuM karI zakato nathI. barAbara evI ja rIte A jIva aviratine kukarmanI barAbara samaje che ane amRta jevI viratinA sukhasauMdaryanI AkAMkSA seve che paraMta daMDapazvikanI mAphaka dvitIya kaSAya apratyAkhyAnanA udayanI AgaLa tena
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ 725 tattvArthasUtre bhavati 4 sa eva punazcAritramohanIyakarma virAlayA'ratyAkhyAnA''varaNakSayopazama kAraNapariNAmaprApitakAle vizuddhiprakarpayoNAra -viratAvirato dezaviratizrAvako bhavan viratAvirata iti sthUla pANAtipAcAdi pApezyo vistaH akSmebhyo'virataH etAzaH san pU'pekSayA'saMkhyaguNanirjarAnAn bhavati-5 tatazca sa patra pariNAmavizudyA pravarddhamAnaH sarvaziratitvaM svIkurvan prathamaM pramattasaMyataH kiJcipramAdayuktaH sarvavirato bhavati / ayaM viratAviratApekSayA'saMkhyeyaguNanirjarAvAn bhavati 6 sa eva punastatrApi pariNAmavizuddhivazAt pramAda parityajan apramatta saMyataH sarvapramAdarahitaH sarvasaMpato bhavati pUrvApekSayA'saMkhyeyaguNanirjarAvAn calatI-vaha vrata ke prati utsAha bhI pradarzita nahIM kara sktaa| isa kAraNa aviratasamyAdRSTi kahalAtA hai| yaha mizraSTi kI apekSA asaMkhapAlaguNI nirjarA karatA hai| (5) aviratalampaSTijIva java kucha adhika vizuddhi prApta karatA hai aura pratyAkhyAnAvaraNa bhApAya kA upazamAdi karanA hai taba usameM deviratipariNAma utpanna hotA hai| vaha sthUla prANAtipota adi pApoM se nivRtta ho jAtA hai taba vistAvirata yA dezavirata kahalAtA hai| isa avasthA meM vaha avirata samyagdRSTi kI apekSA asaMkhyAtaguNI karmanirjarA karatA hai| (6) tatpazcAt jaba pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya bhI haTa jAtA hai aura pariNAmoM meM vizeSa zuddhi utpanna hotI hai taba vaha savirati ko aMgIkAra karatA hai kintu bAhya kriyAoM meM nirata hone se siMcit pramAdayukta hotA hai / yaha vistArita kI apekSA asaMkhyAtaguNI nirjarA karatA hai| kaMI nivaDatuM nathI. te vrata pratye utsAha paNa pradarzita karI zakatuM nathI. AthI te avirata samyakdaSTi kahevAya che. A mizradaSTinI apekSA asaMkhyAta gaNI nirjarA kare che. (5) avirata samyaka daSTi jIva jyAre thoDI vadhAre vizuddhi prApta kare che. ane pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyane upazamAdi kare che tyAre tenAmAM dezavirati, pariNAma utpanna thAya che. te sthUla prANAtipAta Adi pApothI mukata thaI jAya che. tyAre viratAvirata athavA dezavirata kahevAya cheA avasthAmAM te avirata samyakdaSTinI apekSA asaMkhyAtagaNI karmanirjarA kare che. () tyArabAda jyAre pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya paNa dUra thAya che. ane pariNAmamAM vizeSa zuddhi utpanna thAya che tyAre te sarvaviratine aMgIkAra kare che. paraMtu bAhya kriyAomAM nirata hovAthI thoDe pramAdayakata hoya che. A viratAviratanI apekSA asaMkhyAtagaNI nirjarA kare che.
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-nirmukti TIkA a8 krU.3 nirjarA sarveSAM samAnA vizeparUpA vA 725 bhavati 7 itthaM pariNAma vizuddhayA kramaza uttarottaraM pravarddhamAno nivRttivAdaraH, 8 anivRttivAdaH 9 sUkSma saMparAyaH 10 upazAntamohaH 11 kSINamohaH 12 sayogikevaLI - 13 bhavati / ete pUrva pUrvasmAduttarottara saMkhyeyA saMkhyeya-guNakarmanirjarA vanto bhavanti 13 tato'sau sayogikevali caturdaza guNasthAnamArohana tatra yoganirodhaM kRtvA zailezvasthAM prAptaH san ayogikevalI bhUtvA sarvakarmakSayarUpAM nirjarAM karotIti // 14 // eteSAM vistarato varNanaM samavAyAGgamUtrasya caturdazasamavAye matkR tAyAM bhAvabodhinITIkAyA sabalokanIyam / tathAcoktam- 'kammavisohi (7) pramattasaMghata puruSa jaba pariNAma vizuddhi ke kAraNa pramAda kA parityAga kara detA hai- AtmAbhimukha hokara bAhyavikalpoM se zUnya hotA hai taba apramattasaMyata kahalAtA hai / yaha pramattasaMyata kI apekSA asaMkhyAtaguNI nirjarA karatA hai / isa prakAra pariNAmo kI zuddhi se kramazaH uttarotara vRddhi ko prApta hokara (8) nivRttivAdara (9) anivRttivAdara (10) sUkSmasamparAya (11) upazAntamoha (12) kSogamoha aura (13) sayogi kevalI bhI asaMkhyAta - asaMkhyAtaguNI nirjarA vAle hote haiM / sayogi kecalI jaba yoga kA nirodha karake ayogikevalI avasthA meM pahuMcate haiM to sarva karmakSaya rUpa nirjarA karate haiM / ina saba kA vizada varNana samavAyAMgasUtra kI mere dvArA racita bhAvapodhinI TIkA ke caudahaveM samavAya meM dekha lenA cAhie / kahA bhI hai (7) pramattasayata purUSa jyAre pariNAma vizuddhine kAraNe pramAdane parityAga karI de che AtmAbhimukha thaine kha hya vikalpAthI zUnya thAya che tyAre apra mata sayata kahevAya che. A pramatasa yatanI apekSA asakhyAtagaNI nirA kare che. A rIte pariNAmeAnI zuddhithI kramaza uttarettara vRddhine prApta thaIne (8) nivRtti bAhara (Ga) anivRtti nahara (10) sUkSmasa parAya ( 11 ) upazAnta mAha (12) kSINumeha (13) sUcAgIkenI paNu asakhyAtagaNI nirjarAvALA hAya che. sayengIkenI jAre ceAganA niredha karIne aceIkevaLI avasthAmAM paheAMce che. tyAre sakama kSayarUpa nirjarA kare che. A badhAnu vizada varNana samavAyAMga sUtranI TIkAmAM, caudamA samavAyamAM jovA bhalAmaNa che. mArI racelI bhAvamedhInI kahyuM paNa -
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthastra magaNaM paDalaca ca udaha jIvANA paNNattA taM jahA-micchAdihI 1 sAsAyaNasambaddiTTI 2 sammAmicchAdiTThI 3 aviraya sammaTTiI 4 virayAvirae 5 pamattalaMjae 6 appamattasaMjae 7 niyaTThIvAyare 8 aniyahIbAyare 2 suhamasaMparAe 10 uvasAmaevA-khavaevA-uvasaMtamohe 11 khINamohe 12 sajogIkevalI 13 ajogIkevalI 14 iti' kamapizuddhimArgaNaM patItya caturdazajIvasthAnAni prajJaptAni tadyathA-mithyASTiH 1 sAsvAdana samyASTiH 2 sampamithyASTiH 3 aviratasamyagdRSTiH 4 viratAvirata: 5 pramatta saMyataH 6 apamattasaMpata 7 niyantritabAdaH 8 aniyantritabAdaraH 9 sUkSmasaMparAyaH 10 upazamako vA-sayako cA, upazAnvamohaH11 kSINamohaH 12 sayogikevalI 13 ayogikevalI 14 iti // 36 // mUlam-lammadasaNa nANacarittAi taveya mokkhamaggo // 37 // chAyA-samyagdarzana jJAnacAritrANi tapazca mokSamArgaH // 37 // tatvArthadIpikA--'pUrva tArad-caturdaza jIvasthAnAnyAzrityottaramasaMkhyeya. 'karma vizuddhimArgaNA kI apekSA caudaha jIyasthAna kahe gae haiM, ve isa prakAra haiM-(1) mithyAdRSTi (2) sAsvAdanasampagdRSTi (3) sampatithapAdRSTi (4) aviratasamyagdRSTi (5) viratAvirata (6) pramatta. saMpata (7) apramattasaMyata (8) nivRttibAdara (9) anivRttivAdara (10) sUkSmalAmparAya (11-12) upazamaka, kSapaka, upazAntamoha, kSINamoha (13) ayogi kevalI (14) ayogi kevalI // 36 // 'sampadalaNanANacarittAi' ityAdi svArtha-samyagdarzana jJAna cAritra aura tapa mokSa kA mArga hai / / 37 / tattvArthadIpikA--isase pahale batalAyA gayA hai ki caudaha jIva karmavizuddhimANAnI apekSA cauda jIvathAna kahevAmAM AvyA che te mA pramANe The-(1) bhyATi (2) sAsvAhana sabhyaSTi (3) sabhya mithyAlTi (4) avirata sabhyaSTi (5) vi2tAvi2ta (6) pramatasayatta (7) 4. bhatasayata (8) nivRtti 42 (6) manivRttimA42 (10) sUkSbhasA 522ya (11-12) S524654 75zAntamA, kSIbhADa (13) sayogiqil (14) agikevaLI 36 'sammadasaNaNANacarittAi' tyA sUtrArtha-sazagdarzana-jJAna-cAritra ane tapa mekSanA mArga che 37 tasvArthadIpikA-AnI pahela batAvavAmAM AvyuM ke cauda vasthAmAM
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ D dIpikA-niyukti TIkA a.8 sU.37 mokSamArgasvarUpa nirUpaNam 727 guNanirjarA bhavatIti proktam, sA ca-samyagdarzanAdirUpamokSamArgAzrayaNenaiva bhavatIti mokSamArgasvarUpaM nirUpayitumAha-'lammadasaNa' ityAdi / samyagdarzana- " jJAnacAritrANi tapazca, samyagdarzanaM-samyagjJAna-samyak cAritraM- tapazcetyetacca / tuSTayaM samuditaM mokSamArgaH muktisAdhanaM vartate, tatrASi-samyagdarzana mokSasAdhaneSu / pradhAnaM sAdhana mastIti sUcayituM sarvaprathamaM samyagdarzanapadopAdanaM kRtam / evaJca samyagdarzana jJAnacAritravat tapo'pi mokSasAdhanaM bodhyam, ataeva-po'pi mokSamArgatayopAtaM tacca-tapo dvAdazavidham vAyAbhyantarabhedabhinnaM bodhyam / samyagdarza tAvat-yena rUpeNA'nAdi siddhAH jIvAdiyadArthAH santi tena rUpeNa / tIrthakRdbhiH pratipAdite tatvArthe-tadaviparItAbhinivezarAhityena zraddhAnaM samyaga. sthAnoM meM uttarottara asaMkhyAtaguNI lirjara hotI hai vaha nirjarA samyagdarzana Adi mokSa mArga kA avalambana lene le hI hotI hai, ata eva mokSamArga kA nirUpaNa karane ke lie kahate haiM samyagdarzana, samyagjJAna, sampakcAritra aura (lamraka) tapa, yaha cAroM milakara mokSa kA mArga haiN| ina cAroM meM samyagdarzana pradhAna mokSa-sAdhana hai, yaha sUcita karane ke lie sarvaprathama sampagdarzana, pada kA prayoga kiyA hai / samyagdarzana jJAna aura cAritra ke samAna tapa bhI mokSa kA mArga hai ataeva usakA bhI yahAM grahaNa kiyA gayA hai / tapa ke bAraha bheda haiM-chaha bAhya tapa aura chaha Abhyannara tapa / jisa rUpa meM anAdi siddha jIvAdi padArtha haiM, usI rUpa meM tIrtha karoM dvArA pratipAdita tatvArtha para zraddhA rakhanA, unake viSaya meM uttarottara asaMkhyAta-asaMkhyAtagaNI nirjarA thAya che. te nirjarA samyagdarzana Adi mokSamArgane AdhAra hovAthI ja thAya che, AthI mokSamArganuM nirUpaNa karavA mATe kahIe chIe sAmyagdarzana samyajJAna samyagUcAritra ane (samyapha) tapa A cAre maLIne mokSane mArga bane che. A cAreyamAM sAmyadarzana pradhAna me kSa sAdhana che, e sUcita karavA mATe sarva prathama samyakdarzana padane praga karavAmAM AvyuM che samyakdarzana jJAna ane cAritranI mAphaka taya paNa mokSa ne mArga che AthI tenuM paNa ahIM grahaNa karavAmAM AvyuM che tapanA bAra bheda che che bAdhatapa ane cha Abhyantara tA. je svarUpe anAdisiddha jIvAdi padArtha che te ja svarUpe tIrthakara dvArA pratipAdita tatvArtha para zraddhA rAkhavI temanA viSayamAM kaI prakArane viparIta
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAle vizvAsarUpaM bodhyam, taca nisargeNa-gurorabhigamena vA bhvti| evaM yena yena prakAreNa svabhAvena jIvAdi vastUni santi tena tena prakAreNa svabhAvena saMzayaviparItAinadhyavasAyarUpa dopatrayarahitatvenA'vagamaH sampagbodhaH samyagjJAna mucyate / evaM bhramaNakAraNathUnakarmaNaH samUla munmUlayituM samudyatasya zraddadhAnasya saMsAra phAntArabhIro bhavyasya prANAtipAtAdi pazcAzravanivAraNa kAraNIbhUta paJcasaMbara samyagAcaraNaM samyak cAritra mucyate / tathAca tAni-samyagdarzanajJAnacAritraH tapAsi kulAladaNDacakracIvarAdi nyAyena saGghIbhUya mokSarUpaM phalaM sAdhayanti / na tu-tRNAraNimaNinyAyena pratyekaM pRthagbhUyeti bhAvaH // 37 // kisI prakAra kA viparIta abhiniveza dhAraNa na karanA samyagdarzana samajhanA caahie| sampAdana nisarga se yA guru ke abhigama se utpanna hotA hai| isI prakAra jIvAdi padArtha jisa-jisa rUpa meM rahe hue haiM, usI rUpa meM, saMzama viparyaya aura anadhyavasAya-ina tIna doSoM se rahita unheM samyak prakAra se samajhanA-jAnanA samyagjJAna hai| bhavabhramaNa ke kAraNabhUta karmoM kA unmUlana karane ke lie udyata zraddhAvAn saMsAra-kAntAra se bhayabhIta bhavyajIva prANAtipAta Adi pAMca AstravoM kA nivAraNa karane ke kAraNabhUna pAMca saMvaroM kA AcaraNa karatA haiM vaha samyak cAritra hai / ___ yaha samyagdarzana, jJAna, cAritra aura tapa kumAra ke daMDa cakra aura cIvara Adi ke nyAya se milakara mokSarUpI phala ko siddha karate hai, pRthaka-pRzakU mokSa ke sAdhana nahIM hote // 37 // abhiniveza dhAraNa na ko samyagdarzana samajavuM joIe samyagdarzana nisargathI athavA gurUnA abhimathI udbhave che. evI ja rIte jIva di padArtha je-je svarUpamAM rahelA che te ja rUpe, saMzaya viparyaya ene anavasAya. A traNa deSothI rahita temane samyak prakArathI samajavA jANavA e samyakajJAna che. bhavabhramaNanA kAraNabhUta karmone nAza karavA mATe udyata zraddhAvAn saMsAra kAntArathI bhayabhIta bhavyajIva prANAtipata Adi pAMca AstranuM nivAraNa karava nA kAraNabhUta pAMca saMvarenuM AcaraNa kare che te samyaphAritra che. A sammadarzana sana cAritra ane tapa, kuMbhAranA daMDacaka ane cIvara vagerenA nyAyathI maLIne mokSarUpI phaLane prApta kare che, pRthak pRthak mekSanA sAdhana hotA nathI ke 37 che
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA bha.8 2.37 mokSamArgasvarUpanirUpaNam 729 tasvArthaniyukti:-pUrva tAvat-tapo vizeSAnuSThAnAdinA sakalakarmakSaya lakSaNamokSasya pratipAditatvAt, sampati-tasya mokSasya hetutvena samyagdarzanazAnacaritrataporUparatnacatuSTayaM prarUpayitumAha-'sammadaMlaNanANacarittAI save ya mokkhamaggoM' iti / samyagdarzanajJAnacAritrANi tapazca mokSamArgoM partate, tatra-samyak padasya dvandvAdau zrUyamANatayA pratyekapabhisambandhAt samyagda. rzana-samyagjJAna-samyak cAritraM-tapazcetyetaccatuSTayaM tAvat-makSasAdhanaM vartate / satra-samyagdarzana tAvat-yena rUpegA'nAdisiddhaM jIvAditatva masti tena rUpeNa bhagavadbhistIrthaGkaraiH prajJapte jIvAdi tatvArthe viparItAbhinivezarAhityena samyak tattvArthaniyukti-tapovizeSa ke anuSThAna Adi se sakala karma kSaya rUpa mokSa kA pahale pratipAdana kiyA gayA hai, aba yaha pratipAdana karate haiM ki samyagdarzana, jJAna, cAritra aura tapa, yaha ratna catuSTaya mokSa kA * kAraNa hai samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritra tathA samyaka tapa mokSa kA mArga haiN| 'sampaka' pada chanda samAsa kI Adi meM prayukta hone se pratyeka pada ke sAtha juDanA hai, isa kAraNa samyagdarzana, lamyagjJAna, samyakcAritra aura samyak tapa, yaha cAroM mokSa ke sAdhana haiM / anAdi siddha jIvAdi tattva jisa rUpa meM haiM, usI rUpa meM tIrthaMkaroM dvArA kathita una jIvAda tatvoM para viparItAbhiniveza se rahita samyaka zraddhAna karanA samyagdarzana kahalAtA hai / ilI prakAra jIvAdi padArtha jisa rUpa meM haiM, usI rUpa meM, saMzaya viparyaya aura anadhyavasAya se rahita unheM jAnanA samyagjJAna hai| kahA bhI hai- tattvArthaniyukita-tapivizeSanA anuSThAna AdithI sakaLa karmakSaya rUpa mokSanuM pahelA pratipAdana karavAmAM AvyuM have e pratipAdana karIe chIe ke samyakdarzana, jJAna, cAritra ane tapa A rana catuSTaya mekSanA kAraNe che samyakdarzana samyakajJAna sammacAritra (samyapha) tapa kSanA mArga che. "samyapha' pada ddha samAsanI AdimAM vaparAyela hovAthI pratyeka padanI sAthe joDAya che AthI samyakdarzana samyakajJAna samyaka cAritra ane samyakata e cAreya mokSanA sAdhana che anAdi siddha jIvAdi tatva je rUpe che, te ja rUpamAM tIrthakaro dvArA kathita te jIvAdi tatva para viparIta bhinivezathI rahita samyaka zraddhAna karavI sAmya darzana kahevAya che. evI ja rIte jIvAdi padArtha je rUpamAM che teja rUpamAM saMzaya viparyaya ane adhyavasAyathI rahita temane jANavA samyajJAne che kahyuM paNa che. ta0 92
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthako 'zraddhAnarUpamagantavyam / evaM samyag jJAnaM khalu yena yena prakAreNa svabhAvena jIvAdayaH padArthA ssanti tena tena prakAreNa svabhAvena saMzayaviparyayAnadhyavasAyadoSa traya rahitatvenA'vamAsAtmakaM samyagbodhamavaseyam / tathAcoktam rucirjinoktatatveSu samyak zraddhAna mucyate / jAyatetannisargeNa guroradhigamena ca // 1 // yathA'vasthitatatyAnAM saMkSepAd vistareNa vA / yo'vayodha stamatrAhuH samyagjJAnaM manISiNaH // 2 // iti evaM samyak cAritraM tAvad saMsAracakrabhramihetu jJAnAvaraNAdi karmaNAM samUha nmUlanArthamudyatasya zraddhAnazIlasya bhavATavI bhayabhItasya bhanyasya prANiprANavyaparopaNa mRpAvAda ste yamaithunaparigraharUpa paJcAstravanivAraNakAraNIbhUta paJca 'jinendra bhagavAna dvArA kathita tatvoM para rUcI honA samyaka zraddhAna kahalAtA hai| vaha adbhAna yA to nisarga se hotA hai yA gurU ke upadeza se hotA hai // 1 // vAstavika tatvoM kA vistAra se athavA saMkSepa se jo jJAna hotA hai use maniSI jana samparajAna kahate haiM // 2 // bhavabhramaNa ke kAraNa jJAnAvaraNIya Adi karmoM kA svakSama unmUlana karane ke lie udyana, advAna zIla aura bhava-aTavI se bhayabhIta bhavya-prANI hiMsA, jhUTha, corI, saithuna aura parigraha rUpa pAMca AsravoM kA nivAraNa karane vAle pAMca saMgharoM kA jo lamIcIna AcaraNa karatA hai, vaha samyak cAritra kahalAtA hai / kahA bhI hai__ 'sAvadyayoga kA sarvathA tyAga pAra denA cAritra kahalAtA hai| yaha cAritra ahiMsA Adi vratoM ke bheda le pAMca prakAra kA kahA gayA hai|1| jinendra bhagavAna dvArA kathita to para rUci hovI samyakuzraddhA kahevAya che. A zraddhA kayAM te nisargathI thAya che athavA gurUnA upadezathI thAya che ? - vAratavika tanuM vistArathI athavA saMkSepathI je jJAna thAya che, tene manISI jana samyakrajJAna kahe che ke 2 | bhavabhramaNanA karaNa jJAnAvaraNIya Adi karmane samULago kSaya karavA mATe ughata zraddhAvAnuM ane bhava aTavathI bhayabhIta bhavya prANahiMsA asatya cArI maMthana ane parigraharUpa pAMca a ve nuM nivAraNa karanAra pAMca saMvaronuM je samIcIna AcaraNa kare che te samyakracAritra kahevAya che. kahyuM paNa che - sAvadyAgano sarvathA tyAga karavo cAritra kahevAya che A cAritra ahiMsA, Adi vratanA bhedathI pAMca prakAranA kahevAmAM aAvyA che |
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 sU.37 mokSamArgasvarUpanirUpaNam 731 saMvara samyagAcaraNarUpaM bodhyam / tathAcoktam-'sarvasA'vayogAnAM tyAgazcAritra mucyate / kIrtitaM tadahiMsAdi bhedena paJcadhA // 1 // ahiMsA nRtA'steya brahmacaryA'parigrahAH / na yatyamAdayogena jIvita vyaparopaNas // 1 // carANAM sthAvarANAM ca tadahiMsAvataM matam / / 2 / / miyaM pathyaM bacastathya chanRtaM vrata mucyate / tattathyamapi no tathyama priyaM cA'hitaM ca yat // 3 // anAdAna madattasyA'steya vrata mudIritam / bAhyAH prANAH nRNAmarthoharatA taM hatAhite // 4 // divyaudArikakAmAnAM kRtaanumtkaaritaiH| manovAkkAyata styAgo brahmA'STAdazadhA matam // 5 / sarvabhAveSu bhUcchIyA styAgaH syAdaparigrahaH / yadasatsvapi jAyeta mUrchayA cittviplvH||6|| bhAvanAmi vitA ___ 'cAritra ke pAMca kAraNa ye haiM-(1) ahiMsA (2) satya (3) asteya (4) brahmacarya aura (5) aparigraha / prasAda ke yoga se trasa aura sthAvara jIvoM ke prANoM kA vyaparopaNa na karanA ahiMsA vrata mAnA gayA hai| jo vacana priya, pathya aura tathya ho vaha latya kahA gayA hai| jo vacana apriya aura ahitakara hai, yaha tathya hone para bhI satya nahIM hai|3| ... 'adatta vastu ko grahaNa na karanA asteya vrata kahA gayA hai| artha arthAt dhana manuSyoM kA bAhya prANa kahalAtA hai, jo use haraNa karatA hai vaha mAno prANaharaNa karatA hai // 4 // 'divya aura audArika zarIra saMbaMdhI zAyayogoM kA kRta, kArita aura anumodanA se tathA mana, vacana aura kAya le tyAga kara denA aThAsaha-prakAra kA brahmacarya vrata kahalAtA hai // 5 // ... 'samasta padArthoM meM mamatA kA tyAga karanA aparigraha vrata hai| asata yAtrina pAMya // 2 // 2 // che-(1) mAsA (2) satya (3) atta5 (4) brahmacarya ane (5) aparigraha, pramAdanA yegathI trasa ane sthAvara jInA prANanI hiMsA na karavI ahiMsAvata mAnavAmAM AvyuM che ke 2 che je vacana priya, pRthya ane tathya hoya tene satya kahevAmAM AvyuM che. je vacana apriya ane ahitakara che te tathya hovA chatAM paNa satya nathI , che 3 "adatta vastune grahaNa na karavI asteyavrata kahevAmAM AvyuM che. artha arthAta dhana manano bAhA prANa kahevAya che. je tenuM haraNa kare che te jANe ke prANuharaNuM kare che ? | 4 iaaN divya ane audArika zarIra saMbaMdhI kAmabhogane kRta, kArita ane. anumodanAthI tathA mana vacana ane kAyAthI tyAga karI de aDhAra prakAranuM brahAcaryavrata kahevAya che. je 5 che samasta padArthonI mamatAne tyAga karavA aparigrahavata che, asat padArthomAM
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ ra taccArthasUtre ni paJcabhiH paJcadhA kramAt / mahAvratAni lokasya sAdhayantyavyayaM padam ||7|| iti, tapastAvad-bAhyAbhyantarabhedena dvAdazavidham, tathA ca dvAdazavidhaM khalu tapo mokSasA dhanaM vartate, evaJca samyagdarzana samyagjJAnasamyak cAritra tapAMsi ityetacatuSTayaM khalu daNDacakracIvaranyAyena sammilitameva mokSasAdhanaM bhavati natu tRNAraNimaNinyAyene ti bodhyam / uktazcottarAdhyayane 28 adhyayane 1=3 gAthAsu - 'mokkhamaggapadArthoM meM bhI mUrchA hone se citta meM vikalatA utpanna hotI hai ||6|| 'pratyeka vrata kI pAMca-pAMca bhAvanAoM se bhAvita yaha pAMca mahAvrata sAdhakoM ko avyaya pada (mokSa) pradAna karate haiM ||7|| chaha bAhya aura chaha Abhyantara tapa milakara bAraha hote haiM / ye yAraha tapa bhI mokSa ke sAdhana haiM / isa prakAra samyagdarzana, samyagjJAna, sampaka cAritra aura samyak tapa ye cAroM daNDa, cIvara ke nyAya se sammilita hokara mokSa ke sAdhana haiM, arthAt jaise kumAra kA DaMDA, cAka aura cIvara milakara hI ghaTa ke kAraNa hote haiM, pRthaka-pRthaka nahIM, usI prakAra samyagdarzana Adi milakara hI mokSa ke sAdhana hote haiM, pRthakpRthaka nahIM tRNa, araNi aura maNI kI taraha ye kAraNa nahIM haiM arthAt jaise agni akele tInake se, akele araNi na.maka kASTha se yA akele maNI se utpanna ho jAtI hai, vaise akele samyagdarzana yA jJAnAdi se mukti prApta nahIM ho sakatI / paNa mUrchA haiAvAthI cittamAM vikalatA utpanna thAya che !! maiM / ! pratyeka vratanI pAMca-pAMca bhAvanAethI bhAvita A pAMca mahAvrata sarkAne avyaya pada (meAkSa) pradAna kare che !! cha !! cha khAdya ane cha Abhyantara tapa maLIne khAra thAya che A mAra tapa paNa mekSanA sAdhana che. AvI rIte samyakdana saphjJAna samyakUcAritra ane samyak tapa A cAreya da, cakra mATInA nyAyathI sRmmilita thaine mAkSanA sAdhana che. arthAt jevI rIte kuMbhAranA DAMTA cAka ane mATI e traNe maLIne ja ghaDAnA kAraNa ane che judA judA nahI evI ja rIte samyakUdana Adi paNa maLIne mekSanA sAdhana khane che, svata Mtra svataMtra nahI' tRNu agni ane z2inI mAphaka A kAraNu nathI arthAt jema agni ekalA taNakhalAthI ekalA aNui nAmaka kASThathI athavA ekalA maNithI utpanna thaI jAya che evI rIte ekalA samyaphUdana athanA jJAnAdithI mekSanI prApti thaI zakatI nathI 1
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 sU.37 mozamArgasvarUpanirUpaNam 733 gaI tacca suNeha jiNa bhAbhiyaM / caukAraNasaMjuttaM nANadasaNalakSaNaM // 1 // nANaM ca daMNaM ceva caritaM ca tayo tahA / ela maragutti paNNatto jiNehiM varadaMsihi / / 2 / nANaM ca daMsaNaMceva carittaca tavo tahA eyaM maga maNupapattA jIvA gacchaMti soggaI3 iti // mokSamArgagati tathya zRNuta jinamASitam / catuSkAraNasaMyuktA jJAnadarzana lakSaNAm // 1 // jJAnaM ca darzana caitra caritraM ca tapastathA / eSa mArga iti yajJapto nivaradarzibhiH // 2 // jJAnaM ca darzana caiva caritraM ca tpstthaa| etaM mArga manumAptA jIvA gacchanti svargatim 3 iti evaJca-sampajJAnadarzanacAritravat tapo'pi mokSasAdhanaM vartate / iti phaMlitam / tatra-tapasaH samyagjJAnAdi traye'pi hetutvena prathamopAdAnayogyatve'pi sampagdarzanasya mokSamprati mukhyakAraNatayA prathamaM tadupAdAnameva kRtam / tathAcoktam -'nAdaMsaNissa nANaM nANeNa viNA na hoti caraNaguNA / aguNassa nasthi mokkho nasthi amokkhassa nidhANaM / .1 / iti, nAdarzanino jJAnaM jJAnena uttarAdhyayana sUtra ke 283 adhyayana kI gAthA 1-3 meM kahAbhI hai-- 'jina bhagavAna dvArA bhASina, cAra kAraNoM se yukta, jJAna-darzana lakSaNa vAlI mokSamArgagati ko suno // 1 // jJAna, darzana, cAritra aura tapa, ina cAroM ko sarvajJa-sarvadarzI jinendra ne mokSamArga kahA hai // 2 // jJAna, darzana, cAritra aura tapa ke mArga ko prApta jIva stugati ko prApta karate haiM // 3 // ___ isa prakAra yaha phalita hubhA kI samyagjJAna samyagdarzana aura sampU cAritra kI bhAMtI tapa bho mokSa kA kAraNa hai / yadyapi samgajJAna Adi tInoM meM kAraNa hone se sarvaprathama sthAna dene yogya haiM, tathApi samya. gdarzana mokSa kA mukhya kAraNa hai, ataeva usI ko prathama sthAna diyA gayA hai ! kahA bhI hai uttarAdhyAyanasUtranA 28mAM adhyayananI gAthA 1-3mAM kahyuM paNa che- jinendra bhagavanta dvArA bhASita, cAra kArathI yukta, jJAnadazana lakSaNavALI mekSamAga gatine sAMbhaLe 1 jJAna, darzana cAritra ane tapa A cAreyane sarvajJa sarvadazI jinendroe mokSamArga kahela che. je 2 | jJAna darzana cAritra ane tapa mane prApta jIva sumatine prApta kare che ? | 3 A rIte e pratipAdita thayu ke samyajJAna samyakdarzana ane samyapha caritranI jema tapa paNa mokSanA kAraNabhUta che. jo ke tapa samyaphajJAna Adi traNemAM kAraNa hovAthI sarva prathama sthAna ApavA gya che te paNa samyakdarzana mokSanuM mukhya kAraNa che AthI tene ja prathama sthAna ApavAmAM AvyuM che kahyuM paNa che
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 tattvArtha sUtre vinA na bhavanti caraNaguNAH / aguNino nAsti mokSo nAstya mokSasya nirvANam // 1 // iti, samyaktvaM tAvat-trividhaM bhavati, darzanasamyaktvam, jJAnasamyaktvam, cAritra. samyaktvazveti / uktazca sthAnAGge 3 sthAne 4 uddeza ke - 'tivihe samme paNNase, taM jahA - nANalamme daMsaNasamme caritasamme' iti, trividhaM sampakvamprajJaptam, tadyathA-jJAnasamyaktvam, darzanasamyaktvam, cAritrasamyaktvam, iti / tatrApi samyagdarzanaM dvividhambhavati / nisargasamyagdarzanam - abhigamasamyagdarzanazceti / tatra - nisarga samyadarzanamapi dvividham pratipAti ca - apratipAti ceti / evam abhigamasamyagdarzanamapi dvividham, pratipAti ca apratipAticeti / uktazca sthAnAne 2 sthAne 1 uddeze - 'sampadaMsaNe dubihe paNatte, taM jahA Nisagga 'jo samyagdarzana se rahita hai use jJAna nahIM hotA aura jJAna ke abhAva meM cAritra rUpa guNa athavA cAritra arthAt sUtraguNa aura guNa arthAt uraguga nahIM hote| gugahIna ko mokSa prApta nahIM hotA aura mokSa prApta hue binA nirvANa prApta nahIM hotA // 1 // samyaktva tIna prakAra kA hai- darzanasamyaktva, jJAnasamyaktva, aura cAritra samyaktva | sthAnAMga sUtra ke tIsare sthAnaka ke cauthe uddezaka meM kahA hai- 'mpatya tIna prakAra kA hai - jJAna samyaktva, darzanasamyakzva aura cAritramyaktva / ' isameM bhI samyagdarzana do prakAra kA hainisarga sampagdarzana aura abhigama samyagdarzana / nisarga samyagdarzana bhI pratipAtI aura apratipAtI ke bheda se do prakAra kA hai| isI prakAra pratipAtI aura apratipAtI ke bheda se abhigama samyagdarzana bhI do prakAra kA hai / sthAnAMga sUtra ke dUsare sthAna ke prathama uddezaka meM kahA je samyakdazanathI rahita che tene jJAna lAdhatuM nathI ane jJAnanA abhAvamAM cAritra rUSa guNu athavA cAritra arthAt mULaguNu ane guNu arthAt uttaragurthI hetAM nathI nirguNane meAkSa prApta thatA nathI ane mekSa prApta thayA vagara nirvANa prApta thatuM nathI samyakatva traNa prakAranuM che-danasamyakava, jJAnasamyakatva ane cAritrasamyakatva. sthAnAMgasUtranA trIjA sthAnakanA ceAthA uddezakamAM kahyuM che samyakava traNa prakAranA che jJAnasamyaktva, danasamyakatva ane caritrasamyaktva emA pazu samyagdarzana e prakAranA che-nisaga samyakdarzana ane abhigama samyagdarzana nisa samyakUdana paNa pratipAtI ane apratipAtInA bhedathI e prakAranA che. evIja rIte pratipatI ane apratipAtInA bhedathI anigama samyakUda na paNa e prakAranuM che, sthAnoMga sUtranA khIjA sthAnanA prathama uddezakamAM kahyuM che. samyak
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA 8 sa.37 mokSamArgasvarUpanirUpaNa 735 sammadaMsaNe ceva, abhigamalammadasaNe ceka, abhiganasamma iMlaNe duvihe paMNate, taM jahA-paMDivAiceva, apaDivAhace' iti / samyagdarzanaM dvividhaM prajAtam tadyathA-nisarga samyagdarzanam caiva abhigamasamyagdarzanam, caitra / nisargasamyadarzana dvividhaM prajJaptam tadyathA-pratipAticaiva, apratipAticaitra, abhigamasamyagdarzanaM dvividhaM prajJaptam pratipAticaiva-apratipAticaitra iti // 37 // mUlam-tattattha saddharaNaM lammadaMsaNaM // 38 // chAyA--'tatvArthazraddhAnaM samyadgarzanam // 38 // tatvArthadIpikA-pUrva tAvat-mokSasAdhanatvena samyagdarzana-samyagjJAnasamyakcAritratapAMsi prarUpiThAni, tatra-pathamopAttaM samyagdarzanaM vistararUpeNa prarU. payitumAi-'tattattha saddhANaM lamlaIlaNaM' iti / tatvArthazraddhAnam-tatva zabdo bhAvasAmAnyavAcI dartate, taditi sarvanAmnaH samAnye vartamAnatvAt, sarveSAM yannAma hai-nisarga samyagdarzana aura abhima smygdrshn| ina donoM ke bhI pratipAtI aura apratipAtI ke bheda se do-do bheda haiN||37|| 'tattastha saddhANaM sammaiMdaNa' sUtrArtha-tatvArtha kA zraddhAna karanA samyagdarzana hai // 38 // tatvArthadIpikA-jamyagdarzana, samyagjJAna, samyak cAritra aura samyak tapa mokSa ke kAraNa deM, yaha pahale kahA gayA hai, inameM se aba samyagdarzana kI vistArapUrvaka prarUpaNA karate haiM tatvArtha kA zraddhAna samyagdarzana kahalAlA hai| yahA~ natva zabda sAmAnya bhAva kA vAcaka hai, kyoMki 'tat' yaha sarvanAma zabda sAmAnya ke artha meM hai| jo laya kA nAma ho yaha sarvanAla, ainI usakI andhartha darzana be prakAranuM che nisargasamyakdarzana ane abhigama samyakdarzana A baMnenA paNuM pratipAtI ane apratipAtInA bhedathI babbe bheda che e 37 che 'tattattha saddhANa samma saNaM' savAtha--tatvArthanI zraddhA karavI samyagdarzana che 38 che tatvArthadIpikA-samyakdarzana, sAmyajJAna, samyakUcAritra ane samyakta tapa mokSanA kAraNa che e agAu kahevAmAM AvyuM che, emAMthI have samyaka darzananuM vistArapUrvaka prarUpaNa karIe chIe tatvArthanI zraddhA samyagdarzana kahevAya che. atre "tatva" zabda sAmAnya bhAvane vAcaka che kAraNake "ta' A sarvanAma zabda sAmAnyanA arthamAM che. je badhAnuM nAma che te sarvanAma evI tenI avatha saMjJA che, A rIte
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________ 736 tasvArthasa 'tat sarvanAma ityanvarthasaMjJAvalAta, tasya sAmAnyasya bhAvastatvam / tathA ca-yavastu yathA pavasthitaM vartate tasya vastunaH tathAbhAvo bhavanam, tattvenArtha staravArthaH tarA mevArtha stattvArthaH, tatvArthasya zraddhAnaM tattvArthazraddhAnaM samyagdarzana mavagantavyam / tatvAni ca prathamAdhyAye prarUpitAni navavidhAni vodhyAni, samyaktvaJca-pUrvo. tAnAM jIvAdi navatAnAm-arthAnAM yathAvasthitasya vAstavikasvarUpasya tathA bhAvenopadezo vizvAsa vizeSarUpa zraddhAnazvocyate / evaJca-jIvAdi tatvArthAnAM jainAgameSu yena rUpeNa vAstavika svarUpaM pratipAditaM tenaiva rUpeNa vijJAya tadbhAve. nopadezanaM zraddhAkaraNaM ca sampagdarzanaM bodhyam / uktazcottarAdhyayane28 adhyane 15 gAthAyAm-'tahiyANaM tu bhASANaM sambhAve uvaesaNaM / bhAveNaM saddahaMtassa sammattaM ta vidhAhiyaM / 1 // iti, tatthyAnAntu bhAvAnAM sadbhAva upadezanam / bhAvena zraddadhataH samyaktvaM tad vyAkhyAtam // 1 // iti // 38 // saMjJA hai| isa prakAra tatva zabda kA artha huA-jA vastu jisa svarUpa meM hai usakA vaisA hI honA, tattvArtha kAzraddhAna tatva zraddhAna kahalAtA hai| yahI sampagdarzana hai| tatvoM kA nirdeza prathama adhyAya meM kiyA jA cukA hai| unakI saMkhyA nau hai / isa prakAra pUrvokta jIva ajIva Adi tatvoM para yathArtha rUpa se vizvAsa karanA zraddhAna kahalAtA hai| ataeva jainAgamoM meM jIvAdi tatvoM kA jisa rUpa meM pratipAdana kiyA gayA hai, unheM usI rUpa meM samajha kara sahI zraddhAna karanA samyagdarzana hai| uttarAdhyayana sUtra ke 28 veM adhyayana kI gAthA 25 vIM meM kahA hai-'tathya arthAt zAstavika padArthoM kA yathArtha kathana karanA aura bhAva pUrvaka zraddhA karanA samyaktva kahA gayA hai // 38 // tatva zabdano artha thaye vastu je svarUpamAM che tenuM teja pramANe tevuM tatvArthanI zraddhA tatvazraddhA kahevAya che, Aja samyakdarzana che tane nirdeza pramatha adhyAyamAM karavAmAM AvyuM che. temanI saMkhyA nava che. A rIte pUta jIva ajIva Adi tatve para yathArtha rUpathI vizvAsa kare zraddhA kahevAya che. AthI jainAgamamAM jIvAdi tanu je svarUpe pratipAdana karavAmAM AvyuM che temane te ja svarUpe samajIne sAcI zraddhA bhAvavI samyakdarzana che. uttarAyana sUtranA 28mAM adhyayananI 15mI ga thAmAM kahyuM che te athAta vAstavika pada rthonuM yathArtha kathana karavuM ane bhAvapUrvaka zraddhA karavI samyakatra kahevAmAM aAvyuM che . 38 che
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAreNa pratipAdItarAgadveSeNa yathAsya te / tatra tasya bhAva dIpikA-niyukti TIkA bha.8 5.38 vistaratosamyagdarzananirUpaNam 737 tatvArthaniyukti:--'pUrvamUtre-samyagdarzana samyagjJAna samyakacAritra tapAMsi iti catuSTayasya mokSammati kAraNatvaM pratipAditam, sampati-tatra prathamopAttaM samya. gdarzananaM prarUpayitumAha-'tattattha saddhANaM sampradaMsaNa" iti / tatyArthazraddhAnam tasvAnAM jIvAnIvAdi navAnA mAnAM zraddhAnaM ruciramItiH, tattvena vA arthAnAM svaiH svainivizeSaiH paricchidyamAnAnAM jIvAdipadArthAnAM syAdvAdasiddhAntAnu. sAreNa pratipAditAnAM zraddhAnaM-rucipUrvakaM vizvasanaM tayArthazraddhAnaM samyagdarzana mucyate bhagavatA'rhatA vItarAgadveSeNa yathArUpaM jIvAdita tvaM pratipAditaM tayArUpeNaiva teSAM zraddhAnaM pratyayAvadhAraNaM samyagdarzanaM vyapadizyate / tatra tasya bhAvastattvam, tattvena bhAvena sva pratipattyA jIvAdipardAnAM nizcayanaM na tu mAtApitrAdi dAkSi. NyAnurodhAt, na vA-dhanAdi lAbhApekSayA kRtrimamAtra zraddhAnam, apitu-tadeva vastu tattvArthaniyukti-pUrvasUtra meM pratipAdana kiyA gayA hai ki sampa gUdarzana, samyagUjAna, samyaga cAritra aura samyak tapa, ye cAroM mokSa ke kAraNa haiM, aba ina cAroM meM se prathama samyagdarzana kI prarUpaNA kI jAtI hai___ tattvArtha kA zraddhAna samghagadarzana hai| tatvoM arthAta jIvAdi nau padArthoM para zraddhA-rUcI-pratIti karanA athavA yathArtha rUpa se apaneapane jJAnoM dvArA jAne jAne vAle, syAvAda siddhAnta ke anumAra prati. pAdita padArthoM kA rUci pUrvaka zraddhAna karanA samyagdarzana kahalAtA hai| tAtparya yaha hai ki vItarAga arhanta bhagavAna ne tatvoM kA jisa rUpa meM pratipAdana kiyA hai, usI rUpa meM una hA zraddhAna karanA samyagdarzana hai| jIvAdi padArthoM kA zraddhAna apanI pratipatti se karanA cAhie, mAtApitA Adi kI lihAja se azvA dhana Adi ke lAbha kI icchA se tatvArthaniryukti-pUrvasUtramAM pratipAdana karavAmAM AvyuM ke samyapha darzana, samyafajJAna samyakaro rinna ane samyak tapa, e cAre mokSanA kAraNa che, have A cAre pikI prathama sammadarzananI prarUpaNa karavAmAM Ave che. tatvArthanI zraddhA samyakdarzana che ta arthAt jIvAdi nava padArtho para zradhA rUci pratIti karavI athavA yathArtha rUpathI pota-pitAnA jJAno dvArA jANI rAkAnArAM syAdvAdasiddhAMta anusAra pratipAdita padArthonI rUcipUrvaka zraddhA karavI samyakdarzana kahevAya che. tAtparya e che ke vItarAga ahaMta bhagavaMtoe tonuM je rUpamAM pratipAdana karela che te ja svarUpe temanI zraddhA karavI samyakadarzana che. jIrAdi padArthonI zraddhA pitAnI AgavI preraNAthI karavI joIe mAtA pitA AdinA pharamAnathI athavA dhana vagerenA lAbhanI IcchAthI banAvaTI ta0 93
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________ 738 _tatvAta tathyasvarUpaM yajjinairupalabdhamupadiSTaM vA, ityeva rItyA tatvArthazraddhAnaM samyagdarzana bodhyam / yathA'nAdi sAdi pAriNAmikAdi mAvena jIvapudgalAH, anAdipAriNAmikena ca jIvatvena upayogasvarUpeNa bhAvena, sAdipAriNAmikena ca bhAvena nArakatiryaGmanuSyadevAdinA ca jIvAH, pudgalA api ajIvatvenA'nupayoga svarUpeNA'nAdipAriNAmikena, sAdipariNAmikena ca zveta kRSNanIlaraktA. dinA paricchidyamAnasvAdarthI ucyante / dharmAstikAyAdharmAstikAyA''kAzAsti kAyAstu-anAdipAriNAmikenaiva gatisthityavagAhAvasthA matyAnustyajanti tyakSyanti vA, paratastu-sAdipAriNAmikenA'pi bhAvena paricchidyanta eva, ataevA'rthA ityucyante / eva manye'pi padArthA aba seyAH, tadevaM khalu prathama saMveganirvedAnukampA'stikyAdi lakSaNaM tatvArthazraddhAnaM samyaktvaM vodhyam / samyaktvaJca panAvaTI zraddhAna nahIM honA cAhie / 'vahI vastu satya hai jise jina bhaga. ghAn ne jAnA yA pratipAdana kiyA hai| isa rUpa se tatvArtha zraddhAna honA samghagUdarzana hai| udAharaNArtha jIca anAdi kAla se upayogamaya hai aura yaha karmodaya ke vazIbhUta hokara naraka, tithaMca, manuSya aura devagati meM paribhramaNa karatA hai| pudgala rUpI ajIba hai, anupayoga svabhAva vAlA hai, vaha kAlA nIlA pIlA lAla zceta Adi vibhinna padArthoM meM pariNata hotA rahatA hai| dharmAstikAya, adharmAstikAya aura AkAzAstikAya svabhAvataH gati, sthiti aura avagAha ke kAraNa haiM, arUpI hai, ajIva hai, ye sabhI dravya nityAnitya, sAmAnya vizeSAtmaka aura sat-asat svarUpa haiN| sabhI utpAda, vyaya aura dhauvva se yukta haiM / isI prakAra anya padArthoM kA bhI svarUpa yathAyogyaM samajha lenA caahie| isa taraha (DhoMgI) zraddhA hevI joIe nahIM. te ja vastu satya che jene jinezvara bhagavAne jAyuM athavA pratipAdana karela che "A rUpathI tatvArtha zraddhA thavI samyakradarzana che udAharaNAze-jIva anAdikALathI upagamaya che ane te karmodayane vazIbhUta thaIne nArakI, tiryaca, manuSya ane devagatimAM parIbhramaNa kare che. yugala 31501 che, anupayogamA pANI che, a grl, 21, pI, lAla, sapheda vagere vibhinna paryAmAM pariNata thatuM rahe che. dharmAstikAya adhamastikAya ane AkAzastikAya svabhAvata gati sthiti ane avagAhadAnanA kAraNa che, arUpI che, ajIva che. A badhA dravya nityanitya sAmAnya vizeSAtmaka ane sat asat svarUpa che. badhA utpAda vyaya ane dhrauvyathI cukata che. evI ja rIte anya padArthonuM paNa varUpa yathAyogya samajI levuM
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________ % 3ACE dIpikA-niryukti TIkA a.8 1.39 samyagdarzanasya dvaividhyanirUpaNam 739 jIvA jIvAdi navatattvArthAnAM yathAvasthitasvarUpasya tathAbhAvenopadezaH zraddhAnazca bodhyam / uktazcottarAdhyayane 28 adhyayane tahiyANaM tu bhAvANaM sambhAve uvaesaNaM bhAveNaM saddahatassa sammattaM taM vigAhiyaM // 1 // tathyAnAntu bhAvAnAM sadbhAya upadezanam / mAvena zraddadhataH samyaktvaM tadvyAkhyAtam / 1 / 38 mUlam-taMduvihaM NisagA sammadasaNe abhigmlmmdNsnney|39| chAyA-tad dvividhA, nisargasamyagdarzanam-abhigamasamyadarzanaJca / / 39 // tattvArthadIpikA-pUrva tAvat-mokSasAdhakatayA pratipAditeSu samyagdarzanA. diSu catuSu prathamopAttasya samyagdarzanasya svarUpaM bharUpitam, sammati-tadeva samyagdarzana dvaividhyena prarUpayitumAha-taM duvihaM.' ityAdi / tatkhalu pUrvamatrokta jinokta tatva para zraddhAna karanA samyagdarzana hai jisake lakSaNa prazama, saMvega, nirveda, anukampA aura Astikya haiN| uttarAdhdhayana sUtra ke 28 veM adhyayana meM kahA hai-yathArtha mAoM ke upadeza para vAstavika rUpa se bhAvapUrvaka zraddhAna karane vAle ko samyaktva hotA hai, aisA tIrtha kara bhagavAn ne kahA hai // 38 // 'taM duvihaM Nisagga samma' ityAdi / sUtrArtha-samyagdarzana do prakAra kA hai-nisarga samyagdarzana aura abhigamasamyagdarzana // 39 // tatvArthadIpikA-pahale mokSa ke cAra samyagdarzana Adi kAraNoM meM se prathama kAraNa lamyagdarzana ke svarUpa kA pratipAdana kiyA gayA, aba usake do bhedoM kI prarUpaNA karate haiNjoIe. A rIte jinakata tatvopara zraddhA karavI sammadana che. nA sakSa, prathama, viza, ni, anu| mane stiya che. uttdhyayanasUtranA aThayAvIsamA adhyayanamAM kahyuM che yathArtha bhAvanA (uddeza) upadeza para vAstavika rUpathI bhAvapUrvaka zraddhA karanArane samyakatva thAya che. AvuM tIrthakara bhagavAne kahyuM che ke 38 | _ 'ta' duviha nisaggasammadasaNe' tyA sUtrArtha-samyakdarzana be prakAranuM che- nisargasamyadarzana ane abhigamasamyakadarzana. B 39 tavAthIpikA-pahelAM mekSanA cAra samyakadarzana vagere kAraNomAMthI prathama kAraNa samyakadarzananA svarUpanuM pratipAdana karavAmAM AvyuM have tenA be bhedanI prarUpaNuM karIe chIe
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha svarUpaM samyagdarzanaM dvividhaM bhavati, tadyathA-nisargasamyadarzanam, abhigamasamya. gdarzana ceti tatra-niptargataH pUrvabhavasaMskArAdijanyasvabhAvavato jAyamAnaM samya gdarzanam nisargaptamyagdarzana mucyate / evam-abhigamAd AcArya gurUpAdhyAyAdi sadudezAdi rUpAbhigamAjjAyamAnaM samyagdarzanam, abhigamasamyagdarzana mucyate tathA ca - pUrvajanma viziSTasaMskArAdi svabhAvAt svayamevAtmani yatmakaTI bhavati tad nisarga samyagdarzana bodhyam / evam-AcAryAdi sadupadezAt yajjAyate tad-abhigamasamyagdarzanaM jJezam iti // 39 // tattvArthaniyukti:-'pUrvasUtre-samyagdarzanAdi catuSTayasya mokSasAdhanatvena pratipAditasya madhye prathamopAttaM samyagdarzanasvarUpa pratipAditam - (parUpitam), sampati-tasya khaca sampagdarzanasya dvaividhyaM prarUpayitumAha-'taM duvihaM Nisagga sambagdarzana ke do bheda haiM-nisarga samyagdarzana aura abhigama sampagadarzana / nisarga se arthAt dUsare ke upadeza ke vinA hI pUrva saMskAra Adi se utpanna hone vAlA samyagdarzana nisarga sampagdarzana kahalAtA hai| abhigama arthAt AcArya, upAdhyAya, guru Adi ke sadupadeza rUpa abhigama se hone vAlA samyagdarzana abhigama samyagdarzana kahalAtA hai / abhiprAya yaha hai ki pUrva janma ke viziSTa saMskAra Adi svabhAva se jo samyagdarzana svataH AtmA meM prakaTa ho jAtA hai vaha nisarga samyagdarzana hai evaM AcArya Adi ke sadupayoga se jo utpanna hotA hai vaha abhigama samyagdarzana hai // 39 // tatvArthaniyukti-samghagadarzanAdi catuSTaya mokSa kA sAdhana hai, yaha panipAdana kiyA gayA thA, usameM se samyagdarzana ke svarUpa kA pUrvasUtra meM nirUpaNa kiyA gayA, aba usake do bhedoM kA nirdeza karate haiM samyadarzananA be bheda che nisargasamyakadarzana ane abhigamasamyakadarzana nisargathI arthAt bIjAnA upadeza vagaraja pUrva saMskAra AdithI utpanna thanAra samyadarzana nisarga samyakadarzana kahevAya che. abhigama arthAt AcArya upAdhyAya, gurU, AdinA sadupadeza rUpa abhigamathI thanArUM sabhyadarzana abhigamasamyakadarzana kahevAya che. abhiprAya e che ke pUrva janmanA viziSTa saMskAra Adi svabhAvathI je samyakadarzana svataH AtmAmAM pragaTa thaI jAya che te nisargasamyakadarzana che ane AcArya vagerenA sadupadezathI je utpanna thAya che. te abhigamasamyakadarzana che ke 39 che tattvArthaniyukita--samyakadarzanAdi catuSTaya mekSanA sAdhana che. e
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 sU.39 samyagdarzanasya dvaividhyanirUpaNam 741 sammadaMsaNe abhigama sammadasaNeya' iti| tat khala pUrvachatrapatipAdita svarUpaM samyagdarzanaM dvividha maragantavyam tadyathA-nisargasamyadarzinam-abhigama. samyagdarzanazcati / tatra-nisargaH svabhAvaH vizeSAtmapariNAmaH aparopadeza ucyate tasmAjjAyamAnaM samyagdarzana nisarga samyagdarzanaM bhavati / jJAnadarzanopayogalakSaNasyA''tmano jIvasya anAdau saMsArakAntAre paribhramataH svakRtasya karmaNo bandhanikAcanodayAvalikA pravezanirjarApekSatayA nAraka-tiryamanuSya-deva bhavagrahaNeSu nAnApakArakaM puNya-pApaphalaM sukha duHkharUpamanubhavato jJAnadarzanopayoga svAbhAvyAt tattat pariNAmAdhyavasAya sthAnAntarANi prApnukto'nAdi mithyAdarzanasyApi pariNAmavizeSAt tathAvidhamapUrvakaraNaM bhavati yenA'syAtmanA upadeza dinaiva samyagdarzana do prakAra kA hai-nisargasambagdarzana aura abhigama samya gdarzana / nisarga arthAt svabhAva, AtmA kA vizeSa pariNAma yA paropadeza kA abhAva tAtparya yaha hai ki paropadeza ke vinA hI jo samyagdarzana utpanna hotA hai vaha nisarga sampagdarzana kahalAtA hai| AtmA jJAnadarzana svabhAva vAlA hai, anAdi saMsAra-aTavI meM paribhramaNa kara rahA hai, apane kiye karma ke bandha, nikAcana, udyAvalikApraveza aura nirjarA kI apekSA se nAraka tIryaca manuSya aura deva gatiyoM meM puNya--pApa ke nAnA prakAra ke sukha-duHkha rUpa phala ko bhoga rahA hai, apane jJAna-darzana-upayoga svabhAva ke kAraNa vibhinna prakAra adhyavasAya sthAnoM ko prApta karatA rahatA hai, aisA jIva yadi anAdi mithyA STa ho to bhI pariNAmavizeSa se aisA apUrvakaraNa karatA hai ki upadeza ke vinA hI use samyagdarzana pratipAdana karavAmAM AvyuM. emAMthI samyakdarzananA svarUpanuM pUrvasUtramAM nirUpaNa karavAmAM AvyuM. have tenA be bhedanuM nirdezana karIe chIe samyakdarzana be prakAranA che nisarga samyakadarzana ane abhigamasamyaka darzana nisaMga arthAt svabhAva, AtmAnuM vizeSa pariNAma athavA paripadeza no abhAva, tAtparya e che ke pArakAnA upadeza vagaraja je samyakadarzana uddabhave che tene nisarga samyakadarzana kahevAya che. amA, jJAna darzana savabhAva vALa che, anAdi saMsAra aTavImAM paribhramaNa karI rahyo che, potAnA karelA karmanA baMdha nikAcana udayAvalikA praveza ane nirjarAnI apekSAthI nArakI tIrthaMca madhya ane devagatiomAM puNya pApanA judA judA prakAranA sukha duHkha rUpa phaLane bhegavI rahyo che, pitAnA jJAna darzana upaga svabhAvanA kAraNe vibhinna prakAranA adhyavasAya sthAne prApta karatA rahe che. A jIva je anAdi mithyAdRSTi hoya te paNa pariNAmavizeSathI evuM apUrva karaNa
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________ 742 tattvArthasUtre samyagdarzanaM saMjAyate, ityevaM nisargasamyagdarzanamava seyam / evam - abhigamaH adhiganaH - zravaNaM zikSaNam upadezaH tasmAd abhigamAd AcAryopAdhyAya gurvAdi sakAzAt upadezAjjAyamAnaM yat tacArthazraddhAnaM tadabhigamasamyagdarzana mavagantavtham / evaJca yatkhalu apUrva karaNAnantarabhAvya nivRttikaraNaM tat-nisarga iti vyapadizyate, tasmAt khalla nisargarUpAt kAraNAdayaH khalu jAvAditazveSu rucirutpadyate tannisarga samyagdarzana sucyate / yA punarjIvAdi tatveSu AcAryAdyupadezAdinA rucirutpadyate tadabhigamasamyagdarzanaM vyavahiyate / uktaJca sthAnAne 2-sthAne 13 uddezakke 70 sUtre - 'sammadaMdhaNe duvihe paNNatte, taM jar3Asiggasammada raNe cetra abhigamasammadasaNe ceva' iti, samyagdarzanaM dvividhaM yajJatam tadyathA - nisargasamyagdarzanam abhigamasamyagdarzanaJceti // 39 // mUlam - pameyavAvage vavasAyastabhAve sammanANe // 40 // chAyA - 'prameyavyApi vyavasAyasvabhAvaM samyagjJAnam ||40|| prApta ho jAtA hai| isa prakAra utpanna hone vAlA samyagdarzana nisarga samyagdarzana kahalAtA hai| abhigama kA artha hai zravaNa, zikSA yA upadeza, AcArya upAdhyAya yA guru ke upadeza se jo tasvArtha zraddhAna utpanna honA hai vaha abhigama samyagdarzana kahalAtA hai| tAtparya yaha hai ki AcArya Adi ke upadeza ke binA hI jo tasva zraddhAna utpanna hotA hai vaha nisarga samyagdarza kahalAtA hai aura AcArya Adi ke upadeza se utpanna hone vAlA darzana abhigama samyagdarzana kahA jAtA hai / sthAnAMga sUtra ke dUsare sthAna meM 7 veM sUtra meM kahA haisamyagdarzana do prakAra kA kahA gayA hai-nisarga samgdarzana aura abhi gama samyagdarzana ||39| y kare che ke vagara upadeze ja tene samyakdarzana prApta thaI jAya che. A rIte utpanna thanAra samyakadarzana nisargI samyakUdana kahevAya che. abhigamaneA atha che abhigama zraRRNu, zikSaNu, athavA udeza, AcArya, upAghyAya athavA gurUnA upadezathI ja tatvA zraddhA utpanna thAya che. te abhigama samyakdazana kahevAya che tApa e che ke AcAya AdinA upadeza vagaraja je tatva zraddhA utpanna thAya che. te nisa samyakadarzana kahevAya che ane AcAya AdinA upadezathI utpanna thanAra samyakadarzana abhigama sampradarzana kahevAya che. sthAnAMga sUtranA samyakdazana e prakAranA kahevAmAM AvyA che nisaga samyakadarzIna ane abhigama samyakadarzIna // 39 //
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 sU.40 samyagjJAnasvarUpanirUpaNam tattvArthadIpikA-pUrva tAra-mokSammati samyagdarzana-samyagjJAna-samyakU cAritra tapa iti catuSTayasya hetutvapratipAdanAt tatra-samyagdarzanasya sabhedaM svarUpaM nirUpitam, sampati--samyagjJAnasya svarUpaM prarUpayitumAha-'pameya vAvage' ityAdi / prameyavyApi-meyaM vastuvyAptum aparityaktuM zIlayasyeti prameyavyApi niyato vastumAhi niyatavastusahacAri vyavasAyasvabhAvam adhyavasAyAsmakaM nizcayAtmakaM jJAnaM sampagU jJAna mucyate / tatra ameya vyApakapadena-- viparItajJAnasya vyAvRtti bhavati, vyavasAya svabhAvapadena-anadhyavasAyasaMzayAtmakaM jJAnaM vyAvaya'te, / tathA ca-yena yena prakAreNa svabhAvena jIvadayaH padArthAH vyava0 'pameyavAvage vavalAya' ityAdi / sUtrArtha-jo prameyavyApI aura vyavasAya svabhAva bAlA (nizcayA. smaka ho vaha samyagjJAna kahalAtA hai|||40|| tatvArthadIpikA-pahale samyagdarzana, samyagjJAna, samAna cAritra aura samyak tapa, isa catuSTaya ko mokSa ke kAraNa kahA thA, usameM se samyagdarzana kA sabheda svarUpa kahA jA cukA, aza samparajJAya ke svarUpa kA kathana karate haiM jo prameya arthAt vastu ko prApta kare vaha prameya vyApI kahalAtA hai jisakA artha hai niyama le vastumAhI yA niyata vastu sAcArI / vyavasAyAsmaka use kahate haiM jo nizcayAtmaka ho / aisA modayApI aura vyavasAyAtmaka jJAna samyagjJAna hai| yahAM 'prameyavyApI' isa pada se dipa rIta jJAna kA nirAsa kiyA gayA hai aura 'vyavasAyAtmaka' pada se ana. dhyavasAya tathA saMzaya jJAna kA nivAraNa kiyA gayA hai / tApaya zAha - 'pameyavAvage vavasAya' tyA , sUtrArtha-je prameyavyApI ane vyavasAya svabhAvavALu nizcayAtmakache te samyakRjJAna kahevAya che ke 40 | tavAthathadIpikA-pahelA sammadarzana samyakajJAna samyaphacAritra ane samyakRtapa e catuSTayatAne mokSanA kAraNa kahyA hatA temAMthI sammadarzananuM sabheda svarUpa kahevAmAM AvyuM have saphajJAnanA svarUpanuM kathana karIe chIe je prameya arthAta varatane vyApta kare te prameyApI kahevAya che. jeno artha che niyamathI vastagrAhI athavA niyatavastusahacArI vyavasAyAtmaka tene kahe che je nizcayAnaka heya. Avu prameyavyApI ane vyavasAyAtmaka jJAna samyakajJAna che. ahI prameyavyApI e padathI viparIta jJAna abhipreta karavAmAM AvyuM che ane vyavasAyAtmaka padathI anadhyavasAya tathA saMzayajJAnanuM nivAraNa
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArtha sthitAstena stena prakAreNA'nadhyavasAya-saMzaya-viparyayabhinna jJAnaM samyagjJAna vyapadizyate, samyak padenA'pi-anadhyavasAyasaMzayaviparyayajJAnasya vyAvRtti bhavati / anadhyavasAyAdi trayasya mithyAjJAnarUpatvena mokSasAdhane teSA manupayuktatvAta satrA'nadhyavasAyo mohaH, saMzayaH, saMdehaH viparyayo-viparItatvamitibhAvaH // 4 // sArthaniyukti--pUrva tAvam-samyagdarzana-samyagjJAnAdi catuSTayasya mokSasAdhakarapena matipAditavAn tatra-prathamopAttasya samyagdarzanasya svarUpa prarU. pitam, sammati kramamAptasya samyagjJAnasya svarUpaM prarUpayitumAha-'pameyavAvage vavalAyassamAye sammanANe' iti / prameyavyApakaM prameyam, pramAtuM yogya prameyaMnikalA ki jo jIvAdi padArtha jisa-jisa rUpa meM avasthita haiM, usI. usI rUpa meM, jAnane vAlA anadhyavasAya, saMyama aura viparyaya se bhinna jJAna samyagjJAna kahalAtA hai / isake atirikta samyak pada se bhI anadhyavasAya, saMzaya aura viparyaya rUpa jJAna kI vyAvRtti ho jAtI haiM, kyoMki ye tInoM mithyAjJAna haiM, ataeva mokSa ke sAdhana nahIM ho skte| , anadhyavasAya kA artha moha, saMzaya kA artha sandeha aura viparyaya kA artha viparItatA hai // 4 // tattvArthaniyukti-pahale samyagdarzana, samyagjJAna, samyakUcAritra aura sampanapa ko mokSa kA sAdhana kahA thA, unameM se samyagdarzana ke svarUpa kI pATayA kI, aba kramaprApta samyagjJAna ke svarUpa kA pati pAdana karate haiM____jo pramiti ke yogya arthAt jAnane ke lAyaka ho vaha prameya kahAlAtA hai / prameya vastu ko vyApta karanA arthAt tyAga na karanA yA niyama karyuM che. sAra e nIkaLe ke je jIvAdi padArtha je je rUpamAM rahelA che te te rUpamAM jANavAvALA anadhyavasAya, saMzaya ane viparyayathI bhinna jJAna samyakajJAna kahevAya che. A sivAya sabhyapadathI paNa anadhyavasAya, saMzaya ane viparyayarUpa jJAnanI vyAvRtti thaI jAya che kAraNake A traNe mithyAjJAna che. jethI mekSanA sAdhana thaI zaktA nathI anadhyavasAyane artha moha saMzayane artha saMdeha ane viparyayane artha viparItatA che. che 40 tavArthaniyukita-pahelAM samyakdarzana, samyakajJAna, samyakracAritra, ane saphatapane mokSanAM sAdhana kahyAM hatAM. temAthI samyakdarzananAM svarUpanI vyAkhyA karI have krama prApta samyakajJAnanAM svarUpanuM pratipAdana karIe chIe je pratItine ce gya arthAta jANavAne lAyaka che te prameya kahevAya che.
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________ mer dIpikA-niyukti TIkA tha.8 sU.40 samyagjJAnasvarUpanirUpaNam vastu, vyAptambhaparityaktu niyamato grahItuM zIlamasyeti prameya vyApakaM niyamato pastumAhi vastuno niyamato grahagazI, vyavasAya svabhAvas-vyavasAyo'dhyavasAyaH nizrayA svabhAvaH svarUpaM yasya tad vyavasAyasvabhAvam azyavasAyasvarUpam, nizcayAtmakaM jJAnaM samyagjJAna mucyte| tatra-prameyavyApakapadena viparyayajJAnam jyAvRttiH kriyate, tasya prameyAvyApakatvAt adhyavasAyasvarUpavyavasAyasvabhAvakathanena ca moharUpAnadhyatra sAyasya saMzayasya ca vyAvRtti bhavati / eteSAM khala prayANAm anadhyavasAyasaMzayaviparyayANAM mithyAjJAnarUpatvena mokSasAdhane'nupaH yuktasvAt, tathA ca-yena yena svarUpeNa svabhAvena jIvAdIni tatvAni vyavasthitAni santi tena tena svarUpeNa svabhAvena teSAM parijJAnaM samyagjJAnamavagantavyam / tacca samyagjJAna dvividhaM, pratyakSa-parokSa bheda, tatra-pratyakSamapi dvividhaM bhavati, sAM. se grahaNa karanA jisakA svabhAva ho vaha vyavasAya svabhAva kahalAtA hai| vyavasAya arthAt adhyavasAya thA nizcaya jisakA svabhAva ho vaha vyavasAyasvabhAva / isa prakAra jo jJAna prameyavyApaka aura vyavasAyasva. bhAva hotA hai, vaha samyagjJAna kahalAtA hai| 'prameyavyApaka, pada se viryapajJAna kI vyAvRtti kI gaI hai, kyoMki vaha prameyavyApaka nahIM hotA aura vyavasAyAtmaka pada se moha rUpa anadhyavasAya kA tathA saMzayajJAna kA nirAkaraNa ho jAtA hai| ye tInoM anadhyavasAya, saMzAdha aura viparyaza mithazAjJAna hone ke kAraNa mokSa sAdhana meM upayukta nahIM hai| abhiprAya yaha hai ki jo jIyAdi padArtha jisa-jisa rUpa meM sthita haiM, unheM ulI rUpa meM jAnanA lamyagjJAna hai| samyagjJAna do prakAra kA hai-pratyakSa aura parokSa / inameM se pratyakSa prameya vastune vyApta karavI arthAta tyAga na kare athavA niyamathI grahaNa - karavuM jene svabhAva che te "vyavasAyasvabhAva" kahevAya che. vyavasAya arthAta adhyavasAya athavA nizcaya jeno svabhAva che te vyavasAyasvabhAva A rIte je jJAna prameyavyApaka ane vyavasAya svabhAva hoya che te samyaphajJAna kahevAya che prameyavyApaka padathI viparyaya jJAnanI vyAvRtti karavAmAM AvI che kAraNake te prameyavyApaka hotuM nathI ane vyavasAyAtmaka padathI meharUpa ane vyavasAyanuM tathA saMzayajJAnanuM nirAkaraNa thaI jAya che. A traNe-anadhyavasAya, saMzaya ane viparyaya mithyAjJAna hovAthI mokSa sAdhanamAM upayogI nathI. kahevAnuM e che ke je jIvAdi padArtha je je varUpamAM sthita che temane teja rUpamAM jANavA e samyafajJAna che samyakajJAna be prakAranAM che. pratyakSa ane pakSa AmAMthI pratyakSanAM paNa ta. 94
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________ sasvArtha vyAvahArika-pAramArthikadAt / tatra-sAMvyavahArika mapi dvividham, indriya nivandhanam-anindriya nibandhanazcati / tatra-cakSurAdIndriyahetukaM pratyakSam anindriya nibandhana ghucyate, manohetukaM pratyakSam-anindriyanivandhanaM vyapadizyate / evamparamAthikaM pratyakSamapi dvividhaM bhavati, vikalaM sakaLaJcati, tatrA'samAviSayaka vikalaM pratyakSam ghucyate samAviSayajantu sakalaM pratyakSa vyapadizyate / tatra-vikalaM pratyakSam avadhimanaH zyavajJAnabhedena dvividhamavagantavyam, sakalaMpatyakSaM punarekameva samastA''varaNakSayahetukasakaladravyaparyAyasAkSAtkArasvarUpa kevalajJAna mucyate / parokSaM tAvat-samyagjJAnaM paJcavidhaM bhavati, smaraNamatyabhijJAnato'nu. ke bhI do bheda haiM-lAMvyavahArikapratyakSa aura pAramArthikapratyakSa / sAMvya vahArika pratyakSa zrI do prakAra kA hai-indriya nibandhana aura anindriya niyandhana / cakSuAdi indriyoM se jo pratyakSa hotA hai vaha indriyanibandhana kahalAtA hai aura mana le hone vAlA pratyakSa anindriya niSandhana / pAramArthikapratyakSa bhI do prakAra kA hai-vikala aura sakala / jo samasta vastuoM ko grahaNa na kare vaha vizalapAramArthika pratyakSa kahalAtA hai aura samagra vastuoM ko jAnanevAlA sakalapAmArthika pratyakSa kahA jAtA hai / vikalapAramArthika pratyakSa ke do bheda haiM-avadhijJAna aura manaHparya vajJAna / salala pAramArthika pratyakSa eka hI prakAra kA hai| vaha samasta AvaraNoM ke kSaya se utpanna hotA hai aura samasta dravyoM aura paryAyoM ko sAkSAt karanA usakA svarUpa hai| use kevalajJAna kAite hai| parokSa samyagjJAna pAMca prakAra kA hai-(1) smaraNa (2) pratyabhijJAna (3) tarka (4) anumAna aura (5) Agama | uttarAdhyayanasUtra ke 28 ve be bheda che sAMvyavahArika pratyakSa ane pAramArthika pratyakSa. sAMvyavahArikapratyakSa paNa be prakAranAM che-Indriyaniba dhana ane anidrIyanibaMdhana cakSu Adi IndrithI je pratyakSa hoya che te indriyanibaMdhana kahevAya che ane manathI thanArA pratyakSa anidrIyanibaMdhana. pAramArthika pratyakSa paNa be prakAranA che vikala ane sakala je samasta vastuone grahaNa na kare te vikalapAramArthika pratyakSa kahevAya che ane samagra vastuone jANanAra sakalapAramArthika pratyakSa kahevAya che vikalapAramArthipratyakSanAM be bheda che avadhijJAna ane manaHparvavajJAna sakayapAramArthika pratyakSa eka ja prakAranuM che. te samarata ane paryAne sAkSAta karavA tenuM svarUpa che. tene kevaLajJAna kahe che. pakSa samyakajJAna pAMca prakAranAM che (1) smaraNa (2) pratyabhijJAna (3) taka () anumAna ane (5) Agama uttarAdhyayana sUtranA 28mAM adhyayananA
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a.8 lU.41 samyagjJAnabhedanirUpaNam 77 mAnA''yamabhedAt / / uktazcottarAdhyayane 28 adhyayane 24 mAthAyAm-'davvANaM sababhAvA, savapamANehiM jasta ublddhaa| bAhiM nayavihIhiM, vitthArarutti naayo||1 iti dravyANAM sarvabhAvAH sarvapramANairyasyopalabdhAH ! sabai nayavidhibhi, vistAraruciriti jJAtavyaH // 1 // iti, tathA ca-yasya jIvasya dravyANAM sarve mAvAH guNaparyA yAdayaH sarvapramANaH sarvanaya copalabdhAH parijJAtA bhavanti sa vistArarucirucyate // 40 // iti __mUlam-taM ca paMcavihe, mAsuyohimaNapajjavakevalanANa. bheyao // 41 // chApA-tacca paJcavidhaM, matizrutAvadhi manaHparyavakevalajJAnabhedataH // 41 // tattvArthadIpikA--pUrva tAvad-mokSasAdhakatayA pratipAditeSu samyagdarzanA diSu caturyu samyagdarzana-samyagjJAnazca prarUpitam, sammati tatra-samyagjJAnasya mati zrutAdi paJcabhedAn prarUpayitumAha-'taM ca paMcavihe' ityAdi / tacca pUrvokta svarUpaM adhyayana kI 24 vIM mAthA meM kahA hai-- 'jisane dravyoM ke samasta paryAyoM ko samasta pramANoM se aura saSa nayavidhAnoM se jAna liyA, vaha vistAra ruci kahalAtA hai / / 1 // isa prakAra jo jIva dravyoM ko guNa-paryAyarUpa bhAvoM ko pramANoM aura saba nayoM se jAna lenA hai, vaha vistArarUci kahalAtA hai||40|| 'ta' ca paMcavihe ghahasya' ityAdi 41 sUtrArtha-lamgharajJAna pAMca prakAra hai-(9) pratijJAna (2) zrutajJAna (3) avadhijJAna (4) anAparyajJAna aura (5) kevalajJAna // 41 // tatvArthadIpikA--mokSa ke sAdhana kahe bhae samyagdarzana samyagjJAna Adi meM se samyagdarzana aura lampajJAna ko prarUpaNA kI gaI, aba samyagjJAna ke mati zuta adi pAMca bhedoM kI prarUpaNA karate haiN24 mI gAthAmAM kahyuM che-jeNe dravyanA samasta paryAyane samasta pramANethI ane badhAM navidhAnethI jANI lIdhA te vistArarUci kahevAya che ? A rIte je jIva dravyonA samasta guNa-paryAyarUpa bhAvene badhAM pramANa ane badhAM nathI jANI le che te vistAra rUci kahevAya che. jo 'ta ca paMcavihe maisuya' tyAta sAtha-sabhya jJAna pAya prajAnA che-(1) bhatijJAna (2) zrutajJAna (3) avadhijJAna (4) manaH paryAvajJAna ane (5) keraLajJAna 41 tatvArthadIpikA-mekSanA sAdhana kahevAmAM AvelA samyagdarzana samyagajJAna AdimAMthI saragdarzana ane samyajJAnanI prarUpaNa karavAmAM AvI have
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ge tattvArthasse samyagjJAnaM paJcavidhaM bhAti, matizrutAbadhimanaHparyavakevalajJAnabhedAta, tatrA''. bhinivodhikajJAnarUpa matijJAnamavaseyam / tatra-jJAnAcaraNaM tAvad jJAnaprativandhaka mucyate, tat trividhaM bhavati, manogatam-indriyAta-viSayagatazceti / tatra. mAtsaryAdika manogatamAvaraNam kAca-kAmalAdika mindriyagatamAvaraNam, (kAcazvA'tra-netrarogavizeSaH kAcavindu nAmnA prasiddhaH) sUkSamatvagADhAndhakAravyAtasvAdikaM viSayagatamAvaraNaM bhavati, tasya khalu-AvaraNasya sarvathA nAzaH kSaya ucyate / AvaraNasya vidyamAnatve'pi-anubhUta rAvasthA upazama ucyate / tatra matijJAnAvaraNakSayopazame sati-indriya manasi puraskRtya vyApRtaH san yathArtha pUrvokta samparajJAna pAMca prakAra kA hai-(1) mati (2) zruta (3)avadhi (4) manAparyaca aura (5) kevalajJAna / AbhiniyodhikajJAna ko matijJAnakahate haiM / jo jJAna ko AvRtta-AcchAdina kare vaha jJAnAvaraNa kaha lAtA hai| AvaraNa tIna prakAra ke hote haiM-lanogata, indriyagata aura viSayagata / mAtsarya Adi manogata AvaraNa hai, kAca-kAmalAdika roga indriyagata AvaraNa haiM (kAca nAmaka netroM kA eka roga hotA hai jo kAcavindu nAma se bhI prasiddha hai)| mUkSamatA, gADha aMdhakAra se vyApta honA Adi viSayagata AvaraNa haiN| AvaraNa kA sarvathA nAza honA kSaya kahalAtA haiM AvaraNa vidyamAna to ho magara udmUna (prakaTa) na ho to aisI avasthA ko upazama kahate haiN| ___matijJAnAvaraNa hA kSayopazama hone para indriya aura mana ke nimitta se jo yathArtha jJAna hotA hai vaha matijJAna kahalAtA hai| tAtparya yaha samyajJAnanA pratikRti Adi paMca bhedanI prarUpaNa karIe chIe- pUrvarita sabhyajJAna pAya prA2nu cha-(1) mati (2) zruta (3) avadhi (4) bhana: 55 mane (pa) vajJAna mAlinimAdhi 3-jJAnane bhtijnyaankahe che. je jJAnane AvRtta-AcchAdita kare te jJAnAvaraNa kahevAya che. AvaraNa traNa prakAranA hoya che-mane gata Indriyagata ane viSayagata. mAtsarya Adi mane gata AvaraNa' che, kAca-kAmalAdika roga Indriyagata AvaraNa che. (kAca nAne Akhene eka roga hoya che je kAyabindu nAmathI paNa prasiddha che,) sUkSmatA, gADha andhakArathI vyApta thavuM vagere viSayagata AvaraNa che. AvaraNane sarvathA nAza thavo kSaya kahevAya che. AvaraNa vidyamAna te heya parantu udubhUda (prakaTa) na hoya te evI avasthAne upazama kahe che. matijJAnAvaraNane kSopazama thavAthI Indriya temaja mananA nimittathI yathArtha je jJAna thAya che te matijJAna kahevAya che tAtparya e che ke matijJAnA
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - dIpikA-niyukti TIkA a.8 1.41 samyagjJAnabhedanirUpaNam manute sA bhati rucyate / tathA ca-janyate indriyamanodvAreNa niyataM vastu paricchidyate'nayeti matiH yogya dezAvasthitavastuviSayaka indriya manonimittakajJAnavizeSo matijJAna mucyate / tathA ca matijJAnAvaraNasya kSayopazame prathamato jAyamAnaM mananA smakaM jJAna mityarthaH manalAnmatiriti vyutpatteH tato matijJAnajanyaM yat aspaSTam jJAnaM tat-zrutajJAnamucyate iJca jJAnadvayaM parokSaM bhavati / tato'cchinno maryAdita sImito viSayo yasya tAdRzamida mIza mityAkArakaM jJAnamavadhijJAnam / zrUyate iti zrutaM zabdaH tatsambandhi jJAna zrutajJAna mucyate zravaNaM dA zrutaM zabda jJAnavizeSa tathA ca-bhASamANasya zabdaM zRNvataH pustakAdi nyastalipiMyA cakSuSA pazyato yajjJAnaM tat-zruta jJAnamavaseyam / idazca jJAnadvayaM parokSa bhavati, yadvAzravaNaM zrutaM vAcya vAcaka bhAcapurassarIkaraNena zabdasambaddhArthagrahaNa heturupalabdhivizeSaH zrutajJAna mucyate / idaJca jJAnadvayaM parokSa bhavati, tato'vacchinno maryAditaH hai ki matijJAnAvaraNa karma kA kSayopazama hone para sarvaprathama mananAtmaka jo jJAna hotA hai, vaha pratijJAna kahalAtA hai / bhatijJAna ke pazcAt pAcya-vAcaka bhAva saMbandha ke AdhAra para jo jJAna hotA hai, vaha zruta jJAna kahalAtA hai| jo sunA jAya vaha zabda-zabdaH saMbandhI jJAna zrutajJAna hai / athavA sunanA zruta kahalAtA hai| vaktA ke dvArA prayukta zabda ko zravaNa karake usake artha (bAcya) ko jAnanA zrutajJAna kaha lAtA hai / tAtparya yaha hai ki sAcca-vAcakabhAva saMbandha ke adhAra para zabda ke sAtha sambaddha artha ko grahaNa karane vAlA jJAna zunajJAna kahA lAtA hai / matijJAna aura zrutajJAna-donoM parokSa hai| indriya aura mana kI sahAyatA ke binA jila jJAna ke dvArA maryA. dita rUpI padArthoM kA bodha ho vaha avadhijJAna kahalAtA hai / jo avadhi varaNa karmane pazama thavAthI sarva prathama mananAtmaka je jJAna thAya che te matijJa na kahevAya che. matijJAna pachI je va kaya-vAcaka bhAva saMbaMdhanA AdhAre je jJAna thAya che te zratajJAna kahevAya che je sAMbhaLI zakAya te zabda, zabda saMbaMdhI jJAna zratajJAna che. athavA sAMbhaLavuM thuna kahevAya che vakatA dvArA vaparAyelA zabdanuM zravaNa karIne tenA arthane (vAstha) jANavo zrutajJAna kahevAya che tAtparya e che ke vAcya-vAcakabhAva saMbaMdhanA AdhAre zabdanI sAthe sambadha arthane grahaNa karanAra jJAna zrutajJAna kahevAya che. matijJAna ane zrutajJAna-mana parekSa che. - indriya ane mananI sahAyatA vagara je jJAna dvArA maryAdita rUpI padArtho ne baMdha thAya te avadhijJAna kahevAya. che je avadhi arthAt, rUpI kane
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________ 750 taravArthasace sImito viSayo yasya tAdRzamida mIzamityAkArakaM jJAnam avadhijJAna mucyte| avadhIyate dravya-kSetra-kAla-bhAvaiH paricchidyate viSayo'neneti vyutpatteH, yadvA'dhastAd vidyamAnabahutaraviSayagrahaNA davadhirucyate, avazabdo'dhaH zabdArthaH a-adho vistRta vastu dhIyate-paricchidyate'neneti-avadhiH, yadvA-avadhimaryAdA rupiSveva dravyeSu pariccheidana tayA jJAnam avadhijJAnam / devAH khala avadhijJAnena saptamanarakaparyantaM pazyanti / upari punaralpameva svavimAnadaNDaparyantaM pazyanti / evam-mAtsaryAdi jJAvaraNakSayopazame sati anya manogatasyA'rthasya sphuTaM pariarthAt rUpI dravyoM kA jAnane kI maryAdA se yukta ho vaha avadhijJAna athavA jo jJAna adhastana arthAt nIci dizA meM adhika jAne vaha avadhijJAna / yahAM 'a' zabda adhaH arthAt nIce ke artha meM hai| deva avadhijJAna se sAtaveM naraka taka dekhate hai magara Upara thoDA hI dekhapAte hai-kevala apane vimAna ke daNDa paryanta hii| ____ manaHparyAyajJAnAvaraNa kA kSayopazama hone para dUsare ke manogata paryAyoM ko sAkSAt rUpa se jAnane vAlA jJAna mana:paryavajJAna kahalAtA hai / yaha jJAna paramanodravyoM aura unake paryAyoM ko hI pratyakSa jAnatA hai magara mana dvArA cintita ghaTa Adi bAhya padArthoM ko nahIM jaantaa| unheM anumAna se hI jAnatA hai| tAtparya yaha hai ki jaba koI saMjJI jIva kisI padArtha kA manana-cintana karatA hai taba usa cintanIya padArtha ke anurUpa usake mana ke paryAya utpanna hote haiN| manaHparyavajJAna jANavAnI maryAdAthI yukta heya te avadhijJAna athavA je jJAna apastAta arthAta nIcI dizAmAM adhika jANe te avadhijJAna ahI avazabda adhaH carthAt nIcenA arthamAM che. deva avadhijJAnathI sAtamI naraka sudhI jue che paraMtu upara te ja joI zake che- mAtra pitAnA vimAnanA darDa paryata joI zake che. manaH paryAyajJAnAvaraNane pazama thavAthI bIjAnAM manogata paryAne sAkSAta rUpathI jANanAra jJAna manaH paryavajJAna kahevAya che. A jJAna paramane dravyo ane tenA paryAne ja pratyakSa jANe che paraMtu mana dvArA citita ghaTa Adi paNa padArthone jANatA nathI. tene anumAnathI ja jANe che tAtparya e che ke jyAre keIsa nI jIva keI padArthanuM manana-cintana kare che tyAre te cittanIya padArthane anurUpa tenA mananA paryAya utpanna thAya che. manaH paryAvajJAna te paryAne sAkSAta jANe che ane tenA AdhAre bAhya padArthonuM
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA bha.8 9.41 samyagjJAnabhedanirUpaNam 751 cchedakaM jJAnam-'idamitthaMbhUtamanavacintitam' ityevaMrUpa jJAnaM manAparyavajJAna mucyate / tapasvino janA yadarthaM tapaH kriyAvizeSa kurvanti tajjJAna sakala. dravya paryAyA'vabhAsakam anyajJAnAsaMsRSTa kevalajJAnaM upapadizyate / taccamokSasAdhakaM bhavatIti // 41 // ___ tatvArthaniyukti:--pUrva tAvad mokSasAdhanatvena samyagjJAnaM pratipAditam, sammati tasya mUlabhedAn bhatipAdayitumAha-'ta ca paMcaviha, mahasuyaohi maNapajjava kevalanANa bheyao' iti / tacca pUrvoktasvarUpa samyagjJAnaM una paryAyoM ko sAkSAt jAnatA hai aura unake AdhAra para vAya padArtha kA anumAna karatA hai |jaise sAmAnya jJAnavAn puruSa kisI ke cehare ko pratyakSa dekhatA hai aura phira ceharo ke AdhAra se usake antaH karaNa ke krodha, karuNA, anurAga Adi bhAvoM kA anumAna karatA hai usI prakAra manaHparyavajJAnI dUsare ke manodravyoM ko pratyakSa dekhatA hai aura phira manodravyoM ke paryAyoM ke AdhAra para bAhya padArthoM kA anu mAna karatA hai-'jANaha bajjhe'NumANAo' arthAt bAhya padArthoM ko anumAna se jAnatA hai / jisa jJAna ke lie tapasvI jana tapazcaraNa meM pravRtta hote hai, vaha sabhI dravyoM aura paryAyoM ko jAnane vAlA evaM anya jJAnoM se achUto jJAna kevalajJAna kahalAtA hai| yahI jJAna mokSa kA sAdhaka hotA hai|41|| tattvArthaniyukti-pahale samyagjJAna ko mokSa kA sAdhana kahA hai, aba usake mUlabhedoM kA pratipAdana karate haiNabhimAna kare che. jema sAmAnya jJAnavAna purUSa keInA caherAne pratyakSa jue che ane pachI caherAnA adhArathI tenA ataHkaraNanA koi anurAga Adi bhAvenuM anumAna kare che. te ja rIte mana:paryavajJAnI bIjAnA mane dravyane pratyakSa jue che ane pachI mane dravyanA paryAnA AdhAra para mA pahAnu anumAna 42 cha. yu 55 cha-'jANai bajjheNumANAo' arthAt bAdyapadArthone anumAnathI jANe che. je jJAnane mATe tapasvIjana tapazcaryAmAM pravRtta thAya che te badhA dravyo ane badhAM paryAne jANanAra temaja anya jJAnethI na sparzeluM jJAna kevaLa jJAna kahevAya che. Aja jJAna mekSanuM sAdhaka hoya che ke 41 | A tatvArthaniryukti-agAu samyajJAnane mokSanuM sAdhana kahyuM che have tenA mULa bhedonuM pratipAdana karIe chIe
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthasa 752 - , paJcavidhaM bhavati mavivadhi manaHparyava - kevalajJAnabhedataH / tathA ca matijJAnaM zrunajJAnam - adhijJAnaM manaH paryavajJAnaM - kevalajJAna zvetyevaM tAvat paJcavidhaM samya jJAnamatraseyam / atrAntarabhedAstu-anekavidhAH santIti vakSyate, tatra - mananaM matiH paricchedaH, jJaptijJAnaM vastu svarUpAvadhAraNam, matirUpa jJAnaM matijJAnam, idamevAssminivodhikajJAnamucyate / tacca zrotrendriya vyatirikta cakSurAdIndriyA nakSaropalarUpa matijJAnaM bodhyam, zrUyate iti zrutam tacca zabdamAtra bodhyaM tasyaiva zrayamANatvAt tatsambandhijJAnaM zrutajJAna mucyate / yadvA-zravaNaM zrutarUpaM zrutaM zabdajJAna vizeSa ucyate bhAve kta pratyayaH, tacca zrutajJAnaM bhASamANasya zabda mAkarNayataH pustakAdinyastalipitrA pazyato yajjJAnaM bhavati tat zrutajJAnaM bodhyam / avadhi - pUrvokta samyagjJAna pAMca prakAra kA hai - ( 1 ) matijJAna (2) zrutajJAna (3) avadhijJAna (4) manaH paryavajJAna (5) kevalajJAna / inake avAntara bheda aneka prakAra se haiM, jisakA Age kathana kiyA jaaegaa| manana karanA mati kahalAtA hai, jAnanA arthAt vastu ke svarUpa kA avadhAraNa karanA jJAna hai / matirUpa jJAna matijJAna / ise Abhiniyodhika jJAna bhI kahate haiN| pAMcoM indriyoM se aura mana se jo anakSarAma bodha hotA hai, use matijJAna samajhanA cAhie / jo sunA jAya so zruta / zruta zabda hI hai kyoMki zabda hI sunA jAtA hai| zruta saMbaMdhI jJAna zrutajJAna kahalAtA hai / athavA zravaNa ko arthAt zabdajJAna vizeSa ko zruta kahate haiN| yahAM bhAva meM 'kta' pratyaya huA hai| kisI batA ke dvArA uccAraNa kiye gaye zabda ko sunane ke pazcAt pUrvati yUnAna pAMca prakAranu che--(1) matijJAna (ra) zrutajJAna (3) avadhijJAna ( 4 ) manaHparyavajJAna bhane (4) devajajJAna zebhanA bhavAntara bheda aneka prakArathI che jemanu kathana have pachI karavAmAM Avaze. manana karavuM. mati kahevAya che, jANavuM arthAta vastunA svarUpanu' avadhAraNa karavuM jJAna che. matirUpa jJAna matijJAna ane Abhiniaidhika jJAna pazu kahe che. 5 ce indriyeAthI ane manathI je anakSarAtmaka medha thAya che, te matijJAna samajavu joie. je sAMbhaLI zakAya te zruta, zruta zabdaneA ja paryAya che kAraNake zabda ja sAMbhaLI zakaya che. zruta saMkha'dhI jJAna zrutajJAna kahevAya che, adhavA zravaNune zabdajJAna vizeSa ne zruta kahe che. ahI bhAvamAM 'kata'pratyaya lAgyA te, kAi vakatA dvArA khelAyelA zabdone sAMbhaLyA khAda te zabdanA arthanuM je jJAna
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________ 753 dIpikA-niyukti TIkA A.8 su.41 lasyagjJAnabhedanikaraNam jJAnaM tAvad anazabdasyA'dhaH zanArtha mAvenA'vadhAnAdayadhiH tadrUpaM jJAnaM paricchedaH avadhiHjJAnA, tasA'yo vistRta saptamanarakaparyantaviSayaka manuttaravimAnavAsinAM devAnAm avadhijJAna mucco / yaddhA-avadhi zabdasya maryAdArthakatayA'vacchinno madita lopito viSase yaha sAzaM jJAnam idamIzam' ityA kArasamavadhidhAna mukhyte| avadhI se dUra-kSetra-kAlabhAyaH paricchiyace modI kriyate viSayo'neleti vyutpattiH, saccA'rta dravyaparihAreNa sUrta dravyanivandhanasvAdeva-sIvitaspenadhijJAnadena vyAdivyate yacca-narakAdi caturgatiSvapi vartamAnAnAM jIvAnA vidrayaHnirapekSa gativiziSTakSayopazamahetukaM pudgalaumA zabda ke kA jozAta zetA hai pAha zrutajJAna kahalAtA hai| yahAM yaha smaraNa FkhanA cAhie ki kAna ke dvArA zabda ko sunanA athavA nenoM kA mira-akSoM ko dekhakara parijJAna hai, usake anatara ula zabda ke kA pAca- samabandha ke AdhAra para jo bodha hotA hai, vaha zrutajJAna hai| ___ avadhi zabda jo '' bhAga hai yaha adhaH arthAt nIce kA vAcana hai| adhijJAna jicI dizA meM adhika vistRta hotA hai| jAnuntara vimAdhAnI deza adhakSikAla se saptama naraka paryanta jAnate dekhate haiN| abhamA anadhikA artha hai maryAdA / jo jJAna maryAdA yukta hai bAha avadhijJAna / jhiAla hI maryAdA yaha hai ki yaha jJAla amUrta padArthoM ko choDakara khi lUla dravyoM ko hI jAnatA hai| isa kAraNa yaha maryAdita-lImita yA avadhi jJAna kahalAtA hai| yaha jJAna cAroM gatiyoM ke jI ko ho sakatA hai| isameM indriya aura mana kI sahAyatA thAya che te zrutajJAna kahevAya che. atre e yAda rAkhavuM joIe ke kAna vaDe zabdane sAMbhaLo athavA netro dvArA lipi akSarane jevA matijJAna che. AnA anantara te zabdanA arthane vAcya-vAcaka saMbaMdhanA AdhAre je bodha thAya cha. te zrutajJAna che. avadhi zabdamAM "ava' bhAga che te adha arthAt nIcene vAcaka che. avadhijJAna nIcI dazAmAM adhika viratRta hoya che. anuttaravimAnavAsI deva avadhijJAna vaDe sAtamI naraka sudhI jaI zake che athavA avadhine artha maryAdA che. je jJAna maryAdA sukata che te avadhijJAna avadhijJAnanI maryAdA e che ke A jJAna amUrta padArthone bAda karatA mAtra mUtta dravyane ja jANe che. AthI te maryAdita sImita athavA avadhijJAna kahevAya che, A jJAna cAre gatinA jIvone thaI zake che, emAM Indriya ane mananI prahAyatAnI ta0 95
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________ 755 tasvArthasse paricchedi deva-manuSya-tiyaG-nAraka rathAmikamavadhijJAnaM bhavati / tatra-devanArakANAM bhavapratyayika, manuSyatirazvAJca labdhi pratyAyikamavadhijJAnaM bhavatIti viveka avadhi vividho bhavati yathArtho viparItazca / tara yathArtho'vadhiH avadhijJAnam viparIto'vadhi vibhaGgajJAna izyate / sanyASTe jIvasya adhijJAnaM jAyate, mithyApTe jIvasya ca vibhaGgajJAna jaate| manAparyavajJAnAtu-manastAvad dvividhas, dravyasano-bhAvasanazceli / tana-manauvargaNArUpaM dravyamana ucyate, bhAdamanaH punastA eva dravyamanovaNA jIvenopAttAH satyazcintyamAnA bhAvamana ucyate / tatra pachate-bhAnamanaH parigRhyate tasya bhAvamanasaH eryavANAM paryaveSu vA kI apekSA nahIM rahatI-lIdhA AtmA se hI utpanna hotA hai / avadhi jJAnAvaraNa karma ke kSayopazama se utpanna hotA hai aura rUpI dravyoM ko hI jAnatA hai| devoM aura nArakoM ko bhavapratyakSa avadhijJAna hotA hai tathA manuSyoM aura tIryaJco ko guNa pratyaya adhijJAna hotA hai| koI bhI deva aura nAraka avadhijJAna se rahita nahIM hotA jabaki manuSyoM aura tiryaMcoM meM se kisI-kisI ko hI hotA hai| avadhi do prakAra kA hotA hai| sulaTa aura ulttaa| sulaTe avadhi ko avadhijJAna kahate haiM, aura ulaTe avadhi ko vijJAna kahate haiM, spaSTi jIva ko avadhijJAna hotA hai aura vivAdRSTi ko vijJAna hotA hai| mana do prakAra kA hai-dravyamAna aura lAyanana / dravyasana manorgaNA ke pudgaloM se nirmita hotA hai aura AtmA kA manana karane kI zakti bhAda mana kahalAtI hai| yahAM dravyamAna abhipreta hai| davyanana ke paryAyoM kA apekSA rahetI nathI sIdhuM AtmAthI ja utpana thAya che avadhijJAnAvaraNa karmanA kSapazamathI utpanna thAya che ane rUpI dravyone ja jANe che. deve ane nArakInA jIvane bhavapratyaya avadhijJAna thAya che tathA manuSyo ane tiryaMcane guNa pratyaya avadhijJAna thAya che. kaI paNa deva ane nAraka avadhijJAnathI rahiva hatA nathI jyAre manuSya ane tiryaMcAmAM koI keI ne ja hoya che. avadhi be prakAranA hoya che (sIdhuM ane uMdhuM) sIdhA avadhine avadhijJAna kahe che jyAre uMdhA avadhine vibhaMjJAna kahe che, samadaSTijIva ne avadhijJAna thAya che ane mithyASTine vilaMgajJAna thAya che. mana be prakAranA che dravyamana ane bhAvamana dravyamana manAvarganA pudgalathI nirmita thAya che. ane AtmAnI manana karavAnI zakti bhAvamana kahevAya che. atre dravyamana abhipreta che. dravyamananA paryAnuM je jJAna thAya
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA bha.8 e.41 samyagjJAnabhedanirUpaNam 755 yad jJAna tanmanaHparyavajJAnam-bhApamanaH paryavAzcaivaMvidhA bodhyaaH| yathA-kazcijjIvA-evaM cintayet kiM svabhAvaH khallAmA vartate ? jJAna svabhAvo'mUrtaH kartA sukhAdInA manumAritA ityAdayo jJeviSayA'dhyavasAyAH paragalA bhavanti tAneva manaHparyavAn paramArthataH samavudhyate, bAhyAMstu-manAparyavAn anumAnAdevA'sau jAnAti tanmanaH paryavajJAna bodhyam / tathA ca- idamitthaMbhUtamanena cintitam ityevaM rUpa jJAna manAparyavajJAna ghucyate sacca-manaHparyavajJAna sAdhadvayadvIpa samudrAntaprati saMjJi manodravyAvalambana bhavati / kevalajJAnantu-kevalapadena sampUrNa jo jJAna hotA hai vaha manaHparyaSa jJAna kahalAtA hai / tAtparya yaha hai kijaise kisI puruSa ke antaHkaraNa prema, karuNA, krodha Adi kilI bhAva ke udaya hone eru usake cehare kI AkRti sAdanusAra badalatI rahatI hai aura usake cehare ko dekhakara una-una bhAvoM ko samajhA jA sakatA hai, isI prakAra jaba koI saMjJI jIva kilI vastu kA cintana karatA hai taba usa vastu ke anurUpa vyasana kI AkRtiyAM-avasthAyeM bhI palaTatI rahatI haiN| una AkRtiyoM yA ajasthAoM athavA paryAyoM ko manAparyavajJAnI usI prakAra pratyakSa dekhatA hai jaile hala kisI ke cehare ko pratyakSa dekhate haiM mana ke unna paryAyoM ko pratyakSma dekhanA-jAnanA hI manAparyava jJAna hai| mana ke dvArA jina padArthoM kA cintana kiyA jAtA hai una padAyoM ko manAparyavahAna nahIM jAnatA ke padArtha mana ke paryAyoM ke AdhAra para kiye jAne vAle anumAna ke dvArA kI jAne jAte haiM, jaise-isa puruSane ghaTa kA cintana kiyA hai, yadi ailAna kiyA hotA to usake mana ke paryAya che te mana:paryayajJAna kahevAya che. sArAMza A che-jema keI purUSanAM antaH karaNamAM prema, karUNA, krodha Adi koI bhAvane udaya thavAthI tenA caherAnI AkRti tadanusAra badalAtI rahe che ane tenA caherA (mukhamudrA) ne joIne te te bhAvene samajI zakAya che, evI ja rIte jyAre keI saMjJI jIva kaI vastune ciMtana kare che tyAre te vAtane anurUpa dravyamananI AkRtie avasthAo paNa badalAtI rahe che te AkRtie agara avasthAe athavA paryAne mana:paryayajJAnI te ja rIte pratyakSa juve che jema ApaNe keInA caherAne pratyakSa joIe chIe mananA te paryAne jovA jANavA eja mana:paryavajJAna che, sana dvArA je padArthonuM cintana karavAmAM Ave che te padArthanuM mana:paryavajJAna jANatuM nathI. te padArtha mananA paryAnA AdhAra para karAnAra anumAna dvArA ja jANI zakAya che. jemake-A purUSe ghaDAnuM cintana karyuM che, je ema na kaya
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________ 756 tasvArtha jJeyaM parigRhya te tasya-tasmin vA sakalane ye sapaH kriSAnuvhAna trizudayavizayA. dinA yad jJAna bhavati tatkevala jJAna gucyate / taca-sarvadravyamAnaparyAyaparicchedi bhavati, yadvA kevalazabdasyA'nahAyArtha tayA kovalam ekameva matyAdi jJAnAsambaddhamAtyantika jJAnAvaraNakSayajanyaM caMvalajJAnamaniyamAnAsvedaM sakaLa padArthA'vabhAsakaM bhavati, tatra-matijJAnasya paJcAvagrahAdayo nevAH, zrutajJAnasyA'gA'naGga praviSTAdayaH, avadhijJAnasya bhavapratyayAdayaH, manaHpayevajJAnasya RjumatyAdayo bhedAH agre'bhidhAsyante, kevalajJAnasya tu medA na santIti-yodhyam uktaJca aise-ghaTAnurUpa nahIM hote, ityAdi / vaha lanaHparyavajJAna aDhAI dvIpa (manuSya loka) meM sthita saMjI jIva ke jalodravyoM ko jAnatA hai| jisa jJAna ke dvArA samasta jJeya padArtha jAne jAte hai, yaha kevala. jJAna kahalAtA hai| yaha jJAna viziSyatara tapazcaraNa evaM dhyAna Adi sAdhanA se jJAnAvaraNa karma kA pUrNa rUpa se zvaSa hone para utpanna hotA hai| yaha samasta dravyoM aura ratalasta pardhApoM ko jAnatA hai| * 'kevala' zabda kA artha asahAya bhI hai| hAtha ke anusAra jo jJAna asahAya hai arthAt matijJAna Adi kisI bhI jJAna kI apekSA nahIM rakhatA-akelA hI hotA hai aura jJAnAvaraNa karma ke kSaya se utpana hotA hai, vaha kevalajJAna hai| ina le latijJAna ke cAra kheda hai-apanara, itA, adhAdha aura dhAraNA / jhutajJAna ke aMgapraviSTa, anaMgAviSTa (aMbhavAya) Adi hota te enA mananA paryAya AvA ghaDAnurUpa na hota, vagere A manaHparyavajJAna aDhI dviIpa (manaSyaleka) mAM sthita saMjJI jIvanA mane dravyone jANe che. je jJAna vaDe samasta ya padArtha jANI zakAya che. te kevaLajJAna kahevAya che. A jJAna viziSTatara tapazcaryA temaja dhyAna Adi sAdhanAthI jJAnAvaraNa karmane pUrNa rUpathI kSaya thavAthI utpanna thAya che. A samasta dravya ane samasta paryAne jANe che. kevaLa zabdane artha, asahAya paNa thAya che. A artha anusAra je jJAna asahAya che arthAt matijJAna Adi kaI paNa jJAnanI apekSA rAkhatuM nathI ekaluM ja hoya che ane jJAnAvaraNa karmanA kSayathI utpana thAya che te kevaLa jJAna che. AmAMthI matijJAnanA cAra bheda che avagraha, IhA, avAya ane dhAraNA zrutajJAnanA aMgapraviSTa anaMgapraviSTa (aMgabAhya) Adi avAntara bheda che.
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA sa.8.41 matizrutazAnayoH parokSatvam 757 sthAnAGge 5 sthAne 3 uddezake 463 sutre-paMcavihe gANe paNNatte taM jahA AbhijiyohiyaNANe-surANANe ohiNANe bhaNapajjavaNANe kevalaNANe' iti, paJcavidha jJAna prajJazAra, tathA bhAminibodhikajJAnam, zrutajJAnam, avadhijJAnam, manAparyavajJAna kevalajJAnam iti // eseva bhagavatItre-8 zatake 2uddezake 318-sUtre anuyogadvAracutre, nandicne coktam // 41 // mUlam-hattha sainuyanANe parokkhe // 42 // chAyA-tatra mati-zrutajJAna parokSam // 42 // tatvArthadIpikA-pUrva sUtre-satyajJAna paJcavidhatvena pratipAditam matizrutAvadhinAyakevalajJAna bhedAta, teSu ca paJcasu prathamadvayaM parokSam, antima AvAntara bheda haiM / avadhijJAna ke bhavapratyaya Adi bheda haiM aura manaH paryavajJAna ke Rjupati Adi leda hai, jinakA kathana Age kiyA jaaegaa| kevalajAla ke seTa nahIM hote haiN| sthAnAMga svana ke pAMcave sthAnaka ke tRtIya uddezaka ne kahA hai-'jJAna pAMca prakAra ke kahe gae haiM-(1) Abhinibodhika jJAna (2) zrutajJAna (3) avadhijJAna (4) manaH paryavajJAna (5) aura kevljnyaan| ilI prakAra bhagavatI sUtra meM zataka 8, uddezaka 2 sUtra 318 meM, anuyogadvAra meM tathA nandI lUna meM bhI kahA hai // 41 // 'tatya mA suthanANe parokkhe' hatyAdi / sUtrArtha-bhatijJAna aura zrutajJAna parokSa haiM // 42 // tatvArthadIpikA-pUrvastra meM sasparajJAna pAMca prakAra kA pratipAdana kiyA gayA hai-ti, zruta, avadhi, manAparyana aura kevala jJAna / ina avadhijJAnanA bhavapratyaya Adi bheda che ane mana:paryavajJAnanA jumati Adi. bheda che jenuM kathana have pachIthI karavAmAM Avaze. kevaLajJAnanA bheda hotA nathI sthAnAMgasUtranA pAMcamAM sthAnakanA trIjA uddezanamAM kahyuM che jJAna pAMca prakAranA 4i cha-(1) mAsinimAdhijJAna (2) zrutajJAna (3) mavadhijJAna (4) mana:5vajJAna mana (5) jJAna. eja pramANe bhagavatIsUtramAM zataka 8, uddezaka 2, sUtra 138mAM, anu gadvAra sUtramAM tathA nandIsUtramAM paNa kahevAmAM AvyuM che ke 41 che 'tattha mahasuyanANe pacakkhe' tyA sUtrAtha-tajJAna ane zratajJAna pakSa che. 5 42 che tavAthIpikA-pUrvasUtramAM samyagajJAna pAMca prakAranA pratipAdana karavAmAM AvyA-matizrata avadhimanaHparyava ane kevaLajJAna A pAMcamAMthI prAraMbhanA
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________ 759 tasvArthastra trapaJca pratyakSa vyapadizyate iti pratipAdayituM prathamaM patizrutajJAnadvayasya parokSavaM prarUpayati-lattha mahasucanANe padokkhe' iti / tatra-leSu khalu pUrvoktepu matyAdi jJAne prathamadvayaM mautazrutajJAna -matijJAnaM zrutajJAnaJca parokSaM vartate, matijJAnasya cakSurAdInikhA'pekSatayaivopajAyamAnasmaraNAtmakaviSayacintanarUpatayA parokSa bodhyam / yathA-nATakAghavalokane javanikA'pasAraNA-'vyavahita pUrva kAle kiM pAtra mAgantItyautsukyena darzakAnAM javanikA pradeze manovyApAra pUrtikArASTaH saMlagnA bhavati tathAvidha jJAnasyaiva matijJAnapadena vyavAhiyamANatvAt zrutajJAnasya ca zabda susvadhAjjAyamAnatayA parokSatvaM boddhayam // 42 // tasvArthaniyukti:-pUrva vAdana-samyagjJAna sokSasAdhana paJcavidhaM prarUpitam patithunAvadhimanaHparyavakevalajJAnabhedAt tatra-prathamadvayaM-manizrutajJAnarUpaM parokSa pAMca meM se prAraMbha ke do parokSa aura antima tIna pratyakSa hai| yaha pratipAdana karane ke lie pahale manijJAna aura zutajJa'na ko parokSa kahate haiM pUrvokta pAMca jJAnoM meM se prAraMbha ke do arthAt matijJAna aura zrutajJAna parokSa haiN| jo jJAna indriya thA banda rUpa para nimitta se utpanna ho vaha parokSa kahalAtA hai| malijJAna indriyoM kI aura mana kI sahAyatA se utpanna hotA hai, ataeva vaha parokSa hai aura zrutajJAna mana ke nimitta le utpanna hone ke kAraNa parokSa hai| isI prakAra pakAza evaM paropadeza Adi bAhya kAraNoM le janita hone ke kAraNa bhI ye donoM jJAna parokSa kahalAte haiM / / 4 / / tatvArthaniyukti--pahale mokSa ke sAdhana lamgharajJAna ke pAMca bheda kahe gaye haiM-pratijJAla, zrutajJAna, avadhijJAna, manaHparyavajJAna aura kevala jJAna / inameM se prAraMbha ke dA matijJAna aura zrutajJAca parokSa haiM aura be parokSa, jyAre atima traNa pratyakSa che, evuM pratipAdana karavAnA AzayathI pahelA atijJAna ane zrutajJAnane pakSa kahIe chIe pUrvokta pAMca jJAnamAthI prAraMbhanA be arthAt matijJAna ane zrutajJAna parokSa che je jJAna Indriya athavA mana rUpa nimittathI utpanna thAya te parokSa kahevAya che. atijJA na IndriAnI tathA mananI sahAyatAthI utpanna thAya che AthI te pakSa che. evI ja rIte prakAza temaja paropadeza Adi bAhya kAraNethI utpanna thavAnA kAraNe paNa A baMne jJAna pakSa kahevAya che IrA tavArthaniryukti-pahelA mokSanA sAdhana samyagUjJAnanA pAMca bheda kahevAmAM AvyA che matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, mana:paryavajJAna ane kevaLajJAna AmAMthI prAraMbhanA be matijJAna ane zrutajJAna pakSa che ane tavA nA kAraNe paNa A ja parIpara
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA ga.87.42 matizrutajJAnayoH parokSatva 759 vartate, iti pratipAdayituM prathama matizrutajJAnadvayasya parokSatvaM prarUpayati-tastha mahasuyanANe parokkhe' iti tatra-teSu matizrunAvadhimanAparyavakevalajJAneSu prathamadvayaM matizrutajJAnam, matijJAnaM zrutajJAnaM ca parokSaM vyapadizyate / tatramatijJAnasya cakSurAdIndriyAlapekSatayaghoSajAyamAnassAraNAtmakaviSyacintanarUpattyA parokSatvaM bodhyam / smaraNAtmakasyaiva matijJAnasya parokSatvena vivakSitanyAt tenasAMvyAvahArikasya satijJAnasya pratyakSatve'pi na kazcid virodhaH / evaM zrutajJAnasyApi zahAjjAyamAnatvena parokSatvamagantavyas / vastutastu-akSa:-AtmA tasmAtparANIndriyANi manazca prakAzopadezAdi ca bAhya nimitta pratItyA'pekSyA tadAbaraNa kasaikSayopazamajanya tvAta matijJAnasya zutajJAnasya ca para kSatva mavagantavyam / parairindriyAdimi rupekSyate-sicyate'bhigRhe iti parokSapada aMtima tIna arthAt avadhijJAna, mana:pavajJAna aura levalajJAna pratyakSa haiM, isa bheda kA pratipAdana karane ke lie pahale prati-zrutajJAna ko parokSa patalAte haiM mati, zruta, avadhi, manAparyakSa aura kevalajJAna se pahale ke do arthAt matijJAna aura atajJAna padokSa kahalAte haiM / jo jJAna AtmA se bhinna kisI para nimitta se utpanna hotA hai vaha erokSa kahalAtA hai| matijJAna pAMcoM indriyoM ne aura ise utpanna hotA hai, ataeva vaha parokSa hai| isI prakAra zrunajJAna bhI lanajanya hone ke kAraNa parokSa hai| vAstava meM indriyA~ aura mana AtmA se para-zikSa haiM aura ye donoM jaal skul baalishii sb lmbaa saahaa jiih ghN sbsthaa jaaki ghaam lili se utpanna hote haiM, isa kAraNa pakSa haiN| parokSa zabda kI vyutpatti chelA traNa arthAta avadhijJAna manaH paryavajJAna tathA kevaLajJAna pratyakSa che A bhedanuM pratipAdana karavA mATe prathama mati zrutajJAnane parokSa batAvIe chIe mati zrata avadhi mana:paryava ane kevaLajJAnamAMthI pahelA be arthAta matijJAna ane zratajJAna pakSa kahevAya che. je jJAna AtmAthI bhinna koI bIjA nimittathI utpanna thAya che te parokSa kahevAya che. atijJAna pAMce IndriyothI ane manathI utpanna thAya che. AthI te parokSa che evI ja rIte zratajJAna paNa manajanya hAvAthI parela che. hakIkatamAM Indri ane mana AtmAthI para bhinna che ane A baMne jJAna A paranimittothI tathA prakAza ane parapadeza Adi bAhya nimittathI utpanna thAya che e kAraNa parokSa che. parokSa zabdanI vyutpatti A pramANe che para arthAt Indriya AdithI je jJAna utpanna thAya athavA akSa arthAt AtmAthI para
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________ 760 tattvArthasUtre vyutpattiH akSAdAtmanaH parAvRttaM vA parokSamiti vyutpatti tathA ca-akSarayA''tma rUpasya parebhya indriyAdisyo yadU jAyate latparokSam apodgalikatvAdarUpI jIvo vartate, dravyendriyamanAMsitu-paulikatvAd rUpINi vartante tatazca jIvApekSayA parANi-antyAni dravyendriyamanAMsi tebhyaH paudgalinebhyo vyaniya manIbhyo'kSasya jIvasya yajjJAnamupajAyate tatparokSa jJAnam / lacca vividha vijJAnarUpaM zruvajJAnazca parokSa mucyate / uktazca sthAnAGgAdau-'duvihe nA paNate, laM jahA. paccarakhe ceva-erovakhe ceza, parokhesANe dubihe eNante, taM jamAabhiNiyohiNANe ceza, sugaNANe kSetra' iti dvividha jJAna yajJasam tadyathApratyakSaJcatra parokSa caitra, parokSa jJAnaM dvividha prajJA, nupayA-bhAbhiniyodhijJAnaM caiva zrunajJAnaMcaiva iti // 42 // mUlam--ohimaNapajjaba kevalaNANe paccale // 43 // chAyA-'avadhi manAparyacakevalajJAnaM pratyakSam // 4 // isa prakAra hai-para arthAt indriya Adi le jo jJAna utpanna ho athavA akSa arthAt AtmA se para-indriyAdi se jo jJAna etpanna hotA hai vaha parokSa kahalAtA hai| jIva apaulika hone se arUpI hai ora indriyAM tathA dravyAmana paugalika hone ke kAraNa lapI hai| bhADendriya aura bhAvamana bhI kAraNa hone ke kAraNa kA osmA le bhinna hai arthAt para haiN| ina para nimittoM se akSa (AtmA) ko jo jJAna utpanna hotA hai, use parokSajJAna samajhanA caahie| parokSa jJAna do haiM-pratijJAna aura shrutjnyaan| sthAnAMga sUtra meM kahA hai-jAna do prakAra kA kahA hai-pratyakSa aura prokss| bhI do prakAra kA hai-Abhiniyodhika jJAna aura zutajJAna // 42 // 'ohimaNapajaya kevala' ityaadi| sUtrArtha-avadhi-manAparyava aura devalajJAna pratyakSa haiM // 43 // IndriyAdithI je jJAna utpanna thAya che te parokSa kahevAya che. jIva apagalika hovAthI arUpI che ane dravyendriya tathA dravyamana paugalika hevAthI rUpI che. bhAvendriya ane bhAvamana paNa karaNa hevAnA kAraNe kartA AtmAthI bhinna che arthAta para che. A paranimittothI akSa (AtmA) ne je jJAna utpana thAya che tene pakSa samajavA joIe parokSa jJAna be che matijJAna ane zrutajJAna sthAnAMgasUtramAM kahyuM che. "jJAna be prakAranA kahyA che pratyakSa ane parokSa, parokSa jJAna paNa be prakAranA che. AbhinidhikajJAna ane zratajJAna " jarA 'ohimaNapajjavakevala' tyahi sUtrArtha--avadhi mana paryava ane kevaLajJAna pratyakSa che 43 |
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 sU.43 avadhi-manaHparyavakevalasya pratyakSatvam 761 latyArthadIpikA--pUrva khalu mokSasAdhakatayA pratipAditasya samyagjJAnasya matizrutAvadhi manAparyajakevalajJAnadena paJcavidhatvapratipAdanAt tatra prathamadvayaM matizrutajJAna parokSaM vartale ityuktam sadhmati-antimatrayasyA'vadhi-manaHparyavakevalajJAnasya pratyakSatvaM pratipAdayitumAha- mohimaNapajjavakevalanANe pacca. kkhe' iti / adhinAparyavakevalajJAnam- pUrvoktasvarUpam, avadhijJAnaM-manAparyava. jJAna-kSevalajJAnaM cetyetat bhivayaM pratyakSAcyate / natu-parokSam / akSaNotimApnoti-jAnAtiyA ityakSa AtmA, tamevA-'kSamAtmAnaM prAptakSayopazamaM prakSI. tatvArthadIpikA---pahale lokSa ke lAyaka khasyajJAna ke mati, zruta, avadhi, manAparyana ra zalajJAna ke bheda se pAMca bheda pratipAdana kiye gae, unase pati aura anajJAna parokSa haiM, yaha pahale kahA jA cukA hai| aba antima arthAt avavijJAna, manAparyavajJAna aura kevalajJAna pratyakSa ha, aisA nidAna karate haiM___ adhijJAna, mAvazAla aura kevalajJAna pratyakSa kahalAle haiN| akSa arthAt AtmA ho, jJAtAvaraNa kA kSayopazama kSaya hone para jo pratiniyata samyagjJAna hotA hai, vaha samyagjJAna kahalAtA hai / athavA jJAnAvaraNa karma ke kSayopazama thA sAdhA se indriya aura mana kI sahAyatA ke vinA, kevala AtmA kI jo jJAna utpanna hotA hai vaha pratyakSa kahalAtA hai / vaha nizcapanaya te tIna prakAra kA hai-avadhijJAna, manaHparyavajJAna aura kevalajJAna / ina tInoM avijJAna aura manaHparyavajJAna kSayopazama se hote haiM evaM kevalajJAna tathA se hotA hai| tavAdapikA-pahelAM ekSanA sAdhaka samyaphajJAnanA mati, zrata, avadhi mana paryava ane kevaLajJAnanA bhedathI pAMca bheda pratipAdana karavAmAM AvyA. temAMthI mati ane zratajJAna parokSa che e pahelA kahevAI gayuM have aMtipra traNa arthAta avadhijJAna mana:paryajJAna ane kevaLajJAna pratyakSa che, evuM nirUpaNa karIe chIe avadhijJAna, mana:paryayajJAna ane kevaLajJAna pratyakSa kahevAya che. akSa arthAta AtmAne, jJAnAvaraNano kSayopazama athavA kSaya thavAthI pratiniyata sabhyajJAna thAya che te samyajJAna kahevAya che. athavA karmanA sopazama athavA kSayathI Indriya ane mananI sahAyatA vagara mAtra AtmAthI ja je jJAna utpanna thAya che te pratyakSa kahevAya che te nizcayanayathI traNa prakAranuM che avadhijJAna mana:paryavajJAna ane kevaLajJAna A traNeyamAM avadhijJAna ane mana:paryAvajJAna kSapazayathI thAya che. ane kevaLajJAna kSayathI thAya che.
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________ 762 taravAyA NAcaraNaM ca pratiniyataM yatsamyAjJAnaM tat-pratyakSa mucyate / yadvA-mANinAM yada jJAnadarzanAvaraNayo kSayopazamAda-kSayAcca indriyAnindriyanirapekSamAtmAnameva kevalamAzrityotpadyate tattva kSam / tacca pratyakSaM nizcayanayena trividhaM bhavati avadhimanaHparyava kevalajJAnabhedAt / tatrA-'vadhimanAparyavajJAnApekSayA parimAptakSayopazamas ityuktam , kevalajJAnA'pekSayAca-prakSINAvaraNamityuttana / yadyapi-avadhidarzanasya kevaladarzanasya vibhaGgajJAnasya cA'pi bakSa-mAtmAnaM pratiniyatatvAta pratyakSatvaM prApnoti, tathApi-samyagjJAnasyaiva tathAvidhAkSampatiniyatatvavizeSaNena pratyakSatva kathanAt avadhidarzanasya- kevaladarzanasya ca samyAve'pi jJAnatvA'bhAvAt na pratyakSadaM sambhavati / vibhaGgajJAnasya ca jJAnatve'pi mithyAjJAnatvena samyaktvA'bhAvAt tasyApi na pratyakSatvamiti bhAvaH / matijJAnaraya-zrutajJAnasya ca samyagtrA. narave'pi, akSAda-AtmanaH parANIndriyANi manazca prakAzopadezAdi ca bAhya nimittaM yadyapi avadhidarzana, kevaladarzana aura vibhaMgajJAna bhI sirpha AtmAzrita hai, ataeva unameM bhI pratyakSatA kA prasaMga hotA hai kintu yahAM samyagjJAna kA prakaraNa hone se unakA nirAkaraNa ho jAtA hai| ve samyagjJAna nahIM hai| avadhidarzana aura kevaladarzana jJAnarUpa na hone ke kAraNa pratyakSa nahIM khlaate| vibhaMgajJAna yadyapi jJAnarUpa hai kintu samghakU nahIM mithyAjJAna hai, isa kAraNa usakI bhI pratyakSa samyagjJAnoM meM gaNanA nahIM kI jA sakatI / isake atirikta jo upayoga vizeSa kA grAhaka hotA hai usI meM samyak asamyak kA vyavahAra ho sakatA hai| darzanopayoga lirpha sAmAnya grAhaka hai, ataeva usameM samyak-asamyakU kA vyavahAra hI nahIM hotaa| matijJAna aura zrutajJAna yadyapi samyagjJAna meM kintu AtmA se para je ke avadhidarzana, kevaLadarzana ane virbhAgajJAna paNa kevaLa AtmAzrita che. AthI temanAmAM paNa pratyakSatAne prasaMga hoya che. paraMtu ahIM samyak jJAnanuM prakaraNa hovAthI temanuM nirAkaraNa thaI jAya che. te samyajJAna nathI avadhidarzana ane kevaLaIzana jJAnarUpa na hovAnA kAraNe pratyakSa kahevAtA nathI. virbhAgajJAna che ke jJAnarUpa che paraMtu samyak nahi, mithyAjJAna che e kAraNe tenI paNa pratyakSa samyajJAnamAM gaNanA karI zakAya nahi. AnA sivAya je upaga vizeSane grAhaka hoya che. temAMja samyaka, asakune vyavahAra thaI zake che. darzanapaga mAtra sAmAnya grAhaka che. AthI temAM sabhya asabhyane vyavahAraja heto nathI. matijJAna ane zrutajJAna che ke samyakajJAna che. paraMtu AtmAthI para
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA - niyukti TIkA naM. 8 8.43 avadhi -: - manaH paryavakevalasya pratyakSatvam 763 pratItyA'pekSya tadAvaraNa karmakSayopazamajanyatvAt tayoH parokSatvameva sambhavati naM tu pratyakSatvam, akSAt-AtmanaH parAvRttatvAd vA parokSatvaM tayo raseyam // 43 // tatvArthaniyuktiH - pUrva tAvad samyagU jJAnasya mokSampati hetubhUtasya matizrutAvidhimanaHparyava kevalajJAnabhedAt paJcavidhaM pratipAditam, tatra - mathamadvayasya matizrutajJAnasya parokSatvaM rUSitam, samprati- antimatrayasyAdhimanaH paryava kevalajJAnasya pratyakSatvapratipAdayitumAha- 'ohi kSaNapajjaNa kevalanANe paccakakhe' iti / avadhimanaH paryava kevaLajJAnas avadhijJAnaM manaH paryavajJAnaM kevalajJAnaM cetyetat trityaM samyajJAnaM pratyakSaM vyapadizyate / tatra - jJAnAvaraNakSayopazamAt kSayAcca, indriyA'nindriyadvAranirapekSatavA'kSamAtmAnameva kevalamAbhimukhyena gRhNat avadhiindriya, mana, prakAza evaM upadeza Adi bAhya nimittoM kI apekSA rakhate haiM, ataeva pratyakSa nahIM hai| isa prakAra pratyakSa ke ukta lakSaNa meM ativyApti doSa nahIM hai // 43 // tatvArthaniyukti-- pahale samyagjJAna ke mokSa kA kAraNa kahA gayA aura usake matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaH paryavajJAna aura kevala jJAna, ina pAMca bhedoM kA kathana kiyA gayA / ina pAMcoM bhedoM meM se matijJAna aura zrutajJAna parokSa haiM, yaha bhI kahA jA cukaa| aba aMtima tIna jJAnoM kI pratyakSatA kA pratipAdana karate haiM avadhijJAna, manaHparyajJAna aura kevalajJAna, ye tInoM pratyakSa haiN| jJAnAvaraNa karma ke kSayopazama aura kSaNa se, indriya aura mana kI apekSA " na rakhate hue kevala AtmA se hI utpanna hone ke kAraNa ye tInoM jJAna pratyakSa kahalAte haiM / akSa kA artha AtmA hai / jJAnAvaraNa karma kA kSayo indriya mana prakAza ane upadeza Adi mAhya nimittenI apekSA rAkhe che. AthI pratyakSa nathI. A rIte pratyakSanA ukta lakSaNamAM zrutivyApti doSa nathI. 43 / tattvAtha niyukita-pahelAM samyakajJAnane meAkSanuM kAraNa kahevAmAM Avyu. temaja tenA matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna manaHpavajJAna ane kevaLajJAna e pAMca bhedonuM kathana karavAmAM AvyuM. A pAMca bhedomAMthI matijJAna ane zrutajJAna parAkSa che. e paNa kahevAmAM Avyu. have atima traNa jJAneAnI pratyakSatAnuM pratipAdana karIe chIe. avadhijJAna, mana:paryaM yajJAna ane kevaLajJAna A traNeya pratyakSa che. jJAnAvaraNa karmAMnA kSaye pazama ane kSayathI, indriya ate mananI apekSA na rAkhatAM thakA kevaLa AtmAthI ja utpanna thavAnA kAraNe A traNeya jJAna pratyakSa kahevAya che. akSa ne atha AtmA che. jJAnAvaraNu karmonA yApazama athavA kSaya thavAthI
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________ 764 taravArtha sUtre jJAnam manaH paryavajJAnaM - kevalajJAnaJca samyagjJAnarUpaM samudeti, ataH pratyakSa mucyate / evaJcA'kSNoti vyApnoti jAnAti veti- akSaH - AtmA, tamevAkSamAtmAnaM prAptakSayopazamam - pakSINAvararNa ca pratiniyataM yat samyagjJAnaM tat pratyakSaM vyapadiiyate / evaMvidhaM khalla samyagjJAnam - avadhimana:paryaya kevalajJAnameva bhavati natumavijJAna - zrutajJAnaM vA tayorakSAt parabhUtendriya manaHprakAzopadezAdi vAhyanimittA. pekSayA jAyamAnatvAt, avadhidarzanasya kevaladarzanasya bAhyanimittApekSayA jAyamA natvAt, avadhidarzanasya kevaladarzanasya ca tathAvidhavAdyanimittAnapekSatayA jAyamAnatve'pi jJAnatvAbhAvAdeva pratyakSatvaM na sambhavati / vibhaGgajJAnasya tu - jJAnatve'pi tasya mithyAjJAnatvena samyaktvAbhAvAt pratyakSatvaM nApadyate iti sarva mAnavayam // uktaJca sthAnAGge 2 -sthAne 1 uddeza ke71 sUtre - 'paJcavakhe nANe duvihe paNNatte, taM jahA= kevalanANe ceka, No kevalavANe ceba, No kevalanANe 'duvihe paNNatte, taM jahA- mahiNANe deva, nagapajjavaNANe ceva' - iti - prazana yA kSaya hone para akSa arthAt AtmA ko jo samyagjJAna hotA hai, vaha pratyakSa kahalAtA hai / isa prakAra pratyakSa samyagjJAna avadhi, manaHparyava aura kevalajJAna hI hai, natijJAna aura zrutajJAna nahIM, kyoMki ye donoM jJAna akSa se bhinna indriya, sana, prakAza evaM paropadeza Adi bAhya nimittoM se utpanna hote haiM / yadyapi avadhidarzana aura kevaladarzana bhI pAhya nimittoM se utpanna nahIM hote tathApi jJAna rakhkhpa na hone ke kAraNa unheM pratyakSa nahIM kahA jA sakatA / vibhaMgajJAna jJAna hone para bhI samyakU nahIM mithyA hai| ataeva vaha bhI pratyakSa samyagjJAnoM kI gaNanA meM nahIM aataa| isa prakAra pUrvokta vidhAna nirdoSa hai| sthAnAMga sUtra ke dvitIya sthAnaka, prathama uddezaka, sUtra 71 meM kahA akSa arthAt AtmAne je samyajJAna thAya che te pratyakSa kahevAya che. A rItanu' pratyakSa samyajJAna avidha mana:paryAMva ane devaLajJAna ja che, matijJAna anezrutajJAna nahi. kAraNake e kha`ne jJAna akSathI bhinna indrIya, mana prakAza ane paradeza ADhi mAghanimittothI utpanna thAya che. jo ke avadhidarzana ane kevaLadarzIna paNa khAdyanimittothI utpanna thatAM nathI. te paNa jJAnasvarUpa na hAvAne lIdhe temane pratyakSa kahevAmAM AvatA nathI. vibhAgajJAna jJAna hAvA chatAM paNa samyak nahi paraMtu mithyA che. AthI te paNa pratyakSa samyajJAnAnI gaNunAmAM AvatuM nathI A rIte pUrNAMkata vidhAna nirdoSa che. sthAnAMgasUtranA dvitIyasthAnakanA, prathama uddezaka, sUtra 71mAM kahyuM che
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA 208 pu.44 matijJAnasya vaividhyanirUpaNam 765 pratyakSa jJAnaM dvividha prajJatam tadyathA-kevalahAna vaiva, no kevalajJAnakSetra, no kevala. jJAnaM dvividha prajJaptam, sacathA-avadhijJAnavaitra-manAparyavajJAnaJcaSa iti // 43 // mUlam-mainANe dubihe, haMdiyanilite-lo iMdiyAnimitte y|44|| chAyA-'pavijJAnaM dvividhA, indriyanimittaM no indriyanimittaM ca // 44 // tattvArthadIpikA-pUrva tAvada-patijJalamAtmarUpAkSAtiriktamindriyaM manavA'pekSAjAyamAnatvAt parokSa pratipAditam sampati tannimittadvaya bhedAttasya dvaividhyaM pratipAdayati-mahANe duSi' ityAdi / patijJAnaM-pUrvoktasvarUpa dvividhaM bodhyam, tadyathA-indriyaniminam lo indriyanimittazcati / tatra-indatIti indra AtmA tasyAtmana upayogalakSaNasya jJAnadarzanapariNAmina stavAvaraNakSayohai-'pratyakSa jJAna do prakAra kA kahA gayA hai, yathA-kevalajJAna aura moke. valajJAna / nokevalajJAna bhI do prakAra kA hai-avadhijJAna aura pAnAparyavajJAna // 43 // 'mAinANe dubihe iMdiya ityAdi / sUtrArtha --mattijJAna do prakAra kA hai-indriyanimittaka aura noi. ndriyanimittaka // 44 // tasvArthadIpikA--AtmA se bhinna indriya aura mana ke nimittale utpanna hone ke kAraNa spatijJAna ko parokSa kahA gayA hai, anya ukta donoM nimittoM ke bheda se matijJAna ke do bheda hote haiM, yaha pratipAdana karate hai pUrvokta bhatijJAna ke do bheda hai-indriyanimittaka aura anindriya nimittaka / indra arthAt AtmA upayoga svabhAvavAlA hai, jJAnadarzana pariNAma vAlA hai, tathApi svayaM hI padArthoM ko jAnane meM asamartha ho rahA hai, pratyakSajJAna be prakAranA kahevAmA AvyA che. jemake kevaLajJAna ane ne kevaLajJAna ne kevaLajJAna paNa be prakAranA che. avadhijJAna ane mana paryayajJAna." 43 'mainANe dubihe' tyAdi sannAtha-matijJAna be prakAranAM che-Indriyanimittaka ane IndriyanimittakAkA taravAthadIkhikA-gAtmAthI bhina Indriya ane mananAM nimittathI utpanna thavAnA kAraNe matijJAnane pakSa kahevAmAM AvyuM che. have ukata baMne nimittonAM bhedathI matijJAnanAM be bheda thAya che e pratipAdana karIe chIe pUta matijJAnanAM be bheda che Indriyanimittaka ane no aninidrayanimittaka Indra arthAt AtmA upagavabhAva che, jJAnadarzana pariNAma vALe che, te
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________ cdukhnyuM tattvArthasUtra ghazAne sari yamarthAn grahItu malaparthasya yadarthopalavdhinimittaM bhavati tadindriyaH mukhate, taya samarzanAdikamava seyas / lo indriyaM sana ucyate, tathA ca-sparzanAdIndriyaM nimittaM basya tadindriya nimittakaM matijJAnaM savati, evaM no indriyaM mano nimittaM yasya tada-no indriyanibhirake matijJAnaM bhavati / ekzva-ratijJAnasya paJcandriya-manorUpAnindrimabhedena paTkAraNabhedAt patriMzadadhikazatatrayabhedA bhavanti, taccAne mphuTI zaviSyati / ataevedaM matijJAnam indriya magenimittakatvAt sAMvyavahArika pratyakSamApa vyapadizyate, tathA ca-gatireva smRti-pratimA-buddhimeghA-cintA-prajJA zabdenApi vyavayite // 44 // tasmAniyukti:-pUrva matijJAnasyendriyamanonimittakatvena parokSatvaM ataeca padAthoM kI upalabdhi meM jo nimitta hotA hai use indriya kahate ndriyAM sparzanAdi ke bheda le pAMca hai / noDandriya kA artha mana hai / prazAra jo matijJAna sparzana Adi indriyoM ke nimitta se hotA hai indrininitaka kahalAtA hai aura jo nohandriya arthAt mana ke lalitale utpanna hotA hai vaha nohandriyanimittaka kahalAtA hai-isa pAra patijJAna ke chaha kAraNa hai-pAMca indriyoM aura chaThA mana / ina kAraNoM le tathA viSayabhUta padArthoM ke bheda se matijJAna ke 336 bheda hote haiM, inasA spaSTIkaraNa Age kiyA jaaegaa| matijJAna indriyoM aura mana ke hArA utpanna hone ke kAraNa sAMdhavahArika pratyakSa bhI kahalAtA hai| smRti, pratimA, buddhi, medhA, cintA aura prajJA zabdoM se bhI pratijJAna kA vyavahAra hAtA hai // 44 // tasvArthaniyukti-indridha-lanonimitta hone se matijJAna ko paNa svayam padArthone jANavAmAM asamartha rahelo che. AthI padArthonI upalabdhimAM je nimitta bane che tene Indriya kaDe che. Indriyo sparzanAdinAM bhedathI pAMca che neIndriyano artha mana che. A rIte je matijJAna spazana vagere InidrAnA nimittathI thAya che te indriyanimitaka kahevAya che ane je naindriya arthAta mananA nimittathI utpanna thAya che te naIndriyanimittaka kahevAya che. A rIte matijJAnanAM cha kAraNa che pAca Indriye ane chaThuM mana A kAraNathI tathA viSayabhUta padArthonA bhedathI matijJAnanAM 336. bheda thAya che jenuM spaSTIkaraNa AgaLa upara karavAmAM Avaze. Indriyo matijJAna ane ana vaDe utpanna thavAnA kAraNe sAMvyavahArika pracakSapaNa kahevAya che smRti, pratibhA, bhuddhi, meghA, pitA mane prajJA AvatthI 554 matijJAnanA pavAra thAya che. / 44 / 1 tatvArthaniyukita-Indriya mane nimittaka hovAthI matijJAnane pakSa
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 sU.44 matijJAnasya dvaividhyanirUpaNam 767 patipAditam , samprati-nimittadvaya bhedAttasya dvaividhyaM pratipAdayati-bahanANeduvihe, iMdiyanimitta-ko iNdiyninity-ini| pratijJAnam-bahiraGga mantaraGgazcA'yaM yathA-''smA parisphuTa sanya te sA matiH tadrUpaM jJAna parijJAna dvividhaM bhavati, tadyathA--indriyAnimittam no indriyanimittaJca / tama-jJarakamAvazyAsmanaH upayogalakSaNasya jJAnadarzanapariNAmino'Ila svayaM grahItumasarthasyA'rthoMpalabdhinimittaM yad bhavati tad-indriya sucyate / tacca-sparzalarasanAdika bodhyam. no indriyapadena sana ucyate tadubhayaniminakaM patijJAnaM bhavati, tathAcendriyamanonimittakatvAt matijJAnaM lagavahArika pratyakSamApa upadizyate / matireva-smRti mayabhijJA pratibhAvuddhi meghA prajJA prabhRti zabdapi gvaahiyte| uktaJca-'vuddhiratAtkAlika jJeyA matirAmAmi gocaa| dhIraNAcatI medhA prajJApAtItakAlikoM // buddhiM nazlavonmeSa zAlinI pratimA viduH / / parokSa kahA hai, aba do nimittoM ke bheda se usake do beTe kA prati pAdana karate hai-- matijJAna do prakAra kA hai-indriyamittaka aura anindriyanimittaka / AtmA jJAna svabhAvavAlA hai, upayoga lakSaNa vAlA hai, jJAna-darzanapariNAmavAlA hai kintu padArthoM ko svayaM brahaNa karane meM asamartha hai, ataeva padArtho ko grahaNa karane meM jo nimitta hotA hai, ule indriya kahate haiM / spIna, rakhanA Adi pAMca indriyoM hai| lo indriya kA artha mana hai| ina donoM kAraNoM se manijJAna utpanna hotA haiM aura illI kAraNa ule sAMvyavahArika pratyakSa zrI kahate hai / pratijJAna hI skRti, pratyabhijJA pratibhA, buddhi, medhA prajJA Adi bhI kahalAtA hai| kahA bhI hai___ jo vartamAnakAlaviSayakSa ho arthAt jisale vartamAna kI bAta kahyuM che. have be nimittonAM bhedathI tenAM be bhedanuM pratipAdana karIe chIe. matijJAna be prakAnAM che indriyanimittaka ane Indriyanimittaka. AtmA jJAna svabhAvavALe che upagalakSaNavALe che jJAna darzanapariNAmavALe che. paraMtuM padArthone jAte grahaNa karavA mATe azakata che. AthI padArthone grahaNa karavAmAM je nimitta bane che tene Indriya kahe che sparzana rasanA Adi pAMca Idri che. noIdriyano artha mana che. A banne kAraNethI matijJAna utpanna thAya che ane e kAraNe ja tene sAMvyavahArika pratyakSa paNa kahevAya che matijJAna ja smRti, pratyabhijJA-pratibhA buddhi, meghA, prajJA vagere paNa kahevAya che kahyuM paNa che je vartamAna kALa viSayaka hoya arthAt jenAthI vartamAnanI vAta jANI zakAya te buddhi kahevAya che. AgAmI kALathI saMbaMdha rAkhavAvALI buddhine mati
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________ 768 tattvAyasUtre atItArtha grAhiNI pratIti:-smRtiH 'hakSatA talAzAdinI' tadevedana ityAdi buddhiH pratyabhijJA, tathAcAna-indriya nimitta sekaM patijJAnam aparanindriya manonimittam anyatpunarindriyAnindriyanimiraJceti / tRtIyaM sanitAna chatradaya cakAreNa samuccIyate, tatra-ekamindriyanimittaM pattijJAnas, yathA-pRthivyaptejo vAyada narapatInAmekedriyANAM dvi-ni-caturindriyANA saMkSiAM ca paJcandriyANAM manaso'bhAyAt saMjAyate / anindriya manonimita smRtispaM jJAnam indriyanirapekSa bhavati, tatra cakSurAdIndrigavyApArAbhAvAt indriyAnindriyanilitantu-jAmadavarathAyAM sparzanena manasA copayukto jIvaH kazcita spRgati-uSNamidaM nItaJcati / taMtrandriyanimittaM matijJAnaM spInarapanaghANacakSuHzrInANAM pazcAnAmindriyANAM parisagandharUpazabdeSu paJcamu svapiyeSu saMjAyate anindriyamanonimittaJca smRtirUpaM jAnI jAya yaha buddhi kahalAtI hai AgAmI sAla se laMbanna dakhane vAlI buddhi ko mati kahate haiM / dhAraNA vAlI buddhi medhA pahalAtI hai aura atItakAlIna vastu ko viSaya bharane vAlI majA hallAtI hai| naI-naI sUjha vAlI buddhi ko pratibhA, purAnI bAta ko zAda karanA skRti hai| 'yaha vahI hai 'ila prakAra bhUna aura vartamAna zAlika paryAyoM kI ekatA ko jAnane vAlI buddhi pratyabhijJA kahalAtA hai| isa prakAra eka matijJAna indriyanimittaka aura dUsarA manolimittaka hai| koI indriya manonimittaka bhI hotI hai ? malijJAna ke hama nIbAre bheda kA sUtra meM prayukta ca zabda le grahaNa hotA hai| kevala indriyAnimitta matijJAna pRthvIzAya apUtAna, lejaskAya, vAyujhAya. aura vanaspatisAya, ina ekendriyajIdoM ko tathA dhIndriya, zrIndriya caturindriya aura paMcendriyajIvoM ko hotA hai, kyoMki ina bhana kA abhAva hotA hai| manonimittaka matijJAna sna raNarUpa hotA hai aura usameM indriyoM kI apekSA nahIM rahatI, indriyoM kA kahe che. dhAraNAvALI buddhi medhA kahevAya che ane atIta kAlina vastune viSaya karavAvALI prajJA kahevAya che. navInavI haiyAulata vALI buddhine pratibhA, nI vAtana sabhAkI smRti cha. " te cha" se zata sUta mane vtvartamAnakAlika paryAnI ekatAne jANanArI buddhi pratyabhijJA kahevAya che. A rIte eka matijJAna Indriya nimittaka ane bIjuM mane nimittaka che. kaI Indriya mane nimittaka paNa hoya che. matijJAnanAM A trIjA bhedanu sUtramAM vaparAcela "ca" zabathI grahaNa thAya che mAtra Indriyanimittaka matijJAna pRthvIkAya, apakAya tejaskAya vAyukAya ane vanaspatikAya, e ekendriya ne tathA bebuMdriya teIdriya, cauI driya, temaja asajJi paMcendriya jIvone thAya che kAraNake emanAmA manane abhAva hoya che ane nimitta matijJAna maraNa rUpa hoya che,
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA 2.8 1.44 pratijJAnasya dvaividhyanirUpaNam 769 bhatijJAna bhAvasanaso viSayaparicchedakatayA pariNatijanyaM bhavati / tathA camatijJAnasya paJcendriya malopAnindriya bhedena SaTkAraNabhedAt SaTtriMzadadhika zatatrayabhedA bhavanti te ca bhedA agre'bhidhAsyante / uktaJca nandiAtre 3 'se kiM taM paJcavalI paccavazvaM budihaM paNataM, taM jahA-iMdiyA paccakkha no iMdiyapaccara cha'-iti, artha ki tat pratyakSam ? pratyakSaM vividha yajJaptam tadyathA-indriyAtvAsa, to ildiya pratyakSava, iti / punastatraiva nandi sUtre uktam 'IhA ayodhIlA ApA nadekhaNA / svannA saIbaI pannA savvaM AbhiNiyoriaM / / iti, IzA apoho vimazI mArgaNA ca gvessnnaa| saMjJA smRtiH matiH prajJA savaimAbhinimodhinam // 44 // vahAM hamApAra nahIM hogA lIlA indriyAmanonilitaka bhatijJA unna samaya hotA hai jaba manuzAgatA ho aura sakSama AdikA tathA banakA upayoga lagAe to jaile joI kimI vastu kA sparza karake locatA haiyaha zIta hai, yaha una hai ityAdi / indriya navitA pratijJAna rUpAna, rasana, ghrANa, cakSu aura zrona, ina pAMca indriyoM ke viSaya sparza, rasa, gaMdha, varNa aura zAda kA hotA hai / anindriyAnimitaka nalijJAna smRti rUpa hotA hai / yaha sAyamana ke viSaya pariccheharU parijanana le utpanna hotA hai / pAMca indriya aura mana, ina chaha cAraNoM ke bheda le tathA viSa yabhUta padArtho ke mele pratijJAna ke tIna sau chattIla bheda hote haiM, unakA nirUpaNa Age kiyA jaaegaa| bandI khUna meM kahA hai prazna-pratyakSa ke kitane bheda hai ? uttara--pratyakSa ke do bheda hai-indriyapratyakSa aura nohandriyAnyakSa / ane temAM IndriyonI apekSA rahetI nathI. Indriyone tyAM vyApAra hote nathI. trIjI Indriyasanenimittaka matijJAna te samaye thAya che jyAre manuSya jAgatuM hoya ane sparzana vagerenA tathA manane upayoga lagADela hoya. jema koI vastune sparza karIne vicAre che A ThaMDu che A garama che. vagere Idriyanimittaka matijJAna spazana rasana ghANuM, cakSu ane zretra A pAMca IndriyonA viSaya sparza, gaMdha, rasa, varNa ane zabdano hoya che. anindriya nimittaka matijJAna ratirUpa hoya che. te bhAvamananA viSaya paricachedaka pariNa manathI utpanna thAya che. pAMca indriya ane mana e cha kAraNenA bhedathI tathA viSayabhUta padArthonA bhedathI matijJAnanAM 336 bheda thAya che. temanuM nirUpaNa pachIthI karavAmAM Avaze naMdIsUtramAM kahyuM che. prazna-pratyakSanAM keTalA bheda che ? uttara-pratyakSanAM be bheda che Indriya pratyakSa ane aIndriya pratyakSa ta0 97
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________ QUO nasvAstra mUlam-taM ca puNa ghauThivahaM, uggahaIhAvAyadhAraNA bheyo|15| chAyA-tacca punazcaturvidham-avagrahe-hA 'vAya-dhAraNA bhedataH // 45 // tatvArthadIpikA-pUrva tAvad indriyanindriyAnimittabhedAt matijJAnasya daividhyaM pratipAditam, sampati-tasyaiva matijJAnasya cAturvidhyaM matipAdayitumAha-'taM ca punncubihe'-ityaadi| tacca punaH pUrvoktambarUpaM matijJAna caturvidhaM bodhyam, avagrahahA'vAyadhAraNA bhedataH / tathA ca-sAMvyavahArika matijJAnam, pratyAkSAvagraharUpam, IhArUpam, avAyarUpam, dhAraNArUpaJcetyevaM caturvidhaM bhavati ugha-sAmAnyataH 'ayaM purupa.' ityevaM rUpaM jJAnamangraha ucyate / tataH nandIsUtra meM hI phira kahA gayA hai-'ihA, apoha vimarza, mArgaNA gaveSaNA, saMjJA, mati, smRti, aura prajJA, yaha saba Abhiniyodhika jJAna haiM // 44 // 'taM ca puNa caUbdhiha inyAdi sUtrArtha-matijJAna cAra prakAra kA hai-(1) avagraha (2) IhA (3) avAya aura (4) dhAraNA // 45 // __ tatvArthadIpikA-pahale indriyanimittaka aura anindrinimittaka ke bheda se matijJAna ke do bhedoM kA pratipAdana kiyA jA cukA hai, aba usI ke cAra bhedoM kA pratipAdana karate haiM pUrvokta matijJAna cAra prakAra kA hai-avagraha, ihA, avAya aura dhAraNA / parasAmAnyagrAhI darzanopayoga ke pazcAt aparasAmAnya ko grahaNa karane vAlA jJAna athagraha kahalAtA hai, jaise-'yaha puruSa hai|' ava. naMdIsUtramAM ja vaLI kahevAmAM AvyuM che "hA, apaha, vimarza, mArga gaveSaNA, saMjJA, mati, smRti ane prajJA e badhAM AminibAdhikajJAna che 44 'taM ca puNa cauvihaM' tyAha savAtha-matijJAna 4 prakAranA che-(1) avagraha (2) Iha avAya ane dhAraNuM. 45 che tavAthathadIpikA pahelA Idriyanimittaka ane anidriyanimittakanA bhedathI matijJAnanAM be bhedanuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che. have tenA cAra bhedenuM pratipAdana karIe chIe pUrvokata matijJAna cAra prakAranAM che avagraha, IhA, avAya ane dhAraNA. parasAmAnyagrAhI darzane paganI bahAra apara sAmAnyane grahaNa karanArUM jJAna avagraha kahevAya che jemake "A purUSa che. avagrahanI pachI "A dakSiNI
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA ma.8 5.45 matijJAnasya cAtuvidhyAra 6 kimayaM dAkSiNAtyA' utAho-audIcyaH ityevaM saMzaye sati 'nUnamayaM dAkSi. NAtya' iti jJAnamIhA ucyate / idazcotprekSArUpaM pratijJAnam utkaTaikakoTika saMbhAvanAtmakaM bhavati, natu nizcayAtmakam, tato bhASAdi vizeSajJAnAd 'ayaM dAkSiNAtya evaM' ityevaM nizcayAtmakaM jJAnamavAyaH, tatazca-tasyaiva dAkSiNAtyasya viSayasya yaskhalu saMskArajanakaM jJAna spadyate sA dhAraNA vyapadizyate / yayA khala dhAraNayA kAlAntare tadviSayakaM smaraNamupajAyate, tathA ca-yatkrameNA'vagrahAdInAmutpattirbhavati tatkrameNaiva teSA patropanyAsaH kRtaH prathamaM viSayaviSayi sannipAte sati darzanaM bhavati tadanantaraM sAmAnyato-'rthasya grahaNapavanahaH / tadanantaraM graha ke pazcAt 'yaha dakSiNi hai yA uttarIya isa prakAra kA saMzaya hone para 'yaha dakSiNi honA cAhie' isa prakAra eka ora ko jhukA huA jo jJAna hotA hai vaha IhAjJAna kahalAtA hai / saMzaya meM donoM koTiyAM samAna hotI haiM jabaki IhA meM eka koTi kI saMbhAvanA baDhI huI hotI hai, phira bhI IhAjJAn nizcaya kI koTi taka nahIM pahuMca paataa| tatpazcAt bhASA Adi kI vizeSatA se 'yaha dakSiNi hI hai' ailA jo nizca. yAtmaka jJAna hotA hai, vaha apAya kahalAtA hai| avAyajJAna jaba itanA dRDha ho jAtA hai ki saMskAra ko utpanna kara sake taca ule dhAraNA ke nAma se kahate haiM / isa dhAraNA jJAna le kAlAntara meM smRti utpanna hotI hai| isa prakAra jisa krama rakhe apagraha Adi kI utpatti hotI hai, usI krama se unakA sUtra meM nirdeza kiyA gayA hai| sarvaprathama viSaya (vastu) aura viSayI (indriya) ke yogya deza ke saMbaMdha hone para darzana utpanna che athavA utarIya" A prakAranA saMzaya thavAthI "A dakSiNa he joIe e rIte eka tarapha nameluM je jJAna thAya che te IhAjJAna kahevAya che. saMzayamAM bane keTio sarakhI che. jyAre ke iMDAmAM eka koTinI zakyatA vadhelI hoya che. tema chatAM A ihAjJAna nizcayanI keTi sudhI pahoMcI zakatuM nathI. tyArabAda bhASA AdinI vizeSatAthI "A dakSiNI ja che " evuM che. nizcayAtmaka jJAna thAya che te avAya kahevAya che. AvAyajJAna jyAre eTaluM dUTha thaI jAya che ke saMskAra utpanna karI zake tyAre tene dhAraNA nAmathI oLakhe che. A dhAraNAjJAnathI kAlAntaramAM smRti utpanna thAya che. A rIte je kamathI avagraha AdinI utpatti thAya che te kamathI temane sUtramAM ullekha karavAmAM AvyuM che. sarvaprathama viSaya (vadhu) ane viSayI (indriya) no gya dezamAM saMbaMdha thavAthI darzana utpanna thAya che, darzananI
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________ 972 tattvAce tadvizeSAkAMkSaNamIhA, tadantaram-vizepani nAt yAthAtsyAyanamo'vAyaH, tadanantaraM kAlAntare'vismaraNakAraNaM dhAraNA bhavati, iti bodhyam // 15 // tatyArthaniyukti:-pUrva tAvanmatijJAnaM dvividhaM bhavati raparzanAdIndriya nimittakam anindriyamanonimittakaJceti pratipAditam , lampati-tasyaiva matijJAnasya patriMzadadhikazatatrayabhedAnmatipAdayituM prathamaM caturbhedAn Aha-taM ca puNa caunvihaM, uggaha-IhA-bAyadhAraNA meyaoM' ityAdi / tacca puna: pUrvoktasvarUpaM matijJAna caturvidhaM bhavati tadyathA-avagrahAcAyadhAraNA bhedtH| tathA ca-avagraharUpam , IhArUpam , avAyarUpam , dhAraNArUpaM cetyevaM caturvidhaM khalu matijJAnaM bhavati / tatrA-'vagrahaNam avagrahaH sAmAnyato'rthaparicchedaH, avyakta jJAnamityarthaH, tathA ca-viSayavipayi sannipAtAnantara yathAyathaM cakSurAdIndriya hotA hai, darzana ke anantara sAmAnyarUpa le arthakSA grahaNa honA avagraha hai| avagraha ke bAda vizeSa dharma ko jAnane kI akAMkSA Iko kahalAtI hai, IhA ke pazcAt vizeSa kA nizvara honA aAda usake anantara dhAraNAjJAna hotA hai jo kAlAntara ke smaraNa kA kAraNa hotA hai // 45 // __tattvArthaniyukti-pahale nirUpaNa kiyA gayA hai ki tilAla do prakAra kA hai-sparzanAdi indriyoM se utpanna hone vAlA aura unase utpanna hone vAlA agha matijJAna ke tIna sau chatIla bhedI jJA pratipAdana karane ke lie sarvaprathama cAra bhedoM kA kAma karate haiM pUrvokta pratijJAna cAra prakAra kA hi-amala, IlA, anAtha aura dhaarnnaa| inameM se sahaNa ko arthAt sAmAnya padArtha ke podha ko avagraha kahate haiN| indriya aura padArtha ke yogya samipAla ke anatara sarvaprathama darzanopayoga utpanna hotA hai| dahIkopayoga ke pazcAt jo anantara sAmAnya rUpe arthanuM grahaNa thavuM avagraha kahevAya che. IhA pachI vizeSane nizcaya tha avAya che. tenA pachI dhAraNujJAna thAya che. je kALAtare smaraNanuM kAraNa bane che. ke 45 che tatvArthaniyukita-pahelAM nirUpaNa karyuM ke matijJAna be prakAranAM che sparzanAdi IndriyathI utpanna thanAra ane manathI utpana thanAra. have matijJAna nAM 336 bhedanuM pratipAdana karavA mATe sarva prathama cAra bhedenuM kathana karIe chIe - pUta matijJAna cAra prakAranAM che. avagraha, IhA, avAya ane dhAraNa AmAMthI avagrahane arthAt sAmAnya rUpathI padArthanAM baMdhane agravaha kahe che Inidraya ane padArthanA khya sannipAta pachI sarvaprathama darzane payoga thAya
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.6 .49 pratijJAnasya cAtuvidhyas 773 viSayANAM yadavyatam-asphuTas-AlocanamAnabhavadhAraNaM bhavati-so'vAha ucyate / tatazca-sAmAnyato'vagraheNA'vagrahItasya tasyaiva viSayasya nizcayavizeSa jijJAsA vizeSA kAGkSA-IzA-ucyate, aha-tarka:-parIkSA-vicAraNA-IhAjijJAsA-ityete zabdAH samAnArthakA abaseyAH / tatathA-'vagraheNa gRhItasya IhayA gRhItasya tasyaiva viSayasya samyagAsalyagve' tyevaM guNa doSa vicAraNA'vAya ucyte| tatathA'vAyenA'vetasya tasyaiva viSayalya yA patipattiH matisthiratA sAdhAraNApapadizyate / tathA ca-prathamaM cakSurindriyasya zuklAdirUpe viSaye sannipAte sati cakSuSA zuklaM rUpa mityevaM grahaNamavagrahaH / tatazcAdagrahagRhIte zukle rUpe vizeSAkAMkSaNamIhaH / yathA-zubalamidaMki balAkArUpaM kiM vA-patAkArUpaM syAt ityevaM jijJAsArUpA-IhA bhavati / tatazca-vizeSa nirdhAnAt yAthAtmanizcayo'vAyaH ucyate / yathA-utpalananipatana pakSavisphuraNa vikSepAdibhi balAkaiveyaM, natu-patAkA avyakta -aparisphuTa bodha-aMza hotA hai vaha dhaMjanAvagraha kahalAtA hai aura vyaMjanAvagraha ke pazcAt AvAntara sAmAnya jAnane vAlA jJAna arthAvagraha kahA jAtA hai| sAmAnya rUpa rakhe jAne garI usI viSaya meM vizeSa ko jAnane kI jo AkAMkSA hotI hai yA jo upakrama hotA hai use IhA kahate haiM / IhA ko Uha, tArka parIkSA vicAraNA yA jijJAsA bhI kahate haiN| IhA ke pazcAt padArtha kA vizeSa dharma kA nizcaza ho jAnA adhAya hai / acAkSa ke dvArA jAne hue viSaya meM jo pratipAti yA pati sthiratA hotI hai, ule dhAraNA kahate haiN| cakSu indriya aura rUpa kA athAyogya lanipAla hone para yaha rUpa hai' isa prakAra sAmAnya grahaNa honA apagraha hai / akSagraha ke dvArA jAne hue viSaya meM vizeSa ko jAnane kI AkAMkSA honA IhAjJAna hai / IhAjJAna adyApi vizeSa kA nirNaya nahIM kara pAtA tathApi vizeSa kI ora unmukha ho jAtA hai| tatpazcAt jana jJAna vizeSa nizcaya kara letA hai taba vaha acAya kahalAtA hai, jaisI yaha balAkA (bagulA kI paMkti) hI hai, che. darzane paga pachI je avyakta, aparikruTa baMdha aMza thAya che te vyaMjanA vagraha kahevAya che. ane vyaMjanApagrahanI pachI attara sAmanyane jANanArU jJAna arthAvagraha kahevAmAM Ave che. sAmAnya rUpathI jANelA te ja viSayamAM vizeSa jANavAnI je AkAMkSA thAya che athavA je upakema thAya che tene IDA kahe che. IhAjJAna che ke vizeSane nirNaya karI zakatuM nathI. te paNa vizeSanI tarapha unmukha thaI jAya che. tyAra pachI jyAre jJAna vizeSane nizcaya karI le che tyAre te avAya kahevAya che. jemake A bagalAMnI hAra ja che, dhajA nathI,
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________ 215 tasvArtha ityevaM nizcayarUpo'vAyo bhavati / tatazcA'vAya zAna vipayIbhRtAyA balAkAyAH kAlAntare'vismaraNakAraNaM dhAraNA bhavati, yathA-saveyaM balAkA vartate yAM pUrvAhe, 'haM adrAkSam ityedaM rUpA dhAraNA bodhyaa| aba kathaM tAvad avagrahAdayaH krameNeva bhava. nti na vyutkrameNa ? yena prathame kSaNe taM vipayaM yathAvat paricchettuM na pArayati paratazca kramazaH paricchettuM pArayatIvicet atrocyate-mati jJAnAvaraNIyakarmaNastathAvidhaeva kSayopazamo avati, yena-prathamakSaNe ta viSayaM sAmAnyataH paricchinatti IhayA cA. yAzaeka kSayopazano bhavati yena sphuTaM paricchinatti, abAyecA'nyAdRza eva patAkA nahIM / avAyajJAna nirNayAtmaka hotA hai| avAyajJAna hI jaba itanA dRDha ho jAtA hai ki yaha saMskAra ko utpanna kara sake aura kAlAnatara taraNa kA kAraNa bana sake, taya dhAraNA kahalAtA hai| jaise vaha balAkA / azravA yaha vahI balAkA hai jise maiMne pUrvAha ga meM dekhA thaa| prazna-avagraha Adi phrama se kyoM hote haiM ? vyutkrama se kyoM nahIM hote ? jisase ki prathama darzana meM viSaya ko ya pAvat bodha hotA hai ? uttara-pratijJAnAvaraNa ke kSayopazama ke anusAra hI bodhavyApAra hotA hai aura vaha kSayopazama ukta krama se hI utpanna hotA hai / arthAt matijJAna kA kSayopazama ina prakAra kA hotA hai ki prAraMbha meM vaha apane viSaya ko sAmAnya rUpa se jAnatA hai, tatpazcAt IhAmatijJAnAvaraNa kA kSayopazama hotA hai jisase upayoga vizeSonmukha hotA hai, phira avA yajJAnAharaNa ke kSayopazama le vaha vizeSa kA nirNaya karane meM samartha avAya jJAna nirNayAtmaka hoya che. avAya jJAna ja jyAre eTaluM daDha thaI jAya che ke te saMskArane utpanna karI zake ane kAlAMtaramAM smaraNanuM kAraNa banI zake, tyAre dhAraNuM kahevAya che. jemake te bagalAnI hAra athavA A te ja bagalAnI hAra che. ke je meM pahelAM paheramAM joI hatI. prazna-avagraha Adi kamathI kema hoya che? cukamathI kema nahi? jema ke prathama darzanamAM viSayane yathAvat dha thatuM nathI. ane pAchaLathI yathAvat baMdha thAya che ? uttara-atizanAvaraNanA kSapazama mujaba ja badha vyApAra thAya che. ane te kSapazama ukata kramathI ja utpanna thAya che. arthAta matijJAnane kSapazama A rIte ja heya che. ke prAraMbhamAM te pitAnA viSayane sAmAnya rUpe jANe che. tyArabAda IhA matijJAnAvaraNane pazama thAya che. jenAthI vize--kha thAya che. pachI avAyajJAnAvaraNane pazama thavAthI te dhAraNa
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________ 775 dIpikA-niyukti TIkA a.8 sU.45 matijJAnasya cAturvidhyam kSayopazamo yena tameva viSayaM sphuTataramavacchinatti, dhAraNAyAmapi-bhanyAzaena. kSayopazamo bhavati, yena tato'pi sphuTataramadhArayati / tasyAt-kSayopazamasyAdI malImasatvAt avyaktamasphuTajJAnaM bhavati / ataevA'grahAdiSu usottara sphuTatA 'vagantavyeti / tatra-bahubahuvidhA-kSipAni smRtA'luktadhruvarUpANAM evidhAnAm tadviparItaiH pavidhaizca-alpaekavidhA'kSipa ni:sRtoktA'dhruvarUpaiH lahitAnAM dvAdazavidhAnAM pratyeka bhavagrahehAbAyadhAraNAbhedena caturbhedAt mati jJAnasya SaTtriMzadadhikazatatrayabhedA bhavanti / tathAhi-prathamaM tAnad marijJAnasyA'vagrahaIhA'vAyodhAraNAceti catvAro bhedAH / tataH pratyekaM caturNA bahubahuvidhAdi dvAdaza bhedAt dvAdaza-dvAdazabhedA bhavanti tathA cA'STacatvAriMza zazaH sampa chan / tatazca teSAM pratyekaM paJcendriyamanorUpa no indriya bhedena paTT bhedA bhavanti, ityevamaSTacatvAho jAtA hai| tatpazcAt dhAraNA bhatijJAnAvaraNa kA kSayopazAna hone para vaha dhAraNa karane meM samartha hotA hai / isa prakAra prAraMbha meM jo kSayoSa zama hotA hai vaha itanA asphuTa honA hai ki sirpha sAmAnya ko jAna pAtA hai, phira krama se usameM sabalatA AtI jAtI hai| yahI kAraNa hai ki avagraha Adi meM uttarottara spaSTatA hotI hai| ____ matijJAna ke viSayabhUta padArtha bAraha prakAra ke hai-(1) bahu (2) bahuvidha (3) kSipra (4) animRta (5) anukta aura (6) dhrukSa, tathA inase viparIta alpa, ekavidha, akSipa, nisRta, uzta aura adhruzca / ye bAraha prakAra ke haiN| ina bAraha prakAra ke padArthoM ke akhagraha, IhA, avAya, aura dhAraNA cAroM hote haiM, ataH 124448 (ar3atAlIla) bheda ho jAte haiN| yaha aDatAlIsa prakAra kA malijJAna pAMcoM indriyoM se tathA karavAmA zakitamAna thAya che. A rIte prAraMbhamAM je kSapazama thAya che, te eTale amphaTa hoya che ke mAtra sAmAnyane jANI zake che. pachI kramathI tenAmAM sabaLatA AvI jAya che. Aja kAraNa che ke avagraha AdimAM uttarasara spaSTatA hoya che. bhatijJAnanA viSayabhUta pahA mA2 pr4|2naa cha (1) maI (2) bahuvidha (3) kSipra (4) bhanisRta (4) manusta mana (6) dhrupa, tathA mAnAtha viparIta 85 ekavidha akSi, nisata, ukata ane dhutra A ba 2 prakAranA padArtho che A bAra prakAranA padArthone avagraha IhA, avAya ane dhAraNuM cAreya hoya che. AthI 1244=48 (aDatALIsa) bheda thaI jAya che. A 48 prakAranA matijJAna pAMceya IndriyethI tathA chaThThA manathI hovAnA kAraNe cha thI guNavAthI 288 bheda niSpanna thAya che.
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtre riMzata: pahabhiguNane'STAzItyadhivAgatavarabhedAH aba TavaSAvijJAnaraya sampannA, apakaTarUpamatijJAnaraya cA'sTacatvAriMzadabhedAH rAmamAnta iti garne sasmilya paT triMzadadhira zataya bhedAH sampayate iti bhAvaH / / uktaJca gApyakAreNa-'jaM bambahuvikSippANimilicchiyadhukSecA vibhinmA, purogAo tosaM chattIlatilaya leda' ini, yajJabahuvidhimAni mRtaniAsanadhravetara vibhinnA / yat punaravahAdayo'ttaratat triMgavadhitrizatageTam . iti / uktaJca nanchina-'27 sUtre-kitaM atiridana aM ? unihaM paNataM taM jahA-1 unahe. 2-IhA, 3 acAo. 4 dhAraNA' iti, atha kiM tata zrutaniHmRtam ? caturvidha prajJaptam, tadyathA-avagraha:-hA'vAyodhANA iti / sthAnAGge 6 sthAne 510 mutre coktam-'chabihA mahamanI eNNattAtaM jahA chaThe mana se hone ke kAraNa chaha ke muNita karane para do lau aThAsI bheda niSpanna hote haiN| ____ avagraha ke do bheda haiM-vyaMjanAvagraha aura arthAvagraha / vyaMjanAvagraha avyakta hotA hai aura arthAyagraha vyaktajJAna / ullikhita do sau aThAsI bhedoM meM mirpha arthAvagraha ke 72 bhedoM kI gaNanA kI gaI hai| vyaMjanAvagraha bakSu aura mana le nahIM honA-lirpha cAra indriyoM se hotA aura pUrvokara bAraha prakAra ke padArthoM ko jAnatA hai, prataeva usake aDatAlIla bheda hI hone hai| ina aDavAlIma bhedoM ko do lo aThAsI bhedoM meM milA dene le bhanijJAna ke rUpa meda 336 ho jAte haiN| bhAdakAra ne bhI kahA hai-'malijJAna bahu, bahuvidha, kSipra, animRta, nimRta, dhruva aura inale viparIta padArthoM ko jAnatA hai aura unake avagraha Adi bheda hote haiM, isa kAraNa vaha tIna nau chattIla prakAra kA hai| avagrahanA be bheda che. vyaMjanAvagraha ane arthAvagraha vyaMjanAvagraha avyakta hoya che. jyAre arthAvagraha vyakatajJAna. upara jaNAvela 288 bhedemAM mAtra arthAvagrahanA 72 bhedenI gaNanA karavAmAM AvI che. vyAjanAvagraha cakSu ane manathI thatuM nathI mAtra cAra IndriyethI thAya che. ane pUrvokta bAra prakAranA padArthone jANe che. AthI tenA aDatALIsa bheda ja hoya che. A aDatALIsa bhedene 288 bhedamAM umerI devAthI matijJAnanA badhA maLIne 336 bheda thaI jAya che. bhAgyakAre paNa kahyuM che. matijJAna bahu bahuvidha kSipra, anivRta, nisata, dhruva ane enAthI viparIta padArthone jANe che ane tenA avagraha Adi bheda hoya che e kAraNe te 336 prakAranuM che
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________ 777 dIpikA-niyukti TIkA A.8 khu.45 matijJAnasya cAtuvidhyam khippamogiNhaha, bAlonihaha bahuSidhamogihA, dhuvamogiNhaha, aNissiyamogiNamA, alaMdilogiha, chavihA IhAmatI SaNNatA, taM jahA khippamIhati, damohati, jAva asNdidhliihti| chabdhihA avAcanatI paNNattA, taM jahA--vipanaveti, jAya asaMdiha aveti / chabdhihA dhAraNA hyaa , naa jaa-ghaaich, dbiiph cumbaai, dui ghaaini, lili dhAreti asaMdiTTha pArera hAte / pavizA'vagrahapatiH prajJA badhathA-kSiNa macagRhAti, dhrupadalAti, aniHsmRtarAyagRhAti, asaMvidhavalAli / pavidhA IzA bhatiH prajJaptA, layathA-bhimanohate, bahumIhate, yAbadasaMdigdhasIhate evidhA 'vAyamatiH prajJaptA, saghazA kSipamati, yAvadasaMdigdhamavaiti / SaDvidhA dhAraNA prajJaptA tadyathA bahuM dhArayati bahuvidha dhArayati purANaM dhArayati duddharaM dhArayati anihataM dhArayati asaMdigdhaM dhArayati iti / 46 / / nandIna meM bhI sahA hai-ananizrita pratijJAna ke kitane haiM ? usake cAra leda haiM-(1) avagraha (2) IjJA (3) abAdha ora (4) dhaarnnaa| __ sthAnAMga sUna ke chaThe sthAna ke sUtra 510 mahA hai-avagrahamati ke chaha bheda kahe gae haiM, yathA- kSikSA avagraha, bahu kA akSagraha, bahuvidha kA apagraha dhruva hA nakSatra, aniskRta kA avagraha, asaMdigdha kA avgrh| IhAmalijJAna ke zrI chaha bheda haiM-kSiNa kI IzA, yAvat asaMdigdha kI IhA / avAya matijJAna bhI chaha prakAra kA haikSikA bhavAya yAvat asaMdigdha kA abhAya / dhAraNA ke bhI chahada hi-bahumatI dhAraNA, purAtana kI dhAraNA, duddhI dhAraNA, asaMdigdha sI dhaarnnaa| isa prakAra malijJAna ke tIlA lo chattIsa bheda kA izaSTIkaraNamajhanA cAhie // 45 // nandIsUtramAM paNa kahyuM che, kRtanizrita matijJAnanA keTalA bheda che? tenA yAra me cha (1) va (2) hA (3) avAya (4) dhArayu.. . sthAnAMga sUtranA 6ThA sthAnanA sUtra 510 mAM kahyuM che avagrahamatinA 6 bheda kahevAmAM AvyA che jevAke kSiprAne avagraha, bahene avaha, bahavidhane avagraha, zrane avagraha, anitane avagraha, asaMdigdhane avagraha IhAmatijJAnanA paNa 6 bheda che phijhanI IhA bahunI ihA, e rIte asaMdigdha nI IhA avAyamatijJAna paNa 6 prakAranuM che, kSiprane avAya e rIte asaM. digdha no avAya dhAraNAnA paNa 6 bheda che. bahu nI dhAraNA, purAtananI dhAraNA, duranI dhAraNA, aninanI dhAraNA, asa digdhanI dhAraNA A rIte matijJAnanA 336 bhedanuM spaSTIkaraNa samajavuM joIe ke 4pa ta0 98
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 778 tattvArthasne mUlam-uggahe duvihe, atthoggahe baMjaNuggahe ya // 46 // chAyA-'avagraho dvividhaH arthAvagraho vyaJjanAvagrahazca // 46 // tatvArthadIpikA-pUrva tAkda-matijJAnaM caturvidha pratipAditam, avagrahahA. 'vAyadhAraNAbhedAt / tatra-prathamopAttasagrahaM dvaividhyena marUpayitugAha-'uggahe duSihe'-ityAdi / acamahA pUrvokta ravarUpo matijJAnavizeSaH dvividho bhavati vaghathA-arthAvagrahaH vyaJjanA'vagrahazceti / tatrA'rthAttAvat-paraturUpaH dravyarUpo vA cakSurAdIndriya grAhyANAM grAhyo samyo gocaro viSaya ucyate, tathAvidhasya cakSurAdIndriznAvasthArthasya vyattasvarUpasyA'vaza ho matijJAna vizeSaH arthAva'graha ucyate / evam-vyaJjanamavyaktaM zabdarUparasAndhasparzajAtam / tasya khalu vyaca. nasyA'raktazabdAderaca graho matijJAna vizeSaH vyaJjanA'graha ucyate / tatha cA'rthA. 'uggahe duvihe' ityaadi| sUtrArtha-apanAha do prakAra kA hai--arthAvagraha aura vyNjnaavgrh|46|| tattvArthadIpikA-bhavagraha, IhA, avAya aura dhAraNA ke bheda se matijJAna cAra prakAra kA kahA gayA hai| inameM se pahale avagraha ke do medoM kI prarUpaNA karate haiM pUrvokta svarUpa vAlA avagraha matijJAna do prakAra kA hai-arthAvagraha aura vyNjnaavgrh| yahAM artha kA sAzaya dravya yA vastu hai| vaha cakSu bhAdi indriyoM kA grAhya, gamya, gocara yA viSaya bhI kahalAtA hai / cakSu bhAdi indriyoM dvArA grAhya vyakta rUpa padArtha kA avagraha arthAvagraha kahalAtA hai / vyaMjana arthAt anyakta zabda, rasa, gaMdha aura sparza kA jo bhavagraha hotA hai vaha vyaMjanAvagraha kahalAtA hai| isa prakAra arthAvagraha 'uggahe duvihe' tyAdi sutrA-avagraha be prakAra che arthAvagraha ane vyaMjanAvagraha che 46 che tattvArthadIpikA-avagraha IhA, avAya ane dhAraNAnA bhedathI matijJAna cAra prakAranuM kahevAmAM AvyuM che e paikI prathama avagnahanA be bhedanI prarUpaNa karIe chIe-pUrvokta svarUpavALuM avagraha matijJAna be prakAranuM che-arthAvagraha ane vyaMjanAvagraha. atre arthane Azaya dravya agara vastu che te cakSu Adi Indriyene grAhya, gamya, gecara athavA viSaya paNa kahevAya che. cakSu Adi Indriyo dvArA grAhA vyakta rUpa padArthane avagraha ardhA graha kahevAya che. vyaMjana arthAt avyakta zabda, rasa, gaMdha tathA sparzane je avagraha thAya che te vyaMjanAvagraha kahevAya che. A rIte vyaMjanAvagraha ane arthAvagrahamAM avya
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.sU.46 avagrahasya bhedadvayanirUpaNe 779 vagraha vyaJjanAvagrahayo vyaktA'vyaktakRto vizeSo draSTavyaH abhinavazarAvAI. karaNavat, yathA-jalakaraNena dvitriyAraM sikto nUtanaH zarAvo nAI bhavati kintupunaH punaH sicyamAnaH zanaiH zanairAI bhavati / evaM zrotrAdIndriyeSu zabdAdirUpeNa pariNatAH pudgalA dvivAdiSu samayeSu gRhyamANAH khalu na vyaktI bhavanti punaH punaravagrahe sati tu vyaktI santi tasmAda-vyaktagrahaNAt pUrvamavyaktaguNarUpo vyaJjanAvagraho bhavati / tatazca vyatAhaNarUpo'rthAvagraho bodhyaH / ataeca-avyatAvagrahaNAd vyaJjanasyehAdayo na bhavanti / evaM cakSuSAnindriyeNa manasA ca vyaJjanAvagraho na bhvti| tayoraprApyakAritvAt / cakSustAvat-aprAptamarthamavi aura vyaMjanAvagraha meM vyaktatA aura avyaktatA kA antara hai| jaise navIna zarAva (sikorA) meM jala kI eka do tIna bUMda Dole jAe~ to vaha gIlA nahIM hotA, parantu bAra-bAra lIMcane se dhIre-dhIre gIlA ho jAtA hai, isI prakAra zrotra Adi indriyoM meM zabdAdi rUpa se pariNata pudgala eka do tIna Adi samayoM meM jo grahaNa kiye jAte haiM, ve vyakta nahIM hote, kintu vAra vAra grahaNa hone para vyakta hote haiM / isa kAraNa vyakta grahaNa se pahale avyakta grahaNa hotA hai jo vyaMjanAvagraha kahalAtA hai| usake anantara vyakta grahaNarUpa arthAvagraha utpanna hotA hai / isa prakAra avyakta kA grahaNa hone se vyaMjana ke IhA, avAya aura dhAraNA nahIM hotii| isI prakAra cakSurindriya aura mana se bhI vyaMjanAvagraha nahIM hotA, kyoMki ye donoM aprAdhyakSArI haiM arthAt unake viSaya ke sAtha unakA saMyoga hue vinA hI ve apane viSaya ko grahaNa karate haiM / arthAt cakSu kAtA ane vyaktatAnuM antara che. jevI rIte navA zakerAmAM pANInA eka, be, traNa TIpAM nAkhavAmAM Ave te te bhInuM thatuM nathI paraMtu vAraMvAra pANI sIMcavAthI kamazaH bhInuM thaI jAya che. e ja rIte zrotra Adi inidrAmAM zabdArtha rUpathI pariNata pudgala eka be traNa AdisamayamAM je grahaNa karavAmAM Ave che. te vyakta hatAM nathI. paraMtu vAraMvAra grahaNa thavAthI vyakta thAya che A kAraNe vyaktathI pahelA avyakta grahaNa thAya che je vyaMjanAvagraha kahevAya che tenI pachI vyakta grahaNa rUpa athavagraha utpanna thAya che. A rIte avyaktanuM grahaNa thavAthI aMjananA IhA, avAya temaja dhAraNA hetA nathI. evI ja rIte cakSurindriya ane manathI paNa vyaMjanAvagraha thatuM nathI kAraNa ke e baMne aprApyakArI che arthAta viSayanI sAthe temane saMga thayA vagara ja te pitAnA viSayane grahaNa kare che. arthAta cakSune rUpa sAthe soga nathI thatuM, te
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________ beationshindernet. comnatomeremone m ama Go tattvAtharase divakaM yuktasannikarSavizeSe'sthitaM vAhyaprakAzAmivyastamupalabhate / evaM manazcApi-amAptamabhivyaktamevopalamale tapA-cakSurmanaso vyaMjanAvagraho na bhavati, evaJca-cakSurmanasI parityajya zrotrarasanasparzajavAghrANendriyazcaturmiH khalaM janAvagraho bhavati / arthAvagrahastu-sarvarindriyAnindriyaH saMjAyate / evamarthasyehAdayo'pi saMbhavanti // 46 / / latvArthanikti:-pUrva tAvat-pravAhA'vAyadhAraNAbhedAt satijJAnasya cAturvidhyaM pratipAditam, sampati-tantra prathamopAttasyA'vanahasya bhedayaM pratipAdayitumAha-'uggahe duSihe, atyAggahe-baMjaragAheba' iti / avagrahaH pUrvokta svarUpo matijJAnavizeSo dvividho bhavati, tapathA-arthA'nagrahaH vyajanAvagrahazceti, kA rUpa ke sAtha saMyoga nahIM hotA, phira bhI yaha asaniSTa rUpa ko grahaNa karatI hai| mana bhI manAta aura abhivyakta padArtha kohI grahaNa maratA hai| isa kAraNa cakSu aura mana se vyaMjanAcanaha nahIM hotaa| aMtaevaM cakSu aura mana ko chor3azara zrona, ralalA, prANa aura sparzana, ina, cAra hI indriyoM le vyaMjavAvagraha hotA hai| arthAjagraha sAlI indriyoM le jora mArale hotA hai| isI prakAra artha ke IkSA Adi bhI hote haiN|46| tatvArthaniyukti-nakSatraha, IzA, adhAya aura dhAraNA ke bheda se pratijJAna ke cAra nakoM kA nirUpaNa kiyA jA cu, acAinA sarvapra. kSama nirdiSTa avanaya ke do se yA kavana karate hai___avagraha, ke jilakA svarUpa pahale kahA gayA hai aura jo eka prakAra kI pratijJAna hai, do bheda haiM-avigraha aura vyaMjanAvagraha / cakSu Adi asarikRSTa rUpane grahaNa kare che. mana paNa aprApta ane abhivyakta padArthane ja grahaNa kare che AthI cahyuM ane manathI vyaMjanAvagraha thatuM nathI. AthI cakSu ane manane bAda karatAM zretra rasanA DrANu ane sparzana A cAra ja IndricethI vyaMjanAvagraha thAya che. arthAvagraha badhI IndriyothI ane sanathI thAya che. eja rIte arthanA IhA Adi paNa thAya che. je 46 che taravAthaniyuktiavagraha IhA, avAya ane dhAraNunA bhedathI ati jJAnanA cAra bhedanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM have emAMthI sarva prathama nirdiSTa avagrahanA be bhedanuM kathana karIe chIe- avagraha, ke jenuM svarUpa agAu kahevAmAM AvyuM temaja je eka prakAranuM matijJAna che tenA be bheda hoya che -athavagraha ane vyaMjanAvagraha, cakSu Adi
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA ma.8 .46 annahasya medadvayanirUpaNam 781 tatrA'yasya vyaktastha cakSurAdIndriyagrahaNayogyasya parisphuTArthayAvagraho'rthAvagraha ucyate / evaM-vyaJjanasyA'nyajJArAvRtaghaTarUpAderibA'parisphuTazabdAderagraha vya. anAvagraha ucyate / tathA caparzanAghupakaraNendriya saMzliSTa rUparzanAkAra pariNata pudgalasvarUpavyaJjanasya sAmAnyataH paricchedako'vyaktAvagraho bhavati, abagrahasyAtyannuparicchedakatvAt / kintu vyaJjanasyA'vyaktasya zabdAdeH paricchedikA grAhikA IhA'vAyadhAraNA na bhavanti tAsAM svAMze vyattasyaitra mehamANa nizcaya dhAraNAkhye niyatavAna vyaktasyArthazya prAhikAH punazcamo'pi-avanadehAvAyadhAraNA bhavantyeva tathA ca-parthA' praha-vrajanAvagrahayo khallu vyaktAnyatapadArthakRto vizeSo'vagantavyaH / evaM-caturindriyeNa no indriyeNa manasAcApi vyaJjanAvagraho na sadati, vayoH khalu-cakSumanaloramApyakAritvAt / apitu-zrotrarasanaghrANaindriyoM dvArA grahaNa karane ke yogya parisphuTa artha kA jo apagraha hotA hai vaha arthAvagraha kahalAnA hai / vyaMjanA arthAt avyakta zabda Adi kA jo grahaNa hotA hai vaha vyaMjanAvagraha kahalAtA hai| isa prakAra sparzana Adi upakaraNendriya ke sAtha saMyukta, pAjhAra pariNama pudgala rUpa se jAnane vAlA avyaktAvagraha kahalAtA hai| agara vyakta zabda Adi ko IhA, avAya aura dhAraNA nahIM hotI, unakI apane apane vyakta viSaya meM hI pravRtti hotI hai| mArgaNA karanA, nizcaya karanA aura dhAraNa karanA, yaha IhA Adi kA vyApAra vyakta viSaya meM hI ho sakatA hai| isa prakAra adhigraha aura yaMjanAvagraha meM vyakta aura avyakta padArtha ke kAraNa bheda hai| vyaMjanAvagraha-cakSu aura mana se nahIM hotA, kyoMki ye donoM amA.. Indri dvArA grahaNa karavAne cagya pariTyuTa arthanuM je avagrahaNa thAya che te arthAvagraha kahevAya che vyaMjana arthAt adhyakta zabda AdinuM-jema aMdhakArathI vyApta ghaTa AdinuM je grahaNa thAya che, te vyaMjanAvagraha kahevAya che. A rIte sparzana Adi upakaraNendrionI sAthe maLela sparzIkAra pariNata pudgala rUpa vyaMjanane sAmAnya rUpathI jANanAra agyaktAvagraha kahevAya che. paraMtu avyakta zabda Adine jANanAra IhA avAya ane dhAraNAne abhAva hoya che. temanI pota-potAnA vyakta viSayamAM ja pravRtti rahe che mANa karavI nizcaya karI ane dhAraNA karavI, e IhA Adine vyApAra vyakta viSayamAM ja thaI zake che A rIte arthAvagraha ane vyaMjanAvagraDamAM vyakta ane avyakta padArthanA kAraNe bheda che. vajanavagraha cahyuM ane manathI thatuM nathI kAraNane e baMne aprApyakArI che.
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha sUtre sparzanarUpaizcaturindrayaireva vyaJjanAvagraho bhavati / evaJca ye khalu dRzyamAnA vintyamAnAca padArthavizeSA bhavanti / te cakSurUpakaraNendriyeNa no indriyeNa manasA ca saha saMzlepamAyA eva paricchidyante / na tu saMzleSaM prAptAH yatazcakSu stAvat zArIrasthaM sadaiva yogyadevAvasthitaM padArtha paricchinatti / na tu viSayadezaM gatvA tatparicchede vyApRyate, navA - vipayametra masUra - dhAnyAkRti ke cakSurindriyadeze samAgataM paricchinaci / tasmAt cakSuramApyaiva dipayagrAdi bhavati, yadi viSaya prApyaiva cakSuH paricchindyAt tadA'gni pradezagamane cakSuSo dAho'pi syAt / evaMstrasamIpavarti aJjanAdikamapi paricchindyAt, na tu paricchinatti / ataeva - pacakArI haiM / zrotra, rasanA, ghrANa aura sparzana rUpa cAra hI indriyoM se vyaMjanAvagraha hotA hai / jo padArtha vizeSa dRzyamAna aura cintyamAna hote haiM ve cakSu upakaraNendriya aura mana ke sAtha saMyukta hue binA hI jAne jAte haiM, saMyukta hokara nahIM jAne jAte / kyoMki cakSu zarIra ke andara hI sthita rahakara sadaiva yogya deza meM sthita padArtha ko dekhatI hai| vaha viSayadeza meM arthAt dRzya vastu jahAM ho vahAM jAkara padArtha nahIM jAnatI hai aura na masUra nAmaka dhAnya kI AkRti vAlI cakSu ke pAsa Aye hue aura usase spRSTa hue padArtha ko hI jAnatI hai| tAtparya yaha hai ki na to netra padArtha ke pAsa jAkara spRSTa hotA hai aura na padArtha netra ke pAsa Akara spRSTa hotA hai| isa kAraNa vaha aprApyakArI hai| yadi apane viSaya ko prApta karake cakSu jAnatI hotI to agni ke sAtha saMyoga hone para usakA dAha ho jAtA aura apane sAtha saMyukta aMjana Adi strotra 2:nA, ghrANu ane spazana rUpa cAra ja indriyAthI nyujanAvagraDha thAya che. je padArtha vizeSa dRzyamAna ane cinyamAna hoya che te cakSuupakaraNendriya ane mananI sAthe saMyukata thayA vagaraja jANI zakAya che, saMyukata thaIne jANI zakAtAM nathI kAraNa ke cakSu zarIranI aMdaraja sthita rahIne ja sadaiva ceAgya dezamAM sthita padmA'ne jue che. te viSaya dezamAM arthAt dazya vastu jyAM che tyAM jaIne paTTAne jotu nathI athavA na te masUra nAmaka dhAnyanI AkRtivALI AMkhanI pAse Avela ane tenAthI pRSTa thayelA padArtha ne jANe che, tAtparya e che kekha na te padArthInI pAse jaine pRSTa thAya che athavA tethI viparIta paNu anatuM nathI. A kAraNe te aprApyakArI che. jo peAtAnA viSaya ne prApta karIne cakSu jANatI haita te agninI sAthe sacAga thavAthI te maLI jAta ane peAtAnI sAthe joDAyelA a'jana Adine paNa te jANI laI zakata uMTar #m
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 sU.46 avagrahasya bhedadvayanirUpaNam 783 bAhyaprakAzAbhivyaktameva padArtha yogyasanika'vasthitamupalabhate cakSuH, na tumalImasa tamasAvRtamavyaktaM padArtham / tasmAt-vakSuSA vyaJjanAvagraho na bhavati / evaM-no indriyamano'pi na cintyamAna viSayaM prApyaiva cintayati, nApi-kutazcidAgatyA''tmani avasthitameva viSayaM manaHparyAlocayati / yadi ca viSayaM saMzliSyaiva mano'pi paricchindyAt tadA-tadapi jJeyakRtasaddhagrahaM dikledAdirUpaM bhavet / dAhAdirUpAnupaghAtaM vA prApnuyAt, na tu vikledAdi anubhavatinavA-dAhAdinamuSaghAtaM pApnoti / tasmAt-mano''pyamApyeva viSayagrAhi bhavati tasmAt-manasA'pi vyaJjanAvagraho na bhavati / zrovarasamrANasparzanarUpANi cakSuriko bhI vaha jAna letI, magara jAnanI nahIM hai| alaena pAhya prakAza se prakaTa padArtha kohI, jo yogya deza meM sthita ho, cakSu dekhatI hai, malIna andhakAra se AcchAdita padArtha ko nahIM dekhatI / hala phAraNa cakSumArA vyaMjanAvagraha nahIM hotA hai| isI prakAra mana bhI apane cintyamAna padArtha ko pAsa karake nahIM jAnatA aura na aisA hotA hai ki kahIM se Akara viSaya AtmA meM sthita ho jAya aura mana usakA cintana kre| agara bana bhI prApta padArtha ko hI cintana karatA hotA to usameM jJeyakRta nigraha-anugraha bhI hote| agni kA cintala karane para dAha rUpa upaghAta ko bhI prApta hotA / ata. eva yahI mAnanA ucita hai ki mana bhI viSaya ke sAtha saMyukta hue binA hI apane viSaya kA grAhaka hotA hai| yahI kAraNa hai ki mana se bhI vyaMjanAvagraha nahIM hotaa| zrotra, rasanA, ghrANa aura sparzana indriyA~ parantu Ama thatuM nathI. AthI bAhya prakAzathI prakaTa padArthane ke je yogya dezamAM sthita hoya, cakSu te juve che. malIna andhakArathI AcchAdita padArthane joI zakatI nathIA kAraNe cakSu dvArA vyaMjanAvagraha thato nathI. evI ja rIte mana paNa pitAnA cityamAna padArthane prApta karIne jANatuM nathI ane evuM paNa banatuM nathI ke kayAMyathI AvIne viSaya AtmAmAM sthita thaI jAya ane mana tenuM cintana kare. je mana paNa prApta padArthanuM ja cintana karatuM hota te enAmAM yakRta nigraha anugraha paNa hatA. agninuM cintana karavAthI dAharUpa upaghAtane paNa prApta thAta AthI mana paNa viSaya nI sAthe saMyukata thayA vagara ja pitAne viSaya grahaNa kare che. ema mAnavuM e ja gya che. manathI paNa vyaMjanAvagraha thatuM nathI tenuM kAraNa paNa A ja che. zretra rasanA ghANa ane sparzana Indrio prApyakArI che AthI teo
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________ 784 tattvArtha ndriyANi tu-pApyajhAriyAda salImasanasasA stamavyattapipahA dillaSTaM pari cchindanti / tasmAda-zrotrAdi carindriyare, vyajAmaho zavali / tathAcendriya nimitta no indriya nimitta bheTna marijJAna hindhim, punara grAdi bhedAt catuvidhA, sparzanAdi mana payAnapaDindriyANAM jamInadayaH sayuditA. zcaturvidhAH, cakSurmanobhinna parindriyANAM vyaJjanavA , tammAcASTA vizateH bahuvahuvidhAdi TibhiguNa ne paTanidhika gatvarita 336 malijJAnaM saMpadyate / uktaJca sthAnAGge dvitIyAyAle 1 uddezake 71 -lunisTie durihe pallate. taM jahA-sthorAhe deza vaM za ce iti. zrunaniHsRtaM dvividha prajaptam tathA-a azcaiva, vyasanAvara. iti / nandimuLe30 prApyakArI hai, ataeva ve apane viSaya ke sAtha saMyukta hokara hI use jAnatI haiN| isa prakAra indriyanimittAka aura anindriyanimitaka ke bheda se malijJAna do prakAra kA hai, phira apagraha bhAdi ke bheda se cAra prakAra kA hai aura mparzana se lekara mana paryanta chaha indriyoM se utpanna hone ke kAraNa arthAvagraha Adi cAroM milakara caugala bheda hote haiN| cakSu aura mana ko choDakara zeSa cAra indriyoM se utpanna hone ke kAraNa vyaMjanA vagraha ke cAra bheda haiM / laya bilAra aTThAIma leda hue| ina aTThAIsa bhedoM kA bahu, bahuvidha Adi bAraha padArtho ke sAtha guNAkAra karane se matijJAna ke kula tIna lau chattIla seva ho jAte haiN| sthAnAMgasUtra ke dvitIya sthAna ke prazna uddezaka ke 71 3 jUna meM - kahA haipitAnA viSayanI sAthe saMyukata thaIne ja tene jANe che. Ama Indriyanimittaka ane anindriyanimittakanA bhedathI matijJAna che prakAranA che, tyArabAda avagraha AdinA bhedathI cAra prakAranA che ane sparzanathI laIne manaparyata cha IndriyethI utpanna thavAnA kAraNe arthAvagraha Adi cAre maLIne vIsa bheda tha ya che. cakSu ane manane cheDIne zeSa cAra IndriAthI utpanna thatA hevAthI vyaMjanAvagrahanA cAra bheda che. badhAM maLIne aThayAvIsa bheda thayA A aThayAvIza bhedenA baha, bahuvidha Adi bara padArthonI sAthe guNAkAra karavAthI matijJAnanA kula traNasane chatrIsa bheda thaI jAya che. sthAnAMgasUtranA dvitIya sthAnanA prathama uddezakanA 71mAM sUtramAM kahyuM che kRtanivRta (matijJAna) be prakAranuM kahevAmAM AvyuM che jemake arthAvagraha ane vyaMjanAvagraha
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA - niyukti TIkA a. 8. rU. 46 avagrahasya kedayanirupaNam - 785 .9 2. sUtre coTa se kise prazna hai - thugNa chadi paNa, taM jahA soIdiya Athuma, bhariyAdiya atyunmahe ghApidiya jatthuNNahe, jiriMgaditha atthugNa he pArsidiya matyugnahe to iMdina atyu' iti / atha koDarefuse form ekavidhaH pajJaH udyathA zraveindriyAryAvagrahaH cakSu rindriyArthAH protriyA pitraH jihUdedriNaH sparzanendriyArthAnaM grh| no indriyArthAvagrahaH / rumaH pUrvaSa nadi9treoSa - kita jacuhe ? paMja se jala- doidiyagaMja gunAhai pArNidiya baMjAre kI divAdiyajapura ke taM jaNumhe. iti / yara moDI 1 hariSa pajJataH tadyathA-zro prANeni jiha dedriyannAhaH sparzanendrita iti / kepararUpe bhae / 46 / vAgrahaduSaNatayAhAmA tadizuma (lijJAna) do prakAra kA kahA gayA hai, yathA-navagraha aura vyaMjanAha / nanhI ke 30 veM meM phala hai-ama kinera kA hai ? upara-bhara hai yathA-zramika ha cakSurindriya-arthAvara, ghASeziva avayara, jivedriya ardhA, sparzanendriya-vagraha aura voindriya arthAvarAha / isase pahale bhI nandIpana ke 29 3 jUna meM kahA hai-vyaMjanAva ke kitane bheda haiM ? vyaMjanAnA ke pAra bheda hai-zrotrendriya vyaMjanAtragraha, ghANendriya vyaMvAvara jivendriya vyaMjanAgraha aura spandriya vyaMjanAthagraha 1 nandIsUtranA 30mAM sUtramAM kahyuM che arthAvagraha keTalA prakAranA che ? uttara-avagraha cha prakAraGA che jemake zrotrendriya aovagraha, cakSurindriya, arthAvagraha, prANendriya arthAvagraha, jihUvendriya arthAvagraha sparzendriya spardhAva gRha ane aIndriya a vaDa AthI pahela! nandIrAtranA ra9mAM sUtramAM kahyuM che vyaMjanAvagrahunA keTalA bheda che ? vyaMjanAvagrahunA cahna be che zrotrendriyavyaja'nA greDa, prANendriya yaMjanApth niyendriyA 25 pare spandriyanyavanAva ta0 19
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________ 786 taravAsane mUlam-suyanANe duvihe, aMgapaciTTe-aMgabAhireya // 47 // chAyA-zrutajJAnaM dvividham anggprvissttm-unggbaahynyc-||47|| tatvAthadIpikA-pUrva tAvad mavijJAnaM savistaraM bhedopabhedapUrvakaM pratipAditam, sammati zrutjJAnaM dvaividhyena prarUpayitumAha-"supacANe-" ityAdi / zrutamAnam-zrUyate iti zrutam zabdasvarUpam tatsambandhijJAnam zrutajJAnam zravaNaM vAzrutirUpam zrutam-tadrUpaM jJAnaM zrutajJAnaM tAyad dvividha pacati / tadyathA-AcArAjhaM1 sUtrakRtAGga-2 sthAnAGga-3 samavAyAGga-4 vyAkhyAyajJaptyaGgam-5 jJAtRdharmakathAGgam-6 upAsakadazAGgam-7 antakaddazAGgam-8 anuttaropapAtika dazAGgam-9 nandIsUtra ke kevala upalakSaNa rUpa meM hI arthAvagraha kA kathana kiyA gayA hai, ataeva IhA, apAya aura dhAraNA ke bheda bhI ilI prakAra jAna lene cAhie // 46 // 'suyanANe dudhihe' ityaadi| sUtrArtha-zrutajJAna do prakAra kA hai-aMgapraviSTa aura aMgayAhya // 47 // tattvArthadIpikA-pahale bhedopabhedoM sahita vistAra pUrvaka matijJAna kA nirUpaNa kiyA gayA, apa zrutajJAna ke bheda kahate haiM jo sunA jAya so zruta arthAt zabcha / zabda saMbaMdhI jJAna zrutajJAna kahalAtA hai| athavA sunanA zruta kahalAtA hai aura zrutarUpajJAna zrutajJAna kahalAtA zrutajJAna do prakAra kA hai-aMgapraviSTa aura aMgabAhya / inameM se aMgapraviSTa zruta ke cAraha bheda hai, badhA-(1)AcArAMga (2) mutrakRtAMga (3) sthAnAMga (4) samavAyAMga (5) vyAkhyAprajJapti (6) jJAtAdharmakathAMga (7) nandIsUtramAM mAtra upasaMhAra rUpe ja arthAvagrahanuM kathana karavAmAM AvyuM che AthI IhA, avAya ane dhAraNAnA bheda paNa A pramANe jANI levA joIejadA 'suyanANe duvihe' chatyAdi suvAtha- zrutajJAna be prakAranuM che-aMgapraviSTa ane aMgabAhya 47 tattvArthadIpikA-pahelA bhedepabheda sahita vistArapUrvaka matijJAnanuM nispaNa karavAmAM AvyuM, have zrutajJAnanA bheda kahIe chIe. je saMbhaLAya te mRta arthAt zabda. zabda saMbaMdhI jJAna zrutajJAna kahevAya che athavA sAMbhaLavuM gruta kahevAya che ane zatarUpa jJAna zrutajJAna kahevAya che. tajJAna be prakAranuM che aMgapraviSTa ane aMgabAhya, emAMthI aMgapraviSTa kRtanA bhA2 leha cha 2418-(1) mAyA / (2) sUtrakRtain (3) sthaanaaN| (4) abhapAyain (4) vyAbhyAprazasi (6) jJAtAdhama yAMn (7) pAsa 6zAMn (8)
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 sU.47 zrutajJAnasya dvaividhyamU praznavyAkaraNam-10 vipAkazruvAGgam-11 dRSTivAdAGgaJca-12 iti / aGgavAmaJca zrutajJAnamane kavidha bodhyam / tadyathA-aGgabAhya tAvat-prathamato dvividham, Avazyakam-Avazyakavyatiriktazceti, tA''vazyakavyatiriktaM dvividhara, kAlikaJcautkAlikaJceti-tatra kAlikA ne sAvadham, utsarAdhyayanAni-dazA-kalpA-vyavahAra:-nizItham-mahAnizItham-jambudvIpaprajJaptiH-dvIpasAgaraprajJAtaH-candramapti:sUryapajJapti rityAdi / utkAlikaJcApyanekavidham, dazakAlikam-kAlpakAkAlpakam-kSullakalpazrutam-mahAkalpazrutam -upapAtikam rAjarasanilam-jIvAbhigama: -majJApanA-mahAprajJApanA, ityAdi / Avazka pavidhana, sAmAyikaM caturvizatistavaH, vandanakam pratikramaNam, kAyotsargaH, pratyAkhyAnam, iti- bacca-zrutajJAnaM matijJAnapUrvakameva bhavati-na tu vijJAnam zrutajJAnapUrvaka mityabadheyam // 47 // upAsakadazAMga (8) antakRdazAMga (9) anuttoSapAtika dazAMga (10) praznavyAkaraNAMga (11) vipAkazrutAMga aura (12) dRssttivaadaaNg| aMgabAhya zrutajJAna aneka prakAra kA hai| yaha isa prakAra hai-Ava. zyaka aura Avazyaka vyatirikta / Avazyaka vyatirikta ke bhI do bheda haiM-kAlika aura utsAlikA inameM se mAlika zruta aneka prakAra kA hai-uttarAdhyayana, dazA, kalpa, vyavahAra, nizItha, mahAnizItha, jambU bIpaprajJapti, dvIpasAgara prajJapti, candraprajJapti, sUryaprajJApta Adi utkAlika zruta bhI aneka prakAra.kSA hai, jaise-dazavaijJAlika, phalpikA-kalpika, kSullakalpazruta, mahAkalpazruta, aupapAtika, rAjaprasAnaka, jIvAbhigama, majJApanA, mahAprajJApanA ityaadi| Avazyaka zruta ke chaha prakAra hai-(1) sAmAyika (2) cturviNshtiakuzagi (9) anuttarapapAtikadazAga (10) praznavyAkaraNaga (11) vipAka zrutain mana (12( hai. ' aMgabAhA thatajJAna aneka prakAranuM che te A pramANe aMgabAhya prathama te be prakAranuM che Avazyaka ane Avazyaka vyatirikata Avazyaka vyatiriktanA paNa be bheda che kAlika ane utkAlika emAMthI kAlikazuta aneka prakAranA che uttarAdhyayana dazA. 5, vyavahAra, nizItha, mahAnizItha, jambudvIpaprajJapti, dvIpasAgaraprajJAti, candraprApti, sUryaprajJapti Adi ulkAlika sUtra paNa aneka prakAranA che. jevAke---dazavaikAlika, kalpikAkalpika, kSullakapaNuta, mahAkalpakRta papAtika, rAjamaNika, jIvAbhigama, prajJApanA mahAprajJApanA ItyAdi bhA1zya:zrutanA cha 42 cha (1) sAmAthi, (2)yatuvizatista5 (3)
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________ vArtha sUtre tatvArthaniyukti - pUrvaM tAvata- mativadhimA vijJAna medAt samyagjJAnaM paJcavidhaM pratipAditam, tatra madizrAlam - mohAzayadhAraNAbhedAttadavAntarabhedAcca patriMzadadhikazatatrayatiM prarUpitam sampati-zruvamAnaM devidhyena rUpayitumAha- "mANe dubihe, aMgapaTTe aMgavI regha" iti - 1 zrutajJAnam - zrayate iti zrutam - zrayamANazandasvarUpaM, avazrutam -sAvetaH pratyayaH, tat sambandhi-tadrUpam nA zrutatAnam AgamarUpam jinavacanaM tIrtha kRdupadezaH bhAtopadezaH AtavacanaM cocyate / tacca yuvajJAnaM mavijJAnapUrvakaM manati, na tulaya (3) padaka (4) pratikramaNa (5) kArga pra (6) pratyAkhyAna / yaha zrutajJAna matijJAna pUrvaka hI hotA hai vijJAnarujJAna pUrvaka nahIM hotA // 47 // // the| unameM tatvArtha niyukti --- pahale nati, zubha, avadhi, mana ke bheda se jJAna ke pAMca prakAra pradarzita kie avagraha, IhA, avAja aura dhAraNA ke bheda ke tIna lI chasIla prakAra kA hai, yaha bhI jJAna ke do bhedoM kA mahaNa karate haiM hai| yahAM bhAva ke artha meM 'kta' pratyaya hone jI sunA jAya so zruta arthAt tam / atha sutA zruta kahalAtA 'zu' zabda niSpanna hotA pade, Atmopadeza / yaha zutajJAna AgaharUpa jina vacana, yA Atmavacana bhI kahalAtA hai / 788 vandana (4) pratibha (4) DAyotsarga bhane (1) atyAkhyAna. mA zrutajJAna matijJAnapUrvaka zrutajJAnapUrvaka thatuM nathI ! 47 5 tatttA niyukita-5DelA mati, zruta, avadhi, mana patra ane DaeNvaLanA saithI jJAnanA pAMca prakAra pradarzita karavAmAM AvhA hatA. te paikI matijJAna avagraha, iMhA, mavAya ane dhAraNAnA ledhI tathA vAntara bhedothI trase chatrIsa prakAranA che, evuM paNa pratipAdana karavAmAM AvyuM. have zrutajJAnanA e bhedonI prarUpaNA karIe chIe 2 aura kevala se matijJAna anantara bhedoM se kiyA gayA / aba 9 H 2 je sa'bhaLAya te zruta at zabda athavA sAMbhaLavu' zruna kahevAya che. mahI bhAvanA arthamAM 'kata' pratyaya hAvAyA zruta zabda niSpanna thAya che. A zrutajJAna AgamarUpa jinavacana, tIrthaMkarapadeza, ApnederA adhavA Amravacana paNa kahevAya che. & thAya che parantu matijJAna
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - bindhaa-liki ? 5 046 sthaan niH | o52 , bichaal sbraadundhmuu| o hlig 24 - jj stu n lN stunissaa- bi bi i - bi guru ghurnniaa , ni| bgaakur'i bstu ali bhaabi ni =aahaajN skuljndhu kaalaa dibaaji 4 taamnniH 7 mngg kthaao bhaabdazAGgam antakaddazAGga8 anuttaroSapAtikadazAGgam praznavyAkaraNam 10 dibaangkaa? chighaaNN ambaa eth baa bhir'i gni' aambN abiki 2 maarc sbdichu antrniy'nti tb, aly', bil, jaahaaNshu dtyaajjaalghr' ? jaar'r' tthbihik dbiaastu, ki- obhaar| bkss-lkss baa . skul nidaagh haashaa , laal jaalghu chaalaa| jiinu j 24 mb r j - sbjn haarbddh gulaa i, taar animaal jaanu nchii hy'| msstti suunaal bh nnaah j -raassmaah , lukssunnaa, thaalaa, shaal, sijaadi, jnggi , anyjjaa , guniil ksthaali, mjjaa, likhaa guh chil yaa tumi / | maastu naa plaah phaa i-shraab hu khaady nidhi| guchr' j i i-() praaghim (2) antli sthaaliNk (2) sul (4) d (5) ey'aasu jb (5) maa / - dussaahi du phaah r -jaaji hu shuddhi / skaangki zrutajJAna matijJAnapUrvaka thAya che matijJAna zrutajJAnapUrvaka thatuM nathI naMndI sUtranA 24mAM sUtramAM kahyuM che kRtajJAna atijJAnapUrvaka thAya che, paraMtu matijJAna mutapUrvaka thatu nathI. | pog catt a2 883 9-aRit, it, aiot, pAvAyAMga, vyApAkhajJapti, jJAtAdhanathALa, upAsakadazAMga, anuttaropAtika daMga, praNavyAkaraNa, vipAkanAMga, ane daSTivAda agara daSTipAta. aMgabAhya be prakAranuM che. Avazyaka ane Avazyaka vyatirikata AvazyakatA che prH -(7) / 1948 (2) ade (3) egg (8) munmg (7) kAyotsarga ane (6) pratyAkhyAna, Avazyakatirikata be prakAranA che-kAlika ane ulkAlika tenAM kAlika aneka prakAranA che jema-uttarAdhyayana dazA kapa
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha sUtre uttarAdhyayanAni dazA - kalpaH - vyavahAraH- nizItham - mahAnizItham = jambUdvIpaprajJapti - dvIpasAgarapajJaptiH - candrapajJaptiH - sUryaprajJaptiH - sudrikA - vimAnamavibhakti:mahallikA- vipApravibhakti:- aGgacUlikA-cakracUlikA- vivAhacUlikA-aruNopapAtaH varuNopapAtaH - garuDopapAtaH- dharaNopapAtaH - vaizravopapAtaH- velandharopapatiH devendro papAtaH - utthAnasUtram - samutthAnasUtram - nizyAvalikA - kalikA-kalpAcataMsikA - puSpakA- puSpa cUlikA-pratyAdi / utkAlikaJcApi anekavidham, tadyathA dazavaikAlikam - kalpikakalpikam - kSullakalpazrutam - mahAkalpazrunas - upapAtikam - rAjamaznIyakam - jIvAbhigamaH - majJApanA - mahAprajJApanA ityAdi / uktaJca - sthAnAGge 2 sthAne 1 uddezake 71 sUtre - 'suganANe dubihe paNNatte, taM jahA= aMgapavidve ceya, aMgavAhire ceSa' iti zrutajJAnaM dvividhaM prajJaptam, tadyathA - aGga , 7 aneka prakAra kA hai, yathA-uttarAdhyayana, dazA, kalpa, vyavahAra, nizItha, mahAnizItha, jambUdrIpaprajJapti, dvIpasAgara, candraprajJapti, sUryaprajJapti, kSudrikAvitAnavibhakti, mahallikAvimAnapratribhakti, aMgacUlikA, vakaca lekA, vivAhacUlikA, aruNopapAta, varUNopapAta, garUr3opapAta, dharaNopapAta, vaizravaNopapAta, velaMdharopapAta, devendropapAta, utthAnasUtra, samutthAnasUtra, nirayAvalikA, kalpikA, kalpAvartasikA, puSpikA, puSpacUlikA ityAdi / utkAlika bhI aneka prakAra hai, yathA-dazavaikAlika, kalpikA zruta kalpika, kSulla kalpazruta, mahAkalpazruta, upapAtika, rAjapraznIya, jIvAbhi gama, prajJApanA, mahAprajJApanA ityAdi / sthAnAMga sUtra ke dvitIya sthAna ke prathama uddezaka ke sUtra 71 veM meM kahA hai- 'zrutajJAna do prakAra kA kahA vyavahAra, nizItha, mahAnizItha, jammuddIpapragati dvIpasAgaraprApti candraprApti sUrya prajJapti, kSudrikAvimAnapravibhakita, mahallikAvimAnapravibhakita, aMgacUlikA, vamyUsibha vivAha yUsibha papAta pAta, gaDDayayAta, gharApapAta, vaizramaNeApapAta vela dharopayAta devendropapAta, utthAnasUtra, samutthAnasUtra, nirayAlikA kalpikA, kalpAvata'sikA, puSpikA, puSpacUlikA ItyAdi utkAlika sUtra paNa aneka prakAranA che jevAke dazavaikAlika, kapikApitth, kSudasamsyazruta, bhaDAuvayazruta, upapAtiSTha, rAjyanIya, lavAligama, prajJApanA mahAprajJApanA ityAdi. sthAnAMgasUtranA dvitIyasthAnanA prathama uddezakanA 71mAM sUtramAM kahyu che zrutajJAna be prakAranA che je A pramANe che-agapraviSTa ane agamA
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a6 su.47 zrutajJAnasya dvaividhyam 791 paviSTazcaiva, aGgabAhyazcaiva, iti / nandisUtre-44 sUtro coktam-'le ki taM aMgapaviThaM ? duvAlasavihaM paNNattam taM jahA-AdhAro 1 suthagaDe2 ThANa3 samavAo4 vivAha paNNattI5 nAyAdhammakahAo6 ughAlaNadakhAo7 aMtagaDadasAo8 aNuttarovavAhayadazAo9 paNhAyAgaraNAiM10 vivAgasuya11 dihivAo13 iti / atha kiM tat-aGga bhaviSTas ? dvAdazavidhaM pajJaptam tadyathA-AcAra:-sUtrakRtam sthAnam samavAyaH mAkhyAmajJaptiH jJAtAdharmakathA-upAsakadazA-antakRdazA-anuttaropapAtikazA praznavyAkaraNam vipAkazrutam dRSTivAdaH iti / tadagre ca nandinane 44 sUtre evoktad-'aMgavAhiraM duvi paNNataM, taM jahA-AvaralayaM cha, AvaralayakSa rittaM ca, se ki taM AvasvayaM ? AkSaralAyaM chaThivahaM paNNataM, taM jahA-sAmAyaM-cauvIsatyavo vaMdaNayaM paDikkamaNaM kAulaggo paccAkkhANaM letaM AdhassayaM / se kiM taM AvassayavaharitaM ? AvasyavahitaMduvihaM paNNattaM hai, vaha isa prakAra hai-agapraviSTa aura aNgvaahaa|| nandI sUtra ke sUtra 40 meM kahA hai-aMgapraviSTa zruta kitane prakAra kA hai ? (uttara-) bAraha prakAra kA hai, yathA-(1) AcAra (2) sUtrakRta (3) sthAna (4) samavAya (5) vyAkhyAprajJapti (6) jJAtadharmakathA (7) upAsakadazA (8) antakRddazA (9) anuttaroSapAtika (10) praznavyAkaraNa (11) vipAkazruta (12) dRSTivAda / / isase Age nandIkhUna meM hI sUna 44 meM kahA hai-aMgabAhyazruta do prakAra kA hai-Avazyaka aura avazyaka vyatirikta / Avazyaka ke kitane bheda haiM ? (uttara-) Avazyaka ke chaha bheda haiM-sAmAyika, caturviMzatistava, vandanaka, pratikramaNa, kAyotsarga aura pratyAkhyAna / Avazyaka vyatirikta ke kitane bheda haiM ? (uttara-) Avazyaka vyatirikta ke do bheda haiM, yathA naMdIsUtranA 40 mAM sUtramAM kahyuM - aMgAviSTa kRta keTalA prakAranA cha ? uttara bhAra nA cha (1) mAyA2 (2) sUtrakRta (3) sthAna (4) samapAya (5) vyAdhyAprati () jJAtAdhama thA (7) pAsa46 (8) mnt| (6) manutta5pAti: (10) praznavyA4295 (11) vipAzruta mane (12) dRSTivAha. AthI AgaLa naMndIsUtramAM ja 44 mAM sUtramAM kahyuM che-aMgabAhya ta be prakAranA che Avazyaka ane Avazyaka vyatirikata. AvazyakanA keTalA bheda che? uttara-AvazyakanA cha bheda che-sAmAyika caturvizatistava, vaMdA pratikramaNa kocAtsarga ane paracakhANa. AvazyakatirikatanA keTalA bheda che ? uttara-Ava
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________ 792 tatvArtha te - 4 vAjI kaa, tiM kadAri? rAjA cidaM karuM good = gAgA gurarag, rAhu vAra . vadi gar jadAvAda jIllA caM caM jhago vizva vaMdu vA ivaMvAda rUquiA di saMde. - any bijnyaanbhi, ghaasthi, hli - sble hijarAhunne nirara nidAra rIte rajA nA strAva para sTe laMkA re vaM ? rAzi avaqutaM zaT 1 s t - 1 DigrI maja pti chuM vaMdagrI, haida dakSI jAti rakSA kare che je e? () jAlA jJA, dhyAna , jAvA, phAra, bahAragsa, phAti, rAjA, kora, prajJA, prajJAunA, kAvA-gwA nathI, jojadAra, veda, guia, vAvA, phAti, jIru, aMjIra, vicAra , jIvitra, sthAnidhi, 8Avizuddhi, zii ( rajAvihAra , , Trume, hajAro jasTisa je zine ? dArjiA ja kAra , jA-rAdavjana, , , , nija, ra zIla, - kavyatiriktanA be bheda che jemake kAlika ane utkAlika ulkAlikanA keTalA bheda che? ulkAlika aneka prakAranA che jemake dazavaikAlika, kalpikAkalpika, kulada95zrata, mahAka95ta, upapAtika, rAjapraznIya, jIvAbhigama, prajJapanA mahAprajJApanA, pramAdApramAda naMdI anugadvAra, devendrastava, tandulAlika. candrAdhyika, sUrya prajJapti, rUSImaMDala, maMDalapraveza, vidyAcaraNavinizcaya gaNitavidyA dhyAnavibhakita, caraNavibhakti Atmavizuddhi, vItarAgadhruta saMlekhanAthuna, vihArakA, caraNavidhi, AturapratyAkhyAna, mahApratyAkhyAna, ItyAdi pramAda pramAda, naMdI, anugadvAra dendrastava. vaitAlika caMdravaitAlika. sUryaprajJapti paurUSImaMDaLa maMDaLaza vidyAcaraNa vinizcaya gaNuvidyA dhyAnavibhakti maravirakti Atmavizuddhi, vItarAgadbhuta salekhanAzruta vihArakalpa caraNavidhi AturapratyAkhyAna mahApratyAkhyAna ItyAdi - kAlikawtanA keTalA bheda che? kAli zrata aneka prakAranuM che. jemake uttarAdhya dazAka5 vyavahAra nizIya mahAnizItha RSibhASita jaMbUDhIpa prApti
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________ : do dIpikA-niyukti TIkA a. 8 su.48 avadhijJAnasvarUpanirUpaNam 793 caMdapaNatI khuiDiyA vimANaparibhattI, mahalliyA vimANapavi - bhattI aMgacUliyA bhagavUliyA vivAhacUliA aruNobacAe baruko aare garuDobavAe dharaNodavAra velamaNo dabAe belaMdharobacAe debiMdo banAe uANasue nAmaparibhavani, nirayAbaliyAoM kapiAo kapaDA sabhAo puSpabU liAo vahIdAo evamAha ghAI carAsI pahanavalasAha // 47 // mUlam - ohinANe dubihe, savapaccaya khaovasamanimitta bheyao // 48 // chAyA - 'ajJAna' dvividham bhavapratyayakSayopazamanimitabhedataH // 48 // " tatvArthadIpikA - pUrva tAntu yathAkramaM matijJAnaM zrutajJAnaJca savistaraM prajJApitam, sampati-kramAptamavajJAnamanekavidhatvena marutumAha- 'ohinANe bhASita, jambUdvIpaprajJa patra, dvIpalAparavajJapti, candravajJapti (sUryaprajJa se), kSullikA vijJAnavimakti, mahA vimAnapravibhakti aMgacUlikA, vargacUlikA vivAhamyulikA, aruNo pAta, varuNoSapAta, garuDopapAla, dharaNIpAta, vaizravaNopapAta, belambaropapAta, devendropapAsa, utthAnazruta, nAgapariyANiyA, nizyAvalikA, kallikA, kalvAvataMsikA, puSpikA, puSpa'cUlikA, vRSNidAra, ityAdi caurAsI hajAra prakIrNaka hote haiM // 47 // 'ohinANe dubihe' ityAdi / ' sUtrArtha-avadhijJAna do prakAra kA hai- bhavapratyaya aura kSayopazamanimitta ||48 || tatvArthadIpikA - pahale vistAra ke sAtha matijJAna aura zrutajJAna kI prarUpaNA kI gaI, aba kramaprApta avadhijJAna ke aneka bhedoM kA nirUpaNa karate haiM dvIpasAgaraprajJapti caMdrapannati sUrya prajJapta kSullikA vimAna pravibhakti mahAvimAna pravibhakti aMgacUlikA vacUlikA, vivAhacUlikA arNeASapAta varNeApapAta garUDapapAta dharaNApapAta vaizramaNeApapAta vela dharApapAta devendrIpapAta udyAnasUtra nAgaparimANiyA nioNvalikA kalpikA kalpAvata`sikA puSpikA puSpacUlikA. vRSaNIdazA vagere cArthAMzI hajAra prakI : hAya che, // 47 5 'ohinANe dubihe' tyAhi sUtrA-avadhijJAna e prakAranu' che bhAvapratyaya ane kSacepazcamanimittaka 548aa tattvAtha dIpikA---pahelAM savistara matijJAna ane zrutajJAnanI prarUpaNA .42vAmAM AvI, Duve huA prApta avadhijJAnanA bhane lehAnu ni3 rIme chI. ta0 100
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvAstra duvihe' ityAdi / avadhijJAnam-pUrvoktasvarUpaM dvividhaM bhavati tasya khalu avadhijJAnasya dvividhatve hetumAha-bhakpratyayakSayopazama nimittabhedataH, bhavaH pratyayonimittaM yasya sa bhavapratyayaH avaheko'vadhiH / evaM kSayazca-upazamazceti kSayopazamo to nimittaM yasya sa kSayopazamanimittaH khallu avadhiruncyate tatra bhavastAvat AyurnAma karmAdayanimittaka AtmanaH parI: tannimitta khalpavadhijJAna bhavapratyayika devAlAM-nArANAJca bhavati / -avadhijJAnavaraNasya dezaghAtisparddhakAnAmudaye sati sarvaghAtisparddhakAnAsudayAmAnaH kSayaH, tathAvidhAnameva sparddhakAnA pUrvokta svarUpa bAlA avadhijJAna do prakAra kA hai| avadhijJAna ke do prakAra hone kA kAraNa hai avarUpa nimitta aura kSayopazAmarUpa nimitta jisa avadhijJAna kA kAraNa aba ho bAmapratyaya aura jisakA kAraNa kSayopazama ho vaha kSayopazamanimittaka kahalAtA hai| Ayurma ke udaya se utpanna hone vAle paryAya ko bhava kahate haiN| bhava jila. bAhya kAraNa ho vaha avadhijJAna bhajapratyaya kahalAtA hai| yaha deoM aura nArakoM ko hI hotA hai, kyoMki devabhava aura nArakabhava ke nimitta se usakI utpatti hotI hai| jo avadhijJAna tapazcaraNa Adi guNoM ke yoga se avadhijJAnAvaraNa pharma kA kSayopazama hone para utpanna hotA hai yaha kSayopazamanimittaka kahalAtA hai| vaha avadhijJAna manuSya aura paJcendriya tiya coM ko hotA hai| avadhijJAnAvaraNa pharma ke dezaghAti spardhakoM kA udaya udyAgata sarvaghAti spardhazoM kA kSaya aura Age udaya meM Ane vAle sarvaghAta - parvokta svarUpavALuM avadhijJAna be prakAranuM che. avadhijJAnanAM be prakAra hevAnuM kAraNa che. bhavarUpanimitta ane kSayopazamarUpanimitta je avadhijJAnanuM kAraNe bhava che te bhavapratyaya ane jenuM kAraNa pazama hoya te kSapazamanimittaka kahevAya che. AyuSyakarmanA udayathI utpanna thanAra paryAyane bhava kahe che. bhava jemAM bAhya kAraNa hoya te avadhijJAna bhavapratyaya kahevAya che. A de ane nArakene ja thAya che kAraNake devabhava ane nArakabhavanA nimittathI tenI utpatti thAya che. je avadhinAna tapazcaryA Adi guNonA cagathI avadhijJAnAvaraNa karmane zopazama thavAthI utpanna thAya che te kSayopazamanimittaka kahevAya che. A avadhijJAna manuSya ane tiryacapaMcendriyane thAya che. avadhijJAnAvaraNukarmanAM dezaghAtI spardhakone udaya, udayagata sarvadhAtI spardhakane kSaya ane AgaLa upara udayamAM AvanAra sarvaghAtI spardhakone
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 sU.48 avadhijJAnasvarUpanirUpaNam 795 manudayamAptAnAM sadavasthA-upazamaH, rUpa kaJca-kamajudgalazaktInAM kramika vRddhihAsarUpam tathAvidha kSayopazamanimittalavadhijJAnaM pavidha devanArakaminnAnAm upazAntakSINakarmaNAM manuSyapazcendriya-tiyonikAnAM bhavati tathA ca pakvAnnAnA mavadhijJAnAvaraNIyakarmaNAM kSayeNa viSAkramaprAptAnAmavadhijJAnAvaraNIyakarSaNAnupazamena cotpadyamAnamavadhijJAnaM kSAyopazanika vyapadizya se / evaJca-ekaM bhavapratyAyikaM 1 kSAyopazamikaM SaDAvadham AnupAtikam 2 anAnumAbhikam 3 vardhamAnam-4 hIyamAnam 5 pratipAti 6 apratipAti ca 7 ityevaM satavidha tAvad sacamavadhijJAnamavase yam // 48 // tatvAniyukti:-pUrva khalu kramaprApta samparajJAna vizeSarUpaM matijJAna-zruta jJAnazca savistaraM marUpitam, samprati-kramaprAptamavadhijJAna dvividhatvena pratipAdayi. tumAha-'ohinANe dubihe, sambapaJcaya-vocasanimittabheSAo' iti avadhijJAna bAvat pUrvoktasvarUpaM dvividha bhavati tasya dvividhatve hetumAha-bhavapratya kssyopshmnisetbhedtH| tatra-bhavaH AyunAma karmodayanimittaka AtmanaH paryAyaH tathAvidhA manaH matyayaH hetu sya tat-savAtyayam avadhijJAlam / enaM kSayazvo sparddhako kA upazAma ho ta avadhijJAna kA kSayopazAna hotA hai / kSayo. pazama avadhijJAna chaha prakAra kA hai-(1) AnugAmika (2) anAnugAmika (3) vardhamAna (4) hIyavAna (5) pratipAti aura (6) apratipAtI // 4 // tattvArthaniyukti-pahale sasyajJAna vizeSa pratijJAna aura zrutajJAna kI vistArapUrvaka prarUpaNA kI gaI, aba kramaprApta avadhijJAna ke do bhedoM kI prarUpaNA karate haiM pUrvokta svarUpa vAlA avadhijJAna do prakAra kA hai- bhavapratyaya aura kSayopazama pratyaya / usake do bheda hone ke kAraNa yaha hai ki vaha bhava rUpa nimitta se aura kSayopazavya rUpa nimitale utpanna hotA hai| oyakarma ke udya se hone vAlA AtmA kA paryAya saka kahalAtA hai| vaha upazama thAya tyAre avadhijJAnane kSaye pazama thAya che. kSapazamanimittaka avA vijJAna cha 42 cha (1) mAnugAbhiH (2) manAnubhi (3) bhAna (4) DIyamAna (ya) pratipAtI 2 (6) pratipAti. // 48 // tattvAtha nikti -pahelA samyaphajJAna vizeSa matijJAna ane zratajJAnanI vistArapUrvaka prarUpaNa karavAmAM AvI have kamaprApta avadhijJAnanAM be bhedanI prarUpaNA karIe chIe pUrvokta varUpavALuM avadhijJAna be prakAranuM che bhava pratyaya ane pazamapratyaya. jenA be bheda hovAnuM kAraNa e che ke bhavarUpa nimittathI ane kSapazama rUpanimittathI utpanna thAya che. AyuSyakarmanA udayathI thanA AtmAne paryAya jAva kahevAya che. A lava jemAM bAhya kAraNa
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________ 796 tatvArtha pazamazcati kSayopazamau lau nimittaM yasya tat kSayopazamanimina avadhijJAna pavidhaM bhavati / tatra kSayastAvat-avadhijJAnAvaraNasya dezaghAti spaddhazAnA muiyesati sarva.. ghAti sparddhakAnAmudayAbhAvarUpaH / upazamastu-tathAvidhAnAmeca sparddhakAnAmudayamAptAnAM sdvsthaaruupH| sparddhakaJca kamapudgalazaktInAM kramikavRddhihAsarUpaM bodhyam tathAcaikaM bhavapratyayikam 1 kSayopazAmikaM pavidham / AnugAmikam 2 anAnugAmikam 3 varddhamAnam 4 hIyamAnam 5 pratipAti 6 amatipAti cetyevaM sarva saptavidhaM tAvat avadhijJAnamadaseyam / tatra-manamatyayikamavadhijJAna devAnAM nArakANAJca bhavati / kSayopazamanimittakaJca-paividhamanadhijJAna manuSyANAM paJcebhatra jisameM bAhya karaNa ho vaha avadhijJAna bhavatyaya kahalAtA hai| jisa avadhijJAna meM kSayopazama hI pradhAna kAraNa ho vaha kSayopazamanimittaka thA kSayopazama pratyaya kahalAtA hai / kSayopazamanimittaka avadhi jJAna chaha prakAra kA hai| ., avadhijJAnAvaraNa karma ke dezAcAlaka spardhA kA udgha ho, udaya meM Aye huha sarvaghAtaka spardhakkoM kA kSaya ho aura Age udaya meM Ane kAle spardhakoM kA upazama ho, taya avadhijJAnAvaraNa karma kA kSayopazamaH hotA hai| kSayopazamanimittaka avadhijJAna ke chaha bheda hai-(1) AnumAmika (2) anAnugAmika (3) barddhamAna (4) hIyamAna (5) pratipAti aura (6) apratipAti / ila bhadoM meM yadi ayapratyaya ko sammilita kara diyA jAya to sAnda sena kahe jA sakate haiN| - bhavaprAyayika avadhijJAna devoM aura nArakoM ko ho / kSayopazabhanimittaka una saMjJI manuSyoM aura paJcendriya hiyoM ko hotA hai heya te avadhijJAna bhava pratyaya kahevAya che. je avadhijJAnamAM kSopazama ja pradhAna kAraNa hoya te pazamanimittaka athavA kSapazapratyaya kahevAya che. pazamanimittaka avadhijJAna cha prakAranAM che. - avadhijJAnAvaraNa karmanA dezaghAtaka spardhakone udaya thAya, udayamAM AvelA sarvaghAtaka spardhakenA kSaya thAya ane AgaLa upara udayamAM AvanArA spardhakane upazama thAya tyAre avadhijJAnAvaraNa karmane kSaya thAya che kSapazamanimittaka avadhijJAnanAM cha bheda che (1) AnugAmika (2) manAnubhi4 (3) bhAna (4) DIyamAna (5) pratiyAtI mate (6) mapratipAtI A dezamAM je bhava pratyayane meLavI devAmAM Ave te sAta bheda kahI zakAya. bhava pratyaIka avadhi jJAna devo ane nArakane thAya che manimittaka te saMsI manuSya ane tIrthaMca paMcenidrAne thAya che. ke jeoe avadhijJAnA
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 lU.48 avadhizAmasvanapanikapaNam 727. ndriyatiryagyonikAlAJcopazAnta kSINakarmaNAM gavatItimAvaH / tathA ca-ekvAlAmavadhijJAnAvaraNIya karmaNAM kSaNa, viSAkramavAptAnAm avadhijJAnAvaraNIya karmaNAmupazamena cotpadyamAlamavadhijJAna kSAyopazAmikaM vyapadizyate / uktaJca sthAnAGge 2 sthAne 1 uddezake 71 cho-doNhaM bhavapaccaie paNNatte, taM jahA devANaMceva, neraiyANa ceva iti / dvayorbhava pratyAyikA prajJaptA, devAnAzcaiva-nArakANAzcA, iti / nansUitro coktam-'se ki taM bhavapaccaiaM ? duNhaM, taM jahA-devANagha neraiyANatha' iti, aSa kiM tat bhavapatyAyikam ? dvayoH tadyathA-devAnAJca nairayikANAca iti, / punazca-sthAnAGge 2 sthAne 1 uddezake. 71 sUtro-'doNhaM khaoksalie pAte taM jahA-aNusvANa ceSa paMciMdijinhoMne avadhijJAnAvaraNa karma kA kSayopazama kiyA ho / yahAM yaha dhyAna rakhanA cAhie ki bhaSapratyaya avadhijJAna ke lie bhI kSayopazama honA anivArya hai, kyoMki avadhijJAna kSayopazAmika bhAvoM meM pariNata hai, ataeva kSayopazama ke binA ulazI utpatti nahIM ho sakatI, phira bhI use bhavapratyaya kahane kA kAraNa yaha hai ki aba arthAt devabhava aura narakabhava kA nimitta pAkara adhijJAna kA kSayopazAna avazya ho jAtA hai| isa prakAra bAhya jhAraNa kI pradhAnatA se avapratyaya kahA hai / sthAnAMgasUtra dvitIya sthAna, prathama uddezaka ke 71veM sUtra meM kahA hai'deva aura nAraka ina do prakAra ke jIyoM ko avApratyadhika avadhijJAna hotA hai| nandIsUtra meM bhI kahA hai-'asamAyika avadhijJAna kise hotA haiM ? do ko hotA hai-dezoM aura nArakoM ko punaH sthAnAMgasUtra ke dvitIya sthAnaka, prathama uddezaka ke 71 ve sUtra meM kahA hai-do prakAra varaNa karmane pazama karyo hoya atre e dhyAnamAM rAkhavuM joIe ke bhavapratyaya avadhijJAna mATe paNa kSapazama thavuM anivArya che. kAraNake avadhijJAna kSayapathamika bhAvomAM pariNata che. AthI kSa pazama vagara tenI utpatti thaI zakatI nathI, te paNa tene bhavapratyaya kahevAnuM kAraNa e che ke bhava arthAta devabhava ane narabhavanuM nimitta pAmIne avadhijJAnane kSapazama avazya ja thaI jAya che. A rIte bahA kAraNanI pradhAnatAthI ene bhavapratyaya kahela che. - sathAnAMgasUtra dvitIya sthAna prathama uddezakanA 71mAM sUtramAM kahyuM che "deva ane nAraka A baMne prakAranA chane bhava prAIDa avadhijJAna thAya che" nandIsUtramAM paNa kahyuM che bhavapratyaI avadhijJAna kene thAya che? dene ane nArakAne ema bene thAya che. punaH sthAnAMga sUtramAM dvitIya sthAna prathama uddezakanA 71 mAM
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasa yatirikkha joNiyANaM ceva iti dvayoH kSApopazamikaH prAptaH, tadyathA-manu. jyANAzcaiva pazcandriyAtayaMgyonikAnAcava, iti / tadane ca sthAnAGge 6 sthAne 526 sUtro coktam-'chavdhihai ohinANe paNNate taM jahA aNugAmie 1 aNANugAmlie 3 daTTamANae 3 hIyamANae 4 paDidAnI 5 apaDivAtI' uni, pavidhamavadhijJAnaM prajaptam, tadyathA-AnugAmikam 1 anAnugAmikam 2 varddhamAnam 3 hIyamAnam 4 pratipAti 5 apratipAti 6 iti / evaM nandisUtre 8 sUtro coktam-'kiM taM khAocamiaM ? khAovamami duhaM taM jahA =maNuslANaya-paMcidinirikkha joNiyANaya. ko heja khAmopasamiaM? khAmozAyaminAvaraNijANaM kamANaM udiNNANaM khaeNaM adiNANaM ubalameNaM ohilANaM hapajjA' iti agha kiM tat kSAyopazamikam ? kSAyopAmirka dvayoH, tadyathA-manuSyANAzca paJcendriyatiyagyonikAnAJca, kiM hetu kSAyopazAmikam ? kSAyopazaSikaM tadAvaraNIyAnAM karmaNAm udIrNAnAM kSayeNa, ke jIyoM ko kSayopazama avadhijJAna kahA gayA hai-manuSyoM ko aura paMcendriya tiyaM coM ko, isase Age sthAnAMga ke chaThe sthAna ke 536 sUtra meM kahA hai-'avavijJAna chaha prakAra kA kahA gayA hai, yathA-(1) Anu. gAmika (2) anAnugAmika (3) barddhamAna (4) hIyamAna (5) pratipAti aura (6) apatigati / ' nandIsatra ke AThaveM sUtra meM kahA hai-'kSAyopazama aghadhijJAna jhise hotA hai ? kSAyopazamika avadhijJAna do ko hotA hai-manuSyoM ko aura paMcendriya tirya coM ko| ilekSAyopazamika kahane kA kyA kAraNa hai ? uDya meM Aye hue avadhijJAnAvaraNIya karmoM ke kSaya se layA jo udaya meM nahIM Ae hai unake upazAma se vaha avadhijJAna utpanna hotA hai, anaeva kSAyopazasika kahA jAtA hai| sUtramAM kahyuM che be prakAranA jIne kSApazamika avadhijJa na kahevAmAM AvyuM che. manuSyane ane paMcendriya tiyAne AthI AgaLa sthAnAMganA 6ThA sthAna nA paranA sUtramAM kahyuM che avadhijJAna 6 prakAranA kahevAmAM AvyA che. 2vA (1) mAnumi (2) manAnubhi (3) va mAna (4) DIyamAna (4) pratipAtI (6) apratipAtI nandIsUtranA 8mAM sUtramAM kahyuM che kSApazamika avadhijJAna kene thAya che? zApathamika avadhijJAna bene thAya che. manuSyane ane paMcendrIya tirya ne Ane kSApazamika kahevAnuM kAraNa zuM che? udayamAM AvelA avadhijJAnAvaraNIya karmono kSayathI tathA je udayamAM AvyA nathI. temanA upazamathI A avadhijJAna utpanna thAya che. AthI kSApazamika kahevAya che,
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 1.49 manaHpavajJAnasya dvaividhyanirUpaNam 799 anudIrNAnAm upazamanA'dhijJAna samutpadyate, iti prajJApanAyAM 33 padetu-kSAyopazamikAvadhijJAnasyA-'vasthitA-'navasthita bhedadvayamapi adhika-muktam // 48 // malam-maNapajjavanANe duvihe, ujjubaIviulamaIya // 49 // chAyA-manAparyavajJAna vividham Rjumati-vipulamati ca // 49 // tatvArthadIpikSA-pUrva lAvat-adhijJAna savistaraM prarUpitam samprati-manaH payaMtrajJAna dvaividhyena prarUpayitumAha-gaNapajjayanANe duchi he' ityAdi manaH paryavajJAnam pUrvoktadarUpaM dvividhaM bhavati, tapathA- RjumatiH vipulasatizca. tatra IrSyAdInAM jJAnamatibandha kI bhUtAnAM manogatAnA mantarAyANAM samyagdarzanena sati kSaye vopazame sarve manaso parasparaM bheda pratimAsAbhAvena paramanogato'pyoM yena jJAyate tajJAnaM manaH paryavajJAnapadena vyapadizyate / manaHzabdenA'tra manogato'rthoM . prajJApanA sUtra ke 33 3 pada meM kSAyopamika jJAna ke avasthita aura anavasthita bheda kahe haiM // 48 // 'maNapajjavanANe duvihe' ityaadi| sUtrArtha-manAparyavajJAna do prakAra kA hai- Rjumati aura vipulamati // 49 // tatvArthadIpikA-pahale avadhijJAna kA viratAra sahita nirUpaNa kiyA gayA, aba manAparyavajJAna ke do bhedoM kI bharUpaNA ghArate haiM manaHparthavajJAna kA svarUpa pahale kahA jA cukA hai| unake do bheda hai-Rjumati aura vipulmti| mana paryavajJAnAvaraNa evaM vIryAntarAya karma ke kSayopazama le parakIya manogata sAcoM paryAyoM ko pratyakSa jAnane bAlA jJAna banAparyava zAsana paryayajJAna kahalAtA hai / yahAM 'mana' zabda prajJApanA sUtranA 33 mAM padamAM kSApazamika jJAnanA avasthita ane anavasthita bheda kahyA che ke 48 ! 'maNapajjavanANe duvihe' tyAdi satrAtha-mana:paryavajJAna keTalA prakAranA che ane trAjumati ane vipulamati.jalA tattvAthadIpikA-pahelA avadhijJAnanuM savistara nirUpaNa karavAmAM AvyuM have mana:paryavajJAnanA be bhedanI prarUpaNa karIe chIe. mana:paryavajJAnanuM svarUpa pahelAM kahevAI gayuM che tenA be bheda che. jumati ane vipulamati, mana paryajJAnAvaraNa ane varyAntarAya karmanA sApazamathI parakIya manogata bhAve paryAne pratyakSa jANutAra jJAna manaH paryAva athavA mana:paryavajJAna kahevAya che. ahIM "mana" zabadathI mane gata paryAya
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 100 tattvArtha lakSyate, tasya manogatasyArthasya paryavarNa manontareSu parigamana bhavatIti manaH paryavaH-manAparyayopocyate / paritaH adanam ayana vA sanAparyavaH manAparyayoveti vyutpattiA, tatra-RjvImatiyasmin tara majumati manAparyava. jJAna mucyate / dipulA matiyasiMha stad vipulamati satAparyajJAna mucyate, tatra RjumatyapekSagA vipulamati manAparyajJAnam adhikaM vizuddhaM bhavati / apratipAti ca-bhavati, cArimA dapatanazIbavAda apratipAti papadizyate, akhae-nAjumati manAparyavajJAna pratipAti bhavati, bhUyaH paripatatyapi, vilasati manaH5 ryavajJAnantu. na kadAcidapi pratiSatatIti bhAvaH / ena anadhijJAnApekSayA'pi manAparyavajJAna vizuddhataraM bhavati, ekaJca-vizuddhikRtaH kSetrakRtaH ravArikRtaH viSayakRtazca manaH paryavajJAnasya avadhijJAnApekSayA vizeSo draSTavyaH / tathA ca vipulamati lAparyavase manogata paryAya samajhanA caahie| dUsare ke mana ke paryAyoM ko jo jJAna pratyakSa rUpa se jAnatA hai, usle manAparyavajJAna kahate haiN| jisameM mati Rju-sarala yA sAdhAraNa ho vaha Rjupati aura jisameM mati vipula ho vaha vipulamati kahalAtA hai| Rjubhati kI apekSA vipula matijJAna adhika vizuddha hotA hai| isake atirikta donoM meM dUsarA antara pratipAli-apratipAti kA hotA hai / RjumatijJAna pratipAti hai arthAt utpanna hokara naSTa bhI ho jAtA hai, magara vipulanati apratipAti hai arthAt vaha eka ghAra utpanna hokara kevalajJAna kI utpatti hone taka naSTa nahIM hotaa| isa prakAra Rjumati aura vipulasati meM vizuddhi aura apratipAta se antara hai| ___ avadhijJAna aura mana:paryavajJAna meM vizuddhi. kSetra, svAmI aura viSaya kI apekSA antara hai| samaja joIe bIjAnA mananA paryAne je jJAna pratyakSa rUpathI jANe che. tene mana:paryava jJAna kahe che. jemAM mati Rju sarala athavA sAdhAraNa hoya te trAjamatI ane je mati vipula hoya te vipulamati kahevAya che. jumatinI apekSA vipulamati jJAna adhika vizuddha hoya che. A sivAya baMnemAM bIjo taphAvata pratipAti apratipAtIno che Rju ati pratipAtI arthAt utpanna thaIne naSTa paNa thaI jAya che. paraMtu vipulamati apratipAtI che arthAt te ekavAra utpanna thaIne kevaLajJAna utpatti thatA sudhI nAza pAmatuM nathI A rIte jajumati ane vipulamatimAM vizuddhi ane apratipAtathI taphAvata che avadhijJAna ane mana paryAvajJAnamAM vizuddhi kSetra svAmI ane viSayanI apekSA 2 che.
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8.49 manaHparthavajJAnastha vaividhyanirUpaNam... jJAne prApte sati upazamaNiladhvaiya kSaekazreNyArUDho bhUtvA kramaza zcatvAri 'mohanIya jJAnAvara darzanAvarapAttarAyarUpaghAtikarmANi vinAzya kevalajJAna mApya mokSamAsAdati / asahara viSuLa pati manaHparyavajJAnI cAritrAda na kadAcit paridhazate, kintu-Rjupati manAparyatrajJAnI apramattasaMyataH kadAcita cAritrAt paribhramAte pakavAciccana paribhraMzate yatohi-RjumatiH sArddha dvayAM aMgulapramANahInaM pazyati-jAnAti vipulapatizca lAI dvayAM aMgulapramANAdhika pazyati-jAnAtivivekaH // 49 // lasvArtha niyukti :--pUrva tAvat kramAsamavadhijJAna sacirataraM malapitam sampati-kramAgataM manAyavajJAna vaividhyena marUpayitumAha-maNapajanANe dubihe ujjulaha-vilamaya iti manaHparyavajJAna pUrI tasvarUpaM dvividhamma_ jo ani vipulamati manAparyavajJAna prApta karatA hai, yaha kSapakSazreNI para bhAruDha hokara kramazaH mohanIdha, jJAnAbaraNa, darzanAvaraNa aura anta. rAya, ina cAra dhAtidhA koM kA kSaka kAra ke niyama le kevalajJAna kA svAmI holA hai aura mokSa prApta karatA hai| kintu jumati ke saMbaMdha meM yaha bAta nahIM, vaha utpanna hokara naSTa bhI ho jAtA hai| ___manAparyavajJAna abAI dvIpa sthita saMjJI jIvoM ke manobhAvoM ko jAnatA hai, kintu Rjumati, vipulamati kI apekSA aDhAI aMgula kama jAnatA hai // 49 // ___ tattvArthaniyukti--pahale kramamA avadhijJAna kA vistRta nirUpaNa kiyA gayA, anya kramAgata manaHparyavajJAna ke do ledoM kI prarUpaNA karate haiM je muni vipulamati mana 5ryAvajJAna prApta kare che. te kSapakazreNI para caDhIne kramazaH mohinIya jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa ane aMtarAya A cAra ghAti karmono kSaya karIne niyama mujaba kevaLajJAnane svAmI bane che ane mokSa prApta kare che. paraMtu rAjumatinA saMbaMdhamAM A hakIkata nathI, te utpanna thaIne naSTa paNa thaI jAya che. mana:paryavajJAna aDhIdvIpamAM sthita saMttI ivenA manabhAvane jANe che. paraMtu ajugati, vipulamatinI apekSA aDhI AgaLa ochuM jANe che. 14 tatvArthaniyukita-- paDelA kamaprApta avadhijJAnanuM vistRta nirUpaNa karyuM. have kamAgata mana:paryavajJAnane be bhedanI prarUpaNa karIe chIe. ta0 101
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 arties vati, Rjumati - vipumaticeti, tatra RjvImatiryasmin tat Rjumati manaHparyava jJAnam / evaM vipulA mavismin tat vipulamati-manaH paryavajJAna mucyate tathAceyadInAM jJAnapratibandhakAnAM manogatAnAmantarAyakarma vizeSANAM samyagdarzanena kSaye-upazame vA jAte sati sarveSAM manasAM parasparaM bhedapratibhAlAbhAvena paramanostrrthI yena jJAyate tajjJAnaM mana:paryayajJAnapadenocyate / manaHzabdenAtra manogato palakSyate, tasya khalu manogatsvArthasya paryavaNaM- paryayaNaM vanontareSu parigamanaM bhavatIti mana:paryaya ityucyate / tatra Rjumati pratIkSyA'pekSya vipulamati mana:paryavajJAnamadhikaM vizuddhaM bhavati / eSa - RjunasyapekSayA vipulamati - apratipAti cApi bhavati cArizadapatanazIlatvAt amatipAti vyapadizyate / tathA ca manaH paryavajJAna kA svarUpa pahale kahA jA cukA hai| usake do bheda hai - Rjutrati aura vipulaprati / jisameM mati Rju arthAt sarala ho vaha Rjumati manaHparya bajJAna kahalAtA hai / jisameM mati vipula ho vaha vipulamati hai / manaHparya jJAnAvaraNa evaM bidhantarAdha karma ke kSayopazama se parakIya manogata bhAvoM-paryAyoM ko pratyakSa rUpa se jAnane vAlA jJAna manaHparyavajJAna kahalAtA hai| yahAM 'mana' zabda se manogata 'artha' samajhanA caahie| jisa jJAna se manogata artha jAnA jAtA hai, vaha manaH paryavajJAna hai / Rjumati kI apekSA vipulamatijJAna adhika vizuddha hotA hai| isake atirikta vipulamati atipAti hai jaba ki Rjumati pratipAti hai / jo eka bAra utpanna hokara kevalajJAna kI utpatti taka naSTa na ho vaha amapAtI kahalAtA hai aura jo pahale hI naSTa ho jAe vaha pratipAti kahalAtA mana:paryavajJAnanuM svarUpa pahelAM kahevAI gayu che. tenA e bheda che. Rjumati smRne vipulamati. jemAM mati, Rju arthAt saraLa che, te Rjumati manaHvajJAna kahevAya che. jemAM mati vipula che; te vipulasrati mana:pava jJAnAvaraNa ane vIryAntarAya krarmAMnA kSayApazamathI parakIya maneAgata bhAve pA~cAne pratyakSa rUpathI jANanAra jJAna mana:paryavajJAna kahevAya che. ahI 'mana' zabdathI maneAgata atha samajavA joIe. je jJAnathI maneAgata a lAgI zAya che, te manaHparyavajJAna che. RjumatinI apekSA vipulamati jJAna adhika vizuddha haiAya che. A sivAya vipulamati apratipAtI che jyAre Rjumati pratipAtI che, je ekavAra utpanna thaIne kevaLajJAnanI utpatti sudhI naSTa na thAya te pratipAtI kahevAya che.
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 sU.49 mana:paryavajJAnasya vidhyanirUpaNam 03 vAkkAya manastArthasya paramanogatasya vijJAnAt nivatitA pazcAd vyAvartitA cAlitA vyAghoTitA matiH Rjupati rucyate / tathAvidhAna vijJAnAt na nivatitA na pazcAd vyAvartitA na cAlitA-na vyAghoTitA matiH vipulamati rucyate evaJca-vipulamati manaHparyavajJAne prApte sati-upazama zreNImabaddhavaiva kSapaka zreNyArUDho bhavati batazca kramazazvatvAri ghAtikarmANi mohanIyajJAna darzanAvaraNAntarAya rUpANi vizvasya mokSa prApnoti / ataeka-vipulamati manaHparyavajJAnI cAritrAnna kadAcit paribhrazate, Rjumati manAparyavajJAnItu-apramattasaMyataH cAritrAtkadAcit paribhraMzale-kadAcinnApi paribhraMzate itibhAvaH / evaM manaHparyavajJAnamavadhijJAnApekSayA vizuddhataraM bhavati tathA ca-vizuddhi-kSetra-svAmi-viSayakatA khalu vizeSo'adhijJAnApekSayA manaHparyavajJAne'dAntavyaH / tthaacaa'vdhijnyaansyhai| Rjumati pratipAtI aura vipulamati apratipAtI hai / isa prakAra vacana, hAtha aura mana ke hArA kRta, parakIya manogata sarala bhAva ko jAnane vAlA Rjuprati manaHparya jJAna hai aura ula prakAra ke vijJAna se jo nivartita kama ho, pazcAt vyAvartita na ho, cAlita na ho, vyAdhoTita na ho, vaha pipulamati jJAna kahalAtA hai| vipulapati manAparyava jJAna kI prApti hone para muni sIdhA kSapaka zreNI para ArUDha hotA hai aura pahale mohanIya karma ko tathA antarmu. hurta ke pazcAt eka sAtha tIna zeSa ghAtiyA kanoM ko kSaya pharake kevalajJAna prApta kara letA hai| ___avadhijJAna kI apekSA sanAparyavajJAna adhika vizuddha hotA hai| ina donoM jJAnoM meM vizuddhi, kSetra, svAmI aura viSayale antara par3anA ane je pahelAMja nAza pAme te pratipati kahevAya che. bAjumati pratipAtI ane vipulamati apratipAtI che. A rIte vacana, kAya ane mana dvArA zrata, parakIya mane gata saraLabhAvane jANanArUM jumati manaparyavajJAna che ane e prakAranA vijJAnathI je nivartita na hoya, pazcat vyAvartita na hoya, cAlita na hoya, vyAghaTita na hoya te vipulamati jJAna kahevAya che. vipulamati mana:paryavajJAnanI prApti thavAthI muni sIdho kSepaka zreNI para ArUDha thAya che. ane pahelA mehanIya karmano tathA antamuhartA pachI ekI sAthe traNa zeSa ghAti karmo khapAvIne kevaLajJAna prApta karI le che, avadhijJAnanI apekSA mana:paryavajJAna adhika vizuddha hoya che. A bane jJAnamAM vizuddhi kSetra savAmI ane viSayathI bheda thAya che. avadhijJAnane
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthasse kSetra lokatrayam, manAparyavajJAnasya kSetraM tu kevalaM madhyaloka eva, tatrApi-sArddhadvIpadvayam, tatrApi-yatra kevalaM caturthakAlA tatsandhi vA bhavati, tathAvidha krmbhuumibodhyaa| evamadhijJAnasya svAmI catasRSvapi naraka-deva-manuSya-tiryaggatiSu bhavati manAparyavajJAnasya svAmItu-virala eva bhavati / tathAhi-manAparyavajJAna kevalaM garbhajamanuSyANAmeva bhavati tatra karmabhUmijAtAnAmeva tatrApi-saMkhyeyavAyupAmeva nA'pyakarmabhUmijAnAm, na vA-'saMkhyeyavarSAyupAm, tatrApi paryAptakAnAmeva-nA'. hai| avadhijJAna kA viSaya, kSetra kI apekSA, sampUrNa loka hai, arthAt loka meM vidyamAna samasta rUpI padArtha ko vaha jAna sakatA hai| yahI nahIM, paramAvadhijJAna meM to itanA sApa hotA hai ki vaha Aloka meM lokAkAza ke gharAghara-gharAghara ke asaMkhyAta khaMDoM ko bhI jAna sakatA hai, magara aloka meM rUpI padArtha hote nahIM haiM ataeva vaha jAnatA bhI nahIM hai| manaHparyavajJAna kA kSetra sirpha manuSyaloka arthAt aDhAI dvIpa hai| . svAmI kI apekSA vicAra kiyA jAya to avadhijJAna ke svAmI cAroM galiyoM ke jIva hote haiM, vaha nArakoM, devoM aura tIryacoM ko bhI hotA hai / manaHparyavajJAna virala manuSyoM ko hI hotA hai, yathA-vaha kevala garbhaja manuSyoM ko hotA hai, unameM se sI kevala zarmabhUlijoM ko hI hotA hai, unameM saMkhyAta varSa kI Ayu bAloM ko hI hotA hai, na akarmabhUmija manuSyoM ko hotA hai aura na alaMkhyAtta varSa kI Ayu vAloM ko / saMkhyAtta varSa kI Ayu bAloM meM bhI paryAptako ko aura viSaya kSetranI apekSA saMpUrNa loka che. arthAt lokamAM vidyamAna saghaLA rUpI padArthone te jANI zake che. eTaluM ja nahi paramAvadhi jJAnamAM te eTaluM sAmarthya hoya che ke te alakamAM kAkAzanI barAbara barAbaranA asaMkhyAta. khaMDene jANI zake che. paraMtu alakamAM rUpI padArtha hotA nathI AthI te jANa paNa nathI. mane paryava jJAnanuM kSetra kevaLa manuSyalaka arthAta ahIdvIpa che, svAmInI apekSA vicAra karavAmAM Ave te avadhijJAnanA svAmI cAya gationA jIva hoya che. te nAra de manuSyo ane tiyAne paNa thAya che. mana:paryava jJAna virala manuSyane ja thAya che. jemake te kevaLa garbha ja manuSyane thAya che. temAM paNa kevaLa karmabhUmine ja thAya che. temAMthI paNa saMkhyAta varSanI AyuSyavALAone ja thAya che. na to akama mi ja manuSyane thAya che ke na asaMkhyAta varSanA AyuSyavALAone saMkhyAta varSanA AyuSyavALAomAM paNa paryAptane ane temAM paNa samyaka
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA ma.8 skU.49 manaHparyavajJAnasya dvaividhyanirUpaNam 805 paryAptAnAm, tatrApi samyagdRSTInAmeva nA'samyagdRSTInAm, tatrApi RddhimAptAnAmeva bhavatItibhAvaH // evam-avadhijJAna viSayIbhUtasya rUpi dravyasyA'nante sUkSme bhAge manaHparyavajJAnasya vRttirbhavati, tathA ca-yad dravyaM khalu avadhijJAna jAnAti tasmAdapi anantabhAgaM sUkSmapadArtha manAparyavajJAna jAnAtIti bodhyam / uktazca nandisUtre 18 sUtre 'ujjumaINaM aNaMte aNaMtapaesie khaMdhe jANai pAsaha te ceva viulamaI abbhahithattarAe viulatarAe visluddhatarAe vitimiratarAe jANai pAsai, khettIrNa ujjupaI ya jahaNeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhArga, ukkoleNaM ahe jAva IbhIse rayaNappabhAe puDhavIe ucarimaDille khuDDagapayare ur3a jAca johalassa uvarimanale liriya jAva ato maNussAkhitte aDAijjelu dIvasa muddestu paNNarasa kammabhUmIsu tIsAe akammabhUmItu chappaNae aMgaradIvaNelu sapaNINaM paMciMdiyArNa pajjattayANaM bhAve jANai-pAsai, taM ceva viulamaha adaijjehiM aMgulehi ambhahiyataraM viulataraM visuddhataraM citibhiratarAgaM khettaM jANa-pAsaha kAlaoNaM ujjumai jahaNNeNaM paliovamassa asaMkhijjAbhArga, ukkoseNaM vi paliovamasta asaMkhijahabhAgaM atIyamaNAgayaM vA kAlaM jANai pAsai, taM ceva viulamA amahiyatarAgaM visuddhatarAgaM citimiratarAgaM jANai, pAsai, bhAvao ujjumA aNaMte Ave jANai pAsai, sabvabhAvANaM aNaMtabhAgaM jANai pAlai maNapajjakSaNANaM puNa jaNa maNa pariciMti asthapAgaDagaM mANuslakhitta nibaddha guNA pavvakSya caritavao' se taM maNapajjavaNANaM-Dropatta appamattasaMjaya sammadiDDI pajjattaga saMkhejjavAsAuyakammabhUmi agambhavakkati amaNussANaM maNapajjavaNANaM samupajjA, taM samAsao cAunvihaM paNNattaM taM jahA unameM bhI samyagdRSTiyoM ko hotA haiN| samyagdRSTiyoM meM bhI apramattasaMyato ko hI hotA hai aura unameM se bhI RddhipApta muniyoM ko hI hotA hai| viSaya kI apekSA se avadhijJAna ke viSayabhUta rUpI dravya ke ana. ntaveM bhAga meM sanAparyavajJAna kA vyApAra hotA hai| isa prakAra avadhi. jJAna jisa dravya ko jAnatA hai usake anantaveM bhAga sUkSma artha meM dRSTione thAya che samyakadaSTiemAM paNa apramatta saMtone ja thAya che ane temAM paNa trAddhi prApta munione ja thAya che. viSayanI apekSAthI avadhijJAnanA viSayabhUta rUpI dravyanA chevaTanA bhAgamAM mana:paryavajJAnane vyApAra thAya che A rIte avadhijJAna je dravyane jANe che. tenA anaMtamAM bhAga sUkama arthamAM mana:paryavajJAna jANe che. nadI
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________ 906 tA G Goao khitao kAlao bhAvao' ityAdi / RjupatiH khalla anantAn anantapradezakAna skandhAn jAnAti pazyati, tacaiva vipulamatiH ampadhikataraM vipuraM vizudvataraM vitimirataraM jAnAti pazyati, kSetrataH khan Rjupatizca jaghanyenAM gulasyA'saMkhyeya mAgAn utkRSTenA'dho yAvad asthA ratnapamAyAH pRthivyA uparimAsssvAt zulkapatare Urdhva yAt jyotiSkasyoparitale tiryag yAvada antomanuSyakSetre sArddha tRtIyayoH dvIpasamudrayoH paJcadaza karmabhUmiSu trizada karmabhUmiSu SaTpaJcAzadantadvaSeSu saMjJInAM paJcendri yANAM paryAptakAnAM manogataM yAvaM jAnAti pazyati, tacaiva vipulamatiH sArdhadatIyai raMgulai rabhyadhikataraM vipulataraM vizudvataraM vitimirataraM kSetra jAnAti pazyati, kAlataH khalu RjumatiH jaghanyena palyopamasyA'saMkhyeyabhAgas utkRSTenApi manaH paryavajJAna jAnatA hai / nandina ke 18 ve sUtra meM kahA hai- 'Rjumati ananta anantapradezI skandhoM ko jAnatA dekhatA hai, vipulamati unhIM skandhoM ko adhikatara, vipulatara, vizuddhatara aura nirmalatara jAnatA dekhatA hai | kSetra kI apekSA Rjumati jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga ko, utkRSTa nIce isa ratnaprabhA pRthvI ke uparI nicale kSudra pratara taka, upara jyotiSkoM ke uparI tala taka, tiche manuSyakSetra ke andara, aDhAI dvIpa - samudroM meM, pandraha karmabhUmiyoM meM, tIsa akarmabhUmiyoM meM aura chappana antadvayoM meM, saMjJI, paMcendriya, paryApta jIvoM ke bhAvoM ko jAnatA - dekhanA hai, vipulamati usI ko aDhAI aMgula adhika vipulatara, vizuddhatara aura vitimitaratara - nirmalakara kSetra ko jAnatA dekhatA hai / kAla kI apekSA se, Rjumati jaghanya patyopama ke asaMkhyAnaveM sUtranA aDhAramAM sUtramAM kahyu che. Rjumati ana ta pradezI skAne jANe akhe che. vipulamati te ja skaMdhAne adhikatara vipulatara vizuddhatara ane ni Latara jANe jUe che. kSetranI apekSA RRjumati jaghanya AMgaLanA asaMkhyAtamAM bhAgane, utkRSTa rItie A ratnaprabhA pRthvInAM upalAnIcalA kSudraka pratara sudhI upara caiAtikAnA uparI sapATI sudhI, tIrachAmanuSyakSetranI aMdara, aDhIdvIpa samudromAM, pattara ka bhUmiemAM, trasa akama bhUmiemAM ane chappana aMtara dvIpAmAM, sa'jJI paMcendriya paryAsa jIveAnA bhAveAne jANe jue che. vipulamati tene aDhI AMgaLa adhika vipulatara, vizuddhatara ane nitimiratara nima Latara kSetrane jANe jue che, kALanI apekSAthI Rnnumati jaghanya lyAyanAM asaMkhyAtamAM bhAgane
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a.8.49 manaH paryavajJAnasya dvavidhya nirUpaNam 807 palyopamasyA saMkhye mAgam atItamanAgataM vA jAnAti pazyati taM caiva vipulamati abhyadhikataraM vizuddhataraM citimirataraM jAnAti pazyati, bhArataH khalu RjumatiH anantaM bhAvaM jAnAti pazyati, sarvabhAvAnA banantabhAgaM jAnAti pazyati taMcaitra vipulamati khalu abhyadhikataraM vipulataraM vizuddhataraM jAnAti pazyati - RddhiprAptA'pramattasaMgata samyagTaSTiparyApta saMkhyeyavarSAyuSka karmabhUmi garbhavyuva krAntika manuSyANAM manaH paryavajJAnaM samutpadyate / tat samAsavazcaturvidhaM matam, tadyathAbhAga ko aura utkRSTa bhI palpopana ke asaMkhyAtaveM bhAga ko atIta aura anAgata kAla ko jAnatA- dekhatA hai| tripulamati usI ko adhikatara, vizuddhatara aura nirmalatara jAnatA dekhatA hai| bhAva kI apekSA se Rjumati ananta bhAvoM ko jAnatA- dekhanA hai / sarva bhAvoM ke anantaveM bhAga ko jAnatA- dekhatA hai, vipulamati usI ko adhikatara, fagatara aura vizuddhatara jAnatA- dekhatA hai / "mana:paryavAna manuSyoM ke mana dvArA cintita artha ko prakaTa karane vAlA hai, vaha manuSya kSetra taka sImita hai, guNa pratyaya hI hotA hai arthAt tapasyA Adi guNoM ke dvArA hI utpanna hotA hai aura saMghamI muniyoM ko hI prApta hotA hai / aura bhI kahA hai- RddhiprApta, apramatta saMyata, samparaSTi, paryApta, saMkhyAta varSa kI Ayu vAle, karmabhUmija aura garbhaja manuSyoM ko hI manaH paryavajJAna utpanna hotA hai / manaHparyavajJAna saMkSepa meM cAra prakAra kA kahA gayA hai, yathA- (1) dravya ane utkRSTathI paNa payeApamanAM asakhyAtamA bhAgane atIta ane anAgata kAlane jANe jue che. vipulamatI tene adhikatara vizuddhatara ane nirmAMLatara jANe jue che. bhAvanI apekSAthI Rjumati anaMta bhAvAne jANe che jue che. sa bhAvAnA anaMtamA bhAgane jANe che jue che vipulamatI tene adhikatara vipulatara temaja vizuddhatara jANe jue che. 'mana:' pavajJAna manuSyeAnA mana dvArA ci'tita ane prakaTa karanArU che, ne manuSyakSetra sudhI maryAdita che, guNapratyaya ja thAya che. arthAt tapasyAM Adi guNNA dvArA ja utpanna thAya che ane saMyamI muniene ja prApta thAya che. ww vaLI pazu kahyu. che labdhiprApta, apramattasa`yata sadRSTi, paryApta sakhyAta varSanI AyuvALA kamabhUmi ja ane gaja manuSyAne ja anaHpaya jJAna thAya che. mana:paryaM yajJAna saMkSepamAM cAra prakAranuM kahevAmAM Avyu *
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 tattvArthasUtre dravyataH kSetrataH kAlato bhAvataceti / evaJca viSayApekSayApi avadhijJAnato manaH paryavajJAnasya vizeSo'vagantavyaH / evaM sarvastokAH khalu manaH paryavajJAnaparyavA bhavanti tadapekSayA'vadhijJAnaparyaMvA anantaguNA avaseyAH tathA ca- manaHparyava jJAnasya paryavAH sarvajJAnApekSayAstokA bhavanti, tasya savajJAnApekSayA sUkSmapadArthagrAhitvAt itibhAvaH // 49 // mULam - maisuyanANe - asavvapajjavesu davvasu // 50 // chAyA - 'mati - zrutajJAnam - asarva paryaveSu dravyeSu // 50 // tatvArthadIpikA - pUrva tAvat samyagjJAnasya mokSammati kAraNatayA matizrutA vadhimanaHparya kevalajJAnarUpasya tasya prarUpaNaM kRtam, tatrApi mokSamprati mukhya kAraNatayA kevaLa jJAna prathamaM prarUpitam tadantaraM matijJAnAdikaM kramazaH prarUpinam se (2) kSetra se (3) kAla se aura (4) bhAva se / isa prakAra viSaya kI dRSTi se bhI avadhijJAna kI apekSA manaH paryavajJAna kI vizeSatA sama jhanA caahie| isa prakAra manaH paryavajJAna ke paryAya saba se thoDe haiM, usakI apekSA avadhijJAna ke paryAya ananta guNA hai // 49 // 'mahadhanANe' ityAdi / sunArtha - - matijJAna aura zrutajJAna saba dravyoM ko jAnate haiM kintu unake saba paryAyoM ko nahIM jAnate // 50 // tatvArthadIpikA -- mokSa ke kAraNabhUta samyagjJAna ke mati, zruna, avadhi, manaHparyava aura kevalajJAna ke bhedoM kI prarUpaNA kI gaI, una meM bhI mokSa kA pradhAna kAraNa hone se kevalajJAna kI pahale prarUpaNA kI che. bhaDe (1) dravyathI (2) kSetrathI (3) asathI bhane (4) lAvathI me rIte viSayanI dRSTie paNu avadhijJAnanI apekSA mana:paryaM yajJAnanI vizeSatA samajavI joie A rIte mana:paryayajJAnanAM paryAya sauthI gheADA che. tenI apekSA avadhijJAnanA paryAya ana tagaNu che. 'masuyaNANe' tyAhi sUtrArtha -matijJAna ane zrutajJAna badhAM drabyAne jANe che. paraMtu temanAM khamAM pA~cAne jANatA nathI !! 50 // tattvArthaM dIpikA meAkSanAM kAraNabhUta sabhya jJAnanA mati, mana:paryaya ane kevaLajJAnanA bhedonI prarUpaNA karavAmAM AvI, temAM paNa mekSa avidha zruta
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 sU.50 paJcajJAnAnAM madhye vaiziSTyAdikam 809 sampati-teSAM paJcAna madhye pUrvapUrvajJAnApekSayA-uttarottarasyotpAdikampatipadayituM prathama matizrusamAnA havaM anda prAti-sudhanANe' ityAdi / matizrutajJAna-mAlisAnaM zrutajJa.naca yUktasvarUpam alaparyavedhu na saI dravya paryAyeSu vasale, apitu-dravyeSu sarveSu pavartate / tathA ca-atizrutajJAnayovRttiH sarvadravyeSu bhavati, tu-vyaparyAyenisi saakssH| patijJAnaM zruvajJAnaJca sarvANyeva dravyAni diyA --mAne jAnAti, na tu-savyaparyAyAn kiJcideva imaparvAcA bhAgAtIla podhyam / ityANi ca dharmAdharmAlAla puralajIvANi pUrvoktAla anantamAni / tatrApi dezaddha eka matijJAna, dravyANi-jAnAti na tu sarvataH / zrutajJAnantu-sataeva drazANi jAnAti, ataeva-gatijJAnApekSaza zrutamanarala vaiziSTya hArale rAST // 50 // gaI aura vaha pAijA halihAka zrAdi kA nimA diyA mAyA, agha una pAMcoM jJAnoM meM pUrva-pUrva kI apekSA Age-bhAle bAce dAna kA utkarSa pratipAdana karane ke lie sarvaprathama mati aura anya jAna ke viSaya kA zayana karate haiN| ____atijJA aura zrutavAna sabhI dravyoM ko ko jAnate hai paramAra paryAyoM ko nahIM jaante| hala prajJAra zamizruma jJAna kA sAra hamAla dravyoM meM hotA hai, ma marada paI nahIM / natijJAna aura zuna. jJona daza dravyoM ko viSaya karate haiM mAra saya paryAyoM ko nahIM-dhoDe paryAyoM ko kATate hai / dhana, adharma, AzAza, jhAla, pudgala aura jIva, ye chaha navdha haiM, jinakAra kasA pahale kiyA jA cukA hai| matiH jJAna dravyoM kI dezataH jAtA hai, anajJAna lavataH jAnatA hai, eka matijJAna kI apekSA zuzalAla viziSTa hai // 5 // nuM pradhAna kAraNa hovAthI kevaLajJAnanI pahelAM prarUpaNA karI ane tyAra pachI kamathI matijJAna AdinuM nirUpaNa karyuM. have te pAMca jJAnemAM pUrva-pUrvanI apekSAe uttara-uttaravALA jJAnanAM utkarSa pratipAdana karavA mATe sarvaprathama mati ane zrutajJAnanA viSayanuM kathana karIe chIe matijJAna ane zratajJAna badhAM drAne te jANe che paraMtu badhAM drAnAM badhAM paryAne jANatA nathI. A rIte mati zrutajJAnane vyApAra badhAM dra mAM thAya che paNa badhAM paryAyomAM nahIM matijJAna ane zrutajJAna badhA dravyone viSaya banAve che. paraMtu badhA paryAne nahIM zeDA paryAye ne ja jANe che dha. adharma, AkAza, kAla, dgala ane jIva A cha dravya che. jemanuM kathana ta0 102
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthastra tatvArthaniyuktiH -pUrva khallu mokSasAdhanatvena matizrutAvadhimanAparyava. kevala jJAnarUpaM samyagjJAnaM parUpivam tatrApi kevalajJAnasya mukhyatvAt prathama prarUpaNaM kRtam tadantaraM matijJAlAdikaM dhruupitm| sampati tepu matyAdi paJcajJAneSu pUrva pUrvaapekSya uttarottarasya vaiziSTayAdikaM marUpAyitumAha-lahasuyanANe asavva pajacelu dekhnu' iti / matizrutajJAnam-pUsaha svarUpaM bhatijJAnam Abhiniyodhika jJAnarUes zuddhajJAnaJca-aparcaparyavedhu, na sarvadravyadAyeSu bhavati apitudravyeSu sarveSu bhavati / tathA ca-vijJAnaM zrunajJAnazca na ladravyaparyAyaviSayaka bhavati, apitu-dharmAdharSAkAzakAlapudgalanIvarUpa-sarvadravyaviSayakaM bhavati / evaJca-bhatizrutAbhyAM sarvANi dravyANi jAnAti, na tu-sarvadravyaparthAn iti bhaavH| ladArthaniyukti--pahale ati, zubha, avadhi, banAparthava aura kevalajJAnarUpa lamyajJAna sokSakA sAdhana hai, yaha pratipAdana kiyA gayA, unameM bhI pradhAna hone se kSevalajJAna kA pahale nirUpaNa ziyA __ gayA, usake anantara malijJAna AdizA kathana kiyA gayA, aba una pAMcoM jJAnoM meM uttarottara kI viziSTatA kA pratipAdana karane ke lie kahate haiM pUrvokta matijJAna aura zrutajJAna kI pravRtti laya dravyoM meM hotI hai kintu va pAyoM meM lahIM hotii| isa kAraNa matijJAna aura zrutajJAna saba dravya-paryAya viSayaka nahIM hai, apitu dharma, adharma, AkAza, kAla, pudgala aura jI rUpa laI dravyoM ko jAnate haiN| isa prakAra matijJAna aura zusajJAna ke jIva saba dravyoM ko to jAnatA hai magara pahelA karavAmAM AvI gayuM. atijJAna dravyane dezataH jANe che. zrutajJAna sarvataH jANe che. AthI matijJAnanI apekSA zrutajJAna viziSTa che. 50 che tavAthaniryukita-pahelA mati, kRta, avadhi, manaH paryAya ane kevaLa jJAna rUpa samyakajJAna mokSanuM sAdhana che e pratipAdana karavAmAM AvyuM. temAM paNa pradhAna hovAthI kevaLajJAnanuM prathama nirUpaNa karavAmAM AvyuM. tenA pachI matijJAna AdinuM kathana karavAmAM AvyuM. have te pAMce jJAnamAM uttarouttara viziSTatAnuM pratipAdana karavA mATe kahIe chIe pUrvokta matijJAna ane zrutajJAnanI pravRtti badhAM drAmAM thAya che paraMtu badhAM paryAmAM thatI nathI. A kAraNe matijJAna ane zrutajJAna sarvadravya paryAya viSayaka nathI, te paNa dharma, adhama, AkAza, kAla, pudgala ane jIva rUpa sarvane jANe che. A rIte matijJAna ane zrutajJAnathI jIva badhAM dAne te jANe che paraMtu tenA badhAM paryAne jANatA nathI. jyAre mati
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA ma.8 lU.50 paJcajJAnAnAM madhye vaiziSTyAdikam . 811 yadA khalu-matijJAnI zrutajJAnenopalabdheSvarthaSu akSaraparamparAparipATI vinavasamyagjJAnAdi dravyANi dhyAyati khadA-matijJAnaviSayA sarvadravyANi bhavanti, na tu-sarvadravyaparyAyAH alpakAlasyAt-manasazcA'zaktatvAt / evam-zrutagranthAnusAreNa sarvANi dharmAdharmAkAzakAla pudalajIvadravyANi jAnAti, na teSAM sarvaparyAyAn tatrApi-patijJAnena dezataena dravyANi jAnAti, na tu-sarvataH / zrutajJAnena tu-sarvato dravyANi jAnAti, sarvavyaparyAyAMstu-na lAsyAM jAlAnIti phalitam / uktazca nandisatre 37 sace-'tastha mAoNaM AbhiNiyohiyaNANI Ae hoNaM sagAI byAI jANAna pAla, kAlaoNaM AbhiNilohiya NANI AevaNaM svayakAlaM jANAina pAlAi, Ava bhoNaM AbhiNiyohiyaNANI AeleNaM lamce bhAva jANa pAlAI khakhazcAgre taura-58 sUtre coktam-'sa samAro cakihe eNNatte taM jamA-habbao khitaosaba paryAyoM ko nahIM jaantaa| jaba matijJAla zrumajJAnI ke dvArA upalabdha pakSAyoM ko apaispA phI paripATI ke binA hI dravyoM kA dhyAna karatA hai taba sanI dravya vijJAna ke viSaya ho jAte haiM, magara saba dravyoM ke laba paryAya usake viSaya nahIM ho sakate, kyoMki vaha indriyoM aura lanale utpanna hotA hai aura mAya paryAyoM ko jAnane meM asamartha haiN| hala prakAra yaha dUla-naya ke anuhAra dharma, adharma, AkAza, kAla, pudagala aura jIvadravyoM ko jAnatA hai magara banake saba paryAyoM ko nahIM jaantaa| hanIpatijJAna ke chArA ejazA se hI dravyoM ko jAnatA hai, artha haiza nhii| zrutajJAcAra sarva deza le jAnatA hai, bAra hama donoM jJAnoM se dravyoM ke samasta paryAya nahIM jAne jAte, yaha hamalA phalitA hai| nandi sUtra ke 37 the. sUtra meM kahA-'dravya kI apekSA bhatijAkI sAmAnya rUpa se mAmI jJAna zrutajJAna dvArA upalabdha padArthone akSaraparaparAnI paripATI vagara ja dranuM jJAna kare che tyAre badhAM dravya atijJAnanA viSaya banI jAya che. paratu badhAM dravyanA badhA paryAya tenA viSaya thaI zakatA nathI, kAraNa ke te Indriyo ane manathI utpanna thAya che ane badhAM paryAyAne jANavAmAM asamartha che. A rIte te zratagraMtha anusAra dharma, adharma, AkAza, kAle, pudagala ane jIva dravyane jANe che paraMtu tenA badhA paryAyane jANatuM nathI. emAM paNa matijJAna dvArA eka dezathI ja dravyane jANe che, sarva dezathI nahIM. zrutajJAna dviArA sarvadezathI jANe che. paraMtu A baMne jJAnethI dravyonA sayata paryAya jANI zakatA nathI, A ene phalitArtha che. nandIsUtranA 37mAM sUtramAM kahyuM che dravyanI apekSA satijJAnI sAmAnya rUpathI badhAM sthAne jANe che paNa jete
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tasvArthasUtre kAlaoM-bhAvao, tattha davAoNaM subaNANI ucalate savvAI jANa pAsaha, khittaoNaM suthaNANI ucause sabcha khetaM jANA pAsaha 'kAloNaM-suyaNANI uvautte satraM jhAlaM jANA pAsaha vApaoNaM 'sughaNANI uvautte savve bhAve jANai pAlA iti, sana dravyataH khalu Abhi'nivodhikajJAnI Adezena sarvANi dravyANi jAnAtina payati, kSetrataH khallu AmilivodhikajJAnI Adezena sarva kSetra jAnAti na pazyati, kAlataH khalu thAbhinivodhikajJAnI Adezena sarva kAlaM jAnAti na pazyati, bhArataH khalu AbhinibodhikajJAnI Adezena savAn bhAvAn jAnAti na pazyati / atha samAstacaturvidhaH prajJataH tayathA-dravyataH kSetrataH kAlato bhAvataH, tatra dravyataH khalla zrutajJAnI upayuktaH sarva kSetra jAnAti pazyati kAlataH khalu zrutajJAnI upayuktaH sarvAn bhAvAn jAnAti pazyati itlelena khallu Agamela bhatijJAlApekSayA zruvajJAnasya vaiziSTayaM spaSTaM jJAyate iti 50 // dravyoM ko jAnanA hai, magara dekhatA nahIM hai, kAla hI apekSA matihAnI sAmAnya rUpale sarva kAla ko jAnatA hai magara dekhanA nahIM hai, bhASa kI apekSA natijJAnI sAmAnyataH sabhI bhAvoM ko jAnatA hai magara dekhatA nahIM hai|' Age vahIM 58 meM kaTa hai-zutajJAna lakSepale bhAra prasAra kA kahA gayA hai-vyaho, kSetrale, kAla le aura saacle| dravya le zrujJAnI upayoga hamaloM ko jAnatAdekhatA hai, kSetra se zruvajJAnI upayo lagAkara sarva kSetra ko jAnatAdekhatA hai, kAlale zulajJAnI DAyoH lAra ra dAla ko jAnatA devatA hai, mAno tumajJAnI upayoga lAmAko jAnatA dekhatA hai| isa mAmale spativAna kI apekSA zrutajJAma bhI viziTamA spaSTa hI jJAta hotI hai||50|| nathI, kAlanI apekSA atijJAnI sAmAnya rUpathI sarvakAlate jANe che paraMtu te nathI, bhAvanI apekSA matijJAnI sAmAnyataH badhA bhAvene jANe che paNa jete nathI AgaLa jatAM tyAM ja 58mAM sUtramAM kahe che kRtajJAna TuMkAmAM cAra prakAranuM kahevAmAM AvyuM che dravyathI methI, kAlathI ane bhAvathI dravyathI zrutajJAnI upaga lagAvIne sarvadrAne jANe jue che, kSetrathI zrutajJAnI upaga lagADIne sarva kSetrane jANe jue che. kAlathI zrutajJAnI upaga lagAvI ne sarva kAlane jANe jue che bhAvathI zrutajJAnI upaga lagAvIne badhAM bhAve ne jANe jue che A AgamathI atijJAnanI apekSA thatajJAnanI viziSTatA spaSTapaNe jJAta thAya che 50 che
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA pa. 8 . 51 avadhijJAnaviSayaM nirUpaNam mUlam - ohinAne savvaruvisu // 51 // chAyA - avadhijJAnaM sarvarUpidravyeSu // 51 // 813 tatvArthadIpikA- 'pUrvasUtra-matizrutajJAnayo viSayamarUpaNaM kRtam sampati avadhijJAnasya viSayaM prarUpayitumAha- 'ohinANe lambaruvi davbe' iti / avadhijJAnam - pUrvoktasvarUpaM bhavatyadhikaM kSAyopazamikaJcAvijJAnaM sarvarUpi godoea yearyeSu bhavati na tu sarvapaladravyaparyAyeSu dravyesyeva punaladravyaparyAyeSu nApi - bharUpidravyeSu dharmAdharmAkAzA''tmadravyeSu tathA cAvadhijJAnaM rUpi dravyaviSayakameva bhavati na tu-arUpi dravyaviSayakam nApi sarvapakSIyaviSayaka atyanta vizuddhenApi avadhijJAnena rUpINyena dravyANi paramAvadhijJAnI jAnAti nApi dravyANi tAnyapi rUpi dravyANi sarvaiH paryAyaiH atItAnAgatavartamAnairutpAdavyaya prauvyAdibhiranantaiH paryadeva na jAnAti iti bhAvaH // 51 // " 'ohinANe sacca' ityAdi / sUtrArtha - avadhijJAna laya rUpI dravyoM ko jAnatA hai // 51 // tatvArthadIpikA - pUrvasUtra meM pratijJAna aura zrutajJAna ke viSaya kA nirUpaNa kiyA gayA, aba avadhijJAna ke viSaya kA pratipAdana karate haiMpUrvokta svarUpa vAlA atyadhika aura kSamozanavatyadhika avadhi jJAna rUpI dravyoM arthAt pudgaloM meM hI vyApAra karatA hai, kintu rUpI dravyoM ke samasta paryAyoM meM vyApAra nahIM karatA / vaha arUpI dravyoM ko bhI nahIM jAnatA / saba se adhika vizuddha athavijJAna bhI rUpI dravyoM ko hI jAnatA hai, kintu unake atIta, anAgata, vartamAna, utpAda vyaya aura tor Adi saba ananta paryAyoM ko nahIM jAnatA hai // 51 // 'ohinANe savva' tyAhi sutrA -avadhijJAna aMdhAM rUpI drabyUne jANe che ! 51 // tavA dopikAH-pUrva sUtramAM matijJAna ane zrutajJAnanA viSayanuM nirUpaNa karavAmAM Avyu, have avadhijJananA viSayanuM pratipAdana karIe chIe pUrvokta svarUpavALA bhavapratyayika ane yeApakSa pratyayika avadhijJAna rUpI dravyone arthAt pudgalamAM ja vyApAra kare che, parantu rUpI dravyeAnA samasta pAMcAmAM vyApAra karatuM nathI te arUpI dravyAne paNa jANutuM nathI sahUthI adhika vizuddha avizvasana paNa rUpI dravyeAne ja jANe che parantu temanAM atIta anAgata, utpAda vyaya ane dhrauvya Adi badhA ananta paryAyane jANatu nathI !! 51 //
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha sUtre tatvArthaniryuktiH- pUrva tAn matijJAna - zrutajJAnayo vipayasya nirUpaNaM vidhitam sampati tadantarAvayavasyA - vadhijJAnasya viSayaM nirUpayitumAha- 'ohinANe sandavi davvesu' iti / avadhijJAnam - bhavatyayikaM kSAyopazamikaJca pUrvokta svarUpamavadhijJAnaM sarvarUpidravyeSu - pudgaladravya svarUpeSveva bhavati natvarUpi dravyeSu dharmAdharmAkAzAtmasvarUpeSu, navA-sarvarUpi pudgaladravyaparyAyeSu tathA cAvadhijJAnaM sarvarUpi pudgaladravyaviSayakameva saMbhavati / na tu -arUpi dravyaviSayakam, nApi - rUpi pudgaladravya sarva paryAyaviSayakama parasAvadhijJAnyapi suvizuddhenA'pi avadhijJAnena rUthINyeva pudgaladravyANi jAnAvi nADarUSINi dharmAdharmAkAzAtma dravyANi jAnAti, na - jJAnyavirUpi pudgaladravyANi sarvairatItAnAgatavartamAnerUlAdavyayatrauvyAdibhiranantaiH paryAyaiH paricchinatti paramAvadhijJAnI atyanta vizuddhenApi avadhijJAnena / uktazcA'nuyogadvAre 144 sUtre - 'ohi daMsaNa " 4 - tasyArthaniyukti- pahale matijJAna aura zrutajJAna ke viSaya kA nirUpaNa kiyA vayA, aba kramaprApta avadhijJAna ke viSaya kA pratipAdana pharate haiM bhavaprasthaya aura kSayopazananimittaka avadhijJAna pudgala dravya rUpa sarva kharI dravyoM meM hI vyApAra karatA hai, dharma, adharma, AkAza aura jIva, hana akhrI dravyoM meM usakA vyApAra nahIM hotA / vaha rUpI dravyoM ke samasta paryAyoM ko bhI nahIM jAnatA hai / paramAvadhi jJAnI bhI ana vizuddhi avadhijJAna ke dvArA rUpI dravyoM ko hI jAnatA hai, arUpI dravya dharma, adharma, AkAza aura AtmA ko nahIM / rUpI dravyoM ko bhI sabhI atIta, anAgata, vartamAna, utpAda, vyaya aura dhauvya Adi ananta paryAyoM se nahIM jAnatA / tAniyukti--pahelA matijJAna ane zrutajJAnanA viSayanuM nirUpaNu karavAmAM Avyu, have kemaprApta avadhijJAnanA viSayanu pratipAdana karIe chIe bhapratyaya ane kSApazanimittaka avadhijJAna puddagalavya rUpa sa rUpI dravyeAmAM ja vyApAra kare che. dharma, madha, AkAza ane jIva A arUpI dravyekamAM tenA vyapAra haiAttA nathI, te rUpI dravyenA samasta paryAcAne paNa jANatuM nathI. paramAdhijJAnI paNa atyanta vizuddha avadhijJAna dvArA rUpI drabyAne ja jANe che. arUpI dravya dharma, adhama, AkAza ane AtmAne nahI' rUpI dravyAne paNa dhAM atIta, anAgata, vartamAna, utpAda, vyaya ane ane dhrauvya Adi ananta pAyAthI jANatu nathI.
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA ma.8 1.51 avadhijJAnaviSayanirUpaNA 15 ohidasaNihama sandarUci dona va puNa lavha ejjabalu' iti avadhidarza nam-avadhidarzaninaH sarvarUpi dravyeSu na punaH sarvariSu, iti evaM nandicne 16 sUtro coktam-'taM samAso baubdhihaM paNataM taM jaha-daccIkhetto kAlao bhAvo, vasya dazamao ohilANI jahaNNaNaM agalAI rUvidavvAiM jANA-pAlai usaleNaM lavvAI rUcidamAI jANa pAlA khettaoNaM ohilANI jahaNNeNaM aMgulahahA ahaMkhijamArga jANai pAsai ukkoleNaM asaMlijjA aloga logapamAlisA khaMDAI jANA-pAsa kAloNaM ohinANI jahaNeNaM AliyAe asaMkhi jjAI bhAgaM jAgaha-pAlaha, ukkozeNaM akhinAso usalahiNIo osappiNIno aIya agAIyaca jhAlaM jANa pAlA sAkSoNaM ohinANI jahaNaNaM arNate bhAve jANa pAlai ukkoNadhi aNaMta bhAve jANai pAlai, sakSamAvANaM aNaMtasAga jANaha pAlA-iti tat samAsatazcaturvidhaM yajJaptam tadyathA-dravyataH kSetrala: kAlato bhArataH / tatra dravyato'vadhijJAnIjaghanyenA'nantAni rUpi dravyANi jAnAti pazyati, utkRSTena sarvANi rUpi dravyANi jAnAti pazyati, kSetrataH khalu avadhijJAnI jaghanyeAMgulasyAsaMkhyeya___anuyogadvAra sUtra ke 144 3 sUtra meM kahA hai-'avadhidarzana vAle kA samasta rUpI dravyoM meM vyApAra hotA hai, magara unake samasta paryAyoM meM nhiiN| nandilUtra ke 16 meM sUtra meM bhI kahA hai-avadhijJAna saMkSepa le cAra prakAra kA hai-dravya se, kSetra le, kAla se aura mAna le| dravya kI apekSA avadhijJAnI jaghanya ananta rUpI dravyoM ko jAnatA-dekhatA hai, utkRSTa samasta rUpI dravyoM ko jAnatA aura dekhatA hai / kSetra kI apekSA avadhijJAnI jaghandha baMgula ke ajhakhyAlo bhAga ko jAlatA-dekhatA anuyogadvAra sUtranA 144mAM sUtramAM kahyuM che "avadhidarzana avadhidarzana vALAnA samasta rUpI dravyomAM vyApAra hoya che paraMtu temanA samasta paryAyomAM nahIM naMdIsUtramAM 16mAM sUtramAM paNa kahyuM ke avadhijJa na saMkSepamI cAra prakAranuM che dravyathI kSetrathI kAlathI ane bhAvathI dravyanI apekSA avadhijJAnI jaghanya ananta rUpI dravyane jANe jue che utkRSTa samasta rUpI dravyone jANe jue che. kSetranI apekSA avadhijJAnI jaghanya AMgaLanA asaMkhyAtamAM bhAgane jANe jue che, uzkaTa alokamAM lekapramANe asaMkhyata khaDene jANe jue che, kAlathI avadhijJAna ja ghanya AvalikAnI saMkhyAmAM bhAgane jANe jue
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________ taravArthastra bhAgaM jAnAti eiti utkRSTenA'saMkhyeyAni alolokamamANamitAni khaNDAni jAnAti pazyati, kAlataH khalu avadhijJa nI jaghanyenAvalI kAyA'saMkhyeyamArga jAnAti pazyati, uskRpTenA'saMkhyeyAH unsaviNya vasarpiNIH atItam-alAgataJca kAlaM jAnAti ezyati, bhAvataH khalu avadhijJAnI jaghanyena anantAn bhAvAn jAnAti pazyati unkRpTenApi anantAna bhAkAn jAnAti pazyati, sarva bhAvAnAs anantamAgaM janAti pazyati, iti // 51 // mUlam-mApajavanANe tadanaMtabhAge // 52 // chAyA- manaH paryavajJAnaM tadanantabhAge // 52 // tayArthadIpikA--pUrvamavadhijJAnasya viSayaH marUpitaH sampati-padadhijJAnApekSayA manAera jJAnasya vaiziSTayaM pratipAdastui tasya viSayamAha-'maNa hai, utkRSTa aloka lokapramANa asaMkhyAta khaDoM ko jAnatA-dekhatA hai / kAla le avadhijJAnI jaghanya bhAlikA ke asaMkhyAtaveM bhAga ko jAnatA-dekhatA hai, utkRSTa asaMkhyAta atIta aura anAgata utarUpiNI aura ayasarpiNI kAlo ko jAnatA-dekhatA hai| bhAva se avadhijJAna jaghanya ananasa mAyaroM ko jAlatA dekhatA hai-sarva bhAvoM ke anantaveM bhAga ko jAnatA aura dekhanA hai" // 51 // 'maNapajanakanANe' ityaadi| sUtrArtha-manaHvajJAna, avadhijJAna ke viSaya ke anantaveM bhAga ko jAnatA hai // 52 // tatvArthadIpihA-pahale avadhijJAna se viSaya kA nirUpaNa kiyA gayA, ama adhijJAna kI apekSA manaHparyavajJAna kI viziSTatA kA pratipAdana karane ke lie unake viSaya kA nirUpaNa karate haiNche, utkRSTa asaMkhyAta atIta ane anAgata utsarpiNi ane avasarpiNa kAlene jANe jue che bhAvathI avadhijJAnI jaghanya ananta bhAvane jANe jue che ane utkRSTa paNa ananta bhAvene jANe jue che sarva bhanA anantamAM bhAgane jANe ane jue che. 51 5 'maNapajjavanANe' yA sUtrArtha--mana:paryavajJAna, adhijJAnanA viSayanA anantamAM bhAgane naye cha. / / 52 // tatvArthadIpikA--pahelA avadhijJAnanA viSayanuM nirUpaNa karyuM, have avadhijJAnanI apekSA mana:paryavajJAnanI viziSTatAnuM pratipAdana karavAne mATe tenA viSayanuM nirUpaNa karIe chIe
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti kA paTa 1.53 manaHparyavajJAnasya vaiziSTayanirUpaNam . 817 pajanANe tadAdA ' iti manAparyajJAnam-pUrvoktasvarUpaM tadanantabhAge tasyA'vadhijJAnaviSayIbhUlahara rUpi zudaladravyakhyA'pekSayA'nante-sUkSme bhAge bhavati / sapA capad dravya avavijJAna viSayI karoti tasyApi anantamAgame sUkSmapanAne kAryamA viSayI sheti| tathA cA'vadhijJAna viSayA'. pekSayA banAerazAtalyA tyA kakSAvArthaviSayakatvAt avadhijJAnApekSayA tasya vaiziSTayaM hi iti zAma rANA va yAni rUpinaladravyANi bhavadhijJAnI jAnAti nepAzvAdhizASayI kRta rUci punaladravyANA manantamAge ekAlin manAparyavajJAna tipatiekara adhijJAnaviSayasya sacalapi pudgalavyakhyA santamAyasenApajJAnI jaanaati| ataevA'nadhijJAnApekSayA manAparyavajJAnavaiziSTaya zulkRSTatvaJca vartate ityarasepaTa / AzikAnAviratasamyATeravi bhavati manAparyavajJAnantu-saMpatasyAbhana tatpa, Rddhi prAtalyaiva bhavatIti vizeSaH // 5 // hatyArthaniti -pUrva chAtroktAvavijJAnApekSya manAparthavajJAnasya akSayapadArtha sirasAd zAdhijJAnarapekSa ra nApa jJAvasyotkRSTatvaM pratipAdaktuimAha mAparyavahAna, vijJAna ke viSayabhUta rUpI pudgala dravdhA ke ana nalave yAra ke jaantaa| ata: adhijJAna jisa danchako viSaya, karatA hai, usake malahaveM bhANa ,payethajJAna viSaya karatA hai| isa kAraNa avadhijJAna kI apekSA nalaparyavajJAna atyanta sUkSata padArtha ko jAnane ke kAraNa jo apekSA viziSTa hai| adhijJAna adhirata sampaSTi ko bhI prApta hotA hai kintu mana parthavajJAna adhyattasaMpalA aura RddhimA kohI hotA hai| yaha bhI usakI vizeSatA hai // 2 // tatvArthaniyuji-pUrvastrota avadhihAna, manAparyajJAla kI apekSA sUkSma padArtha meM pravRtta hone ke kAraNa viziSTa hai, ataeva usakI jakaSTatA kA pratipAdana karate haiM mana paryAvajJAna avadhijJAnanA viSayabhUta rUpI pudagala dravyanA anattamAM bhAgane jANe che arthAt avadhijJAna je dravyane viSaya banAve che, tenA anantamAM bhAgane sanaH paryAvajJAna viSaya banAve che. A kAraNe avadhijJAnanI apekSA mana pAnAna atyanta sUkama pada rthane jANavAnA kAraNe tenI apekSA viziSTa che. avadhijJAna avirata samyaka daSTine paNa prApta thAya che paraMtu mana:paryava jJAna apramatta saMyata ane ddhiprAptane ja thAya che e paNa enI . vizeSatA che. | para che tattavAniryukti--pUrvasUtrokta avadhijJAna mana paryAvajJAnanI apekSA sUma padArthomAM pravRtta thavAnA kAraNe viziSTa che. AthI tenI utkRSTatAnuM pratipAdana karIe chIe ta 103
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________ 818 taravArtha 'maNapajjavanANe tadanaMtabhAge' iti / manaHparyavajJAnam-pUrgenasvarUpaM tadanantabhAge, tasyA'vadhijJAnaviSayIkRtasya rUpipudgaladravyasyA'nante sUkSme ekasmin bhAge pravartate / evaJca-yad rUpi pudgala dravyam avadhijJAna viSayI karoti tasyApi anantabhAgaM sUkSmameka padArtha manaHparyavajJAna viSayI karoti / tathA ca-yAni rUpi pudgaladravyANi avadhijJAnI jAnAti teSAmavadhijJAnApTarUpi pudgaladravyANA manantabhAgamekaM manAparyavajJAnI jAnAti / tAnyapi cA'vadhijJAnaviSayAnantabhAgava. tIni rUpi dravyANi na kuDanyAdhAjJAravyavasthitAni jAnAti / apitu-manazcintanavicArA'nveSaNaviSayIbhUtAnyeva jAnAtIti tAni punarna sarvalokavartini, apitu manuSya kSetravartInyeva jAnAtItimAvaH / tAni cA'vadhijJAninaH sakAzAt vizuddhatarANi atyanta sUkSmaparyAyANi dravyANi manAparyatra jJAnI jAnAtIti ___avadhijJAna ke viSayabhUta rUpI pudgaladravya ke ananta sUkSma eka bhAga meM manAparyajJAna kI pravRtti hotI hai / isa prakAra jisa rUpI pudgala dravya ko avadhijJAna jAnatA hai, usake bhI anantabhAga sUkSma eka padArtha ko manAparyavajJAna jAnatA hai| ataeva jina rUpI pudgala dravyoM ko avadhijJAnI jAnatA hai, una avadhijJAna ke dvArA dRSTa-jJAna rUpI pudgala dravyoM ke ananta bhAga-eka ko manAparyavajJAnI jAnatA hai / avavijJAna ke viSaya se anantaveM bhAgavartI rUpI dravyoM ko kuDaya (dIvAra) Adi AkAroM meM vyavasthita rUpa se nahIM jAnatA hai kintu mana dvArA cintana, vicAra evaM anveSaNa ke viSayabhUta dravyoM ko hI jAnatA hai| una dravyoM ko bhI samasta loka meM nahIM jAnatA varal manuSya kSetravartI dravyoM ko hI jAnatA hai| adhijJAnI bhI apekSA vizuddhatara aura atyanta sUkSma paryAya vAle dravyoM ko manAparyavajJAnI jAnatA hai| avadhijJAnanA viSayabhUta rUpI pudgaladravyanA ananta sUkama eka bhAgamAM mana 5ryavajJAnanI pravRtti thAya che. A rIte je rUpI pudgala dravyane avadhijJAna jANe che tenA paNa ananta bhAga sukSma eka padArthanuM mana:paryavajJAna jANe che. AthI je rUpI pudgala dravyane avadhijJAnI jANe che, te avadhijJAna dvArA dRSTajJAna rUpI puddagala dravyanA ananta bhAga-ekane sana:paryavajJAnI jANe che. avadhijJAnanA viSayathI anantamAM bhAgavatI rUpI dravyone dIvAla Adi AkAramAM vyavasthita rUpathI jANatA nathI paraMtu manadvArA cintana, vicAra ane anaveSaNanA viSayabhUta dravyone ja jANe che. te dravyone paNa samarata lekamAM jANatA nathI paranta manuSyakSetravatI dravyone ja jANe che. avadhijJAnInI apekSA vizuddhatara ane atyanta bhUmi paryAyavALA dravyone mana:paryavajJAnI jANe che.
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA - niyukti TIkA a. su. 52 manaH paryavajJAnasya vaiziSTayanirUpaNam 819 bhAvaH / uktaJca bhagavatI sUtre 8 zatake 3 uddezake 323 sUtre - 'savvatthovA maNavajjavaNANapaNjayA, ohiNANapajjavA anaMtaguNA, suyanANapajjavA anaMtaguNA, AbhiniSohiyanANapajjavA anaMtaguNA kevalanANapajjavA anaMtaguNA-" iti / sarvasvokAH manaH paryavajJAnaparyavAH avadhijJAnaparyavA anantaguNAH zrutajJAnaparyaMvA anantaguNAH, Abhinibodhika jJAnaparyaMvA anantaguNAH, kevalajJAnaparyavAH anantaguNA' iti // 52 // mULam - mohaNijaNANadaMsaNAvaraNAMtarAyakkhayAya kevalaNANaM // 53 // chAyA - mohanIya jJAnadarzanAvaraNAntarAyakSayAcca kevalajJAnam // 53 // tatvArthadIpikA- 'pUrva jJAnAvaraNAdikarmaNAM sarvataH kSaye janiSyamANo mokSaH kevalajJAnotpatti kAraNamAha- mohaNijja' - ityAdi / mohanIyajJAnadarzanAvaraNA bhagavatIsUtra ke AThaveM zataka ke dvitIya uddezaka meM sUtra 223 meM kahA hai- 'mana:paryayajJAna ke paryAya saba se kama haiM, avavijJAna ke paryAya usase anantaguNA haiM, zrutajJAna ke paryAya anantaguNA hai, AbhiniyovikajJAna ke paryAya anantaguNA haiM aura kevalajJAna ke paryAya ananta guNA hai ||52|| 'mohaNijjaNANadaMsaNA' ityAdi / sUtrArtha - mohanIya, jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya karma ke kSaya se kevalajJAna kI utpatti hotI hai // 53 // tatvArthadIpikA - jJAnAvaraNIya Adi karmoM kA pUrNa rUpa se kSaya hone para utpanna hone vAlA mokSa kevalajJAna kI utpatti ke binA saMbhava nahIM hai, ataeva kevalajJAna kI utpatti kA kAraNa kahate haiM * bhagavatIsUtranA AThamAM zatakanA dvitIya uddezakanA sUtra 323mAM kahyu che manaHpavajJAnanA paryAya badhAthI ochA che avidhajJAnanA paryAMya tenAthIananta gaNA che, AbhiniSeAdhikajJAnanA paryAya anantagaNuA che ane kevaLajJAnanA paryAya anantagaNA che ! para " 'mohaNijjaNANadaMsaNA' ityAhi sutrA-meAhanIya, jJAnAvaN danAvaraNu ane antarAya kramanA kSayathI kevaLajJAnanI utpatti thAya che. !! 53 || tattvAtha dIpikA--jJAnAvaraNIya Adi karmAMnA javAthI utpanna thanAra mekSa kevaLajJAnanI utpatti vagara kevaLajJAnanI utpattinuM kAraNa kahIe chIe sapUrNa paNe kSaya thaI zakaya nathI AthI
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtra ntarAyakSayAt-aSTAviMzatividhasya sohanIyakaraNaH kSayAt, paJcavidhasya jJAnAdaraNIya. karmaNaH kSayAva, navavidhasya-darzanAvaraNI karmaNaH kSaNAt, pakSAvidhasyA'ndarAyakarmaNaH kSayAt, cakArAt manuSyA''yuSyavarjAyuSyatrayasya kSayAt sAdhAraNAtaSa pazcendriya bhinnacaturjAti narakati narakagatyAnupUrvI sthAvara sumatiryaggadi siryaggatyAnupUrvI-udbotalakSaNatrayodazavidhanAmakarmaNaH kSayAcca triSaSTi karmapati kSayarUpAt kevalajJAna mutpadyate itibhaavH| tatra-sarvaprathama mohanIyakarmaNa eva darzanIyacAritra. mohanIyarUpasya kSayapratipAdanArtha prathamaM mohanIya padopadanamAnalevam // 53 // tatvArthanimuktiH - pUrva jJAnAbaraNIyAdi karmaNAmantarASANAM sarvataH kSaye aTThAIna prakAra ke mohanIya karmakSayale, pA~ca prakAra ke jJAnAgharaNIya karma ke kSaca se nau prakAra ke darzanAvaraNIya dharma ke kSaya se aura pAMca prakAra ke antarAya karma ke kSaya ho tazAca zabda ke prayoga se manuSyAyu ke lidhAma tIna Ayumo ke kSaya se, kAraNa nAmakarma Atae nAnakama, paMcendriya jAti ko chor3akara cAra jAtiyoM ke kSaya se, bharakSagati, narakAtyAnupI, sthAvara, sUkSma, tiryaMcati, tithaMcAtyAnupUrvI evaM udyota-hena teraha prakAra ke nAma ke kSayarale nesaTha karma prakRtiyoM kA kSaya hone para devatajJAna kI utpatti hotI hai| sarvaprathama darzana-cArina mohanIya rUpa mohanIya karma kA kSaya hotA hai, yaha batakhAne ke lie sarvaprathama mohanIya karma kara nahA kiyA hai, aisA samajha lenA cAhie // 5 // tatyArthaniyukti-jJAnAvaraNIya Adi kalI kA lakA kSaya hone aThayAvIsa prakAranA mohanIya karmanA kSayathI, pAMrA prakAranA jJAnAvaraNIya karmanA kSayathI nava prakAranA darzanAvaraNIya karmanA kSayathI ane pAMca prakAranA antarAya karmanA kSayathI tathA "ca" zabdanA prayogathI manuSyAyu sivAyanA traNa AyuSyanA kSayathI sAdhAraNa nAmakarma, tapa nAma karma. paMcendriya jAtine bAda karatAM cAra jAtionA kSayathI naragati naragatyAnupUrI, thAvara, sUkSama tiryaMcagati tiryaMcagatyAnupUrva ane udyota A tera prakAranA nAmakarmanA kSaya thI tresaTha karma prakRtiene kSaya thavAthI kevaLajJAnanI utpatti thAya che. sarvaprathama darzana cAritra mohanIya rUpa mohanIya karmane kSaya thAya che, e darzAvavA mATe sarvaprathama mehanIyakarma grahaNa karavAmAM Avela che, evuM samajI levAnuM che ke paDe che tatvArthaniryukita-jJAnAvaraNIya Adi kamene sarvathA kSaya thavAthI mokSa
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________ biH-bibi yaa .5H kaanaamaaliy'aachu janiSyamaNo mokSaH kevalajJAnAlA na lambhavatIti kevalajJAnotpattihetumAha'naajil maai laagl| maaliijaalhiinaatmiiy'? bhaal mnnaa obi, byktibimb hlkaaligiin sbtngH, bi eph raanaashiih dH dbignyj haanaahliitb kaalH, ghn baasn: naa haabib! nikhaadbhjd gir'iSdbhulH dumbaa, haajaahUSSBtb ghkhi minn anujii nb nh' phg Nghaannr' bhr'i khityaamunnii- bhaanggnniiy'bighn-ksskchu sbpn sthiti sngkumbitb taalmbhmbr munthiH| deth taar bighaaptaanaadinaa-1aapara mokSa utpaza hotA hai, kintu kevalajJAna ke vinA thAhA pakSa nahIM i, jny: dphaal naa bhaal naa kssaa dibs ghn - | miilii, saalaah, chaalaah ah naa e gh bai bhaal bhaal khaa / maai du maai du duli-hil grnth niik, yaa dumaah k chaalr'Ngh , n drkssaa nyj chaalaa giitb j j jiiN bl phaah u baa dbj i sb sb naa 'l' haattb j m y' r gnggaa tt priy' hjj phuli gunH-hnggaa, bibhraantu jiih jnyaasu dkss jmm , dbaahu, jaak, sbaasth jii laabh hiidd' sh angh , lNlaa, jy'ddhaantbhuj, ghi, skul, ninmaanti, bibhaassii guh bhii-- maaph bh n j laagaal ntu b, dusth alp mntrii bngg ii kevalajJAna utpanna hotA hai| utpanna thAya che. paraMtu kevaLajJAnanI utpatti vagara zaka nathI, AthI kevaLajJAna nI utpattinuM kAraNa kahIe chIe ehanIya, jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, ane antarAya karmanA kSayathI kevaLa jJAna utpanna thAya che. rAThayAvIsa DAranA darzanacAritra mohanIyanA, pAMca prakAranA jJAnAvaraNIyakamanA, nava prakAranA darzanAvaraNIyakarmanA ane pAMca be prakAranA anArAyakarmanA kSayathI tathA "ca" zabdanA prAgathI manuSyAyuthI bhina, bAkInA traNa AyuSya narakAsu, tiya racAyu ane devAyu kAnA kSayathI, sAdhAraNa Ata, paMcendriyane choDI zeSa cAra jAtionA narakagati, narakagajyAnupUvI sthAvara sUphama, tiryaMcagati, tiyacagatyAnupUrva ane udyota A rIte tera prakAranA nAmakarmanA kSayathI, la seMsaTha karyaprakRtionA kSayathI kevaLajJAna 5nn ata
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvAyatra 422 viMzatividhe mohanIyakarmaNi kSINe sani paJcavidha jJAnAvaraNa navavidha darzanAvaraNa paJcavidhAntarAyakarmasu kSINeSu manuSyAyuSyabhinne trividhAyuSyakarmANi ca kSINe pUrvokta trayodaza nAmakarmasu ca kSINeSu samasta dravyaparyAyaparicchedi kevalajJAna darzanaM ghAtima catuSTayApagamAt prAdurbhavatIti bhAvaH, uktazca sthAnAGge 3 sthAne-"khI gamohassaNaM arahao lo kammaMsA juga khijjaMti, taM jahA-nANAvaraNijja, dasaNAvaraNija, aMtarAiyaM-" iti, kSINamohasya khalu aItastrayaH karmA zAH yugapat kSIyante, tadyathA-jJAnAvaraNIya, darzanAvaragIyam, AntarAyikam, iti // 53 / / __ mUlam-savvadacapajjabobhAsiNANaM kevalaM // 54 // chAyA-sarva dravya paryAvabhAsi jJAna kevalam // 54 // pahale viziSTa tapa ke anuSThAna Adi dvArA aTThAIsa prakAra ke mohanIya karma ke kSaya hone para tathA pAMca prakAra ke jJAnAcaraNa, nau prakAra ke darzanAvaraNa aura pAMca prakAra ke antarAya me kA kSaya hone para, manu. SyAya ke sivAya tIna prakAra ke Ayu karma kA kSaya hone para aura teraha prakAra ke nAmakarma kA kSaya hone para samasta dravyoM aura paryAyoM ko jAnane bAlA kevalajJAna aura kevaladarzana, cAra ghAtiyA karmoM ke haTa jAne se prakaTa hotA hai| sthAnAMgamUtra ke tIsare sthAna meM kahA hai-'jisakA mohakarma kSINa ho cukA hai una arihanta ke tIna kamAMza eka sAtha kSaya ko prApta hote haiM, yathA-jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, aura antraay|53| 'sava va pajjayA' ityaadi| sUtrArtha:-kevalajJAna samasta dravyoM aura paryAyoM ko jAnatA hai / 54 // agAu viziSTa tapanA anuSThAna Adi dvArA aThayAvIza prakAranA mohanIya kane kSaya thavAthI tathA pAMca prakAranA jJAnAvaraNa nava prakAranA darzanAvaraNa ane pAMca prakAranA antarAya karmane kSaya thavAthI, manuSpAyu sivAyanA traNa AyuSya karmono kSaya thavAthI ane te prakAranA nAmakarmane kSaya thavAthI samasta dravya ane paryAne jANanAra kevaLajJAna ane kevaLadarzana, cAra ghAti nA dara thavAthI prakaTa thAya che. sthAnAMgasUtranA trIjA sthAnamAM kahyuM che - mana mohakama kSINa thaI cukayuM che te arihantanA traNa karmIza ekI sAthe zrayane prApta thAya che jemake jJAnAvaraNIya, ane darzanAvaraNIya ane AMtarAya 53 'savvavva pajjavA' tyAta savArtha-kevaLajJAna samasta dravya temaja paryAne jANe che. 54
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA ma.82.55 kevalajJAnalakSaNanirUpaNam 23 satvArthadIpikA-pUrvatAvat kevalajJA pUrvikA mokSaprAptibhaktIti mokSa pAptyartha kevalajJAnotpatti kAraNatayA jJAnAvaraNa-darzanAcaraNa-mohanIyAntarAya rUpaghAtikarmacatuSTayasya sapo'nuSThAnAdinAkSayaH pratipAdita sampati-kevaLajJAnasya lakSaNaM rUpayitumAha-savdha dabapajjavobhAkhiNANaM kevalaM'-iti / sarvadravyaparyAyAvabhAsi sarveSAM dravyANAM dhadhikiAzakAlapudgalajIvasvarUpANAM sarveSI paryavAnAcA-'vabhAsi prakAzanaM jJAnaM kevalamucyate, tasya ca kevalajJAnasya matyAdijJAnAntarA saMsRSTatvenA-'sahAyatvAt kevalavyapadizyate / tathA ca-salladravya sakaLaparyAyaviSayakaM jJAnaM bhavatIti bodhyam / tazAca kevalam ekam-asahAyam, indriyAdi sAhAyyAnapekSaNAt / yadvA-kevalaM saba laM-saspUrNam, sampUrNa jJeyagrAhi tatvArthadIpikA-mokSa kI prApti kevalajJAna ke hone para hotI hai, ataeva mokSa kI prApti ke lie kevalajJAna kI utpatti kA kAraNa jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya, ina cAra ghAti karmoM kA tapazcaraNa Adi ke dvArA kSaya pratipAdana kiyA gayA, accha kevalajJAna ke lakSaNa kA nirUpaNa karate haiM* samasta dravyoM aura paryAyoM ko jAnane vAlA kevalajJAna hai arthAt jo jJAna, dharma, adharma, AkAza, kAla, pudgala aura jIva rUpI sabhI dravyoM ko aura unake samasta paryAyoM ko yugapat pratyakSa rUpa le jAnatA hai, vaha kevalajJAna kahalAtA haiN| kevalajJAna ke utpanna hone para matijJAna Adi koI bhI anya jJAna nahIM rahatA ataeva usakA koI sahAyaka sAthI jJAna na hone se vaha kevala' kahalAtA hai| ataeva yaha samajhanA cAhie ki kevala jJAna kA viSaya sakala dravya aura bhAkala paryAya hai| tattvArthadIpikA-mokSanI prApti kevaLajJAnanI prApti thavA thAya che, AthI mokSanI prAptine mATe kevaLajJAnanI utpattine kAraNe jJAnAvaraNa darzanAvaraNa, mohanIya ane antarAya, e cAra ghAti karmone tapazcarya Adi dvArA kSayanuM pratipAdana karavAmAM AvyuM, have kevaLajJAnanA lakSaNanuM nirUpaNa karIe chIe samasta dravyo ane paryAne jANanArU kevaLajJAna che. arthAt je jJAna dharma, adharma, AkAza, kAla, pudgala ane jIva rUpa badhAM dravyone ane temanA samasta paryAyone cugavat pratyakSa rUpathI jANe che, te kevaLajJAna kahevAya che kevaLajJAna utpanna thavAthI matijJAna Adi koI paNa anya jJAna rahetuM nathI AthI tenuM keI sahAyaka sAthI jJAna na hovAthI te kevaLa kahevAya che. AthI e samajavAnuM che ke kevaLajJAna viSaya sakaLa dravya ane saDaLa paryAya che.
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAhArajJAnAbhAvat / svAt / yaat - kevalam - sAdhAraNaza yahA kelA ananya aparipAlitye paryavasanAva hogAnandapAJcaityevamekAdiosrtheSu kelI (ma) dave, rAjJA / evaJca - gopakSaye jJAnAvaraNa-darzanAvaraNA-uttarAyaNapaticAravikarikze pakSaprabharva pAlakamavila svayuktAphalAnaM yathAnasvitA - zepabhUla-bhavad - mAnyarasyavAvAvadAyakaM kevala vibhAgaH / as at out aratdAdi vartante, pANyadhyanantAni Su svAndha bhedena fearfa anti, dharmAcAzAni zrImaNi aneka deve'pi kevala arthAt aselA yA ahA payati iti Adi kI yatA kI apekSA nahIM rakhanA / athavA levala zabda kA artha hai - mala, sampUrNa, kyoMki nae samasta jJeSa padArtha ko karanA hai| kevala arthAt asAdhAraNa, janavyavahana, kroMki aisA hAdarA koI nahIM hai / athavA kevala arthAt ananta, kyoMki vaha apratipAti hone se hai tathA usake jJeya bhI ananta hai| isa prakAra yahAM kevala zabda eka Adi artha bAlA hai / isa prakAra moha kA kSaya hone para aura jJAnAvaraNa, darzanAraNa, tathA amAdAya kArsa kA sarvathA kSaya hone para dene vAlA, hathelI para rakhe hue atula thUla sonI ke samAna bArtha, samasta pa mAna aura bhaviSyakAlIna padArthoM ko jAnane vAlA kevalajJAna honA hai| svArthasUtre / 1 inameM se jIva huncha ananta hai / pula dravya bhI ananta hai aura kevaLa arthAt ekaluM athavA asahAya, kAraNa ke te indriya AdinI sahAyatA nI apekSA rAkhatuM nathI athavA kevaLa zabdane atha thAya sakaLa sampUrNa, kAraNu phaeN te samasta jJeya padArthane grahaNa kare che. mathavA kevaLa arthAt aDhA dhAraNa, ananya sadRza kemake enu jJAna khIjuM kAI ja nathI, athavA kevaLa arthAt ananta, kArayuke te apratipAtI hAvAthI antarahita che tathA tenA kSaya paNa ananta che, A rIte ahIM kevaLa zabda eka ADhi arthavALe che. A pramANe sAhune kSaya thavAthI ane jJAnAvaraNa danAvaraNa tathA antarAya kama nA sarvathA kSaya thavAthI utpanna thanAra hatheLI para rAkhelA atula sthULa meAtInI samAna yathArtha samasta bhUta, ntamAna ane bhaviSyata kAlIna pardhAne jANanAra kevaLajJAna hAya che. A mAMthI jIvadravya ananta che. puddagaladravya paNa ananta che ane te
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________ - dIpikA-niyukti TIkA A.8.54 kevalajJAnalakSaNanirUpaNam 825 khaNDAtmakatvAlAvAt pratyeka mezatvAnti, / kAladravyamapyanantaM vartate, tasyA 'tItA-'nAgatAdirU nAnAtvaM dodhyam / teSAM pagAlapi dravyANAM paryAyAzca trikAlabhuSaH pratyekanamastAnAtA bhavanti, lepu dravyaM-paryApajAtaM kA na zizcidapi kevalajJAnasya vizvA nalikAmati, apitu-sanamevadravyaM paryAyajAtaJca kevalajJAnasya viSayo bhavati / aparimitamAhAtmyaM khalu kevalajJAnaM sarati yena sarvamapi dravya paryAyaJca vieyI karoti tacca kelatAnam ekameva tiSThati na tena saha-itarANi kSAyopazamikAdIni yugapadayadi te, sadAcida-malizrute dve api yugaparasaMbhavataH, kadAcit vINi matizrutA-'vadhijJAnAni yugapatsaMbhavanti / kadAcit-catvAri ve aNu tathA skanda ke leda le bhinna haiN| dharma, adharma aura AzAza dravya anekapradenI hone para bhI khaMDAhAka na hone ke kAraNa eka-eka hI haiN| kAlama bhI apta hai aura gIta tathA anAgata Adi ke bheda se nAlA prakAra kA hai| una chaha dravyoM ke trikAlabhAvI paryAya pratyeka ke anantAnaMta haiN| inameM se koI bhI dravya paryAya kevalajJAna ke viSaya le para nahIM hai| balki sabhI dravya aura sabhI paryAya kevalajJAna ke viSaya haiM / kevalajJAnna kA mAhArasya aparimita hai, jisase vaha sabhI dravyoM aura paryAyoM ko jAnatA hai| kevalajJAna akelA hI rahatA hai| usake sAtha koI bhI zAyopazadhika jJAna nahIM raha sakatA / matijJAna aura zrutajJAna donoM eka sAtha hI rahate haiM, kadAcit zilI AtmA meM mati, zruta aura abadhi athavA ati, zruta aura manaHparyaca yetIla jJAna eka sAtha hote hai, kisI AtmA ne patti, zruta, avadhi aura manAparyava, aNu tathA skaMdhanA bhedathI bhinna che. dharma, adharma ane AkAza dravya aneka pradezI hovA chatAM paNa khaDAtmaka na hovAnA kAraNe eka eka ja che. kAya dravya paNa ananta che ane anIta tathA anAgata AdinA bhedathI vividha prakAranA che. A chae dravyonA trikALa bhAvI paryAya pratyekanA anantAnanta che. AmAMthI koI paNa dravya athavA paryAya kevaLajJAnanA viSayathI para nathI balka badhAM dravya ane badhAM paryAya kevaLajJAnanA viSaya che. kevaLajJAnanuM mAhAbhya aparimita che jethI te badhAM dravya ane paryAne jANe che. kevaLajJAna ekaluM ja rahe che. tenI sAthe kaI paNa kSAe pathamika jJAna rahI zakatuM nathI. matijJAna ane zAna baMne eka sAthe ja rahe che, kadAcita koI AtmAmAM mati zrata ane avadhi athavA ati, kRta ane mana:paryava e traNa jJAna saMyukata ta0 104
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________ % D tatvAyatra matizrutA-'vadhi-manAparyavajJAnAni yugapad bhavanti / kintu-na kadAcita-pazcA'pi jJAnAni yugapad bhavanti-kevalajJAnasya-asahAyatvAda iti bhAvaH // 54 // tatvArthaniyuktiH pUrvamantre mokSayApitammati hetubhUtasya kevalajJAnasyotpAdakAraNatvena jJAnA'varaNa-darzanAvaraNa-mohanIyAntarAyarUpaghAtikarmacatuSTanasya tapo vizeSAnuSThAnavipAkAdinA kSayaH bhatipAditaH samprati-kevalajJAnasya lakSaNaM gharUpayitumAha-"lavya davyApajako mAliNANaM kevalaM-" iti| sarvadravyaparyavAvadhAsi jJAnam-sarveSAM dravyANAM-dharmAstiphAyAdharmAstikAyAkAzAye cAroM jJAna bhI pAye jAte haiN| pAMcoM jJAna eka sAtha nahIM ho skte| kintu smaraNa rakhanA cAhie ki upayoga eka samaya meM eka hI jJAna kA hotA hai, eka se adhikSa do, tIna yA cAra jJAnoM kA eka sAtha honA jo kahA gayA hai, vaha sirpha kSayopazana kI apekSA se hai / arthAt eka AtmA meM eka sAtha cAra jJAnoM taka kA kSayopazama hotA hai // 54 // tatvArthaniyukti-pUrvasUtra meM pratipAdana kiyA gayA hai ki mokSa kI prApti meM kAraNabhUta jo jJAna hai, usakI utpatti kA kAraNa jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya-ina cAra ghAtika karmoM kA kSaya hai jo ki viziSTa tapazcaraNa se hotA hai| aba kevalajJAna ke lakSaNa kA pratipAdana karate haiM jo samasta dravyoM aura samasta paryAyoM ko jAnatA hai, use kevala jJAna kahate haiN| dharmAstikAya, apostizAya, AkAzAstikAya, pudpaNe hoya che keI AtmAmAM mati zrata avadhi ane manaH paryava e cAre jJAna paNa jovAmAM Ave che pAMce jJAna ekI sAthe hoI zakatA nathI paratu yAda rAkhavuM ghaTe ke upaga eka samayamAM eka ja jJAnane thAya che. ethI adhika be, traNa athavA cAra jJAnenuM ekI sAthe hevAnuM je kahevAmAM AvyuM che, te mAtra kSapazamanI apekSAthI che arthAta eka AtmAmAM eka sAthe cAra jJAne sudhI kSapazama thAya che. che 54 che tattvArthaniryukti-pUrvasUtramAM pratipAdana karavAmAM AvyuM che ke mekSanI prApti mATe kAraNabhUta che kevaLajJAna che tenI utpattinA kAraNa, jJAnAvaraNa darzanAvaraNa mohanIya ane antarAya A cAra ghAtine jAya che ke je viziSTa tapazcaryA AdithI thAya che. have kevaLajJAnanA lakSanuM pratipAdana karIe chIe je samasta dravyo ane samasta paryAne jANe che, tene kevaLajJAna kahe che, dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, pudgalAstikAya, jIvAsti
Page #601
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 zu.54 kevalajJAnalakSaNanirUpaNam 827 stikApapudgalAstikAyajIvAstikAyakArUpANAM, sarveSAM paryavAnAcAvamAsi. avabhAsakaM prakAzakaM viSayatayA'valamti jJAnaM kevalajJAna sucyate / tathAcasakaladravyasakalaparyAyaviSayakaM jJAnaM kevalajJAnaM vyapadizyate / evaJca-dharmAstikAyAdi sakaladravyaviSayakas-utpAdAdi sakalaparyAyaviSayakaca kevaLa jJAna bhvti| tatra-dharmAdharSAkAzarUpaTravyatrayANAm parata utpAda-vyayoM bhavatA, pudgalAnAM-jIvAnAM kAlAnAJca dravya trayANAM svataH-paratazcautpAda-vyayoM bhvtH| yathA-punalasya zuklatyAdinA vyayo bhavan sa nIlavAdinA samupajAyamAno'chi pudgalatvenA'vatiSThate / evaM jIvo'pi devatvAdinopajAyamAno manu / SyavAdinA vyeti jIvatvelaca sdaa'vtisstthte| evaM kAlo'pi AvalikAditvena galAstizAya, jIvAstizAya aura sAla, ina sabhI dravyoM ko tathA samasta paryAyoM ko jAnane bAlA jJAla kevalajJAna kahalAtA hai| isa prakAra sAla drA aura saphala paryAdhAviSayaka kevalajJAna kahA jAtA hai| isa taraha jo dharmAstikAya Adi maca dravyoM ko aura utpAda Adi saba paryAyoM ko jAnatA hai vaha kevalajJAna hotA hai| dharma, adharma aura AkAza, ina tIna dravyoM kA utpAda aura vyaya parataH hotA hai tathA puhUgala jIsa aura kAla, ina tIna dravyoM kA utpAda aura vyatha khanaH aura parataH hotA hai| pudgala dravyada kA zukla paryAya se vyaya (vinAza) hotA hai, nIla paryAza ke rUpa meM utpAda hotA hai, phira bhI vaha pudgala rUpa se dhruza rahatA hai, isI prakAra jIka kA bhI deva paryAya se utpAda, mayuSya paryAza he vinAza aura jIva rUpa le dhauvya hotA hai- arthAt jIyasva donoM pAyoM meM kAyama rahatA hai| isI prakAra kAla bhI AvalikA Adi rUpa se naSTa hotA hai, samaya Adi rUpa se kAya ane kAla, A badhAM drone tathA badhAM paryAyone jANanArA jJAna kevaLa jJAna kahevAya che. A rIte sakaLa dravya ane sakaLa paryAya viSayaka kevaLajJAna, kahevAmAM Ave che. A rIte je dharmAstikAya Adi badhA ne temaja utapAda Adi badhAM paryAyone jANe che te kevaLajJAna kahevAya che. dharma, adharma, ane AkAza A traNa dravyanA utpAda ane vyaya parataH hoya che. pudgaladra zukala paryAyathI vyaya (vinAza) thAya che, nIlaparyAyanA rUpa mAM utpAda thAya che, te paNa te pugala rUpathI dhruva rahe che eja rIte jIva meM paNa deva paryAyathI utpAda, manuSyaparyAyathI vinAza ane jIva rUpathI dhrauvya thAya che- athAta jInatva baMne paryAmAM kAyama rahe che evI ja rI' .
Page #602
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtra viyan samayatyAdinA samupajAyamAno'pi kAlatvena ladAvatiSThate avasthita eva bhavati, tathA caivavidha sakaladravyaparyAyAnamAlaka ke.valajJAna bhavati // atha kathaM tAvat-kevalajJAnasya sakaladravyANi sarva paryAyAca gocarI bhavantiteSAmanantA'nantatvAt iticetrovyate-aparimitamAhAlyaM khalu kevaLazAna bhavati / ataevA-aparicchinna mAhAralyAvakevalajJAna sarveSAM dravyakSetrakAlabhAvaviziSTAnAM padArthAnA sababhAmakaM bhavati, sthAca-sampUrNalokAloka viSayakaM khalu kevalajJAna bhavati, nAtaH paraM kizcid jJAnamasti nApi-kevaLa jJAnaviSayAdanyat kimapi jJeya msti| tatra dharmAdharmAstikAyadravyadvayA vacchinnamAkAzaM pudgalAstikAyajIvAstikAyazca lokapadenocyate / yatra punarAkAze dharmAdharmAstikAryo nastaH so'loko lokazinaH ucyate, tathAca-yadiha utpanna hotA hai aura kAlatva kI dRSTi sadA sthira rahatA hai| isa prakAra ke sabhI dravyoM aura paryAyoM ko kevala jJAna jAnatA hai| .. prazna kevalajJAna sarva dravyoM aura sarva pakSIyoM ko kaise jAna sakatA hai ? kyoki yaha anantAnansa haiN| untara-kevalajJAna kA mAhAtmya aparimita hai| asIma mahAtmya hone ke kAraNa kSevalajJAna samasta dravya, kSetra, kAla aura bhAva se viziSTa padArthoM kA bodhaka hotA hai| kevalajJAla lamasta loka aura aloka ko jAnatA hai| ullale baDha kara anya koI jJAna nahIM hai aura aisA koI jJeya nahIM hai jo kevalajJAna ke viSaya se pAra ho| balAsitakAya aura adha. mAstikAsale vyApta AzAza loka kahalAtA hai| jilA AkAzakhaMDa meM dharmAstikAya aura adharmAstikAya vidhamAna nahIM hai, vaha loka se kAla paNa AvalikA Adi rUpathI naSTa thAya che, samaya Adi rUpathI utpanna thAya che ane kAlavanI dRSTithI sadA sthira rahe che. A prakAranA saghaLAko temaja paryAne kevaLajJAna jANe che. prazna--kevaLajJAna sarvadravyo ane sarvaparyAne kevI rIte jANa karI zake? kAraNa ke teo to anastAnanta che ! uttara-kevaLajJAnanuM mAhAsya aparicita che. asIma mAhAtamya hovAnA kAraNe kevaLajJAna samasta dravya, kSetrakAla ane bhAvathI viziSTa prakAre nuM bAdhaka hoya che kevaLajJAna samasta loka ane alakane jANe che. tenAthI vadhIne anya koI jJAna nathI ane evuM kaMI reya nathI je kevaLajJAnanA viSayathI bahAra hoya. dharmAstikAya ane adharmAstikAyathI vyApta AkAza loka - kahevAya che. je AkAzakhaMDamAM dharmAstikAya ane adharmAstikAya vidyamAna nathI,
Page #603
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryuti TIkA tha.8 i.54 kevalajJAnalakSaNanirUpaNam loke-'loke bA kizcidapi jJeyamasti tayathA bahiH ezyati eva mantarapi kevala jJAnena pazyati kAlI, ityevaM sampUrNa lokAlokaviSayakaM khallu kerala jJAna bhavati / ataeba kevalajJAna paripUrNa impadizyate sanasya dravyabhAvajAlalya paricchedakatvAt / evaM samana, satyAdi jJAnApekSayA viziSTam asAdhAraNaM nirapekSa vizuddha sarvabhAvajJApanaM loka lokaviSayakasyAt anantapariNAmAtmakaJca kevalajJAnaM bhAti / tacca phevalajJAnaM nAnyena satyAdi jJAnAdinA saha yugapat sambhavati, apitu-kevalamekameva tiSThati na khalu kevalajJAnena saha kSAyopazamikAdIni saMbhavanti / kadAcidaikasmin jIve matyAdi jJAnadvayaM-jJAnatrayaM-jJAnacatuSTayaM vA bhinna aloka kahalAtA hai| isa prakAra isa loka aura aloka meM jo bhI jJeya hai, uhA rAya ko kevalI kevalajJAna se jAnate ha-jale bAhara dekhate haiM vaise hI bhItara dekhate haiN| isa taraha klajJAna sampUrNa lokaaloka viSayaka hai| isa kAraNa kevalajJAna paripUrNa kahalAtA hai, kyoMki vaha samasta dravyamA lasUna hA paricchedaka hai| isa prakAra samagra, mati Adi jJAnoM kI apekSA viziSTha, asAdhAraNa, nirapekSa, vizuddha, sarva bhAvoM kA jJApasa tathA loyA-Aloka viSayaka hone ke kAraNa ananta pariNAmAlakA kevalajJAna hotA hai| kevalajJAna prati Adi jJAnoM ke sAtha nahIM raha sakatA, kintu akelA hI rahatA hai| kevalajJAna ke lAya kSAyopazabhika jJAnoM kA rahanA saMbhava nahIM hai| eka jIva meM vijJAna aura avajJAna-do to sAtha hI hote haiM, kadAcit avadhijJAna yA manAparthaya ke sAtha tIna bhI ho sakate te lekathI bhinna aleka kahevAya che. A rIte A leka ane alakamAM je koI paNa ya hoya che, te sarvene kevaLI kevaLajJAna dvArA jANe che jevI rIte bahAra jue che tevI ja rIte aMdara paNa jue che. A rIte kevaLajJAna saMpUrNa leka aleka viSayaka che. AthI paripUrNa kahevAya che, kAraNake te samasta dravyamAnasamUhane pariraTeka che, A prakAre samagra mati Adi jJAnanI apekSA viziSTa, asAdhAraNa nirapekSa vizuddha sarvabhAvanA jJApaka tathA leka aleka viSayaka hovAnA kAraNe ananta pariNAmAka kevaLajJAna hoya che. kevaLajJAna mati Adi jJAnanI sAthe rahI zakatuM nathI paraMtu evuM ja rahe che. kevaLajJAnanI sAthe parAmika jJAnuM rahevuM, zakaya nathI, eka jIvamAM atijJAna ane zrutajJAna baMne te sAthe ja hoya che, kadAcita avavijJAna athavA mana:paryavajJAna sAthe paNa traNa hoI zake che ane kaI
Page #604
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArtha yugapat matyAdi manAparyavajJAna paryantaM sambhavati / kintu-na kadAcidapi jJAnapaJcaka yugapatsambhavati, kevalajJAna' kAle'nyeSAM matyAdi jJAnAnAmasabhAvAta / ataeva jJAnAntarA sambaddhatvenA'sahAyatvAt tasya kevalatvavyavahAro bhavati // uktazcA'tuyogadvAre darzanaguNapramANaprakaraNe 144 chatre-'kevaladaMsaNaM kevaladaMsaNissa sabadaveluya-savvapajjavesu -iti, kevaladarzanaM kevaladarzaninaH sarvadravyeSu ca-sarva paryAyeSu ca iti / nandinatre 22 mUtrecoktam-'taM mamAsao caunvihaM paNNattaM, taM jahA-davao, khittamao kAlo, bhAvabho, tatva vaoNaM kevalanANI bacna davAI jANa pAlaha, vittabhoNaM kevala nANI savvaM khitta jANa pAsai, kAla orNa kSevalanANI savvaM kAlaM jANai pAsaha, bhAvaoNaM kevalanANI sabane bhAve jANai pAlA, ahavva vvapariNAma bhAva viSNatti kAraNamAtaM, sAlayamA DinAI egaviha kevalaM nANaM' iti / tat samAsana aturvidham prajJatam, tadyathA-dravyataH kSetrataH kAlato bhAvataH -dravyataH khalla kevalajJAnI saIdrapANi jAnAti ezyati, kSetrataH khalu kevala. haiM aura kisI AtmA meM cAroM bhI pAye jA sakate haiN| magara eka sAtha pA~co jJAno kA honA saMbhava nahIM hai| kevalajJAna ke sadabhAva meM mati Adi cAra jJAno kA ladabhAva nahIM hotaa| ataeva dUsare jJAnoM ke sAtha sambaddha na hone se, asahAya hone ke kAraNa vaha kevalajJAna kahalAtA hai| ___anuyogadvAra sUtra meM darzanazuNapramANa ke prakaraNa meM, sUtra 144 meM kahA hai-'kevaladarzana-kSebaladarzanI kA murva dravyo meM aura sarvaparyAyo-' nandisUtra ke 22ve sUtra meM bhI kahA hai-'vaha kevalajJAna saMkSepa se cAra prakAra kA kahA gayA hai-dravya se, kSetra se, kAla se aura bhAva se| dravya se kevalajJAnI saba dravyo ko jAnatA-dekhatA hai, kSetra se kevalajJAnI AtmAmAM cAre paNa jovA maLe che paraMtu ekI sAthe pAMca jJAnenuM hovuM saMbhavita nathI. kevaLajJAnanA sadUbhAvamAM mati Adi cAra jJAnene sadbhAva heto nathI. AthI bIjA jJAnanI sAthe sambaddha na hovAthI asahAya hovAnA kAraNe te kevaLa jJAna kahevAya che. anugadvAra sUtranA darzanaguNuM pramANunA prakaraNanA sUtra 144mAM kahyuM che kevaladarzana kevaladarzanInA sarvadravyamAM ane sarva paryAmAM naMdIsUtranA 22mAM sUtramAM paNa kahyuM che ke-te kevaLajJAna saMkSepathI cAra prakAranuM kahevAmAM AvyuM che dravyathI kSetrathI kALathI ane bhAvathI dravyathI kevaLajJAnI aSAM phUle jANe che jue che, kSetrathI kevaLajJAnI sarvakSetrane jANe che jue che
Page #605
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 sU.54 kevalajJAnalakSaNanirUpaNam 831 jJAnI sarva kSetra jAnati pazyati, kAlataH khallu kevalajJAnI sarva kAlaM jAnAtipazyati, bhAvataH khalu kevalajJAnI sarvAn bhAvAn jAnAti pazyati / atha sarvavyapariNAmabhAva vijJapti kAraNa manantaM zAzvatam apratipAti ekavidhaM kevalajJAnam iti / tathA cA'parimata mAhAtmyaM khalu kevalajJAnaM bhavatIti phalitam // 54 // iti zrI vizvavikhyAta-jagadallama-prasiddhavAcaka-pazcadazabhASA kalitalalitakalApAlAekapavizuddhagadhapadhAnaikagrantha nirmApaka, bAdimAnamardaka-zrIzAhUcchatrapati kolhApurarAjaghadatta'jainAcArya' padabhUSita - kolhApurarAjagurubAlabrahmacAri-jainAcArya - jainadharmadivAkara pUjya zrI ghAsIlAlacativiraciyAM zrI dIpikA-niyukti vyAkhyA dvayopetasya tatvArtha sUtrasyASTo dhyAya: samAptaH // 8 // sarva kSetra ko jAnatA-dekhatA hai, kAla se kevalajJAnI sampUrNa jhAla ko jAnatA-dekhatA hai aura bhAva se kevalajJAnI sakala bhAdo ko jAnatAdekhatA hai| 'kevalajJAna sampUrNa drabyo, bhAvo aura pariNAmo ko jAnane kA kAraNa hai, ananta hai, zAzvata hai, apatipAtI hai aura eka prakAra kA hai| isase yaha phalita huA ki kevala kA mAhAtmya aparimita hai // 54 // jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajImahArAjakRta 'tattvArthassUtra' kI dIpikA-niyukti vyAkhyA kA AThavAM adhyAya samApta // 8 // kALathI kevaLajJAnI saMpUrNa kALane jANe jue che ane bhAvathI kevaLajJAnI sakaLa bhAvene jANe jue che. kevaLajJAna sapUrNa dravyuM, ane pariNAmone jANavAnuM kAraNa che, ananta che zAzvata che, apratipAtI che ane eka prakAranuM che. AnAthI e phalita thayuM ke kevaLanuM mahAtamya aparimita che. che 54 che jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsalAlajI mahArAjakRta "tatvArthasUtranI dIpikA-nircakti vyAkhyAne mAThame adhyAya samAptaH 8. ja
Page #606
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthastra - - // atha nanamo'dhyAyaH pArasmaH // mUlam-sayalakAlakhae sozle // 1 // chAyA-sakaLakarmakSayo mokSaH // 1 // tattvArthadIpikA-pUrva tAvat-'jIjAjInAtha dhoya puSaNaM pAyAlayI thaa| saMbaro NijjarA mokho saMta tahamA banna // 1 // ityuttarAdhyayanAnusA reNA-STAvadhyAyeSu yathAkramamevaikasyiyadhyAye jIvAdi nirjarA paryantAnAmaSTatatyAnAM marUpaNaM kRtas. sampati-kramamAptaM navayaM mokSala savizadaM pralpayituM navamamadhyAyaM prAramate-pUrva tatra mithyASTita Araya subodazaguNasthAna paryantaM dezato nirjarA bhavati / tataH parapayogiovalinaH sarvakarmaNAM kSayarUpaM nirjaraNaM bhavatIti proktam / sampati-lavakarmakSaye punaH zimbhavatIti prarUpAyitumA 'layala | s nggaanth du ek 'sylsmmkhenokhe| sUtrArtha-lamasta pharmoM kA kSaya ho jAnA mokSa hai // 1 // tatvArthadIpikA-"jIva, anajIca, bandha, puNaza, pApa, Astraya, saMghara, nirjarA aura mokSa, ye nau tatva hai| "ila untAdhyayanasUna ke anusAra pahale ATha adhyAyo, kasale eka-eka adhyana meM, jIva le lekara nirjarA paryanta ATha lo kI zurUNA kI gaI, agha praprApta nauveM mokSa tattva ko vizada pralapaNA kI jAtI hai pahale mithyASTi le lekara terahaveM guNasthAna taka dezata: lirjarA hotI hai tatpazcAt ayoga kevalI ko sahanoM kI rUpa nirjarA hotI hai, yaha kahA jA cukA hai| aba yaha badalAte haiM ki hamasta kalA navamA adhyAyana pArasa- -- 'sayalakammakkhae mokhe savAtha-samasta karmone kSaya thaI ja me aa che ke 1 | tavAha -71, 48+, andha, 175, pAya, mAlapa, sava2, nirjarA ane me. A nava tatva che" A uttarAyanasUtranA anusAra prathama ATha adhyAyamAM kramathI eka -eka adhyayanamAM jIvathI laIne nirjarAparyata ATha tarAnI prarUpaNa karavAmAM AvI, have kramaprApta navamAM meM kSatatvanI vizada prarUpaNA karavAmAM Ave che pahelA mizrAdaSTithI laIne temAM guNasthAna sudhI dezanaH nirjarA thAya che. tyArabAda agakevaLIne samastakarmonA rUpa nirjarA thAya che. e kahevAmAM AvI gayuM che, have e batAvIe chIe ke samasta karmono kSaya thavAthI zuM thAya che?
Page #607
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.9 s.1 mokSatatvanirUpaNam kammakkhae mokkhe-iti / anazana prAyazcittAditapaH saMyamAdinA karmaphalabhogalakSaNavipAkena ca dezataH karmakSayalakSaNA nirjarA bhavatItyuktam tatazca-mithyAdarza. nAdInAM bandhahetUnAM tadAvaraNIyakarmaNaH kSayodabhAve sati kevalajJAna-kevaladarzano. spAde ca jJAnAvaraNAghantarAyaparyantA'STavidha karmamUla prakRtInAmaSTacatvAriMzada. dhikazatasaMkhyakottaramakRtInAM ca kSayAt sakalakamakSayaH sakalasya-sampUrNasya niravazeSasya-kRtsnasya karmaNaH kSayaH, AtmapradezebhyaH parizATaH pRthagbhavanam sakalakarmamadhvaMso mokSo vyapadizyate / tathA ca-jJAnAvaraNa darzanA'varaNa mohanI. yA'ntarAyarUpaghAtikarmacatuSTaye sati kevalajJAnotpattyanantaraM vedanIyanAmagotrA''yuSkarUpa karma catuSTayasya bhavadhAraNIyasyASi kSayo bhavati, ityevaM sakala karmakA kSaya hone para kyA hotA hai ? - ____anazana tathA prAyazcitta Adi bAhya evaM Abhyantara tapa se, saMyama Adi se tathA karmaphala ke yoga rUpI vipAka se ekadeza karmakSaya rUpa nirjarA hotI hai, yaha kahA gayA hai| tadanantara bandha ke kAraNa mithyAdarzana Adi kA abhAva ho jAne para aura kevalajJAna tathA kevaladarzana kI utpatti ho jAne para jJAnAvaraNa se lekara antarAya kama paryanta ATha mUla karma prakRtiyoM kA evaM eka sau aDatAlIsa uttara prakRtiyoM kA kSaya hone se samasta karmoM kA kSaya ho jAtA hai, arthAt ve karma AtmA se pRthak ho jAte haiN| yahI mokSa kahalAtA hai| isa prakAra jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antaroya-ina cAra dhAtiyA karmoM kA kSaya hone para kevalajJAna kI utpatti ke pazcAt vedanIya, nAma, gotra aura Ayu-ina cAra bhavadhAraNIya karmoM kA bhI - anazana tathA prAyazcita Adi bAhya tathA Abhyantara tapathI, saMyama, AdithI tathA karmaphaLamA bhegarUpI vipAkathI ekadeza karyAya rUpa nirjara thAya che e kahevAmAM AvyuM che. tadanantara bandhanA kAraNe mithyAdarzana Adi ne abhAva thaI javAthI ane kevaLajJAna tathA kevaLadarzananI utpatti thaI javAthI jJAnAvaraNathI laIne antarAyakarma paryata ATha mULa karmaprakRtione tathA ekaso aDatALIza uttarapravRttione kSaya thavAthI saghaLAM karmone phAya thaI jAya che, arthAt te karma AtmAthI judAM thaI jAya che A ja me kahevAya che. A rIte jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mehanIya ane antarAya e cAra ghanaghAti kane kSaya thavAthI kevaLajJAnanI utpatti bAda vedanIya, nAma, gotra ane Ayu e cAra bhavadhAraNIya karmone paNa kSaya thaI jAya che. A rIte ta0 105
Page #608
--------------------------------------------------------------------------
________________ t ? tattvArthasa kSaya samakAlameva - audArikazarIra nimuktasyA'sya manuSyajanmanaH prahANaM - samu chedo rate madhyAdarzabhAvAccottara janmano'prAdurbhAva ityevaM pUrvajanmana uccheda ucarajanma prAdurbhAvitha kRtsna karmakSayalakSaNo mokSaH jJAnadarzanopayogalakSaNasyA''tmanaH sva-svarUpAvasthAnaM bhavatIti bhAvaH / tatrA'STasu jJAnAvaraNadarzanAvaraNa- mohanIya vedanIyA''yurnAma - gotrAntarAyeSu mUlaprakRtikarmasR paJcajJAnAvaraNAni satijJAnAvaraNAdi bhedAt navadarzanAvaraNIyAni cakSurdarzanAvaraNAdibhedAt aSTAviMzati mohanIyAni karmANi darzara-sohanIya, cAritramohanIyAdi bhedAt, dve vedanIyakarmaNI - sadasa dvedanIya bhedAt / catvAri - AyuH karmANi, narakakSaya ho jAtA hai / isa prakAra laya karmoM kA kSaya hote hI audArika zarIra se mukta hue isa manuSya-janma kA anta hotA hai aura mithyAdarzanAdi kA jamAva hone se agalA janma hotA nahIM hai| isa prakAra 'pUrvajanma kA viccheda ho jAnA aura uttara janma kA prAdurbhAva honA mokSa hai aura sampUrNa pharmoM kA kSaya honA usakA lakSaNa hai| tAtparya yaha hai ki jJAna-darzana upayoga rUpa AtmA kA apane hI svarUpa meM ava'sthAna ho jAnA hI mokSa kahalAtA hai / wphy karmako ATha mUla prakRtiyAM hai-jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya, 'vedanIya, Ayu, nAma, gotra aura antarAya / inameM se matijJAnAvaraNa 'Adi ke bheda se jJAnAvaraNa ke pAMca bheda hai, kSudarzanAvaraNa Adi ke bheda se darzanAvaraNa ke nau bheda hai, darzanamohanIya cAritramohanIya Adi ke bheda se mohanIya karma ke aDDAIsa bheda haiM, mAtA-asAtA ke bheda le vedanIya karma ke do bheda haiM, narakAyu tiryaM cAyu Adi ke bheda se -samarata 'karmAnA phAya thatAM ja audArika zarIrathI mukata thayelA A manuSya janmanA anta Ave che ane mithyAdanAdine abhAva thavAthI punarjanma thatA 'nathI Ama pUrva janmanA viccheda thaI javA ane uttararjanmanA prAdurbhAva na ,theve| bhikSA'che'bhane-'sabhyUyu" bheni kSaya the| tenuM che. tAtyaya ke jJAna dRrzanaH upayoga 35 matsAnu' 'potAnI" svaIyamI avasthAna 4. mokSa, hevA che - " * Pe , A manI ATha bhUprati $1145 1: he jJAnAvaraNa, darzanaviratha, mohanIya vehanIya smAyu, nAma, geAtra ane antarAya AmAMthI matijJAnAvaraNuM AdinA bhedathI jJAnAvarachanA, pAtha leDa che," akSudarzanAvara mahinAle yI harzanAvastha A mAni danAvaraNanA nava bheda che, daza namAhanIya cAritramehanIya AdinA " } bhedathI mehanIya kemanA mayAvIsa bheda che, sAtA asAtAnA bhedathI. vedanIya 11- 16 25
Page #609
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-nirmukti TIkA a.9 .9 mokSatatvani SH ***** H - tiryagAdi bhedAt triNavaMti nAmakarmANi gati-jAti-nAma bhedAt, dve gotra karmaNI uccanIcagotra bhedAt / paJcAntarAyakarmANi dAnAntarAyAdi bhedAt, ityeva sakakAnoM paJca- navA'STAviMzati dvicatuHtriNavati dvipaJca saMkhyakAnAM 6-9-28-3 4293-2-6 - aSTacatvAriMzadadhikazate karmaNA kSalakSaNo mokSantavyaH eteSAM ca karmaNAM vizeSa svarUpANi niryuktau prazaSyate // 1 // 'tattvArthaniyukti -- pUrva khalu - jIvAjIdaMvandhapuNyapApAtra va saMvara nirjarAmokSarUpanavatazveSu - uttarAdhyayanokteSu yathAkramaM jIvAdi nirjarAparyantAnAmaSTa tattvAnAmaSTasu adhyAyeSu pratyeka mekaikasmin adhyAye savistaraM rUpaNaM kRtam, sampati-navamaM mokSavattvaM rUpayituM navamamadhyAyaM pAramate -'saMthala samma dekhae, Ayukarma ke cAra bheda hai, gatinAma, jAtivAla Adi ke bheda se terA " namaka ke bheda haiM, ucca aura nIca ke bheda se gokarNa do prakAra kA hai / dAnAntarAya Adi ke bheda se antarAya karma ke pAMca bheda haiN| isa prakAra pAMca, nau, aTThAIsa, do, cAra, tirANaye, do aura pAMca (59-28-2-4-93-2-5) milakara eka sau aDatAlIla karma prakRtiyoM kA kSaya ho jAnA mokSa samajhanA caahie| ina karmo kA vizeSa svarUpa niyukti meM dikhalAaiMge // 12 // #1 bheda che 'tazvArthaniyukti - jIva, ajIva, bandha, puNya, pApa, AstrAva, saMbara, nirjarA aura mokSa, ina utarAdhyayanasUna meM pratipAdita nau tatvoM meM se, kramAnusAra jIva se lekara nirjarA paryanta ATha tatvoM kA ATha adhyAyoM meM eka-eka ko eka-eka adhyAya meM vistArapUrvaka prarUpaNa kiyA gayA.. karmInA ....bheda che, narakAsutiya cAyu AdinA bhedathI AyukamanA cAra gatinAma, jAtinAma AdinA bhedathI nAmakamanA trANa bheda che ucca ane nIcanA bhedathI gAtrakama e prakAranA che. dAnAntarAya AdinA bhedathI antarAya ubhanA yAMca lehamache. bhAvI rIte yAMtha, nava, yAvIsa, meM, yAra, bhAgu meM ane yAMya (5+8424x2X4X3X255) maNIne shems| atADI' (148) u prakRtionA phAya thaI javA mAkSa samajavA joie. A karyAMnu vizeSa svarUpa niryutibhAM darzAvIzu // 14 // Pr '' Jh 1 1 " 3 }' : tattvArthaM niyuThita-7, malava, andha, nirjarA ane mekSa A uttarAdhyayana sUtramAM kramAnusAra jIvathI laine nirA panta ATha eka ekanuM eka eka adhyAyamAM vistArapUrvaka navamA meAkSatatvanI prarUpaNA kAje navamAM adhyAya prAraMbha karavAmAM Ave che puNya, cAya, zAsana, sauMdara,' pratipAdita nava tatvAmAMthI tatvAnu ATha adhyAyAmAM prarUpaNa karavAmAM AvyU have
Page #610
--------------------------------------------------------------------------
________________ ...................... tatvAryasUtra - mokkhe' iti / sakaLakarmakSayaH-sakalAnAM-jJAnAvaraNa-darzanAvaraNAghaSTavidhamUlaprakRtirUpANAmaSTacatvAriMzadadhikazatasaMkhyakottarapakRtirUpANAzca karmaNAM kSayaH mAtmapradezebhyo'parizaTanaM mokSaH jJAnadarzanopayoga lakSaNasyA''tmanaH sva-svarUpA yasthAnaM bhavatIti bhAvaH / tathA ca-prathamaM tAvat-tapaH saMyamanirjarAdibhiH zAnA-. varaNa-darzanAvaraNa-mohanIyA'ntarAyAkhyacaturvidhaghAtikakarmasu kSINeSu kevalajJAnotpatti bhavati, tadanantaraM bhavadhAraNIyAnAM vedanIya-nAmagotrA''yuSkarUpa caturvidha kamaNAJca kSayo bhavati / ityeva muttarapakRtisahitA'STa-vidhakarmakSayasamakAla mevaudArikazarIra viyuktasyA'sya manuSyajanmanaH prahANam ucchodo bhavati / aya nauveM mokSatatva kI prarUpaNA karane ke lie nauveM adhyAya prArambha kiyA jAtA hai sampUrNa karmoM kA arthAt jJAnAvaraNa darzanAvaraNa Adi ATha mUla karmaprakRtiyoM kA evaM eka sau aDatAlIsa uttaraprakRtiyoM kA kSaya honA arthAt AtmapradezoM se pRthak honA mokSa hai| tAtparya yaha hai ki jJAnadarzana-upayoga lakSaNa vAle AtmA ko apane svarUpa meM avasthAna ho jAtA hai, yahI mokSa hai| pahale tapa, saMyama aura nijarA Adi dvArA jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa,, mohanIya, aura antarAya nAmaka cAra ghAtika karmoM kA kSaya ho jAne para kevalajJAna kI utpatti hotI hai, tatpazcAt bhayopagrAhI vedanIya, nAma, gotra aura Ayu nAmaka cAra karmoM kA kSaya hotA hai| isa prakAra uttaraprakRtiyoM sahita ATha karmoM kA kSaya hote hI audArikazarIra vAle isa manuSya janma kA anta ho jAtA hai aura vaMdha ke kAraNa mithyAdarzana sapUrNakamene athAt jJAnAvaraNa darzanAvaraNa Adi ATha mULa karmaprakRti ene ekase aDatAlIza uttara pravRtione kSaya tha arthAt AtmapradezathI pUtha thaI javuM mokSa che. tAtparya e che ke jJAna-darzana upaga lakSaNavALA AtmAnuM pitAnA svarUpamAM avasthAna thaI javuM e ja mApha che. . pahelA tapa saMyama ane nirjarA Adi dvArA jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mehanIya ane antarAya nAmaka cAra ghanaghAti karmone kSaya thaI javAthI kevaLa jJAnanI utpatti thAya che, tyArabAda bhagrAhI vedanIya, nAma, gotra ane AyuSya nAmaka cAra karmone kSaya thAya che. A rIte uttaraprakRtio sahita AThakane kSaya thatAMnI sAthe ja dArika zarIravALA A manuSya janmane akhta thaI jAya che ane bandhanA kAraNe mithyAdarzana Adine abhAva thavAthI
Page #611
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryuti TIkA a.9 sU.1 mokSatatvanirUpaNam .............37. mithyAdarzanAdInAM bandhahetUnAma bhAvAccottarajanmano-'mAdurbhAvo bhavati, evaM vidhA 'pUrvajanmocchedottarajanmA-'pAdurbhAvAvasthA khalu kRtsnakarmakSayalakSaNo mokSo vyapadizyate / evaJca-kRtsnakarmaNAM kSayaH AtmapadezebhyaH pRthagbhavanarUpaM parizaTanam karmarAzipradhvaMsaH AtmanaH svasvarUpAvasthAnameva mokSo bhavatIti bodhyam, natu-Atmano'pi-abhAvo mokSAvasthAyAM bhavati / Atmano jJAnAdi pariNAmi svabhAvatayA tasya niranvayanAzasammavAt, tadAnImapi-jJAnAdi pariNAmitvena sthitisambhavAt / tapaH saMyamAdinA sthagita sakalA''sravadvArasya saMvarasaMvRtasya paramAtizayasampannasya samyaktayA'nuSThAyina icchAsthasya sayogikevalino nirUddhasakalayogasya ca mithyAdarzanAdInAM bandhahetUnAmabhAvAt / tadAvaraNIyakarmaAdi kA abhAva hone se uttara janma kA prAdurbhAva nahIM hotA hai / isa prakAra vartamAna janma ke uccheda se aura agale janma kA prAdurbhAva na hone se jo samasta karmoM se rahita videhAvasthA prApta hotI hai, vahI mokSa hai| isa prakAra samasta karmoM kA kSaya, AtmapradezoM se pRthak honA rUpa niraNa, karmasamUha kA pradhvaMsa yA AtmA kA sva-svarUpa meM sthita honA hI mokSa kahalAtA hai| mokSa avasthA meM AtmA kA abhAva nahIM hotA hai| AtmA jJAnAdi pariNAma svabhAva vAlA hone se samUla naSTa nahIM hotaa| usa avasthA meM bhI jJAnAdi svabhAva se usakI sattA rahatI hai| tapa saMyama Adi ke dvArA samasta AsravadvAroM kA nirodha kara dene vAle, saMvarayukta, parama atizaya se sampanna, kriyA kA samIcIna anu. SThAna karane vAle chadmastha, sayoga kevalI aura sampUrNa yoga kA nirodha kara dene vAle ko mithyAdarzana Adi bandhakAraNoM kA abhAva ho jAne uttarajanmane prAdurbhAva thatuM nathI. A rIte vartamAna janmanA ucchedathI ane punarjanmane prAdurbhAva na thavAthI je samasta karmothI rahita videhAvasthA prApta thAya che te ja mekSa che. Ama samasta karmone kSaya, AtmapradezothI pRthak thavuM rUpa nijara, karma samUDane praasa athavA AtmAnuM potAnA svarUpamAM sthita thavuM e ja mokSa kahevAya che. mokSa avasthAmAM AtmAne abhAva thata nathI. AtmA jJAnAdipariNAma kvabhAvavALA hovAthI samULago naSTa thato nathI, te avasthAmAM paNa jJAnAdi svabhAvathI tenI sattA to rahe ja che. tapa, saMyama Adi dvArA samasta AvakArane nirodha karanArI saMva yukta, parama atizayathI sampanna, kiyAnuM samIcIna anuSThAna karanArA chavasthA sagakevaLI ane saMpUrNa rogane nirodha karanArAone mithyAdarzana Ahi
Page #612
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSayAt samyagdarzanAdInAJcotpAdAt apUrvakarmaNo bandho na bhavati / pUrvApAnitasya ca karmeNa stapo'nupThAnAdibhiH kSayo bhavati, tatra-ghAtikamaNo mohanIye.' kSaye 'jJAnAvaraNA-'ntarAyarUpasyA''tyantikaH kSayo bhavati / bhavadhAraNIyasya'ca' vedanIyanAmagotrA-''yuSyarUpasya 'kSayo bhavati / tatra-ghAtikarmakSayAnantarameva samastadravyaparyAyaviSayaM / paramaizvaryasampanna manantam anuttaraM nirvyAghAtaM nirAvaraNaM kRtsnaM pratipUrNa kevalajJAnaM kevaladarzanaM ca labdhvA zuddhaH parizaTitasakalakarmamalatvAda buddhaH sarvatraH sarvadarzIjinaH kevalI bhavati / tatazcAghAti pratanu' zubhavedanIya nAmagotrA''yuH karmAvazeSaH san AyuSyakarmaNaH saMskAravazAta zItase, tadAvaraNIya karma ke kSaya se samyagdarzana Adi kI utpatti ho jAne se navIna karmoM kA bandha nahIM hotaa| aura tapa ke anuSThAna Adi se pUrvopArjita karma kA kSaya ho jAtA hai / taba mohanIya karma kA kSaya hone para jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya karma kA AtyantikasadA ke lie kSaya ho jAtA hai / bhavadhAraNIya vedanIya, nAma, gotra aura Ayu karma kA bhI kSaya ho jAtA hai| ghAti karmoM kA kSaya hote hI samasta dravyoM aura paryAyoM ko jAnane vAlA, parama aizvarya se yukta, ananta, anuttara (sarvotkRSTa) niyAghAta, nirAMvaraNa, sampUrNa, pratipUrNa, kevaladarzana aura kevalajJAna utpanna hotA hai| inheM prApta karake jIva zuddha ho jAtA hai, samasta karmamala ke kSINa hone se buddha, savaijJa, sarcadarzI, jina aura kevalI bana jAtA hai| usa samaya aMtyanta halke zubha vedanIya, nAma, gotra aura Ayu karma zeSa anya kArane abhAva thaI javAthI tadAvaraNIya karmanA kSayathI samyakadarzanaAdinI utpatti thavAthI navIna karmo e dhAtA nathI ane tapanA anuSThAna adithI pUrvopArjita karmone kSaya thaI jAya che tyAre mohanIyarmane kSaya thaI javAthI jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa ane antarAya karmonA Asthatika-hamezane mATe zreya jAya che. bhavadhAraNIya vedanIya, nAma, gotra ane AyuSya karmone artha tha ya ch| . .. . . . ... ghatikamane kSaya thatAM ja samarata dravya ane paryAne jANanArA,parama #zva thA yukta, ananta,' anuttara (saSTi ) nivyAdhAta, nirA129, sampU kevaLadeza ane kevaLajJAna utpanna thAya che. Amane prApta karIne jIva zuddha 4 dya' cha. saghaNA mAtra, kSI' vAthI muddha saza, saza', mina ane kevaLa banI jAya che. A samaye atyanta halakAM zubha vedanIya nAma, getra - -
Page #613
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA 2.96.1 mokSatatvanirapaNam razmivad - bhavyajanakumudavanodvodhanAya * bhU-gaganamaNDache viharati tatazcaktavidhinA-''yuSkakarmaparisamAzau satyAM vedanIyanAmagotrakarmaNAmapi 'kSayo bhavati, iti sakalakarmakSaye sati svAtmanyabasthAnalakSaNo mokSo bhavatIti bhaavH| tatra-paJcavidha jJAnAdaraNasya navavidha darzanAvaraNasyA-puSTAviMzati prakAra mohanIyakarmaNo dvividhavedanIyasya triNavatividhanAmakarmaNa zcatuvidhAyuSyakarmaNo dvividha gotrakarmaNaH paJcavidhAntarAyakarmaNazca sakalakarmarUpasyA'STa - catvAriMzadadhikazatasaMkhyakama kAraraya 148 kssyo'vgntvyH| khanA'vistasamya. gdRSTi-dezariti-ekattAmAttasthAnAnAmanyatamaguNasthAne saha sohanIyakarmaraha jAte haiN| aisI sthiti meM Ayuzarma ke saMskAravaza vaha candramA ke samAna bhavyajIva rUpI kumudacanoM ko vikalita-udbodhita karane ke lie bhUmaNDala meM vicarate haiM / tadanantara ukta vidhi ke anusAra Ayu kama kI samApti hone para lAtha hI vedanIya, nAma, aura gotra pharma kA bhI kSaya ho jAtA hai| isa taraha sakala koM kA kSaya hone para apanI -AtmA meM hI avasthita ho jAnA rUpa mokSa hotA hai| . ... yaha pAMca prakAra ke jJAnAvaraNa kA nau prakAra ke darzanAvaraNa kA, .(1) aTTAIla prakAra ke mohanIya kA, (2) do prakAra ke vedanIya kA (3) terAnave prakAra ke nAmakarma kA (4) cAra prakAra ke Ayukrama kA, do prakAra ke gotrakarma kA aura pAMca prakAra ke antarAya karma kA, isa prakAra sagha ko milAkara eka sau aDatAlIsa (148) karmaprakRtiyoM kA kSaya samajhanA caahie| inameM se avirata:lagharaSTi, dezAvirataM, prm-ane- AyuSya karmo zeSa rahI jAya che. AvI sthitimAM AyuSyakamane sarakAre vaza te candramAnI jema bhavyajIva rUpI kumudavanene vikasita dUdhita karavAne , mATe bhUmaMDaLamAM vicare che. tadanantara ukata-vidhi anusAra AyuSyakamanI - samApti thavAnI sAthe ja vedanIya, nAma ane zetra kamene paNa kSaya thaI jAya che. zata. 14 // ni| kSaya thaqAthI pAtAnu" mAtmAmA avasthita the rat'35 bhAkSa thAya che. ..'.', hI 42 rana jJAnAnu napa na shnaap2en| (1) 'bhayAvI aMnA moddnaayne| (2) meM prAranA vahanIyA (3) prAnA 'nAmakarmane, cAra prakAranA AyuSyakamanA--be prakAranAM gotra karmane ane pAMca prakAranA aMtarAya kamane e rIte badhA , maLIne eka aDatALIza (1,48), prakRtiyAno kSaya saman. . . . BIHthA . pirata
Page #614
--------------------------------------------------------------------------
________________ "840 tattvArthale prakRtaya zcaturanantAnubandhikaSAyatri mithyAtvasamyaktva mizramohanIyarUpAH kSINAM bhavanti / anivRttiguNasthAne ca viMzati mohanIyakarmaprakRtayaH kSINA bhavanti, trayodazanAmakarmaprakRtayazca narakagatiH, narakagatyAnupUrvI, tiryaggatiH, tiryaggatyAnupUrvI, eka dvi-tri-caturindriyajAtayaH, Atapam, udyotam, sthAvaram, sUkSmam, sAdhAraNaJceti kSINAni bhavanti / tisro darzanAvaraNavarmaprakRtaya 'zcaHnidrAnidrA-pracalA pracalA-styAnaddhirUpAH kSINA bhavanti / mohanIyepu ca krameNA-'patyAkhyAnAH krodhAdaya zcatvAraH, pratyAkhyAnAvaraNA krodhAdayazcatvAraH kSIyante / tatazca-napusakaskhIvedau, hAsyaratyaratizokamaya jugupsAra puruSa vedazca saMjvalanakrodha-mAna-mAyA iti / sUkSmasamparAyaguNasthAne caramasamaye saMjvalana tasaMpata aura apramattasaMpata guNasthAnoM meM se kisI guNasthAna meM mohanIya karma kI sAta prakRtiyAM-cAra anantAnubandhI aura darzanamohanIya kI tIna-mithyAtva, samyaktvamoha aura mizra-kSINa hotI haiM / anivRtti guNasthAna meM mohanIya karma kI vIsa prakRtiyoM kA kSaya hotA hai aura nAmakarma kI teraha prakRtiyoM kA kSaya hotA hai, jo isa prakAra haiM-narakati, narakagatyAnupUrvI, tiyaggati, tiryaggatyAnupUrvI, ekendriyajAti, dvIndriyajAti, trIndriyajAti, caturindriyajAti, Atapa, ud: dhona, sthApara, sUkSma aura sAdhAraNa / nidrAnidrA, pracalApracalA aura styAnaddhi nAmaka darzanAvaraNa kI tIna prakRtiyoM kA kSaya hotA hai| mohanIya prakRtiyoM meM se cAra apratyAkhyAnI krodha Adi, cAra pratyA khyAMnI krodha Adi kA kSaya hotA hai / napuMsakaveda, strIveda, hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugumsA puruSaveda tathA saMjvalana krodha, mAna aura samyakadaSTi, dezavirata, pramattasaMyata ane apramattasaMyata guNasthAnomAMthI koI guNasthAnamAM mehanIya karmanI sAta prakRtio cAra anantAnubaMdhI ane darzana mehanIyanI traNa mithyAtva, samyakatva moha ane mizra kSINa thAya che. anivRtti guNasthAnamAM mohanIyakarmanI vIsa prakRtine kSaya thAya che ane nAmakarmanI tera prakRtiene kSaya thAya che je A pramANe che narakagati, narakagatyAnupUvI - tiryagati, tiryagatyAnupUrvI, ekendriya jAti, dviIIndriya jAti, trIndriyajAti caturindriyajAti, Atapa, udyota. sthAvara sakSama ane sAdhAraNa nidrA nidrA pracalA pracalA ane satyAnaddhi nAmaka darzanAvaraNanI traNa prakAranI pravRtiono kSaya thAya che. mohanIya prakRtiomAMthI kramathI cAra apratyAkhyAnI krodha Adi cAra pratyAkhyAnI krodha Adine kSaya thAya che. pachI napuMsakaveda, strIveda, hAsya pati arati, zAka, bhaya, jugupsA, purUSaveda tathA saMjavalana krodha mAne tathA
Page #615
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA ma.97.1 mokSatatvanirUpaNam lomaH kSINo bhvti| tatazca-kSINakaSAyasthAne nidrAmacale dve dvicaramasamaye kSINe bhvtH| caramasamaye-punazcaturdazakamaprakRtayaH paJcajJAnAvaraNarUpANi caturdaza darzanAvaraNarUpANi ca kSINAni bhavanti / ayogikevalinazca-dvicaramasamaye paJcacatvAriMzat nAmaprakRti karmANi kSINAni bhavanti / yathA-devagatiH, audA. kArikAdi zarIrapaJcakam, saMsthAnapaTkam, aGgopAGgatrayam, saMhananaSaTkam, varNarasa-sparza catuSkam, manuSyagati devasatyApUrvI, azurulaghu, upaghAtam, parAghAtam ucchavAsaH, prazasta vihAyo nAsita, aprAkara, sthiras, asthiras, zubhas, azumam, durbhagam, musvaram, duHsvaram, anAdeyam, ayazaH kIrtiH, nirmANamiti bAhye ca dve sAtAsAtArUpAnyataravedanIye nIce gotrAkhye karmaNi kSINe sati tIrtha. kRdayogi kevalina tharamasamaye dvAdaza karmapadayaH kSINA bhavanti / tadyathA-anyamAyA kA kSaya hotA hai / sUkSmalAmpAya guNasthAna ke carama samaya meM saMjvalana lobha kA kSaya hotA hai / tatpazcAt kSINakaSAya guNasthAna meM nidrA aura pracalA nAmaka do prakRtiyoM kA vicarama lamaya meM kSaya hotA hai aura carama samaya meM caudaha prakRtiyoM kA kSaya hotA hai jo isa prakAra haiM-pAMca jJAnAvaraNa aura nau darzanAvaraNa kI / ayogakevalI hicarama: meM paiMtAlIsa nAmakarma prakRtiyoM kA kSaya karate haiM, ve isa prakAra haidevAti, audArika Adi pAMca zarIranAma, chaha saMsthAna, tIna aMgopAMga; chaha saMhanana, varNa, rasa, gaMdha, sparza, manuSyagatyAnupUrvI, devagatyAnupvI, aguruladhu, upaghAta, ucchvAsa, prazastavihAyogati, aprazastavihAyogati, aparyApta, pratyeka, sthira, asthira, zubha, azubha, durbhaga, susvara, dusvara, anAdeya, ayazaH kIrti, aura nirmANa ? sAtA-AsAtA meM se mAyAne kSaya thAya che sUmasAmparAya guNasthAnanA carama samayamAM saMjavalana lAbhane kSaya thAya che tyArabAda kSINakaSAya guNasthAnamAM nidrA ane pracalA nAmaka be prakRtinA dvicarama samayamAM kSaya thAya che ane carama samayamAM cauda prakRtione kSaya thAya che je A pramANe che pAMca jJAnAvaraNa ane nava dazanAvaraNanI agakevaLI ciramasamayamAM pIstALIza nAmaprakRtione kSaya kare che te A pramANe che devagati, audarika Adi pAMca zarIranAma che saMsthAna traNa aMgopAMga, cha saMhanana. varNa, rasa, gaMdha, sparza, manuSyagatyanuM mUvI, agurulaghu, upaghAta, parAghAta, ucchavAsa, prazastavihAgati, aprazasta vihAyoti, aparyApta, pratye, sthira, masthira. zubha, azuma, huma, suzvara duzvara, anAdeya. ayazakIti ane nirmANa sAtA asAtAmAMthI koI eka ta0 106
Page #616
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtharace taravedanIyam, uccaiotram, manuSyAyuSkam, manuSyagati pazcendriyajAti trasabAdara paryApta subhagA''deyayazaH kIrti tIrthakaranAmAni ceti / atIrthakRdayogi kevali. nastu-caramasamaye etAnyevoparyuktAni tIrthakaranAmakarmavarjitAni ekAdazakarmapakatayaH kSINA bhavanti / AyuSyazcaikameva manuSyAyuSkarUpaM vaddhanatu-taditarANi trINi pUrvavaddhAni usmAdekameva manudhyAyuSyakarmakSINaM bhavati tadAnImiti bhAvaH / uktaJca-sthAnAGge 3-sthAne 4 uddezake 226 sutre-khINamohassa NaM arahao tao kammaMsA jugavaM khijjaMti, taM jahA-nANAvaraNijjaM dasaNAvaraNijjaM aMtarAiya-iti, kSINamohasya khalu arhata strayaH karmA zAH yugapat kSIyante, tadyathA-jJAnAvaraNIyam-darzanAvaraNIyam-AntarAyikam, iti / uttarAdhyayane29 koI eka vedanIya aura nIcagotra karma kA kSaya hone para tIrthaMkara ayogakevalI caramasamaya meM bAraha karmaprakRtiyoM kA kSaya karate haiN| ve isa prakAra haiM-koI eka vedanIya, uccamotra, manuSyAyu, manuSyagati, paJce. ndriya jAti, prasa, bAdara, paryApta, subhaga, Adeya, yaza kIrti aura tIrthaMkara nAmakarma / atIrtha kara kevalI carama samaya meM inhIM upayukta prakRtiyoM kA kSaya karate haiM, kevala tIrthakara prakRti kA kSaya nahIM karate, kyoMki vaha unake hotI hI nahIM hai / isa prakAra ve gyAraha prakRtiyoM kA kSaya karate haiN| Ayu kevala eka manuSyAyu hI unameM honI hai, zeSa tIna AyuSka bAMdhe nahIM hote| ataeva eka mAtra manuSyAyu karma kA hI usa samaya kSaya hotA hai| sthAnAMga ke tIsare sthAna, cauthe uddezaka meM kahA hai___ kSINa mohanIya arihanta bhagavAn ke lIna karmAza eka sAtha vedanIya ane nIca gotra kamane kSaya thavAthI tIrthakara agakevaLI cazma samayamAM bAra karmaprakRtione kSaya kare che te A pramANe che keI eka vedanIya uccagetra, manuSpAyu manuSyagati, paMcendriya jAti trasa, bAdara, paryApta, subhaga, Adeya yazakIti ane tIrthaMkara nAmakarma atIrthakara kevaLI caramasamayamAM Aja upara kahelI prakRtiono kSaya kare che, mAtra tIrthaMkara prakRtine kSaya karatAM nathI kAraNa ke temane prakRtio hatI ja nathI. Ama teo agIyAra prakRtiene kSaya kare che AyuSya kevaLa eka manuSyAyu ja temanAmAM hoya che, zeSa traNa AyuSya bAMdhyA hatA nathI AthI eka mAtra manuSpAyu karmo ja te samaye kSaya thAya che sthAnAMganA trIjA sthAna, cethA uddezakamAM kahyuM che- kSINamehanIya arihanta bhagavAnanA traNa karbhAzane ekI sAthe kSaya thAya che
Page #617
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.9 cU.1 mokSatatvanirUpaNam madhyayane 71 sUtrocoktam-'tappaDhamayAe-jahANupuvdhIe-avIsahaviI mohaNijja kammaM ugdhAei, paMcavihaM nANAvaraNijja, nanaviha aMgarAiyaM ee tinni vicArale juevaM khadeDa' iti, tatprathamatayA yathAnupUA-'STA viMzati vidha mohanIyaM karma sadghAtyate, paJcavidhaM jJAnAvaraNIyam, navavidhaM darzanAvaraNIyam, paJcavidham-AntarAyikas, etAni bhInapi karmA zA yugapatkSapayati, iti, punakottarAdhyayane 29 adhyayane 72 sUtre-coktas-aNagAre samucchinnakiriyaM aniyahi sujhANaM-jhiyAyamANe veNijja AuyaM nAma gottaM ca-ee cattAri pAlmale jugaI khaveha' iti, anagAra: samucchinnakriyaH bhanidhi zukladhyAnaM dhyAyan vedanIyam AyuSyaM nAmagotra ca, etAn caturaH karmA zAn yugapat kSapayati' iti / tathAcottarAdhyayana-sthAnAGga sUtrAgamamAmANyeNa lokSAvasyAgam AtmanaH kRtsnakarmakSayo bhavatIti jJAyate, ataeva sahala karmakSayalakSaNo mokSo vyapadizyate iti prakRtasUtre proktam // 1 // kSINa hote haiN| ve isa prakAra haiM-jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya aura antraay|' uttarAdhyayana ke 29 vai adhyayana ke 71 ve bola meM kahA hai-'sarva. prathama yathAkrama aTThAIsa prakAra ke mohanIya karma kA kSaya karate haiM, pAMca prakAra ke jJAnAvaraNa ko, nau prakAra ke darzanAvaraNa karma ko aura pAMca prakAra ke antarAya karma ko, ina tInoM karmAzoM ko eka sAtha kSaya karate haiN|' punaH uttarAdhyayana ke 29 veM adhyayana ke 72 meM bola meM kahA hai-'ana. gAra'samucchinnakriya anivRtti zukladhyAna dhyAtA huAvedanIya, Aya, nAma aura gotra-ina cAra karsa zo kA eka sAtha kSaya karatA hai| isa prakAra uttarAdhyayana aura sthAnAMga nAmaka sUtrAgama ke prAmANya se te A pramANe che jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya atarAya uttarAdhyayananA 29mAM adhyayananA 71 mAM bolamAM kahyuM che sarvaprathama yathAkrama aThayAvIza prakAranA mohanIyakarmane kSaya kare che, pAMca prakAranA jJAnA varaNane, nava prakAranA darzanAvaraNa karmane ane pAMca prakAranA antarAyakarmano A traNe kamazana ekI sAthe kSaya kare che. punaHuttarAdhyayananA 2hyAM adhyayananA haramAM belamAM kahyuM che anagAra samachinnakriya anivRtti zukaladhyAna dhyAne thake vedanIya, Ayu. nAma ane 'gotra A cAra kamazene ekI sAthe kSaya kare che, and
Page #618
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAyatra - mUlam-kevalasammattanANadaMsaNasiddhattaM vajittA ovasamiyAi bhavvattakkhae ya // 2 // ___ chAyA-'kevalasamyaktvajJAnadarzanasiddhatvaM varjayitvA-aupazamikAdibhavyatva'kSayazca // 2 - tatvArthadIpikA-pUrva mUne khalu sakalakarmakSayalakSaNo mokSo bhavatItyuktam tatra-Atmano mokSAvasthAyAM na kevalaM dravyakamamAtrasyaiva kSayo bhavati, apituaupamika-kSAyopamikaudayikAdi bhAvakamaNAmapi kSayo bhavatIti prarUpayitumAi jJAta hotA hai ki mokSa avasthA meM samasta karmoM kA kSaya hotA hai / isa kAraNa sampUrNa karmoM kA kSaya mokSa kahalAtA hai, aisA prakRta sUtra meM kahA gayA hai // 1 // . 'kevala sammattanANadaMsaNa' ityaadi| - sUtrArtha kevala samyaktva, jJAna, darzana aura siddhatva ko choDakara aupa. zamika Adi bhAvoM kA tathA bhavyatva bhAva kA bhI kSaya ho jAtA hai // 1 // // tasvArthadIpikA-pUrvasUtra meM kahA gayA hai ki sakala karmoM kA kSaya honA mokSa hai| mokSa-avasthA meM kevala dravya karmoM kA hI kSaya nahIM "hotA varan kSAyopazanika, audayika Adi bhAvoM kA bhI kSaya ho jAtA hai, yaha prarUpaNA karane ke lie kahate haiM'- kevala samyaktva, jJAna, darzana aura siddhatva ko choDakara aupaza* A rIte uttarAdhyayana ane sthAnAMga nAmaka sUtrAgamanA pramANathI jJAta thAya che ke mokSa avasthAmAM samasta karmone kSaya thAya che. AthI saMpUrNa karmone kSaya mekSa kahevAya che evuM prakRtasUtramAM kahevAmAM AvyuM che. je 1 che -- - - 'kevalasammatcanANadakhaNa' tyAha . sUtrAtha- sabhyatva, jJAna, 6zana bhane siddhapane mA 42tA mo5. zamika Adi bhAvene tathA bhavyatva bhAvane paNa kSaya thaI jAya che . 2 che tatvArthadIpikA-pUrvasUtramAM kahevAmAM AvyuM ke sakaLa karmono kSaya thavo 'mela che. mokSa avasthAmAM kevaLa dravyakarmone ja kSaya thato nathI paraMtu kSApazamika, audayika Adi bhAvene paNa kSaya thaI jAya che e pratipAdana karavA mATe kahIe chIe kevaLa samyakatva, jJAna, darzana ane siddhatva sivAya opazamika Adi
Page #619
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA - niyukti TIkA ma.9 6.2 mokSAvasthAyAM bhAvakarmakSayaH 1 'kevala sammata' ityAdi / kevala samyaktva jJAnadarzanasiddhasvaM varjayitvA darzana saptakakSayAt kSAyikaM kevala samyaktvam, samasta jJAnAvaraNa kSayAt kSAyikaM kevala jJAnam, sakaladarzanAvaraNa kSayAt kSAyikaM kevaladarzanam, samasta karmakSayAt kSAyika siddhatvaJca vihAya tadatiriktA aupazamikAdayaH aurazamikaH AdinA - kSAyikaH kSAyopazamikaH audayikazca bhAvA gRhyante, tathAcau - pazamikasya kevala samyaktvAdi catuSTayabhinnasya kSAyikasya, kSAyopazamikasya - audayikasya, setsya llakSaNa bhavyatva rUpasya pAriNAmikasya ca bhAvasya kSayazca - AtmamadezebhyaH pRthagmavanalakSaNaM-parizaTanaM ca mokSAvasthAya bhavatIti bhAvaH / evaJca muktAtmani aupazamika kSAyopazamikaudayikA bhAvAH sarvathaiva na bhavanti / kintu kSAyike bhAve kevalasamyaktvalakSaNaM kSAyika samyaktvam-1 kSAyika kevalajJAnam 2 kSAyika kevaladarzanam 3 - kSAyika siddhatvaJca sambhavati / etaccatuSTayAtiriktaH kSAyiko bhAvo na sambhavati evam pAriNAmike bhAvetu- setsyallakSaNa bhavyatvameva kevalaM pariNAmikaM mika Adi bhAvoM kA tathA avyaya bhAva kA bhI kSaya ho jAtA hai / darzanamoha kI sAta prakRtiyoM ke kSatra se kSAyika samyaktva hotA hai, sampUrNa jJAnAvaraNa ke kSapa se kSAyika kevalajJAna hotA hai, darzanAvaraNa karma ke kSaya se kSAyika kevaladarzana hotA hai, saphala karmoM ke kSaya se - kSAyika siddhatva utpanna hotA hai| ina bhAvoM ke livAya jo aupazamika, kSAyopazamika aura audayika bhAva hai unakA kSaya ho jAtA hai / bhavyava nAmaka pariNAmika bhAva bhI kSINa ho jAtA hai / isa prakAra muktAtmA meM aupazamika, kSAyopazamika aura audhika bhAva sarvadhA hI nahIM hote / kSAyika bhAvoM meM se kSAyikasamyaktva, kSAyika kevalajJAna, kSAfe heart, kSAyika siddhatva vidyamAna rahate haiM / ina cAra ke sivAya anya koI kSAyika bhAva nahIM rahatA / pAriNAmika bhAvoM meM 9 bhAvAnA tathA bhavyatvanA paNu kSaya thaI jAya che. danamehanIya sAta prakRtinA ! kSayathI kSAyika samyakatva thAya che. saMpUrNa jJAnAvaraNanA kSayathI kSa'vika kevaLa jJAna thAya che, dazanAvaraNukamanA kSayathI kSAyika vaLadarzana thAya che. samasta konA kSayathI kSAyika siddhatra utpanna thAya che. A bhAvAnA sivAya je aupamika, kSAye pazamaka ane auyika bhAva che temanA kSaya thaI jAya che bhavyatva nAmaka pAriNAmika bhAva paNa kSINa thai jAya che. A rIte cukatAtmAmAM aumika kSAyaiApazamika ane auyika bhAva sa.thA ja hAtA nathI kSAyika bhAveAmAMthI kSAyikasamyakatva, kSANika kevaLajJAna, kSAyika kaeNbaLadazana kSAyika siddhatva vidyamAna rahe che A cAra sivAya anya kAI kSAyikabhAva rahetA nathI pAriNAmika bhAvAmAM bhavyatva jenA kAraNe siddhi prApta karavAnI ce bryatA sAM
Page #620
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha sUtre muktAtmani na sambhavati, kintu bhavyatvAtiriktaH khalla pAriNAmiko bhAvo jJAnadarzanopayogAstitva- guNavatvAnAdikhA saMkhyeyapradeza vatvanityatva dravyatvAdi lakSaNaH sambhavatyeva eteSAM khalu samyaktvAdInAM kSAyikabhAvAnAM nityatvAdamuktasyApi te kSAyikAH kevalasamyaktvAdayo bhavanti iti bhAvaH // 2 // tatvArthaniyukti:- pUrva tAvad mokSAvasthAyAM jJAnAvaraNAdi sakalakarmakSayo bhavatI - tyuktam tatra na kevalaM sakaladravyakarmaNAmeva kSatro bhavati - apitu - AtmanaH sva tattva bhUlasya aupazamika kSAyika kSAyopamikau dayika - pAriNAmika bhAvasyApi kSayo bhavatIti sApavAdaM rUpayitumAha- kevala sammattanANa-daMsaNasiddhattaM vajjinttA osamiyA bhavyattakkhaeva' iti / kevalasamyavatva jJAnadarzanasiddhatvaM varjayitvA darzanasaptaka kSayAt kSAyikaM kevalasamyaktvaM - kSAyika samyaktvabhavyatva, jisake kAraNa siddhi prApta karane kI yogyatA hotI hai, siddhi prApta hone ke pazcAta nahIM rahatA hai / kintu astitva, guNatva, anAditva, asaMkhyeyapradezacva, nityatva, dravyava Adi pAriNAmika bhAva rahate haiM / ye samyak Adi kSAyika bhAva ananta hone ke kAraNa mukta jIva meM bhI rahate haiM // 2 // tatvArthaniyukti- pahale kahA gayA thA ki muktAvasthA meM jJAnAvaraNIya Adi sarva karmoM kA kSaya ho jAtA hai, kintu aba yaha nirUpaNa karate haiM ki kevala karmoM kA hI kSaya nahIM hotA kintu AtmA ke asA dhAraNa bhAva aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika, audayika aura pAriNAmika kA bhI kSaya ho jAtA hai, kintu isameM kucha apavAda bhI hai| - darzana saptaka ke kSaNa se kSAyika samyaktva hotA hai, jJAnAvaraNa ke kSaya se kevalajJAna, darzanAvaraNa ke kSaya se kevaladarzana aura samasta che, siddhi prApta thayA khAda rahetuM nathI. paraMtu astitva, guNavatva, anAdi sva asa'caiyapradezavatva, nityatva, dravyatva Adi pAriNAmika bhAva rahe che. A samyakatva AdikSAyika bhAva ananta heAvAnA kAraNe mukta jIveAmAM ja hAya che rA tattvArthaniyukita--pahelA kahevAmAM Avyu hatuM ke mukatAvasthAmAM jJAnAvaraNIya Adi badhAM kAnA kSaya thai jAya che, parantu have e nirUpaNa karIe chIe ke kevaLa karmane kSaya thatA nathI paratu AtmAnA asAdhAraNa bhAva aupamika, kSAyika, kSAryApazamika auyika ane pAriNAmikanA pazu kSaya thaI jAya che parantu AmAM theDhA apavAda paNa che, danasaptakanA kSayathI kSayika samyakatva thAya che, jJAnAvaraNunA kSayazI devaLajJAna, darzanAvaraNunA kSayathI kevaLadarzana ane samasta karmAMnA kSayathI siddhatva
Page #621
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.9 sU.2 mokSAvasthAyAM bhAvakarmakSayaH 47 sapam, samastajJAnAvaraNakSayAt kSAyikaM vevaLajJAnam, sakaladarzanAvaraNakSayAt sAyika kevaladarzanam, samastakarmakSayAt kSAyika siddhatvaJca vihAya tadanyeSA maupazamikAdInAm-aupamikasya AdinA-kSAyikasya, kSAyopazamikasya audayikasya, pAriNAmikasya ca setsyallakSaNabhavya svasya bhAvasya kSayo bhavati / tathA ca-muktAtmani aupazamika kSAyAmakodayikA mAmAsvayaH sarvathaiva na sambhavanti, kSAyike bhAvetu-kSAyikasamyaktvam kSAyika kevalajJAnaM kSAyikakarmoM ke kSaya se middhatva utpanna hotA hai / inako chor3akara anya aupa. zamika, kSAyika, kSAyopazabhika, audAyika aura siddhi prApta karane kI yogyatA rUpa bhavyatva nAmaka pAriNAmika bhASoM kA bhI kSaya ho jAtA hai| isa kAraNa muktAtmA meM aupazamika, kSAyopazamika evaM audayika ye tIna bhAva to sarvathA hI nahIM hote| kSAyika bhAvoM meM se kSAyika samyaktva, kevalajJAna, kevaladarzana aura siddhatva rahate haiN| ina cAra ke sivAya anya kSAyika bhAva bhI muktAtmA meM nahIM hote| samyaktva Adi cAra bhAva nitya hone ke kAraNa rahate haiN| kintu pAriNAmika bhAvoM meM se siddhi prApta karane kI yogyatA rUpa bhavyatva bhAva kA hI abhAva hotA hai, usake atirikta pAriNAmika bhAva jaile astitva, guNavatva, anAditva, asaMkhyAta pradezavatva, nityatva, dravyatva Adi mokSAvasthA meM bhI vidyamAna rahate haiM / ila prakAra jhokSAvasthA meM aupazamika, kSAghopazamika aura audayika bhAvoM kA sarvathA abhAva ho jAtA hai| isI prakAra kSAyika samyaktva, kSAyika kevalajJAna, kSAyika kevala. utpanna thAya che. A badhAne bAda karatA anya aupazamika, kSAyika, kSApapazamika, audayika ane siddhi prApta karavAnI yogyatA rUpa bhavyatva nAmaka pariNAmika bhAvane paNa kSaya thaI jAya cheA kAraNe sutAtmAmAM parAmika kSApazamika ane audapika A traNe bhAva te sarvathA ja hatAM nathI, kSAyika bhAmAthI kSAyikasamyakatva, kevaLajJAna, kevaLadarzana ane siddhava rahe che A sivAya anya kaI kSAvikabhAva paNa mukatAtmAmAM hetA nathI, samyakatva Adi cAra bhAva nitya hovAthI rahe che, paraMtu pariNAmika bhAvomAMthI siddhi prApta karavAnI yogyatA rUpa bhavyatva bhAvane ja abhAva hoya che. tenA sivAya pariNAmika bhAva jevAke astitva, guNavatva anAdiva, asaMkhyAta pradezavatva nitya, dravyatva Adi mokSAvasthAmAM paNa vidyamAna hoya che ja A rIte mANAvasthAmAM pathamika, lApazamika ane audayika bhAvone sarvathA abhA
Page #622
--------------------------------------------------------------------------
________________ 848 tasvArtha kevaladarzanaM kSAyika siddhanvaJca saMbhavati / etaccatuSTayA'tiriktaM kSAyikatvamapi muktAtmani na saMbhavati kSAyikasamyaktvAdi catuSkasya tu-kSAyikatvena nityatvAt muktasyApi bhavatyeveti bhAvaH / kintu pariNAni ke bhAve khala kevalaM setsyallakSaNaM bhavyatvameva pAriNAmikamAyo muktAtmani na bhavati, tadatiriktAH pAriNAmikAH bhAvAstu-jJAnadarzanopayoga astitvaguNavatvA'nAditvA'saMkhyeya pradezavatva-nityatva dravyatvAdayo mokSAvasthAyAmapi Atyani bhavantyevetibhAvaH / enaJca-mokSAvasthAyA naupazamika audAyika bhAvAnAM sarvathA parizaTanaM maaliaatmprdeshebhyH| evaM-kevalasamyaktva lakSaNa kSAyikasamyaktva-kSAyikakevalaMjJAna kSAyika kenladarzana- kSAyika siddhatyatiriktakSAyikamAvAnAmapi parizaTanaM bhavati / kSAyikasamyaktvAdInAM caturNA kSAyika bhAvAnAntu-nityatvAt mokSAyasthAyAmAtmapadezebhyaH parizaTanaM na bhavati / pariNAmikabhAvetu-keralaM setsya lakSaNabhavyatvarUpa eva pAriNAmikamAyo muktApani parizaTati, tadatirikatA: punanidarzanopayogAdayaH pAriNAmikamAnA nAtmapradezebhyaH parizaTanti na kSIyante, AtmanastathAvidhapariNAmasvabhAvAt / uktaJcA'nuyogadvAre SaNNAmA'dhikAre 126 sUtro'khINamohe kevala sampattaM, kevalaNANI. kevaladasaNIsiddhe' iti, kSINamohaH kevalasamyaktyaH, kevalajJAnI, kevaladarzanIsiddhaH' iti prajJApanA. darzana, kSAyika siddhatva ke atirikta anya kSAyika bhAvoM kA bhI abhAva ho jAtA hai| magara kSAyika samyaktva Adi cAra kSAyika bhAva nitya hone ke kAraNa mokSAvasthA meM AtmapradezoM se pRthak nahIM hote| pAriNAmika bhAvo meM se avyatva nAmaka pAriNAmika muktAtmA meM nahIM rahatA, usake atirikta anya astitva Adi pAriNAmika bhAva bane rahate haiM kyo ki AtmA kA vaisA hI pariNAma svabhAva hai| anuyoga dvAra meM SaT nAmoM ke adhikAra meM kahA hai-'kSINamoha, kevalasamyaktvI, kevalajJAnI, kevaladarzanI aura siddha hote haiN| prajJApanA thaI jAya che. evI ja rIte kSAyikasamyakatva, kSAyikakevaLajJAna, kSAyikakevaLadarzana kSAyika siddhatva sivAya anya kSAyikabhAone paNa abhAva thaI jAya che paraMtu kSAyikasamyakatva Adi cAra kSAyikabha vA nitya hovAnA kAraNe mokSAvasthAmAM AtmapradezothI pRthaka thatAM nathI pArikhyAmikabhAvamAthI bhavyatva nAmaka pArivAmika mukatAtmAmAM rahetuM nathI e sivAya anya astitva Adi pAriNAmika bhAva kAyama rahe che kAraNa ke AtmAne e ja pariNAmasvabhAva che. anugadvAra mAM SaTunAmenAM adhikAramAM kahyuM che kSINamoha kevaLa abhyApI, vaNazAnI, vaNazanI bhane siddha DAya cha. .
Page #623
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.9 sU.3 muktAtmano gatinirUpaNam yAJcaH 18 195de coktam-'nobhavasiddhie, no abhavasiddhie, siddhAsammadiTThI' iti, no bhavasiddhikaH, no abhavasiddhikA, siddhAsamyagdRSTayaH, iti||2|| mUlam-tao pacchA urdU gacchai jAva logaMtaM // 3 // chAyA-tataH pazcAt ardhva gacchati yAvad lokAntam // 3 // tatvArthadIpikA-pUrva tAvad sakalakarmakSayarUpo mokSaH pratipAditaH, saca muktaH san kiM tatraivAvatiSThate utAnyatra kutracit gacchatotyAha-'tao pacchA' ityAdi / tataH pazcAt sarvakarmakSayAnantaram aupazamikAghabhAvAnantaraM ca sa muktAtmA umeva gacchati / ziyalpa yantaM gacchati 1 ityAha-yAvad lokAntam lokasya antaH sastakA, tatparyantaM gacchati / lokastAt pazcAstikAya samudAyAtmakaH topatpAgyArA pRthivI himazakalayavalA uttAnakacchatrAkRtivartate / sUtra meM 18-19 veM pada meM bhI kahA hai-'yuktAtmA na bhavya kahalAte haiM, na abhavya haiM, ve siddha haiM, lasraSTi haiM // 2 // 'tao pacchA uddha' ityAdi / sUtrArtha-mukta hone ke pazcAt AtmA loka ke anta taka Urdhvagamana karatA hai // 3 // . tattvArthadIpikA--pahale pratipAdana kiyA gayA hai ki samasta karmoM kA kSaya honA mokSa kahalAtA hai, vagara mukta hokara AemA vahIM raha jAtA hai yA anyatra kahIM jAtA hai, isa prazna kA samAdhAna karate haiM: - samasta karmoM kA kSaya hone ke pazcAt muktAtmA Upara gamana karatA hai| kahAM taka jAtA hai ? lo kahate haiM-loka ke anta taka agrabhAga taka jAtA hai| paMcAstikAyAmaka isa loka ke agrabhAga meM ISatprA prajJApanAsUtramAM 18-19mAM padamAM kahyuM che- mukatAtmA na te bhavya kahevAtA, nathI abhavya, teo siddha che, samyakadaSTi che ke 2 __ 'to pacchA uDDha' yAha sutrA-mukta thayA bAda AtmA lokanA anta sudhI urdhvagamana kare che 3 tatvArthadIpikA-pahelA pratipAdana karavAmAM AvyuM ke samasta kane kSaya re mekSa kahevAya che, paraMtu mukta thaIne AtmA tyAM ja rahI jAya che - athavA bIje kayAMya jAya che e praznanuM samAdhAna karIe chIe . samasta karmono kSaya thavA bAda mutAtmA upara gamana kare che. te kayAM sudhI jAya che ? to kahe che-lokanA anta sudhI agrabhAga sudhI jAya che. paMcAstikAyAtmaka A lekanA agrabhAgamAM ISaprAgabhArA nAmaka pRthvI che.te ta0 107
Page #624
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAce sthA apyupari catuSakozAtmaka yojanamekaM yAvada lokaH, tatra caturpu krozeSu kozatrayaM hiyA caturthasya krozasyoparitamaH SaSThobhAgaH trayastriMzaduttaradhanuH zatrapamito dvAtriMzada aMgulAdhikaH, etAvatparimitaM kSetra lokAntazabdena gRhyate tatra lokAnte gatvA muktAtmA siddho bhUtvA tiSThatIti // 3 // mUlam-Na tao para dhammasthikAyA'bhAvA // 4 // chAyA- tataH paraM dharmAstikAyA'bhAvAt // 4 // tatvArthadIpikA-pUrva tAvad mokSAnantaraM muktAtmA acaM lokAntaM yAvad gacchatItyuktaM, yadi muktAtmana UrdhvagamanaM bhavati tadA ko niyamaH yad lokAnta paryantameva acchatIti, gacchatu sa tadane'pi kA vAdhA tatra ? gati nivArakasyA gbhAra nAmaka pRthvI hai| vaha hima ke samAna dhavala aura Urdhvamukha chatra ke AkAra kI hai / usake bhI Upara eka yojana arthAt cAra kosa taka loka hai / ina cAra kosoM meM se tIna kosa choDakara cauthe kosa kA chaThA bhAga tIna sau .tetIsa dhanuSa aura battIsa aMgula pramita kSetra lokAnta zabda se grahaNa kiyA jAtA hai / usa lokAnta meM jAkara muktAtmA arthAt siddha avasthita ho jAte haiM // 3 // ____tao paraM dhammatthikAyA'bhAvA' . sUtrArtha--'lokAnta se Age muktAtmA nahIM jAte, kyoMki vahAM dharmAstikAya kA abhAva hai // 4 // tattvArthadIpikA-pahale patalAyA gayA hai ki mukta hone ke anatara muktAtmA Upara lokAnta taka namana karate hai| kintu prazna upasthita hotA hai ki agara muktAtmA kA ardhagamana hotA hai to lokAnta baraphanA jevI veta temaja urvasukha chatranA AkAranI che. tenI paNa upara eka jana arthAt cAra gAu sudhI leka che. A cAra gAumAMthI traNa gAu cheDIne cothA gAune chaThe bhAga traNaseteMtrIza dhanuSya ane batrIza AMgaLI pramita kSetra leAkAnta zabdazI grahaNa karavAmAM Ave che. te lokAtamAM jaIne muThatAbhA arthAt siddha avasthita thaI jAya che ne 3 che 'na taoM para dhammasthikAyA'bhAvA' sunnAtha-lakAttathI AgaLa sutAtmA jatA nathI kAraNuke tyAM dharmo stikAyane abhAva che 4 tattvArthadIpikA-pahelA batAvavAmAM AvyuM ke mukata thaI gayA bAda muktAtmA upara lekAnta sudhI gamana kare che, paraMtu prazna upasthita thAya che
Page #625
--------------------------------------------------------------------------
________________ 51 --851 dIpikA-niyukti TIkA 294 muktAtmanoM lokAntaparyantameta bhAvAt ? atrocyate = 'Na tao paraM' ityAdi tataH paraM lokAntAdaye na gacchati dharmAstikAyAbhAvAt gatipariNatajIvapudgalAnAM dharmadravyamupagrahakArakaM bhavati mInasya yathA jalaM, tacca tadagre nAstri jIvapudgalAnAM patI dharmadravyaM kAraNaM bhavati lokAntAtparamalokaH tatra tadabhAvaH ato suktAtmA lokAntAdagre na gacchati tatraiva siddho bhavatItibhAvaH-uktaM catarAdhyayane paT viMzattame'dhyayanekahi pahiyA siddhA: kahiM siddhA paTTiyA | kahiM vaudiM cattANaM kattha vA gaMtUga sijjhai // 56 // aloe paDihayA siddhA, loyagge ya paiDiyA | iha vaudiM cANaM tattha gaMtU paNa sijjhai |27|| taka hI jAne kA niyama kyoM hai ? Age jAne meM bAdhA kyA hai ? jaba ki gati ko rokane vAlA koI kAraNa nahIM hai ? isa prazna kA samAdhAna karate haiM- lokAnta se Age muktAtmA kA gamana nahIM honA kyoM ki vahAM dharmAstikAya nahIM hai / dharmadravya gatipariNata jIroM aura pudgaloM kI gati meM nimitta kAraNa hotA hai, jaise jala machalI kI gati meM sahAyaka hotA hai / dharmAstikAya Age vidyamAna nahIM hai, ataeva muktAtmA Age nahIM gamana karate / loka ke Age aloka hai aloka meM dharmAstikAya kA abhAva hai / yahI kAraNa hai ki siddha jIva lokAnta meM hI sthita ho jAte haiM / uttarAdhyayana ke chattIsaveM adhyayana meM kahA hai 'siddha kahA~ ruka jAte haiM ? siddha kahAM avasthita hote haiM ? kahAM zarIra kA parityAga karake kahAM jAkara siddha hote haiM ? // 56 // ke jo mutAtmAnuM urdhvagamana thAya che teA leAkAnta sudhI ja javAnA niyama zA mATe che. ? AgaLa javAmAM zuM vAMdho che ? A praznanuM samAdhAna karIe chIe leAkAntathI AgaLa mukatAtmAnuM gamana thatuM nathI kAraNake tyAM dharmAstikAya nathI dhadravya gatipariNata jIvA ane pudgalAnI gatimAM nimitta kAraNu hAya che, jevI rIte jaLa mAchalInI gatimAM sahAyaka thAya che. dharmAstikAya AgaLa vidyamAna nathI AthI sutAtmA AgaLa gamana karatAM nathI. lekAntanI pachI alAka che ane aleAkamAM dharmAstikayanA abhAtra che. siddha jIva leAkA ntamAM ja avasthita thaI jAya che tenu Aja kAraNa che. uttarAdhyayananA chatrIsamAM adhyayanamAM kahyuM che siddha kayAM rAkAI jAya che ? siddha kayAM avasthita thAya che ? zarIranA parityAga karyAM kare che? mane kayAM jaIne siddha thAya che ! pa
Page #626
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvAkSarI - chAyA-kutra pratihatAH siddhAH kutra siddhAH bhtisstthitaaH| kutra vaudi tyaktvA kutra gatvA sidhyati / aloke pratihatAH siddhAH lokAgre ca prtisstthitaaH| iha bodiM tyaktvA tatra gatvA sidhyati iti / sU0 // 4 // mUlam-nissaMgao niraMgaNao gaipariNAmAobaMdhaccheyao niraMdhaNao pucappaogAo ya tagaI // 5 // chAyA-nissaGgato niraGgaNato gatipariNAmAt bandhacchedAt / nirindhanataH pUrvaprayogAcca tadgati // 5 // tattvArtha dIpikA--'pUrva tAvat muktAtmano gatiruktA, sA ca karmasadbhAvAdeva bhavati, sarva karmakSaye mokSaH iti pUrva muktameva tato'karmaNaH punaH kathaM gati saMbhavaH ? ityAha-'nissaMgao' ityAdi / nissaGgAt sarva karmakSaye gatirodhaka - siddha aloka meM ruka jAte haiM, loka ke ana bhAga meM avasthita hote haiM, yahAM zarIra kA tyAga karake vahAM jAkara siddha hote haiM / / 57 // 4 - nissaMgao niraMgaNao' ityAdi / - ' sUtrArtha--ni:saMga hone ke kAraNa, karma-lepa kA abhAva hone ke kAraNa, gatipariNAma ke kAraNa, vandha kA cheda na ho jAne ke kAraNa karmarUpI Idhana kA abhAva hone ke kAraNa aura pUrva-prayoga ke kAraNa siddhoM kI Urdhvagati hotI hai / / 5 / / : tatvArthadIpikA-pahale muktAtmA kI gati kA nirUpaNa kiyA gayA hai, kintu gati to karma ke sadbhAcale hotI hai aura yaha pahale hI kahA jA cukA hai ki samasta karmoM kA kSaya hone para mokSa hotA hai / to phira akarmA jIva kI gati kA kisa prakAra saMbhava hai ? ilakA uttara * siddha alakamAM rekAI jAya che, lekanA agrabhAgamAM avasthita thAya che, ahIM zarIrane tyAga karIne tyAM jaIne siddha thAya che e ja che ' 'nissaMgao niraMgaNabho' chatyAha satrArtha-niHsaMga hevAnA kAraNe, karma lepane abhAva hovAnA kAraNe gatipariNAmanA kAraNe, bandhanuM chedana thaI javAnA kAraNe karma rUpI baLataNane abhAva hovAnA kAraNe temaja pUrvaganA kAraNe siddhonI udarvagati thAya che. 5 tattvarthadIpikA-pahelA mukatAtmAnI gatinuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che, paraMtu gati te karmanA saddabhAvathI thAya che, ane e to pahelA ja kahevAI gayuM che ke samasta karmono kSaya thavAthI mokSa thAya che te pachI akamI jIvanI gati kaI rIte zakaya che ? Ane javAba prastuta sUtramAM
Page #627
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.9 7.5 akarmaNI gatinirUpaNam karmaNo'pyabhAvastataH karma saGgarAhityAta saGgaH skhalanaM, tadrAhityAt, niraGgaNAt mohApagamena tatrAvasthAna jhAraNabhUtarAgaleSAbhAvAt, gatipariNAmAt tathA. vidha gatipariNAmAt, bandhachedAt karmavacchedAt, nirindhanAt-karmarUpendhanA bhAvAn, tathA pUrvaprayogAca sa karmAvasthAyAM gatimattva svabhAvamAzrityApi gati bhavati, evaM kAraNaSaTakAd akarmaNo'pi gati bhavatIti // 5 // , ____ mUlam-vavagavaleva jalaSTriya tuMbaM biva, vipphuDiyakosa eraMDabIyaM viva, iMdhaNavimukkadhUmaM viva, dhaNuvimukkasAyagaM viva // 6 // . chAyA-yapagatalepa jalasthitatumbamiva, bisphuTitakozairaNDavIjamiva, indhana vimuktadhUmaiva, dhanurvimukta sAyakamitra // 6 // isa sUtra meM diyA jAtA hai siddha jIvoM kI ni:saMga hone ke kAraNa pati hotI hai, arthAt gati meM rukAvaTa DAlane vAle karma kA bhI abhAva ho jAne se unakA avaM. gamana hotA hai| dUsare, moha ke haTa jAne se yahAM Thaharane ke kAraNabhUta rAga kA lepana nahIM raha jAtA , ila jhAraNa bhI pati honI hai| tIsare, jIva kA svabhAva hI Urdhvagalana karane kA hai| cauthe, karmabandhakA viccheda ho jAtA hai| pAMcaveM, karmarUpI Idhana kA abhAva ho jAtA hai| chaThe, pUrvaprayoga se arthAt lakama avasthA meM gatimaya svabhAva hone se akarma-avasthA meM bhI gati hotI hai / isa prakAra chaha kAraNoM se siddha jIva kI Urcavagati hotI hai hai // 5 // 'vavagayaleva jalaTThiya' ityAdi / sUtrArtha-lepa ke haTa jAne para jala kI sataha para sthita hone vAle ApavAmAM Ave che niHsaMga hovAnA kAraNe siddha jIvanI gati thAya che, arthAt gatimAM avarodha karanAra karmane paNa abhAva thaI javAthI temanuM udarvagamana thAya che. bIjuM meha dUra thaI javAthI tyAM rokAvAnA kAraNabhUta rAgane lepa rahe te nathI e kAraNe paNa gati thAya che trIjuM, jIvane svabhAva ja udarvagamana karavAnuM che. cothuM, karmabaMdhane vicaTheda thaI jAya che. pAMcamuM, karmarUpI Idhana ni abhAva thaI jAya che. chaTTha, pUrvapragathI arthAta sakarma avasthAmAM paNa gati thAya che. A rIte cha kAraNethI siddha jIvanI udarvagati thAya che pApa 'vavagayajaladriya' ityaadi| sUtrArtha-lepanA dUra thavAthI pANInI sapATI para sthita thanAra tuMbaDAnI
Page #628
--------------------------------------------------------------------------
________________ tarket tatvArthadIpikA- 'pUrvaM tAvad nissaGgatvAdimirakarmaNo muktAtmano gatiH pradarzitA, sAca kena dRSTAntena gati bhavatIti nirUpayitumAha- 'vavagaya' ityAdi / vyapagatale pajalasthita tumbamiva yathA tumbaphalaM zuSkaM nizchiddhaM aSTabhiH kuMzamRttikAdilepaiH liptam Atape dattaM sad zuSkaM bhavati, tat jale kSiptaM sat guru katvena jalagatatalapaviSThAnaM bhavati, tadeva kramazA ThepanirgalanAt jalagatataLa matikramya svabhAvata eva salilatakapratiSThAnaM bhavati tadvad akarmaNo gatirbhavati |1| evameva niraGgaNazvena tathAvidha gatiNAmena cA'vyakarmaNo gatirbhavati 2-3, evaM vandhacchedAdapi akarmaNo gatirbhavati yathA eraNDaphalam Atape dattaM sat zuSkaM bhavati, zukasya tasya kozabhede sadgatase raNDavIjamuparyutpatati tadvadevAkarmaNA'pi tUbe ke samAna, koza ke phaTane para eraMDa ke bIja ke samAna, IMdhana se vimukta ghUma ke samAna aura dhanuSa se chUTe hue vANa ke samAna // 6 // - tattvArthadIpikA- pahale nissaMgatA Adi hetuoM se muktAtmA kI gati kA vidhAna kiyA hai, isa sUtra meM dRSTAntoM dvArA use puSTa karate haiM(1) jaise koI tukhA tumbAphala ho, chidrahona ho aura miTTI ke ATha lepoM se lipsa karake dhUpa meM rakhakara sukhA liyA jAya / phira use jala meM DAlA jAya to lepayukta hone ke kAraNa bhArI hone se vaha jala ke tilabhAga meM jAkara ThaharatA hai| phira dhIre-dhIre lepoM ke haTane para vaha -svabhAvataH jala ke Upara A jAtA hai, isI prakAra karma - lepa ke haTa 'jAne se siddha jIva bhI Urdhvagamana karate haiM / ( 2 - 3 ) isI prakAra niraMgaNa hone se arthAt moha ke naSTa hone se bhI akarmA jIva kI gati - jema, kaiAzanA phATavAthI eraDAnA bIjanI mAphaka, IdhaNuthI vimukata dhUmADhAnI samAna ane dhanuSyathI chuTelA mANunI samAna / / 6 / / tattvArthadIpikA--pahelA nisa MgatA Adi hetuothI mukatAtmAnI gatinu vidhAna karyuM, A sUtramAM dRSTAMta dvArA tenI puSTi karIe chIe (1) jema kAI suklR tuMbaDuM hAya, chidra vagaranuM hAya, tene mATInA ATha lepeAthI lIpIne taDakAmAM rAkhIne sukAvI devAmAM Ave, pachI tene pANImAM nAkhavAmAM Ave te leyukta hAvAnA kAraNe vajanadAra heAvAthI te jaLanA taLabhAgamAM jaIne sthira thAya che. pachI dhIme-dhIme lepeAnA dUra thavAthI te svabhAvataH pANInI sapATI upara AvI jAya che. AvI ja rIte ka-lepa dUra thavAthI siddhajIva paNa urdhvagamana kare che. (2-3) A ja pramANe nira MgaNu hovAthI arthAt mAhanA dUra thaI javAthI paNa akarmI jIvanI gati thAya che. (4) anyanA 854
Page #629
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 96 akarmaNo gativiSayeH dRSTAntaH 855 gatirbhavati 4 / tathA-indhanamuktasya dhUmadhya gatirbhavati, yathA indhana viSamuktasya dhUmasya svabhAvata eva vyAghAtAbhAve Urdhva gatibhavati tathaivAkarmaNo'pi gatibhavati 5 / pUrva prayogAccAkarmaNo gatirbhavati, yathA AkRSTa karNAntavApaH puruSo dhanuSA bANaM kSipati, tasya vANasya dhanurmuktasya puruSa vyApArarahitasyApi gatibhavati tathaivA'karmaNo'pi gatibhavati pUrva yena karmaNA'sya gati prayogo janitaH sa kSINe'pi karmaNi avicchinna saMskAratvAd gatiheturbhavati tatastatkRtA gati bhavati / evaM pUrvoktaH SaDbhi dRSTAntarakarmaNo'pi gatirbhavatIti // 6 // . hotI hai| (4) bandha ke naSTa hone se bhI karma rahita jIca gati karatA hai| jaise eraMDa kA phala dhUpa lagane le jala smRkha jAtA hai to ulajhA koza phaTatA hai aura andara rahA huo bIja Upara ucaTatA hai, usI prakAra bandha haTa jAne para akarmaka jIva bhI Urdhvagamana karatA hai / (6) Idhana se vimukta dhUma kI, vyAghAta ke abhAva meM svalAva se hI Urdhvagati hotI hai, usI prakAra apharmaka jIva kI bhI Urdhvagati hotI hai| (6) pUrvaprayoga se bhI siddha jIva UrthAgamana karate haiM / jale kAna taka dhanuSa kI DorI ko khIMca kara puruSa bANa choDatA hai| vaha kANa puruSa ke vyApAra ke vinA bhI pUrva prayoga se gati karatA hai, usI prakAra siddha jIva bhI pUrva prayoga se gamana karatA hai| tAtparya yaha hai ki jisa karma ke kAraNa usakI pahale gati hotI thI, usakA kSaya ho jAne para bhI saMskAra kA viccheda na hone se vaha gati kA hetu hotA hai / isa prakAra ina chaha dRSTAntoM se akarmaka jIva kI gati siddha hotI hai // 6 // nAza thavAthI paNa kamarahita jIva gati kare che jevI rIte eraMDAnu phaLa taDake lAgavAthI jyAre sukAI jAya che tyAre tene koza phATI jAya che ane aMdara bIja upara ucakAya che e ja rIte badha dUra thaI javAthI akarmaka jIva paNuM urdhvagamana kare che. (5) IdhaNathI vimukata dhumADAnI vyAghAtanA abhAva mAM svabhAvathI ja udarvagati thAya che, tevI ja rIte akarma jIvanI paNa uda. gati thAya che. (6) pUrva prayogathI paNa siddha jIva urdhvagamana kare che. jevI rIte kAna sudhI dhanuSyanI derIne kheMcIne puruSa bANa choDe che. A bANa purUSanA vyApAra vagara paNa pUrvaprayAgathI gati kare che tevI ja rIte siddha jIva paNa pUrvapragathI gamana kare che. tAtparya e che ke je karmanA kAraNe tenI pahelA gati thatI teno kSaya thaI javA chatA paNa saMskArano viccheda na thavAthI te gatine hetu thAya che. Ama A cha dRSTAMtathI akamaka jIvanI gati siddha tha ya che. che ne
Page #630
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tattvAryasUtra ___ mUlam-khetta 1 kAla 2 gai 3 veya 4 tittha 5 liMga 6 cAritta 7 buddha 8 nANA 9 'yahaNu 10 kolaM 11 tarA 12 Nusamaya 13 saMkha 14 'zvahattao 15 lajjhA // 7 // chAyA-kSetra 1 kAla 2 gati 3 veda 4 tIrtha 5 liGga 6 cAritra 7 buddha8 jJAnA 9 'vagAhano 10 skarSA 11 nturA 12 nusamaya 13 saMkhyA 14 'lpabahusvataH 15 sAdhyAH // 7 / tatvArthadIpikA-pUrva tAvat sarvasamakSayarUpe mokSe sati siddho bhavatIti siddhasvarUpaM paJcadazamirai nirUpayitumAha- khettazAla' ityaadi| atra siddhAH sAdhyAH anugamanIyAH / katham ? kSetrAdi pnycdshmiraiH| atra siddhAnAM svarUpajJAne kSetrAdIni ezvadaza dvArANi santi, etai dvArI siddha. 'khetta 1 kAla 2 gaI' ityAdi / sUtrArtha-siddha jIva ina pandraha dvAroM se cintanIya yA prarUpaNIya haiM-(1) kSetra (2) kAla (3) gati (4) veda (5) tIrtha (6) liMga (7) cAritra (8) buddha (9) jJAna (10) avagAhanA (11 utkarSa (12) antara (13) anusamaya (14) saMkhyA aura (15) alpayatva // 7 // tatvArthadIpikA-pahale kahA gayA hai ki jIva kamoM kA kSaya hone para siddha hotA hai, ataeva yahAM pandraha dvAroM se siddha ke svarUpa ko nirUpaNa kiyA jAtA hai siddha pandraha dvAroM se samajhane yogya haiM / tAtparya yaha hai ki siddhoM ke svarUpa ko samajhane ke lie pandraha dvAra haiM, unase unake 'khetta1 kAla2 gaI3' tyA / savArtha-siddhajIva A paMdara dvArethI cittanIya athavA prarUNIya che (1) kSetra (2) saNa (3) gati (4) 36 (5) tItha (6) ni (7) yAtri (8) suddha (6) jJAna (10) mAnA (11) 4 (12) santa2 (13) manusamaya (14) sadhyA mate (15) 285hutya // 7 // tatvArthadIpikA-pahelAM kahevAmAM AvyuM ke jIva samasta karmone kSaya thayA bAda siddha thAya che. AthI ahIM paMdara dvIrothI siddhanA svarUpanuM nirUpaNa karavAmAM Ave che. siddha paMdara dvArethI samajavA gya che. tAtparya e che ke siddhonA svarUpane samajavA mATe paMdara dvAra che tenAthI temanA svarUpane vicAra karavo
Page #631
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.9 sU.7 siddhasvarUpanirUpaNam svarUpaM cintanIyariti bhAvaH / tAni dvArANi yathA 'kheta' ityAdi / atra kSetrAghalpavahutvAntAna indraH / tataH kSetrAtaH kAlataH ityAdi / tatra kSetrataH kasmin kSetre sidhyanti, vidhe'pi kSetro avadhistiryaglokarUpe sidhyanti / tatra-Urdhvaloke paNDa karanAdau, adholoke salilAvatI vijayAdholaukikeSu grAmeSu, tiryagloke manuSyakSetro sidhyanti / nApi saMhAraNAmAvena eJcadazasu karmabhUmiSu-bharata paJcakaravata eJcakamahAvidehapaJcakarUpAtu siddhA zavanti saMharaNamapekSya samudranadI varSadharaparvatAdAvapi bhavanti / tIrthakarAH punaradholoke'dholaukikeSu prAmechu, tiryagloke pazcadazAyu karmabhUmiSu bhavanti na zeSeSu sthAneSu, tatra teSAM saMharaNata eva sadAbAda, na tIrthakRtAM bhagavanA kadAcidapi saMharaNa saMbhava iti| saMharaNaM dvividhaM svarUpa kA vicAra karanA cAhie / unakA nirUpaNa isa prakAra hai- . __ (1) kSechAra-zila kSetra meM jIva siddha hote haiM ? uttara yaha hai ki Urdhva, vadhaH aura niyaMka, ina tInoM lokoM meM jIva siddha hote haiN| paNDakapana Adi UdalomA, salilAvatI vijaya ke agholaukika grAmarUpa adholoka manuSyakSetrarUpa tircha loka meM siddha hote haiN| usameM bhI saMharaNa ke abhAva meM pandraha karmabhUmiyoM se arthAt pAMca bharata, pAMca erayata aura pAMca mahAvideha meM siddha hote hai, saMharaNa kI apekSA samudra, nadI varSadhara, evaM parvata Adi meM zrI siddha hote haiN| tIrthakara adholoka meM adholaukika grAmoM meM, tiryak loka meM pandraha karma bhUmiyoM meM siddha hote hai, zeSa sthAnoM meM nhiiN| zeSa sthAnoM meM jo siddha hote hai ye saMharaNa se hI hote haiM kintu tIrthakara bhagavAn kA 'joIe. tenuM nirUpaNa A pramANe che : kSetradvAra - kyA kSetramAM jIva siddha thAya che? javAba e che ke urvI adhaH-ane tiryaka, A traNe lokomAM siddha thAya che paNDakavana Adi urva lekamAM salilAvatI vijayanA adhelekika grAmarUpa adhalekamAM tathA manuSyakSetra rUpa tichalokamAM siddha thAya che AmAM paNa saMharaNanA abhAvamAM paMdara karmabhUmimAM arthAta pAMca bharata, pAMca eravata ane pAMca mahAvidehamAM siddha thAya che, saMharaNanI apekSA samudra, nadI, varSaghara ane parvata AdimAM paNa siddha thAya che. tIrthakara adholokamAM alaukikathAmAM tiryakarlokamAM paMdara karmabhUmiomAM siddha thAya che, zeSa sthAnamAM nahI zeSa sthAne mAM je siddha thAya che teo saMharaNathI ja thAya che paraMtu tIrtha kara bhagavAnanuM saMharaNa kadI paNa thaI zakatuM nathI. saMharaNa be prakAranA hoya che ta0 108
Page #632
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryastra bhavati skRtaM parakRtaM ca / tatra svakRtaM yat jaGghAcAraNa vidyAcAraNAnAM svecchAto viziSTa sthAnAnugasanaM bhavati tat / parakRtaM yat cAraNavidyAdharairdevazca vairabhAvato 'nukampAto vA tatra utkSipyAnyanna prakSepaNaM bhavati tat / saMharaNaM tu pramattasaMyatAnAM dezaviratAnAmeva bhavati na tu sarveSAM sAdhUnAm / zramaNI, vyapagatavedaH, parihAravizuddhisaMyataH, pulAkaH apramattasaMyataH, caturdazapUrvI, AhArakazarIrI cetyeteSAM saptAnAM kadAcidapi saMharaNaM na bhavati / tathA coktam "samaNImakSaNayavedaM, parihAra pulAgamappamattaMca / cohalapuddhi AhA-ragaMca Navi kovi sNhrh|" iti chAyA-zramaNImapaganavedaM parihAraM pulAkamapramattaM c| - caturdaza pUviNaM AhArakaM ca nApi ko'pi saMharati ||iti kSetradvAram / / saMharaNa kabhI ho nahIM sktaa| saMharapA do prakAra kA hotA hai-svakRta aura parakRta / jaMghAcaraNa muni apanI icchA se viziSTha sthAnoM para gamana karate haiM, vaha svakRta saMharaNa kahalAtA hai| vidyAdharoM athavA devoM bArA vairabhAva ke kAraNa yA anukaMpA se prerita hokara niyata sthAna se kisI dUsare sthAna para le jAnA parakRta saMharaNa kahalAtA hai| yaha saMharaNa pramatta saMyato aura dezavirata zrAvakoM kA hI ho sakatA hai, saba sAdhuoM kA nhiiN| zramaNI, vedarahita sAdhu, parihAra vizuddhi saMyata, pulAka, apramattasaMyata, caturdazapUrvI aura AhAraka zarIrI, ina sAtakA -saMharaNa kadApi nahIM hotA / kahA bhI hai- 'zramaNI vedavihInazramaNa, parihAra vizuddhi saMyamavAn pulAka, pramatta saMyata, caudahapUrvI aura AhAraka zarIrI zramaNa kA kaI saMharaNa nahIM krtaa| svakRta ane parakRta jaMghAcAraNa athavA vidyAcAraNa muni pitAnI IcchAthI viziSTa sthAne bhaNuM gamana kare che, te svakRta saMharaNa kahevAya che. vidhAre athavA deve dvArA verabhAvanA kAraNe athavA anukaMpAthI prerita thaIne niyata sthAnethI koI bIjA sthAne laI javuM parakRta saMharaNa kahevAya che. A saMhAra 2Na pramattasaMyata ane dezavirata zrAvakene ja hoI zake che, badhAM ja sAdhuone nahIM. sAdhvI vedarahita sAdhu parihAra vizuddha saMyata, pulAka, apramattasaMyata, catudazapUvI ane AhArakazarIrI, A sAtanuM saMharaNa kadApI thatuM nathI vaLI kahyuM paNa che zramaNa, vedavihina zramaNa, parihAra vizuddhi saMyamavAna pulAka, aprama saMyata, caudapUrva ane AhAraka zarIrI zramaNanuM kaI saMharaNa karatuM nathI
Page #633
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.92.7 siddhasvarUpanirUpaNam .. . . . 856 kAlataH siddhAH kasmin kAle siddhyanti ? / sAmAnyato janmato'vasapiNyutsarpiNIrUpeSu kAleSu siddhynti| vizeSatastu--avasarpiNyAM supamaduSpamA rUpe tRtIyakAlabhAge saMkhyeyeSu varSeSu zeSeSu jAtAH santaH siddhayantiH / duSpamasuSamAyAM sarvasyAmili caturthA'rake sarvatra siddhayanti / duSpasuSamAyAM jAtA duSamA rUpe paJcamAra ke siddhayanti kintu duSpamAyAM jAtA na kadAcit siddhayantItibhAvaH / saMharaNApekSayAtu abalA piNyAdiSu sarve dhvapi kAleSu siddhayanti / yathA-avasApiNyAM tRtIyacaturthArakayozvaramazarIriNAM janma siddhi gamanaM tu keSAJcit paJcame'pyarake bhavati rathA jambUsvAminaH / keSAzcit caramazarIriNAM utsarpiNyAM duSpamAdiSu dvitIya tRtIyacaturthArakeSu janma, siddhig| (2) kAlavAra-kAla liddhajIva kina kAla meM siddha hote haiM ? lAmA. nya rUpa se, janma kI apekSA abalarpiNI aura utsarpiNI-sabhI kAlo meM siddha hote haiN| vizeSa kA vicAra kiyA jAya to avasarpiNI ke suSama duSpala rUpa tIsare Are meM saMkhyAta gharSa zeSa rahane para janme eM siddha hote haiN| duSSama-suSama nAmaka pUre cauthe Are meM siddha hote haiN| duSSama suSama Are meM jo utpanna hue haiM ve paMcama Are meM siddha ho sakate haiM kintu duSSama nAmaka pAMcaveM Are janme hue jIva siddha nahIM hote| saharaNa kI apekSA avasarpiNI Adi lazrI kAloM meM siddha hote haiN| yathA-avasarpiNI kAla meM tIsare aura cauthe bAre meM caramazarIrI manuvyoM kA janma hotA hai kintu unameM se koI-koI pAMcaveM Are meM bhI mokSa jAte haiM, jaise jambU sthaanii| kinhIM-kinhIM caramazarIrIyoM kA (2) kAladvAra-kAlathI siddha jIva kayA kALamAM siddha thAya che? sAmAnya rUpathI, janmanI apekSA avasarpiNI ane utsarpiNI badhAM ja kALamAM siddha thAya che. vizeSane vicAra karavAmAM Ave te avasarpiNInA suSamadaSama rUpa trIjA ArAmAM, saMkhyAta varSa zeSa rahevA para janmelA siddha thAya che. duSama suSama nAmaka pUrA cethA ArAmAM siddha thAya che. duSamasuSama ArAmAM je utpanna thAya che te paMcama ArAmAM siddha thaI zake che paraMtu duSama nAmaka pAMcamAM ArAmAM janmelA jIva siddha thatAM nathI saMharaNanI apekSA avasapiNI Adi badhAM kALamAM siddha thAya che jemake-avasarpiNI kALamAM trIjA ane cothA ArAmAM caramazarIrI manuSyane janma thAya che paNa temAMthI koI koI pAMcamAM ArAmAM paNuM mekSe jAya che jema ke jakhkhasvAmI keI ke caramazarIrione utsarpiNI kALamAM duSama Adi bIjA trIjA cethA ArAmAM
Page #634
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha sUtre manaM tu tRItayacaturdhArakayoreva bhavati / - " do vi samA jAyA sijjhato sappiNIe kAlatige / tIsuya jAyA josappiNIe sijjhaMti kAladuge ||1|| " iti dvayorapi samaye jAtAH siddhayanti utsarpiNyAM kAlatrike / tisRSu ca (samAsu ) jAtA avasarpiNyAM siddhayanti kAladvike iticchAyA // saMharaNamapekSyatu - utsarpiNyAmavasarviyAM ca SaTsvapyarakeSu siddhayanti / tIrthakRtAM punaravasarpiNyAmutsarmiNyAM ca janma siddhigamanaMtu- suSamaduSpamA duSpamasuSpamArUpayo stRtIya caturdhArakayoreva vedivyaM, na tu zeSeSvarakeSu' yathA bhagavata RSabhasvAminaH suSama duSpamArakaparyantabhAge janma, ekonanavati pakSeSu iti sArddhASTamAsAdhikeSu triSu varSeSu zeSeSu ca siddhigamanam / bhagavato varddhamAnautsarpiNI kAla meM duSSama Adi dvitIya-tRtIya caturtha Are meM janma hotA hai kintu siddhigamana to tIsare cauthe Are meM hI hotA hai| kahA bhI hai- 'avasarpiNI kAla ke do AroM meM utpanna hue jIva tIna AroM meM siddha hote haiM aura utsarpiNI kAla ke tIna AroM meM janme hue 'do AroM meM siddha hote haiM ' // 1 // saMharaNa kI apekSA utsarpiNI aura avasarpiNI kAla meM chahoM AroM meM siddha hote haiN| tIrthakaroM kA | janma avasarpiNI aura utsarpiNI kAla ke tIsare aura cauthe Are meM hotA hai aura siddhigamana bhI suSama duSamA aura duSSatra suSamA kAla meM- tIsare aura cauthe Are meM hI samajhanA cAhie, anya bAroM meM nahIM / jaise bhagavAn RSabhadeva kA janma supana dubbama Are ke paryanta bhAga meM huA aura 89 pakSa, arthAt tIna varSa aura sADhe ATha bhAsa zeSa rahane para mokSagamana huA / bhagavAn varddhamAna svAmI kA janma janma thAya che parantu siddhigamana te trIjA ceAthA AzamAM thAya che. kahyuM paNa che avasarpiNI kALanA e ArAmAM utpanna thayelA jIH traNa ArAmAM siddha thAya che utsarpiNI kALanA traNa ArAmAM janmelA e ArAmAM siddha thAya sa'haraNanI apekSA utsarpiNI ane avasarpiNI kALamAM cha e mArAmAM siddha thAya che. tIrthaMkaranA janma avasarpi`NI ane utsarpiNI kALanA trIjA ane ceAthA ArAmAM thAya che ane siddhigamana paNa suSamaduSamA ane duSpamasuSamA kALamAM trIjA ane cethA ArAmAM ja samajavuM joie, anya mArAemAM nahIM. jema bhagavAna RSabhadevanA janma suSamaduSmama ArAnA chellA bhAgamAM thA ane 89 pakhavADIA arthAt traNa varSa ane sADA ATha mAsa roSa rahevA para meAkSagamana thayuM. bhagavAna mahAvIra svAmInA janma duSkarma che
Page #635
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a. sU.7 siddhasvarUpanirUpaNam svAminastu duSpamasuSamAraka paryanta bhAge janma, ekonanavati pakSeSu zeSeSu siddhi, gmnmiti| iti dvitIyaM kAladvAram / / 2 / / gatimAzritya kasyAM galI siddhayanti / atra nayadvayam-anantaranayaH pAzcAskRtanayatheti, vana anantaranayamiti matyutpannamatramadhikRtya manuSyagatAveva sidUdhyanti nAnyasyAM gatau / pazcAtkRtanayamiti pAzcAtyAnantaraM bhavamadhikRtya punaH sAmAnyatazcakmRzyo'pi gatim AgatAH siddhynti| satrAyaM vivekaH-garakagatimAzritya catasRbhya AdhAsyo narakapRthivIzya AgatAH siddhayanti / tiryaggatimAzritya pRthivyavamanaspati paJcendripatiya gatithya AgatAH siddhayanti / manuSya gati mAzritya strIsyA puruSebhyo vA samApanAH siddhayanti 3 devagati mazritya catubhyo devanikAyebhya AgatAH siddhayanti 4 / tIrtha karAH punardevagArnaraka gateduSada suSama nAnaka Are ke antima bhAga meM humA 89 pakSa zeSa rahane para mokSapaTana huaa| (3) gasihAra-gati kI apekSA eka gati meM siddha hote haiN| isa viSaya meM do natha hai-anantara nae aura pazcAtkRta laya / anantara laya arthAt vartamAna adhkSa kI apekSA le lanuSyagati meM hI siddhi prApta hotI hai, kisI anya gati meM nahIM / pazcAtkRta laya arthAt vartamAna bhavarale pahale ke bhaya ke apekSA se, sAmAnya rUpa le cAroM hI gatiyoM se Aye jIva siddha hote haiN| isameM vizeSatA yaha hai-narakati kI apekSA prAraMbha kI cAra pRthiviyoM se Aye jIna siddha ho sakate haiM / tirya ca gati kI apekSA pRthvI, jala balaspati aura paMcendriya tithaMcoM se Aye jIva siddha hote haiN| dekSagali kI apekSA cAroM nikAyoM se Aye suSama nAmaka ArAnA antima bhAgamAM thayo. 89 pakhavADIA zeSa rahyA tyAre me.kSAmana thayu'. (3) gatidvAra-gatinI apekSA eka gatimAM siddha thAya che A viSayamAM be jaya che-nAranaca ane pazcAtakRtanaya anantaraya arthAt vartamAna bhavanI apekSAthI manuSyagatimAM ja siddhi prApta thAya che, koI anya gatimAM nahIM pazcAtakatanaya arthAt vartamAna bhavanA pahelAnA bhAvanI apekSAthI, sAmAnya rUpathI cAreya gatiomAMthI AvelA jIva siddha thAya che. AmAM vizeSatA A che narakagatinI apekSA prAraMbhanI cAra pRthvIthI AvelA jIva siddha thaI zake che. tiryaMcagatinI apekSA pRthvI, jaLa vanaspatinI ane paMcendriya tirgathI AvelA jIva siddha thAya che. tIrthakara devagati athavA
Page #636
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvApasa vo'nantarAgatAeva siddhayanti / tatrApi narakagatimAzritya tisRbhya AdhAbhya evaM naraka pRthivIbhya AgatA siddhayanti / devagati mAzritya vaimAnika devanikAyebhya eva AgatAH siddhayanti / na tu shepnikaayebhyH| iti tRtIyaM gatidvAram // 3 // vedatA-kasmin bede siddhayanti ? bhAyutpannanayamadhikRtya apagatavedA evaM sinti taddhavAnubhUnapUrvavedamAzritya tu sarveSyApi vedeSu strI puM napunasakarUpeSu siddhyanti / uktaJca-"avagayaveo sijjhA, paccuppaNNaM layaM paDucca 3 / lahiya veehitha, lihasamazyanayarAyA / / 1 // " apagatavedaH siddhathati, pratyutpanna nayaM pratisya tu / sarvezca vedaizca siddhayati lamatIvanayavAdAt iticchaayaa| tIrthakRtaH punaH strIvede vA puruSa vaidevA siddhyantiza tu napuMsaka vede // iti caturtha vedadvAram / / jIva siddha hote haiN| tIrtha kara devati thA narakagati se anantara Akara hI siddha hote haiM / naraka se AeM jo prAraMbha kI tIna narakabhUmiyo se bhAkara siddha hote hai| devagati kI apekSA vaimAnikanikAya se siddha hote hai, anya kisI nikAya se nhiiN| (4) vedachAra-veda kI apekSA kisa veda se siddha hote hai ? pratyuspanna nayA arthAt vartamAlavAhInaya kI apekSA to veda rahita jIva hI siddha hote haiM usa bhava meM anubhava kiye hue pUrva veda kI apekSA strIveda, puruSaveda aura napuMlakaveda tInoM se siddha hote haiN| kahA bhI hai-pratyutpanna naya kI apekSA sabhI vedoM se siddha hote haiM // 1 // tIrtha kara strIveda athavA puruSaveda meM hI siddha hote haiM, napusakaveda meM nhiiN| barakagatithI anantara AvIne ja siddha thAya che. tIrthakara narakathI Ave te prAraMbhanI traNa narakabhUmiothI AvIne siddha thAya che. devagatinI apekSA umAnikanikAyathI ja AvIne siddha thAya che. anya keI nikAyathI nahIM (4) vedadvAra-vedanI apekSA kayA vedathI siddha thAya che? pratyutpana naya arthAt vartamAnazAhI nayanI apekSA te darahita jIva ja siddha thAya che. bhavamAM anubhavelA pUrvavedanI apekSA strIveda, purUSa ane napuMsakaveda zraNathI siddha thAya che kahyuM paNa che pratyutpana nayanI apekSA vedathI rahita jIva siddha thAya che, paraMtu atItagrAhI nayanI, apekSA badhA vedothI siddha thAya che, 1 | tIrtha kara strIveda athavA purUSadamAM ja siddha thAya che, napuMsadamAM nahIM,
Page #637
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.9.7 siddhasvarUpanirUpaNam tIrthataH kasmin tIrtha siddhayanti ? tIrthakaratIrthe ca atIrthe ca siddhyanti // iti paJcamaM tIrthadvAram / 5 / liGgataH kasmin liGge siddhyanti ?, gRhiliGge svaliGge ca siddhyanti, idaM ca sarva dravyaliGgApekSayA jJAtavyam / saMyamarUpabhAvaliGgApekSayA tu svaliGge eka siddhyanti na tu tadatirikta liGga bhAvaliGganava siddhi praapteH| itiSaSTha liGgadvAram / 6 / cAritrataH kasmin cAritre siddhyanti ? matyutpannanayamadhikatya yathAkhyAta. cAritre siddhyanti / ddhavAnubhUtapUrvacAritrA'pekSayA kecit sAmAyika sUkSmasaMparAya-yathAkhyAteti cAritriNaH 1 kecit-sAmAyika chedopasthApanIya-sUkSma(5) tIrthadvAra-tIrtha kI apekSA kila tIrtha meM siddha hote haiM ? tIrthakara ke tIrtha meM, tIrthakarI ke tIrtha meM aura atIrtha zrI siddha hote haiN| (6) liGgadvAra-liMga kI apekSA kila liMga meM siddha hote haiM ? anya liMga meM, gRhasthaliMga meM aura svaliMga kI apekSA samajhanA caahie| saMyamarUpa bhAvaliMga kI apekSA to svaliMga meM hI siddhi prApta hotI hai usakA sivAya anya bhAvaliMga meM nhiiN| (7) cAritradvAra-cAritra kI apekSA kisa cAritra meM siddha hote haiM? pratyutpannanaya kI apekSA yathAlyAta cAritra meM siddha hote haiM usI ava meM pahale anubhava kiye cAritra kI apekSA koI sAmAyika sukSmAlAmpa rAya aura yathokhyAta-tIna cAritra vAle hote haiM, koI cAra-sAmAyika, chedopasthApanA, svakSma sAmparAya aura yathAkhyAna cAritra cAle hote haiM (5) tathA2-tInI apekSA yA tI bhai 6panna thAya cha ? tIrthakaranA tIrthamAM, tIrthakarInA tIrthamAM atIthamAM paNa siddha thAya che. (6) siMgA--sinI apekSA yA vimA siddha thAya cha ? anyaliMgamAM, gRhasthaliMgamAM ane svaliMgamAM siddha thAya che A kathana dravyaliMganI apekSA samajavuM joIe saMyamarUpa bhAvaliMganI apekSA te svaliMgamAM ja siddhi prApta thAya chee sivAyanA anya bhAvaliMgamAM nahIM. (7) yaatri|2--yaatrinii apekSA yA yAtrimA siddha thAya cha ? pratyutpannanayanI apekSA yathAkhyAta cAritramAM siddha thAya che, te ja bhAvamAM pahelA anubhavelA cAritranI apekSA keI sAmAyika, sUmasAmparAya ane yathAkhyAta traNa cAritra vALA hoya che. keI cAra-sAmAyika, chedapasthApanA sUmasAmparAya ane yathAkhyAta cAritravALA hoya che. koI sAmAyika, cheda
Page #638
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryasUtre saparAya-yathAkhyAteti catuzcAritriNaH 2, kecida-mAmAyika chedopacyApanIyaparihAranizuddhika sUkSmasaMparAya yayAkhyAte vipaJca cAritriNaH 3, iti| "parasmi samAe, 5cchukRSNeNa lijjA pApaNA / puvANalara caraNe, li-baujhama-paMcana-leNaM // 1 // iti chAyA-caraNe yathAkhyAte, pratyutpanlena sidhyati nayena ! pUrvAndacaraNe, tri-catuSkA-pazcaka gayena ||iti| tIrthakara puna: sAmAjika sakSAsaMpAya yathAkhyAta cAritriNa eva siddhyantito saptamaM cAritradvAram // 7 // buddhatvamAzritya kIdRzA buddhA siddhyanti ? svayaMyuddhAH pratyeka budhAH buddhanodhitAvA middhayantI ni sanna kSa buddhA-strotra Atmanaiva buddhAH nAnyena bodhitAH-le va tArthakArAH tIrtha karanAmagotrodayasamA ucyate / pratyeka buddhAH-manyekameva pAtmAnaM prati kSizcinimittamAzritya saMjAta jAti smasAmAyika, chedoSasthAnIya, parihAsa vizuddhika vRkSAlAmparAya aura yAkhyAtva isa prakAra pAMcoM caritroM kI ArAdhanA karake siddha hote haiN| kahA bhI hai-'pratyutpannamaya kI apekSA padhAkhyAna cAtri meM siddha hote haiM pUrvAcarita cAstrioM kI apekSA koI tIna, koI cAra koI pAMca cAritra le siddha hote haiN|' tIrtha kara sAmAyika, vRkSAsAmparA aura yathAkhyAta cAritra kA ArAdhana karake hI siddha hote hai| (8) buddhadvAra-buddhasca kI apekSA ziA prakAra ke buddha hiddha hote haiM ? svayaMvuddha-jinheM paropadeza ke vinA svayaM hI bodha prApta huA ho pratyekabuddha-jinheM koI cAla limitta pApAra bodha prApta huA ho aura vuddha bodhiza-jJAlIjanoM le upadeza pAkara jinheM bodha prApta huA ho. siddha hote haiN| tIrtha kara svayaM buddha hI hote haiM, unheM pasthAnIya, parihAra vizuddhika, sUmasAmparAya ane yathAkhyAta e rIte pAMce ritrAnI ArAdhanA karIne siddha thAya che kahyuM paNa che pratyunanayanI apekSA yathAkhyAta cAritramAM siddha thAya che ane pUrvocarita cAritranI apekSA keI traNa ke I cAra ane kaI pAMca cAritrathI siddha thAya che. "tIrtha kera sAmAyika. sasmasAmparAya ane yathAkhyAta cAritranI ArAdhanA karIne je siddha thAya che. (8) buddhakAra-buddhavanI apekSA kayA prakAranA buddha siddha thAya che? svayaM buddha jemane papadeza vagara svayaM ja bedha prApta thayo che. pratyeka buddha jemane kaMipatra nimitta meLavI bAdha prApta thayela hoya ane buddha dhita jJAnI janathI upadeza pAmIne jemane bAdha prApta thaye heya-siddha thAya che tIrthakara svayaMbaddha ja hoya che, temane koI pAsethI bedha prApta karavAnI jarUra paDatI
Page #639
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.9.7 siddhasvarUpanirUpaNam raNA dabuddhA karakaNDvadivat te pratyekabuddhA ucyante / buddhabodhitA:-budhenajJAta siddhAntAtaravena viditasaMsArasvabhAvena ye bodhitAste vuddhabodhitA ucyante, ete sambhUtAH siddhyanvIti / ityaSTamaM buddhadvAram / 8 / / - jJAnata:-kasmin jJAne siddhyanti ? pratyutpannanayamAzritya kevalajJAne siddhyanti / tadAnubhUtapUrvAnantarajJAnamapekSya tu kecit-matizrutajJAninaH, kecit matizrutAvadhijJAninaH, kecit matizrunamanaHryA yajJAninaH, kecit-matizrutA. vadhimanaHparyAyajJAninA sidhyanti / tIrthakarAstu matizruvAvadhimanaHparyAyajJAninaH siddhayanti tatra matizrunAvadhItijJAnatrayanta eva parabhavataH samAgacchanti / dIkSAkisI se ghodha prApta nahIM karanA paDatA / pratyekavuddha bhI kisI kA upadeza pAye binA hI bodha prApta karate haiM agara unheM kisI bAharI nimitta kI AvazyakatA hotI hai jai le kara kaNDa Adi / jo siddhAnta ke sAra ko samIcIna rUpa se jAnane bAle jJAnI puruSa kA upaddheza pAkara buddha hote haiM, ve buddhaghoSita kahalAte haiN| ye tInoM prakAra ke sAdhasiddhi prApta karate haiN| (9) jJAnadvAra-jJAna kI apekSA kila jJAna se siddha hote haiM? pratyutpanna arthAt vartamAnagrAhInaya kI apekSA kevalajJAna meM sidhi hotI hai| kintu usI bhava meM prApta pUrvakAlIna jJAnoM kA vicAra kiyA jAya to koI mati-zrutajJAnI hote haiM koI mati, zruta aura avadhijJAnI hote haiM, koI mati, zruta manAparyavajJAnI hote haiN| aura koI mati, zruta aura avadhijJAnI hote hai / tIrthaGkaroM ko niyama se cAroM hI nathI. pratyekabuddha paNa keIne upadeza pAmyA vagara ja bedha prApta kare che paraMtu temane koI bahAranA nimittanI jarUrIyAta rahe che jema ke karakaccha Adi je siddhAMtanA sArane samIcIna rUpathI jANanAra jJAnI purUSane upadeza pAmIne buddha thAya che te buddha badhita kahevAya che. A traNe prakAranA sAdhaka siddhi prApta kare che. (9) jJAnadvAra-jJAnanI apekSA kayA jJAnathI siddha thAya che ? pratyutpana arthAt vartamAnagrAhInayanI apekSA kevaLajJAnamAM siddha thAya che, paraMtu te ja , bhavamAM prANa pUrvakAlIna jJAnene vicAra karavAmAM Ave te kaI mati zratajJAnI hoya che, keI mati, zruta ane avadhijJAnI hoya che jyAre koI mati zrata, avadhi ane mana:paryavajJAnI hoya che. tIrthakarone niyama ta0.109
Page #640
--------------------------------------------------------------------------
________________ % 3D tatvArtha kAle caturtha manaHparyavajJAnamapi samutpadyate, tataH kevalaM prApya siddhayantIti vivekaH / iti navamaM jJAnadvAram / / 9 / / avagAhanAtA-kasyAmavagAhanAyAM siddha thanti ? avagAhanA trividhA-jaghanyA utkRSTA, sadhyamA ceti / tatra jaghanyA dviratni pramANA, utkRSTA paJcazatadhanu: pramANA, madhyamA-saptAha stAdi prmaannaa| tatra jaghanyAvagAhanayA dviratni pramANA siddhAH vAmanakUrmIputrAdayaH, utkRSTAvagAhanayA paJcazatadhanuHpramANA siddhAH bharatabAhubalyAdayaH, madhyamAvagAhanayA saptahastAdi pramANA siddhAH gautamAdayaH jaghanyotkRSTAvagAhanAtiriktA sarvA'pya gAhanA madhyamaiva jJAtavyetivivekaH iti dazamamaragAhanAdvAram // 10 // jJAna hote haiM / matijJAna, zrutajJAna aura avadhijJAna se yukta hokara hI parabhava se Ate haiN| dIkSA dhAraNa karate hI unheM manAparyavajJAna prApta ho jAtA hai aura phira kebalajJAna prApta karake siddha hote haiN| (10) avagAhanAdvAra-avagAhanA kI apekSA kisa avagAhanA se siddha hote haiM ? avagAhanA tIna prakAra kI hai-jaghanya, utkRSTa aura madhyama / jaghanya do hAtha kI avagAhanA se siddha hote haiM, utkRSTa pAMca sau dhanuSa kI avagAhanA vAle siddha hote haiM aura madhyama sAta hAtha Adi kI avagAhanA vAle siddha hote hai jaghanya avagAhanA se kUrmaputra Adi siddha hue, utkRSTa pAMcaso dhanuSa kI avagAhanA se bharata bAhubalI siddha hue| aura madhyama lAta hAtha kI avagAhanA se gautama bhAdi ne siddha prApta kii| jaghanya aura utkRSTa akSaNAinA ke bIca kI sArI adhyagAinAeM madhyama hI samajhanI caahie| cAreya jJAna hoya che. teo matijJAna, zrutajJAna ane avadhijJAnathI cukata thaIne ja parabhavathI Ave che dIkSA aMgIkAra karatA ja temane mana:paryavajJAna prApta thaI jAya che ane pachI kevaLajJAna prApta karIne siddha thAya che. (10) avagAhanAdvAra-avagAhanAnI apekSA kayA avagAhanathI siddha thAya che ? avagAhanA traNa prakAranI che jaghanya utkRSTa ane madhyama. jaghanya be hAthanI avagAhanAthI siddha thAya che, utkRSTa pAMcase dhanuSyanI avagAha nAvALA siddha thAya che ane madhyama sAta AdinI avagAhanAvALA siddha thAya che jaghanya avagAhanAthI kRmaputra Adi siddha thayA utkRSTa pAMcaso dhanuSyanI avagAhanAdhI bharata bAhubalI Adi siddha thayA ane madhyama sAta hAthanI avagAhanAthI gautama vageree siddhi prApta karI. jaghanya ane utkRSTa avagAhanA vaccenI badhI avagAhanAo madhyama ja samajavI joIe.
Page #641
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA - niyukti TIkA a. 9 lU.7 siddhasvarUpanirUpaNam ee dim samyaktva paribhraSTA utkRSTataH kiSati kAle'vikrAnte siddhayanti ? samyaparibhraSTA utkarSato dezonApArka punalaparAvartta-saMsArAtikrame sati siddhayanti anutkarSatastu kecit saMkhyakAlAtikrame, keciccAnanyena kAlena siddhayanti ti / ityekAdazamutkRSTadvAram ||11|| antarataH siddhAnAM kiyatkAlimantaraM bhavati ? antaramiti sidhyamAnAnAM jIvAnAmantarakAlaH / tathAhi eko vartamAnasamaye siddhaH, vaso'nyaH kiyatAkAlena seTasyatIti siddhergamanazunyo yaH kAlaH sa antaraM kathyate / vartamAnakAle ekaH siddhaH dvitIyo jaghanyena tata eka samayavyavadhAnena sidhyati utkRSTataH (11) utkarSa hAra - samyaktva se cyuna hue jIva adhika le adhika kitanA kAla vyatIta hone para siddha hote haiM ? samyaktva se vyuta jIva utkRSTa dezona apArdha pudgala parAvartana pAla meM siddha hote haiM / anukarSa kI apekSA koI saMkhyeya kAla bItane para aura koI ananta kAla vyatIta hone para siddha hote haiM / (12 antaradvAra - siddha jIvoM kA kitane kAla kA antara hotA hai ? siddha hone vAle jIvoM meM samaya kA jo vyavadhAna hotA hai vaha antara kahalAtA hai / jaise-eka jIna vartamAna samaya meM siddha huA, usake pazcAt dUsarA jIva jisane samaya ke bAda siddha hogA utanA bIca kA kAla antara kahalAtA hai arthAt siddhigamana se zUnyakAla | varttamAna samaya meM eka jIva siddha huA, dUsarA eka samaya ke vyavadhAna se siddha hotA hai, isa prakAra jaghanya antara eka samaya kA hotA hai / utkRSTa (11) utkarSa dvAra-samyakatvathI bhraSTa thayelA jIva adhikamAM adhika, kaiTaleA kALa vyatIta thayA pachI siddha thAya che? samyakatvathI bhraSTa chatra utkRSTa dezezana apA pudgala parAvana kALamAM siddha thAya che anutkRSTanI apekSA kAI saAya kALa vItyA mAda ane kAi ananta kALa vyatIta thavA mA siddha thAya che. (12) attaradvAra--siddha jIvAnuM keTalA kALanu antara hAya che ? siddha thanArA jIvAmAM samayanuM je vyavadhAna thAya che te antara kahevAya che jemake-eka jIva vamAna samayamAM siddha thaye| tyAra bAda khIjo jIva jeTalA samaya mAda siddha thaze teTaleA vaccenA kALa antara kahevAya che arthAt siddhigamanathI zUnyakALa varttamAna samayamAM eka chatra siddha thaye, khIjo eka samayanA vyavadhAnathI siddha thAya che, A rIte jaghanya attara eka samayanA
Page #642
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - tattvArthasUtra SaNmAsavyavadhAnenAnyaH siddhayatyeva / iti dvAdazamantaradvAram // 12 // . anusamayato nirantarata ityanu pamayamAzritya kati samayAn yAvat siddhyanti nirantara nairantaryeNa jaghanyato dvau samayau yAvat siddhyanti, utkRSTato'STau samayAna yAvat nirantaraM siddhyanti tataH paraM vyavacchedaH / iti trayodazamanusamayadvAram // 13 // ... saMkhyAtaH-ekasminsamaye kati saMkhyakA siddhyanti ? jaghanyata ekasmin samaye eka eva siddhyati, utkRSTa to'STAdhikaM zataM siddhyati / taccAsmin bharatakSetre'syAmavasapiNyAM bhagavataH zrIRSabhadevasvAmino nirvANasamaye utkRSTAvagAha 'nAvatAmaSTottarazattamekasmin samaye siddha miti zrUyate / tacAzcaryabhUtaM kathyate zAstre madhyamAvagAhanAvatAmevASTottarazatasaMkhyakAnAmekasamayasiddhatvena kathitatvAt / antara chaha mAsa kA hotA hai| (13) anusamayadvAra-anusamaya arthAt bIca meM eka bhI samaya kA antara hue vinA lagAtAra siddha hoM to kitane samayoM taka siddha hote rahate haiM ? nirantara siddha hoM to lagAtAra do samayoM taka siddha hote haiN| uskRSTa lagAtAra ATha samayoM taka siddha hote rahate haiM ATha samaya ke pazcAt antara avazya hotA hai|| - (14) saMkhyAdvAra-eka samaya meM kitane jIva siddha hote haiM ? eka " 'samaya meM jaghanya arthAt kama se kama eka jIva siddha hotA hai / utkRSTa arthAt adhika se adhika ekasamaya meM eka sau ATha jIva siddha hote haiN| isa avasarpiNI kAla meM isa bharata kSetra meM bhagavAna RSabhadeva svAmI ke nirvANa ke samaya meM utkRSTa avagAhanA vAle eka sau ATha jIva eka sAtha (eka hI samaya meM) siddha hue| yaha eka accherA hiya che. utkRSTa antara cha mAsanuM hoya che. - (13) anusamayadvAra-anusamaya arthAta vacamAM eka paNa samayanuM attara 'paDayA vagara satata siddha thAya te keTalA samaya sudhI siddha thatAM rahe che ? nirantara siMddha hoya to lagAtAra be samaye sudhI siddha thAya che. utkRSTa lagAtAra ATha samaya sudhI siddha thatAM rahe che. ATha samaya pachI attara avazya paDe che. (14) saMkhyA dvAra-eka samayamAM keTalA jIva siddha thAya che ? eka samayamAM jaghanya arthAt ochAmAM ocho eka jIva siddha thAya che utkRSTa arthAta adhikamAM adhika eka samayamAM eka ATha jIva siddha thAya che, A avasarpikALamAM A bharata kSetramAM bhagavAna RSabhadeva svAmInA nirvANanA
Page #643
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.9 sU.7 siddhasvarUpanirUpaNam uktaMcottarAdhyayanasya SaTtriMzatamAdhyayane catuSpazcAzattamagAthAyAm-'ukkoso -gAhaNAe ya vijjhate jugavaM duve| cattAriya jahannAe, majjhe aTuttaraM sayaM // 1 // ' iti utkarSAvagAhanayA ca siddhayatIyugapad dvau / catvArazca jaghanyaga, madhye'STottaraM zatam |iti ivicchAyA iti / caturdaza saMkhyAdvAram // 14 // '.. ____ alpabahutvatA-kenyA ke'lpA ke saMkhyeyaguNA ? ityAdi / cintyaMte, tatra saMkSe to'lpabahutvaM yathA-sarvastokA yugapad dvivAdikAH siddhAH, ekakA ekAkina siddhAH saMkhyeyaguNAH, uktazca-'saMkhAe jahanneNaM, eko ukkosaeNa ahalayaM / siddhA'NegA thovA, ekkAsiddhA u saMkhaguNA // 1 // chAyA-saMkhyayA jaghanyena ekA, utkarSeNa aSTazatam, siddhA anekAH Azcarya maya ghaTanA-kahI jAtI hai, kyoMki zAstra meM madhyama avagAhanA vAle eka sau jIvoM kA hI siddha honA kahA hai| uttarAdhyana sUtra ke chattIsaveM adhyayana kI 54 vIM gAthA meM kahA hai-'utkRSTa avagAhanA vAle eka sAtha do jIva siddha hote haiM, jaghanya avagAhanA vAle cAra siddha hote haiM aura madhyama avagAhanA vAle eka sau ATha siddha - (15) alpabahutvavAra-kinase kauna alpa hai, kinase kauna bahuta hai, isa prakAra nyUnAdhikatA kA vicAra jahAM kiyA jAtA hai, vaha alpabahutvadvAra kahalAtA hai| saMkSepa se alpaSahutva isa prakAra hai-eka sAtha do-tIna Adi siddha hone vAle saSa se kama hai, ekAkI siddha hone vAle saMkhyAtaguNA adhika hai| kahA bhI hai-saMkhyA kI apekSA jaghanya samaye utkRSTa avagAhanA vALA ekaso ATha jIva eka sAthe (eka ja samayamAM) siddha thayA A eka abhUtapUrva AzcaryakAraka banAva kahevAmAM Ave che kAraNa ke zAstramAM madhyama avagAhanAvALA ekaso ATha jIvenuM ja siddha hevAnuM kahevAmAM AvyuM che. uttarAdhyayana sUtranA 36mAM adhyayananI 54mI gAthAmAM kahyuM che utkRSTa avagAhana vALA ekI sAthe be jIva siddha thAya che, jaghanya avagAhanA vALA cAra siddha thAya che ane madhyama avagAhanAvALA ekaso ATha siddha thAya che. (15) a5mahatvadvAra- kenAthI keNa a5 che. tenAthI koNa vadhAre che. e rIte jUnAdhikatAne vicAra jyAM karavAmAM Ave che te a95bahuvahAra kahevAya che. saMkSepathI a95bahutva A pramANe che-eka sAthe be traNa Adi siddha thanArA sahuthI ochA che, ekAkI siddha thanArA saMkhyAlagaNA adhika che. kahyuM paNa che saMkhyAnI apekSA jaghanya eka ane utkRSTa ekase ATha siddha
Page #644
--------------------------------------------------------------------------
________________ utN tattvAce stokAH, ekaka siddhAstu saMkhyaguNAH // 1 // ___atha vistArata etAni kSetrAdIni caturdazadvArANyadhikRtyAlpabahutvaM cintanIyaM janmataH saMharaNatazca / tatra janmataH paJcadazasu karmabhUhiSu / akamabhUmaya. striMzat haimavatAdyAH santi / tatra saMharaNaM karmabhUmipu akarmabhUmiSu vA bhavati, tatra sarvAstokA saMharaNasiddhAH, tato'saMkhyeyaguNa janmataH siddhAH / saMharaNaM svakRtaparakRtabhedena dvividham / svakRtaM cAraNAMvadyAdharANAM svecchA , parakRtaM devaeka aura utkRSTa eka sau ATha siddha hote hai / eka sAtha aneka siddha hone vAle kama haiM aura eka-eka siddha hone vAle saMkhyAguNa hai // 1 // ' aba vistAra se kSetra Adi codaha dvAroM ke AdhAra para alpavaTutva kA vicAra kiyA jAtA hai, jisameM janma aura saMharaNa donoM kA vicAra bhI sammilita hai| kSetra se alpabAhulya-janma le pandraha karmabhUmiyoM meM siddha hote haiN| haimavata kSetra Adi tIsa akarmabhUmiyAM haiN| saMharaNa karmabhUmiyoM meM athavA akarmabhUmiyoM meM hotA hai| saMharaNa sidUdha arthAt jinheM koI deva yA vidyAdhara eka sthAna se dUsare sthAna para uThA le gayA aura vahIM se jinako siddhi prApta huI aise jIva sabase kama haiM, janma se siddha hone ghAle unase asaMkhyAtaguNA adhika haiM / saMharaNa do prakAra kA hai-svakRta aura parakRta / cAraNa vidyAdhara kA svecchApUrvaka jo saMharaNa hotA hai vaha svakRta kahalAtA hai| devoM aura vidyAdharoM dvArA hone vAlA parakRta thAya che. eka sAthe aneka siddha thanArAM ochA che ane eka eka siddha thanAra saMkhyAtagaNuM che che ' have vistArathI kSetra Adi cauda dvAronA AdhAra para a5mahatvane vicAra karavAmAM Ave che jemAM janma ane saMharaNa baMnene vicAra paNa sammilita che. (1) kSetrathI alapakhahatva--janmathI paMdara karmabhUmimAM siddha heAya che. haimavata kSetra Adi trIsa akarmabhUmio che. saMharaNa karmabhUmimAM athavA akarmabhUmiomAM thAya che. saMharasiddha arthAt jemane koI deva athavA vidyAdhara eka sthAnethI bIjA sthAne upADI gayA ane tyAMthI ja jemane siddhi prApta thaI hoya evA jIga sahuthI ochA che. janmathI siddha thanArA tethI asaMkhyAtagaNI adhika che. saMharaNa be prakAranuM che-svakRta ane parakRta cAraNa vidyAdharanuM svecchApUrvaka je saMharaNa thAya che te svakRta kahevAya che ke
Page #645
--------------------------------------------------------------------------
________________ 871 dIpikA-niyukti TIkA a.9 tU.7 siddhasvarUpanirUpaNam dhAraNavidyAdharaizca jAyamAnam / eSAM kSetrANAM vibhAga karmabhUmirakarmabhUmiH samudrAdvIpA Urdhvamastiyagili lokatrayam / tatra sarvastrokA Uloka siddhAH, adho. lokasiddhAH saMkhyeyaguNA, tiryagloka siddhAH saMkhyeguNAH / sarvastokA samudrasiddhAH, dvIpasiddhAH saMkhyeyaguNAH sastokAH laSaNasamudrasiddhAH, kAlodadhi siddhAH saMkhyeyaguNAH jambUdvIpa siddhAH saMkhyeyaguNAH dhAtakIkhaNDa siddhAH saMkhyeyaguNAH puSkarAddha siddhAH saMkhyeyaguNAH gataM kSetrato'lAbahutvam / / 1 / / kAlato'lebahutvaM cintyate-kAla: avasarpiNyuttapiNI madhyakAlarUpastrividhaH / tatra pUrva mavamadhikRtya sarvastokA utsarpiNI siddhAH, anasarpiNI siddhA vizeSAdhikAH, madhyakAlasiddhAH saMkhyeyaguNAH / prayutpannamanApekSayA akAle saMharaNa kahalAtA hai| ina kSetroM kA vibhAga karmabhUmi, akarmabhUmi, samudra, chIpa, Uvaloka, adholoka aura madhyaloka hai / inameM se ardhvaH lokasiddha saba se kama haiM, adholosiddha saMkhyAlaguNA haiM aura madhyalokasiddha unase bhI saMkhyAtaguNA haiM / samudrasiddha laba se kama haiM, dvIpasiddha unase saMkhyAtaguNA adhika haiN| lavaNasamudrasiddha sabase kama haiM, . kAlodadhisamudrasiddha unale saMkhyAtazuNA adhika haiM, jaMbUdIpasiddha saMkhyAtaguNA , dhAtakIkhaNDatidUdha saMkhyAtaguNA hai, puSkarArdhasiddha saMkhyAtaguNA haiN| 2-kAla se alpayatusva-sAla tIna prakAra kA hai-avasarpiNI, utsarpiNI aura madhyakAla / pUrvapakSa kI apekSA utsarpiNIkAlasiddha sabale kama haiM, avasarpiNI kAlasliva vizeSAdhiza haiM aura madhyakAla ane vidyAdharo dvArA thanAruM parakRta saMharaNa kahevAya che. A kSetronA vibhAga karmabhUmi, akarmabhUmi, samudra, dviIpa, udarvaka adhalaka ane madhyaka che. emAMthI udarvalekasiddha sahuthI ochA che, adholekasiddha saMkhyAlagaNA che ane madhyalekasiddha tethI saMkhyAtagaNuM che. samudrasiddha sahuthI ochA che, dvIpasiddha tethI paNa saMkhyAtagaNa adhika che lavaNasamudrasiddha sahuthI ochA che, kAlodadhi samudrasiddha tethI saMkhyAtagaNa adhika che, jabUDhIpasiddha saMkhyAlagaNA che, dhAtakIkhaNDasiddhi saMkhyatagaNa che, puSkarArdha siddha saMkhyAtagaNu che. (2) kAlathI alpabaddhatva-kAla traNa prakAranA che-avasarpiNI utsarpiNI ane madhyakALa. pUrvabhavanI apekSA utsarpiNIkAlasiddha sahuthI ochA che. avasarpiNuMkalasiddha vizeSAdhika che ane madhyamakAlasiddha saMkhyAtagaNu che.
Page #646
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha siddhayantyato nAstyalpavahutvam / gataM kAlato'lpavahunvam // 2 // ___ gatimadhikRtyAlpabahutvaM cinsyate-pratyutpannabhAvApekSayA siddhigatau siddhaya. ntItinAstyalpabahutvam / pUrvabhAvApekSayA'nantara pazcAkRtiko manuSyagato siddhaca. tIti nAstyalpavahutvam / parasparapazcAtkRti kasyAnantarAgati cintyate, tathAhisarvastokA manuSyayonikAnantaragatisiddhAH, narakayolikA'nantaragati siddhAH saMkhyeya guNAH tiryagyonikAnantaragati siddhAH saMkhyeya guNAH, devayonikA'nantara gati siddhAH saMkhyera guNA / iti gataM gatito'lae bahulam // 3 // liGgato'lpabahutvaM cinyate-liGgadvAre vedadvAramanta hitam / pratyutpannabhAvAsiddha saMkhyAtaguNA haiN| pratyutpanna bhava kI apekSA akAla midha hote haiM, ataeva alpaSahutva nahIM hai| 3-gati se alpabatutva-pratyutpanna naya kI apekSA siddhagati meM siddha hote haiM, ataeva isa apekSA se koI alpavahutva nahIM haiN| anantara pUrvabhava kI apekSA sabhI manuSyagati meM siddha hote haiM, ataeva isa apekSA se bhI alpabaTutva nahIM hai / parampara parvabhava kI apekSA se arthAt carama bhava se pahale ke bhava kI apekSA se vicAra kiyA jAya to manuSyatti se manuSyagati meM Akara siddha hone vAle saba se kama haiM, narakagati se Akara siddha hone vAle saMkhyAtaguNA adhika haiM, tithaMcagati se Azara siddha hone vAle unase bhI saMkhyAta 'guNA adhika hai aura devagati se Azara siddha hone vAle unase bhI saMkhyAtaguNA adhika hai| - 4-liMga se alpabahutva-liMgadvAra meM vedadvAra antargata hai| pratyu: pratyutpanna bhavanI apekSA akAlamAM siddha thAya che. AthI ala5bahatva nathI . (3) gatithI alpabadutvapratyutpanna nayanI apekSA siddhigatimAM siddha hoya che AthI A apekSAthI keI a5bahu nathI. pUrvabhavanI apekSA badhA manuSyagatithI siddha thAya che AthI A apekSA paNa alpabadutva nathI. paraspara pUrvabhavanI apekSAthI arthAt carama bhavathI pahelAnA bhAvanI apekSAthI vicAra karavAmAM Ave te manuSyagatithI manuSyagatimAM AvIne siddha thanArA sahathI ochA che, narakagatithI AvIne siddha thanArA saMkhyAlagaNa adhika che, tiryaMcagatithI AvIne siddha thanArA tethI paNa saMkhyAlagaNa adhika che jyAre devagatithI AvIne siddha thanArA temanAthI paNa saMkhyAtagaNuM adhika che. (4) liMgathI ala5bahuva-liMgadvAramAM vedakAra antargata che. pratyutpanna
Page #647
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.9 sU.7 siddhasvarUpanirUpaNam ____ - 873 pekSayA vyapagata vedaH siddha yatIti nAratyalpabahutvam pUrvabhAvApekSya sarvastokAnapuMsakaliGgasiddhAH, strIliGgasiddhAH saMkhyeya guNAH puMlliGgasiddhAH saMkhyeyaguNAH gataM liGga dedvAram // 4 // tIrthato'lpabahutvaM cintyate-sarvastIkAstIrthakara siddhAH tIrthakaratIrthe no tIrthakara siddhAH saMkhyeyaguNAH / tIrthakaratIrthasiddhAH napuMsakAH saMkhyeyaguNAH tIrthakaratIrthasiddhAH striyA saMkhyevaguNAH tIrthakaratIrthasiddhAH pumAMsaH saMkhyeyaguNAH gataM tIrthato'lpavahusvam / / - cAritrato'spabahutvaM cintayate tatra pratyutpannabhAvApekSayA no cAritri no acAritrI siddhatyatIti nAstyalpabahutvam / pUrva bhAvApekSayA- sAmAnyataH sarvastokAH tpanna bhava kI apekSA veda kA kSaya karake bevahIna hue jIva hI siddha hote haiM, ataeva ila apekSA le koI alpavasva nahIM hai| pUrvabhAva kI apekSA se napuMsakaliMgalidUdha saba le kama hai, strIliMgasidha unase saMkhyAtaguNA adhika haiM aura puliMgasidUdha unase bhI saMkhyAtaguNA adhika haiN| 5-tIrtha le alpapazutva-tIrthakarasiddha saSa se kama haiM, tIrthakara ke tIrtha meM no tIrthakarasiddha saMkhyAlaguNA adhika haiM, athavA dravyaliMga kI apekSA tIrthakara tIrthasiddha napuMsaka saba se thoDe haiM, tIrthakara tIrthasiddha striyA~ saMkhyAtaguNI , tIrthakara tIrthasiddha puruSa saMkhyAtaguNA haiN| 6-cAritra se alpacakSutva-pratyutpanna bhAva kI apekSA no cAritrI no acAritrI jIva hI siddha hotA haiM, ataeva koI alpabahutva nahIM bhAvanI apekSA vedane kSaya karIne vedahIna thayelA jIva ja siddha thAya che. AthI A apekSAthI koI a5bahutva nathI. pUrvabhavanI apekSAthI napuMsakaliMgasiddha sahuthI ochA che, strIliMgasiddha tethI sakhyAtaonNuM adhika che ane puliMgasiddha tethI paNuM saMkhyAtagaNuM adhika che. (5) tIrthathI alpabahutva-tIrthakarasiddha sahuthI ochA che, tIrthakaranA tIrthamAM atIrthaMkarasiddha saMkhyAtagaNa adhika che athavA dravyaliMganI apekSA tathaMkara tIrthasiddha napuMsaka sahuthI DAM che. tIrthakara tIrthasiddha strio saMkhyAtagaNI cha, tItha:42 tI siddha 35 sadhyAtA cha. (6) cAritrathI ala5bahutva-pratyutpana bhAvanI apekSAne cAritrI acAritrI jIva ja siddha thAya che AthI kaI alpabadutva nathI. pUrvabhavanI apekSAthI, ta0 110
Page #648
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha paJcacArina siddhAH, catuzcAritra siddhAH saMkhyeya guNAH, tricArisiddhAH catuzcAritra. siddhAH saMkhye yaguNAH tricAritrA siddhAH saMkhyeyaguNAH vizeSApekSayA-sarvastIkAH sAmAyika-chedopasthAnIya-parihAravizuddhika-sUkSmasaMparAya- yathAkhyAtacAritrasiddhAH, sAmAyika chedopasthApanIya-mukSmasaMparAya-yayAkhyAta cAritrasiddhAH saMkhyeyaguNAH gataM / cAritra to'lpabahutvam / / 6 // buddhatvato'lpabahutvaM cintyate-sarvastokAH pratyekabuddha siddhAH, buddhavodhita siddhAH puMsakAH saMkhyeraguNAH, baddhabodhita siddhAH striyaH saMkhyeyaguNAH, budaghodhita siddhAH pumAMsaH saMkhyeya guNAH iti / gataM buddhatvato'lpabahutvam // 7 // hai| pUrvabhAva kI apekSA se, sAmAnya rUpa se paMcacAritrI (sAmAyika Adi pAMcoM cAritroM kI ArAdhanA karane vAle) siddha saya se kama hai, cAra cAritroM kI orAdhanA karake siddha hone vAle saMkhyAtaguNA adhika hai| tricAritrI saMkhyAtaguNA adhika haiN| vizeSa kI apekSA sAmAyika, dopasthApanIya, parihAra vizuddhika, sUkSmasAmparAya aura yathAkhyAta, ina pAMcoM cAritroM se siddha hone vAle saya se kama hai| sAmAyika, chedopasthApanIya, sUkSamasAmparAya aura yathAkhyAta cAritra se siddha hone vAle sNkhyaatgunnaahai| sAmAyika, sUkSmasAmparAya aura yathAkhyAta cAritra se siddha hone vAle saMkhyAtaguNA adhika haiN|| - 7-buddhatva se alpabadutva-pratyeka buddha siddha saya se kama haiM vuddhabodhita siddha napuMsaka saMkhyAtaguNA adhika haiM, yuddhaghodhita siddha striyAM saMkhyAtaguNA hai, yuddhayodhitasiddha puruSa saMkhyAtaguNA haiN| sAmAnya rUpathI paMcacAritrI (sAmAyika vagere pace cAritranI ArAdhanA karavAvALA) siddha sahuthI ochA che. cAra cAritranI ArAdhanA karIne siddha thanArA saMkhyAtagaNa adhika che, tricAritrI saMkhyAtagaNa adhika che vizeSanI apekSA sAmAyika, chedo sthApanIya parihAravizuddhika, sUmasAmparAya ane yathAkhyAta, A page cAritrathI siddha thanArAM sahuthI ochA che. sAmAyika chedepasthApanIya, sUmasAmparAya ane yathAkhyAta cAritrathI siddha thanArA saMkhyAtagaNa adhika che (7) buddhatvathI alpabaddhatva-pratyekabuddha siddha sahuthI ochA che buddha bedhitasiddha napuMsaka saMkhyAtagaNa adhika che. buddhAdhitasiddha sio saMkhyAgaNuM che. jyAre buddhiAdhitasiMddha purUSa saMkhyAtagaNu che.
Page #649
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a. 1 sU.7 siddhasvarUpanirUpaNam 1 1 jJAnato'lpabahutvaM cintyate - pratyutpannabhAvamapekSya kevalajJAnI siddhayatItinAstyalpabahutvam / pUrvabhAvamapekSya sAmAnyataH sarvasvokA dvijJAnasiddhAH catu jJAna siddhAH saMkhyeyaguNAH, trijnyaansiddh|| saMkhyeyaguNAH vizeSataH sarvastokA matizrutajJAnasiddhA, satizrutAvadhimana:paryayajJAnasiddhA saMkhyeyaguNA, satizruSA - vadhijJAnasiddhAH saMkhye guNA iti / gataM jJAnato'lpabahutvam | 8|| avagAhanAto'lpabahutvaM cintyate - sarvastokA jaghanyAvagAhanA siddhAH, utkR STAvagAhanA siddhAstato'khyeyaguNA, yatramadhyasiddhA asaMkhyeyaguNAH, yavamadhyoparisiddhAH asaMkhyeyaguNAH yavamadhyAdhastAt siddhA vizeSAdhikAH sarve vizeSA 8 - jJAna se alpabahutva - varttamAna bhAva kI apekSA se kevalajJAnI ko hI siddhiprApta hotI hai, ataeva isa dRSTi se koI alpabahutva nahIM hai / pUrvabhAva kI apekSA se sAmAnya rUpa se vijJAnasiddha arthAt mati jJAna aura zrutajJAna se sIdhA kevalajJAna prApta karake siddha hone vAle saba se kama haiM, cAra jJAna se siddha hone vAle saMkhyAtaguNA adhika haiM, trijJAnasiddha saMkhyAtaguNA adhika haiM / vizeSa rUpa se mati zrutajJAna se siddha hone vAle saba se kama haiM / mati, zruta, avadhi aura manaHparyavajJAna se siddha hone vAle saMkhyAtaguNA adhika haiM / mati, zruta aura avadhijJAna se siddha hone vAle saMkhyAtaguNA haiM / 9 - avagAhanA se alpabahutva - - jaghanya avagAhanA se siddha hone vAle saba se kama haiM / utkRSTa avagAhanA se siddha hone vAle unase asaMkhyAtaguNA adhika haiM, yavamadhya siddha asaMkhyAtaguNA hai, ente upara vAle siddha asaMkhyAtaguNA hai / yavamadhya nIce vAle siddha vize. (8)jJAnathI apamahuva-vamAna bhAvanI apekSAthI kevaLajJAnIne ja siddhi prApta thAya che AthI A dRSTie kAi alpamarhutva nathI. pUrvabhavanI apekSA thI sAmAnya rUpathI dvijJAnasiddha arthAt matijJAna ane zrutajJAnathI sIdhuM kevaLajJAna prApta karIne siddha thanArAM sahuthI ochA che, cAra jJAnathI siddha thanArA sakhyAtagaNA adhika che, trijJAnasiddha sakhyAtagaNA adhika che. vize SarUpathI mati zrutajJAnathI siddha thanArA sauthI ochA che. mati, zruta, adhi ane manaHvajJAnathI siddha thanArA saMkhyAtagaNA adhika che. sati, zruta ane avadhijJAnathI siddha thanArAM saMkhyAtagaNA che. (9) avagAhanAthI apamahutva-jaghanya avagAhanAthI siddha thanArAM sahuthI mALa che. utkRSTa avagAhanAthI siddha thanArA tethI asaMkhyAtagaNuA adhika
Page #650
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtra dhikAH / gatamavagAhanAto'lpabahutvam / 10 / utkarpadvAre nAstyalpavahutvam // 11 // ___antarataH anusamayata ityanantarazvAlpabahutvaM cintyate-sarvastokA aSTasamayAnantarasiddhAH, saptasamayAnantarasiddhAH SaTsamayAnantara siddhA ityArabhya yAvad dvisamayAnantara siddhAH ete sarve saMkhyeyaguNAH / evaM tAvadanantareSu sAntareSvapi sarva stoMkAH SaNmAsAntara siddhAH, eka samayAntarasiddhAH saMkhyeyaguNAH, yavamadhyAntarasiddhAH saMkhyeyaguNAH, adhastAd yavamadhyA'ntarA siddhAH saMkhyeyaguNAH, SAdhika haiN| saba vizeSAdhika haiN| 10-antara-anantara se alpa bahutva-lagAtAra ATha samaya taka siddha hone vAle saba se kama haiM, unakI apekSA nirantara sAta samaya taka siddha hone vAle saMkhyAtaguNA hai, unakI apekSA nirantara chaha samaya taka siddha hone vAle saMkhyAtaguNA hai, unase pAMca samaya taka siddha hone vAle saMkhyAtaguNA hai, unase lagAtAra cAra samaya taka siddha hone vAle saMkhyAtaguNA haiM, unale lagAtAra tIna samaya taka siddha hone vAle saMkhyAtaguNA adhika haiM, aura unase do samaya taka nirantara siddha hone vAle saMkhyAtaguNA hai, yaha anantara siddhi kA alpa. bahutva hai| sAntara siddhi meM arthAt jinake samaya meM vyavadhAna hai unameM chaha mAsa ke antara se siddha hone vAle saba se kama haiM, eka samaya ke antara se siddha hone vAle saMkhyAtaguNA haiM, yavanadhya antara siddha saMkhyAtaguNA hai, nIce yavamadhya antara siddha saMkhyAtaguNA haiM, upariyavamadhya antarasiddha vizeSAdhika haiM, saba vizeSAdhika hai| che, yavamadhyasiddha asaMkhyAtagaNu che, yavamadhya uparavALA siddha asaMkhyAtagaNA che. yavamaya nIcevALA siddha vizeSAdhika che. badhAM vizeSAdhika che. (1) antara anantarathI alpabahu--lagAtAra ATha samaya sudhI siddha thanArA sahathI ochA che temanI apekSA nirantara sAta samaya sudhI siddha thanArA saMkhyAtagaNu che. temanI apekSA niratara cha samaya sudhI siddha thanArA. saMkhyAtagaNuM che temanAthI lagAtAra cAra samaya sudhI siddha thanArA saMkhyAta gaNA che. tethI lagAtAra traNa samaya sudhI siddha thanArA saMkhyAtagaNa adhika che ane tethI be samaya sudhI nirantara siddha thanArA saMkhyAlagaNA che. A anantara siddhonuM a5bahutva che. sAntara siddhomAM arthAt jemanA samayamAM vadhAna che temanAmAM cha mAsanA attarathI siddha thanArAM saMkhyAtagaNuM che.
Page #651
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA 9.7 siMghasvarUpanirUpaNam upariyavamadhyAntarasiddhAH, vizeSAdhikAH sarve vizeSAdhikAH / gatamantarato'nantaratazvAlpabaddutvam / 12 / 13 / / . . . . . . : saMkhyAto'lpabahusvaM cintyate-sarvastokA aSTottarazata siddhAH pazcAnupUvyA saptottarazata siddhAdArabhya yAvat paJcAzat siddhA anantaguNAH / evamevaM pazcAnu. pUA ekonapazcAzasiddhAdArabhya yAvat paJcaviMzati siddhA asNkhyeygunnaaH| evameva pazcAnupUA caturviMzati siddhAdArabhya yAvad eka siddhAH, sarve ete saMkhyeyaguNAH pazcAnupUrvI hAniH padayate-sarvastokA anantaguNahAni siddhAH, asaMkhyeyaguNahAni siddhA anantaguNAH, saMkhyeyaguNahAnisiddhAH saMkhyeguNA iti / gataM saMkhyAto'lpabahutvam // 14 // 11-saMkhyA se alpabahutva-eka samaya meM eka sau ATha siddha saSa se kama haiM pazcAnupUrvI se eka sau sAta siddhaM se lagAkara pacAsa siddha taka anantaguNA haiN| isI prakAra pazcAnupUrvI se lekara paccIsa taka asaMkhyAtaguNA haiM / isI prakAra eka sAtha cauvIsa siddhoM se lagAkara eka siddha taka saMkhyAtaguNA haiM / aba pazcAnupUrvIhAni dikhAte haiManantaguNa hAni siddha sabase kama hai, asaMkhpeyaguNahAni siddhaanantaguNA haiM, saMkhyaguNahAni siddha saMkhyAtaguNA hai| yavamadhya antarasiddha saMkhyAlagaNa che; nIce yavamadhya akhtarasiddha saMkhyA- . gaNu che, upaniyavamadhya antara siddha vizeSAdhika che, badhAM vizeSAdhika che. . (11) saMkhyAthI "ala5bahu-eka samayamAM eka AThe siddha sahuthI ochA che, pazcAnupUrvIthI eka sAta siddhathI laIne pacAsa siddha sudhI anantagaNu che. evI ja rIte pazcAnupUrvIthI laIne paccIsa sudhI asakhyA tagaNu che. evI ja rIte ekI sAthe cAvIsa siddhothI laIne eka siddha sudhI saMkhyAlagaNa che have pazcAnavI hAni batAvIe chIe anantaguNa hAnisiddha sahuthI ochA che. asaMkhya guNahAni anacgaNA che, saMkheya guNahAni siddha saMkhyAlagaNA che. A
Page #652
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha sa etAni caturdazadvArANi adhikasyAlpabahutvadvAraM paJcadazamatraseyam / etaiH pUrvokteH paJcadazadvAraiH sAdhyAH anugamanIyAH etaiH pUrvoktadvAraiH siddhAnAM svarUpaM cintanIyamiti bhAvaH // sUtra // 7 // iti zrI vizvavikhyAta - jagavallabha- prasiddhavAcaka - pazcadazabhASAkalitalalitakalA pAlApakamavizuddha gadyapadyAnaikagrantha nirmApaka, vAdimAnamardaka- zrI zAhUcchatrapati kolhApurarAjamadatta - 'jainAcArya pada bhUSita - kolhApurarAjaguru - bAlabrahmacAri - jainAcArya - jainadharma divAkara pUjya zrI ghAsIlAlavativiracitasya zrI aafaar - niyukti vyAkhyA dvayo- petasya taccArthasUtrasya navamo 878 citi kI 5 A isa prakAra una caudahadvAroM se alpabahutva kA vicAra karane para pandraha dvAroM se siddhoM kA svarUpa cintanIya hai // 7 // - jainAcArya jainadharmadivAkara 5. 3 dhyAyaH samAptaH // 9 // iti zrIsvArtha sUtraM dIpikA toniryuktitazva -: samAptam : 22 pUjyazrI ghAsIlAlajImahArAjakRta 'tattvArthasUtra' kI dIpikA-niyukti vyAkhyA kA navavAM adhyAya samApta // 9 // dIpikA aura niryukti ke sAtha tasvArthasUtra - samApta - A rIte mA cauda dvArAthI alapabahutvanA vicAra karavAthI paMdara dvArAnu nirUpaNa sampUrNa thayu. A pUrvokta paMdara dvArAthI siddhonuM svarUpa cintanIya che chA jainAcAya jainadhama divAkara pUjayazrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta tattvAtha sUtra"nI dIpikA-niyukti vyAkhyAnA navamA adhyAya samAptaH DAhyA tattvArtha sUtra sa pU K phra
Page #653
--------------------------------------------------------------------------
Page #654
--------------------------------------------------------------------------
________________ 398 - tattvArthastra . ''hAnamucyate 3 annahmavarya-strIsaMyogaH, maithuna mitiyAvat 4 parigrahastu-mI, sacittA'cimizreSu zAstrAnumatirahiteSu dravyAdipu mamatvarUpaH 5 etebhyaH prANA'tipAtAdibhyaH sarvata: sarvAtmanA nikaraNa striyogaimanovAkArya viramaNaMnivRttiH paJca mahAvratAnyava se yAni / prANivadhAdito nivRttirvata mucyate, tatra sthito hiMsAdilakSaNaM kriyAkalApaM nA'nutiSThati, pitu-ahiMsAdilakSaNameva kriyAkalApamanuviSThanIti phalati / mANAtipAtAdibhyo nivRttasya zAstravihita kriyA'nuSThAnAda sadasatpravRttinivRttikriyAsAdhyaM karmakSapaNaM bhavati, karmakSapaNAcca -mokSA'trAptiriti bhAvaH / atredaM bodhyam-mANAtipAtastAvat-prANaviyojanam, grahaNa karanA adattAdAna hai / strI saMyoga yA maithuna abrahmacarya kahalAtA hai| mUcchI arthAt zAstra kI anumati jinake lie nahIM hai aise sacitta, acitta aura mizra dravya Adi meM mamatvadhAraNa karanA parigraha hai| ina prANAtipAta Adi se pUrNa rUpeNa tIna karaNa aura tIna yoga le mana vacana kAya le nivRtta honA pAMca mahAvata haiN| hiMsA Adi se nivRtta honA vrata kahalAtA hai, vrata meM sthita puruSa hiMsA rUpa kriyAkalApa nahIM karatA hai| isase yaha phalita huA ki vaha ahiMsA rUpa kriyAkalApa hI karatA hai| bhAvArtha yaha hai ki jo prANAtipAta Adi se virata hotA hai vaha zAstrokta kriyAoM kA anuSThAna karatA hai, ataeva khatmavRtti aura asanivRtti rUpa kriyAoM dvArA hone vAlA karmakSaya karatA hai aura karmoM kA kSaya karake mokSa prApta kara letA hai| yahAM yaha samajha lenA cAhie-prANAtipAta kA artha hai-prANavi. athavA mithuna abrahmacarya kahevAya che. mUcha arthAt jenA mATe zAstranI anumati nathI evA sacitta, acitta ane mizra dravya AdimAM mamatva ghA261 42 pariyaDa che. A prANAtipAta AdithI pUrNatayA, traNa karaNa ane traNa vegathImana vacana kAyAthI nivRtta thavuM pAMca mahAvrata che. hiMsA AdithI nivRtta thavuM vrata kahevAya che. vratamAM rahele purUSa hiMsArUpa kriyAkAnDa karatuM nathI. AnAthI evuM sAbita thayuM ke te ahiMsArUpa kiyAkalApa ja kare che. bhAvArtha e che ke je prANAtipAda AdithI virata thAya che te zAstrokta kriyAonuM anuSThAna kare che AthI sat pravRtti ane asanivRtti rUpa kriyA dvArA thanArAM karma kSaya kare che ane karmone kSaya karIne mokSa prApta karI le che. ahIM eka bAbata samajI levAnI jarUra che-prANAtipAtane artha che
Page #655
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA ja.7 su. 55 paJcamahAtratanirUpaNam " prANAcendriyAdayaH tatsambandhAtprANino jIvAH pRthivIkAyAdye kendriyadvIndriyazrIndriya- caturindriya-paJcendriyAstAna - jIvAn vijJAya - zraddhayA pratipadya bhAvatasvasyA'karaNaM jJAnazraddhAnapUrvakaM cAritramucyate tacca - sadasatmavRttinivRttikriyAlakSaNaM cAritraM manovAk kAyakRtakAritA'numodita bhedenA'nekavidhaM bodhyam / uktaJca-sthAnAGge paJcamasthAne prathamodeza ke paMca mahacyA paNNasA, taM jahAsavvAo pANAivAyAo, jAva savvao pariggahAo veramaNaM' iti, paJca mahAvratAni prajJaptAni tadyathA - prANAtipAtAdviramaNas, yAvada - sarvasmAt parigrahAda viramaNam - iti, Avazyake dazavaikAlike'pyuktam // 55 // I 399 yojana | mANa indriya Adi dasa haiM / unhIM ke saMbaMdha se jItra prANI kahalAte haiM / pRthvIkAya Adi ekendriya, hIndriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriya, ye saba prANI haiN| ina jIvoM ko jAnakara evaM ina para zrAddhA karake bhAva se prANAtipAta na karanA jJAna - zraddhAna- pUrvaka cAritra kahalAtA hai| sat anuSThAna meM pravRtti aura asat anuSThAna se nivRtti usakA lakSaNa hai / mana, vacana, kAya, kRta, kArita aura anumodana Adi ke bheda se cAritra aneka prakAra kA hai| sthAnAMgasUtra ke paMcama sthAna ke prathama uddezaka meM kahA hai- 'pAMca mahAvrata kahe gae haiM, ve isa prakAra haiM- samasta prANAtipAta se virata honA, jAva arthAt samasta mRSAvAda se virata honA, samasta acAdAna se virata honA, samasta mathuna se virata honA aura samasta parigraha se virata honA / ' Avazyaka aura dazavaikAlika sUtra meM bhI aisA hI kahA hai // 55 // - prANaviyeAjana prANu indriya Adi dasa che temanA ja saMdhathI jIva prANI kahevAya che. pRthvIkAya Adi ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturtindriya ane paMcendriya, A badhAM prANI che A jIvAne jANIne ane emanAmAM zraddhA karIne bhAvathI prANAtipAta na karavA jJAna-zraddhAnapUka cAritra kahevAya che. sat anuSThAnamAM pravRtti ane asat anuSThAnathI nivRtta tenu' lakSaNa che. mana, vacana, kAyA, kRta, kArita ane anumedana AdinA bhedathI cAritra aneka prakAranA che. sthAnAMgasUtranA paMcama sthAnanA prathama uddezakamAM kahyuM che. pAMca mahAvrata kahevAmAM AvyA che te A mujaba che-samasta prANAtipAtathI virata thavuM, samasta sRSAvAdathI vita thavuM, samasta adattAdAnathI virata thavuM, samastamaithunathI vita thavuM ane samasta parigrahathI trirata thavuM. Avazyaka temaja dazavaikAlika sUtramAM paNa A pramANe ja kahevAmAM Avyu che. pappA
Page #656
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthasUtre mULam - tatthejAhUM IriyAiyA paNavIsaM bhAvaNAo || 56 // chAyA - 'vatsthairyArtham - IyIdikAH paJcavizati bhavanAH // 56 // tatvArthadIpikA - pUrva dezato hiMsAdivirakSilakSaNa paJcANutravAdisvarUpaM grarUpitam, sampati teSAM vratAnAM sthiratA sampAdanAyeM tAvad IyIdikAH paJcaviMzatibhavinAH prarUpayitumAha- 'tatthejjahu~' ityAdi / tatsthairyArtham - teSAM pUrvoktAnAM vratAnAM sthUla mANAtipAta viramaNAdilakSaNAnAM sthiratAkaraNArtha dRDhIkaraNArtham IryAdikA:- IryAdilakSaNAH paJcaviMzatipavinA bhavanti / tatra - IIraNaM yatanayA gamanam 1 Adipadena manaH mAzastya 2 vavaH prAzastye 3 paNA 4 SsdAna nikSeparUpAH 5 paJca prathamamahAvratasya bhAvanAH 1 alocya sambhASaNam 1 krodha 400 'tatthejjadvaM IriyAhayA' ityAdi ||56|| svArtha- vanoM kI sthiratA ke lie IrghAdika paccIsa nAvanAeM haiM |26| taccArthadIpikA - pahale eka deza se hiMsAdi se virata rUpa pAMca aNuvrata Adi kA lakSaNa kahA gayA hai, aba unna vratoM meM sthiratA lAne ke lie IrSyA Adi paccIsa bhAvanAoM kA prarUpaNa karate haiM- pUrvokta sthUla prANAtipAta viramaNa Adi vratoM kI sthiratA ke lie arthAt unheM dRDha karane ke lie IrSyA Adi paccIsa bhAvanAeM kahI gaI hai| ve isa prakAra hai / (1) IryA arthAt yatanApUrvaka gamana karanA (2) mana kI prazastatA (3) vacana kI prazastatA (4) eSaNA (5) AdAnanikSepa, yaha pAMca prathama vrata kI bhAvanAeM haiN| (1) soca-vicAra kara bhASaNa karanA (2) koSatyAga (3) lobha'tatye'jaTuM IriyAiyA paNavIsa' bhAvaNAo' sUtrA--vratAnI sthiratA mATe iryAdika paccIsa bhAvanAe che padA tattvA'dIpikA--agAu ekadezathI hiMsAdrithI viratirUpa pAMca zubhata AdinA lakSaNu kahevAmAM AvyA che have te temAM sthiratA lAvavAnA AzayathI irSyA vagere paccIsa bhAvanAonu prarUpaNuM karIe chIepUrvokata sthUlaprANAtipAta viramaNu vagere teAnI sthiratA mATe arthAt temane draDha karavA mATe iryA vagere praccIsa bhAvanAo kahevAmAM AvI che. te A pramANe che (1) iryAM arthAt yatanApUrvaka gamana karavu' (2) mananI prazastatA (3) vayananI prazastatA ( 4 ) zeSA (4) sAhAna nikSepamA pAMya prathama tanI bhAvanAe che. (1) samala viyArIne mosavu (2) Dodha tyAga ( 3 ) bolatyAga (4) *
Page #657
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 sU.56 paJcaviMzatirbhAvanAyA nirUpaNam 401 2 lobha 3 saya 4 hAsyeSu 5 anRtavivarjanazceti pazca dvitIya mahAvratasya bhAvanAH 2 aSTAdazanidha vizuddhavasateyAcanApUrvakaM sevanam 1 pratidinamavagrahaM yAcitvA tRNakASThAdigraSNam 2 pIThaphala kAdyarthamapi vRkSAdInAM chedanam 3 sAdhAraNa piNDasyA'dhikato na sevanas4 sAdhuvaiyAvRtyikaraNaJceti prazca tRtIyamahAvratasya bhaavnaaH3| strIpazupaNDakarahitavamatisecanam 1 svIkathAvarjanam 2 rabyaGgopAGgA'navalokanam 3 pUrvakRtasurataratesmaraNam 4 pratidinaM bhojanaparityAgace 5 ti pazca caturthapahAvAmasya bhAnanAH 4 prazastA'pazastazabda 1 rUpa 2 rasa 3 gandha 4 tyAga (4) apatyAga aura (5) svAsthayAA yaha dvitIyavrata kI pAMca bhAvanAeM haiN| (1) aThAraha prakAra se pizuddha pati kA yAcanA pUrvaka lekhana karanA (2) pratidina apanara kI cAcanA kAra ke tRNa kApTha Adi ko grahaNa karanA (3) pAya Adi ke lie zrI vRkSa Adi kA chedana na karanA (4) sAdhAraNa piNDa hA adhika levana na karanA arthAt aneka sAdhuoM kA jo spilina AhAra ho usameM se apane ucita bhAga se adhikSa na denA aura (5) sAdhuoM kA vaizrAvRtya karanA, yaha tRtIyavrata kI pAMca bhAvanAeM haiN| (1) strI, pazu aura eNDa se rahita basati kA sevana karalA (2) svIkathA na karanA (3) strI ke aMgopAMgoM kA avalokana nahIM karanA (4) pUrva bhukta logoM kA smaraNa na karanA aura (5) pratidina gariSTha bhojana kA parityAga karanA, yaha cauthe vrata kI pAMca bhAvanAeM haiN| mayatyA mane (5) tyatyA, 21 bhItanI pAya mAnA che. (1) aDhAra prakArathI vizuddha vastInuM yAcanApUrvaka sevana karavuM (2) dararoja avagrahanI yAcanA karIne tRNa kASTha vagerene grahaNa karavA (3) pATa vagere mATe paNa vRkSa vagerenuM chedana na karavuM (4) sAdhAraNa piNDanuM adhika sevana na karavuM athata aneka sAdhuo mATene je bhego karele AhAra hoya temAMthI potAnA bhAge che tenAthI vadhu na levuM ane (5) sAdhuonI viyAvacca (sevA) karavI A trIjA vatanI pAMca bhAvanAo che. (1) strI, pazu bhane nasa4 varanI satIma pAsa 42v| (2) strIkathA na karavI (3) strInA aMgopAMgonuM avalokana na karavuM (4) pUrva bhegavelA bhegenuM samaraNa na karavuM ane (5) dararoja svAdiSTa bhojanane parityAga kara, A cethA vratanI pAMca bhAvanA che. ta0 51
Page #658
--------------------------------------------------------------------------
________________ 402 tattvAce sparzeSu 5 rAgadveSarjanaM zabdAdibhedAda paJca paJcamam hAnatasyeti militAH paJcaviMzatirbhAvanA kartavyAH // 25 // 56 // ___hatyArthaniyukti:-pUrva sarvapANAtipAtaviramaNAdilakSaNAni paJcamahAvatAni prarUpitAni, sampati-teSAM vratAnAM dADhAtha maikaikasya mahAvatasya paJca paJcabhAvanAH prarUpayitumAha-tasthejja8 IriyAhayA paNavIsaM bhAvaNAno' iti / tatsthairyAtham-iryAdikAH paJcaviMzatirbhAvanA bhAvanIyAH, teSAM pUrvoktasvarUpANAM sarvata, : (1) prazastarUpa (2) isa (3) gaMdha (4) sparza aura (5) zabda meM rANa aura aprazasta rUpAdi meM dveSa dhAraNa na karanA, yaha pAMca paMcamavrata kI bhAvanAeM hai / saba milakara paccIsa bhAvanAeM hotI haiM // 56 // tatvArthaniyukta-pahale sampUrNa prANAtipAtaviramaNa Adi pAMca mahAnatoM kI prarUpaNA kI gaI, agha una vratoM kI dRDhatA ke lie-ekaeka mahAvrata kI pAMca-pAMca bhAvanAeM kahate haiN| una vratoM kI sthiratA ke lie IrthI Adi paccIsa bhAvanAoM kA sevana karanA cAhie arthAt sampUrNa prANAtipAtaviramaNa Adi pAMca mahAvratoM kA tathA sthUlaprANAtipAta viramaNa Adi pAMca aNuvratoM ko dRDha karane ke lie paccIsa bhAvanAeM kahI gaI haiN| ve isa prakAra hai(1) IryAsamiti (2) manogupti (3) vacana gupti (4) eSaNA (5) AdAnanikSepaNA (6) Alocya saMbhASaNa-soca-vicAra karake bolanA (7) krodha kA tyAga (8) lobha kA tyAga (9) bhaya kA tyAga (10) hAsya (1) prazasta 35 (2) 2sa (3) 14 (4) 25za bhane (5) zamA riga tathA aprazasta rUpAdimAM TheSa dhAraNa na karo e pAMca pAMcamAvatanI bhAvanAo che. badhI maLIne paccIsa bhAvanAo thAya che ke pa6 che * tattvArthaniyukti-agAu sapUrNa prANAtipAta viramaNa Adi pAMca mahAvratanI prarUpaNa karavAmAM AvI have A vratanI draDhatAne mATe eka eka mahAvratanI pAMce pAMca bhAvanAo kahIe chIe te vratonI sthiratA mATe IryA Adi paccIsa prakAranI bhAvanAonuM sevana karavuM joIe athata sapUrNa prANAtipAta viramaNa Adi pAMca aNuvrata ne daDha karavA mATe paccIsa bhAvanAo kahevAmAM AvI che je A pramANe cha- (1) sAmati (2) bhanAzuti (3) kyanazuti (4) meSa (5) mAhAna nikSepaNuM (6) Ale saMbhASaNa- samajhI vicArIne bevuM (7) krodhane yA (8) sAsanI tyAsa (6) ayanA tyAga (10) hAsyane tyAsa (11)
Page #659
--------------------------------------------------------------------------
________________ - dIpikA-niyukti TIkA a.7 sU.56 paJcaviMzatirbhAvanAyA nirUpaNam 403 prANAtipAtaviramaNAdi lakSaNAnAM paJca mahAvratAnAM dezataH mANAtipAtAdiviratilakSaNA'NuvratAnAJca sthairyArtha dRDhatAsampAdanArtham IryAsamitiH 1 AdipadenamanoguptiH 2 vacoguptiH3 epaNA : AdAnanikSepaNA Alocya sambhASaNam6 krodha pratyAkhyAnam 7 lobhapatyAkhyAnam 8 bhayamatyAkhyAnam 9 hAsya pratyAkhyAnam 10 aSTAdazavidhavizuddhavasate-canApUrvakaM sevanam 11 pratidinamavagrahaM yAcitvoM tRNakASThAdigrahaNam 12 pITha phalakAdyarthamapi vRkSAdInA macchedanam 13 sAdhAraNapiNDasyA'dhikato na sevanam 14 sAdhu vaiyAvRtyakaraNaJca 15 strIpazunapuMsaka saMsaktazayanA''sanarjanam 16 rAgayuktasnIkathA varjanam 17 strINAM manoharendriyavarjanam 18 pUrvaratAnusmaraNavarjanas 19 pratidinaM bhojanaparityAgazca 20 manojhA'manojJasparza 21 rasa 22 gandha 23 varNa 24 zabdAnAM 25 rAgadveSavarjanazce -tyevaM paJcaviMzatirbhAvanAH / tatra prathamAH paJca bhAvanAH IyaryAsamiteH (mANAtikA tyAga (11) aThAraha prakAra se vizuddha basAli kA yAcanApUrvaka sevana (12) pratidina akgraha kI yAcanA karake tRNa kASTha Adi ko grahaNa karanA (13) pITha phalaka Adi ke lie bhI vRkSa Adi ko na kATanA (14) mAdhAraNa piNDa kA apane samucita bhAga se adhika sevana na karanA (15) sAdhuoM kA vaiyAvRtya karanA (16) strI, pazu aura napuM. saka ke saMsargavAle zayyA evaM Amana ke sevana se bacanA (17) rAgaH yukta strI kathA kA tyAga (18) striyoM kI manohara indriyoM ko na dekhanA (19) pahale bhoge logoM kA smaraNa na karanA (20) pratidina sarasa bhojana kA tyAga karanA-kabhI-kabhI japavAla Adi karanA (21-25) manojJa aura amanojJa sparza, rasa, gaMdha, rUpa aura zabda para rAga-dveSa na karanA, ye paccIsa bhAvanAeM haiN| aDhAra pakArathI vizuddha vasatInuM yAcanApUrvaka sevana karavuM (12) dararoja avagrahanI yAcanA karIne tRNu kASTha vagerenuM grahaNa karavuM (13) pITha-pATa vagere mATe paNa vRkSa vagere na kApavA (14) sAdhAraNa piNDanuM pitAnA bhAgathI padhAre sevana na 2 (15) sAdhusonI yAvayA (zuzrUSA) 42vI (16) zrI paza ane napuMsakanA saMsargavALI pathArI ane AsananA sevanathI dUra rahevuM (17) rAgayuta strIkathAne tyAga (18) strIonI manahara Indriyane na jevI (19) pUrve bhegavelA bhegenuM maraNa na karavuM (20) dararoja svA bhejanane tyAga karA-kayAreka kayAreka upavAsa vagere karavA (21-25) manojJa ane amanejha sparza rasa, gadha, rUpa tathA zabda para rAgadveSa na ka. mA pacIsa bhAvanAo che.
Page #660
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 - tattvArthastra pAtavira) dvitIyAH paJca bhAvanA:-asatya virate, tRtIyAH paJcabhAvanAH steyavira, caturthyaH paJca bhAvanA:-brahmacaryasya, paJcabhyaH paJca bhAvanAH parigrahavirate ravagantavyAH tatra tAvat-IraNaM gamanam-IryA, tasyAM samitiH-saGgatiH zruturUpeNA''tmanaH pariNatiH, tadupayogena purastAna yugamAtrayA dRSTayA sthAvarajaGgamAnibhUtAni parityajan apramattaH san gacchet-ityAdirUpo vidhiH IyaryAsamiti rucyate 1 manoguptizca-manaso rakSaNam, bhAtaraudradhyAnA'pacAraH-dharmadhyAne upayogazvara vaco. guptizca-epaNAsamitirUpA 3 epaNA ca-trividhA, gaveSaNa 1 grahaNa 2 grAsa 3 bhedAt / tasyAmepaNAyAmasamitasya SaNNAmapi kAyAnA mupadhAnApattiH syAdatastasaMrakSaNArtha sakalendriyopayogaLakSaNA-epaNAsamitiH kartavyA 4 AdAnanikSepaNA -- inameM se prAraMbha kI pAMca bhAvanAeM prANAtipAna vizmaNavrata kI, dUsarI pAMca asatyavirati kI, tIsarI pAMca stepacirati phI, cauthI pAMca brahmacaryatrata kI aura pAMcavIM bhAvanAeM parigrahavirati kI hai| ina bhAvanAoM kA artha ila prakAra hai-zAsana karane meM yatanA rakhanA IyAsamiti hai arthAt cAra hAtha Age kI bhUmi dekhakara sthAvara aura basa jIvoM kI rakSA karate hue, apramatta bhAva se gamana karanA prathama bhAvanA hai / manogupti kA artha hai AtadhyAna aura rodradhyAna se caMca kara dharma dhAna meM lIna honA / vacana ko gopana karanA arthAt mauna dhAraNa karanA bacanagupti hai / eSaNA ke tIna bheda haiM-gaveSaNA, grahaNaiSaNA aura grAsaSagA / jo eSagA samiti se rahita hotA hai, vaha chahoM phAyoM kA virAdhaka hotA hai, ataeva jIvoM kI rakSA ke lie AmAMthI prAraMbhanI pAMca bhAvanAo prANAtipAta viramaNa vratanI bIjI pAMca asatyaviratinI trIjI paMca sTeyaviratinI, jethI pAMca brahmacarya vratanI ane pAMcamI pAMca bhAvanAo parigraha viratinI che. . A bhAvanAone artha A pramANe che. cAlavAmAM jatanA rAkhavI Isamiti che. arthAt cAra hAtha AgaLanI jamInanuM bArIkAIthI nirIkSaNa karIne sthAvara temaja trasa jIvonI rakSA karatA thakA apramatta bhAvathI gamana karavuM e prathama bhAvanA che. mane guptine artha che. ArtadhyAna tathA raudra dhyAnathI aLagA rahIne dharmadhyAnamAM lIna thavuM, vacanane gopavuM arthAt maunavrata dhAraNa karavuM vacanagupti che. eSaNAnA traNa bheda che-gaveSaNa, bahaSaNa ane prAseSaNa jeo eSaNA samitithI rahita hoya che te chae kAyAne virAdhaka hoya che AthI jenI rakSA mATe eSaNAsamitinuM pAlana karavuM
Page #661
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. sU.56 paJcaviMzatirbhAvanAyAH nirUpaNam 405 samitistu-audhika-aupagrahikabhedena dvividhasyopadhegrahaNa-sthApanalakSaNayorAdAna nikSepaNayorAgamanAnusAreNa pratyavekSaNa-samArjanarUpA samiti rucyate5 Alokina, pAnabhojanantu-pratigRhe pAtramadhyapatitapiNDasya cakSurAdhupayogena tatsamutthA''gantukasattvasaMrakSaNArthaM matyavekSaNaM kartavyam upAzrayamAgatya ca punarapi prakAzayukte. pradeze sthitvA pAnabhojanaM supatyavekSitaM kRtvA prakAzapradezA'vasthitena valganaM kartavya miti bodhyam ityevaM rItyA-etAH paJcabhAvanAH punaH punarbhAvayan vAsayana vAhulyena sampAdayan samastAs prANAtipAtalakSaNAmahiMsAM pAtuM samarthoM bhavatIti bhAvaH / athA'nRtaviratilakSaNa satyavacanasya dADhayArtha pUrvokta paJca bhAvanAsu prathama tAvat-anuvIcibhASaNamucyate, anuvIcizabdo dezIyA-AlocanArthakaH / tathA ca eSaNAsamiti kA pAlana karanA caahie| audhika aura aupagrahika ke bheda se donoM prakAra kI upadhi ke dharane-uThAne meM, Agama ke anusAra pramArjana evaM pratilekhana kA dhyAna rakhanA AdAnanikSepaNA samiti hai| pAtra meM paDe hue yA rakhe hue AhAra ko cakSu Adi kA upayoga lagA kara, usameM utpanna hue athavA bAhara se Ae jIvoM kI rakSA ke lie dekhanA cAhie / upAzraya meM Akara punaH prakAzayukta pradeza meM sthita hokara AhAra-pAnI ko bhalI-bhAMti dekhakara prakAzapUrNa sthAna meM ho use khAnA caahie| yaha AlokitapAnabhojana bhAvanA hai| ina pAMca bhAvanAoM se sampanna zramaNa pUrNarUpeNa prANAtipAtaviramaNa vrata kA pAlana karane meM samartha hotA hai| __mRSAvAdaviramaNatrata kI dRDhatA ke lie ina pAMca bhAvanAoM kA sevana karanA cAhie-'anuvoci bhASaNa' yahAM 'anubIci zabda dezIya joIe, audhika ane aupagrAhikanA bhedathI baMne prakAranI upadhine upADavA tathA mUkavAmAM Agama anusAra pramArjana tathA paDilehaNAnuM dhyAna rAkhavuM AdAnanikSepaNuM samiti che. pAtramAM paDelA athavA rAkhelA AhArane cakSu vagerene upaga lagAvIne. temAM utpanna thayelA athavA bahArathI AvelA chanI rakSA mATe avakana karavuM joIe. upAzrayamAM AvIne pharI ekavAra prakAzavALI jagyAe besIne AhAra-pANIne sArI peThe jaI tapAsIne ajavALuM hoya evI jagyAe ja tene upabhega karavo joIe. A che AlektipAna bhajana bhAvanA A pAMca bhAvanAothI saMpana sAdhu saMpUrNatayA prANAtipAta vira maNavratanuM pAlana karavAmAM samartha thAya che. - mRSAvAda viramaNavratanI daDhatA kAje A pAMca bhAvanAonuM sevana karavuM
Page #662
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtre -samIkSyA''locya vacanapravartanam anuvIcibhASaNaM vodhyam, anAlocitavaktA kadAciAmRSA mapi brUyAt tatazcA''tmanolAghava-vaira-pIDAH khalu-aihikAniphalAni syuH, paramANopadhAtazcA'vazyaMbhAvI, ataH-samIkSyodAharaNenA''tmAnaM bhAvayan na mRpAbhASaNa janitapApena sampRkto bhavati 1 krodhasya kapAyavizeSasya moharmodayaniSpannamadveSapAyasyA'prItilakSaNasya pratyAkhyAna-nivRttiranuttirvA, tena krodhapatyAkhyAnena satatamAtmAnaM bhAvayet, tathA bhAvayan-vAsayaMJca satyAdibhyo na vyabhicaratItira evaM-lobhamatyAkhyAnaM tAvat tRSNAlakSaNasya lobhasya pratyAkhyAnaM-parityAgaH, tenA'pyAtmAnaM bhAvayan na vitathamApIbhavati 3 evaM-bhayazIhai aura usakA artha hai 'vicAra karanA / azaya yaha huA ki socasamajha kara bolanA 'anucIcibhASaNa' kahalAtA hai| vinA vicAre bolane cAlA kadAcid mithyA bhASaNa bhI karatA hai| isase AtmA kI laghunA, vaira aura pIDA Adi isa loka saMbaMdhI phaloM kI prApti hotI hai aura dUsare ke prANoM kA ghAla hotA hai| ataeva jo soca-vicAra kara bhASaNa karatA hai vaha kabhI mithyA bhASaNa ke pApase lipta nahIM hotaa| mohanIya karma ke udaya se utpanna hone vAle dveSa rUpa evaM aprIti lakSaNavAle krodha kA tyAga karanA cAhie / krodha pratyAkhyAna se AtmA kI nirantara bhAvanA karanI cAhie / jo aisI bhAvanA karatA hai vaha asatya Adi se baca jAtA hai / tRSNA rUpa lobha kA bhI parityAga karanA cAhie / jo lobha pratyAkhyAna se AtmA ko bhAvita karatA hai vaha mithAbhASI nahIM hotaa| isI prakAra jo bhaya yA bhIrutA kA joIe-"anuvAcisa SaNa" ahIM "anuci zabda dezIya che ane tene artha thAya che vicAra kare tAtparya e thayuM ke samajhI vicArIne belavuM "anuvicibhASaNa kahevAya che vagara vicAryuM belanAra kavacit mithyAbhASaNa paNa karatA hoya che. AthI AtmAnI laghutA vera ane pIDA vagere Aleka saMbaMdhI kaLAnI prApti thAya che ane bIjAnA prANenI hiMsA thAya che. AthI je samajhI -vicArIne bole che te kayAreya paNa mithyAbhASaNanA pApathI kharaDAtuM nathI. mohanIyamanA udayathI utpanna thanArA deSarUpa temaja aprIti lakSaNe kALA krodhane tyAga kare joIe krodha pratyAkhyAnathI AtmAnI nirantara bhAvanA karavI joIe je AvI bhAvanA bhAve che te asatya AdithI bacI jAya che. tRSNa rUpI lebhane paNa parityAga kara joIe. je lobha pratyAkhyAnathI AtmAne bhAvita kare che te mithyAbhASI hete nathI AvI ja
Page #663
--------------------------------------------------------------------------
________________ - dIpikA-niyukti TIkA ma.7 sU. 56 paJcaviMzatibhAvanAyA: nirUpaNam 407 lasya bhIrutvasya pratyAkhyAnenA'pi-AtmAnaM bhAvayan nA'nRtaM kadAcid vadati bhayazIlo janaH kadAcit vitathamapi bhApate cauro'thapizAco vA mayA rAtrau dRSTa iti, tasmAd-nirbhaya vAsanAdhyAna sAtmani bhAvayet 4 evaM-mohodbhavaparihAsalakSaNahAsya pariNataH AtmaparihAsaM kurvan pareNa saha vitathamapi bhASeta, tasmAt-tasya pratyAkhyAnenA''tmAnaM bhAvayan sasyavratapAlanakSamo bhavati 10 evaM-khalu-anuvIciavagrahayAcanaM tAvat-AlocyA'vagrahayAcanarUpaM bodhagam 11 avagrahazca-devendrarAjagRhapati zayyAtarasAdharmikasadela paJcavidhaH, taba-yo yatra svAmI sa eva yAcanIyaH, asvAmiyAcane doSAdhikthaM syAt / tasmAt-'mAlocyA'vagraho yAcyA' ityeva pratyAkhyana karatA hai, vaha kabhI alasya bhASaNa nahIM karatA Darapoka hotA hai vaha mithyA bhASaNa bhI karatA hai, jaise-Aja rAtri meM mujhe cora athavA pizAca dikhAI diyA thA ityAdi / ataH apane Apako nirbhaya bananA caahie| mohanIya karma ke udaya se utpanna evaM parihAsa lakSaNa vAlA hAsya jo karatA hai vaha apanI haMsI karatA huA dUsare ke prati mithyA bhASaNa bhI karatA hai / ataeca hAsya ke pratyAkhyAna se AtmA ko bhAvita karane vAlA satya vrata kA pAlana karane meM samartha hotA hai| asteyavrata kI pAMca bhAvanAeM-loca-vicAra kara avagraha kI yAcanA karanA cAhie / avagraha pAMca prakAra kA hai-(1) indra (2) rAjA (3) gRhapati (4) zayyAtara aura (5) sAdharmika kA avagraha / jahAM jo svAmI ho vahAM usI se yAcanA karanA cAhie / jo svAmI nahIM hai rIte bhaya athavA kAyaratAnuM pratyAkhyAna kare che te kadI paNa asatya belate nathI. je Darapoka hoya che te mithyAbhASaNa paNa karato hoya che jema ke Aje rAte mane cera athavA pizAca dekhAyA hatA. vagere AthI dareke potAnI jAtane nirbhaya banAvavI joIe mehanIya karmanA udayathI utpana tathA lakSaNavALuM hAsya je kare che te pitAnI mazkarI karato thake bIjAnI pratimithyAbhASaNa paNa kare che. AthI hAsyanA pratyAkhyAnathI AtmAne prabhA vita karanAra satyavratanuM pAlana karavA samartha bane che. asteyavratanI pAMca bhAvana -samajI vicArIne avagrahanI yAcanA karavI joIe avagraha pAMca prakAranA che(1) Indra (2) rAjA (3) gRhapati (4) zayyAtara ane (5) sAdharmikane avagraha jayAM je mAlika heya tyAM tenI pAse ja yAcanA karavI joIe, je mAlika nathI tenI pAse yAcanA
Page #664
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtre 408 mAtmani bhAnyeva itthaJca bhAvayan nAdasAdAne pravartata iti / abhIkSNA'vagraha yAcanaM tAvat svAminA sakRddatte'pi parigrahe muhurmuhuracahayAcanarUpaM bodhyam / pUrva labdhaparigrahaH- lAnAcyavasthAsu mUtra - purIpotsarga pAtra hastapAdapakSAlanasthA nAni svAmicittapIDAparihArArthaM yAcanIyAni / eka metAvatparimitaM sarvataH kSetra samagrahItavyam ityetadevA'vadhAraNarUpam etAvadityavagrahA'vadhAraNaM bodhyam12 evam - pIThaphalakAdyarthamapi vRkSAdInAmacchedanaM jJeyam - 13 evaM sAdhAraNapiNDasyApi sevanaM nA'dhikatA, apitu gurubhiratujJApitameva pAna - bhojanaM grahIta vyam guruNA manujJayA svIkRtaM pAnabhojanaM sUtroktavidhikA bhuJjIta / audhiko usase pAcanA se doSoM kI adhikatA hotI hai| ataeva 'soca- vicAra kara avagraha kI yAcanA karanI cAhie' aisI bhAvanA kare / jo aisI bhAvanA karatA hai vaha adattAdAna meM pravRtti nahIM karatA / eka bAra svAmI dvArA parigraha pradAna karane para bhI bAra-bAra avagraha kI yAcanA 'abhIkSaNa - avagraha yAcanA' kahalAtA hai / rugNatA Adi avasthAoM meM mala-mUtra ke tyAga kA pAtra tathA hAtha-paira dhone ke sthAna kI yAcanA punaH isalie karanI cAhie ki jisa se svAmI ke citta ko pIDA na phuNce| isI prakAra 'itanA hI kSetra mujhe grahaNa karanA hai. aisA avadhAraNa kara lenA caahie| aura pIDhA tathA pATA Adi ke lie bhI vRkSa Adi kA chedana nahIM karanA cAhie / sAdhAraNa piNr3a kA adhika sevana nahIM karanA cAhie, balki gurune jina ko sevana kI anumati dI ho usa ko bhojana - pAnI hI grahaNa karanA cAhie / guru kI AjJA se svIkRta bhojana - pAnI bhI sunokta vidhi se khAnA karavAthI DhASAnI adhikatA thAya che. AthI samajI-vicArIne avagrahanI yAcanA karavI joie evI bhAvanA bhAve je A jAtanI bhAvanA seve che te adattAdAnamAM pravRtta thatA nathI ekavAra mAlika dvArA parigrahanuM pradAna thavA chatAM vAraMvAra avagrahanI yAcanA karavI 'abhIkSNa-avagraha yAcanA kahevAya che. rAgI vagere avasthAomAM maLa-mUtranA tyAga karavAnA pAtra tathA hAtha-paga dhAvAnA sthAnanI yAcanA pharIvAra e mATe karavI jarUrI che ke jethI mAlikanA manane vyathA na pahoMce evI ja rIte ATaluM ja kSetra mAre grahaNa karavu' che evA abhigraha dhAraNa karI levA joie temaja pITha pATa vagere mATe paNa vRkSa vagerenu iMdana DaravuM na joie paraMtu gurUe jeTalA AhArapANInI anumati ApI hAya teTaluM bhejanapANI ja joie gurUjInI AjJAthI svIkArelA bhAjana pANI paNa sUtreAkta vidhi grahaNa karavuM
Page #665
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a, 7 sU, 56 paJcaviMzatirbhAvanAyAH nirUpaNam 109 pagrahikabheda mupadhirUpaM vastrAdikamapi sarva gurubhiranujJAta vandanapUrvakaM guruvacanavidhinA paribhoktavyam evaMrItyA''tmani bhAvayan-vAsayaMzvA'steyanataM nAtikAmati ! 14 evaM-sAdhuvaiyAratmakaraNamapi boddhayam 15 evaM-brahmavayasya-maithuna viratilakSaNasya pUrvoktAmu bhAvanAsu strIpazu puMpakasaMsaktazayanA''sanavarjana sAvat-deva-manuSya strItiryagjAti baDavA gomahiSya-jA'vikAdibhiH saha saMsaktA''sana zayanAdiparityAgarUpaM bodhyam tAbhiH saha pratizraya-saMstArakA. ''sanAdi vahvayAyavAdvarjanIya mityevaM vAsayannAtmAnaM bhAvayediti 16 evaMstrIpazu napuMsakAnAmasadbhAve'pi rAgasaMyukta strIkathAjanaM kartavyam mohodbhavaH kapAyarUpa rAgAkAra pariNatiyuktA rAgajananI khalu strIkathA dezajAtikulanepathyaH caahie| isI prakAra audhi aura aupagrahika upadhi vastra Adi bhI guru kI AjJApUrvaka, vandanapUrvaka, guru ke vacanoM kI vidhi ke anusAra hI kAma meM lAnA cAhie jo aisI bhAvanA karatA hai vaha asteyavana kA ullaMghana nahIM karatA / isI prakAra sAdhu ko vaidhAvRtya karanA bhI samajha lenA caahie| ye pAMca adattAdAna vrata kI bhAvanAeM haiN| brahmacaryavrata kI bhAvanAeM--brahmacaryavata kI pUrvokta bhAvanAoM meM se strIpazu napuMsaka saMsakta zayanAsanavarjana kA artha hai-devAMganA, mAnavastrI, tiryakatrI jaise ghoDI, gAya, bhaima, bakarI, meDa Adi ke saMsargavAle zayana evaM Asana kA tyAga karanA cAhie, kyoMki usa se aneka prakAra kI hAniyAM hotI haiM, strI pazu aura napuMstaka kA saMsarga na hone para bhI rAgayukta strI se bacanA caahie| strIkathA mohajanita kaSAyarUpa pariNati se yukta hotI hai aura rAgabhAva ko mujaba ja khAvA joIe evI ja rIte aughika temaja pAhika upadhi vastra vagere paNa gurUnI AjJa pUrvaka vaMdanapUrvaka gurUnA vacananI vidhi anusAra ja kAmamAM levA joIe je A jAtanI bhAvanA bhAve che te asteyatanuM ulaMghana kadI paNa karate nathI AvI ja rIte sAdhunI zuzraSA mATe paNa samajI levuM A pAMca adatta dAna vAnI bhAvanAo che. pradAcavatanI bhAvanAo-brahmacaryavratanI pUkta bhAvanAomAMthI strIpazunapuMsakasaMsakata zayanAsanavarjanane artha che- devAMganA mAnavastrI jevA ke ghaDI, gAya, bheMsa, bakarI ghaMTI vagerenA saMsargavALI pathArI tathA Asanane tyAga karavo joIe kAraNake tenAthI aneka prakAranI nukazAnI thAya che, strI, paza. tathA napuMsakano saMsarga na hovA chatAM paNa rAgayukata strIkathAthI bacavuM joIe. strIkathA mo janita kaSAya rUpa pariNatithI yukta hoya che tathA te rAgabhAvane ta0 52
Page #666
--------------------------------------------------------------------------
________________ svArtha cacanAsslApagativilAsavibhrama- sUpa kaTAkSahAnyalIlAmayakalaha-gRhArarasapari pUrNA savI vAlyA - itra ( vaNToriyA jaise ) vinodadhi nUnameva vilobhayati tasmAtrAmAnubandhi svIkathA varjanaM zreyaH iti bhAyayet 17 evaM khoNAM manoharendriyA-sslokanavarjanaM kartavyam, tAsAM kamanIya kucakalazAvalokanAdi viratiH khalu zreyasI vartate, ityevaM bhAvayet 18 evaM pUrvaratAnusmaraNavarjanaM kartavyam sAdhva sthAyAM gRhasthadazo'nubhUtarata krIDa dhanuramaraNAt kAmAgnisandhukSaNaM (sandIpanam ) bhavati, tasmAt vaharjanaM zreyaH iti svAtmani sAvayet 19 evaM maNItarasabhojana parjanaM kartavyam, pragItasya vRSyasya - snigdha madhurAdi rasasya dugdha-dadhi-haiya utpanna karatI hai, vaha deza, jAti, kula, pepasUSA, bananAlApa, gati, vilAsa, vibhrama, bhrUbhaMga, kaTAkSa, hAsyalIlA praNayakalaha, Adi rUpa zrRMgArarasa se paripUrNa hotI huI citta ko usI prakAra kSubdha kara detI hai jaise tUphAna samudra ko / isa kAraNa rAgAndhinI strIkathA kA tyAga karanA zrayaskara haiN| isI prakAra striyoM ke manohara aMgo ke avalokana kA bhI tyAga karanA cAhie aura aisI bhAvanA karanI cAhie ki- 'striyoM ke lundara - kalaza Adi ke avalokana se virata honA hI zrevhara hai| aura pA lene se pahale gRhasthAvasthA meM kI huI kAma-krIDA ke smaraNa kA bhI tyAga karanA cAhie / pUrva kAlIna kAma-krIDA ke smaraNa se kAlAgni prajvalita ho uThatI hai, ataeva usakA tyAga karanA zreyaskara hai | pauSTika bhojana kA bhI syAga kara denA cAhie / puSTikara snigdha aura adhura dUdha, dahI, ghI, utyanna 1re che te heza, lati huNa, vezabhUSA, vathanAsAya, gati, vilAsa, vibhrama bhrahmaga kaTAkSa hAsya praNaya kalarDa vagere rUpa zRMgArarasathI paripUrNa thatI thatI cittane teja prakArathI kSubdha karI de che jema ke vAvAjhoDAthI samudranI thatI DAmADALa sthitI. AthI rAga vadhAranArI kathAnA tyAga karave e ja zreyaskara che evI ja rIte strIenA cArU aMgeApAMganuM avalena paNa tyajI devu joie ane evI bhAvanA bhAvavI joie ke strIonA suMdara stana-yugma vagerenA avalAkanathI virata dhavAmAM ja bhalu rahelu che ane sAdhu thatAM pahelA gRhasthAvasthamAM karelI ratikrIDAnA smaraNune paNa tyAga karavA jarUrI che. pUrvakAlIna kAmakrIDAnA smaraNathI kAmAgni prajalita thaI jAya che mATe tene tyAga karavA zreyaskara de. pauSTika bheAjanane pazu tyAga karI devA joie. pauSTika snigdha ane mIThAM dUdha dahI gALa dhI
Page #667
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA niyukti TIkA a.7 sU.56 paJcaviMzatirbhAvanAyAH nirUpaNam 411 vInaghRtaguDatailAdi bhakSaNena medo bajjA zubhAdhu pacayAdapi mohodbhavo bhavati, tasmAt-nirantarAbhyArona maNIlarasamojanaM varjanIyamiti brahmacaryarakSArtha mAtmani bhAvayet 20 evaM-vAdyAbhyantaraparigrahazUnhA zramaNasya paJcAnA rUpa 1 rasa 2 gandha 3 sparza 4 zabdAnI 5 manojJAnA lindriyArthAnAM prApta sAyaM varjanam , amanojJAnAM ca teSAM prAptau dveSa varjanaM kartavya mityAtmani bhAvayet 25 uktazvasamavAyAGge 25 samavAye-'paMcajAnana pAyI bhAvaNAo paNantAmo, taM jahA-IsciAlaliI 1, mazAguttI 2, banyo gukti 3, Aloya-bhAyaNabhoyaNaM 4, AdAna bhaMDavattanikvekSaNAlaliI 5, aNubIhabhAlaNayA6, kohavivege 7, loavivege 8, sayavidege 9, hAlavivege 10, uggaha aNuNNavayaNA 11, uggahalIma jANaNayA, samameva uggaha-aNugiNhaNayA, sAhalima ugrAhaM aNuSNavivaparigaNayA, lAhAraNa bhattapANaM aNuNNAviyapaDijaNayA, itthI esupaMDagalalatA lathaNAsaNavajjaNayA, itthI kahabajjaNavA, isyoNaM iMdizANamAlocajaNayA, punna ratta puvyakIliyANa aSaNusaraNayA, pIyAhAravajaNathA, loiMdiyarAgovaraI, vavidizAbodharaI, dhANidizamodhara I, jibhidiyarAmo varaI, phAsidiyarAgoraI' iti / / guDa, tela Adi ke AhAra le meda bajA zuka Adi dhAtuoM kA upacaya hotA hai aura isase bhI loha kI utpatti hotI hai, ataeva nirantara abhyAsa rUpale podhika projana kA tyAga karanA cAhie / brahmacarya kI rakSA ke kie aisI bhAvanA karanI caahie| ___ isI prakAra pAya aura Antara parigraha se zUnya amaNa ko rUpa, rasa, gaMdha, rUpI aura zAbda, ina pAMcoM indriyoM ke manojJa viSayoM meM rAga aura ananojJa rUpAdi meM beca nahIM karanA caahie| geLa tela vagerenA AhArathI meda majA zuka vagere dhAtu bene upacaya thAya che ane Ama thavAthI paNa mehanI utpatti thAya che. AthI niraMtara abhyAsa rUpathI svAdu bhejanano tyAga karavo joIe brahmacaryanI rakSA mATe AvA prakAranI bhAvanA bhAvavI jarUrI che. evI ja rIte bAhya Abhyantara pariNahathI zUnya sAdhue rUpa rasa gaMdha sparza ane zabda e pAMca IndriyanA manojJa viSayamAM rAga ane amanojJa vizvamAM zreSa na rAkhavA joie.
Page #668
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthama paJca yamasya paJcaviMzati bharbhAvanAH prajJaptAH, tadyathA- IsamitiH 1 manozutiH 2 bacoguptiH 3 AlokitapAnabhojanam 4 AdAnabhaNDA'matranikSepaNA samitiH 5 anuvI cibhApaNam 6 krodhavivekaH 7 lobhavivekaH 8 bhayavivekaH 9 hAsyavivekaH 10 avagrahAnujJApanatA 11 avagrahasImAnujJApanatA 12 svayamevA. 'vagrahA'nugrahaNatA 13 sArmikAvagrahamanujJAya paribhogatA 14 sAdhAraNabhakta. pAnamanujJApya paribhuJja nena 15 strI pazupaNDaka saMsaktaka zayanA''sanavarjanatA 16 strIkathAvarjanatA 17 svINA mindriyAkokavarjanatA 18 pUrvaratapUrvakrIDitAnAmanusmaraNatA19 praNItAhAravarjanatA-zrotrendriyarAgoparatiH cakSurindriyarAgoparatiH -ghrANendriyarAgoparati:-jivendriyarAgoparatiH sparzendriyarAgoparatiH iti / 56 / lakhavAyAMga sUtra ke pacIsaveM samavAya meM kahA hai-pAMca vrato kI eccIsa bhAvanAeM kahI gaI hai, ve isa prakAra hai- (1) Isimiti (2) manogupti (3) vacanagupti (4) AlokitapAnabhojana (5) AdAnabhANDAmana nikSepaNAsamiti (6) anuvIcibhASaNatA (7) krodhavivega (8) lobhaviveka (2) bhayaviveka (10) hAsthaviveka (11) avagraha-anu. jJApanatA (12) avagrahasImAnujJApanatA (13) svayameva avagraha-anugrahaNatA (14) sAdharmikaavagrahaanujJAyaparibhogatA (15) sAdhAraNabhaktapAna ko anumati lekara kAma meM lAnA (16) strIpazupaMDaka ke saMsargavAle zayanAsana kA tyAga karanA (17) strI kathA kA svAga (18) striyoM ko indriyoM ke avalokana kA tyAga (19) pUrvabhuktarati. krIDA kA smaraNa na karanA (20) pauSTika AhAra ko tyAga (21) zrotre ndriya ke viSaya para rAga na karanA (22) cakSu ke viSaya para rAga na samavAyAMgasUtranA paccIsamAM samavAyamAM kahevAmAM AvyuM che-pAMca tenI paccIsa bhAva e kahevAmAM AvI che je A pramANe che-(1) samiti (2) bhanI guti (3) kyanaguti (4) mAsAtipAnA (4) AdAnabhADAmatra nikSepaNA samiti (6) anuvAcibhASaNutA (7) koviveka (8) bamavive (6) mayavi (10) hAsyavive: (11) apaha-manuDatA (14) sAdharmika avagra anujJAya paribhegatA (15) sAdhAraNa bharapAnane AjJA laIne upaga kare (16) strI pazu napuMsakanA saMsargavALA zayanAsanane tyAga kare (17) strIkathAne tyAga (18) strIonI indriAnA ava lakanane tyAga (19) pUrva bhegavela ratikrIDAnu smaraNa na karavuM (20) pauSTi mAhArane tyAsa (21) zrIndriyanA viSayamA sana 23 (22)
Page #669
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA aM.7 sa.57 sAmAnyata: sarvavatabhAvanAnirUpaNam 413 malam-hiMsAdisu ubhayaloge ghoradahaM cauggai bhamaNaM c|57| chAyA-'hiMsAdiSUbhayaloke ghoraduHkha-caturgatibhramaNazca // 57 // tattvArthadIpikA--pUrvastre prANAtipAtAdiviramaNalakSaNeSu paJcasu mahAvrateSu prativrata madhikRtya pazca pazca bhAvanAH prakhapitAH samprati-sAmAnyata: sarvavrata. sAdhAraNI bhAvanAH pratipAdayitu mAha-'hiMsAdisu' ityAdi / himAdiSu mANAtipAtA'nRta-steyA'brahmacarya-parigraheSu paJca vakSyamANAsraveSu ubhayaloke, ihaloke-paraloke ca narakAdijanmani ghoraduHkhaM, tadvipAkAnnarakAdiSu tIvra yAta nA'nubhavanaM tad bhAvayet / jJAnapUrvakakriyAnuSThAnena hiMsAdiSu aihika-pAralau. karanA (23) ghrANendriya ke viSaya para rAma na karanA (24) jihavA indriya ke viSaya para rAga na karanA aura (25) sparzendriya ke viSaya para rAga na karanA // 56 // 'hiMsAdisu ubhayaloge' ityaadi| sUtrArtha-hiMsA Adi pApoM kA sevana karane para iha-paraloka meM ghora duHkha hotA hai aura cAroM gatiyoM meM bhramaNa karanA paDatA hai ||57 // tatvArthadIpikA- pUrva sUtra meM prANAtipAtaviramaNa Adi pAMca mahAvratoM meM se pratyeka kI pAMca-pAMca bhAvanAoM kA pralpaNa kiyA gayA, aba sabhI vratoM ke lie samAna bhAvanAoM kA pratipAdana karate haiN| hiMsA Adi arthAt hiMsA, anRta, adattAdAna, abrahmacarya aura parigraha, ina pAMcoM AsvA kA sevana karane se isa loka meM tathA nAraka Adi paraloka meM ghora duHkha bhugatanA paDatA hai, aisI bhAvanA karanI cAhie / tAtparya yaha hai ki jAna-bujha kara hiMsA Adi kA AcaraNa cakSunA viSayamAM rAga na kare (24) jIbha svAdu IndriyanA viSayamAM rAga na karavo ane (25) sparzendriyanA viSayamAM raga na karavo che 56 che __'hiMsAdisu ubhayaloMge' tyAha satrArtha-hiMsA Adi pApanuM sevana karavAthI Aloka temaja paralekamAM ghera duHkha thAya che ane cAre gatiomAM bhramaNa karavuM paDe che. ApaNA tattvArthadIpikA-pUrvasUtramAM prANAtipAta viramaNa Adi pAMca mahAvatemAMthI pratyekanI pAMca-pAMca bhAvanAonuM prarUpaNa karavAmAM AvyuM, have badhAM vrato mATe samAna bhAvanAonuM pratipAdana karIe chIe- hA mAla mata hisA, santa, mahattAhAna, maprajhayaya bhane parigraha A pAMce AsanuM sevana karavAthI AlokamAM tathA nAraka vagere paralekamAM ghera dukhe bhegavavA paDe che evI bhAvanA rAkhavI joIe. kahevAno Azaya e che ke IrAdApUrvaka hiMsA vagerenuM smaraNa karavAthI ahika ane
Page #670
--------------------------------------------------------------------------
________________ 414 tattvArthasUtre kika narakAdijanmAuna parasparAM garhita nArakAdi tIvaduHkhAnumapanaJcopalamamAno jIva mANAtipAtAdiSu na prayatace iti bhaavH| ghoraduHkhameva hiMsAdiSu sarvatra bhAvayeta. caturgatibhramaNazca-nAraka tiryaGmanuSyadevagatirUpacaturgatiSu bhramaNazca bhavati hisAdineti bhAvaH // 57 // tatvArtha niyukti:--pUrva sarvato-dezatazca hiMsA'tRta-rateyA'brahmacaryaparigraheko nitilakSaNeSu paJca mahAvA'Nuna teSu prativrataM paJca paJca bhAvanAH teSAM dADhayA marUpitA, sammAvi-sarvavratasAmAnya bhAvanAH prarUpayitumAha-'hiMsA. dilu ubhayaloge ghora duha-ca uggahamalaNaM ca' iti| hiMsAdiSu hiMsA'satya-ste ga-maithuH parigraheSu paJcamu vakSyamANAsa veSu tipTatAmubhayaloke'smin -paraloke ca narakAdo ghoraduHkha-tIvrayAtanA, tadvipAkananya tIvranArakAdiyAtanA'numabana mA bhUdhAt' iti bhAvanayA vatIjIko hiMsAdiSu kathaJcidapi na pravartate / karane para aihika aura pAralaukika aneka prakAra ke anarthoM kI paramparA utpanna hotI hai, naraka kSAdi durgatiyoM meM tItra duHkha kA anubhava karanA paDatA hai, ailI mAdhanA karane le jIva prAgAtipAta Adi meM pravRtti nahIM krtaa| hiMsA Adi ne ghora dukha hai aura usake kAraNa cAroM gatiyoM meM bhramaNa karanA paDanA hai // 57 / / lasvArthaniyukti-halo pUrva maviratirUpa mahAvatoM aura deza viratirUpa aNuvratoM meM le pratyeka kI pAMca-pAMca bhAvanAoM kA prati. pAdana kiyA gayA, anya sabhI vratoM ke lie sAdhAraNa bhAvanAoM kA nirUpaNa karate haiM hiMsA, asatya, sleya, anbrahmacarya aura parigraha, ina pAMca AtravoM meM pravRtti karane vAloM ko isa loka meM tamA naraka zAdi paraloka meM tIvra yAtanA na bhoganI paDe, isa prakAra kI bhAvanA se nIjIva pAralaukika aneka prakAranA arthonI parampara utpanna thAya che, naraka Adi gaMtiomAM tIvra duHkhano anubhava karavo paDe che, evI bhAvanA karavAthI jIva prANAtipAta AdimAM pravRtti karatA nathI hiMsA AdimAM ghera duHkha ja duHkha che ane tenA kAraNe cAre gatie mAM bhramaNa karavuM paDe che. ApaNA tavAthadIpikA-AnI pUrve viratirUpa mahAvratane ane dezavirati rUpa aNuvratomAMthI pratyekanI pAMca pAMca bhAvanAonuM pratipAdana karavAmAM aAvyuM, have badhAM vratA mATe sAdhAraNa bhAvanAnuM nirAkaraNa karIe chIe . nisA, masAya, steya, abrahmayaya mane pariyaDa, 2 // pAya pAsavAmA pravRtti karanArAone AlekamAM tathA naraka Adi paralokamAM tIvra yAtanAo na bhegavavI paDe, A prakAranI bhAvanAthI vatI jIva hiMsA AdimAM pravRtti
Page #671
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 1.57 sAmAnyataH sarvavatabhAvanAnirUpaNam 415 tathA ce hai| tAvad hiMsAdiSu pravRttasya janasyA'mI pratyavAyA darIdRzyante, narakAdAmutra ca dAruNaH pAkavipAko bhavatIti bhUyo bhUyo bhAvayet iti / tatrapANivadhe tAvat-ghoraduHkhaM pradazyate, himanazIlo hilo janaH satata mudvejayitA santrAsakArI bhavati, sa khalu hiMsro bhISaNaveSo lalATaraciTilabhUmaGgo nitAnteA''manirbharanetrahaDhadantamuSToSTha: prANinAM santrAsajanako bhavati, nityA'nubaddha raca saMjAyate / evaJca-halo'pi vaMzadalakazAdimittADanaM nigaDa. zaGkhalAdibhidhavandhanaM vividhazASTheSTakA''ropaNAdi pariklezana pratilabhate / pretyaca narakAdigati prati prApnoti, loke-gahito ninditazca bhavati, pUrvajanmo. hisA Adi meM pravRtti nahIM karatA / jo hilA Adi meM pravRtti karatA hai use prathama to ihI loka meM aneka anarthoM kA sAmanA karanA paDatA hai, phira naraka Adi meM dAruga phala bhoganA paDatA hai, aisA bAra-bAra cintana karanA cAhie / hiMsA se kaisA ghora duHkha hotA hai thAha bata. lAte haiM-hiMsaka jIva ladaiva udUdevA aura prAsa utpanna karatA hai| usakA veSa bhISaNa hotA hai, unake lalATa para lalakaTa paDe rahate haiN| usake netroM se IrSA aura zodha TapakatA hai| vaha dAMgoM se hoTha cabAtA rahatA hai aura prANiyoM ko bAla utpanna karatA hai / chanDa sadaiva vaiz bAMdhe rahatA hai / vaha izva loka meM bhI lAThiyoM aura cAbukoM se pITA jAtA hai, hathakaDiyoM aura iMDiyoM se jakaDA jAtA hai vadha-bandhanakA pAtra banatA hai aura vividha prakAra ke kATha, ITa Adi se pITA jAtA hai| aura bhI aneka prakAra ke klezoM ko prApta hotA hai / hiMsaka jIca para. karato nathI. je hiMsA AdimAM pravRtti kare che tene prathama te A ja lekamAM aneka anarthono sAmane kara paDe che pachI naraka AdimAM dArUNa phaLa bhegavavA paDe che e pramANe punaH punaH cintana karavuM joIe hiMsAthI kevuM ugra dukha thAya che e batAvIe chIe-hiMsaka jIva sadaiva udvega ane trAsanuM sAmrAjya phelAve che, tene veza bhISaNa hoya che. tenA bhAla pradeza para karacaLIo paDelI rahe che. tenI AMkhomAMthI IrSyA ane koI rUpI agni varase che. te dAMtathI heTha cAvatuM hoya che ane prANione trAsa upajAvato hoya che te hamezAM duzmanAvaTa bAMdhatA rahe che. te A lokamAM paNa lAThI tathA cAbukethI phaTakArAya che, hAthakaDI tathA jaMjIrethI jakaDAya che, phAMsInA mAMcaDe caDhavAne pAtra bane che ane vividha prakAranA lAThI, IMTa AdithI --- leke tene mAre che bIjA paNa aneka prakAranAM kalezane prApta thAya
Page #672
--------------------------------------------------------------------------
________________ 416 tasvArtha pArjitA'zubhakarmavipAko'yaM khalu 'etasya mama varAkasye' syevaM sammAvayatazca vivekavalAla 'prANiSadhAvyuparamaH zreyAn' iti tasya dRDhanizcayaH samutpadyate iti bhAvaH / evaM-hiMsAdinA nAraka-tiryaGmanuSyadevagatirUpa caturgatike saMsAre. bhramaNam, naraka nigodAdiSu-anantA'nantajanmamaraNAdikaM ghorAtighoraM dukha mApnuvanti / atha hiMsako jano yathA pratyavAyena lipyate, eva masatyavAya.pa. janaH matyavAyamAgbhavati, loke'zraddheyavacanazca saMjAyate / evamaihikaM pratyaghAyajanyam asatyabhASaNa payuktaM jivAcchedana zrotra nAsikAcchedanAdikaM prati. loka meM naraka Adi durgatiyAM prApta karatA hai, loka meM gahita aura nindita hotA hai| jo manuSya viveka ke bala se yaha samajhatA hai ki pUrva janma meM upArjita, azubha karma kA hI yaha phala mujha abhAge ko chAza huA hai, apahilA se virata ho jAnA hI zreyaskora hai, isa prakAra kA dRDha nizcaya usake cittameM utpanna ho jAtA hai| ilI prakAra hiMsA Adi pApoM ke kAraNa naraka tiyaMca manuSya aura deva gati rUpa saMsAra meM paribhramaNa karanA paDatA hai / hiMsaka narakanigoda Adi meM janna-maraNAdi ke anantAnanta ghora ati-ghora duHkha prApta karate haiN| jaise hiMsaka puruSa anarthoM kA bhAgI hotA hai, usI prakAra apsatya vAdI jana bhI anartha bhAgI hotA hai / loka meM usake vacana kA koI vizvAsa nahIM krtaa| asatya bhASaNa ke kAraNa asatyabhASI kI jIma kATalI jAnI hai, kAna kATa liye jAte haiM, nAka kATa lI jAtI hai| hiMsaka jIva palekamAM naraka Adi durgati prApta kare che, lokamAM gahiMta ane nidita thAya che. je manuSya vivekanA baLathI evuM samaje che ke pUrva janmamAM upArjita, azubha karmanuM ja phaLa mane abhAgIyAne prApta thayuM che have te hiMsAthI virata thaI javAmAM ja bhaluM che e jAtane dRDha nizcaya enA cittamAM utpanna thaI jAya che. AvI ja rIte hiMsA Adi pApanA kAraNe naraka, tiryaMca, manuSya ane devagatirUpa saMsAra aTavimAM paribhramaNa karavuM paDe che. hiMsaka naraka-nigoda vageremAM janma maraNadinA anantanata ghera atighera dukha prApta kare che. jema hiMsaka purUSa anarthone bhAgIdAra thAya che tevI ja rIte asatyavAdI manuSya paNa anarthabhAgI thAya che lekamAM tenA vacanane koI vizvAsa karatuM nathI. asatya bhASaNanA kAraNe asatyabhASInI jIbha kApI levAmAM
Page #673
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 lU. 57 sAmAnyataH sarvavratabhAvanAnirUpaNam 417 garhitaM phalaM labhate, nArakAditIvrayAsanAduHkhaM cA''zuSmika phalaM labhate / eva. manRtabhASaNajanitanuHkhayuktezyo baddhabairo yo jihAcche inAdipUrvokta doSA. pekSayA'pi yAtanAvizeSAn adhikAn dhabandhAdIn du kha he tUna prApnoti, tInA. zayo jana stIvasthityanumAizeva karmoMpAdatte atyacA'zu mAnIva nArakAdiyAtanA mAsAdayati, tasmAd-anu samAvaNasyeva vizvaviSamaphalaripAka yAtmani mAzyan 'tadvyuparamaH zredhAn' iti rItyA vicAryA'nRtabhASaNAd puparato bhavati, yathA ca-prANAtipAtA'payamApaNa 'nuSThAyinaH pratyAyayuktA bhavanti, evaM-paradravyaisI prakAra ke anya hita phala bhI hote haiM / usle paraloka meM naraka Adi kI tIna pAtanAeM bho nI paDalI hai| jo loga asatya bhASaNa se utpanna duHkhayukta dairAnubaMdha khe haiM, ve jihazachedana Adi pUrvokta doSoM kI apekSA bhI adhika dhAtanA vadha-bandha Adi duHkha ke hetuoM ko prApta karate hai| jisakA AjJAdhya - adhyabAya tIvra hotA hai vaha dIrgha sthiti aura tIna anubhAga vAle azula karI kA baMdha karatA hai aura paraloka meM naraka Adi kI azubha evaM tIbra yAtanA ko prApta karatA hai / ataeva asatya bhASaNa kA aisA viSaya phalakSipAza hotA hai, aisI bhAvanA karatA hubhyA 'isase virata ho jAnA hI zreyaskara hai, isa prakAra vicAra karake alasya bhASaNa se nivRtta ho jAtA hai| jaise hiMsA aura asatya bhASaNa karane bAle duHkhoM ke pAtra hote Ave che, kAna kApI levAmAM Ave che, nAka kApI levAmAM Ave cheAvI ja jAtanA anya gahiMta phaLa paNa bhegavavA paDe che. tene paralekamAM naraka AdinI tIvra yAtanAo bhegavavI paDe che. je leke asatya bhASaNakI utpanna thanArA dukhayukata vairAnubaMdhavALAo che. teo jilpha chedana Adi pUrvokta doSanI apekSa e paNa adhika yAtanA vadha bandhana Adi dukhanA hetuone prApta kare che jemano Azaya-adayavasAya tIvra hoya che te dIrgha sthiti ane tIvra anu. bhAgavALa azubha karmo ja dhe che ane paralokamAM naraka AdinI azubha ane tIvra yAtanAone prApta kare che AthI asatya-bhASAnuM AvuM viSama phaLa vipAka maLe che, evI bhAvanA karate thake, AnAthI virata thaI javuM emAM ja zreya che. A pramANe citavana karIne asatya bhASaNathI nivRtta thaI jAya che jevI rIte hiMsA ane asatya bhASaNa karavALAM dukhene prApta thAya ta053
Page #674
--------------------------------------------------------------------------
________________ %AAme tasyAyo haraNa prasaktamatirapi stenaH sarvagoDa jaso bhavati-apahiyamANadravyAdidhanasvAmina udvegaM samutpAdayati, (tena) ihaloke'nvavyApaharaNajanya tADana-pIDanakazAdhami. dhAtanigaDa zaGkhAlAdibandhanaM kara-caraNa-zrotra nAsikauSThacchedana bhedana sarvasva haraNAdikaM lamate, metyaca nArakAditIvra yAtanAgati prApnoti tasmAt-'steyAda. jyuparamaH zreyAnna' iti bhAvayan cauryAda vyuparato bhavati, yathA khalu-mANAti. pAtA'satyabhASaNasteyA'nuSThAyinaH pracurAn pratyavAyAn prApnoti / eva-mabrahmasecino'pi, kAminIvilArAvizeSavibhramobhrAntasvAntAH viprakIrNendriyavRttayaH tucchantripaye pravartitendriyAH manojJeSu zabda rUpa-rasa zandhasparzeSu rAgAGgeSu anuH hai usI prakAra paradravya kA apaharaNa karane vAlA cora bhI duHkhoM kA bhAgI hotA hai aura sabya ko udvega pahuMcAtA hai-jilakA dhana haraNa karatA hai usle duHkha pahuMcAtA hai| isake phalasvarUpa use tADana-pIDana, ghAvuko kI mAra, hathakaDI-veDI Adi kA bandhana, hAtha-paira-kAnanAka aura hoThoM kA chedana-dana tathA sarvasva haraNa Adi bhoganA par3atA hai| vaha paraloka meM naraka Adi kI tIvra vedanAeM prApta karatA hai| ataeva 'steya se virata ho jAnA zreyaskara hai, aisI bhAvanA karatA huA corI se vista ho jAlA hai| jaise zANAlipAta, asatya ASaNa aura corI karane vAle aneka anarthoM ko prApta hote haiM usI prakAra annamavayaM kA sevana karane vAlA bhii| striyoM ke hAva-bhAva vibhrama-vilAla Adi se jinakA citta DAMvADola rahatA hai, jinakI indriyAM caMcala honI haiM aura tuccha viSayoM che tevI ja rIte pAradravyanuM apaharaNa karanAre cera paNa duHkhane bhAgI thAya che ane badhAne udvega pahoMcADe che-jenuM dhana haraNa kare che tene duHkha pahoMcADe che-AnA phaLasvarUpe tene tADana-pIDana, cAbukone mAra hAthakaDIjaMjIra vagerenuM bandhana-hAtha-paga-kAna-nAka ane heThonuM chedana-bhedana tathA svasva haraNa vagere jogavavA paDe che. te paralokamAM naraka AdinI tIvra vedanAo prApta kare che. AthI teyathI virata thaI javuM zreyaskara che, evI bhAvanA karate tha cerIthI virata thaI jAya che. jevI rIte prANAtipAta, asatyabhASaNa ane corI karanArA aneka anarthone prApta thAya che tevI ja rIte abrahmacaryanuM sevana karanAra paNa strIonA hAva-bhAva, vibhrama vilAsa AdithI jemanuM citta DAmADoLa rahe che, jemanI indrio caMcala hoya che temaja halakA prakAranA viSayamAM racelI
Page #675
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA ma.7 TU. 57 sAmAnyata, sarvavatabhAvanAnirUpaNam 419 raktAH santo madonmattagajendrA itra niraGkuzA iSTAniSTa pravRttinivRttivicArarahitAH kutrA'pi na zarmala mante, mohAbhibhUtAzca kartavyA'kartavya vivekarahitatvAt sarvamapi karma zobhanameva manyamAnAH katuM pravartante grahAviSTapuruSAt parastrIgamanaprayuktAMcehaloke vairAnuvandhaliGgaccheina vadha bandhana sarvasvApaharaNAdI apAyAn pratilabhante, pretyaca nArakAdigatiM prApnuvanti, tasmAt-'maithunato vyuparamaH zredhAn' iti bhAvayan tato vyuparato bhavati / evaM parigrahabAnaSi jana svaskarAdInA mAkramaNIyo bhavati,-yathA kazcit ekSI mAMsapezIkaraH zyenAdipakSibhiH AmamAMsa meM vyApta rahatI haiM, jo manojJa zabda, rUpa, rala gaMdha aura sparza meM anu. rakta hote haiM, jo matavAle hAthI ke samAna niraMkuza hote haiM aura iSTa tathA aniSTa viSayoM meM pravRtti-nivRtti ke vicAra se rahita hote haiM, ve kahIM bhI sukha-zAnti prApta nahIM karate / moha se abhibhUta hone ke kAraNa kartavya-akartavya ke viveka le rahita ho jAte haiM aura pratyeka kArya ko acchA hI samajha kara karane ko taiyAra rahate haiM mAnoM unheM bhUta laga gayA ho / parastrIgalana ke kAraNa hala loka meM dUsaroM ke sAtha unakA vaira baMdha jAtA hai / ve liMga-che hala, badha, bandhana aura sarvasvApaharaNa Adi apAyoM ko prApta karate haiM / paraloka meM unheM naraka Adi gatiyAM prApta hotI haiN| isa kAraNa 'lathuna rahe virata hojAnA zreyaskara hai, aisI bhAvanA karatA huA puruSa usale nivRtta ho jAtA hai| isI prakAra parigrahavAla puruSa para taskara Adi AkramaNa karate haiN| jaise mAMsa kA TukaDA coca meM dabAne pAle pakSI para zyena Adi dUsare pacelI rahe che, je manez zabda, rUpa, rasa, gaMdha ane sparzamAM lIna rahe che, je madamasta hAthInI mAphaka niraMkuza heya che ane ISTa tathA aniSTa viSayomAM pravRtti-nivRttinA vicArathI rahita hoya che, temAM koI paNa sthaLe sukha-zAti prApta karatA nathI. mehathI abhibhUta hovAnA kAraNe kartavya-akartavyanA vivekathI rahita thaI jAya che ane dareka kAryane sAruM ja samajIne te karavA tatpara rahe che jANe teone bhUta na vaLagyuM hoya ! parastrIgamananA kAraNe A lokamAM bIjAonI sAthe temanuM vera baMdhAI jAya che teo liMgadana. vadha, bandhana ane sarvasvApaharaNa Adi muzkelIone vahore che. paralokamAM temane naraka Adi gati prApta thAya che. A kAraNathI taithunathI virata thaI javuM zreyaskara che, evI bhAvanA karatA thake purUSa tenAthI nivRtta thaI jAya che. A pramANe parigrahavAna purUSa upara cAra vagere AkramaNa kare che jevI rIte mAMsane TukaDe cAMcamAM dabAvanAra pakSI para bAja Adi bIjA
Page #676
--------------------------------------------------------------------------
________________ 420 tattvArtha bhakSimiramibhavanIyo bhavati / tathaiva-parigrahIjano'pi taskarAdibhirabhibhUyatetadupArjanarakSaNakSayamayuktAMzca duHsvaparizramazokAdidopAn pratilabhate, parigrahazIlasya zuSkandharagneriva dravyAdibhiratahina avati, lobhAbhibhavAcca kartavyA'kartavyavivekarAhityAnmahada nipTaM prApnoti, metya ca nArakAdi tIvragati prApnoti, 'lubdho'yaM janAH' iti ca sagavito bhavati, tasmAt-'parigrahato vyuparatiH zreyasI' ityAtmani bhAvayad parigrahAd vyuparato bhavati / lomarUpayA tRSNApizAcikayA vIkRtacitto na kAnapi pratyAzAn pAti, lobhapayasto janaH pa.cyA mAMsa akSaNa karane vAle pakSI hamalA karate haiM, usI prakAra parigrahavAn purupa ko taskara Adi satAte haiN| parigrahI ko dhana Adi ke upArjara meM kaSTa uThAnA paDatA hai, upArjita karane ke pazcAt unakI rakSA karane kI cintA zaranI par3atI hai aura rakSA karate-karate bhI jaba vaha naSTa ho jAtA hai to zokasantApa kA anubhAva karanA par3atA hai| jaile sUkhe Idhana le agni kI tRpti nahIM hotI usI prakAra tRSNAvAn puruSa dhana se kabhI santuSTa nahIM hotaa| vaha lobha se ghirA rahane ke kAraNa karttavya-akartavya ke viveka se rahita ho jAnA hai aura pariNAmasvarUpa mahAn aniSTa prApta karatA hai / paraloka meM use naraka Adi kI tIvra yAtanAeM bhoganI paDatI haiN| loga use 'lobhI-kaMjama-makkhI cupta' Adi kaha kara tiraskRta karate haiM / ataeca' parigraha se virata ho jAnA hI zreyaskara haiM, ainI bhAvanA karane vAlA parigraha se virata ho jAtA hai / jillA citta lomA tRSNApizAcI ke vazIbhUta ho kAcA mAMsanuM bhakSaNa ra Ara pakSI humale kare che tevI ja rIte parigrahavAnuM purUSane cera vagere pajave che. parigrahIne dhana AdinA upArjanamAM kaSTa sahevA paDe che, upAjita karyA bAda tenuM rakSaNa karavAnI citA savAra thAya che ane rakSaNa karavA chatAM paNa jyAre te nAza pAme che tyAre zeka-santApane anubhava kare paDe che. jema sukA iMdhaNathI agninI tRpti thatI nathI tema tRSNAva - purUSa dhanathI kadI paNa dharAto nathI. te lebhathI gherAyela rahevAnA kAraNe kartavya-akartavyanA vivekathI rahita thaI jAya che ane pari. NAma svarUpa mahAna aniSTa prApta kare che. paralekamAM tene naraka AdinI tI yAtanA, sana 12vI 54 cha. so| tane vAlI- sa-mAyUsa' vagere upanAma lagADIne tene haDadhUta kare che. AthI "parigrahathI virata thaI javuM ja zreyaskara che. evI bhAvanA bhAvanAra parigrahathI virata thaI jAya che. jenuM citta lebharUpI tRSNa pizAcInIne vazIbhUta thaI jAya che te
Page #677
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA - niyukti TIkA a. 7 sU. 57 sAmAnyataH sarvavratabhAvanAnirUpaNam 421 pitaramapi dhanArtha vyApAdayati mAtaramapi hinasti ca sutamapi intumudyato bhavati, bhrAtrAdInapi dravyArtha jighAMsati, kiMbahunA sva prANapriyAM zreyasI mapi tadarthaM hanti eva manyAnapi bahvanarthAn karoni iti lobhAbhibhU janaH kimapi kAryamakArya na parigaNayati, tasmAt parigrahe'narthAn vahUn bhAvayan tato nivRtti samAsAdayati, hiMsAdiSu paJca duHkhameva ca bhAvayet / evaJca - hiMsAdipaJcakaM yathA mama duHkhajanakatva apriyaM bhAti evaM sarveSAmapi prANinAM hiMsAdikaM vadha bandhanacchedanAdi hetukamapriyaM bhavati ityAtmAnubhayena sarveSAM duHkhaM hiMsAdau bhAvajAtA hai, vaha kinhIM bhI anarthoM ko nahIM dekha pAtA / lobha ke caMgula meM phaMsA manuSya dhana ke lie pitA kI bhI espA kara DAlatA hai, moto kI bhI jAna le letA hai, putra kA ghAta karane ko bhI udyata ho jAtA hai, dravya ke lie bhAI bhAI kA bhI khUna kara DAlanA cAhatA hai, adhika kyA kahA jAya, apanI prANapriyA patnI kI bhI hatyA kara DAlatA hai 1 aise anyAnya bahuta-se anartha karatA hai / isa prakAra lobha se abhibhUta prANI kArya- akArya kA kucha bhI viveka nahIM krtaa| jo parigraha ke bahuta se duSpariNAmoM kA vicAra karatA hai / vaha usase nivRtta ho jAtA hai / rss ko cAhie ki vaha hiMsA Adi meM duHkha kI bhAvanA kare / jaise hiMsA Adi pAMcoM mujhe duHkha janaka hone ke kAraNa apriya haiM, usI prakAra vadha, bandhana, chedana Adi ke kAraNa hiMsA Adi sabhI ko apriya hai, isa prakAra ke AtmAnubhava se hiMsA Adi meM sabhI ke kAI ja anarthAne joI zakatA nathI. leAbhanI pakaDamAM Avela nuSya dhana mATe sagA bApanI paNa hatyA karI bese che, mAtAne jIva paNa la le che, putranI ghAta karavA mATe paNa tatpara IjAya che, dravya ka je bhAInuM khUna karI nAkhavA icche che, vadhAre zu gRhI zakAya, peAtAnI prANavallabhAnI paNa hatyA karI nAkhe che. A jAtanA anyAnya ghaNA badhA anatha kare che. A rIte lebhathI abhibhUta prANI kArya-akAyanA koI paNa viveka karatA nathI, je parigrahanA ghA badhAM duSpariNAmeAne vicAra kare che te tenAthI nivRtta thaI jAya che. sAdhake hi'sA AdimAM du:khanI ja bhAvanA karavI joI e. jevI rIte hiMsA Adi pAMce mane du.khajanaka hAvAnA kAraNe apriya che. tevI ja rIte vadha, bandhana, iMdana AdinA kAraNe hi'sA vagere badhAMne apriya che. A jAtanA mAtmAnubhavathI Rsi'sA krimAM madhAnA duHkhanI bhAvanA karatA thakA
Page #678
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthastra yan ghANAtipAtAna virati zreyasIti bhAvanayA tasmAd virato bhavati / evaM yathA samA'tyabhApagAdi bahu mahadduHkhasupa nAyate, evaM sarveSAmapi prANinA masatya bhASaNAbhyAsAne nA'bhyAkhyAnahetukaM mahaduHkhamasmilloke bhavati / paraloketu-asatyabhApaNaparo yatra janma mAsAdayati tatra tatra ca sarvatra tathAvidhairevADasatyabhASaNAlyAkhyAnarabhiyujyamAnaH sadA mahadduHkhamanumavatIti bhAvayan anRta. bhApaNAd visto bhavati / evaM-sthA taskarAdibhi mameSTadravyApaharaNena duHkhaM bhavati-bhUtapUrvazca tathA sarva prANinAmapi dravyApahAre duHkhaM bhavati bhaviSyati cetyAsmAnubhavena bhAvayan madatAdAnato virato bhavati / evaM-maithunasyApi rAgadveSamULaduHkha kI sAdhanA karatA huA puruSa ko 'prANAtipAta se virata ho jAnA hI zreyaskara hai, hala bhAvanA le hiMsA Adi se nivRtta ho jAtA hai| jaile asatyabhASaNa le mujhe mahAn duHkha hotA hai, usI prakAra prANiyoM ko asatyamApaNa evaM miyAdoSAropaNa se isa loka meM ghora duHkha kI zaha hotI hai| asatyabhASI jahAM kahIM janma letA hai vahIM usle asatyabhASaNa-dvArA mithyA AropoM kA zikAra honA paDatA hai aura sadaiva ghora duHkhoM kA pAtra bananA paDatA hai| aisI bhAvanA pharane vAlA puruSa allatya bhASaNa se virata ho jAtA hai| ilI prakAra jaile taskara Adi ke dvArA mere iSTa dravya kA apaharaNa karane le mujhe duHkha hotA hai yA pahale hubhA thA, usI prakAra anya prANiyoM ko bhI unake dravya ke apaharaNa le duHkha honA hai aura hogA, isa prakAra AtmAnubhava le bhAvanA karatA huA adanAdAna se virata ho jAtA hai| purUSa-"prANAtipAtathI virata thaI javuM ja zreyaskara che evI bhAvanA bhAva hiMsA AdithI nivRtta thaI jAya che. jema asatya bhASaNathI mane mahAnuM duHkha thAya che, tevI ja rIte badhAM prANio ne asatya bhASaNa ane miyAdeSAropathI A lokamAM ghera duHkhanI prApti thAya che asatyabhASI jyAM paNa janma le che tyAM ja tene asatya bhASaNa dva rA miSA Apane zikAra thavuM paDe che ane sadaiva ghera duHkhenA pAtra banavuM paDe che. AvI bhAvanA rAkhanAra purUSa asatyabhASaNathI virata thaI jAya che. AvI ja rIte taskara vagere dvArA priya dhananuM apaharaNa thavAthI mane duHkha thAya che athavA te agAu thavuM hatuM tevI ja rIte anya prANione paNa temanA dravyanA apaharaNathI duHkha thAya che ane A rIte AtmAnubhavathI bhAvanA karate thake adattAdAnathI virata thaI jAya che.
Page #679
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 sU.57 sAmAnyataH sarvavatabhAvanAnirUpaNam 423 katvAd hiMsAdivadeva duHkhajanakatvena lokasamAjahitatvena ca duHkhajanakatvaM bhAvayan tasmAd virato bhavati / aza strINAmupabhoge yato'dhara pAnAdi saMsparzajanita sukhavizeSA'nubhavaeca laukikazAstrakAribhiH saDiNDima ghuSyate, saMzabdyate, tadanuyAyibhizva rAmAnusArisi badhaiiriva (gIyate) tat nimiti tasya duHkhAtmakasvamiticet ? anocyate-yathA khanya kSayakuSThAdayo brAdhivizeSAH bhaiSajyopayogena, pathyA''sevanena cAM'zata salucchiyamAnA api punaH punaH udbhavanti, evaM-kAmadevavyAdhayo'pi na khalla bhaithunalevanena sarvathA zAntAH abhavan na vA bhavanti bhaviSyanti ca / tathA coktam___maithuna bhI rAga-dveSamUlaka hai, hiMsA Adi ke samAna duHkha janaka hai, loka aura samAja meM garSita hai, isa kAraNa duHkha janaka hai, aisI bhAvanA karane vAlA usale nivRtti ho jAtA hai| . zaMkA-striyoM ke upayoNa meM, unake adharapAna Adi saMsparza se utpanna hone vAlA vizeSa prakAra kA sukhAnubhava hI lauzika zAstrakAra DiDimanAda ke sAtha ucca svara se ghoSita karate haiM aura unake anu. yAyI rAgAnusArI vAdyoM ke jaise usakA hI gAna karate haiN| aisI sthiti meM use daHkharUpa kaise kara sakate haiM ? __ samAdhAna-jaise kSaya evaM koDha Adi vyAdhi / auSadha ke prayoga se aura pathya ke sevana se AMzikarUpa se miTa jAtI haiM kintu vAraMvAra prakaTa ho uThatI haiM, isI prakAra kAma-vyAdhi bhI maithuna-sevana se na kabhI pUrI taraha zAnta huI hai, na hotI hai aura na hogI hii| kahA bhI hai bhaithuna 5 21-dveSabhU84 cha, DisA mahinI ma mana cha, leka ane samAjamAM tiraskRta che. A kAraNe duHkhajanaka che evI bhAvanA karanAra tenAthI nivRtta thaI jAya che. zaMkA-strIonA upabhogamAM, temanA adharapAna Adi saMsparzathI utpana thase vizeSa prakArano sukhAnubhava ja laukika zAstrakAra DiDimanAdanI sAthe uccasvarathI SaNA kare che ane temanA ziSya rAmAnusArI vAvonI jema temanuM ja gAna kare che. AvI sthitimAM tene duHkharUpa kevI rIte kahI zakAya? samAdhAna-jevI rIte kSaya ane koDha Adi vya dhio auSadhanA prayogathI ane parahejanA sevanathI AMzika rUpathI maTI jAya che 5 nA vAraMvAra uthalA mAre che, evI ja rIte kAma-vyAdhi paNa mithuna sevanathI kyAreya pa pUrNatayA zAnta thaye nathI, ane kyAre paNa thaze nahIM kahyuM paNa che- -
Page #680
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvAyasare na jAtu kAma kAlAnApnupayogena shaamyti| haviSA kRSNavaDhaMca bhUyo bhUyo vivardhate // 1 // iti, tasmAt-karmaNAM kSayopazamAdayaH kSetrakAladravya bhAvApekSiNo nA'nyantikaM sukhamu rAjanayituM saparyA bhavanti, kevalaM teSAM kiJcikAlArtha duHkhapratibandhamAtra kAritatvAt , tasmAt-mUnA stamAzA vizeSa vastuto duHkhamapi sukhmbhimnynte| yathA-phaNDUyanaM (pAtrakharjanam) jurmAn jano duHkhameva tadAnIM sukhmbhimnytemohaat| tathA-maithunamupasevamAno'pi mokSaprativandhakIbhUtA'nantA'nantasaMtArabhramaNAdi duHkhameva (ApAtarAmaNIyakam ) sparza sumbana bhimanyate, tasmAt-maithune'pi duHkha bhAvanAbhAditacetamo bhaithunAdvirati bhavati / evam-dhanAdipu mamasvarUpa ___kanoM ke upa mogale kAra kadApi zAnta nahIM hotaa| yahI nahIM, varan jaile ghRna DAlane se agni adhika prajvalita hotI hai, usI prakAra kAma rozana he kAma kI abhilASA adhikAdhika baDhatI hI jAtI hai| ___'karma ke kSayopazama Adi kSetra, kAla, dravya aura bhAva kI apekSA rakhate haiM, unase Atyantika rakha kI utpatti nahIM ho sakatI / vAstava meM unase thoDe lamaya ke lie duHkha kI rukAvaTa mAtra hI hotI hai| ataeva sRha janna usa du kha malivandha adhasthA ko sukha mAna lete haiN| jaise khAja khujalAne vAlA puruSa usa samaya du:kha ko hI sukha samajhanA hai, usI prakAra maithuna kA sevana karane vAlA puruSa mokSa ke virodhI evaM anantAnanta saMlA bhramaNa ke duHkha ko jo ApAtaramaNIya hai-zevala parI dRSTi se hI samaya pratIta hotA hai, sparzasukha kAmone upabhogathI kAma kadApi zAnta tha nathI eTaluM ja nahIM, paraMtu jema ghI homavAthI agni adhika prajvalita thAya che tevI ja rIte kAmasevanathI, kAmanI abhilASA adhika dhika vadhatI jAya che. karmanA kSapazama Adi kSetra, kALa, dravya ane bhAvanI apekSA rAkhe che, tenAthI AtyaMtika sukha nI utpatti thaI zakatI nathI. vAstavamAM temanAthI gheDA samaya mATe duHkhanuM rokANa mAtra thAya che AthI mUDha le te duHkha pratibandha a5 avasthAne ja sukha mAnI bese che jema kharajavAne khaLanAra purUSa te samaye dukhane ja sukha samaje che tevI ja rIte taithunanuM sevana karanAra purUva mokSanA vidhI ane anantanata saMsa rabhramazunA duHkhane, je ApAtaramagIva che, mAtra upalakIyA daSTithI ja ramya bhAse che, sparza sukha
Page #681
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 .57 sAmAnyataH sarvavatabhAvanAnirUpaNam 415 parigrahavAn jano'pApmAna-naSTeSu dhanAdivastuSu kramazo'bhilASA-rakSaNazokodbhavaM duHkhameva sarvathA prAyoti, tasmAd aparAneSu vastrAdivastuSu prAptyabhilASAM kurvan tadanAsAdayan duHkhame gA'numati, sAmeSu ca teSu rAja-taskarA'naladAyAdamUSikAdibhyo rakSaNe satata zudvignaH sana du khAme prAsAdayati, vinaSTeSu ca teSu parigraheSu tadviyogajanito'sahA smRtyanuSagalakSaNaH zokAnalaH santApayati. nitarAm , tasmAt-teSu parigraheSu du khameva bhAvayato janasva parigraha d viramo samajhatA hai / isa kAraNa jo maithuna meM duHkha rUpattA kI bhAvanA karatA hai vaha maithuna se virata ho jAtA hai| isI prakAra dhanAdi meM lamatva rakhane vAlA parigrahI jana dhana Adi kI aprApti meM usakI abhilASA janita duHkha kA anubhava karatA hai, usake prApta hone para usakI rakSA kA duHkha uThAnA hai aura rakSA karate-karate bhI jaba usakA vinAza ho jAtA hai to viyoga janya zoka kA anubhava karatA hai| jana dhanAdi prApta nahIM hote aura unako prApta karane kI abhilApA hotI hai to duHkha kA anubhava hotA hai| jaya unakI prApti ho jAtI hai sabda rAjA, cora, agni, mUSika aura bhAgIdAroM Adi se rakSA karane meM udvigna hokara duHkha kA hI anubhava karatA hai| aura jaba vaha dhana Adi naSTa ho jAtA hai to usake viyoga kI asahya zokAgni use santapta karatI hai| ataeca parigraha meM duHkha hI hai, aisI bhAvanA karane vAlA puruSa parigraha se uparata hojAtA hai| samaje che. A kAraNe je thunamAM duHkharUpatAnI bhAvanA kare che te maithunathI virata thaI jAya che. evI ja rIte dhanAdimAM mamatva rAkhanAra parigrahIjana dhana vagerenI aprAptimAM tenI abhilASAnuM duHkha anubhave che, tenI prApti thavAthI tenA rakSaNanuM dukha bhogave che ane rakSaNa karavA chatAM paNa jyAre tene vinAza thaI jAya che tyAre vicagajanya zAkano anubhava kare che. jyAre dhana Adi prApta thatA nathI ane temane meLavavAnI abhilASA tha ya che tyAre darakharo anubhava thAya che. jyAre temanI prApti thaI jAya che tyAre rAjA, cera, agni uMdara ane bhAgIdAro vagerethI tenuM rakSaNa karavAmAM "udvigna thaI dukha ja anubhava kare ane jyAre te dhana Adi naSTa thaI jAya che tyAre tenA viyegano asahya zekAna tene prajavALe che AthI parigrahamAM dakha ja che. evI bhAvanA rAkhanAra purUSa parigrahathI mukta thaI jAya che, ta0 54 meM duHkha asahya zokAgni Adi naSTa ho jA
Page #682
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArtha bhavati, evaM-rItyA mANAtipAtA'nRtabhASaNa-steyA'brahmaparigraheSu duHkhameva bhAvayato vratinaH paJcavateSu sthirasAlakSaNa dRDhatA bharatIti bhaavH| uktaJca-sthAnAGge 4 dhyAne 2 uddezake 283-sUtre-saMvegiNI kahA cauvvihA paNNatA, taM jahA-ihalogasaMveSiNI, paralomalaMgiNI, AyasarIra saMvegiNI prlriirsNveginnii| jinvezaNI hA cavihA paNNattA, taM jahA-rahaloge dudhiSaNA karamA hAloge duhaphalavighAgasaMjuttA bhavaMti 1 ihaloge duccinyA kSammAparaloge duhapalabidhAmajuttA bhavaMtira paraloge duciNNA kammA ihaloge duhaphalavivAgajuttA bhavati3 paraloge ducciNNA kammA paraloge duravivAgaphalalaMjuntA bhatti ihaloge sucinnA kammA ihaloge haphalakSimAmalajuttA ati ihaloge suciNNA kammA paraloge suhaphalakSidhANa saMjuttA avali 2 evaM ca naMga saMginI kathA catuvidhA majJaptA tadyathA-ihalogasaMveginI, paralokasaMve. minI, jAmazarIrasaMveginI, parazarIrasaMveginI, nirvedinI kathA catuvidhA prajJaptA, tadhathA-ihaloke duzcIrNAni karmANi-ichaloke duHkhaphalaviSAkasaMyuktAni bhavanti ihaloke duzcIrNAni karmANi paraloke du.khaphalavipAsasaMyuktAni bhavanti 2 ___ isa prakAra prANAlipAna, mRSAbhASaNa, steya, abrahmacarya aura parigraha meM jo duHkha kI hI bhAdhanA karatA hai vaha vrato pAMcoM vratoM meM sthira hotA hai| sthAnIgaraba ke cauthe sthAna ke dvitIya uddezaka meM kahA hai___'saMveginI kathA cAra prakAra kI kahI gaI hai, yathA-(1) iha loka saMveginI (2) paralokasaMveginI (3) svazarIrasaMveginI aura (4) prshriirsNveginii| isI prakAra nidanI kathA bhI cAra prakAra kI kahI gaI hai, yathA-(1) isa loka meM kiye gaye khoTe karma isI loka meM duHkha rUpa phala vipAka ko utpanna karate haiM (2) isa loka meM kiye gaye khoTe karma AvI rIte prANAtipAta, mRSAbhASaNa, teya, abrahmacarya ane parigrahamAM, je duHkhanI ja bhAvanA kare che te vratI pAMce vratomAM sthira thAya che. sthAnAMgasUtranA cothA sthAnanA dvitIya uddezakamAM kahyuM che 'savahinI 4thA yA2 42nI 4AmA mAvI cha. 2vI hai-(1) - dosahinI (2) parasasavanI (3) zarIrasavAhinI mana (4) 52. zarIrasaMvedinI evI ja rIte nirvedinI kathA paNa cAra prakAranI kahevAmAM AvI che jevI ke-(1) A lekamAM karavAmAM AvelA khoTA ka A ja lokamAM duHkharUpa phaLavipAkane utpana kare che. (2) A lekamAM karelA beTAM
Page #683
--------------------------------------------------------------------------
________________ - dIpikA-niyukti TIkA a.7 zu. 57 sAmAnyataH sarvavratakSAvanAnirUpaNam 427 paraloke duzvIrgAni karmANi ihaloke duHkhaphalavipAka saMyuktAni bhavanti 3 paraloke duzcIrNAni karmANi paraloke duHkha phalaviSA saMyuktAni bhavanti 4 ihaloke sucIrNAni karmANi ihalo ke sukha phatripAkasaMyuktAni bhavanti 1 ihaloke sucIrNAni karmANi paraloke sukhaphalavipAkasaMyuktAni 2 evaM cturbhnggH| tathA caparaloke sucIrNAni karmANi ihaloke sukhaphaLavipAkasaMyuktAni bhavanti 3 para loke sucIrNAni karmANi paraloke sukha phalavipAkasaMyuktAni bhavanti 4 ityevaM catvAro bhaGgAH lacoNakarmaphalaviSAkAnAM vodhyAH / saMvedyate-saMvegyate saMsArA'. sAratApadarzanena mokSAmilApa utAdhate'nayeti saMvedinI-saMveginI, tatra-yA kathA saMptArasyAsAratAM pradaya zavyajIveSu mokSAbhilASAM janayati sA-saMveginI paraloka meM duHkha utpanna karate haiM (3) paraloka kiye gaye khoTe karma isa loka meM duHkha utpanna karate haiM aura (4) paraloka kiye gaye khoTe karma paraloka meM duHkha utpanna karate haiN| evaM (1) isa loka meM kiye gaye sukana isI loka meM sukha rUpa phala pradAna karate haiM (2) isa loka meM kiye gaye sukRta paraloka meM sukharUpa viSAka utpanna karate haiM (3) paraloka meM kiye gaye sukana isa loka meM sukha utpanna karate haiM aura (4) paraloka meM kiye gaye sukamA paraloka sukha utpanna karate haiN| __jo kathA arthAt dharmadezanA saMsAra kI allAratA pradarzita karake mokSa kI abhilASA utpanna karatI hai vaha saMveginI yA saMvedinI kathA kahalAtI hai| isa prakAra jo kathA saMsAra kI asAratA pradarzita karake bhanyajIvoM meM mokSa kI abhilASA utpanna karatI hai, usle saMveginI karmo paralekamAM duHkha utpanna kare che. (3) paralekamAM karavAmAM AvelA khoTAM karmo A lekamAM dukha utpanna kare che ane (4) paralokamAM karavAmAM AvelA khoTA karmo rilekamAM duHkha utpana kare che ane (1) A lekamAM. karelA sukRtya A lekamAM sukharUpa phaLa pradAna kare che. (2) A lokamAM karelA sukRtye paralekamAM sukharUpa vipAka utpanna kare che. (3) paralokamAM karavAmAM AvelA sukRtyo A lokamAM sukha utpanna kare che ane (4) paralekamAM karavAmAM AvelA sukRtye paralokamAM sukha utpanna kare che. je kathA arthAt dharmadezanA saMsAranI asAratA pradarzita karIne mokSanI abhilASA utpanna kare che te saMvedinI kathA kahevAya che. e rIte je kathA saMsAranI asAratA pradarzita karIne bhavyajImAM mokSanI abhilASA utpanna kare che tene saMvedinI kathA samajavI joI e jevI rIte
Page #684
--------------------------------------------------------------------------
________________ 428 tattvArthastra vodhyA, yayA-sallIkuvArI svasthAmanuraktAn papi bhUmipAlAn vijJAya tebhyaH saMsArAsAratA pradarya vinIya mokSAmilApaM janayAmAsa / tathA cektam yasyAH zraHNa pAtreNa mukti vAJchA prajAyate / saMvedinI yA mallI paD nRpAn pratyabodhayan // 1 // nivedya te viSayabhogebhyo virajyate zrotA'nayeti nirvedinii| tathAcoktam yadAkarNanamAtreNa vairAgyamupajAyate / nirvedinI yathA zAlibhadro vIreNa bodhitaH // 1 // yasyAH kathAyAH zravaNamAtreNaiva vairAgyamupajAyate, sA nirvadinI kayA dharmakathA mocyate, yathA-pagavAn mahAvIraH zAlibhadra pratiyodhitavAn iti // 57|| mUlam-satsabhUyaguNAgikilissamANA viNaesu mittippamoya kAruNAmajjhatthAiM // 58 // kathA samajhanA cAhie, jaile kumArI mallI ne chaha rAjAoM ko apane Upara anurakta jAna kara, unheM saMsAra kI aptAratA dikhalAkara mokSa kI abhilASA utpanna kI thii| kahA bhI hai jisa kathA ke sunane mAtra se mukti kI abhilASA utpanna hotI hai, vaha saMvedinI kathA kahalAtI hai, jaise malalI kumArI ne chaha rAjAoM ko pratibodha diyA // 1 // jisa kathA ke dvArA zrotA viSayabhogoM se virakta hotA hai vaha 'niveM dinI kathA karalAtI hai| kahA bhI hai 'jisa ithA ke zravaNa mAtra se vairAgya kI utpatti hotI hai, vaha nidinI kathA kahalAtI hai, jaise bhagavAn mahAvIra ne zAlibhadra ko pratiyoSa diyA / / 57 // kumArI mavIe cha rAjA ne potAnI upara anurakta jANIne, temane saMsAranI asAratA batAvIne mekSanI abhilASA utpana karI hatI kahyuM paNa che je kathAne sAMbhaLavA mAtrathI mokSanI abhilASA utpanna thAya che, te saMvedinI kathA kahevAya che, jevI rIte malalIkumArIe 6 (cha) rAjAone pratibaMdha ApyuM. 1 je kathA dvArA zrotA viSayabhogothI virakata thAya che te nirvedinI kathA kahevAya che kahyuM paNa che- je kathAnA zravaNamAtrathI vairAgyanI utpatti thAya che, te nivedinI kathA kahevAya che jevI rIte bhagavAna mahAvIre zAlibhadrane upadeza Ape, pA
Page #685
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA - niyukti TIkA a. 7 sU. 58 sarva gaNiSu maitrIbhAvanAnirUpaNa pU 499 chAyA - sarvabhUtaguNAdhika klizyamAnA'niyeSu maitrImanoda kAruNya mAdhya sthAni // 58 // tatvArthadIpikA - pUrva sUtre hiMsAdi nivRttilakSaNa paJcavata sAdhAraNatayA prANAtipAtAdiSu, ihAmutra ghoraduHkhabhAvanA ca prarUpitA, samprati-tadvAsyaiva dArtha sarva saccAdiSu sainyAdi bhAnAmarUpayitumAha-'0' ityAdi / sarvabhUta guNAdhika klizyamAnA' vinayeSu maitrIpramodakAruNya mAdhyasthyAni iti / tatra - sarvabhUteSu sarvaprANiSu maitrIM bhAvayet, gugAdhikeSu svA'pekSayA'dhikaguNavatsu pramodaM - harSAtizayaM bhAvayet, klizyamAneSu klezamanubhavatsu ca kAruNyaM - dayA. 'savvaguNAhiga' ityAdi / sUtrArtha - - sarva prANiyoM para maitrI, adhika guNavAnoM para pramoda, kleza pAte huoM para karuNA aura avinItoM para madhyastha bhAva dhAraNa karanA cAhie ||18|| tatvArthadIpikA - pUrva sUtra meM hiMsAviramaNa Adi pAMcoM vratoM kI sAdhAraNa bhAvanA arthAt hiMsA Adi meM isa loka meM aura paraloka meM ghora duHkha kA vicAra karanA aisI bhAvanA kA prarUpaNa kiyA gayA, aba usI vrata kI dRDhatA ke lie metrI Adi bhAvanAoM kA prarUpaNa karate haiM --- sarvabhUta, guNAdhika, vimAna aura avinIta para anukrama se maitrI, pramoda, kAruNya aura mAdhyasthya bhAva rakhanA cAhie / arthAt samasta prANiyoM para maitrI bhAvanA bhAye, apane se adhika guNavAnoM para 'savvabhUyaguNAhiga' tyiAhi sUtrA-sarva prANuie prati maitrI, adhika guNavAnA para prameAda, kaleza pAmana rAe para karUNA ane avinIne para madhyastha bhAva dhAraNa karavA joie 558aaaa tattvArthadI pakA--pUrvasUtramAM 'hiMsa viramaNu Adi pAce' vratAnI sAdhAraNu bhAvanA arthAt hiMsA AdimAM A lekhamAM ane paleAkamAM ghera duHkhanA vicAra karavA-evI bhAvanAnu' prarUpaNu raLamAM AvyuM. have te ja vratanI dRDhatA mATe maitrI Adi cAra bhAvanAonu` vivecana karIe chIe sabhUta, guNAdhika, kilazyamAna ane avinIta para anukramathI maitrI, prameAda, kArUNya ane mAdhyastha bhAva rAkhavA joIe arthAt samasta prANi para maitrI bhAvanA bhAve, petAnA karatAM adhika cuvAneA para prameAda bhAvanA
Page #686
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthastra dAkSiNyaM bhAvayeta, avinayeSu-adhinI te pu zaTheSu ca mAdhyasthyam audAsInyam upekSAti bhAvayeta, evaM vidha maiyAdi bhAvadbhiH sarvaiH saha vairAdikaM vinaSTaM bhavati iti bhAvaH tathAcoktam sattve pu maitrI, guNipu pramoda-klipTepu-jIveSu dayAparatvam / mAdhyasthyabhAvaM viparItavRttau-sadA mamA''tmAvidadhAtu dhIraH (deva) / / iti / / 58 // tatvArtha niyuktiH- pUrva prANAtipAtAdi viravilakSaNa paJcavratAnAM sthiratArtha sarvasAdhAraNatayA hiMsAdiSu aihika-pAralaukikA'pAyA'dya darzanarUpA bhAvanA duHkhabhAvanA ca prarUpitA, sampati-teSAmeva vratAnAM paramparayA sthiratA sampA. pramoda bhAvanA bhAve arthAt unheM dekha kara atizaya harSa kA anubhava kare, jo jIva kleza kA anubhava kara rahe haiM unake prati karuNA bhAva kA anubhava kare aura jo avinIta arthAt zaTha haiM, unake prati madhyasthatA, udAsInatA yA upekSA vRtti dhAraNa kare / isa prakAra maitrIbhAva Adi dhAraNa karane se kisI ke prati baira-virodha nahIM rhtaa| kahA bhI hai 'prabho ! merI AtmA prANI mAtra ke prati maitrIbhAva dhAraNa kare, guNI janoM ke prati pramoda bhAva dhAraNa kare, kleza bhogane vAloM para karuNA bhAva dhAraNa kare aura viparIta AcaraNa karane vAloM para madhyasthatA kA bhAva dhAraNa kare // 5 // tattvArthaniyukti-pahale prANAtipAtaviramaNa Adi pAMca vratoM kI sthiratA ke lie hissA Adi meM apAya evaM adyadarzana bhAvanA aura dukha bhAvanA kA nirUpaNa kiyA gayA, aba unhIM vranoM kI paramparA se bhAve arthAt temane joIne atizaya harSa anubhave, je jIva kalezane anubhava karI rahyAM che temanA prati karUNAbhAvane anubhava kare ane jeo avinita arthAt zaTha che temanA tarapha madhyasthatA udAsInatA athavA upekSAvRtti dhAraNa kare A rIte maitrIbhAva Adi dhAraNa karavAthI koInI pratye vera- vireAdha rahetuM nathI kahyuM paNa che pra ! mAre AtmA prANImAtra prati maitrIbhAva dhAraNa kare, guNijananI tarapha pramedabhAva dhAraNa kare, kaleza bhagavanArA para karUNAbhAva dhAraNa kare ne viparIta AcaraNa karanArAo para madhyasthatAne bhAva dhAraNa kare. 58 tattvArthaniyaMti-AnI agAu prANAtipAta viramaNa Adi pAMca vatanI ritharatA mATe hiMsA AdimAM apAya ane aghadarzanabhAvanA ane
Page #687
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TokA a. 7 4, 58 sarvaprANiSu maitrIbhAvanAnirUpaNam 431 danArthaM sarvabhUtAdiSu maizAdibhAvanA patipAdayitumAhalamabhUya' ityAdi / sarvabhUtaguNAdhika klizyamAnA'vinayeSu maitrIpamodakAlaNyamAdhyasthAni 'iti, tama-yathAkramaM sarvasattveSu maitrIm 1 guNAdhikeSu pramodam 2 klizyamAneSu kAruNyam 3 avinayeSu mAdhavasthyaJca bhAvayeteti bodhyam / tatra mezati-hinayati iti mitram tasya sAco maitrI parahitacintArUSA, sakalamANiviSaya AtmanaH sneha pariNAmaH, pramAdAd anyathA tApakAreSvapi prANiSu mitratA hRdaye nidhAya 'ahametasya mitramasmi eteca mama mitrANi santi iti 'nA'haM pivadrohitvapratipatsye' mitradrohitvasya durjanAzrayatvAt / tasmAt-'sarcamANino'haM kSame' iti sarva sthiratA ke lie sarvabhUta Adi maitrI Adi mAnyanAmoM kA prati. pAdana karate haiN| sarvabhUta, guNAdhika klizyamAna aura adhinItoM ke prati maitrI, pramoda, kAruNya aura mAdhyasthamAtra dhAraNa karanA caahie| tAtparya yaha hai ki samasta prANiyoM ke prati maitrIbhAva dhAraNa kare apane se adhika guNavAn janoM ke prati pramodabhAra dhAraNa kare, jo kleza ke pAtra bane hue haiM unake prati karuNAbhAva dhAraNa kare aura avinIta janoM para madhyasthabhAva dhAraNa kre| para ke hita kA cintana karanA maitrI hai arthAt samasta jIvoM ke prati apanA snehabhAva honA / agara koI jIva pramAda ke kAraNa kisI prakAra kA apakAra kareM to bhI unake Upara maitrI bhAva dhAraNa karake 'maiM inakA mitra hai aura ye mere mitra haiM. maiM mitradroha nahIM karUMgA dukhabhAvanAnuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM have te ja vratanI paraMparAthI sthiratA mATe sarvabhUta AdimAM maitrI vagere bhAvanAonuM pratipAdana karIe chIe sarvabhUta, guNAdhika, kilazyamAna ane avinA tenA prati mitrI, pramoda. kArUNya ane mAdhyabhAva dhAraNa karavA joIe tAtparya e che ke samasta prANio tarapha maitrIbhAva dhAraNa kare, potAnA ka tAM adhika guNavAna jana tarapha pramodabhAva dhAraNa kare, jeo kalezanA pAtra banelA che temanA pratye karUNabhAva dhAraNa kare ane avinIta jano pratye madhyabhAva dhAraNa kare. bIjAnA hitanuM cintana karavuM maMtrI che arthAt samasta je tarapha pitAno nehabhAva hai agara kaI pramAdanA kAraNe koI jAtane avAra kare te paNa temanA para matrIbhAva dha raNa karIne huM emano mitra che ane A mAre mitra che, huM mitradroha karIza nahIM kAraNa ke mitrane doDa karo
Page #688
--------------------------------------------------------------------------
________________ 432 takhArtha sUtre savAn pratibhAvayet 'sadhyagmanovacanakAya: sarvasatvAnahaM sahe' ityevaM bhAvanayA mitratA ythaarthtyaa''saayte| ye ca mayApakRtAH pANina stAnapi mitratvatvAt kSame'ham , tathA ca sarvaprANiSu mama maitrI vartate na kenApi mama vairamiti, sa caitra vairAnubandhaH amRtapratyavAyazAkhAzavasaMbAdho mAtsaryaviSayodayo bhUyobhUyo vicchinnabIjAGkura masabasamartho'pi tIkSNa prajJAvivekA'sidhArAccheca stiraskRta nikhilazeSatuSi maitrI bhAvanayA nirakzeSa samUlaghAtaM patihantavyaH iti bodhyam / eva-samyaktvAdi guNAdhikeSu malipu ramodaM-harSAtizayaM bhAvayet / kyoM kimina kA droha karanA durjanatA kA lakSaNa hai ataeva meM saba prANiyoM ko kSamA karatA hUM hala prakAra kI samasta jIvoM ke prati bhAvanA kare / 'maiM samyak mana vacana kAya se samasta prANiyoM ko sahana karatA hUM, aisI bhAvanA se vAstavika mitratA kI prApti hotI hai| aura jina mANiyoM kA maiMne apakAra kiyA hai, mitra hone ke kAraNa maiM unase khamAtA huuN| merA samasta prANiyoM para maitrIbhAva hai, kisI ke mAtha vairabhAva nahIM hai| yaha vairAnubaMdha jaba baDhatA hai to isameM se saikaDoM anoM kI zAkhA-prazAkhAeM phUTatI haiM, mAtsarya Adi doSoM kI utpatti hotI hai, isake aMkura tIkSNa prajJA evaM viveka rUpI talavAra kI dhAra se hI kATe jA sakate haiM aura kisI kAraNa se usakA uccheda nahIM ho sakatA / isakA samUla vinAza maitrI bhAvanA ke dvArA hI karanA caahie| __ imI prakAra jo lamyaktva Adi guNoM meM adhika haiM, unake prati durjanatAnuM lakSaNa che. AthI huM badhAM prANione kSamA ApuM chuM" A prakAranI samasta jI tarapha bhAvanA rAkhe "huM rAmyak mana vacana kAyAthI samasta prANione sahana karuM chuM evI bhAvanAthI vAstavika mitrata nI prApti thAya che ane je prANiono meM apakAra karyo che, mitranA nAte huM temanAthI kSamApanA meLavuM chuM mAre samasta prANio para maitrIbhAva che, keInI sAthe verabhAva nathI. A verAnubaMdha jyAre vadhe che tyAre emAMthI seMkaDe anarthonI zAkhA-prazAkhAo phUTI nIkaLe che, mAtsarya Adi donI utpatti thAya che, AnA aMkura tINa prajJA ane viveka rUpI taravAranI dha.2 vaDe ja kApI zakAya che bIjA keI kAraNe tenuM uradana thaI zakatuM nathI. Ane jaDamULathI vinAza maitrIbhAvanA dvArA ja karavuM joIe evI ja rIte jeo samyakatva Adi guNemAM adhika che temanA pratye
Page #689
--------------------------------------------------------------------------
________________ % an ~ . - - - dIpikA-niyukti TIkA a.7 sU. 58 sarvaprANiSu maitrIbhAvanAnirUpaNam 415 satra pramoda stAvad-vandanastavanamazaMsanabaizAvRtyakaraNAdibhiH samyaktvajJAna cAritratapo'dhikeSu munivareSu sara, para, tadubhaya kanasammAnajanyaH sarvendriyAmi ' vyakta AnandAtireka ucyate / tatra samekAvaM tAvat-vadhArthazraddhAnasvarUpaM bodhyam , jJAnazve-TA'niSTapattinivRttiviSayakaM bodharUpaM, cAritraJca-mUlotara. guNabhedam , tapazca-bAhyAsArabhedena dvividhamavase yam, etaicopayuktalakSaNaiH sabhyastvAdibhiH zrAvakApekSayA viziSTeSu zramaNeSu svena pareNa tadumAlyA vA kRta. vandanAdinA munijanaguNotkIrtanasamaye-ekatAna zravaNasamutphullanayanAvibhUtapramoda arthAt harSa ke atireza ko dhAraNa kare arthAta guNI janoM ko dekha kara atyanta prasanna ho / jo samyagdarzana, jJAna, cAritra athavA tapa meM adhika-apane se UMce haiM unakA yathocita bandana, rUpana, prazaMsA, vaiyAvRtya Adi karanA, Adara-sarakAra karanA aura laza indriyoM se Ananda kI adhikatA ko vyakta karanA pramoda mahalAlA hai| inameM se samyaktva kA artha hai tatvArtha kA zraddhAna karanA / iSTa meM pravRtta aura aniSTa se nivRtta hone ke bodha ko jJAna kahate haiM aura mUlaguNoM aura uttaraguNoM ko cAritra kahate haiN| bAhya aura antara ke bheda se tapa ke do bheda haiM / ina samyakravya Adi guNoM meM jo apane se adhika utkRSTa haiM, unake prati mAnasika harSa prakaTa karanA pramoda hai / eka zrAvaka kI apekSA dUsarA zrAvaka aura eka muni kI apekSA dUsarA muni ina guNoM meM adhika hotA hai| zrAkSaka kI apekSA muni meM ye guNa adhika pAye hI jAte haiN| munijana ke guNotkItana ke pramoda arthAt harSanA atirekane dhAraNa kare arthAta guNIjanonA darzanathI atyanta prasanna thAya je samyakdarzana, jJAna, cAritra athavA tapamAM adhikapitAnAthI vadhAre hoya temanuM yathocita vaMdana stavana, prazaMsA, vaiyAvRtya, vagere karavA, Adara-satkAra karavA ane badhI IndriyathI AnaMdanI parAkAThAne vyakta karavI, prameda kahevAya che. AmAMthI sakUvane artha che tavArthanI zraddhA karavI ISTamAM pravRtti ane aniSTathI nivRtta thavAnA baMdhane jJAna kahe che ane mULaguNo tathA uttaraguNene cAritra kahe che. bAhya ane AbhyantaranA bhedathI tapanA be bheda che, A samyaktva Adi guNemAM je potAnA karatAM adhika uSTha che temanA pratye mAnasika harSa pragaTa kare prada che eka zrAvakanI apekSA bIjo zrAvaka ane eka muninI apekSA bIjA muni A guNomAM adhika hoya chezrAvakanI apekSA munimAM A guNa avazya adhika jovA maLe che. munijane guNakIrnona veLAe ekAgra thaIne ta0 55
Page #690
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'tattvArthasUtra romAJcA cuphitagAtrayaSTayAdi liGgena prakaTito manAmaharSaH pramodo vyapadizyate taM bhAvayediti / evaM-klezamanubhavatsu pilazyamAneSu dIneSu-anAthavAladdhAdiSu kAruNyaM bhAvayet , tana-kAruNyaM khalvanuzapApa mucyate, dInopari-anugraho dayAdRSTiH dInatvaJca-mAnasikazArIrika duHvarabhibhUtatvaM doSam / tatra-karuNAkSetreSu satveSu mithyAdarzanA'nantAnuvandhyAdirUpa mahAmohAbhibhUteSu matizrutavibhaGgajJAna vyApteSu iSTAniSTamAptiparihArajitepu-anekaduHkhapIDiteSu dInakRpaNA'nAtha. vAlavRddhAdiSu-avinicha-naM kAruNyaM bhAvayet, tathAvidhaM kAruNyaM bhAvayaMzca mokSopadezadeza-kAlApekSa banAnapAnapratizrayauSadhAdimistAnanugRhNIyAt iti / samaya ekAgra hokara zravaNa karanA netroM kA khila uThanA, samasta zarIra meM romAMca prATa honA, ityAdi cihUnoM se mAnasika harSa prakaTa hotA hai / isa pramoda le AtmA ko bhAvita kre|| - jo kleza-kaSTa kA anubhava kara rahe hoM, aise duHkhI, dIna, anAtha aura vRddha Adi para karuNA bhAva se AtmA ko bhAvita kre| kArUNya kA artha hai anukampA, dIna prANI para anugraha, dayAdRSTi / jo zArIrika yA mAlalika duHkho se pIDita haiM ve dIna kahalAte haiN| inameM se jo prANI mizAdarzana tathA anantAnubaMdhI Adi mahAmoha se grapta haiM, kumani kruzruta aura vinaMma jJAna se vyApta haiM, jo iSTa prApti aura aniSTa parihAra nahIM kara sakate aura aneka duHkhoM se pIDita haiM, jo dIna, kRSaNa, anAtha, bAla aura vRddha haiM, unake prati nirantara karuNA kI bhAvanA karanI cAhie aura karuNA kI bhAvanA zravaNa karavuM, AMkhe nuM nAcI uThavuM, samarata zarIramAM romAMca jAgRta thavo ItyAdi cihnothI A mAnasika harSa pragaTa thAya che. A pramodathI AtmAne bhAvita karavA joIe. jeo kaleza-kaSTane anubhava karI rahyA hoya evA dIna, duHkhI anAtha ane vRddha Adi para karUNA bhAvathI AtmAne bhAvita karavo. kArUNyane artha che anuSpA, dInaprANa para anugraha, kRpAdRSTi jeo zArIrika athavA mAnasika vyathAothI pIDita che teo dIna kahevAya che. AmAMthI je prANI mithyAdarzana tathA anantAnubaMdhI Adi mahAme hathI grasta che, kumati, kuzruta ane vibhaMga jJAnathI vyApta che, jeo ISTa prApti ane aniSTa parihAra karI zakatA nathI ane aneka duHkhathI pIDita che, jeo dIna, kRpaNa, bAla temaja vRddha che, temanA tafa harahaMmeza karUNAnI bhAvanA bhAvavI joIe
Page #691
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA bha. 7 su. 58 sarvaprANipu maitrIbhAvanAnirUpaNama 435 avineyeSu zaTheSu janeSu mAdhyasthyam-audAsInyam-upekSAM bhAvayet / tatra-vinIyante zikSA grAhayituM zakyante ye se vineyAH zikSAhIM, ye tathA na bhavanti te'. vineyAH zikSA'nahIMH ucyante / cetanAH api kASTha-kuDayA'zmasannibhAH grahaNadhAraNehA'hazUnyAH mithyAdarzanAbhibhUtAH duSTa janavipalabdhA ucyante, teSvaudAsInyaM bhAvayet , teSu-sadupadezAdikaM zuSkavI namivoSarabhUmi ghu, uptamapi na kimapi phanAdhAyakaM bhavati, tasmAt-tepekSetra kartavyeti bhAvaH / tathAcoktam-parahivacintA maitrI, paraduHkha nivAraNaM tathA karuNA / parasukhatoSo modaH, paradoSopekSaNamupekSA // 1 // iti karate hue unheM mokSa kA upadeza denA cAhie, deza-kAlocita vastra, anna, pAnI, AvAsa tathA auSadha Adi le una para anugraha karanA caahie| jo adhineya-zaTha haiM usa para bAdhyasthaya mAna dhAraNa kAranA caahie| jo zikSA grahaNa karane yogya hoM ve videza kahalAte haiM aura jo zikSA ke yogya na hoM ve adhineya kahe jAte haiM arthAt jo sacetana hote hue bhI kATha, dIvAla evaM pASANa ke samAna grahaNa, dhAraNa, IhA, apoha se zUnya haiM, mithyAdarzana se grasta hai aura duSTa janoM dvArA yahakAye hue haiM, unheM avineya samajhanA caahie| aile janoM para udAsIna bhAva dhAraNa kare / jaise Upara bhUmi meM DAlA huA bIja niSphala hotA hai, usI prakAra aise logoM ko diyA hubhA upadeza vyartha jAtA hai| usakA kucha bhI phala nahIM hogA, ataeva una para upekSAbhAva dhAraNa ane karUNanI bhAvanA karatA thaDA teone mekSane upadeza Apa joIe, deza-kALa pramANe vastra, anAja, pANI, ramAvAsa tathA auSadha Adi dvArA temanA para anugraDa kara joIe. jeo avinayI-zaTha che temanA tarapha mAyasthabhAva dhAraNa karavo joIe. jemAM zikSaNa grahaNa karavA lAyaka che teo vira ya kahevAya che ane jeo zikSaNane egya na hoya temane avineya kahevAmAM Ave che arthAta je sacetana hovA chatAM paNa lAkaDA, dIvAla ane patharAnI mAphaka, grahaNa, dhAraNa, IhA, apahathI zUnya che, mithyAdarzana thI jharata che ane duSTajane dvArA bha bherAyelA che temane avaneya samajavA joIe AvA mANasa tarapha udAsInabhAva dhAraNa karavuM jevI rIte khArApATava LI jamInamAM nAkheluM bIja niSphaLa nIvaDe che tevI ja rIte AvA lokone ApavAmAM Avela upadeza niSphaLa jAya che. tenuM kaMI ja phaLa AvatuM nathI AthI temanA para upekSAbhAva dhAraNa kare e ja egya che. kahyuM paNa che-"bIjAnA hitanI
Page #692
--------------------------------------------------------------------------
________________ rUThThuM tatvArtha sUtre uktazca sUtrakRtAGge prathamathuvaskandhe 15 adhyayane tRtIyagAthAyAm - 'maitrIM bhUteSu kalpayet' iti / evam aupapAtike prathama sUtre 20 prakaraNe coktm| 'supaDiyAnaMdA' iti / punastatraivopapAti ke bhagavadupadeze coktam- 'sANuko saghAe' sAnukrozatayA iti AcArAGgamakaraNe zrutaskandhe 8 adhyayane 7 uddeze 5 gAthAyAJcoktam 'majjhathonijjarApehI, samAhimanupAlae' iti / madhyastho nirjarApekSI, samAdhimanupAlayet || iti ||18|| mUlapU - caritaM paMcavihaM sAmAiya chedovaTTAvaNaparihAravisuyi suhumasaMparAya jahakhAyameyao // 59 // karanA hI ucita hai / kahA bhI hai- 'dUsaroM ke hita kI cintA karanA maitrI hai, parAye duHkha kA nivAraNa karanA karugA hai, dUsare ke sukha ko dekhakara santoSa mAnanA pramoda hai aura parAye doSoM kI upekSA karanA upekSA bhAvanA hai ||1 // sUtra kRtAMga ke prathama zrutaskaMdha ke pandrahaveM adhyayana kI tIsarI gAthA meM kahA hai- 'prANiyoM para maitrI dhAraNa kare' / isI prakAra aupapAMtika sUtra ke prathama sUtra ke 20 veM prakaraNa meM bhI kahA hai- 'supratyAnanda:- pramoda : ' | isI sUtra meM bhagavAn ke upadeza-prakaraNa meM kahA hai'sAkkosaghAe' arthAt dayA yuktatA se / AcArAMga zrutaskaMdha ke AThaveM adhyayana, sAtaveM uddezaka kI pAMcavIM gAthA meM kahA hai 'madhyastha evaM nirjarA kI apekSA karane vAla! zramaNa samAdhi kA anupAlana kare // 58 // cintA karavI maitrI che, 'jAnA duHkhAnuM nivAraNa karavu karUNA che, khIjAnA sukhane joi santuSa mAnavA prameda che, ane pArakA deSAnI upekSA karavI upekSA bhAvanA hai. // 1 // sUtrakRtAMgA prathama zrutakadhanA paMdaramAM smudhaiyananI trIjI gAthAmAM kahyuM che-prANio para maitrI dhAraNa kare' e ja pramANe aupapAtisUtranA prathama sUtranA, 20mAM prakaraNamAM paNa kahyuM che-supratyAnanda-prameda. A ja sUtrabhAM lagavAnnA 'padeza azubha che. 'sANukosayAe' arthAt hyaacuktatAthI AcAraga zrutaskaMdhanA AThamAM ayana, sAtamA uddezakanI pAMcamI gAthAmAM kahyuM che--madhyastha ane nirjarAnI apekSA karanAra zramaNa samAdhinu anupAlana kare. 558nA
Page #693
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - dIpikA-niryukti TIkA a.7 khu.59 cAritrabhedanirUpaNam .. 437 chAyA-cAritraM paJcavidhaM, sAmAyika chedopasthApana parihAravizuddhikasUkSma sAmparAya yathAkhyAta bhedataH / / 59 // tatvArthadIpikA-pUrva tAvat samitiguptidharmAnuprekSA parIpahajaya cAritrANAM karmAsravanirodhalakSaNasaMvarahetutvena pratipAditatvAt teSAM khalu saMvarahe tUnAM madhye cAritrasaMjJAvyapadezAthai prathamaM cAritrabhedAn pratipAdayitumAha-'caritaM paMca vihN|' ityAdi / cAritraM tAvat-pUrvoktadavidhazramaNadharmAntarbhUtaM saMyamAtmakaM paJcavidhaM vartate, sAmAyika 1 chedopasthApana 2 parihAravizuddhika 3 sUkSmasAmparAya 4 yayAkhyAta 5 bhedtH| tathA ca-sAmAyikacAritram 1 chedopasthApana. cAritram 2 pa.rehAravizuddhikacAritram 3 sUkSmasAmparAyikacAritram 4 yathAkhyAta cAritraJce 5 tyevaM paJcavidhaM cAritramavagantavyam / sama:-sama vaM rAgadveSarahitatvena 'carittaM paMcavihaM sAmAya' ityAdi / sUtrArtha-~cAritra pAMca prakAra kA hai-(1) sAmAyika (2) chedopasthA panIya (3) parihAra vizuddhi (4) sUkSma sAmparAza aura (5) yathAkhyAta / 59 / tattvArthadIpikA-pahale pratipAdana kiyA gayA thA ki samiti, gupti dharma anupekSA, parISaha jaya aura cAritra saMghara ke kAraNa haiM / ina saMvara ke hetuoM meM se cAritra kA svarUpa pratipAdana karane ke lie usake bhedoM kA nirdeza karate haiM pUrvokta dasa prakAra ke zramaNa dharmoM ke antargata saMyamAtmaka cAritra pAMca prakAra kA hai-(1) lAmAthika (2) chedopasthApanIya (3) parihAra vizuddhika (4) sUkSmavAparAya aura (5) yathAkhyAta / isa prakAra cAritra pAMca prakAra kA samajhanA caahie| 'caritta paMcavihaM' ityAdi / / 59 // sUtrAtha-yAtri pAMya 42nA hai-(1) sAmayi4 (2) che|52thaaniiy (3) pa2i7.2vizuddhi (4) smsaa-52||y bhane (5) yathA // 5 tatvArthadIpikA-pahelA pratipAdana karavAmAM AvyuM hatuM ke samiti, gupti, dharma, anuprekSA, parISahajaya ane cAritra, saMvaranA kAraNa che. A saMvaranA hetuomAMthI cAritranA svarUpanuM pratipAdana karavA mATe tenA bhedetuM nidarzana karIe chIe pUrvokta daza prakAranA zramaNadharmonA atargata saMyamAtmaka cAritra paMca 42nA cha- (1) sAmA4i (2) che?:52thAnIya (3) parihA2 vizuddhi (4) sUmasAparAya ane (5) yathAkhyAta AvI rIte cAritra pAMca kAranA samajavA joIe,
Page #694
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ta tattvArthasUtre sarveSu jIveSu svAtmasamyavatvam, tasya samatyasya AyaH - prAptiH samAyaH pravardhamAnazAradazukla candrakalAvat pratikSaNavilakSaNajJAnAdilAbhaH sa prayojanamasyeti sAmAyikam, sAmAyikaJca tat cAritrazceti sAmAyikacAritram, etasya khalu - sarvasukhanidAnabhUtAyAH sarveSu jIveSu strAtmatulyadarzanarUpAyAH samatAyAH prAptaye'nuSThAnaM kriyate / tatra-pUrvoktasvarUpaM sAmAyikacAritraM tAvad dvividham, niyatakAlikam, aniyatakAlikazca / tatra svAdhyAyAdikaM sAmAyikacAritra niyata kAlikam aipithikAdikantu aniyatakAlikaM sAmAyikacAritra bodhyam / chedopasthApanantu pramAkRta hiMsAtratA'nuSThAnasya sarvathA parityAgAnantaraM samya " sama arthAt samatva yA rAga-dveSa ke abhAva ke kAraNa samasta jIvoM ko apane samAna samajhanA / usa samatva ke Aya (lAbha) ko samAya karate haiM arthAt vRddhi ko prApta hotI huI zarad Rtu ke candramA kI kalAoM ke samAna pratikSaNa vilakSaNa jJAnAdi kI prApti / vaha samAya jisakA prayojana ho use sAmAyika kahate haiM, sAmAyika rUpa cAritrako sAmAyika cAritra kahA gayA hai / samasta sukhoM ke kAraNa aura samasta prANiyoM para Asma tulya darzana rUpa samatA kI zapti ke lie sAmAyika kA anuSThAna kiyA jAtA hai / yaha sAmAyikacAritra do prakAra kA hai-niyatakAlika aura aniyatakAlika | ina meM se svAdhyAya Adi sAnAvika cAritra niyatakAlika kahalAtA hai aura airyApathika aniyatakAlika sAmAyika cAritra hai / vAda ke kAraNa hiMsA bhAdi ananoM ke anuSThAna kA sarvadhA sama arthAt samatva athavA rAga-dveSanA abhAvanA kAraNe samarata jIveAne peAtAnA jevA samajavA te samatvanA Aya (lAbha)ne samAya kahe che arthAt vRddhine prapta thatI thakI zarada RtunA caMdramAnI kaLAenI jema pratikSaNe vilakSaNu jJAnAdinI prApti te samAya jenu pracAjana heAya tene sAmAyika kahe che, sAmAyika rUpa, cAritrane sAmAyika cAritra kahevAmAM Avyu che. samasta sukhAnA kAraNu ane samasta prANIe para Amatulya darzonarUpa samatAnI prApti mATe sAmAyikanuM anuSThAna karavAmAM Ave che. A sAmAyika cAritra be prakAranA che, niyatakAlika ane aniyatakAlika AmAthI svAdhyAya Adi sAmAyika cAritra niyatakAlika kahevAya che ane ayyapathika aniyatakAlika sAmAyika cAritra che. pramAdane kAraNe hiM'sA Adi avatAnA anuSThAnanA sarvathA parityAga
Page #695
--------------------------------------------------------------------------
________________ - dIpikA-niyukti TIkA a.7 ru.59 cAritrabhedanirUpaNam gAgamoktavidhinA punnAropaNaM samyak pratikriyAtmakaM bodhyam / chedena divasa pakSamAsAdi pravajyA-hApanenopasthApanaM punarvatAropaNaM che dopasthApana miti vyutpattiA, saGkalpadikalpaniSedho vA chedopasthApanacAritramucyate / pariharaNaM parihAraH prANA. tipAtAnnivRttiH, parihAreNa viziSTA zuddhiH karmamalakalaGkapaGkazakSAlanaM yasmiMzcAritre tat parihAravizuddhicAritramucyate, yathA- dvAtriMzadvarSa jAtasya cirakAlatIrthapAdasevinaH pratyAkhyAna nAmadheyanayamapUrvokta samyagAcAravedino'pi pracuracaryA'nu. SThAyinaH sandhyAtrayaM varjayitvA dvigavyUtagAminaH saMyattasya suneH parihAravizuddhiparityAga karane ke pazcAt Agamoktavidhi ke anullA punaH vratoM kA AropaNa karanA chedopasthApanIya cAritra hai / urahe lampaka pratikriyA rUpa samajhanA cAhie / 'chedopasthApana' zabda kI vyutpatti isa prakAra haicheda arthAt dina, pakSa, bhAgya Adi kI dIkSA kama karake, upasthApana arthAt phira vratoM meM aropaNa karanA 'cheopasthApana' hai / athavA saMkalpa -vikalpa kA niSedha chedopasthApana cAritra kahalAtA hai| parihAra kA Azaya hai prANAtipAta se nivRtta honaa| jisa cAritra meM 'parihAra' ke dvArA viziSTa zuddhi arthAt karmabala rUpa paMga kA prakSAlana kiyA jAtA hai, vaha parihAravizuddhi cAritra hai / jo yattIsa varSa kA ho cukA ho, cirakAla taka jihAne tIrtha kAra ke caraNoM kI sevA kI ho, jo pratyAkhyAna nAmaka nauveM pUrva meM kadhila AcAra vastu kA jJAtA ho' ugra caryAvAna ho, jo tInoM saMdhyAoM ko hacyA kara karyA bAda Agamakta vidhi anusAra punaH vratanuM AropaNa karavuM chepasthApanIya cAritra che tene samyak pratikriyA rUpa samajavuM joIe. depasthApana zabdanI vyutpatti A pramANe che. cheda arthAt divasa, pakhavADiyuM, ma.sa vagerenI dikSA ochI karIne, uthApana arthAta pharIvAra vanomAM AropaNa karavuM chedopasthApana" athavA saMkalpa-vikalpane niSedha chedo pasthAna yaritra vAya che. parihArano Azaya che prANAtipAtathI nivRtta thavuM. je cAritramAM parivAra dvArA viziSTa zuddhi arthAt karmamaLarUpa kAdavanuM prakSAlana karavAmAM Ave che te parihAra nizuddhi cAritra che. je batrIsa varSa thaI gaye hoya, cirakALa sudhI jeNe tIrthakaranA caraNonI sevA karI che, je pratyAkhyAna nAmaka navamA pUrvamAM kathita AcAravatu jJAtA hoya, ugra caryAvAna hoya, je traNe saMyAone bacAvIne be gabhUti gamana kare che. evA saMyamazIla
Page #696
--------------------------------------------------------------------------
________________ 440 tattvArtha cAritraM bhavati / atimUkSama kodhamAnamAyAdi kapAyatvAt sUkSkSasAmparAyacAritra mucyate, samparAyazabdasya kAyavAcakatvAt / sarvasya mohanIyasyopazamaH kSayo. vA vartate yasmin tat paramaudAsInyalakSaNaM jIvasvabhAvadazAviziSTaM yathAkhyAtacAritram , yathA-'' manaH zuddhaH svabhAvaH sthitaH tathaivA''khyAtaH kathita AtmanaH samAno yasmizcAritre tat-yathAsthAtacAritramiti vyutpattiH, tathAca-nirava zeSasya mohanIyakarmaNa upazavAt-kSayAccA''tmasvabhAvApekSAlakSaNaM yathAkhyAta cAritra vyapadizyate, yathAkhyAtamevA'yAkhyAtacAritra nAmnApi vyapadizyate / tasthA' amarthaH-yAktanacAritra vidhAyibhiH khalu Atmano yadutkRSTaM cAritramAkhyAtaM do gavyUti sammAna karatA ho, aile saMghamazIla muni ko parihAravizuddhi cAritra hotA hai| jila avasthA meM kaSAya atyanta sUkSma raha jAte haiM, usa avasthA meM hone vAlA cAritra sUkSma sAmparAya cAritra kahalAtA hai| samparAya zabda kAMya kA vAcaka hai| ____ mohanIya karma kA sarvathA upazama yA kSaya hone para jo cAritra prakaTa hotA hai vaha yathAkhyAta cAritra hai| yaha cAritra parama udAsInatA. maya aura jIvana kI svabhAvadazA rUpa hai / AtmA kA jo zuddha svabhAva hai vahI jisa cAritra meM kahA gayA ho, vaha yathAkhyAta cAritra / isa kAraNa sampUrNa mohanIya karma ke upazama se yA kSaya se AtmasvabhAvayathAkhyAna cAritra kahalAnA hai / ise adhAkhyAta cAritra bhI kahate haiN| usakA Azaya yaha hai-pahale cAritra ke jo ArAdhaka hue haiM unheM AtmA kA jo utkRSTa cAritra kahA hai, vaisA cAritra jIvane pahale nahIM prApta munine parihAravizuddhicaritra hoya che. je avasthAmAM kaSAya atyaMta sUkSama rahI jAya che te avasthAmAM thanAruM cAritra sUmasAmparAya caritra kahevAya che. saMpAya zabda kaSAyane vAcaka che. mehanIya karmane sarvathA upazama kSaya thavAthI je cAritra prakaTa thAya che te yathAkhyAtacAritra che. A cAritra paramaudAsInatAmaya ane jIvana svabhAvadazA rUpa che. AtmAne je zuddha svabhAva che te je cAritramAM kahevAmAM AvyuM hoya, te yatha khyAta caritra AthI saMpUrNa mehanIya karmanA upazamathI athavA kSayathI AtmasvabhAvarUpa yathAkhyAtacAritra kahevAya che ane athAkhyAtacAritra paNa kahe che. tene Azaya A che. pahelAM cAritranA je ArAdhaka thayA che teoe AtmAnuM je utkRSTa cAritra kahyuM che evuM cAritra jIve
Page #697
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 sU.59 cAritrabhedanirUpaNam kathitaM tathAvidhaM cAritrajIvena pUrva na bhAtam bhintu-amAnantaraM mohanIyakarmakSayopazamAbhyAM prAptaM yaccAritra tat-athArakhyAtacAritra milyucyate, atha zabdasyA''nantayo'rthakatayA sakalamohanIyakarmakSayopazamAnantara mAtma bhAvA''virbhAvAt 59 / tatvArtha nayukti:-pUrva karaprAptasya saMgharahetubhUnaparISahamayasya prarUpaNaM kRtam , samprati-saMbara hetulathA pratipAditasya cAritrasya bhedAn pratipAdayitumAha-- 'caritaM paMcaviha' ityAdi / cAritraM khallu-saMpalakSaNaM paJcavidham , sAmAyika chedopasthApana-parihAravizuddhika-sUkSmasAra rAya-yathArukA 5 bhedAt, tathAcasAmAyikacAritram 1 chedovasthApanadAritra 2 parihAravizuddhikacAritram 3 sUtrasAmparAyacAritram 4 yathAkhyAtacAritrama 5 cetyeva paJcanidhaM cAritramadakiyA hai, isa kAraNa baha avAsyAta cAritra kahalAtA hai| 'atha' zabda Anantarya artha kA vAcana hai, ataeva lAmAla mohanIya karma ke kSaya athavA upazana ke anantara jo cArima prApta ho vaha adhAkhyAta cAritra hai isa cAritra kI upasthiti meM bhArata kA zuddha svabhAva prakaTa hotA hai // 59 // ___tatvArthaniyukti--pahale saMbara ke kramaprAsa kAraNa parISaha jaya kA nirUpaNa kiyA gayA thaa| aca cAritra ke, jo saMghara kA kAraNa kahA jA cukA hai, bhedoM kA nirdeza karate haiM saMyama rUpa cAritra pAMca prakAra kA hai (1) sAmAyika (2) chedopasthApanIya (3) parihAra vizuddhika (4) sUkSmasAparAya aura (5) yathAkhyAta / isa prakAra (1) sAmAdhikacArika (2) chedopasthApanacAritra (3) agAu prApta karyuM na hatuM paraMtu pAchaLathI mehanIya karmanA kSaya athavA upazama dvArA saMpAdana kareluM che. A kAraNe te athAkhyAtacAritra kahevAya che. "a" zabda Anantaya arthane vAcaka che. AthI samasta mohinIya karmanA kSaya athavA upazamanA anantara je cAritra prApta thAya te athAkhyAtacaritra che A cAritranI upasthitimAM AtmAne zuddha svabhAva prakaTa thAya che pA tatkAniti-pahelAM saMvarane karma prApta kAraNa parISahajyanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM hatuM. have cAritranA. je saMvarane kAraNa kahevAI gayA che, tenAM bhedanuM nidarzana karIe chIe saMyama rUpa cAritra 5 prakAranA che-(1) sAmAyika (2) chedeparathApanIya (3) pariDA2 vizuddhi (4) sukSmasA52rAya bhane (5) yathANyAta mA zata (1) sAmAyi4 yaritra (2) che|| 52thApana yAtri (3) parikSA vizuddhi ta0 56
Page #698
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ramanddoor %EMONE Tara tattvArya gantavyam / tatra--sarvasAvadhayogaviratilakSaNaM sAmArikaM tadavizeSAeva chedopasthApanIyAdayo bhavanti, sAvadhaya gaghirate reva vizuddhatarAdhyavasAyavizeSA bhava. nti / tama-samasya bhayo gamanaM prAptiH samAyaH, sa eva sAmAyikam , sAmAyikaca. saccAritraM sAmAyikacAritram / tacca sAmAyika dvividham, itvarakAlikam-yAva jIvikaca, tama yathaya tApat pratharatIrthacad anyatIrthakRtoH pratrayApatipattau kathitaM zastraparijJAdhyayanAdividaH zraddhA kurvakhacchedoSasthApanIya saMyanAropaNaviziSTa taratvAd virataH sAmAyikasyapadezaM parityajati, tasmAd-incarakAlas / madhyamatIrthakRtAM videhakSetravartinAva vAvajIrika sAmAsikaM bhavati, tacca-pravrajyA pratipattiparihAravizuddhimacArina (4) sUkSamanArAyacArina aura (5) yathA khyAtacAritra, yaha pA~ca prakAra kA cArima samajhanA caahie| ilameM le lAmAthi kA artha hai larva sAzya yoga kA tyAga krnaa| chedopasthApanIya Adi sAmAdhika ke ho vizeSa rUpa haiN| 'sama' ke 'Aya' arthAt lAbha ko lamAya' kahate hai aura usI ko sAmAyika kahate hi / sAmAdhiza ke do prakAra haiM-itvazAlika aura yaarjjiivik| prathama aura antima tIrthakoM ke zAsana meM dIkSA lene para ittarakAlIna sAmAdhicAritra hotA hai| jo zastra parikSA adhyayana Adi kA jJAtA hotA hai aura zraddhA pAratA hai, baha che dopasthApalalayana se yukta ho jAtA hai, ataeva ulajhA cAritra 'sAmAyika isa nAma se nahIM kahA jAtA, ataeva vaha iscarakAlika arthAt alpakAlika kahalAtA hai / dhIca ke bAIsa tIrthaMkaroM ke zAsana meM lathA videhakSetra ke tIrthaMkaroM ke zAptana cAritra (4) sUphamasAMparAya cAritra ane (5) yathAkhyAta cAritra A pa prakAranA cAritra samajavA joIe. AmAMthI sAmAyikano artha che sarva sAvadya yogano tyAga kare. che pApanIya Adi sAmAyikanA ja vizeSa rUpa che. "sama ne "a ya arthAt lAbhane "samAyakahe che. ane tene ja sAmAyika kahe che. sAmAyika be prakAranuM che. IvArakAlika ane ya vajIvika prathama ane aMtima tIrthakarenA zAsanamAM dIkSA levA para IvarakAlina sAmAyika cAritra thAya che je zastraparajJA adhyayana Adine jJAtA hoya che ane zraddhA rAkhe che te chede pasthApana saMyamathI yukta thaI jAya che. AthI tenuM cAritra "sAmAyika e nAmathI kahevAtuM nathI AthI te ItvarakAlika arthAt alapakAlika kahevAya che. vaccenA bAvIsa tIrthaMkaranA zAsana daramiyAna tathA videha kSetrane tIrthaka
Page #699
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 skU.59 cAritrabhedanirUpaNam kAlAdArabhya maraNakAlaparyantaM tiSThati prathamA'nyatIrthakRto ziSyANAM sAmAnya sAmAyikaparyAyAche do vizuddhatarasarvasAvadhayogavirato samasthAnaM viviktataramahAbratAropaNaM chedopasthApanIyacArijam / pUrvaparyAyacchede sati-uttaraparyAyeupasthApanam, taccApi dvividham niraticArasAticAra bhedataH, tatra-zikSakasya niravicAra chedoSasthApanIyamadhIta viziSTA'dhyayana vido madhyanatIrya karaziSyo bA yadA-caramatIrthakaraziSyANAM savidhe-upatiSThate, sAticAra chedoSasthApanIyantu viniSTamUlaguNasya punarvatAropaNAdbhavati / tathA ve-tadumayamapi sAticAra niratimeM yAvajjIvika samAdhikacAritra holA hai| vaha dIkSA aMgIkAra karane ke samaya se lagAyAra bharaNakAla paryanta rahatA hai| prathama aura antima tIrthazaroM ke zAsana meM zipyoM ke sAmAnya paryAya kA cheda honA, vizuddhatara sarvalAvadyayogavirati meM sthita honA aura viviktatara mahAvanoM meM AzeSaNa karanA chedoSasthApanISacAritra kahalAtA hai| tAtparya yaha hai ki pUrva pa ya kA cheda hokara uttara paryAya meM sthApita karanA chedopasthApana hai / usake bhI do bheda haiM-niraticAra aura sAticAra / jisane viziSTa adhyayana kA adhyayana kara liyA hai usako tathA jaya madhyama tIrthaMkara kA koI ziSya carama tIrthakara ke ziSyoM ke pAsa jAtA hai lasa niraticAra chedopasthApana cAritra kahalAtA hai / jisa sAdhu kA mUlaguNa naSTa ho jAtA hai usle punaH pravrajyA dekara vratoM meM Aropita kiyA jAnA sAlicAra chedopasthApana cArina hai| ina kAraNa yaha donoM arthAt nAlicAra aura niraticAra chedopasthApana cAritra prathama ronA zAsanamAM cAvajajIvika sAmAyika cAritra thAya che te dIkSA aMgIkAra karavAnA samayathI mAMDIne maraNakALa paryata rahe che. pahelA ane chellA tIrthakaronA zAsanamAM ziSyanA sAmAnya paryAya cheda, vizuddhatara thave, sarvasAvadya yoga viratimAM sthita hovuM ane viviktAra mahAvratamAM Aro paNa karavuM depasthApanIya caritra kahevAya che tAtparya e che ke pUrvaparyAyamAM sthApita karavuM chede pasthApana che. tenA paNa be bheda che-niraticAra ane sAticAra jeNe viziSTa adhyayanane abhyAsa karI lIdhA che tene tathA jyAre maghamatIrthakarane kaI ziSya caramatIrthakaranA ziSyonI pAse jAya che tyAre niraticAra chedepasthApana cAritra kahevAya che. je sAdhuno mULaguNa naSTa thaI jAya che tene pharIvAra dIkSA ApIne temAM Arepita karavuM sAticAra che pasthApanacAritra che. AthI A baMne arthAta sAticAra ane niraticAra
Page #700
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tattvArthasUtre cArazca prathamA'ntyatIrthakRtoreva sammapati, / pahiraNaM-parihAraH tapovizeSaH tena-vizuddhaM parihAravizuddhika cAritramucyate, tadapi-parihAravizuddhikaM dvividham nizyimAnakam-niviSTajJAyikaJceti / tatrA' sevyamAnaM paribhujyamAnasvarUpaM nivizyamAnakamucyate, AseviSayU-upayuktasvarUpam, niviSTakAyikamucyate / tatsahacaritatvAt tadanuSThAthino'pi nivizyamAnAH ucynte| upabhogo nivezaH, tadurabhujAnAH nizcipAnakA bhAnti / nirviSTakAyikAH puna niviSTaH kAyo porI-nirviSTakAgikAH, tatsahacaritalyAt tenAkAreNa taponuSThAnadvAreNa pariyuktaH kAyo yairate pariyukta tathAvidhanupaso nirviSTakAyikA ucyate, parihAravizuddhikaJca tapaH pratipannAnAM navako gaccho bhavati / tatra catvAra tAba parIhArAH, cAriNazcatvAro'nuparihAriNaH, ekastu-kalpito vAcanAcAryaH aura antima tIrthakara ke zAsanakAla meM hI hotA hai| parihAra nAmaka eka vizeSa prakAra kA tapa hai, usase jo vizuddha ho vaha parihAravizuddhika cAritra kahalAtA hai| parihAravizuddhikacAritra bhI do prakAra kA hai-nivizyamAnaka aura nirdhiSTa kAyika / jo sevana kiyA jA rahA ho vaha nivizyamAnaka kahalAtA hai aura jo sevana kiyA jA cukA ho vaha nirviSTakAyika kahA jAtA hai| ina donoM prakAra ke cArina kA sevana karane vAle bhI nizcimAna aura niviSTa- . kAyika kahalAte haiN| tAtparya yaha hai ki jo viziSTa tapazcaraNa kara rahe hoM ve nivizyamAda aura jo kara cuke hoM ve niviSTakAyika kahalAte haiN| nau sAdhu mila kA parihAravizuddhicaritra kA sevana karate haiN| unameM se cAra parihArI hole haiM arthAta tapa karate hai, cAra atuparihArI chedepasthApana cAritra prathama ane aMtima tIrtha"karanA zAsanakALa daramya na ja thAya che. parihAra nAmanuM eka vizeSa prakAranuM tapa che. tenAthI je vizuddha che te parihAra vizuddhika cAritra kahevAya che. parihAra vizuddhikAritra paNa be prakAranA che-nirviSTha mAnaka ane niSThikAyika jenuM sevana karavAmAM AvatuM hoya te nirviSTha mAnaka kahevAya che. ane jenuM sevana thaI cUkayuM che te nirviSThakAyika kahevAya cheA baMne prakAranA cAritranuM sevana karanArA paNa nirviSThamAnaka ane nirviSThakAyika kahevAya che. tAtparya e che ke jeo viziSTha tapazcaryA karI rahyA che teo nirviSTha mAnaka ane jeo sevana karI cUkyA che te nirviSThakAyika kahevAya che. nava sAdhu maLIne parihAra vizuddhika cAritranuM sevana kare che emAMthI cAra parihAri hoya che. arthAt tapa kare che, cAra anuparihAri hAya che.
Page #701
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 .59 cAritrabhedanirUpaNa ityevaM navako gacchaH / tatra-yadyapi sarve'pi te zrutAtizayasampannA bhavanti, tathApi-prasiddhayA -kalpasthita navasu viziSTavAcanAcArya ekaH kazca ivasthApyate / tatra ye khalla vibhinnakA zikSitatayo'nuSThAnaM kurvanti te-parihAriNa ucyante / anupahAriNaratu-vaiyAhatyakAriNaH niyatAcAmlabhaktA santa steSAmeva tamoglAnAnAM parihAriNAmantike sAhAyyamAcaranta stiSThanti, kalpasthitopi-niyatAcAmlabhakta eva bhAti / yat khalu parihAriNAM tapo grImatI caturthaSA'namatalakSaNa jaghanyaM madhyamamutkRSTaJca, varSatAcA'STamadazamadvAdazabhalasvarUpaM tapo jaghAyaM madhyamamu. skRSTazcA'se yam / pAraNAzAle ca-samupasthite'pi AcAlameva pArayanti tathAvidha tapaH SaNmAsaM vidhAya parihAriNo'nuparihAritvamAsAdayanti / anuparihArihote haiM arthAt una tapasviyoM kA vaiyAvRtya karate haiM aura eka vAcanA cArya hotA hai / yadyapi ve sabhI sAdhu viziSTa zuna ke jJAnA hote haiM tathApi unameM se koI eka vizaSTavAcanAcArya sthApita kara liyA jAtA hai / tathA vibhinna kAloM meM jo zAnavihita tapa kA levana karate haiM ve parihArI kahalAte haiM aura unakA jo vaivAcakArate haiM ke anupari. hAri kahalAle haiN| ve anuparihArI niyata AyaMbila karate haiM aura tapasyA meM saMlagna parihAriyoM ke samIpa raha kara unakI lekhA sahAyatA karate haiM / kalpasthita bhI niyata AyaMbila hI karatA hai| parihAriyoM kA tapa grISma Rtu meM anukramaNa se javanya caturthabhakta, madhya paSTha aura utkRSTa aSTama bhakta hotA hai| varSA Rtu meM jaghanya apTama bhakta madhyama daza bhakta aura utkRSTa chAdaza bhakta hotA hai / jaba pAraNA kA kAla AtA hai to AyaMbila le hI pAraNA karate haiN| isa prakAra chaha arthAt te tapasvIonI vaiyAvacca kare che ane eka vAcanAcArya hoya che. jo ke te badhA sAdhu viziSTa zratanA jJAtA hoya che. to paNa temanAmAMthI koI ekane viziSTa vAcanAcAva niyukta karI levAmAM Ave che tathA visina kALamAM jeo zAstravihita tenuM sevana kare che teo parihAri kahevAya che. te anuparihAri hamezA AyaMbila kare che ane tapasyAmAM rahelA pavhiAri. enI pAse rahIne temanI sevAcAkarI kare che. ka5sthita paNa niyata AyaM. bila ja kare che parihArione tapa ma ratumAM anukamathI jaghanya caturthabhakta, madhyama, SaSThabhakta ane utkRSTa aSTamabhakta hoya che. varSARtumAM jaghanya aSTamabhakta, madhyama, dazamabhakta ane utkRSTa dvAdaza bhakata che, jyAre pAraNane samaya Ave che. tyAre A yaMbilathI ja pAraNAM kare che. A rIte
Page #702
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthastra __Nazca parihAraNo mAnti, te'pi khalu-anuparihAriNaH eNmAsaM tattapaH samAcaranti tadanantaraM kalpaldhina ekakaeva paNmAsAvadhikaM parihAratapaH samAsAdayati / tasya caiko'nuparihArI bhAti, sammadhye cA'para eSaH kalpasthito bhavati, ityevaM rItyA khaju parihAravizuI tapo'STAdazamirmAsaiH paripUrNa bhavati, paripUrNe ca tasmin puna stadeva parihAratapaH kecidanye svazaktyanu pAraM pratipadyante, kecitpunarjinakalpaM pratipabante, kecidanyetu-gacchameva vA pravizanti / parihAravizuddhikAzca sthitAlpa eghi caramatIrtha kara tIrthayoreva bhavanti natu-madhyamatIrtheSu iti bhAvaH / vRkSAsAparAya saMyamacAritrantu-zreNImArohtaH paratato vA sambhavati, zreNistAva mAla taka lapa karake parihAri anuparihAri bana jAte haiM aura jo anuparihAri the ve parihAripana jAte haiN| ve anuparihAri bhI parihAri pAla kara chaha mahInoM taka vahI tapa karate haiN| tatpazcAt kalpasthita eka sAdhu chaha mAsa taka parihAra tapa karatA hai| usakA eka anuparihAri hotA hai, unameM le dUsarA eka koI kalgasthita hotA hai| isa prakAra parihAra vizuddha rUpa aThAraha mahInoM meM paripUrNa hotA hai| jaya parihAra vizuddha tapa paripUrNa ho jAtA hai taba koI-koI apanI zakti ke anusAra punAusa rUpa kA anuSThAna karate hai, koI jinakalpa ko gokSAra pAra lete haiM aura loI apane gaccha meM zAmila ho jAte hai| sthitakalpa meM, Apa aura antima tIrthaMkara ke tIrtha meM hI parihAra vizuddhika hote haiM, madhya ke bAIlA tIrthakSaroM ke zAsana meM nahIM hote| vRkSaratAparAya cAritra yA to zreNI caDhate samaya hotA hai yA cha mAsa sudhI tapa karIne parihari anuparihari thaI jAya che ane je anuparihAra hoya che teo parihari banI jAya che te anuparihari paNa parihAri banI jaIne cha mAsa sudhI te ja tapa kare che tyAra bAda ka9pasthita eka sAdhu cha ma sa sudhI parihAra tapa kare che tene eka anuparihAri hoya che temAthI bIjo eka keI ka9pasthita thAya che. A rIte parihAra vizuddha tapa 18 mAsamAM paripUrNa thAya che. - jyAre parihAravizuddha tapa paripUrNa thaI jAya che tyAre kaI kaI pitAnI zakti mujaba punaH te tapanuM anuSThAna kare che, keI nika9pane aMgIkAra karI le che jayAre koI pitAnA gacchamAM sAmela thaI jAya che. sthitapamAM, Adya ane aMtima tIrthakaranA tIrthamAM ja pariha ravizuddhika thAya che, madhyanA bAvIsa tIrthakaronA zAsanamAM thatAM nathI. sUmasAmparAya ca pinna kare che caDhatI vakhate thAya che athavA
Page #703
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a.7 sU. 59 cAritrabhedanirUpaNam dvividhA, aupazamikI - kSAyikI ca / datrauSazamikI thegistA anantAnubandhino mithyAtvAditrayaM strI- napuMsaka vedAH, hAsyaratyAdiSaTsm apatyAkhAnAvaraNam, saMjvalanazceti, asyAH khala aupazamika zaraH prakopa sasaMyato bhavati / sUkSmaH ilakSNAvayavaH samparAyaH krodhAdirUpAyaH saMsAraheturyatra la sUkSmasamparAyasaMyamaH, sa co- pazAntakapAyo'pi svalpayatyayalA mAt dAvAnala. dagdhAJjanavRkSo yathodaka sivanAdi kAmakurAdi svarUpa supadarzayati eramedasadoraka - mukhabatrikAdiSu mamatva samIraNena saMghamAnaH pAgniH vAri trendhanam AsUlatI dahan prativiziSTA - 'dhyavasAyAt sa TAu praNacayati / zreNI se girate samaya hotA hai| zreNI do prakAra kI hotI hai / uparAma zreNI aura kSapaka zreNI / bohanIya karma kI prakRtiyoM kA upaza mana karate hue u~ce caDhanA upazAma zreNI hai aura unakA kSapaNa karate hue Age paDhanA kSapaka zreNI hai| donoM meM se kisI bhI zreNIkA AraMbha aSTama guNa sthAna vartI apramatta suni hI karatA hai / upazAma zreNI karane vAlA muni jaba AThave guNasthAnase nauveM aura nauveM le dasaveM guNasthAna meM pahu~catA hai taba use sUkSmasamparAya cAritra kI prApti hotI hai / tatpazcAt vaha muni vyArahaveM guNasthAna meM pahu~catA hai aura vahAM mohanIya karma ko eka antarmuharsa ke lie pUrNa rUpa se upazAnta karatA hai / phira saMjvalana kaSAya kA udaya hotA hai aura zreNI sampanna suni punaH gira kara dazaveM gunasthAna meM A jAnA hai / usa samaya bhI usase sUkSmasAmparAya cAritra hotA hai / 1 zreNIthI paDatI vakhate thAya che zreNI e prakAranI hoya che, upazama zreNI ane kSapaka zreNI mehanIya karmonI prakRtie nu' upanthama karatAM thakA uMce caDhavu upazama zreNI che. ane temanuM kSapaNu karatAM thakA AgaLa vadhavuM kSapaka zreNI che. baMnemAMthI kAi paNa zreNIne Arbha aSTamaguNusthAnavatI apramatta munI ja kare che. upazama zreNI karanArA muni jyAre AThamAM gusthAnathI navamA ane navamAMthI dazamAM guNathAnamAM paDeoMce che tyAre tene sUkSma saparAyacAritranI prApti thAya che. tyAra bAda te muni agiyAramA guNasthAnamAM pahoMce che. ane tyAM mehanIya karmIne eka atararmuhUta'ne mATe pUrNatayA upazAnta kare che, pachI saMjavalana kaSAyanA udaya thAya che. ane zreNI sa'panna muni puna: paDIne dazamAM gurusthAnamAM AvI jAya che. te samaye pazu tenA sUmasAmparAya cAritra hAya che,
Page #704
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 tattvArthastra kSAyikI zreNi:-anantAnuvandhinaH kamAyAH mithyAtvamizramabhyaktvAni apatyA. khyAnapatyAkhyAnAcaraNAni, puM-laghupaka-strIvedAH, hAsyAdipaTkam sajvalana kaSAyazca-ni, ayAzca kSAyikazreNe-mArohakaH aviratadezapamattA'pamattA'vira sAnyatamaH kazcid kizunyamAnA'dhyavasAyo bhavati / sa khalu anantAnuvandhinaH kaSAyAn anta muhUrteletra yugapadeva kSapayati, tatazca-yAvat saMjyalanakobhakapAya saMkhyeyabhAgaM kSAyati, tathAsahi-sUkSmasamparAyasaMyamacAritravAna sampadyate / samasakalamohanIyako sametu ekAdazaguNasthAnaprAptaH san upazAntakaSAyo yathAkhyAtasaMyamacAritravAn bhavati, kSapakaH punaH samastamohanIyakarmodadhi kSaka zreNI karane vAlA lundi zrI jaya dalaveM guNasthAna meM pahucatA hai taba use bhI hamalAvarAya caritra jhoyA hai, vizeSatA yahI hai ki kSapaka zreNI vAlA dasaveM sIdhe bAraha guNAsthAna meM pahuMca kara apratimAnI ho jAtA hai| usakA patana nahIM hotaa| upazAma zreNI meM anantAlubaMdhI kaSAya, darzananika, apratyAkhyAnI kaSAya, masyAkhyAnAcakSaNIya kapAya, puruSa veda-zrI veda-napuMsaka veda, hAsyAdi padaka aura saMjvalana pAya kA upazama karatA hai jaba ki kSapaka zreNI bAlA isa prakRtiyoM kA kSaya karatA hai| upazama zreNI vAlA muni janya gyArahaveM guNasthAna ko prApta karatA hai taba antarmuharta samaya ke lie use yathAkhyAta cAritra kI prApti hotI hai / kSaka zreNI cAlA cArahaveM guNasthAna ko prApta karake apra. nipAnI athAruyAta cAritra prApta karatA hai| kSapaka zreNI karavAvALA muni paNa jyAre dezamAM guNasthAnamAM pahoMce che tyAre tene paNa sUmasAmparAya cAritra thAya che. vizeSatA e che ke kSapaka e gIvALA dazamAMthI sIdhA bAramA sthAnamAM pahoMcIne apratipAti thaI jAya che. tenuM patana thatuM nathI upazama zreNImAM anaMtAnubaMdhI kaSAya, darzanatrika, apratyAkhyAnI kaSAya, pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya, purUSada-strIveda, napuMsakaveda, hAsyAdi SaTaka ane saMjavalana kaSAyane upazama kare che jyAre kSapaka zreNIvALA A prakRtie ne kSaya kare che. upazama zreNIvALA muni janAre agIyAramA guNasthAnane prApta kare che. tyAre aMntarmuhUta samayane mATe tene yatha khAta caritranI prApti thAya che kSapaka zreNIvALA bAmA guNasthAnane prApta karIne apratipAti yathAkhyAna cAritra prApta kare che.
Page #705
--------------------------------------------------------------------------
________________ __ 49 dIpikA-niyukti TIkA a. 7 sU. 59 cAritrabhedanirUpaNam samuttIrNoM nigranthaH zramaNo sthAkhyAtacAritra saMyamI smpdyte| yathAkhyAtaH kathitastIrthakRtA tathaiva yo vartate sa yathAkhyAtasaM ramaucyate, akaSAyaH khalla saMyama stIrthakRtAkhyAtaH, sa caikAdaza - dvAdazaguNa sthAnayoH sambhavati, upazAntatvAtkSINatvAcca kapAyAbhAva iti bhAvaH / tathA caivaM rItyA paJcavidha cAritramadagantavyam jJAnAvaraNAdyaSTavidharmapuJjasya riktIkaraNAtU / uktazcottarAdhyayane 28-adhyayane 32-33 gAthAyAm / 'sAmAiyatvapaDham-chedoSahAcaNaM bhave bIyaM / parihAraviluddhIyaM-suhamatahasaMparAyaM ca // 1 // 'akAyamadakhAyaM-cha umathasna jirlyaa| evaM caritakara-cArita hoi AhiyaM // 2 // iti / 'sAmAyikamaya prathama-chedoSasthApanaM bhaved dvitIyam / parihAravizuddhika-sUkSma tathA samparAyaJca // 1 // tIrthakaroM ne 'yathA' arthAt jaisA khyAta' arthAt kahA hai, vaisA hI jo ho vaha 'yathAkhyAta' kahalAtA hai / tIrthadaroM ne kaSAyarahita saMyama kahA hai| yaha yathAkhyAta cAritra gyArahaveM aura bArahaveM guNasthAna meM hotA hai, ina guNasthAnoM meM kaSAya upazAnta yA kSINa ho jAte haiM, ataeva unakA udaya nahIM rhtaa| -- isa prakAra pAMca prakAra kA cAritra samajhanA caahie| jJAnA vANIya Adi ATha prakAra ke karmoM ke samUha ko rikta karane se use cAritra kahate haiN| uttarAdhyayanamUtrake 28 veM adhyayana kI 32-33 vIM gAthA meM kahA haipahalA sAmAjika cAritra hai, dUsarA chedopasthApana cAritra hai, tatpa tIrthakare e "yathA" arthAt jevuM khyAta" arthAt kahyuM che tevuM ja je hoya te "yathAkhyAta' kahevAya che tIrthakaroe kaSAya rahita saMyama kahela che. A yathAkhyAta caritra agiyAramAM ane bAramAM guNasthAnamAM thAya che, A guNasthAnamAM kaSAya, upazAnta athavA kSINa thaI jAya che. AthI temano tya 22tA nathI. A rIte pAMca prakAranA cAritra samajavA ghaTe jJAnAvaraNIya adi 8 prakAranA karmonA samUhane khapAvavA tene cAritra kahe che. uttarAdhyayana sUtranA 28 mA adhyayananI batrIsa-tetrIsamI gAthAmAM kahyuM che-paheluM sAmayika cAritra che, bIju depasthApana cAritra che. tyAra bAda parihAra ta0 57
Page #706
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . . ' sasvAsUce 450 'apAyayathArUpAta usAsthasya jinasva vA / evaM cayaritAra-cArinnaM bhavati AkhyAnam // 2 // iti / 59 / / dhUlam-tabo duviha, bAhirae-abhitaraha y||6|| chAyA--sapo dvividham, bAhAra-AbhyantaraJca // 6 // tasthArthadIpikA-pUrva tAvat-karmAstravanirodhalakSaNasaMbara hetusvena tapasa uktavAn, sammati-tapa dharUpayituM prathayaM varaya vAhyAbhyantarabhedena bhedadvayamAha'tabo duvihaM, bAhirae-abhitarae cha' iti / sapati-dahati aSTavidhakarmANi, tapyati vA tapaH kartari asuna pratyayaH, saMpaviziSTAtmanaH zeSAzayavizodhanArtha bAhyAbhyantaratApanaM tapaH ucyate, zarIrendriyatApanAra-karmanalanirdAhakatvAcca zcAt parihAra vizuddhika aura kSamatAmbarAya hai| pAMcazaM cAritra yathA khyAta hai jo chamasyA ko aura jina bhagavAna ko prApta hotA hai| karmoM ke cathasamUha ko-rika-maSTa karane se cAritra saMjJA sArthaka hotI hai // 57 // 'lako dudhihaM pAhie' ityAdi sUtrArtha-taha do prakAra kA hai-bAhya aura Abhyantara // 60 // tatvArthadIpikA-pahale tapa ko sadara kA kAraNa kahA gayA thA, aba usa tapa kI prarUpaNA karane ke lie pahale usake bAla aura Abhyantara bhedoM kA nirdeza karate hai-- lae do prakAra kA hai-bAhya tapa aura Aprantara tapa / jo ATha prakAra ke karmoM ko tapAnA-jalAtA hai, vaha tapa kahalAtA haiM / saMghama se yukta AtmA kA zeSa Azaya ko zuddha karane ke lie bAhya aura vizuddhika ane sumasAMparAya che. pAMcamuM cAritra yathAkhyAta che je chaghasthane ane jina bhagavAnane prApta thAya che. karmonA caya-samUhane rikta-naSTa karavAthI cAritra saMjJA sArthaka thAya che. palA 'tavo duvihe, bAhirae abhitarae ya' tyAhi sUtrA--tapa be prakAranA che-bAhya ane Abhyantara. 160 tavArthadIpikA--agAu tapane saMvaranuM kAraNa kahevAmAM AvyuM hatuM. have te tapunI prarUpaNa karavAne mATe pahelAM tenA bAhya ane AMjyantara bhedanuM nidarzana karIe chIe tapa be prakAranA che-bAhya tapa ane Abhyatara tapa je 8 prakAranA kane tapAve-bALe che te tapa kahevAya che. sAyathI yukta AtmAnA zeSa Azayane zuddha karavA mATe bAhA ane AbhyAra tApanane tapa kahe che.
Page #707
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 i. 60 tapaso bhedanirUpaNam tapo vyapadizyate, tacca dvividham, bAhyamAbhyantarazca / tatra-bAhya dravyApekSatvAt -bAhya tapa ucyate, Abhayantarava--antAkaraNa vyApAramAdhyatvAt bAhyadravyAna pekSatvAccA''bhyantara tapa ucyate tatrA'sAyanAdiH kAyaklezAtmakaM tapo bahilakSyate iti vAhya tat-tapa ucyate, anazanAdizAlivAhya tapaH / prAyazcitta vinayAdikantu-AbhyantaraM tapa ucyate, athavA- paramatyakSaM tapo bAhyam , svaetyakSaM puna rAbhyantaraM tapa ucyate, athavA-parapratyakSaM taze vAlA , pratyakSa puna rAbhyaH ntaraM tapa. ucyate / tadubhayaM sapA pratyekaM SaDbhedAd dAividha bodhyam // 10 // tasvArthaniyukti:--pUrva karmAstra nirodha rakSaNakaraM prati samiti-guziAbhyantara tApana ko tapa karate haiN| zarIra aura indriyoM ko taya karane ke kAraNa yA karma-phala kA dagdha karane ke kAraNa bhI vaha tapa kahalAtA hai| . bAhya tapa aura Abhyantara tapa ke bheda he tapa do prakAra kA hai| jisa tapa meM bAhya kI apekSA hotI hai va bAhya lapa aura anya karaNa ke vyApAra le hI hone ke kAraNa evaM bAhya dravyoM kI apekSA na rakhane ke kAraNa Abhyantara tANa kahalAtA hai| AmAranA Adi kAyakleza rUpa tapa pAhya se prabhIta hotA hai, anya pAhyA kahalAtA hai| ana. zana Adi bhI bAhya rUpa hI haiM / prAyazcitta, vinaya Adi ko agamyantara tapa kahate haiM / yA jo tapa dUsaroM ko pratyakSa ho sake vaha pAcha aura jo svapratyakSa hI ho vaha Abhanantara tapa / donoM hApoM ke chaha-chaha bheda haiM, ataH landha milakara bAraha prakAra kA tapa hai / / 60 // tattvArthaniyukti-pahale yaha pratipAdana kiyA gayA thA ki karmAnava zarIra ane Indriyone tapAvavAnA kAraNe athavA karmamaLane dagdha karavAnA kAraNe paNa A tapa kahevAya che. * bAhya tapa ane sabhyatara tapanA bhedathI tapa be prakAranA che. je tapamAM bahya dravyonI apekSA rahe che. te bAhya tapa ane aMtaHkaraNanA vyApArathI ja thavAnA kAraNe ane bAhya dravyonI apekSA na rAkhavAne kAraNe Abhyantara tapa kahevAya che AtApanA Adi kAyakaleza rUpa tapa bahArathI prApta thAya che. AthI bAhya tapa kahevAya che. anazana rAdi paNa bAhya tapa che. prAyazcitta vinaya Adine Abhyatara tapa kahe che. athavA je tapa bIjAne pratyakSa thaI zake te bAhya ane je svapratyakSa ja hoya te Abhyantara tapa baMne tapanA cha cha bheda che. AthI badhA maLIne bAra prakAranA tapa che davA tatvArthaniryukita-pahelAM e pratipAdana karavAmAM AvyuM hatuM ke
Page #708
--------------------------------------------------------------------------
________________ STOR tattvArthasUtre 452 dharmAnuprekSAparIpahajaya-cAritra tapasA hetu vakathanAt kramazaH samityAdi cAritrA. ntAnAM prarUpaNaM Rtam, sampati-tapaH prarUpayituM thamaM tAvat tadbhedadvayaM patipAdayati-nako duvihaM, zAhirae-amitarae ca' iti / tapaH khalu-karmaphala nirdahanarUpaM dvividham bhavati, va hyam-Abhyantarazca, tatra-vAntAvad vakSyamANamanazanAdikaM pavidham, ebama-AmrantaraM cA'pi prAyazcittAdikaM paividhamavagantavyam / tathA ca-taduSayaM tapaH khalu-dvAdazavidhaM bhavati, parisevyamAnam AtApanAdikaM tapaH karmaNi-Atma pradezebhyaH pRthakakRtya parizATayati, anazanamAyazcittadhyAnAditapo'vazyameca karmAbadvAraM saMkRNoti, / tathA ca-tapasA khalu-pUrvopacita karma parikSayo bhavati nUtanakarmapravezAbhAvazca, tasmAt-saMvarasya-nirjarAyAzca hetubhUtaM tapo bhavatItibhAvaH // 60 // nirodha rUpa saMghara ke kAraNa samiti, gupti, dharma, anuprekSA, parISahajaya, cAritra aura tapa haiN| inameM se samiti se lekara cAritra taka kI prarUpaNA kI jA cukI hai, aba tapa kI prarUpaNA karane ke lie sarva. prathama unake do bhedo kA kathana karate haiM varmanirdahana rUpa tae do prakAra kA hai-bAhya aura Abhyantara / bAhya tapa anazana Adi chaha prakAra kA hai aura Abhyantara tapa bhI prAyazcitta Adi ke meda se chaha prakAra kA hai| donoM ke milakara bAraha bheda hote haiN| ArAdhana kiyA jAne vAlA bhAtApanA Adi tapa karmA ko AtmapradezoM se prathak karake haTA detA hai aura anazana, prAyazcitta evaM dhyAna Adi tapa avazya hI karmoM ke AstrabahAra ko rokatA hai / tapasyA ke dvArA pUrvacita koM kA kSaya (nirjarA) hotA hai aura navIna karmAsavanirodha rUpa saMvaranA kAra samiti, gupti, dharma, anuprekSA, parISahajaya cAritra, ane tapa che. AmAMthI samitithI laIne cAritra sudhInI prarUpaNa karavAmAM AvI che. have tapanI prarUpaNa karavA mATe sarva prathama tenA be bhedenuM kathana karIe chIe. karmanidaMDana rUpa, tapa be prakAranA che. bAhA ane Abhyantara bahA tapa anazana Adi cha prakAranA che. ane Abhyantara tapa paNa prAyazcitta AdinA bhedathI 6 prakAranA che. baMnenA maLIne bAra bheda thAya che. ArAdhanA karavAmAM AvanAra AtApanA Adi tapa karmonA AtmapradezathI pRthapha karIne kADhI nAkhe che ane anazana, prAyazcitta ane dayAna Adi tapa avazya ja karmonA AsravArane roke che. tapasyA dvArA pUrva saMcita karmone kSaya (nirjarA)
Page #709
--------------------------------------------------------------------------
________________ 453 dIpikA-niyukti TIkA a.7 ru. 61 vAhyatapasobhedanirUpaNam mUlam-bAhirae to chavihe, aNasaNaUNoriyAbhikkhAyariyA rasAriccAga-kAyakilega-saMloNayA bheyao // 6 // chAyA--'vAhyantapaH paividham, anazanA'vamaudarya-mikSAcAra saparityAga - kAyakleza-saMlInatAmedataH // 61 // tatvArthadIpikA--pUrvasUtre-saMvarahetubhUtiSaso dvavidhya pratipAditam,vAhyA'bhyanTarabhedAt, samprati tasyaiva tapasaH prathamabhedabhUtasya bAhya tAsa paDbhedAn rarUpayitumAha pAhirae tave chabihe' ityAdi / bAhya bahirbhavaM tapaH khalu paividhaM vartate,tadyathA-anazanA' maudarya-mikSAcaryA-rasa prityaag-kaayklesh-sNliintaabhedtH| tatrA'zanapAna khAdya svAdharUpacaturvidhAhAraparityAgo'nazana mucyate, tatrakarmoM kA Astraba ruka jAtA hai| isa prakAra tapa saMdara aura nirjarA donoM kA kAraNa hai // 60 // 'bAhirae tave chabdhihe' ityAdi sUtrArtha-bAhya tapa chaha prakAra kAhai-(1) anazana (2) avamaudarya (3) bhikSAcaryA (4) rasaparityAga (5) kAyakleza aura (6) pratisaMlInatA / 60 // tatvArthadIpikA- pUrva sUtra meM saMghara ke kAraNabhUta lapa ke do bheda kahe haiM-bAhya aura Azyantara / aba pAya lapa ke bhedoM kA nirUpaNakarate haiN| bAhya tapa chaha prakAra kA hai-(1) anazana (2) avamodaya (3) bhikSAcaryA (4) rakhaparityAga (5) kAyakleza aura (6) saMlInatA / inameM se azana, pAna, khAdima aura svAdila rUpa cAra prakAra ke AhAra kA parityAga karanA anazana kahalAtA hai| upavAsa, velA, telA, caulA thAya che ane navA karmono Asrava rekAI jAya cheA rIte tapa, saMvara ane nirjarA baMnenuM kAraNa che. 60 . 'bAhirae tave chabahe' chatyAdi sUtrAya- ta5 7 542 -(1) anazana (2) mamohaya (3) mikSAyaryA (4) 2saparityAga (5) yaza gane (6) prati tInatA. tannAthadIpikA-pUrva sUtramAM saMvaranA kAraNabhUta tapanA be bheda kahevAmAM AvyA che bAhya temaja Abhyantara have bAhya tapanA bhedanuM nirUpaNa urI chIme___A ta5 7 542 -(1) anazana (2) samaya (3) mikSA. yA (4) 2saparityAga (5) yaza bhane (6) pratisasInatA sAmAthI azana, pAna, khAdya ane sva gha rUpa cAra prakAranA AhArane parityAga
Page #710
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - nattvArthasUtra caturtha paSTA'STama-dazama-dvAdazAdi bhedAnanekavidham / tadhA-itvarika-maraNakA likabhedAdanazanaM dvividhaM bhavati, tavApi-hatvarika zreNitapaHmabhRti bhedaranekavidham / e-maraNa kAlika tamo'pi savicArA'vicAranirima'nihArimAdibhedai ranekavidhaM sarati / tacca dRSTA'pTaphalA'napekSatayA saMyamasiddhirAgoccheda karmavinAzadhyAnA''gamamAptyartha kriyate 1 saMthama jJAnAdihetoyada svAhAraparimANanyUna bhujyate tad-amodarya gucyate, tacca-gakSetrakAlabhAvaparyaveH paJca, vidhaM vati, taddhi-saMyamakRddhayartha udganadopapazamArtha santopasvAdhyAyAdi siddhayartha aura paMcosa Adi ke seda se anazana aneka prakAra kA hai| isvarika anazana aura pApajjIvana anazana ke bheda se bhI anazana do prakAra kA hai| itparika anazana zreNa tapa Adi ke bheda se kaI prakAra kA hai| isI prakAra yAyajjIvana (maraNakAli.) sanazana ke bhI savi. cAra, adicAra, nihArima, aniharima ke bheda se aneka bheda haiM / anazAna lapa pratyakSa aura parokSa laukikSa phala kI apekSA na rakhate hue saMghama kI siddhi ke lie, rAga ko naSTa karane ke lie, karmoM kA vinAza karane ke lie, pradhAna aura jJAna kI prApti ke lie kiyA jAtA hai| ___ saMyama aura jJAna bhAdi kI siddhi ke lie apane AhAra meM jo kabhI kI jAtI hai vaha abalaudarya laSa kahalAtA hai| navya, kSetra, kAla, bhAva aura paryakSa ke leda le halake pAMca bheda haiN| saMcana kI vRddhi ke lie, saMyama baMdhI doSoM ko zAnta karane ke lie, tathA saMtoSa evaM 42vI sanA hevAya cha. upavAsa, cha, maTuma, bhane 5yANu vagerenA bhedathI anazana aneka prakAranA che. Ivarika anazana ane yAjajIvana anazananA bhedathI paNa anazana be prakAranA che. ivarika anazana zreNitapa AdinA bhedathI ghaNI jAtanA che. evI ja rIte mAvaja jIvana (maraNaparyata6) anazananA paNa savicAra, avicAra, niharima anirimane bhedathI aneka bheda che. anazana tapa pratyakSa ane parokSa lokika phaLathI apekSA na rAkhatA thakA saMyamanI siddhine mATe, rAga nAza karavA mATe, karmone vinAza karavA kAje, dhyAna tathA jJAnanI prApti arthe karavAmAM Ave che. saMyama ane jJAna AdinI siddhi mATe pitAnA AhAramAM je ghaTADe karavAmAM Ave che te amaudarya tapa kahevAya che dravya kSetra, kALa bhAva ane paryAvanA bhedathI tenA pAMca bheda saMyasanI vRddhi mATe saMyama saMbaMdhI dene zAta karavA mATe tathA saMtoSa ane svAdhyAya vagerenI siddhinA. dathI paNa eka che. evI ja hAmina
Page #711
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 sU. 69 vAhyatapasorbhedanirUpaNam 755 ca kriyate 2 bhikSArthaM caraNaM - bhikSAcaryA. lAcA'STavidhamocarAtra rutaiSaNAtadanyAbhigraharUpA bhavati, iyaM vRttiparisaMkhyAnamiti nAmnApi masiddheti 3 indriyamadanigrahArthaM kSIra-dadhighRtAdi praNItapAnavojanasya parivarjanam, 'vIra dahi sapimAI' ityuttarAdhyayanohenA''dizandetra vikka - kaTu kaSAyAdirasAnAmapi grahaNaM bodhyam rasaparityAga indriyadarpanigraha nidrAdijayasvAdhyAyasiddhayAdi. nimittaM dugdhAdi pauSTikaralaparityAgacaturtha tapa ucyate 4 zubhapariNAmajanaka - mokSa sukhasampAdaka- vIrAsanotkudukAnAsanavidhAnAdirUpaH kAyazaH tapaH svAdhyAya Adi kI siddhi ke lie kiyA jAtA hai| bhikSA ke lie vicaraNa karanA bhikSAparyA hai / yaha prakAra ke gocarAgra, sAta eSaNA tathA anya abhiyaha rUpa hai / isakA dUsarA nAma 'vRttiparisaMkSepa' bhI prasiddha hai / indriyoM ke unmAda kA tathA nidrA Adi kA vigraha karane ke lie dUdha, dahI, ghRta Adi pauSTika AhAra pAnI kA sthAna karanA rasaparityAga tapa hai / 'khIra - dahi-sapimAI' uttarAdhyayana meM yahAM jo 'Adi zabda kA prayoga kiyA hai, usase tikta, vahu aura kaSAya Adi rakhoM kA bhI grahaNa kara lenA cAhie / indriyoM kI prabalatA ko dabAne ke lie, nidrAvijaya ke lie tathA svAdhyAya Adi kI siddhi ke lie dUdha Adi pauSTika rasoM kA sthAna karanA rasaparityAga nAma kA cauthAnapa hai / zubha pariNAmoM ko utpanna karane ke lie aura mokSasukha ko prApta mATe karavAmAM Ave che. bhikSA mATe vicaraNa karavu' bhikSAcaryAM che. A ATha prakAranA gecarAgra, sAta eSaNA tathA anya abhigraha rUpa che AAnu maMjuM nAma vRttii saMkSepa' paNa che. : indriyeAnA unmAdanu' tathA nidrA AdinA nijhDa karavA mATe dUdha, dahIM, ghI Adi pauSTika AhAra-pANInA, tyAga karavA rasaparityAga tapa che. 'khIra dahI khanimAI' uttarAdhyayanabhAM bhahIM' ne 'Adi' zabda prayoga karavAmAM Avye che tenAthI tIkhA, kaDavA ane kasAyelA vagere rasetu' paNa grahaNu karI levu' joI e. indricAnI prabaLatAne dabAvavA kAje, nidrAvijayane mATe tA svAdhyAya AdinI siddhi mATe dUdha vagere pauSTika senA tyAga karavA rasaparityAga nAmaka ceAthuM tapa che. zubha pariNAmeAne utpanna karavA mATe ane meAkSasukhane prApta karavA
Page #712
--------------------------------------------------------------------------
________________ taravArthastra -kAyaklezatapaH pazca mayurUpate, / tacca-kAyaklezarUpaM tapaH zArIrika dukha titikSA sukhAnabhiSvaGga pravacana prabhAvanAdhartham, adha parIpaha kAyaklezayoH ko vibhedaH 3 iti ceducyate-parIpaha 'stAvad yadRcchayA khalu-upanipatito bhavati, kAyaklezasnu-svayaMkRto bhavatIti vizeSo drssttvyH| bAhyadravyApekSasvAta-paramatyakSasvAcca kAyaklezasya bAvanavyavahAro bhavatItibhAvaH 5 salInatA -caturvidhA, indriya 1 kapAya 2 yoga 3 viviktacaryA 4 bhedAt tatrendriyasaMlIlatA-indriyagopanam 1 rUpAyasalInaThA--kapAyodayanirodhaH, 2 yoga saMlInatA-manovAka kAyayogAnAM zubheSu pravRttiH 3 viviktavaryAkarane ke lie bIrAlana, utkuTumAlaka Adi kaThina Amana karanA Adi kAyakleza taka hai| yaha pAMcavAM hai| isa tapa kA uddezya haizArIrika kaSTa ko sahana karanA, sukha meM Asakti na utpanna hone denA aura pravacana kI prbhaaclaa| prazna-parIvaha aura kAyakleza meM kyA bheda hai ? uttara-pariSaha vaha kaSTa hai jo apane-Apa A par3atA hai kintu kAyakleza svecchA se utpanna kriyA hotA hai / yaha donoM meM antara hai| ___ghAhya dravyoM kI apekSA hone se dUsaroM ko pratyakSa hone se kAya kleza thAhya tapa kahalAtA hai| _ saMlInatA cAra prakAra kI hai-(1) indriya saMlInatA (2) kayAyasaMlI. natA (3) yogamalInatA aura (4) vivikta carcA saMlInatA / indriyoM kA gopana karanA indriyasalInatA hai, kaSAya ke udaya kA nirodha karanA mATe vIrAsana, uskuTukAsana vagere agharAM Asana karavA kAyakaleza tapa che. A pAMcamuM tapa che. A tapane hetu che-zArIrika kaSTane sahana karavA, sukhamAM Asakita u5na na thavA devI ane pravacananI prabhAvanA. prazna-parISaha ane kAyakalezamAM ze bheda che? uttara-parISaha te kaSTa che je pitAnI meLe AvI paDe che paraMtu kAyakaleza vecchApUrvaka utpana karavAmAM Ave che. baMnemAM A taphAvata che ba gha dravyonI apekSA hovAthI, bIjAone pratyakSa hovAthI kAyakaleza bAhya tapa kahevAya che. sAMdInatA yA2 54A2nI cha-(1) 4ndriyasalInatA (2) 35 yasa sInatA (3) yoga sInatA bhane (4) vivitiyAMsa sInatA ndriyAnu pina 42 IndriyasaMlInatA che, kaSAyanA udayane nirAdha karo kaSAyasaMlInatA che, mana
Page #713
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.sU. 61 bAlatapasobhedanirUpaNam 457 ekAntA'napAtastrI pazu paNDakavivartita zayanA''manasevanam 4 tadUpaM tapaH saMlInatA tapaH SaSThaM bAhyaM tapa ucyate 6 iti / / 61 // tattvarthaniyukti:-pUrva tAvat-karyAstratranirodhalakSaga saMvarasya hetutayA tapaH matipAditam, tatkhalu tapo dvAdazaSidham tatra-SaDvidhaM ba hyam, paDUvidhamAbhyantarazcetimarUpitatvAt, sammati-prathamaM pavidhaM bAhyaM tapo nirUpayitumAha-'bAhirae tave chabihe, aNasaNa-UNoyariyA-bhikkhAyariyA-rasapariccAga-kAyakilesasaMloNayA bheyo' iti / bAhya-bahirmavaM bahirlakSyamANaM tapastAda paDUvidha bhavati anazanA'tramaudarya-bhikSAcaryA-rasaparityAga-kAyaklezasaMlInatA bhedAt , tatra-anazanam 1 avamodayam 2 bhikSAvaryA 3 rasaparityAgaH 4 saMlI. natA 6 kAyaklezaH 5 ityevaM SaDvidhaM vAhyaM tapa ucyate / yaH punaH pravacanokta. kaSAyasaMlInatA hai / mana vacana aura kAya ko azubha vyApAra meM pravRtta na hone denA yogasaMlInatA hai aura ekAnta, jahAM logoM kA AvAgamana na ho tathA jo strI, pazu aura paNDaka le rahita ho aise zayanAsana kA sevana karanA viviktacaryA hai / yaha prati saMlInatA nAmaka chaThA bAhya tapa hai // 61 // tattvArthaniyukti-pahale karmAsravanirodha rUpa laMbara kA kAraNa tapa hai, aisA pratipAdana kiyA gayA thaa| usa tapa ke bAraha bheda haiM-chaha bAhya aura chaha Abhyantara, yaha bhI kahA jA cukA hai| aba prathama bAhya tapa ke chaha bhedoM kI prarUpaNA karate hai bAhya tapa chaha prakAra kA hai-anazana, adhamaudarya, UnodaratA, bhikSAcaryA, rasaparityAga, kAyakleza aura pratilalInatA / jo tapa bAhya ho aura bAhaya se jAnA jA sake vaha bAhaya tapa kahalAtA hai| vacana ane kAyAne azubha thApAramAM pravRtta na thavA devI e gamalInatA che ane ekAta, jyAM loke nuM AvAgamana na hoya tathA je strI, pazu ane napuMsI rahita hoya evA zayanAsananuM sevana karavuM vivikatacaryA che. A pratibaMlInatA nAmaka chaThuM bAhya tapa che. 61 tavAniyukita-pahelAM kamaavanirodha rUpa saMvaranuM kAraNa tapa che, evuM pratipAdana karavAmAM AvyuM hatuM. te tapanA bAra bheda che-cha bAhya tathA cha Abhyantara e paNa kahevAmAM AvyuM che. have prathama bAhya tapanA che bhedanI prarUpaNe karIe chIe mA ta57 52n| cha-manazana, avamI, haratA, lihAyaryA. rasaparityAga, kAyakoza ane pratisalInatA je tapa bahAra ya ane bahArathI jANI zakAya te bAhya tapa kahevAya che. ta0 58
Page #714
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvAkSare bhayA svasAmarthAnu pAraM dravya kSetrakAmAvavikSaH san ahorAtrAbhyantara kartavya kriyAzcAparityajan anazanAdikaM tapazcaravi sa karyanirjarAbhAga bhavati iti podhyam / pUrvoktasya-saptadazavidhasya pRthivIkAyikAdi saMyamasya sAmAyikAdi paJcavidhacAritrarUpasya vA saMyamasya paripAlanArtha rasatyAgAdikaM tapo bhavati / caina-tapasA jJAnAbaraNAdi karmaNa AtmamadezebhyaH pRthakkaraNarUpaparizATanalakSaNA nirjarA bhavati / tatrA-'zanam - AhAraH, bat parityAgo'nazanam , tacca dvividham itvaraM-yAvajjIvazca / tatrevarasanazana namaskArasahitAdikaM caturthabhaktAdi -paNmAsaparyantaJcA'vale yas / yAvajjIvaM puna strividham , pAdapopagamanam-iGgitam jo sAdhaka pravacana meM zraddhA rakhanA zuzrA, apane sAmarthya ke anu. sAra, dravya-kSetra-kAla-bhASa ko jAnatA huA, dina meM aura rAtri meM karane yogya kriyAoM kA parityAga na karatA huA anazana Adi tapa karatA hai, vaha kAlanirjarA kA bhAgI hotA hai| pUrvakti sattaraha prakAra ke pRthvIkAya saMyama Adi kA pAlana karane ke lie yA pAMca prakAra ke sAmAyika cArina Adi rUpa saMyama ke pAlana ke lie rasaparityAga Adi tapa kiyA jAtA hai| lapale karmo kI nirjarA hotI hai arthAt jJAnAvaraNa Adi kanoM kSA AtmapradezoM se pRthakkaraNa rUpa parizATana hotA hai| ___ azana kA artha hai-mAhAra, usakA tyAga karanA anazana hai| isake do bheda hai-itvarika aura yAvaJjIva / itvarika anazana naukArasI se lekara upavAsa Adi chaha mahIne taka kA hotA hai / yAvajIca anazana ke tIna bheda hai-pAdapopagamana, iMgitamaraNa aura bhaktapratyAkhyAna / je sAdhaka pravacanamAM zraddhA rAkhate thaka, pita nI zakita mujaba, dravya-kSetra-kALa-bhAvane jANa thaka, divasa ane rAtridaramyAna karavA gya kriyAone parityAga na karate thake, anazana vagere tapa kare che, te karma nirjarAne bhAgI thAya che pUrvokata sattara prakAranA pRthvIkAya saMyama AdinuM pAlana karavA mATe athavA pAMca prakAranA sAmAyika cAritra Adi rUpa saMyamanA pAlana mATe 2saparityAga Adi tapa karavAmAM Ave che. tapathI karmonI nirjarA thAya che arthAt jJAnAvaraNa Adi karmonA AtmapradezathI pRthakkaraNa rUpa parizATana thAya che. azanano artha che-AhAra, tene tyAga kare anazana che AnA be bheda che-Izvarika ane mAvajajIva Irika anazana naukArazIthI laIne upavAsa vagere cha mAsa sudhInuM hoya che. yAjajIva anazananA traNa bheda che
Page #715
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 dIpikA-niyukti TIkA a.7 sU.61 bAhyatapasobheniGgapaNa bhaktapatyAkhyAnazca / tana-pAipopagamanaM dvividhA, savyAghAtam-niyAghAtaJca tatra-sato'pyAyuSaH samutpannavyAdhinA saMjAta mahAvedanena yamANotkrAnti karoti tat-savyAghAtamucyate. niryAghAtaM pAdapopagamanaM hu-pravajyA zikSA padAdikrameNa jarAjarnaritadehaH san upahitacaturvidhAhAra pratyAkhyAna: prazastadhyAnavyApRtAntaHkaraNo janturahitaM ratha NDalamAzritya pAdapavat ekala pAna nipatya parispandazUnyaH tAvatkAlaparyantamArate yAvatmANA nokAmanti, ityevaM tAvat pAdapopagamarUpaM dvividha manazanam / zrutavihita kriyAvizeSarUpa miGgitamucyate, tadviziSTaM maraNamiGgitamaraNam / idamaSi-anazanavaH svIkurvan dIkSA-zikSApadAdipApapopagamana ke do bheda haiM-layAghAta aura nirdhAdhAnda / jise vyAdhi utpanna huI hai aura ghora vedanA ho rahI hai vaha bhAyu zeSa hone para bhI mANoM kI jo utkrAnti karatA hai vaha zavyAghAta pAdapopamamana haiN| jisa sAdhu kA zarIra pravajyA evaM zikSA pada Adi ke krama se jarA se jarjarita ho gayA ho, vaha cAroM prakAra ke AhAra kA parihAra karake, prazasta dhyAna meM citta lagAkara jIva-jantuoM le rahita bhUmi kA Azraya lekara pAdapa (vRkSa) ke jaile eka palavADe se TeTa jAtA hai, halana-calana bilakula baMdha kara detA hai aura jIvana ke anta taka usI prakAra sthira rahatA hai| yaha nidhAdhAna pAdapopagamana kahalAtA hai| yaha dono prakAra kA pAdapoSAdhyama nAnaka anazana hai| zAstravihita kriyA ko iMgita sahate haiM, usase yukta bharaNa iMgita maraNa samajhanA cAhie / ila anakAla jara ko bhI vahIsvIkAra karatA pAdapipagamanuM IgitamaraNa ane bhAtapratyAkhyAna pAdapipagamananA be bheda che savyAghAta ane nirvAghAta jene vyAdhi utpanna thaI che ane ghara vedanA thaI rahI che te AyuSya balI hovA chatAM paNa prANAnI je utkrAnti kare che te savyAgha ta pAdapipagamana che. je sAdhunuM zarIra pravajyA ane zikSApada AdinA kamathI ghaDapaNathI jarjarita thaI gayuM che, te cAre prakAranA AhArane tyAga karIne, prazarata kAnamAM citta parevIne, jIvajatue vagaranI bhUmine Azaro laIne, pApa (vRkSa)nI jema eka paDakhethI suI jAya che, halanacalana taddana baMdha karI de che ane jIvananA sudhI te ja hAlatamAM sthira rahe che. A nircAghAta pAdapapagamana kahevAya che. A baMne prakAranA anazana pAdapapagamana nAmaka che. zAstravihita kriyAne Igita kahe che, tenAthI yukta maraNa IgitamaraNa samajavuM. A anazana vratane paNa te ja svIkAra kare che je dIkSA ane
Page #716
--------------------------------------------------------------------------
________________ 460 tattvArtha pratipattikramaNevA-''yupaH kSINatAmavagamya gRhItarabopakaraNo nirjantukasthaNDiLa zAyI bhUtvA-ekaka evaM pratyAkhyAna caturvivAhAro garyAditabhUmau gamanA'gamanaM kurvan-ceSThAvAn samyagjJAnaniSThaH prANAn parityajati, etat khala-iGgitamaraNaM paraparikarmavarjitazca bhavati / bhaktapatyAkhyAnarUpamanazanaM tu-gacchamadhyavartinaH saMyatasya bodhyam , sa khalnu gaccha dhyavartI saMyataH kadAcit trividhAhAramatyA. khyAtA bhavati-kadAcit-caDhavidhAdAra matyAkhzatA bhAti, ante ca-mRdusaMstArakAzritaH kRtasakala patyAkhyAnaH zarIrAyupakaraNamanasvarahitaH san svayaM parihai jo dIkSA aura zikSA pada Adi ke krama se Ayu ko kSINa huA samajhatA hai / vaha apane upakaraNoM ko grahaNa karake jIva-jantu vihIna bhUmibhAga meM calA jAtA hai| akelA hI cAroM prakAra ke mAhAra kA tyAga kara detA hai aura maryAdA kI gaI bhUmi meM hI gamanAgamana karatA hai| isa prakAra samyAk jJAna meM lie ho kara samAdhi pUrvaka prANoM kA parityAga kara detA hai / iMgita maraNa parapari karma se varjita zetA hai arthAt isa meM bhI dUsare se kisI prakAra kI sevA-zuzrUSA nahIM karavAI jaatii| bhastapratyAkhyAna anazana .gaccha meM rahe hue sAdhu ko hotA hai| gaccha ke andara rahA huA sAdhu kabhI tIna prakAra ke AhAra kA, tyAga karatA hai aura kabhI cAroM prakAra ke AhAra kA parityAga kara detA hai| anta meM saMstAraka para leTa kara, saba prakAra kA pratyAkhyAna karake, zarIra evaM upakaraNa Adi meM mamatA se rahita hokara, svayaM namaskAra zikSA pada AdinA kramathI AyuSyane kSINa thayeluM samaje che. te pitAnA upakaraNone grahaNa karIne jIva-jatu viheNa bhUmibhAgamAM cAlyA jAya che. ekale ja cAre prakAranA AhArane tyAga karI de che ane maryAdA bAMdhelI bhUmimAM ja gamanAgamana kare che, A rIte samyagrajJAnamAM niSTha thaIne samAdhipUrvaka prANane parityAga karI de che IgitamaraNa paraMparikamathI varjIta haiya che arthAt AmAM paNa bIjAthI kaI prakAranI sevA-zuzraSA karavAmAM AvatI nathI bhakatapratyAkhyAna anazana ga7mAM rahelA sAdhu mATe hoya che. gacchanI aMdara rahela sAdhu kaI vAra traNa prakAranA AhArano tyAga kare che ane kayAreka cAre prakAranA AhArano tyAga kare che, chevaTe sAtharA para suI jaIne, badhA prakAranA paccakhANa karIne, zarIra ane upakaraNa vageremAM mamatAthI rahita thaIne svayaM namaskAra grahaNa karIne athavA pAse rahetA
Page #717
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 ru. 61 bAdyata sobhedanirUpagam 469 mAhitanamaskAraH, ratsAsanna zramaNakacanamaskAro vA-udvartana pAra parivartanAdikaM vidadhat samAdhinA kAlaM karoti, tadevala khalu-bhaktamatyAkhyAnarUpa manazanamava seyam 1 adamodaya tAvat-anamaM-nyUnas-udaraM yasya so'vamodaraH tasya bhAvaH avamaudaryam , nyUnodaratvam , sacca-bhavamodayaM tapa caturvidhaM bhavati / 1 jaghanyA. 'vamaudaryam, 2 pramANapAmA'vamaudaryam, 3 arthA'va paudaryam. 4 utkRSTa 'saudayam , 2 / yatra-ekA sikathAdArabhya kavalaparyanta nyUna mAhArAdikaM bhujyate tatjaghanyA' maudaryam , dvAtriMzatpramANe-AhAre caturviMzati kabalamA bhujyate yatra, tat-pramANamAptA'dhamaudayam , poDazakavalamAtraM yatra sunyate tad- ardhA'maudaryam , kavalASTakA dArabhya sikathamAtraM yatra bhujyate tad-utkRSTa ' maudaryam / etaccanyUnatara-nyUnatamA-''hAre utkRSTam-utkRSTa maJcA' maudayaM bhavatIti 2 mikSAgrahaNa karake yA pAsa meM rahe hue sAdhu ke dvArA kuna namaskAra hokara, pasavAr3A badalatA huA samAdhi ke sAtha kAladharma ko prApta hotA haiN| yaha bhaktapratyAkhyAna anazana hai| (1) UmodaratA ko avIdarya karate haiN| abasaudarya tapa ke cAra bheda haiM-(1) jaghanya avodaya (2) pramANaprApta avamaudarya (3) ardhAvamaurya aura (4) utkRSTAyanodayaM / eka lIzya se lekara eka grAsa taka kama AhAra karanA jaghanya-acamaurya hai| pUrNa AhAra patrIsa kavala mAnA jAtA hai, usameM se caubIsa kavala mAtra khAnA pramANaprApta avanodarya hai| solaha kavala khAnA arvAvamodarya hai aura ATha kavala se lekara eka slIpa taka khAnA uskRSTAvaudarya hai / tAtparya yaha hai ki paripUrNa AhAra meM se jitanA-jitanA AhAra kama kiyA jAtA hai, unanA-utanA utkRSTa adhamaudarya tapa hotA hai| sAdhu dvArA kRtanamaskAra thaIne paDakhuM badalata thake samAdhipUrvaka kALadharmane prApta thAya che. A bhakata pratyAkhyAna anazana che (2) unedaratAne avanaudarya kahe che. amadaI tapanA cAra bheda che(1) jaghanya avamaudarya (2) pramANaprApta avamaudarya (3) avamaudarya ane (4) u kaTAvamaudarya eka sIthathI laIne eka keLiyA sudhI AhAra o cho kara jaghanya-avamaudarya che. pU A hAra batrIsa keLayA mAnavAmAM Ave che temAMthI covIsa ke LiyA ja khAvuM pramANuprAsa-avamI darya che. seLa keLiyA khAvA ardhAvanaudarya che ane ATha keLiyAthI laIne eka sItha sudhI khAva utkRSTa vamaudarya che tAtparya e che ke paripUrNa ahiAramAMthI jeTa-jeTale. AhAra ocho karavAmAM Ave che, teTalu - teTaluM utkRSTAvamaudarya tapa thAya che.
Page #718
--------------------------------------------------------------------------
________________ 462 tattvArthastra caryA ca-vRtti parisaMkhyAnarUpA'nekavidhA bhavati, utkSiptacaryA-nikSiptacaryAdi bhedAt / tatrokSipta-nikSipcaryAdInAM saktu-kulmASodanAdInAmanyatamamabhigrahamamigRhya bhikSAyai paryaTanam-tadanyasya pratyAkhyAnaM bhikssaac| tatra-dravyakSetrakAla-mAvato vibhaktAnamigRhAn kRtvA bhikSATanaM kartavyam, tatra-dattInAM mikSANAzca parigrahaNaM kartavyam / tadyathA-'adhaikAM dattiM grahISyAmi dve vA-tisro vA' evam -bhikSANAmapi parigaNanaM kartavyam , tatra dravyato'bhagrahaH saktukulamApA'nna zuSkauhanAde grahaNaviSaye, takrasya-ekakasyA''cAmla parNasya maNDakAnAJcA''bhigrahaH kSetrato'bhigraho dehalIbhAgasya jaGghayaurantaHkaraNena bhikSAgrahaNa (3) bhikSAcaryA ko vRttiparisaMkSepa bhI kahate haiN| yaha aneka prakAra kI haiM-urikSaptacaryA, nikSiptacarcA Adi / ukSipta yA nikSipta, lAtu, kullApa, odana Adi meM se kisI kA abhigRha lekara bhikSA ke lie aTana hAranA aura dUsarI vastuoM kA tyAga karanA bhikSAcaryA haiN| dravya, kSetra, kAla aura bhAva se vibhakta vastuoM kA abhigraha karake bhikSATana karanA caahie| abhigraha datti aura bhikSA kA kiyA jAtA hai, jaile-Aja eka hI danti grahaNa karUMgA yA do athavA tIna hI brahaNa harUMgA / isI prakAra bhikSA kI bhI gaNanA-maryAdA kara lenI jAhie / vaktu, kullASa, anna yA odana ko grahaNa karane ke viSaya meM yA hama AcAmla parNaka thA maNDaka ke viSaya meM abhigraha karanA dravya se zikSAcaryA hai / eka paira dehalI ke bAhara aura eka bhItara ho to zikSA lUMgA, isa prakAra kA abhigraha karanA kSetra saMbaMdhI bhikssaa(3) bhikSAcaryAne vRttiparisaMkSepa paNa kahe che. A aneka prakAranI cheukSiptacaryA, nikSiptacaya Adi ukSita athavA nikSipta sanu kumASa edana vageremAMthI keIne abhigraha laIne bhikSA mATe aTana karavuM ane bIjI vastuone tyAga kare bhikSAcaryA kahevAya che. dravya, kSetra, kALa ane bha vathI vibhakta vastuone abhigraha karIne bhikSATana karavuM joIe. abhigraha datti tathA zikSakane karavAmAM Ave che, jema ke-Aje eka ja vastu prahaNa karIza athavA be agara traNanuM ja grahaNa karIza A rIte bhikSAnI paNa gaNanA-maryAdA bAdhI levI joIe. sa aa, kulama = anAja athavA edanane Daga karavAnA viSayamAM athavA chAza AcArlI parNaka athavA maMDakanA viSayamAM aligraha kare dravyathI bhikSAcaryA che. eka pagau barA bahAra ane bIjo aMdara hoya te ja bhikSA laIza A jAtano abhigraha kSetra saMbaMdhI bhikSAcaryA che, jyAre badhAM ja bhikSuke cAlyA jazo tyAre bhikSA
Page #719
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA bha.7sU. 61 vAtapasomedanirUpaNa viSaye kAlato'bhigrahaH sarveSAM bhikSacarANAM vinirgamanAnantaraM grahaNa viSaye / bhAvato'bhigraho hAsyarodanAdi vyApRtasya dAyakasya bhikSA-dAnaviSaye'vagantavya, tadevaM-dravyAdhanyatamA'bhigrahaM kRtvA zeSa pratyAruganaM vRtti parisaMkhyAnarUpA bhikSAcaryAtapo vyapadizyate 3 rasaparityAgastAvat-anekavidhaH, dugdha dadhyAdi rasavikRtInAM pratyAkhyAnaM virasa-lakSAdInAmamigrahazca dodhyaH / samasyante'tizayenA-''svAdyanne iti rasAH dugdha-dadhi-ghRtAdayaH teSAM parityAga pariharaNaM-rasaparityAgaH, tadrUpaM tapo rasaparityAgatapaH 4 ekAnte zarIropaghAtarahite sUkSma-sthUla mANivarjite strI pazupaNDa karahite sthAne sthitiH, zUnyAgAra-giricaryA hai| jaba sabhI bhikSuka nizala cukeMge taba zikSA lUgA, ityAdi kAla saMbaMdhI abhigraha karanA kAla le bhikSAcaryA hai| agara dAtA haMsatA huA yA rotA huA AhAra degA to hI grahaNa karUMgA, ityAdi abhigraha karanA bhAva se bhikSAcaryA hai| isa prakAra ina dravya, kSetra Adi meM se kisI kA abhigraha karake zeSa kA tyAga karanA vRttiparisaMkhyAna rUpa bhikSAcaryA tapa hai| (4) rasaparityAga tapa bhI aneka prakAra kA hai| dRdha, dahI Adi rasavikRtiyoM kA tyAga karanA aura virasa-nIrasa sUkhe Adi kA abhigrahaNa karanA isI tapa ke antargata hai| jo rakhe jAeM arthAta AsvAdana kiye jAeM unheM rasa kahate haiM, jaise dUdha, dahI, ghRta Adi, una rasoM kA tyAga rasaparityAga kahalAtA hai| (5) ekAnta, zArIrika vyAghAta se varjita, sUkSma aura sthala grahaNa karIza vagere kALa saMbaMdhI abhigraha kare, kALathI bhikSAcaryA che je dAtA hasatA hasatA athavA raDatA raDatA AhAra Apaze te ja grahaNa karIza vagere abhigraha kara, bhAvathI bhikSa carcA che AvI rIte A dravya kSetra vageremAMthI koIne abhigraha karIne zeSane tyAga karavo e vRttipari saMkhyAna rU5 bhikSacaryA tapa che. (4) 2saparityAga ta5 5 ane prA2nA cha. dUdha, dahI mAhi rasavikRti kone tyAga kare ane virA-nIrasa rUkSa Adine abhigraha ka9pa A tapanA ja antargata che je rasI zakAya arthAta AsvAdana karI zakAya temane rasa kahe che, jevI rIte dUdha, dahIM, ghI Adi se ne tyAga rasaparityAga kahevAya che. (5) ekAnta, zArIrika vyAghAtathI varjita, sUkSama ane radhULa prANi
Page #720
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthako guhAdau samAdhyartha nirasanaM kAyaklezazcA'ne kavidhaH, AtApanAdikam-vIrAsanamutkuTu kAsanam ekapAzrvazAyitvam-6NDAyatazAyitvam-aprAvRttAdikam- kezachazcamaJca gantavyam 5 saMlInatA tArat-indriya-pAya-yoga-viviktavaryA bhedAt ctuvidhaa| indriyarUpAyayogAnAM zubheSu pravRttirindriyakapAyayogasaMlI. natA caturthI-vipittAzayA, epA-viviktazayanAsana se banatA-ityapi kathyate / ityecaM pavidhavAhAtapasA khalu saMmArasaGgatyAga:-zarIralaghutvam-indriyavijayaH saMgamarakSaNa-jJAnAvaraNAdi karma nirjaraNazca samAsAdya te saMpataiH-zramaNaH iti // 61 // prANiyoM se rahita evaM zrI pazu tathA namulaka jahAM na ho aise sthAna meM rahanA-samAdhi ke lie sUne ghara yA parvata kI guphA Adi meM nivAsa karanA kAthaleza hai / unake aneka bheda hai, jaise-AtA nA lenA, ghorAsana karanA, utkuTuka Asana karanA, eka hI pakhavADe se zayana karanA, daNDAyata (daMDa kI taraha laSA) hozara zayana karanA jIrNazIrNa rakhanA, alpa bhUlyavastra rakhanA kezaloMca karanA aadi| (6) saMlInatA-isake cAra bheda hai-indriya salInatA, kaSAyasalInatA, yoga khalInatA aura vidhivatacaryA / indriyoM kI azubha pravRti na hone denA indriya saMlInatA, kaSAyoM kI pravRtti na hone denA kaSAya salInatA aura yogoM kI azubha pravRtti na hone dekara zubha pravRtti karanA yoga saMlInatA haiM / strI Adi se varjita zayana-Asana kA sevana karanA vikSiktazaraNa nAmaka salInatA hai| ethI rahita ane strI, pazu tathA napuMsaka jyAM na hoya evA sthAnamAM vAsa kare-samAvi mATe su ghara athavA parvatanI guphA AdimAM nivAsa kare kAyakaleza che tenA aneka bheda che, jevAM ke-AtApanA levI, vIrAsana karavuM, kuTuka Asana karavA, eka ja paDakhe zayana karavuM, daDAyata (daMDanI jema lAMbA) thaIne zayana karavuM, jIrNazIrNa vastro rAkhavA, alpamUlya vastra rAkhavA, kezaleca kare vagere. (6) salAnata-mAnA yAra se che-dhandriyasa' sInata, pAyasana 11, cagasaMlInatA ane viviktacaryA IndriyanI azubha pravRtti na thavA devI IndriyasaMlInatA, kaSAnI pravRtti na thavA devI kaSAyasalInatA ane rogonI azubha, pravRtti na thavA daI zuga pravRtti karavI che.gasaMlInatA che. strI dithI vajita zayana-AsananuM sevana karavuM viviktazayyA nAmaka saMsInatA che. A rIte cha prakAranA bAhA tapathI saMsAra taraphathI Asakitane tyAga
Page #721
--------------------------------------------------------------------------
________________ E dISikA-niyukti TIkA a.7 sU.62 AbhyantaratapasobhedanirUpaNam 565 mUlam-absitarae tave chabihe, pAyacchitta-viNaya-ceyAbacca-sajjhAya-jhANa-viulagabheyao // 2 // chAyA-AbhyantaraM tapaH SaDvidham , pAyazcitta-vinaya--vaiyAvRtya svAdhyAyadhyAnavyutsargabhedataH // 62 // tattvArthadIpikA--pUrva tAbad-bAhyA'bhyantarabhedena tapaso dvaividhyasyokta tvAt tatra pUrvamane pakdhi bAhya rUpaH gharUpitam , sampati-pavidhamevA'bhyantaraM tapaH pratipAdayitumha-litae lave chavihe' ityAdi / tathA ca-prAyazcittam , vinayA, paiyAhatyam , svAdhyAyaH, dhyAnam , vyutsargaH ityevaM paividha isa prakAra chaha prakAra ke bAhya tapa se saMskAra ke prati Asakti kA tyAgotA, zArIrika laghunA AtI hai, indriyoM para vijaya prAptI hotI hai, saMyama kI rakSA honI hai aura jJAnAvaraNa Adi dAnoM kI nirjarA hotI hai // 6 // 'abhirae tave chabdhihe' ityAdi sArtha-mAsyantara lapa ke chaha bheda hai-(1) prAyazcitta (2) vinaya (3) vaidhAvatya (4) svAdhyAya (5) dhyAna aura (6) vyutlageM // 2 // tattvArthadIpikA--pahale bAhya aura Abhyantara ye tapa ke do bheda kahe the, isameM le pUrvasna bAhya tapa ke chaha bhedoM kA nirUpaNa kiyA gayA aba Abhyantara tapa ke chaha bhedoM kA pratipAdana karane ke lie kahate haiM (1) prAyazcitta (2) vinaya (3) vaidhAvatya (4) svAdhyAya (5) dhyAna aura (6) vyullacaM, yaha chaha prakAra kA yantara tapa haiN| ye prAyazcitta thAya che, zArIrika laghunA Ave che, Indriyo para vijaya prApta thAya che. saMyamanuM rakSaNa thAya che ane jJAnAvaraNa vagere ATha karmonI nirA thAya che. 61 abhitarae tave chabihe' tyahi satrAtha:-mAsyanta2 tayanA cha le cha-(1) prAyazcitta (2) vinaya (3) yAvRtya (4) svAdhyAya (5) dhyAna ma2 (6) vyutsama // 12 // tayAthadIpikA-pahelA bAhya ane Abhyantara ema tapanA be bheda kahevAmAM AvyA hatA. AmAMthI pUrvasUtramAM bAhya tapanA bhedanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM have Abhyantara tapanA cha bhedanuM pratipAdana karavA mATe 4hI chIme (1) prAyazcitta (2) vinaya (3) vaiyAvRtya (4) svAdhyAya (5) dhyAna ane (6) vyutsarga, A cha prakAranA Abhyantara tapa che. A prAyazcitta vagere ta0 59
Page #722
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryasUtra khalvAbhyantara tapa ucyate, manoniyamanArthatvA deteSAmAbhyantaratvena vyapadezo bhavati / tatra pra-prakRSTo'yaH, prazastaH zubhAvaho vidhiryasya zramaNalokasya samAyaH, prakRSTacAritraH tasya prAyasya-prakRSTacAritrasya zramaNalokasya cittaM yasmin karmaNi tat-prAyazcittam , AtmavizuddhikArakaH kriyAvizepa ucyate / yadvA-pra-maNapTa:gato'yA pAyaH aparAdhaH, tasya cittaM-zuddhiH prAyazcittam pramAdotpanna dopanivA. raNaM prAyazcittam / tayAcoktam 'prAya ityucyate loka zcittaM tasya mano bhavet / tasya zuddhikaraM karma prAyazcittaM taducyate ||iti|| 1 paryAyajyeSTheSu muni prabhRtiSu samAdaro binayaH 2 kAyikaceSTayA-dravyAntareNa copAsanaM vaiyAvRtyam 3 zarIramavRtyA-dravyAntareNa vA glAnasya-muneH pAda Adi mana ko niyaMtrita karane vAle haiM. isa kAraNa inheM Abhyantara kahA hai / 'pra' arthAt prakRSTa (uskRSTa), 'aya' arthAt aprazasta-zubhaMkara vidhi ko 'mAyA' kahate haiM jisakA artha hai utkRSTa caaritr| prakRSTa citta bAle sAdhujanoM kA 'citta' jisameM ho vaha 'prAyazcitta kahalAtA hai / Atma zuddhi karane vAle kriyAvizeSa ko prAyazcitta kahate haiM / athavA 'prAyaH' kA artha aparAdha haiM, usa pitta arthAt zodhana ko prAyazcitta kahate haiN| kahA bhI haiM___'prAya:' kA artha haiM loga aura 'citta' kA artha hai-usakA mana citta kI zuddhi karane vAlA kRsya prAyazcitta kahalAtA hai // 1 // . dIkSAparyAya meM jyeSTha muni Adi kA Adara karanA vinaya hai| kAyika vyApAra se athavA anya dravyoM se upAsanA karanA vaiyAvRtya manane aMkuzamAM rAkhanArAM che, A kAraNe emane Abhyantara kahevAmAM AvyA che. "pra" arthAt prakRSTa (utkRSTa) "aya arthAtu aprazasta-zubhaMkara vidhine prAya kahe che jene artha utkRSTa cAritra prakRSTa cittavALA sAdhupurUnuM citta' jemAM heya te "prAyazcitta kahevAya che. Atmazuddhi karanAra kiyA. vizeSane prAyazcitta kahe che athavA "prAyano artha aparAdha che. te citta arthAt zodhanane prAyazcitta kahe che. kahyuM paNa che-prAya no artha thAya che leke ane cittane artha thAya che-tenuM mana cittanI zuddhi karanAra kRtya prAyazcitta kahevAya che. jenA dIkSAparyAyamAM jayeSTha muni Adino Adara kara vinaya che. kAyika vyApArathI athavA anya kAthI upAsanA karavI vaiyAvRtya che. zarIrathI
Page #723
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 sU.62 AbhyantaratapasomedanirUpaNam -- -- 467saMvAhanAdibhirArAdhanaM vaiyAsyam / jJAnabhAvanArtha mUlamUtrapaThanaM svAdhyAyaH 4 dhyAna-dharmazuklarUpaM dhyAtavyamitipaJcamamAbhyantaraM dhyAnam 5 zayanA''sanasthAneSu kAya ceSTAyAH parityAgo vyutsargaH 6 // 62 // tatvArthaniyukti:-pUrva sAvat saMcarahetutvena tapaH prarUpitam , taccadvividham , bAhya''bhyantarabhedAt satra-bAhyanvaSaH SaDvidhamanazanAdikaM pUrvasUtre marUpitam , sampati-AbhyantaraM tapaH SaividhaM bhavatIti prarUpayitumAha-'abhi. tarae tave chavdhihe pAyazcitta-viNa veyAdhAcca sajjhAya-jhANa-'viu. saggabheyao' iti / AbhyantaraM tapaH SaDavidham , prAyazcitta-vinayavaiyAvRtya svAdhyAya-dhyAna-vyuttargabhedataH iti, tathA ca-prAyazcittaM, vinyvaiyaavRtyNhai| zarIra le rUgNa nuni ke pAMca dahAnA athavA anya prakAra se usakI ArAdhanA karanA vaithAnatya hai| jJAna-bhAvanA ke lie mUlasUtroM kA paThana karanA svAdhyAya hai / citta ko ekAgra karanA dhyAna haiM yA dharmadhyAna aura zukladhyAna karanA zAna tapa hai / kAya kI ceSTA kA parityAga karanA vyutlarga hai // 62 // tattvArthaniyukti--pahale tapa ko saMbara kA kAraNa kahA thaa| tapa ke do bheda hU~-bAhya aura Abhyantara / bAhya tapa ke anazana Adi chaha bheda haiM, yaha pahale satra meM pratipAdana kiyA jA cukA haiM, aba Abhyantara tapa ke chaha bheda kahate haiM___ Abhyantara lapa ke chaha leda haiM-(1) prAyazcitta (2) vinaya (3) vaiyAvRtya (4) svAdhyAya (5) dhyAna aura (6) vyutsarga / isa prakAra pIDita muninA paga dabAvavA athavA anya prakArazrI temanI ArAdhanA karavI viyAvRtya che. jJAna- bhAvanA mATe mULasUtranuM paThana karavuM svAdhyAya che cittane ekAgra karavuM dhyAna che arthAt dharmadhyAna ane zukaladhyAna karavuM dhyAna tapa kAyAnI ceSTAne parityAga karavo vyutsarga che. pAdarA - tavArthaniryukti-pahelAM tapane saMvaranA kAraNa rUpa kahevAmAM AvyuM. tapanA be bheda che-bAhya tathA AbhyAra bAhya tapanA anazana Adi che bheda che e pahelA sUtramAM pratipAdana karavAmAM AvI gayuM che, have Abhya. khatara tapanA cha bheda kahIe chIe mAsyantare tayanA cha le che-(1) prAyazcitta (2) vinaya (3) yAvRtya (4) pAya (5) dhyAna mana (6) vyutsama bhArIte prAyazcitta,
Page #724
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasse svAdhyAyo-dhyAna-vyutsarga ityevaM pavidha mAbhyantaraM tapa ucyate / malottaraguNeSu kazcidatIcArazcittaM malinayatIti tatchuddhayartha prAyazcittaM vihitaM bhavati, pApacchedakAritvAda prAyazcittamucyate, mAyo bAhulyena cittavizuddhihetutvAda-mAyazcittam 1 vinIyate jJAnAvaraNAdikamaSTapakAraka karmA'panIyate yena sa vinayaH 2 dhuMnopadezena vyAvRttA-zumavyApAravAn , tasya bhAvaH-karma vA vaiyAvRtyam 3 nirjarAthai glAnAdi sevAkaraNaM vaiyAvRtya mucyate 3 suSTu-maryAdayA kAla velA. parikAreNa, pauruSyApekSayA vA mULasUtrasyA''dhyAyaH paThanaM svAdhyAya ucyate 4 dhyAyate cintyate vastpanene tidhyAnam , taccA''tta-raudre varjayitvA dharmazuklarUpam, prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRtya, svAdhyAya, dhyAna aura vyutsarga, ye chaha Azcantara tapa kahalAte haiN| inakA svarUpa isa prakAra hai| (1) prAyazcitta-mUla yA uttara guNoM meM koI ati cAra lagA ho aura vaha citta ko malIna banA rahA ho to usakI zuddhi ke lie prAyazcitta kiyA jAtA hai / pApa kA cheda (binAza) karane ke kAraNa vaha prAyazcitta kahalAtA hai| - (2) vinaya-jisake sevana se jJAnAvaraNa Adi pATha prakAra ke karma binIta-dUra hote haiM, vaha vinaya tapa hai| __(3) vaizAvRtya-zruta ke upadeza ke anusAra zubha vyApAravAn kA bhAva thA karma vaiyAkRtya kahalAtA hai / arthAt apane karmoM kI nirjarA ke artha glAna muni kI sevA karanA vaiyAvRtya lapa kahalAtA hai| ___ (4) su arthAt samIcIna rUpa le-maryAdA ke sAtha-jhAlavelA kA vinaya, vaiyAvRtya, svAdhyAya, dhyAna ane vyutsarga A cha Abhyantara tapa kahevAya che. temanuM svarUpa A pramANe che (1) prAyazcitta-mULa athavA uttaraguNemAM koI atiyAra lAgyA hoya temaja te cittane kaluSita banAvato hoya to tenI zuddhi kAje prAyazcitta karavAmAM Ave che, pApane cheda (vinAza) karavAnA kAraNe te prAyazcitta upAya che. (2) vinaya-renA sevanadhI jJAnAvara mAhi 418 A2 // bha vinIta62 thAya cha, ta vinaya ta5 che. (3) vaiyAvRtya- zratanA upadeza anusAra zubha vyApAravAne bhAva athavA kama vaiyAvRtya kahevAya che arthAt pitAnA karmonI nirjarA mATe udAsIna muninI sevA-zuzruSA karavI vaiyAvRtya tapa kahevAya che. (4) su arthAt samIcIna rUpathI-maryAdA sahita-kALa-veLAne parihAra
Page #725
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. 7 . 63 dazavidhavAyazcittanirUpaNa kara etatpazcamamAbhyantaraM tapaH ucyate 5 zayane - upavezane sthAne - UrdhvasthAne kAyaceSTAyAH vajenaM vyutsarga ityucyate 6 ityevaM SaD vidhaM khallAbhyantaraM tapo vyapadizyate / 62 / mUlam - pAyacchitte tave dalavihe, AloyaNa paDikammaNa-tadubhayavivegaviu saggatacchedamUlAvaNaTuppa pAraMciyabheyao // 63 // chAyA - prAyazcittaM dazavidham, Alocana - pratikramaNa - tadumaya - vivekavyutsarga -tapa-cheda - mUlAnavasthApya pArAzcikabhedataH // 63 // parihAra karake yA pauruSI kA dhyAna rakha kara mUla sUtra kA adhyAya arthAt paThana karanA svAdhyAya hai / (5) dhyAna - jisake dvArA vastu kA cintana kiyA jAya vaha dhyAna / yahAM ArttadhyAna aura raudradhyAna ko tyAga kara dharmadhyAna aura zukladhyAna hI grahaNa karanA cAhie / yaha pAMcavAM Abhyantara tapa hai / (6) zayana yA sthAna meM arthAt baiTha kara yA khaDe hokara kAya saMbaMdhI ceSTAoM kA tyAga karanA vyutsarga hai / yaha chaha prakAra kA Abhyantara tapa hai // 62 // 'pAyacchite dasavihe' ityAdi / 063 || sUtrArtha - prAyazcitta dasa prakAra kA hai - (1) Alocana (2) pratikramaNa (3) taduSaya - Alocana - pratikramaNa (4) viveka (5) vyutsarga (6) tapa (7) cheda (8) mUla (9) anavasthApya aura (10) pArAMcika || 63 || karIne athavA pArasInu dhyAna rAkhIne mULasUtranuM dhaiyayana athavA paThena karavu. svAdhyAya che. (5) dhyAna--jenA vaDe vastunu' cintana karavAmAM Ave te dhyAna atre AntadhyAna ane raudradhyAnanA tyAga karIne dhamayAna ane zukaladhyAna ja grahaNa karavuM joIe. A pAMcamu Abhyantara tapa che. (6) zayana athavA sthAnakamAM arthAt ubhA thaI ne ke esIne, kAyA sa'badhI ceSTAone tyAga karavA vyusa che. A cha prakAranA Abhyantara tapa che. dA 'pAyaccitta dasa bihe' tyAhi sUtrArtha - prAyazcitta dRza aAranA hai - ( 1 ) AsAyana (2) ati bhAgu (3) tadubhaye - Ayothana - pratibhAyu (4) viveka (5) vyutsarga (6) taya (7) che! (8) bhUja (E) anavasthAyya bhane (10) pAzaMthi4. // 63 //
Page #726
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 tattvArthastra tatvArthadIpikA-pUrvamune -mAyazcittavinaya-vaiyAvRtyAdi bhedena pavidha mAsparaM tapaH.prarUpitam, tatra-prathamopAttaM prAyazcittaM tAvad dazavidhaM bhavatIti prayitumAha- pAyacchitte dasa ityAdi / prAyazcittam-AtmazuddhikArakakriyA vizeSo dAvidhaM vartate, AlocanamatikramaNa-tadumaya-viveka-vyunsarga-tapa"cheda-mU kAnavasthApyapArAJcika bhedataH / tathA cA''locanamAyazcittam 1 pratikramaNaprAyazcittam 2 tadumayamAyazcittam 3 vivekamAyazcittam 4 vyutsargapAyazcittam 5 tapaH prAyazcittam 6 cheda prAyazcittam 7 mUlapAyazcittam 8 anavasthApyamAyazcittam 9 pArAJcika prAyazcittam 10, ityevaM dazavidhaM prAyazcittam / tutrA''cAryA pramAdalya dazadopavivarjitaM nivedana mAlocana mucyate, ekAnto tavArthadIpikA-pUrva jUna meM prAyazcitta, vinaya, vaidhAvRtya Adi ke bheda le chaha prakAra ke Asannara tapa kA nirUpaNa kiyA gayA, unameM prathama Apantara tapa prAzcitta ke dala bhedoM kA yahAM nirUpaNa kiyA jAtA hai| prAyazcitta arthAt Atmazuddhi kAraka kriyA ke dasa bheda haiM-(1) Alocana (2) pratikramaNa (3) ubhaya-Alocana-pratikramaNa (4) viveka (5) vyutlaga (6) tapa (7) cheda (8) mUla (2) anavasthApya aura pArAMcika / isa prakAra (1) Alocana prAyazcitta (2) pratikramaNa prAyazcitta (3) tadubhayaprAyazcitta (4) vivekaprAyazcitta (5) vyutsargaprAyazcitta (6) rUpa prAyazcitta aura (10) pArAcikaprAyazcitta, isa taraha dasa prakAra kA prAyazcitta hai| (1) Alocana-AcArya aura upAdhyAya ke samakSa apane pramAda tatvArthadIpikA-pUrvasUtramAM prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRtya AdinAM bhedathI cha prakAranA A5ttara tapanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM, temAM prathama Abhyantara tapa prAyazcitanA daza bhedanuM ahIM nirUpaNa karavAmAM Ave che prAyazcita arthAt AtmazuddhikAraka kriyAnA daza bheda che-(1) Alecana (2) pratima (3) Sal-mAsAyana-pratima (4) viva4 (5) 0yutsaga (6) ta5 (7) hai| (8) bhUga (6) manavasthApya bhane (10) pAtathi: RAI za2 (1) mAToyana (2) prAyazcitta (2) pratibha prAyazcitta (3) tamayaprAyazcita (4) vive prAyazcitta (5) vyutsama prAyazcitta (6) tapa:prAyazcitta (7) prAyazcitta (8) bhUprAyazcitta (e) 114thApyaprAyazcitta mana (10) pAra ciprAyazcitta A rIte daza prakAranA prAyazcitta che. (1) Alocana-AcArya ane upAdhyAyanI rUbarU pitAnA pramAdanuM daza
Page #727
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 sU.63 dazavidhaprAyazcittanirUpaNam 471 paviSTAya prasannacittAya vijJAtadoSa-deza-kAlAya gurave savinayaM vaJcanArahitasya zizuvat saralabuddheH-ziSyasya nimAparAdhasya maryAdayA prakAzanam-Alocana bodhyam 1 mithyAduSkRtAbhidhAnAt-abhivyaktipatikriya tAvat-prativrAmaNaM nAma prAyazcittaM bhavati taddhi-guruNA'nujJAta ziSya eka kuryAt yatrAlocanaM mithyAduSca. tadAnarUpaM-pratikraSNaM ceti iyamapi bhavettat 2 tadubhayaM nAmamAyazcittam zuddhasyA'pi yatrA'zuddhatvena sandeha-viparyayo (staH) bhavataH-azuddhalyA'pi ca zuddhatvena yazca nizcayo bhavakhitA''locana-atikramaNa dvayaM bhavatIti bhAvaH 3 sadoSAnnapAnopakaraNAdivarjanaM viveko nAma prAyazcittam 4 yadvastuniyamitaM bhavati tadvastu cet ko dala doSoM se rahita nivedana karanA Alocana kAlAnA hai| arthAt ekAnta meM baiThe hue, prasannacitta, deza-zAla aura doSa ke svarUpa ke jJAtA guru ke lanmukha, vinayapUrvaka, kaMcana bhAva le rahita hokara zizu ke samAna sarala buddhi le ziSya kA apane aparAdhoM kA nivedana karanA Alocana nAmaka prAyazcitta samajhanA cAhie / (2) pratikramaNa-'micchAmi dugaDaM' aisA kaha dhAra pratikriyA prakaTa karanA / guru kI anumati se ziSya hI pratikaraNa kare / ___ (3) tadubhaya-kisI aticAra kI zuddhi ke lie Alocana aura pratikramaNa-donoM kA anuSThAna karanA tadubhaya prAyazcitta hai| tAtparya yaha hai ki jahAM zuddha hone para bhI azuddha hone kA saMdeha yA viSAkSa ho yA azuddha kA bhI zuddha rUpa se nizcaya ho jAya, vahAM AlocanapratikramaNa donoM kiye jAte haiN| de thI rahita nivedana karavuM Alocana kahevAya che arthAt ekAntamAM beThelA, prasannacitta, deza-kALa ane deSanA svarUpanA jJAtA gurUnI sanmukha, vinayapUrvaka vaMcanAbhAvathI rahita thaIne, bALakanI mAphaka saraLa buddhithI ziSyanuM pitAnA aparAdhanuM nivedana karavuM Alecana nAmaka prAyazcita samajavuM. (2) pratimA -'micchAmi dukkaDa' se pahIne pratiyA 548 42vI. gurUnI anumatithI ziSya ja pratikramaNa kare. (3) tadubhaya-kaI aticAranI zuddhi mATe Alecana ane pratikramaNa e baMnenuM anuSThAna karavuM taduya prAyazcita che. tAtparya e che ke jyAM zuddha hovA chatAM paNa azuddha hovAnI zaMkA athavA bhrama thAya athavA azuddha paNa zuddha rUpathI nakakI thaI jAya, tyAre AlecanapratikamaNe ema baMne karavAmAM Ave che.
Page #728
--------------------------------------------------------------------------
________________ 472 tasvArthasatre svahastagatapAne patati sukhamadhye vA gacchati, yasmin vastuni gRhIte vA lobhAdi kaSAyAdikamupajAyate tasya sarvasya vastunaratyAgo vivekanAma prAyazcittaM bodhyam 4 niyatakAlaM kAyasya-bAco-manasazca tyAgarUpaH kAyotsargaH vyunsarganAma pAyazcittam 5 evaJcA'nazanA'vamaudarya bhikSAcaryArasaparityAgaviviktazayyA''sana kAyaklezarUpaM vAhya pavidhaM tapa staponAsa prAyazcittam iti phalitam 6 divasaekSa-mAsAdinA dIkSA-paryAyacchedanaM chedonAma prAyazcittam divasa-pakSa-mAsAdi. vibhAgena dIkSAsvIkaraNamityarthaH 7 punamahAvabAropaNaM mUlaM nAma mAyazcitta mucyate 4 viveka-doSayukta anna, pAnI, upakaraNa Adi kA varNana karanA viveka nAmaka prAyazcitta hai / jisa vastu kA tyAga kara rakkhA ho vaha apane pAtra meM paDajAya athavA mukha meM calIjAya athavA jisa vastu kA grahaNa karane para lobha Adi kaSAyoM kI utpatti hotI hai, usa vastu kA utsarga-tyAga kara denA viveka nAmaka prAyazcitta hai|| (5) vyutsarga-niyamita samaya paryanta kAya, vacana aura sana kA tyAga karanA kAyotsarga yA vyutsarga prAyazcitta hai| (6) tapa-anazana, avamaudarya, bhikSAcaryA rasaparityAga, vivikta zayyAsana aura kAyaklezarUpa chaha prakAra kA tapa karanA tapa nAmaka prAyazcitta hai| (7) cheda-divasa pakSa, mAsa Adi kI dIkSA kA chedana karanA arthAt use kama kara denA cheda nAmaka prAyazcitta hai| (4) vive-hoSayuddhata manna, pANI, 654264 mahinA tyAsa 2 / viveka nAmaka prAyazcitta che. je vastune tyAga karI dIdhuM hoya te pitAnA pAtramAM paDI jAya athavA meDhAmAM AvI jAya athavA je vastunuM grahaNa karavAthI lAbha Adi kaSAyonI utpatti thAya che te vastune u sarga-tyAga karI deve viveka nAmaka prAyazcitta che. (5) vyutsarga-niyamita samaya sudhI kAyA, vacana ane manane tyAga kare kAyotsarga athavA vyutsarga prAyazcitta che. (6) ta5-manazana, bhauya, mikSAyaryA 2saparityA, vivikRta zasyAsana ane kAyakaleza rUpa cha prakAranA tapa karavA tapa nAmaka prAyazcitta che. () cheda-divasa, pakSa, mAsa AdinI dIkSAnuM chedana karavuM arthAta tene ochA karI nAkhavA cheda nAmaka prAyazcitta che,
Page #729
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7.63 dazavidhaprAyazcittanirUpaNam 473 8 yasminnAsevita vacana kAlaM vrateSyanavasthApyaM kRtvA pazcAccINa tapA tadoSoparato vrateSu sthApyate tad ananasthApyaM nAma prAyazcittam 9 evam-yasminmati. Sevite liGga-kSetra-kAla-taponi pArAJciko vahirbhUtaH kriyate tad-pArAzcika nAma prAyazcitta zubhate 10 iti // 63 // sattvArthaniyukti:--- pUrva tAvara sapo dvividha mityuktam bAhyamAmyantaraJca, tana-mAyazcitAdi bhedAra pazidhe Abhyantaratapasi prathamopAttasya prAyazcittasya dazabhedAn bharUpacitumAha-pApacchinte dalavihe, AloyaNa-paDikammaNatadubhaya-vive-liuhA mAlapacheda-khUlANadapA pAraMcidha bheyAo' jJati / prAyazila pUrvoktacitta vizuddhihetubhUtvapaH kriyAvizeSa rUpaM dazavidhaM bhavati, (8) cUla-naye sire se gAnoM kA AropaNa karanA mUla nAmaka prAyazcitta hai| (9) alavasthApya- jileSaNa karane para kucha kAla taka vratoM meM anavasthApana pakSara ke bAda jisamA AcaraNa karane se doSa kI nivRtti hone para vrata sthApita kiyA jAya vaha anavasthApya prAyaH zcitta kahalAtA hai| (10) pAcika-jiya prAyazcina meM liMgA (veSa), kSetra, kAla aura tapa se pAcika arthAt bAhara kara diyA jAtA hai, vaha parAMcika nAmaka prAyazcitta kahalAtA hai // 10 // 63 // tasvArthaniyukti-pahale bAhya aura Abhyantarake bheda se lapa ke do bheda kahe gae haiM, unameM se AyAta lapa ke chaha bhedoM meM pahalA bheTa prAyazcitta balalAza gayA hai / usake dasa sedoM ko prarUpaNA karate haiN| prAyazcitta arthAt cArina laMbaMdhI lage hue doSa kI zuddhi ke lie (8) mULa-navesarathI mahAvratanuM AropaNa karavuM mULa nAmaka prAyazcitta che (9) anavasthApya-jenuM sevana karavAthI thoDA samaya sudhI temAM anavasthApya karIne pAchaLathI jenuM AcaraNa karavAthI doSanI nivRtti thavAthI vratamAM sthApita karavAmAM Ave te anavarAgya prAyazcitta kahevAya che. (10) pArAya-2 prAyazcittamA siMga (veza), kSetra, matapathA pArAcika arthAta bahAra karI nAkhavAmAM Ave che te pArAcika nAmaka prAyazcitta kahevAya che. 63 tattavAniyakti-pahelA bAhya ane Abhyantara bhedathI tapanA be bheda kahevAmAM AvyA che temAMthI AvyA tapanA cha bhedomAM pahelAM prAyazcitta batAvavAmAM Avela che. tenA daza bhedonI prarUpaNa karIe chIe prAyazcitta azat cAritra saMbaMdhI lAgelA doSanI zuddhi mATe karavAmAM ta060
Page #730
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha Alocana-parikramaNa-sudubhaya-viveka vyutsarga-tapa cheda-mUlA'navasthApya-pArA. zcitabhedataH / tathA cA''locanam 1 pratikramaNam 2 Alocana-pratikramaNarUpaM tadubhayam 3 vivekaH 4 vyutsargaH 5 tapaH 6 chedaH 7 mUlam 8 anavasthApya 9 pArAzcikam 10 dazavidhaM prAyazcittam / tatrai-kAntopaviSTAya prasannacittAya viditadopadezakAlAya gurave tathAvidhena ziSyeNa savinayaM stra pramAdanivedanaM dazadopavarjanapUrvakaM nijapramAdaprakAzanam-AlocanaM nAma mAyazcitta mucyate / tathAcoktaM dazadopaviSaye sthAnAGge dazamasthAne / 'AkaMpiya aNumANiya jaM dilu yAdaraM ca suhamaM ca / chapaNalahA ulayaM yahujaNa ayattatassevi // 11 // 'Akampita manumAnitaM yadRSTaM dAdaraJca sUkSmaJca / channaM zabdAkulaJca bahujanamavyaktaM tatsecI ||1||iti|| kiyA jAne vAlA tapazcaraNavizeSa dasa prakAra kA hai-(1) Alocana (2) pratikramaNa (3) tadubhaya (4) viveka (5) vyutsarga (6) tapa (7) cheda (8) mUla (9) anavasthApya aura (10) pArAMcita / isa prakAra (1) Alocana (2) pratikramaNa (3) tadubhaya-Alocana-pratikramaNa (4) viveka (5) vyutsarga (6) tapa (7) cheda (8) mUla (9) anavasthApya aura (10) pArAMcita, yaha dasa prakAra kA prAyazcitta hai / inakA svarUpa isa prakAra hai| (1) Alocana-ekAnta meM sthita, prasannacitta, doSa, deza evaM kAla ke svarUpa ke jAnakAra guru ke samakSa ziSya vinaya pUrvaka olo. canAke dasa doSoM le pacakara apane pravAda kA nivedana karatA hai-apane doSa ko prakaTa karatA hai, vaha Alocana nAmaka prAyazcitta kahalAtA hai| sthAnAMga sUtra ke dasaveM sthAna meM dasa doSoM ke saMbaMdha meM kahA hai| AvatI tapasyA vizeSa daza prakAranI che (1) mAlIyana (2) pratimae (3) tadumaya (4) vi34 (5) vyutsama (6) ta5 (7) che4 (8) bhUNa (6) mAnavasthApya mana (10) pAithita mA daza prakAranA prAyazcitta che. emanuM svarUpa A pramANe che (1) mAsAyana-zAntamA sthita, prasannacitta, ghoSa, deza tathA janA svarUpanA jJAtA gurUnI samakSa, ziSya vinayapUrvaka AlocanAnA daza dethI bacIne pitAnA pramAdanuM nivedana kare che-potAnA deSane prakaTa kare che te AlecanA nAmaka prAyazcitta kahevAya che. sthAnAMgasUtranA dazamAM sthAnamAM daza denA saMbaMdhamAM kahevAmAM Avela che
Page #731
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 sU.63 dazavidhAyazcittanirUpaNam 75 tatropakaraNAdi dAnena guroranukampAsuspAyA''locane-AkampitaM nAma doSaH, vacanenA'numAyA''locane'numAnitaM nAmadoSaH, yallokadRSTaM tasyaivAlocane dRSTaM nAmadoSaH, sthUlasyaivA''locanne bAdaraM nAma doSaH, alpasyaitra doSasyA''locane sUkSma nAmadoSaH, kenacit-puruSeNa nijadoSe prakAzite sati yAdRzo doSo'nena prakAzita svAdRzo samApi vartate ityevaM pracchannasya doSasyA''locane channaM nAma Akampitta, anumAnita, dRSTa, bAdara, sUkSama, channa, zabdAkula, bahujana, avyakta aura tatlebI nAmaka isa doSa AlocanA ke samajhanA caahie| inakA svarUpa isa prakAra hai| (1) guru ko upakaraNa banA Adi dekara, unake citta meM apane prati anukampA utpanna karake Alocana karanA Akampita nAmaka doSa hai| (2) vacana se anumAna karake Alocana karanA anumAnita doSa hai| (3) logoM ne jila doSa ko dekha liyA ho usI kI AlocanA karatA dRSTa nAmaka doSa hai|| (4) sthUla doSa kI hI AlocanA karanA bAdara doSa hai| (5) sUkSma-choTe se aparAdha kI AlocanA karanA sUkSma dopa hai| (6) channa-kisI puruSa ke dvArA apanA doSa prakAzita karane para aisA kahanA ki-'jaisA doSa inheM lagA hai vaisA hI mujhe bhI lagA hai, isa prakAra pracchanna (gupta) rUpa se doSa ko prakAzita karanA channa nAmaka doSa hai| mApita, manumAnita, dRSTa, mAha2, sUkSma, channa, zahAsa, mana, avyakta ane tatsavI nAmanA daza deSa AlocanAnA samajavA joIe, emanuM svarUpa A pramANe che (1) gurUne upakaraNa vastra Adi ApIne, temanA cittamAM pitAnI tarapha anukampA utpanna karIne, AlecanA karavI. AkarSita-nAmaka deSa che. (2) vacanathI anumAna karIne, AlocanA karavI anumAnita deSa che. (3) lokee je deSane joI lIdhA hoya tenI ja AlocanA karavI daSTa nAmaka deSa che. (4) sthULa deSanI ja AlecanA karavI bhAdara deSa che. (5) sUphama-nAnA sarakhA aparAdhanI '' karavI sUkSma doSa che. (6) channa-koI purUSa dvArA deSa mate A pramANe kahevuM
Page #732
--------------------------------------------------------------------------
________________ 476 navArthako doSaH, zabdAkulaM yathA-zavati tathAvidhakolAhalamadhye yamA-gurapi na zaNoti ityevaMvidhAlocane zabdAkulaM nAma dopa-bahana guruganAn prati Alocane bahujanaM. nAmadopaH, avyaktasyA'pravuddhasyA'gre-Alocane'paya nAmadopaH, taddopase vino gurogre Alocane tatsevInAmadopo bhavati, ityevaM dA dopavijita dvayAzrayaM vyAzrayaM vA''locanaM bhavati / tathA ca kazcidatIcAra prasAzana mAtreNava durI bhavati, yathA-zrutopadiSTa vyApArAnuSThAyIsaMyataH zipyo mokSArtha prayatamAno'valyAnu. STeyeSu pratyupekSaNa-samAjana-vaiyAvRttyastrAdhyAca-tapazcaraNA''hAravihAra-muni. (7) jaba kolAhala ho rahA ho taba apane dopako prakAzita karanA, jisale guru bhI ThIka taraha lasuna lo, yaha zabdAkula nAmaka dopa hai| - (8) eka hI aparAdha kI anekoM ke sAmane AlocanA karanA bahujana nAmaka doSa hai| (9) jo avyakta ho arthAt prAyazcittazAstra kA jJAtA na ho aise ke samakSa Alocana karanA avyakA lopa hai| (10) jila doSa kI AlocanA karanA hai, usI doSa kA sevana karane vAle sAdhu ke sAmane una dora kI AlocanA karanA tatsevI nAmaka dopa hai| isa prakAra Alocana dala dopoM se rahila dhAzrama azradhA jyAzraya hotA hai| jaise-phitI aticAra ko prakAzita karane mAnale zuddhi ho jAtI hai| yathA-jo lAdhu zAstravihita AcAra kA paripAlana karatA hai, mokSa ke lie prayatnazIla hai, avazya karane yogya pratilekhana, mAna, vaiyA ke-jevo deSa ene lAge che te ja mane paNa lAgyo cheA rIte pra7 (gupta) rUpathI doSane jAhera karavuM e chata nAmaka deSa che. (7) jyAre zorabakora thaI rahyo hoya tyAre potAnA deSane prakAzita karavA, jene gurU paNa sArI peThe sAMbhaLI na zake, A zabdAkula nAmaka deSa che. (8) eka ja aparAdhanI anekanI sAme AlecanA karavI bahujana nAmaka deSa che. (" je avyakta hoya athatuM prAyazcitta zAstrano je jJAtA nathI evAnI sAme AlocanA karavI avyakata deSa che. (10) je dezanI AlocanA karavAnI hoya te ja doSanuM sevana karanAra sAdhunI samakSa te doSanI AlocanA karavI tatsavI nAmaka doSa che, A rIte Alocana daza dethI rahita hayAzraya athavA zvAzraya hoya che jema ke kaI aticArane jAhera karavA mAtrathI zuddhi thaI jAya che yathAje sAdhu zAstravihita AcAranuM paripAlana kare che, mokSane mATe prayatna zIla che, avazya karavA yogya paDilehana, pramAjana, vaiyAvRtya, svAdhyAya,
Page #733
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 4.63 dazavidhaprAyazcittanirUpaNam 477 vandanAdikAryeSu nitAntopayukto nirastasthUlAticAraH sUkSmA''sva-pramAda. krizA vizuddhayartha ma.locanamAtrAdeva vizuddho bhavati ! evam-avicArAbhimukhya parihAreNa pratIpaM kramaNAm apalaraNaM pratikramaNam mithyAduSkRtAbhidhAgat abhi vyaktIkRtapazcAttApaH sUtraviruddhapida ayA duSTaM kRtaM duSkRtaM caraNavirAdhanaM svacchandato, natu-sUtrAnusAreNekhi samupajAlapazcAtApastatpatIpamapasapati-pratyAcaSTe na khalu-punarevaM kariSyAm'i ityevaM pratyAkhyAnaM pratikramaNa zucyate 2 tadubhayavRtya, svAdhyAya, tapazcaraNa, AhAra, vihAra evaM chunibandana Adi kAryoM meM khUpa upayoga lagAe rahatA hai, sthUla aticAroM se bacA rahatA hai, vaha apane vRkSA pramAda ke lie yadi AlocanA kara letA hai to usa se zuddha ho jAtA hai| use kisI anya prAyazcitta kI AvazyakatA nahIM rhtii| (2) pratikramaNa-aticAroM kI abhimukhatA tyAga kara ulaTA calanA pratikaraNa hai| jo sAdhu lithayA duSkRna desara apane pazcattApa ko prakaTa karatA hai aura kahatA hai-'maiMne khUna se viruddha yaha dUSita karma kiyA hai, svacchanda pAsa se cAritra kI virAdhanA kI hai, stra ke anukUla nahIM kiyA hai aura aisA kahakara jo pazcAttApa karatA hai phira usa dUSita kRtya se viparIta kathana karatA hai ki-'aba aisA phira nahIM karUMgA' ilA prakAra kA pratyAkhyAna karanA pratikramaNa kahalAtA hai / (3) tadubhaya-kA Azaya hai AlocanA aura bhalikamdaNa donoN| tapasyA, AhAra, vihAra ane munirvAda Adi ka.mAM ghaNo upayoga rAkhatuM hoya, zULa aticArothI bacate rahe che te pitAnA sUkSama pramAdane mATe je AlecanA karI le che to tethI ja zuddha thaI jAya che. tene kaI anya prAyazcittanI AvazyakatA rahetI nathI. (2) pratikramaNa-aticAronI abhimukhatA tyAgIne viparIta cAlavuM pratikamaNa che. je sAdhu mithyA duSkRta daIne pitAne pazcAttApane prakaTa kare che ane kahe che-"meM sUtra virUddha A dUSita karma karyuM che, vachanda, bhAvathI cAritranI virAdhanA karI che, sUtrane anukULa karyuM nathI ane A pramANe kahIne je pazcAttApa kare che ane pachI te dUSita kRtyathI viparIta kathana kare che ke- AvuM pharI kayAre paNa karIza nahIM" e prakAranA paccakhANa karavA pratikramaNa kahevAya che. (3) tabhaya-Ano Azaya che AlecanA ane pratikamaNa bane
Page #734
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtre guTa ehenA-Aloyana pratikaraNa rUpoayaM prAyazcittamucyate, tatrA''locanaM pratikramaNazca pUrva gadhunai vyAkhyAtaM vartate, stra-pUrva mAlocanaM pazcAd gurusandiSTasya pratikramaNam, etadubhayaM prAyazcittaM sambhramabhAturApatat sahasA'nA bhogA'nAtmazagatasya duSTacintanApaNacepTAyuktasya ca kRne vihitamayamantavyam evaM vivekaH zuddhA. 'zuddhAnnapAnAdivipaye vivecanam azuddhAnapAnAdiparityAga ityarthaH khala tyAgapariNatirUpavivecana bhAvavizuddhayAtmako vizodhanarUpaH pratyupekSaNalpo bhavati, ayaM tAvad viveko nAma mAyazcittaM saMpaktAhArapAnopakaraNopagrahikopadhi zayyAmasmAdiSu ati| tathA ca-yasmin vastuni gRhIte sati lomAdi kapAyAdika mutpadyate tasya sarvasya vastunastyAgo viveko nAma prAyazcitta maragantavyam, yathAAlocanA aura pratimaNa kI abhI-abhI vyAkhyA kI gaI hai| pahale AlocanA phira guru ke kahane para pratikramaNa karanA Alocana prati. kramaNa kahalAtA hai / jo muni saMbhrama yA bhaya se Atura haiM, sahasA upayoga zanyatA ke kAraNa apane adhIna nahIM rahA hai aura jo duSTa cintana, duSTa bhApaNa evaM duSTa ceSTA se yukta hai, usake lie isa prAyazcitta kA vidhAna kiyA gayA hai| (4) viveka--zudra-azuddha anna-pAnI Adi ke viSaya meM pRthaka kAraNa karanA arthAt azuddha anna-pAnI Adi kA tyAga karanA viveka prAryAzcatta hai / tyAga pariNatirUpa yaha vivecana bhAva zuddhisvarUpa hai, vizodhanarUpa hai, pratyupekSaNarUpa hai, yaha viveka prAyazcitta dUSita AhAra, pAnI, upakaraNa, aupahika upadhi, zAyayA tathA Alana Adi ke viSaya AlocanA ane pratikamaNanI hamaNA ja vyAkhyA karavAmAM AvI che. pahelA AlecanA pachI gurUnI AjJAthI pratikramaNa karavuM AlecanapratikramaNa kahevAya che. je suni saMbhrama athavA bhayathI Atura che. ekAeka upagazunyatAne kAraNe pitAne vaza raheto nathI ane je duSTa cintana, duSTa bhASaNa temaja duSTaceSTAthI yukta che tenA mATe A prAyazcittanuM vidhAna karavAmAM AvyuM che. (4) vive:-zuddha-mazuddha mana-pANI vagerenA pRtha54214 42 arthAta azuddha anna-pANI Adine tyAga karavo viveka prAyazcitta che. tyAgapariNatirUpa A vivecana lAvazuddhi svarUpa che, vizedhanarUpa che, pratyu kSiNarUpa che. A viveka prAyazcitta dUSita AhAra, pANI, upakaraNa, aupahita upadhi, zayyA tathA Asana AdinA viSayamAM thAya che. AthI je
Page #735
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a.7 sU.63 dazavidhaprAyazcittanirUpaNam 272 upayuktena gItArthenA'nnAdikaM prathamaM gRhItaM pazvAdazuddhaM cejjJAtaM bhavati tadAtasya tyAgo vivekAkhyaM prAyazcittaM bhavati 3 evaM viziSTa utsargo vyutsargI kAya vAGmano vyApArANAM praNidhAna pUrvako nirodho vyutsargaprAyazcittamucyate, tathA ca niyatakAlaM kAyasya vAco manasazca vyApAratyAgo vyutsargo nAma prAyazcittam etatkAyotsargaza denAsyute 5 evaM SaDvidhaM pUrvokta manazanA'yamaudaryAdikaM va tapaH khala ponAma prAyazcittamucyate 6 athA''bhyantarata porUpatayA mAya vittasya, bAiyatako rUpatvenAnazanAdeva kathaM tayoraikyaM sambhavati parasparaviro meM hotA hai / ataeva jina vastuoM ke grahaNa karane para lobhAdika kaSAyoM kI utpatti hotI hai, una saba kA tyAga karanA viveka prAyazcita hai / jaise kisI upayogadAna gItArtha muni ne pahale anna Adi ko grahaNa kara liyA, pazcAt vaha dUSita mAlUma huA to usakA tyAga kara denA viveka prAyazcita hai| (5) vyutsarga - viziSTa prakAra ke utsarga ko vyutsarga kahate haiM arthAt zarIra, vacana aura mana ke vyApAroM kA upayoga pUrvaka nirodha karanA vyutsarga hai / isa prakAra maryAdita samaya ke lie zarIra ke, vacana ke aura mana ke vyApAra kA tyAga karanA vyussarga nAmaka pAyazcitta hai| ise 'kAyotsarga' bhI kahate haiM / (6) tapa - pUrvokta anazana Adi chaha prakAra kA bAhya tapa prAyacitta kahalAtA hai / zaMkA- prAyazcitta Abhyantara tapa hai, vaha anazana Adi bAhya vastuenuM grahaNu karavAthI lAbhAdika kaSAyenI utpatti thAya che A madhArI tyAga karavA viveka prAyazcitta che. jema kAI upayeAgavAn gItA munie prathama anna vagere grahaNa karI lIdhA, pachaLathI te duSita jaNAya tA tenA tyAga karI deve vive prAyazcitta che. (5) vyutsa-viziSTa prakAranA utsagana vyutsaga kahe che arthAt zarIra, vacana ane mananA vyApArAnA upayegapUrvaka nirodha karavA zrutsa che. AvI rIte maryAdita samayane mATe zarIranA, vacananA ane mananA vyApAranA tyAga karavA vyutsaga nAmaka prAyazcitta che. Ane 'kAyAtsaga' paNa kahe che. (6) taya - pUrveti anazana mAhi cha prakAranA mAhya tapa-prAya citta uvA che. zaMkA-prAyazcitta Abhyantara tapa che, te anazana Adi mAhya tapa rUpa
Page #736
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tattvArthasUtre dhAta iticet 2 ucyate-adhyAtmani khedajanakatvenA''bhyantaratvamiti na kazcid virodhaH / chedonAma prAyazcittaM tAvad divasa-kSa-mAlAdinimAgena dIkSAparyAya cchedanaM pravrajyAnyUnakaraNam, tathA ca-mahAvatAropaNakAlAdArasya matrajyAdivasa -pakSa-mAsa-saMvatsarANA manyatamAnAM, parza varUpa ca cha yo bhavati yasmin divase mahAvatAropaNaM kRtaM tathAvidhamatrajyAdivasAdiH paryAya ucyate, tana-paJcaka prabhRti cchedaH paryAyasya yathA yasya khaDla dazavarSANi-AropitamahAvratasyA'parAdhAnurUpaH 'kadAcit-paJcakacchedaH kadAcida-dazanacchedaH' ityAdirItyA tapa rUpa zila prazAra ho sakatA hai ? donoM eka kaile ho sakate haiM ? donoM meM paraspara virodha hai| sAmAdhAna-AtmA khedajanaka hone ke kAraNa ise bhI Abhyantara kahA jAtA hai, ataeva koI virodha nahIM hai / (yo bhI bAhya aura Abhyantara tapa meM pArasparika virodha nahIM hai, bAhya tapa bhI pariNAma vizeSa se Abhyantara bana jAtA hai aura Abhyantara tapa bhI bAhya bana sakatA hai| (7) cheda-katipaya dina, pakSa yA mAsa kI dIkSA kA chedana karanA arthAt use kama kara denA cheda prAyazcitta hai / mahAvatoM ke AropaNakAla se lagAkara jo dIkSAkAla hai usameM se kucha dina, pakSakSa yA mAsa kA dIkSA kAla kama kara denA cheda kahalAtA hai| jina dina mahatratoM kA Aropita kiyA gayA chaha dIkSA divasa Adi paryAya kahalAtA hai| usameM pAMca Adi kA chedana hotA hai| udAharaNArtha-kilI kI dIkSA kaI rIte hoI zake? baMne eka kevI rIte hoI zake ? baMnemAM paraspara virodha che. samAdhAna-AtmAmAM khedajanaka hevAnA kAraNe Ane paNa Abhyantara kahevAmAM Ave che. AthI kaI virodhAbhAsa nathI (Ama paNa bAhya ane ane Abhyantara tapamAM pArasparika virodha nathI, bAhya tapa paNa pariNAma vizeSathI Abhyantara banI jAya che ane Abhyantara tapa paNa bAhya banI zake che.) (7) cheda-keTalAMka divasa pakSa athavA mAsanI dIkSAnuM chedana karavuM arthAt temAM ghaTADo karI de cheda prAyazcitta che, mahavanAM ApaNakALathI mAMDIne je dIkSAkALa che temAMthI DAM divasa, pakSa athavA mAsane dIkSAkALa e karI de cheda kahevAya che. je divase mahAvratanuM ApaNuM karavAmAM AvyuM te dIkSAdivasa Adi paryAya kahevAya che temAM pAMca Adine cheda thAya che. dAkhalA tarIke-keInI dIkSA paryAya daza varSanI che te aparAdha
Page #737
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 TU. 66 dazavidhaprAyazcittanirUpaNam .. 481 yAvat-paNyAsaparimANacchedo ghu- guru ii bhavati / evaMvidhena chedena chidhamAnaH pravajyAdiSasamapi chedapati 7 mUlaM zAyazcittaM punarvatAro eNam asya viSayaH-saGkalpAt kRtA prANAtipAtacaturthA''sabasevana-muskRSTaM mRSAvAdAdikaM vA''sevamAno bodhyA 8 anAsthApyaM nAma prAyazcittaM sevitA'vicArasyA'kRtato vizeSasya vratA'nAropaNISalArUpalabaseyam, tathA-yad Asevite ca doSe kaJcanakAlaM vrattAropaNA'yogyaM kRtvA pazcAcIrNa napAstan dopoparato vrateSu sthApyate tat 5 pArI -pAMca dala harSa kI to bhalAdha ke anusAra unameM se kadAcita paMcavaccheda hotA hai, ladAcit dazakaccheda hotA hai| adhika se adhika chaha mahIne kA cheu mAyazcita dizA jAtA hai| (8) sthUla-badekhi ne punaH dIkSA denA mUla prAyazcitta hai / yaha prAyazcita sabhI diyA jAtA hai jaba koI sAdhu saMkalpa pUrvaka mANAtiH pAta kare, caturtha bhAvana-jaithuna kA sevana kare yA utkRSTa svRSAloda Adi kA sevana kre| (9) avasthAdhA-jisa sAdhu ne aticAra kA sevana kiyA ho kintu usake prAyazcittatyapa sapathikoSa kA sevana na kiyA ho, vaha vratAropaNa ke yogya nahIM hotaa| unakI yaha ayogyatA annavasthApya prAyazcitta hai / doSa kA sevana karane para kucha kAla taka vaha sAdhu vratAropaNa ke yogya nahIM honA, bAda jaba tapazcaraNa kara letA hai aura ulla doSa kI nivRtti ho jAtI hai taya bratoM meM ule sthApita kiyA jAtA hai| sUjaba temAMthI kadAcita paMcakacacheda thAya che, kadAcita dazakaccheda thAya che. vadhAremAM vadhAre cha mAsanuM che prAyazcitta ApavAmAM Ave che. (8) mULa-navesarathI pharIvAra dIkSA ApavI mULa prAyazcitta che jyAre kaI sAdhu saMkalpapUrvaka prANAtipAta kare tyAre ja A prAyazcitta karavAmAM Ave che, caturtha Asava-maithunanuM sevana kare athavA utkRSTa mRSAvAda AdinuM sevana kare. (6) manavasthAya-2 sAdhuse matiyAnu sevana yu. 52nta tanA prAyazcitta svarUpa tapavizeSanuM sevana karyuM nathI, te ghatAre paNa mATe yogya hite nathI tenI A agyatA anavasthA prAyazcitta che. doSanuM sevana karavAthI thoDA samaya sudhI te sAdhu vAropaNa mATe cagya rahetuM nathI. chelle jyAre tapasyA karI le che ane deSanI nivRtti thaI jAya che tyAre vratamAM tene sthApita karavAmAM Ave che. ta061
Page #738
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAce zvikaM nAma dazamaM prAyazcittam, tathAhi-pAraM-prAyazcittAnAmantam, yasmAt-parasutkRSTa prAyazcittA'bhAvAt aJcati-mApnotIti pArAzcika mucyate / yadvA-pAraH aparAdhAnAmantaH aJcyate-pApyate yena prAyazcittena tat-pArAzcikaM nAma pAyazcitta mucyate / atrA'yaM vivekA-kRtAticAraM liGga-kSetra-kAlato bahirbhUtaM kRtvA chatvA ca tapasA zuddhaM puna: sa mahAna vessyaaropyte,| idaM prAyazcittaM jAtikulasampanna eva-(kazcit kvacit) svIkarotIti / yaH ko'pi sAdhurgacchAdhiSThAtrI rAjarAjJI-zreSThipatnIgAmI, tathA-styAnaddhi nidrAvAn mRtagurudantotpATaka ityAdi duSkulyA''kArI bhavati tasmai-idaM prAyazcittaM deyaM bhavati ||10||iti bhaavH||63|| (10) pArAcina-yaha dasavAM prAyazcitta hai| jisase baDA anya koI prAyazcitta na ho arthAt jo lotkRSTa prAyazcitta ho vaha parAM. cika prAyazcitta kahalAtA hai| athavA jisa prAyazcitta ke sevana se aparAdhi apane aparAdha ke pAra (anta) pahuMca jAya arthAt zuddha ho jAya vaha parAMcika prAyazcitta, yahAM yaha samajha lenA cAhie ki jisane anAcAra kA sevana kiyA hai use liMga kSetra aura kAla se bAhara karake, tatpazcAt tapasyA kara cukane para punaH dIkSita kiyA jAtA hai / jAti aura kula se sampanna poI-koI hI isa prAyazcitta ko kadAcit svIkAra karatA hai| jo sAdhu gaccha kI adhiSThAtrI (bhavatinI) rAjarAnI yA kisI leThAnI ke sAtha saMgama pharatA hai athavA jo styAnaddhi nidrAvAn hotA hai aura apane mRta gurU ke dAtoM ko kaSAyAviSTa hokara ukhADanA jaisA ghora anAcAra karatA hai, usI ko yaha prAyazcitta kiyA jAtA hai // 63 // (10) pAyi:- mA zabhu prAyazcitta che. nAthI bhAI bhI prAyazcitta heya nahI, arthAt je sarvotkRSTa prAyazcitta che te pArAcika prAyazcitta kahevAya che, athavA je prAyazcittanA sevanathI aparAdhI pitAnA aparAdhane cheDe pahoMcI jAya, arthAta zuddha thaI jAya te pArAcika prAyazcitta, ahIM e samajI levuM joIe ke jene anAcAranuM sevana karyuM che tene liMga, kSetra ane kALathI bahAra karIne, tyAra bAda, punaH dIkSita karavAmAM Ave che. jAti ane kuLathI sampanna keI--kaI ja A prAyazcittane kadAcita svIkAra kare che. je sAdhu gacchanI adhiSThAtrI (pravatinI), rAjarANI athavA kaI zeThANInI sAthe saMgama kare che, athavA je tyAnadhi nidrAvAnuM thAya che ane pitAnA mRta gurUnA dAMtane kaSAyAviSTa thaIne ukhADavA je ghera anAcAra kare che, tene ja A prAyazcitta ApavAmAM Ave che. 6rA
Page #739
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a. su. 64 vinayarUvAbhyantaratapaso bhedani0 3 mUlam - viNae sattavihe, NANadaMsaNacarittamaNavaikAyalogovayArabheyao // 64 // chAyA - 'vinayaH saptavidhaH, jJAna-darzana - cAritra - mano- vacaH - kAyalokopacArabhedataH // 64 // tatvArthadIpikA - pUrvasUtre - prAyazcittavinaya vaiyAvRtyAdi vidhAbhyantaratapasAM prathamopAttasya prAyavittasyA''locanapratikramaNAdidazabhedAnAM prarUpaNaM kRtam sampati-- kramamAptasya dvitIyasya vinayarUpasyAbhyantara tapaso bhedAn prarUpayitumAha- 'viNae vattavihe' ityAdi / vinayaH - vinIyase'panIyate kSipyate jJAnAvaraNAdyaSTavidha karmarajorAziryena sa vinayaH saptavidhaH jJAna- darzana - cAritra - mano - vacaH - kAya - lokopacArabhedataH / tathA ca jJAnavinayaH 1 darzana vinayaH 2 'vie sattavihe NANa' ityAdi sUtrArtha - vinaya sAta prakAra kA hai- (1) jJAna (2) darzana (3) cAritra (4) mana ( 5 ) vacana (6) kAya aura (7) lokopacAra ||64 || pUrvasUtra meM prAyazcita vinaya vaiyAvRtya Adi chaha prakAra ke Abhyantara tapoM meM se prAyazcitta ke Alocana pratikramaNa Adi dasa bhedoM kA nirUpaNa kiyA gayA, aba kramaprApta vinaya nAmaka Abhyantara tapa ke bhedoM kI prarUpaNA karate haiM jisake dvArA jJAnAvaraNa Adi ATha prakAra kA karma-raja vinIta kiyA jAya - haTAyA jAya use vinaya kahate haiM / vaha jJAna, darzana, cAritra, mana, vacana, kAya aura lokopacAra ke bheda se sAta prakAra hai arthAt usake sAta bheda haiM, yathA-- (1) jJAnavinaya (2) darzana 'fare sattavihe NANadaMsaNa' ityAdi sUtrArtha - vinaya sAta prahArano che - ( 1 ) jJAna (2) darzana ( 3 ) yAritra (4) bhana (4) vathana (1) aya bhane (7) boDIyAra // 64 // tattvAtha dIpikA--pUrvasUtramAM prAyazcitta vinaya vaiyAvRtya Adi cha prakAranA Abhyantara tapeAmAMthI prAyazcittanA mAlAcana pratikramaNa Adi daza bhedonu nirUpaNu karavAmAM AvyuM, have kramaprApta vinaya nAmaka tapanA bhenI prarUpaNA karIe chIe Abhyantara jenA vaDe jJAnAvaraNu Adi ATha prakAranA ka-raja vinIta karavAmAM bhAve--dUra 12vAmAM Ave tene vinaya he che. te jJAna, darzana, vyAstri, bhana, pathana, kAyA ane leAkeApacAranA bhedathI sAta prakArane che. arthAt
Page #740
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthasUtre sanavinaya 1 ucyate jJAte sati tasminAmadAda hividhaH 2 / cAritravinayaH 3 manovinayaH 4 vacovinaya: 5 kAyavinayaH 6 lokopacAravinayazca 7 / tabA''lasyavajitena deza-kAla-dravya-bhAnAdizuddhikaraNena bahumAnena mokSamAptyarthaM jJAnagrahaNaM jJAnAbhyAso jJAnasmaraNAdikaM jJAnavinaya ucyate / sa ca paJcavidhaH, matijJAnavinayazrutajJAnavilayA'vadhijJAnavinaya-kevalajJAnavinayabhedAt / tatra-zaGkA''kAGkSA''didopavarjitaM tatpazraddhAnaM darzanavinaya 1 ucyate sa ca-suzrUSaNA'dhyAzAtalAbhedAi dvividhaH 2 / jJAnadAnavataH puruSasya cAritre jJAte sati tasmin puruSe-bhAvato'tibhaktividhAnaM bhAvataH svayaM cAritrAnuSThAnazca cAritravinaya ucyate / sa ca paJcavidhaH, sAmAyikacAritravinara-chedopasthApanIya vinaya (3) cAritra vinaya (4) manovinaya (5) bacana vinaya (6) kAya vinaya aura (7) lokopacAra viny| Alastharahita hokara deza, kAla, drabdha aura bhAca Adi saMbaMdhI zuddhi karake, bahumAnapUrvaka, mokSa prApta karane ke hetu jJAna ko grahaNa karanA jJAnakA abhyAsa karanA jJAna kA smaraNa Adi kAralA jJAna viSaya kahalAtA hai ? jJAnavinaya ke pAMca bheda hai matijJAlavinaya, zulajJAnavinaya, avadhijJAnavinaya, manAparyava jJAnavinaya aura kevala jJAnavinaya / - zaMkA, kAMkSA Adi doSoM se rahita hokara tatvArtha para zraddhAna karanA darzanavinaya hai / isake do leda hai-zuzrUSaNA aura laalmaa| jJAna-darzana sampanna puruSa meM yadi cArija mAlUma ho to usake prati bhAvapUrvaka atyanta akti karanA aura svayaM sAvapUrvaka cAritra kA anuSThAna karanA cArijinadha hai| cAritrabhinaya pAMca prakAra kA tenA sAta me cha-(1) jJAnavinaya (2) zanavinaya (3) yAtrivinaya (4) bhanAvinaya (5) kyanavinaya (6) Ayavinaya ma. (7) yayAvinaya. ALasa khaMkherIne deza, kALa, dravya ane bhAva Adi saMbaMdhi zuddhi karIne, bahumAnapUrvaka, mokSa prApta karavAnA hetuthI jJAna grahaNa karavuM, jJAnane abhyAsa kara, jJAnanuM smaraNa Adi karavuM jJAnavinaya kahevAya che. jJAnavinynaa pAya ma cha-bhatijJAnavinaya, anajJAnavinaya, avadhijJAnavinaya, mana:paryavajJAnavinaya ane kevaLajJAnavinaya. zaMkA-kAMkSA Adi dethI rahita thaIne tatvArtha para zraddhA karavI darzanavinaya che. AnA be bheda che-zuzraSaNa ane ananyAzAtanA, jJAna-darzana sampanna purUSamAM je cAritra jaNAya to tenA pratye bhAvapUrvaka. atyanta bhakti karavI ane svayaM bhAvapUrvaka cAritranuM anuSThAne
Page #741
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIvikA nikti TIkA a.7 0 64 vinaya rUpAbhyantaratapaso bhedani0 485 cAritravinaya-parihAravizuddhika cAritravinaya-sUkSmasAmparAya cAritravinayayathAkhyAtcAritrabhedAt / tathA ca jJAnadarzanavataH puruSasya cAritraslamAhita cittatA cAritravinako vyapadizyate 3 manovinayastu parAkSezvaSi-AcAryopAdhyAyAdiSu guNAnusmaraNAdirUpa uncyate 4 saca-prazastA'prazastabhedAd dvividhaH / evaM vacodhinayo'pi-parokSepi teSu vacasA guNakIrtanAdirUpa ucyate, ayamapi prazastA'prazastabhedAda dvividhaH 5 evaM-jhAvinayo'Si parokSeSvapi AcAryopAdhyA yAdiSu kAyena zirAhastAdinA'JjabikriyAdirUpo'rase ya: 6 asAvapi-prazastAhai-lAmAthikSa cAritravinaya, cheApasthApanIya cAritravinaya, parihAravizuddhika cAritrajinaya, sUkSmalAmpA caritravinaya aura yathAkhyAta. cAritracilayA / isa prakAra jJAna aura darzana se yukta puruSa kA cAritra meM citta laga jAnA cAritravinaya hai| ____ AcArya zA upAdhyAya Adi parokSa meM ho to bhI unake guNoM kA smaraNa Adi karanA manovinaya kahalAtA hai| manovinaya ke do bheda haiM-prazastamanovinaya aura aprazasta manovilaya / AcArya upAdhyAya Adi parokSa ho to bhI vacana se unake guNoM kA kIrtana karanA Adi bacana binaya hai| prazasta aura aprazasta ke bheda se yaha bhI do prakAra kA hai| isI prakAra kAya vilaya bhI lalanA cAhie- AcArya Adi parokSa ho to bhI unheM kAma se hAtha Adile aMjali kriyA karanA Adi kAya vinaya hai| prazasta aura aprAstA ke bheda se chalake bhI do bheda hai| karavuM cAritravinaya che. cAritravinaya pAMca prakAranA chesAmAyika cAritravinaya, chedepasthApanIya cAritravinaya, parihAravizuddhi cAritravinaya sUmasaMparAya cAritravinaya ane yathApAta cAritravinaya A rIte jJAna ane darzanathI yukta purUSanuM cAritramAM mana parovAI javuM cAritravinaya che. AcArya athavA upAdhyAya Adi pakSa hoya te temanA guNenuM smaraNa vagere karavuM mane vinaya kahevAya che. mane vinayanA be bheda cheprazastamane vinaya ane aprazastamane vinaya. AcArya, upAdhyAya Adi parela hoya te paNa vacanathI temanA guNenuM kIrtana karavuM vagere vacanavinaya che. prazasta temaja aprazastanA bhedathI A paNa be prakAranA che AvI ja rIte kAvinaya paNa samaja-AcArya Adi parokSa hoya to paNa temane kAyAthI-hAtha vagerethI aMjalikiyA karavI Adi kAyavinaya che. prazasta ane aprazastanA bhedathI AnA paNa be bheda che,
Page #742
--------------------------------------------------------------------------
________________ rea tattvAce 'pazastabhedAda dvividhAH 6 kokopacAravinayastu-upacaraNamupacAraH lokaviSaya zraddhAnapUrvaka namratA vizeSalakSaNo vilakSaNovyavahAraH sacA'sau vinayazceti lokopacAravinayaH / sa ca-saptavidhaH, abhyAsavRttitA-paricchandAnuvartitA''dibhedAda 7 / vinayasya savistaraM bhedAnubhedarUpaM varNanam-'aupapAtika' mutrasya matkRtAyAM 'pIyUSavarSiNI' TokAyAM triMzattamasUtravyAkhyAyAM (pRSTha-2574272) vilokanIyam // 6 // tatvArthaniyukti:-pUrva tAvat-paDavidhA''bhyantaratapasaH prathamopAttasya prAyazcittasyA''locana-pratikramaNAdi dazabhedAnAM prarUpaNaM kRtam, samprati kramaprApta sya dvitIyasya vinayarUpAbhyantaratapasaH prarUpaNaM kartumAha-'viNae sattavihe, NANa-dasaNa-caritta-maNa-baha-kAya-logoMkyArameyao' iti / vinayastArat pUrvokta svarUpo jJAnAvaraNAyaSTavidhakarmarajorAzi vinAzaka namratA vizeSaH loka viSayaka zraddhApUrvaka namratA honA lokopacAra vinaya hai| isake sAta bheda haiM-asyAsanavRttitA arthAt gurU ke nikaTa meM rahanA, parachandAlurtilo dUsare kI icchA ko samajhakara usake anusAra kArya karanA Adi / vinaya ko vistAra pUrNa bhedAnubheda sahita varNana 'aupapAtika' mutra kI mere dvArA racita 'pIyUSavarSiNI' TIkA meM, tIsaveM sUtra kI vyAkhyA meM dekhanA cAhie // 64 // tatvArthaniyukti-chaha prakAra ke Abhyantara tapa meM parigaNita prathama bheda prAyazcitta ke Alocana pratikramaNa Adi dasa bhedoM kA varNana pUrvasUtra meM kiyA gayA, aba kramaprApta dvitIya Abhyantara tapa vinaya kI prarUpaNA karate hai- lekaviSayaka zraddhApUrvaka namratA hevI lokapacAravinaya che. AnA sAta bheda cheabhyAsavRttitA arthAt gurUnI sAMnidhyamAM rahevuM parachandAnuvattitAbIjAnI IcchAne samajI laI ne tadda anusAra kArya karavuM vagere. vinayanuM viratArapUrvaka bhedAnabheda sahita varNana "papAtika sUtranI mArA vaDe racAyelI "pIyUSavarSi TIkAmAM, trIsamAM sUtranI vyAkhyAmAM joI levA bhalAmaNa che 64 tatvArthaniyukti-cha prakAranA Abhyantara tapamAM parigaNita prathama bheda prAyazcittanA Alecana pratikamaNa Adi daza bhedanuM varNana pUrvasUtramAM karavAmAM AvyuM, have krama prApta dvitIya Abhyantara tapa vinayanI prarUpaNa karIe chIe
Page #743
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.76.64 vinayApAbhyantaratapaso bhedani0 487 saptavidho bhavati, vinIyante-kSipyaMte jJAnAvaraNAyaSTavidhakarmANi yena sa vinaya iti vyutpatteH / tadyathA-jJAna, darzana, cAritra, mano, vacaH, kAya, lokopacAra, bhedataH / 1 jJAnavinayaH 2 darzanavinayaH 3 cAritravinayaH 4 manovinayaH 5 vacovinayaH 6 kAyavinayaH 7 lokopacAravinayazceti / tatra-jJAnavinayastAvat paJcavidhaH, tadyathA-matijJAnavinayaH kevalajJAnavinaya zveta / tathA ca-AdarapUrvakaM mokSArtha jJAnagrahaNaM jJAnAbhyAsaH jJAnasmaraNAdikaM yathAzakti jJAnadinaya ucyate / jJAnavinaye sati mati jJAnAdi paJcake sabahumAnaM zaktyatizayo jJAnarUbarUpazraddhAnaM tadviSayaM zraddhAnazvopajAyate, teca vizeSo jAyate / tathA ca ktam 'kAle viNae bahumANe upahANe taha anihavaNe / vaMjaNa attha tadubhae aTTaviho nANamAyAro // 1 // jJAnovaraNa Adi ATha prakAra ke karma rUpI raja ko dUra karane vAlI namratA ko vinaya kahate haiM-usake sAta bheda haiM / jJAna, darzana, cAri, mana, vacana, kAya aura lokopacAra arthAt (1) jJAna vinaya (2) darzana vinaya (3) caritravinaya (4) mano vinaya (5) vacana vinaya (6) kAyavinaya aura (7) lokopacAra vinaya, inAI le jJAnavinaya ke pAMca bheda haiM-matijJAnavinaya, zrutajJAnavinaya, avadhijJAnavinaya, manAparyavajJAnavinaya aura kevalajJAnavinaya, Adara ke sAtha jJAna ko grahaNa karanA, jJAna kA abhyAsa karanA, jJAna kA smaraNa Adi karanA, jJAna vinaya hai| jJAnacinaya ke hone para matijJAna Adi pAMca jJAnoM meM bahumAnapUrvaka zakti kA Adhikya hotA hai, jJAna ke svarUpa kA zraddhAna hotA hai aura jJAna ke viSaya para bhI zraddhAna hotA hai| zrutajJAna meM viziSTatA utpanna hotI hai| kahA bhI hai jJAnAvaraNa Adi ATha prakAranA karmarUpI rajane dUra karanArI namratAne vinaya 4 che, tanA sAta se che-jJAna, zana, yAritra, mana, vayana, 4.yA bhane soDIyayA2 mata (1) jJAnavinaya (2) zanavinaya (3) yAtrivinaya (4) bhane vinaya (5) payanavinaya (6) yavinaya bhane (7) pAzavanaya. AmAMthI jJAnavinayanA pAMca bheda che-matijJAnavinaya, zrutajJAna vinaya. avadhijJAnavinaya, mana:paryavaza navinaya ane kevaLajJAnavinaya sanmAnapUrvaka jJAna grahaNa karavuM. jJAnano abhyAsa karo, jJAnanuM samaraNa vagere karavuM jJAnavinaya che jJAnavinayanA hovAthI matijJAna Adi pAMca jJAnemAM bahumAnapUrvaka zaktinuM Adhiya thAya che, jJAnanA svarUpanI zraddhA thAya che ane jJAnanA viSaya para paNa zraddhA thAya che. zrutajJAnamAM viziSTatA utpanna thAya che. kahyuM paNa che-
Page #744
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tattvArtha 88 'kAle vinaye bahumAne upadhAne tathA anihiye| vyaJjane'rthe tadubhaye aSTavidho jJAne AcAraH // 1 // iti, zaGkAdidopatra jitaM tatvArthazraddhAnaM darzana dilaya ucyate, saca-samyagdarzana; vinayaH zuzrUSaNA'natyAzAtanabhedAd dvividhaH 2, tathA tIrthachan maNItasya dharmasyA. ''cAyauM-pAdhyAya-sthavira-kulANa - saMgha-RSaNasAmbhomikasanojJAnAcA'nAzA tanA ghazama saMvega-vairAgyA'nukampA''stikyAni ca samyagdarzanavinayo vodhyaH jJAnadarzanavataH puruSasya cAritre vijJAte sati tAn puruSe pAvata AdarAtizayakaraNam-dravyamAvata: svayaM cAritrAnuSThAnaJca cAritracinya ucyate / sa cAritravinayaH paJcavidhaH, sAmAyikacAritravilaya:-chedopasthApana cAritravinaya:___ kAla, vinaya, bahumAna, upadhAna, anila na, zabda artha aura ubhaya-hAndArtha, thAha ATha mara kA jJAnajinya hai| zaMkA Adi doSoM deha sahita tatvArtha kA bahAla darzanavinaya kahalAtA hai| zuzrUSaNa aura apatyAzAtalA ke bheda se vaha do prakAra kA hai| tIrthara dvArA guNIta dharma kI AzAtalA ma pharamA lathA AcArya upAdhyAya, sthavira zaikSa, glAna, tapasvI, sAlikA, jhula, gaNa saMgha, evaM menojJa zramaNo kI AzAtanA na karatA tathA prazasa, saMvega, vairA:: gya anukampA Astisya yaha hamyagdarzanadhinaya hai| jJAla darzanavAn puruSa ke cArina kA jJAna hone para usa puruSa kA atizaya Adara karanA tathA dravya bhAva se svayaM cAritra jhA anuSThAna karanA cAritra vinaya hai| cAritra vilaya ke pAMca bheda haiM-lAmAthika caritra vinaya, cheopasthApana cAritravinaya, parivAra vizuddhika cAritra kALa, vinaya, bahumAna, upadhAna anihUnava zabda artha ane ubhaya zabdArtha-A ATha prakAranA jJAnavinaya che. zaMkA vagere dethI rahita tatvArthanI zraddhA darzanavinaya kahevAya che. zuzruSaNa ane ananyAzAtanAnA bhedathI te be prakAra che. tIrthakara dvArA praNIta dharmanI azAtanA na karavI tathA AcArya, upAdhyAya, sthavira, zaikSaglAna tapasvI, sAdhamika, kuLa, gaNa, saMgha ane mane zramaNanI azAtanA na karavI tathA prazama, saMvega, vairAgya, anuSpA ane Asti A samyagadarzanavinaya che. jJAna-darzanavAna purUSanA cAritranuM jJAna thavAthI te purUSane atizaya Adara kare tathA dravya-bhAvathI yaM cAritranuM anuSThAna karavuM cAritravinaya che cAritravinayanA pAMca bheda che--sAmAyika caritravinaya chede pasthApana cAritra
Page #745
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 sU. 64 vinayarUpAbhyantaratapasI medani0 589 suukssmsaampraayikaarinvinyH-thyaakhyaatvinyshceti| tathA ca pUrvokta sAmAyikAdi svarUpazraddhAnapUrvakaM cAnuSThAna vidhinA prarUpaNaM cAritravinaya ucyate 2 parokSepu cApi AcAryopAdhyAyAdiSu bhanasA-vacasA kAyena ca khala mano vinayA, baco dinayaH, kAyavinayathocyate / kokopacAravinayastu-upacaraNa -mupacAraH zraddhAnapUrvako namratArUpa kriyAvizeSalakSaNo lokaviSayo vyavahArA, sacA'sau vinayazceti lokopacAravizyaH ucyate / sa ca-saptavidhaH, abhyAsavRttittA pascchandAnuvantiAdibhedAra / vinayasya savistaravarNanaM bhedAnubhedarUpam 'aupapAliza' sunasya mattAyAM pIyUSavarSiNI' TIkAyAM triMzattamasUtravyAkhyAyAM (pRSTha 247-272) vilokanIyam // 64 // vinaya, vRkSAra sAmparAdhika cAritravinaya aura yathAkhyAta cAritra vinaya / halake atirikta pUchorata sAmAyika Adi ke svarUpa ke zraddhAna ke sAtha anuSThAna vidhi le prarUpaNa karanA cAritra vinaya hai| AcArya Adi parokSa meM ho to bhI mana se bacana aura kAya se unakA vinaya karanA krayazA manovinaya, vacanavinaya aura kAthavinaya kahalAtA hai| ___ upacaraNa ko upacAra kahate haiN| zraddhAnapUrvaka namratArUpa kriyA vizeSa upacAra kahalAtA hai tAtparya yaha hai ki laukika vyavahAra meM namratA evaM saujanya rakhanA lokopacAra vinaya hai| abhyAzavRttitA, parachandAnuvatitA Adi ne bheda se isake sAta bheda haiN| bheda-prabheda ke sAtha vinaya kA vistRta varNana mere dvArA racita - vinaya, parihAra vizuddhika caritravinaya, sUmasAmparAyika cAritravinaya ane , yathAkhyAta cAritravinaya A sivAya pUrvokta sAmAyika AdinA svarUpanI zraddhA sahita anuSThAna vidhithI prarUpaNA karavI cAritravinaya che. AcArya Adi parokSa hoya to paNa manathI, vacanathI temaja kAyAthI temane vinaya kara anukrame mane vinaya, vacanavinaya ane kAyavinaya kahevAya che. upacaraNane upacAra kahe che. zraddhApUrvaka namratArUpa kriyA vizeSa upacAra kahevAya che. tAtparya e che ke laukika vyavahAramAM namratA ane saujanya dAkhavavA leke pacAravinaya che abhyAsavRttitA, parachandAnuvattitA AdinA bhedathI AnA sAta bheda che. bheda-prabhedanI sAthe vinayanuM vistRta varNana mArA vaDe racAyelI ta0 62
Page #746
--------------------------------------------------------------------------
________________ nasvArtha . mUlam-veyAvacche dalavihe, Ayariya uvajjhAya-thera-tavasti-seha-gilANakulagaNasaMgha-sAhambhiya bhyo|65|| chAyA- 'vaiyAvRtyaM dazavidham, bhAcAryo-pAdhyAya-sthavira-tapasvi-zaikSaglAna kula-gaNa-saMgha-sAdharmikabhedataH // 65 // tatvArthadIpikA--pUrva tAbad AbhyantaratapasaH prAyazcittavinayavaiyArattyA. dibhedena pavidharaya pratipAditatvena tama-kramazaH prAyazcittasya dazabhedAnAmAlocana-atikramaNAdInAM vinayasya ca rAptabhedAnAM jJAna-darzanacAritrA. divinayAnAM prarUpaNaM kRtam, sammati-kramamAptasya veyAvRttyarUpatRtIyAbhyantaratapaso dazabhedAnAm AcAryoM-pAdhyAyAdi caiyAvRttyAnAM prarUpaNaM kartumAha-'vaiyAvacce isacihe' ityAdi / vaiyAvRttyam sUtroktavidhinA vyAvartate ametivyAvRttaH nirjarAlakSaNa zubhavyApAravAn tasya bhAvaH-karma vA 'auSapAtika sUtra kI pIyUSavarSiNI' TIkA meM, tIsaveM satra kI vyAkhyA meM (pR-257-272-para) dekhanA cAhie ||suutr 64 // ___ 'veyAvacce dasavihe' ityAdi / sU0 65 // sUtrArtha-vaiyAvRtya dasa prakAra kA hai-1 AcArya 2, upAdhyAya 3, sthavira 4 zaikSa 5 glAna 6 tapasvI 7 sAdharmika 8 kula 9 gaNa 10 saMgha ke vaiyAvRtya ke bheda se // 50 // 65 // tattvArthadIpikA-pahale Abhyantara ke prAyazcitta, vinaya, vaidyAvRtya Adi chaha bheda kahe gae the| unameM se Alocana, pratikramaNa Adi dasa bhed prAyazcitta ke tathA jJAnavinaya, darzanavinaya, cAritradhinaya Adi dasa bheda vinaya ke kahe jA cuke hai, aba krama prApta tIsare Abhyantara tapa vaiyAvRtya ke AcArya vaiyAvRtya, upAdhyAya yAvRtya Adi dasa bhedoM kI prarUpaNA papAtika sUtranI pIyUSavarSi TIkAmAM, triIsamAM sUtranI vyAkhyAmAM (pAnA naM. 257272) para joI levA bhalAmaNa che. 64 sUtrA-vaiyAkRtya za prA2nI che-(1) mAyAya (2) 6pAdhyAya (3) sthavira (4) zaikSa (5) khAna (6) tapasvI (7) sAmi (8) yuga (6) gaNa tathA (10) saMghanI vaiyAvRtyanA bhedathI. padapA . . tatyAhI 5-posA mAya-2 tapana prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRtya Adi cha bheda kahevAmAM AvyA. temAMthI Alocana, pratikramaNa Adi daza bheda prAyazcittanA tathA jJAnavinaya, darzanavinaya, cAritravinaya Adi daza bheda vinayana kahevAmAM Avela che have kemaprApta triIja AbhyanDara tapa vaiyAvRtyanA AcArya vinaya, upAdhyAyavijaya Adi daza bhedanI
Page #747
--------------------------------------------------------------------------
________________ sa dIpikA-niyukti TIkA a.7 5.65 vaiyAvRtyasya bhedanirUpaNam . . vaiyAvRttyam, sevAkaraNam tad dazadidhaM bhavati / tadyathA-AcAryopAdhyAyasthaviratapasvi-zaikSa-glAna-kula-gaNa-saMdha-sAdharmikabhedataH, tatra-davidhaM khalu vaiyA. vRttyaM bhavati AcAryasya vaiyAvRttyaM seza''cArya vaiyAvRttyA 1 upAdhyAyasya zuzrUSA. karaNam-upAdhyAyavaiyAvRttyam 2 sthavirasya-vRddhAnevaiyAvRttyaM sthaviravaiyAvRttyam 3 tapasvI-mAsamakSaNAdikArakA, tasya yAvRttya lapasvikSayAttyam 4 zaikSasyagrahaNA''sevanazikSAbhyAsazIlasya vaiyAhatya-zaikSavaiSAvRttyam 5 glAnasya rugNasya rogAdiklezayuktazarIrasya vaiyAvRzyaM glAnarayAvRtyam 6 anekagaNasamudAyAkulaM tasya vaiyAhasyaM kulavaiyAvRttyam 7 munisamUhasya vaiyAhattya gaNavaiyAvRtyam 4 saMghasya--sAdhu sAdhvI zrAvaka zrAdhikArUpasya caturvidharva saMghasya vaiyAvRttyaM saMgha. karane ke lie kahate haiM-nirjarA rUpa zubhabyApAravAle ko vyAvRtta kahate haiM vaiyAvRtyakA bhAva yA karma vaiyAvRtya kahalAtA hai, jisakA abhiprAya hai sevA karanA / vaiyAvRtya ke dasa bhei hai-(1) AcArya kI sevA karanA AcArya vaiyAvRtya hai (2) upAdhyAya kI sevA karanA upAdhyAya vaiyovRtya hai (3) sthavira arthAt vRddha muni kI sevA karanA sthavira vaiyAvRtya hai (4) grahaNa-Asevana rUpa zikSA kA jo abhyAsa kara rahA ho aise nava dIkSita muni kI sevA karanA zaikSa vaiyAvRtya hai (5) glAna-arthAt roga grasta kI sevA karanA glAna vaidhAvRtya hai (6) mAsa khamaNa Adi tapasyA karane vAle tapasvI kI sevA karanA tapasvi vaiyAvRtya hai (7) sAdharmika arthAt samAna samAcArIbAle sAdhu kI levA pharanA sAdha. mika vaiyovRtya hai aneka kula ke samUha ko gaNa kahate haiM, kula kI sevA karanA kula vaiyAkRtya hai (9) aneka gaNa ke arthAt muniyoM ke prarUpaNa karavA mATe kahIe chIe-nirjarA rUpa zubha vyApAravALAone vyAvRtta kahe che, vyAvRttane bhAva athavA karma viyAvRtya kahevAya che jene artha e thAya ke sevA karavI vaiyAvRtyanA daza bheda che-(1) AcAryanI sevA karavI AcArya vaiyAvRtya che (2) upAdhyAyanI sevA karavI upAdhyAya vaiyAvRtya che (3) sthavira arthAt vRddha muninI sevA karavI sthavira vaiyAvRtya che () grahaNa-Asevana rUpa zikSaNane je abhyAsa karatA hoya evA navadIkSita saninI sevA karavI lAvaiyAvRtya che (6) mAsakhamaNa Adi tapayA karanAra tapasvInI sevA karavI tapasvI vaiyAvRtya che. (7) sAdhamika arthAta samAna samAcArIvALA sAdhunI sevA karavI sAdhamika vaiyAvRtya che. (8) aneka kaLanA samUhane gaNa kahe che kuLanI sevA karavI kuLayAvRtya che. (9) aneka gaNanA
Page #748
--------------------------------------------------------------------------
________________ darara tatvArthasUtre vaiyAvRtyam 9 evam sAdharmikasya - samAnAcArayataH sArdhaM vaiyAvRtyaM sAdharmika vaiyAvRtyam ucyate 10 ityevaM dazavidhaM vaiyAvRtyamavagantavyam vaiyAvRtyena ca samAdhiprApti:- yavacane zaGkAcyabhAvaH - pravacana vAtsalyaprAkaTayazca bhavatIti bhAvaH // 65|| tattvArthaniyukti:-- pUrvaM tAvat prAyazcittavinayavaiyAvRttyAdi par3avidhasyAbhyantaratapaso yathAkramaM dazavidhadhAyazcittasya saptavidhavinayasya ca marUpaNaM kRtam, samprati-kramamAptasya vaiyAvRtyasya dazabhedAn AcAryopAdhyAyAdi caiyAvRtyarUpAn prarUpayitumAha - 'veyAvacce dasavihe, Ayariya-uvajjhAyathera-tavasti-leha - gilANakula- gaNa - saMgha- sAhammiya bheyao' iti / vaiyAvRtyam vyAvRttasya - nirjarAdizu mavyApAramavRtasya bhavacanamayojita kriyA- vizeSA'nuSThAnatatparasya bhAvaH tathAvidhapariNAmaH - karma vA, vaiyAvRtyam, tacca'samUha kI sevA karanA gaNa vaiyAvRtya tapa hai (10) saMgha kI arthAt sAdhu-sAdhvI, zrAvaka aura zrAvikA rUpa caturvidha saMgha kI sevA karanA 'saMgha vaidyAvRtya hai / yaha dasa prakAra kA vaiyAvRtya tapa hai / vaidhAvRtya se samAdhi kI prApti hotI hai, pravacana saMbandhI zaMkA- kAMkSA Adi kI nivRtti ho jAtI hai aura pravacana vAtsalya prakaTa hotA hai || 65 || tatvArthaniyukti- pahale prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRtya Adi chaha prakAra ke Abhyantara tapa meM le isa prakAra ke prAyazcitA tathA sAta prakAra ke vinaya kA nirUpaNa kiyA gayA, ava prApta baiganRtya ke AcArya vaiyAvRtya, upAdhyAya vaiyAvRtya Adi dala bheda kA prarUpaNa karate hai / jo nirjarA Adi zubhavyApAra meM pravRtta hai aura zAstra pratipAdita kriyA vizeSa ke anuSThAna meM tatpara hai, usakA bhAva yA karma vaiyA arthAt munienA samUhanI sevA karavI gavaiyAnRtya che. (10) saMdhanI arthAt sAdhu, sAdhvI, zrAvaka ane zrAvikA rUpa caturvidhasaMghanI sevA karavI saMghayAnRtya che. A daza prakAranu vaiyAnRtya tapa che. vaiyAvRtyathI samAdhinI prApti thAya che, pravacana samadhI zakA-kAMkSA vagerenI nivRtti thaI jAya che ane pravacanavAtsalya prakaTa thAya che. 6aa tattvArthaniyukita--A agAu, prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRtya Adi cha prakAranA Abhyantara tapamAMthI daza prakAranA prAyazcittanA tathA sAta prakAranA vinayanuM nirUpaNU karavAmAM AvyuM, have kramaprApta vaiyAvRtyanA AcAya vaiMyAnRtya, upAdhyAya vaiyAvRtya Adi daza bhedonI prarUpaNA karIe chIe je nirA Adi zubhabyApAramAM pravRtta che ane zAstrapratipAdita kriyAvizeSanA anuSThAnamAM tatpara che, tenA bhAva athavA kama vaiyAvRtya
Page #749
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA - niyukti TIkA a.7 lU. 65 vaiyAvRtyasya bhedanirUpaNam raphe yathAyogaM kSetra - vasati - pratyavekSaNa bhaktapAnavastrapAtrauSadhaM bhaiSajazarIrazuzrUSAdirUpa mavagantavyam, tat khalu - vaiyAvRtyam - AcAryopAdhyAyasthaviratapasvizaikSaglAnakula gaNa saMgha sAdharmikabhedato dazavidhaM bhavati / tatrA''varati AcArayati vA dharmAdikamityAcAryastasya vaiyAvRtyam - AcAryavaiyAvRtyam 1 upAdhyAyasya vaiyAvRtyam upAdhyAyavaiyAvRtyam -2 sthavirasya vayasA paryAyeNa zrutena vRddhasya vaiyAvRttyaM sthaviravaiyAvRtyam 3 caturthaSaSThA'STamabhaktAdivividhatapakAraka svapasvI tasya vaiyAvRttyaM tapastrivaiyAvRtyam 4 ekadinAdArabhya SaNmAsA'vadhi dIkSAyuktasya navadIkSitasya zaikSasya vaiyAvRtyaM zaikSavaiyAvRttyam 5 glAnasya - rugNasya vyAdhyami vRtya kahalAtA hai / use yathAyogya kSetra - vasati pratyavekSaNa, bhaktapAna, vastra, pAtra, auSadha bheSaja, zarIra zuzrUSA AdirUpa samajhanA cAhiye, arthAt ina saba ke dvArA sevA karanA vaiyAvRtya hai / sevya ke bheda se vaiyAvRtya ke dasa bheda haiM (1) AcArya (2) upAdhyAya (3) sthafar (4) zaikSa (5) glAna ( 6 ) tapasvI (7) sAdharmika (8) kula (9) gaNa 10 saMgha kA vaiyAvRtya / jo svayaM pAMca AcAra rUpa dharma kA pAlana karatA hai aura dUsaroM se pAlana karavAtA hai vaha AcArya kahalAtA hai, usa ke vaiyAvRtya ko AcArya vaidyAvRtya kahate hai / (2) upAdhyAya kI sevA karanA upAdhyAya vaidhAhRtya hai / (3) sthavira arthAt vaya dIkSAparyAya aura zrutase jo vRddha hai usakI sevA karanA sthavira vaiyAvRtya haiM / (4) eka dina se lekara chahamAla taka kA dIkSita nava dIkSita yA zaikSa kahalAtA haiM / usakA vaiyAvRtya zaikSavaighAvRtya hai / (5) glAna arthAt ahevAya che. tene yathAyogya kSetra - vasati - pratyavekSaNa, atta-yAna, vastra, pAtra, auSadha, bheSaja, zarIra zuzruSA Adi rUpa samajavu joie arthAt A badhA vaDe sevA karavI vaiyAnRtya che. sainyanA bhedathI vaiyAvRtyanA deza bheda che (1) AyArya (2) upAdhyAya (3) sthavira (4) zaikSa (5) glAna (1) tapasvI (7) sAthasiMha (c) huja (Ga) Azu bhane (10) adhanuM vaiyAvRtya ? svaya yAMca AcAra rUpa dharmanu pAlana kare che ane khIjAe mAraphate pAlana karAve `mAcA' kahevAya che. tenA vaiyAnRtyane AcAyavaiyAnRtya kahe che. (2) upAdhyAyanI sevA karavI upAdhyAyanaiyAnRtya che. (3) sthavira arthAt vaya, dIkSAparyAya tathA zrutathI je vRddha che temanI sevA karavI sthavira vaiyAvRtya che. (4) eka divasathI laIne cha mAsa sudhInA dIkSita navadIkSita athavA zaikSa kahevAya che. tenu' taiyAnRtya zaikSavaiyAnRtya che. (5) glAna arthAt rAgI, je
Page #750
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthastra bhUsya zramaNasya vaiyAvRttyaM glAnavaiyAhatyam 6 anekagaNasamudAyaH kulam tasya vaiyAvRttam kuka yAvRtyam 7 aneka sAdhusamudAyo gaNaH tasya vaiya vRttyaM gaNavaiyA vRtyam 8 saMghasya sAdhu sAdhvI zrAvaka zrAvikArUpasya caturvidhasya vaiyAvRttya saMgha. vaiyAvRtyam 9 sAdharmikA:-samAnAcAravantaH teSAM-jJAnadarzanAdi pauruSeya zaktibhi mokSasAdhakAnAM mUlottaraguNa puspAnnAnAM vaiyAkRtyaM sArmikavaiyAvRttyam 10 / tyAcaiteSA mAcAryAdInAm AhArapAnavastrapAtrapatizrayapIThaphalakazayyAsaMstArAdimirdharmasAdhanabhUtaiH kAntArAdi viSamasthAnagatekUpakaNTakAdivyApta rugNA, jo kisI namAdhi se pIDita ho usakA vaidhAvRtya glAna vaiyAvRtya kahalAtA hai / (6) upacArUna velA, telA, Adi vividha prakAra kA tapazca. raNa karane vAlI tapasthI kahalAtA hai / usakA cayAvRtya tapasvi vaiyAvRtya hai| (7) lAdharmika arthAt samAna samAcArIvAle sAdhu kI sevA karanA sAdharmika vaidyAvRtya hai / (8) kula aneka sAdhuoM ke samUha ko kula kahate haiM aneka kula ke samUha ko gaNa kahate haiM aneka gaNa ke samUha ko saMgha kahate haiM kula kI sevA karanA kula vaiyAvRtya hai (9) gaNa-aneka gaNake arthAt muniyoM ke samUha kI sevA karanA gaNavaiyAvRtya hai (10) saMgha-sAdhu, sAdhvI, zrAvaka aura zrAvikA rupa caturvidha saMgha kI sevA karanA saMgha vaiyAvRtya hai| pUrvokta AcArya Adi kI AhAra-pAnI se, vastra-pAtra se, upAzraya, pITha, phalaka, zayyA evaM saMstAraka Adi mokSa ke sAdhanoM se sevA karanA, kAntAra Adi viSama sthAnoM se, gaDDhA, kUpa, kaMTaka Adi se yukta vyAdhithI pIDita haya, vaiyAvRtya lAvaiyAvRtya kahevAya che. (6) upavAsa, chaTha, aThama Adi vividha prakAranuM tapazcaraNa karanAra tapasvI kahevAya che tenuM vaiyAvRtya tapasviyAvRtya che. (7) sAdhamika+arthAt samAna samAcArIvALA sAdhanI sevA karavI sAdharmikavaiyAvRtya che. (8) kuLa-aneka sAdhuonA samUhane kuLa kahe che, aneka kuLanA samUhane gaNa kahe che. aneka gaNanA samUhane saMgha kahe che kuLanI sevA karavI kuLayAvRtya che. (9) gaNa-aneka gaNanI arthAt munionA samUhanI sevA karavI gaNavaiyAvRtya che. (10) saMgha-sAdhu-sAvI, zrAvaka ane zrAvikA rUpa caturvidha saMghanI sevA karavI saMghavaiyAvRtya che. __ pUrvarita bhAyArya mAhinI, mAhA2-pANIthI, vastra-pAtrathI, pAzraya, pITha, phaLaka, zayA ane saMthArA vagere mokSanA sAdhanothI sevA karavI lAntAra Adi viSama sthAnethI, khADo, pha, kaMTaka AdithI yukta sthaLethI
Page #751
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA 1.76.65 vaiyAvRtyasya bhedanirUpaNam sthala jvarA'tIsAra-kAsazvAsAdhupasargeSu zuzrUSaNam oNpadhabhaipajyakaraNam abhyuddharaNaM parirakSaNAdikaM yAvatyamucyate / ullaJca vyAkhyAyajJaptau bhagavatI sUtre 25 zatake 7 uddezake 802-sUtre veyAvacce dalavihe paNate taM jahA-Ayariya veyAvacce, ubajjhAyaveyAvacce, leha vyAvacce, gilANavezAvacce, tavassiveyAvacce, thera vevAdacce, sAhagmiveyAcacce, kulaveyAvacce, gaNaveyAvacce, saMghayAvacce, iti / vaiyArattya daza vidhaM prajJaptam, tadyathAAcAryavaivAhatyam 1 upAdhyAya vaiyAtm 2 zaikSavaiyAhatyam 3 glAnadaiyAvRttyam 4 tapaskvaiiyAvRttyam 5 sthiviravaiyAhatyA 6 sArmika deyAttyam 7 kulacaiyAvRttyam 8 gaNavaiyAvRrayam 9 saMghayAtyam 10 iti // 65 // mUlam-lajjhAe paMcavihe, vAraNA-pucchaNA-pariyaNA'NuppehA-dhammakahA bheyao // 66 // chAyA-'svAdhyAyaH paJcavidhaH, vAcanA-macchanA-parivartanA'nuprekSAdharmakathA, bhedataH // 66 // tattvArthadIpikA-pUrvamUtre-prAyazcittAdi SaDUvidhA'bhyantaratapaso yathA kramaM tRtIyasya vaiyAttyasyA''cAyo-pAdhyAyAdi dazavidhasya prarUpaNaM vihitama, sammati-kramAgatasya caturthasya svAdhyAyasya vAcanA-pracchanAdi paJcabhedAn sthala se, jvara, atisAra, khAMsI, zvAsa Adi kA kaSTa hone para sevA karanA-auSadha-bheSaja lAkara denA ityAdi dheyAvRtya kahalAtA hai|||65|| 'sajjhAe paMcavihe' ityAdi sUtrArtha-svAdhyAyatapa pAMca prakAra kA hai-(1) yAcanA (5) pRcchanA (3) parivartanA (4) anuprekSA aura (5) dharmakathA // 66 // tatvArthadIpikA-pUrvastra meM prAyazcitta Adi chaha prakAra ke Abhyantara tapa meM se tIsare vaiyAvRtya tapake dasa bhedoM-AcArya vaidhAvRtya, upA. bacAvavA, javara, atisAra, udharasa zvAsa vagerenuM kaSTa hoya tyAre sevA karavI-auSadha-bheSaja lAvIne ApavA vagere vaiyAvRtya kahevAya che. pApA 'sajjhAe paMcavihe' tyaadi| sUtrArtha-svAdhyAya tapa pAMca prakAranuM che-(1) vAcanA (2) pRcchanA (3) privtn| (4) anuprekSA bhane (5) yathA // 66u tavAdIpikA pUrva sUtramAM prAyazcitta Adi cha prakAranA Abhyantara tapamAMthI trIjA viyAvrayatAnA daza bheda-AcAryavaiyAvRtya, upAdhyAyavaiyAvRtya
Page #752
--------------------------------------------------------------------------
________________ 496 taravAsa marUpayitumAha-'lajmAe paMcavihe' ityAdi / rajA yAya:-su-guSTha A-amadiyA'svAdhyAya parihAreNa posadhyAyapekSayA'dhyAyaH-adhyayana sUtramUlapaThanaM svAdhyAyaH, sa paJcavidho bhavati, tadyathA-vAcanA 1 pracchanA 2 parivartanA 3 prekSA 4 dharmakathA 4 ceti / tatra-nizcaya sUtrArtha tadubhayamyA''dAna-pradAna. rUpA vAcanA 1 sandezanivAraNAya nibhinAthadArthAya vA zAvasyArtha jAnato'pi gurUM prati pRcchA-macchanaM pracchanA 2 adhInasya trAdeH punaH punarAvRtti karaNaM-guNanaM parivartanA 3 adhigatArthasya jJAtArthasya sUtrasya manasA cintanam anuprekSA 4 ahiMsA didharmasya marUpaNaM-dharmathA 5 ityevaM paJcavidhaH khalu svAdhyAyo'gantavya // 66 // dhyAyavaiyAvRtya Adi, kA prarUpaNa kiyA gayA aba kramAgata cauthe sthA. dhyAya tapa ke vAcanA pRcchanA Adi pAMca bhedoM kA prarUpana karate haiN| maryAdApUrvaka arthAt amajjhAya ko TAlara paurUpI Adi ko khyAla rakhate hue adhyAya-adhyayana arthAt sUlapATha paDhAnA svAdhyAya kahalAtA hai| svAdhyAya pAMca prakAra kA hai-vAcanA, pRcchanA, parivartanA anuprekSA aura dhrmkthaa| inakA svarUpa isa prakAra hai-(1) nirdoSa sUtra, artha aura sUtrArtha donoM kA AdAna pradAna karanA vAcanA hai| (2) saMdeha kA nivAraNa karane ke lie athavA nizcita artha kI dRDhanA ke lie zAstra ke artha ko jAnate hue bhI guru ke samakSa prazna karanA pRcchanA hai| (3) paDhe hue satra Adi kI vAra-vAra AvRtti karanA, use gunanA parivartanA hai / (4) jisakA artha jAna liyA ho usa sUtra AdinuM prarUpaNa karavAmAM AvyuM, have kamAgata cothA svAdhyAya tapanA vAcanA, pRcchanA Adi pAMca bhedanuM prarUpaNa karIe chIe maryAdApUrvaka arthAt asarajAyane TALIne, pirasI vagerene khyAla rAkhatA thakA adhyAya-adhyayana karavuM arthAt mULapATha bhaNavo, svAdhyAya uvAya cha, svAdhyAya pAMya prA2nA che-pAyanA, 2chanA, parivata nA, anuprikSA ane dharmakathA emanuM svarUpa A prakAre che-(1) nirdoSasUtra, artha ane sUtrArtha baMnenuM AdAna-pradAna karavuM vAcanA che. (2) sandahanuM nivAraNa karavA mATe athavA nizcita arthanI daDhatA mATe zAstranA arthane jANatA hevA chatAM paNa gurU samakSa prazna kare pRcchanA che. (3) bhaNI gayelA sUtra AdinI vAraMvAra AvRtti karavI, tene pharI pharIvAra joI javuM parivartana * che. (4) jene artha jANI lIdhuM hoya te sUtranuM manathI cintana karavuM
Page #753
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - . - . -. . . dIpikA-niyukti TIkA a.7 pR.66 svAdhyAyasya bhedanirUpaNam . tatvArthaniyukti:--'pUrva tAvad yathAkramaM SaDvidhAbhyantaratapasA pAyazcittasya-vinayasya-vaidhAsyasya ca marUpaNaM kRtam, sampati-kramamAptasya svAdhyAyasya caturyAbhyantaratapaso bAvanAdi paJcabhedAn prarUpayitumAha'sajjhAe paMcavihe, vAcaNApucchaNApariyaNAaNuppehA-dhammakahAbheyao' iti / svAdhyAyaH-suSTu mahiyA kAlavelAparihAreNa pauruSyAyapekSayA vA'dhyAyaH-mUlasUtrapaThana-sa' paJcavidho vartate / tadyathA-vAcanA pracchanA parivartanA'prekSA dharmakathA cetyevaM parisaMkhyAtaH svAdhyAyo'vagantavyaH, tatraziSyANA bhAgamArthAdhyAenarUpA vacanA 1 kAlikasyo-kAlikasyA''lApapadAnaM vA-yAcanA 2 sandevaninAzAya nizcitArthavAdAya vA khunArthayorAcAryakAmana le cintana karanA apekSA hai / (5) ahiMsA Adi dharma kI prarUpaNA karanAdharma kathA hai / yaha pAMca prakAra kA svAdhyAya jAnanA cAhie // 66 // tatyArthaniyurilla chaha mazAra ke Abhyantara lapale prAyazcitta, vinaya aura vaidhAvRtya kA nirUpaNa kiyA jA cukA, anca cauthe Abhyantara tapa svAdhyAya ke bAcanA Adi pAMca bhedoM kI prarUpaNA karate haiM. daadubk guli tui ? ? h yaa dbii jaani kA dhyAna rakhakara sUlanakA paThana svAdhyAya kahalAtA hai| usake pAMca bheda (1) vAcanA (2) pRcchanA (3) parivartanA(4) anu. prekSA aura (5) dharmakathA ziSyoM ko Agama kA artha eDhAnA vAcatA hai yA kAlika aura utkAlika ke AlApoM kA pradAna karanA vAcanA svAdhyAya kahalAtA hai| saMzaya kA nivAraNa karane ke lie yA nizcita anapekSA che. (5) ahiMsA Adi dharmanI prarUpaNa karavI dharmakathA che. A pAMca prakAranA svAdhyAya jANavA joIe. 6 dA tattvArthaniryukita-cha prakAranA Abhyantara tapamAMthI prAyazcitta, vinaya ane vaiyAvRtyanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM, have cothA Abhyantara tapa svAdhyAyanA vAcanA Adi pAMca bhedanI prarUpaNa karIe chIe- maryAdApUrvaka arthAt esajajha yakALa vagerene TALI daIne athavA pirasI AdinuM dhyAna rAkhIne mULasUtranuM paThana svAdhyAya kahevAya che-tenA pAMca me che-(1) vAyanA (2) chn| (3) parivatta nA (4) anuprekSA (4) dharmakathA ziSyane Agamano artha bhaNAva vAcanA che athavA kAlika ane ulkAlikanA AlApanuM pradAna karavuM vAcanA svAdhyAya kahevAya che. saMzayanuM nivAraNa karavA mATe athavA nizcita arthanI daDhatA mATe sUtra athavA arthanA viSayamAM AcAryane prazana pUcha pRcchanA che. bhaNI gayelA sUtra ane arthanuM ta063
Page #754
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthastre spati praznaH-pracchanA-2 adhIta sUtrArthayoH punaH punaH paThanam parivartanA-3 viditArthasya manasA cintanam-anuprekSA 4 zrutacAritrarUpadharmasyopadezo dharmakathA5 uktazca bhagavatI sUtre 25 zatake 7 uddezake 802-sUtre-'sajjhAe paMcavihe paNatte vAyaNA-paDipucchaNA-paridRNA aNuppehA-dhammakahA' iti / svAdhyAyaH paJcavidhaH, prajJaptaH, tadyathA-vAcanA 1 pratizcchanA 2 parivartanam 3 anuprekSA 4 dharmakathA 5 iti / evam-uttarAdhyAre'pyuktam evaJca-vAcanAdayaH paJca tAvat svAdhyAyapadena grahItavyAH // 66 // mUlam- ematta cittAvaThANaM jhANaM // 67 // chAyA-'ekatra cittAvasthAnaM dhyAnam // 67 // tatvArthadIpikA--'pUrva tAvata paividheSu prAyazcittAdyAbhyantaratapAsu paJcAnAM prAyazcittavinayavaiyAvRtyasvAdhyAyAnAM yathAkramaM prarUpaNaM vihitm| artha kI dRDhatA ke lie sUtra yA artha ke viSaya meM AcArya se prazna karanA pracchatA hai| paThita sUtra evaM artha kA puna:punaH paThana karanA parivartanA hai| jJAta artha kA bAra vAra cintana karanA anuprekSA hai |zruta evaM cAritra rUpa dharma kA upadeza denA dharmakathA hai| bhagavatIsUtra ke 25 ve zataka ke 7ve uddezaka ke 802 sUtra meM kahA hai-'svAdhyAya pAMca prakAra kA kahA gayA hai-vAcanA, pratipracchanA, parivartanA, anuprekSA evaM dharma kthaa| isI prakAra uttarAdhyayana syUma meM bhI kahA gayA hai| isa prakAra svAdhyAya zabda se vAcanA Adi pAMcoM ko grahaNa karanA cAhie // 66 // 'egatta cittAcaTThANaM' ityAdisUtrArtha--eka jagaha citta kA sthira honA dhyAna hai // 67 // tattvArthadIpikA-pahale chaha prakAra ke Abhyantara tapoM meM se prAyazcitta punaH punaH paThana karavuM parivartana che. jANelA arthanuM vAraMvAra cintana karavuM anuprekSA che ane zrata ane cAritra rUpa dharmano upadeza Apa dharmakathA che. bhagavatI sUtranA rUpamAM zatakanA mAM uddezakanA 802 sUtramAM - 4jhucha-svAdhyAya pAya jAna vAmAM mAvyA cha-bAyanA pratirachanA, parivartAnA, anuprekSA ane dharmakathA AvI ja rIte uttarAdhyayana sUtramAM paNa kahevAmAM AvyuM che. Ama svAdhyAya zabdathI vAcanA Adi pAMceyanuM grahaNa karavuM joIe. 66 'egattacittAvadvANaM jhANaM' tyA sUtrArtha-eka jagyAe cittanuM sthira thavuM dhyAna che. dukA tavAthadIpikA-pahelA cha prakAranA Abhyantara tapamAMthI prAya
Page #755
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.75.67 dhyAnasvarUpanirUpaNam ... 99 sammati-kramaprApta dhyAnAkhyamAbhyantaratapaH marUpayitumAha-'egattacittAvaTThANaM jhANaM' iti / dhyAnam-dhyAviyAnam, pariNAmasthaitham antarmuhUrttamAtrakAla mekAgracittatA'dhyavasAna mityarthaH nAnAvilambanena parispandavatazcittasyA'nyAzeSaviSayebhyo vyAvartya-ekatraiva viSaye niyamataH sthApanam anyato'ntaHkaraNavRttinirodho dhyAnamitibhAvaH / tacca-dhyAnaM caturvidham, Araudra-dharma-zukla bhedAt, / tadatra samAhitacittasyA''ta-raudra dhyAne varjayitvA dharma-zuklarUpai dhyAnadvayaM dhyAnazabdena grAhyam / uktaMca-uttarAdhyayane triMzattame'dhyayane paJcatriMzattamagAthAyAmbinaya vaiyAvRtya aura svAdhyAya kA krama se nirUpaNa kiyA gayA hai, aba kramAgata dhyAna nAmaka Abhyantara tapa kA prarUpaNa karane ke lie kahate haiM pariNAma kI sthiratA dhyAna hai| abhiprAya yaha hai ki antarmuhUrta kAla paryanta citta kA ekAna rahanA dhyAna kahalAtA hai| yaha citta nAnA arthoM kA avalambana karatA huA caMcala rahatA hai, ataH ise anya samasta viSayoM se haTAkara kilI eka hI viSaya meM lagA denA-aura saba tarapha se cittavRtti kA nirodha kara denA dhyAna hai| " - dhyAna cAra prakAra kA hai-AtadhyAna, raudradhyAna, dharmadhyAna aura zukladhyAna, yahAM AtadhyAna aura raudradhyAna ko choDakara dharmadhyAna aura zukladhdhAna the do dhAna ho samajhanA cAhie, kyoMki yahAM mokSamArga kA prakaraNa hai aura ArtadhyAna tathA raudra dhyAna mokSopayogI zcitta, vinaya, vaiyAvRtya tapa ane savAdhyAyanuM kamathI nirUpaNa karavAmAM AvyuM have mAgata dhyAna nAmaka Akyuttara tapanuM prakSaNa karavA mATe kahIe chIe pariNAmanI sthiratA thayA che. abhiprAya e che ke antarmahatta kALa paryanta cittanuM ekAgra rahevuM dhyAna kahevAya che. A citta jANelA ane avalakhana karatuM thayuM caMcaLa rahe che, AthI tene bIjA badhAM viSAthI bhakta karIne kaI eka ja viSayamAM parevI devuM ane cAre bAjuethI citta vRttine nirodha kare dhyAna che. dhyAna cAra prakAranA che-ArtadhyAna raudradhyAna, dharmadhyAna ane zAla dhyAna ahIM ArtadhyAna ane raudradhyAnane choDI daI dharmadhyAna ane zakaladhyAna e be dayAna ja samajavAnA che kAraNa ke A mokSamArganuM prakaraNa cAlI rahyuM che jyAre AttadhyAna tathA raudradhyAna mokSepagI nahI paNa
Page #756
--------------------------------------------------------------------------
________________ & 500 tattvArtha sUtre 'aTTa - ruddANi vajjintA-jhAejjA susamAhie / dhamma-sukAI jhANaM taM tu cuhAvae ' // 1 // 'ArtarI varjayitvA - dhyAyeta susamAhitaH / dharma - zukle dhyAne - dhyAnaM tattu budhA vadanti' || 1 || iti // 67 // tatvArthaniyukti - pUrvasUtre - pavidhAbhyantaratapasaH kramaprAptasya svAdhyAyasya prarUpaNaM kRtam, sampati - paJcamasyA'bhyantaratapaso dhyAnasya prarUpaNaM kartumAha- 'egattacittAvadvANaM jhANaM' iti / ekasmin eva dhyeyavastuni cittAvasthAnam, anyaviSayebhyo vyAvartanapUrvakam - ekAgratathA cittasya vyavasthApanaM- sthiratApAdanaM niryAtasthAnasthita sthiradIpazikhAvat (tat) / evaJca - kAvalambanaM nizcalaM sthiratA yuktamadhyavasAnaM chadmasthaviSayadhyAnamucyate / kevalinAntu nahIM varan usake bAdhaka haiM / uttarAdhyayana sUtra ke tIsaveM adhyayana kI paccIsavIM gAthA meM kahA hai| 72 'samAdhimAn puruSa Artti aura raudra dhyAnoM kA parityAga karake dharma- dhyAna aura zukladhyAna dhyAve / jJAnI puruSa isI ko dhyAna kahate haiM / 67| tatvArthaniyukti -- pUrvasUtra meM chaha Abhyantara rUpoM meM se kramaprApta svAdhyAya kA prarUpaNa kiyA gayA, aba pAMcaveM Abhyantara tapa dhyAna kI -prarUpaNa karane ke lie kahate haiM 2. kisI eka hI dhyeya vastu meM citta kA sthira honA arthAt vAyu -rahita sthAna meM sthita dIpaka kI zikhA ke samAna cisa kA ekAgra rUpa - meM sthira ho jAnA dhyAna kahalAtA hai / isa prakAra eka vastu kA acalana karane vAlA, nizcala, sthiratA se yukta chamastha viSayaka avyava tenA avarAdhaka che. uttarAdhyayana sUtranA trIsamAM adhyayananI paccIsamI gAthAmAM kahyuM che--samAdhimAn purUSa Atta ane raudra dhyAnene parityAga karIne dhama dhyAna ane zukaladhyAna dhyAve jJAnI purUSa Ane ja dhyAna kahe che. utchA tattvArtha niyukita-pUrvasUtramAM cha Abhyantara tapAmAMthI kramaprApta svAdhyAyanuM prarUpaNa karavAmAM Avyu, have pAMcamAM Abhyantara tapa dhyAnanI prarUpaNA karavA mATe kahIe chIe keAI eka ja lakSya vastumAM cittanu* sthira thavuM arthAt vAyurahita sthAnamAM rahelA dIvAnI jayAtanI samAna cittanuM ekAgra rUpamAM sthira thai javu' dhyAna kahevAya che. A rIte eka vastunuM avalambana karanAra, nizcala, sthiratAthI yukta chadmastha viSayaka adhyavasAna dhyAna samajavuM joie, jene
Page #757
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA bha. 7 zu. 67 dhyAnasvarUpanirUpaNam manaso'bhAvAd vAkAyayoganirodha eva dhyAna mavagantavyam / prApta kevalajJAnasya manovyApAro na sambhavati sakalakaraNasamudAyanirapekSatvAt / tacca dhyAnam Arta-raudra-dharma-zuklabhedAd caturvidham bhavati, tadatrA''ta-raudre varjayitvA dharmazuklarUpaM jJeyam / tat khalu-dhyAnaM jaghanyena-ekaM samayam, utkRSTenA'ntarmuhUrta mAtram, muhUrtAtparato na bhavati, mohanIya karmA'nubhAvAt-saMklezAdvA / uktaJca vyAkhyAprajJaptau bhagavatI sUtre 25 zatake 6 udezake 707 sUtre pulAkAdi viSaye' 'kevaiyaM kAlaM avaSTiya pAriNAme hojjA ? goyamA ! jahaNNeNaM ekkaM samayaM uko seNaM aMto muhatta' hiyantaM kAlam avasthitapariNAmo bhavati ? sAya na samajhanA caahie| kevalI manana vyApAra se rahita hote haiM ataeva unakI apekSA vacana aura kAya yoga kA nirodha hI samajhanA caahie| jile kevalajJAna prApta ho jAtA hai usameM manovyApAra nahIM hotA kyoMki vaha samasta kAraNoM le lirapekSa hotA hai| dhyAna cAra prakAra kA hai-ArtadhyAna raudradhdhAna dharmadhyAna aura zukladhdhAna ArtadhyAna aura raudra dhyAna ko choDakara yahAM dharma aura zukladhyAnako hI lapa meM paripagaNita karanA cAhie, kyoMki yahI do dhyAna mokSasAdhanA meM upayogI hote haiM :-ArtadhyAna aura raudradhyAna nhiiN| dhyAna kA kAla jaghandha eka samaya aura utkRSTa antarmuhUrta hai| isase adhika samaya taka mohanIya karma ke anubhAva seatha vA saMkleza ke kAraNa dhyAna sthira nahIM raha sakatA bhagavatI sUtra ke paccIsaveM zataka ke chaThe uddezaka ke 707 veM sUtra meM pulAka Adi ke viSaya meM kahA hai prazna- bhagavan ! kitane kAla naka sthira pariNAma vAlA rahatA hai ? kevaLajJAna prApta thaI jAya che temanAmAM mane vyApAra hotuM nathI kAraNa ke te samarata karathI nirapekSa hoya che. dhyAna cAra prakAranuM che-ArtadhyAna, raudradhyAna, dharmadhyAna ane zukaladhyAna ArtadhyAna ane raudra dhyAnane choDIne ahIM dharma ane zukala dhyAnane ja tapamAM pariNita karavA joIe kAraNa ke A ja be dhyAna mokSa sAdhanAmAM upayogI thAya che-ArtadhyAna ane raudradhyAna nahIM. dhyAnane kALa ja ghanya eka samaya ane utkRSTa antarmahatta che. AnAthI vadhu samaya sudhI mehanIya karmonA anubhAvathI athavA saMkalezanA kAraNe dhyAnamAM sthiratA rahI zakatI nathI. bhagavatI sUtranA pacIsamAM -zatakanA chaThA uddezakanA 70 7mAM sUtramAM pulAka vagerenA viSayamAM kahyuM che prazna- bhagavana ! keTalA kALa sudhI thira pariNAmavALA rahe che?
Page #758
--------------------------------------------------------------------------
________________ 503 tattvAne gautama ! jaghanyena eka samayam, utkRSTena antarmuhUrtam iti / sthAnAGgavRttau 4 sthAne prathamoddezaka 247 sUtre coktam 'aMtomuttapittaM cittAvaThANamegavatthumima / cha usasthANaM jhANaM joganiroho jiNANaMtu' // 1 // 'antarmuhUrtamAnaM cittA'trasthAnamezavastuni / umasthAnAM dhyAna yoganirodho jinAnAntu // 1 // iti 67 // mUlam-taM ca caubdhiha, aTTarodadhammasukameyao // 8 // chAyA-'tacca caturvidham, Arta-raudra-dharma-zukla bhedataH // 68 / tatvIdIpikA-pUsatre-mokSa sAdhana samyaktvAdi pradhAnatayA dhyAnasvarUpaM prarUpitam, sampati-tasya dhyAnasya caturbhedAn pratipAdayitumAha-'taccaunvihaM aTTa-roha-dhamma sukkameyao' iti / tat khalu pUrvoktasvarUpaM dhyAnaM caturvidhaM uttara- gautama ! jadhanya eka samaya utkRSTa antarmuhurta taka sthAnAMga satra kI TIkA meM, cauthe sthAna ke prathama uddezaka meM kahA hai chamasyoM ke citta kI sthiratA eka vastu meM antamuharta taka ho sakatI hai| yaha citta sthiratA hI dhyAna hai / kevalI ke yogoM kA nirodha ho jAnA dhyAna kahalAtA haiM // 6 // 'taM ca caudhiha' ityAdi sUtrArtha-dhyAna cAra prakAra kA hai-AtaM, raudra, dharma aura zukla / 68 tatvArthadIpikA-pUrvasUtra meM mokSa ke samyaktva Adi sAdhanoM meM pradhAna hone ke kAraNa dhyAna ke svarUpa kA prarUpaNa kiyA gayA, aba dhyAna ke cAra bhedoM kI prarUpaNA karate haiM-- uttara-gautama! jaghanya eka samaya, utkRSTa antarmuhUrta sudhI. sthAniMgasUtranI TIkAmAM cethA sthAnanA prathama uddezakamAM kahyuM che chaghanA cittanI sthiratA eka vastumAM attamuhUrta sudhI rahI zake che. A citta sthiratA ja dayAna che. kevaLInA vegone nirodha thaI je. dhyAna kahevAya che. 67 'taM ca cauvvihaM' tyaah| sUtrArtha-dayAna cAra prakAranuM che-Ad, raudra, dharma ane zukala. 68 tatvArthadIpikA-pUrvasUtramAM mokSanA samyaktva Adi sAdhanomAM mukhya hovAnA kAraNe, dhyAnanA svarUpanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM, have dhyAnanA cAra bhedanI prarUpaNA karIe chIe-
Page #759
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA bha.7 0.68 dhyAnasya cAtuvidhyanirUpaNam 503 bhavati, Artta-raudra-dharma-zukla bhedataH / tathA ca-ArtadhyAnam 1 raudradhyAnam 2 dharmadhyAnam 3 zukladhyAnaJce 4 ti / tatra-RtaM duHkham, ardana-martivA tatra bhavam Atam. tadrUpaM dhyAnam-ArtadhyAnam ucya te 1 rudra:-krUrAzayaH tasya karma, tatra bhavaM vA raudram tadrUpaM dhyAnaM-raudradhyAnamucyate 2 pUrvoktasvarUpAd dhadinapetaM (dharmyam) dharmadhyAna mucyate, tacca dharmadhyAnaM paraMparayA mokSaheturbhavati, gauNatyA mokSasAdhana mupacarya te, zuklathyAnaM punaH sAkSAt tadbhave mokSakAraNaM bhavati / upazamaka zreNya pekSayAtu-zukladhyAnaM tRtIye ave mokSadAyakaM bhAti tacca zuddhadhyAnaM zuciguNayogAt zuklaM vyapadizyate // 6 // tatvArthaniyukti:-pUrva tAvat-paSThA pantaratapaso dhyAnarUpasya svarUpaM pratipAditam, tasya khalu dhyAnasya bhedAn pratipAdayitumAha-'haccaubdhiha aTTaroddadhammasukameNoM' iti / tat khalu dhyAnaM caturvidham, tadyathA-Ataudra jisakA svarUpa pahale kahA gayA hai vaha dhyAna cAra prakAra kA hai(1) ArtadhyAna (2) raudradhyAna (3) dharmadhyAna aura (4) zukladhyAna Rta yA ati se arthAt duHkha ke kAraNa jo dhyAna hotA hai vaha ArtadhyAna kahalAtA hai| rudra arthAt krUra kA jo karma hai raudra dhyAna kahalAtA hai pUrvokta dharma se jo yukta ho vaha dharmadhyAna paramparA se mokSa kA kAraNa hotA hai arthAt mokSa kA gauNa kSAraNa hai / zukladhyAna usI bhava meM mokSa kA sAkSAt kAraNa hai upazama zreNI kI apekSA se zukla dhyAna tIsare bhAva meM mokSa dAyaka hotA hai| zukla dhyAna zuci guNa ke yoga se zukla kahalAtA hai // 68 // tatvArthaniyukti--pahale chaThe mAnantara tapa dhyAna ke svarUpa kA pratipAdana kiyA gayA, aba dhyAna ke bhedoM kA nirUpaNa karate haiM jenuM svarUpa pahelA kahevAmAM AvyuM te dhyAna cAra prakAranuM che-(1). ArtadhyAna (2) raudradhyAna (3) dharmadhyAna ane (4) zukaladhyAna bAta athavA artithI arthAta duHkhanA kAraNe je dhyAna thAya che te ArtadhyAna kahevAya che. rUddha arthAta pheranuM je karma che te saudradhyAna kahevAya che pUrvokta dharmathI je yukta hoya te dharmadhyAna che. dharmadhyAna paraMparAthI mokSanuM kAraNa hoya che arthAt mokSanuM gauNa kAraNa che zukaladhyAna te ja bhavamAM mokSanuM sAkSAta kAraNa che. upazama zreNInI apekSAthI zukaladhyAna trIjA bhavamAM mekSadAyaka hoya che. zukaladhyAna zuciguNanA cogathI zukala kahevAya che. 68 tatvAtha niyukti-AnI agAu chaThA Abhyantara tapa dhyAnanA svarUpanuM pratipAdana karavAmAM AvyuM have dhyAnanA bhedanuM nirUpaNa karIe
Page #760
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthastre dharmazuklabhedataH, tathA va AtadhyAnam 1 raudradhyAnam 2 dharmadhyAnam 3 zukladhyAnaJca 4 ityevaM caturvidhaM dhyAnaM bhavatIti bodhyam / tatra-RtaM duHkha mucyate Rte bhatram Atam duHkha mayaM dukhAnuvandhi ca yad-dhyAnaM tad-ArtadhyAna mucyate / evaM dayati anyAn iti rudro duHkhasya hetuH tena kRtaM tatkarmakA raudram, prANA'tipAta karmavandha pariNata AtmA rudraH tat sambandhidhyAna mucyate / kSamAdidazavidhalakSaNAt dharmAda anapetaM dharmyam ucyate, tathAvidhadharmayuktaM dhyAnaM dharmadhyAnaM vyapadizyate / zuklaM nirmalaM, sakalakarmakSayahetutayA zuci vizuddhas, yahA zubham aSTavidhakarmalakSaNa duHkha kaLamayati kSapayati-glapayati nirasyatIti zuklam tathAvidhaM dhyAnaM zukladhyAna mucyate / uktazca vyAkhyAprajJaptI bhagavatImatre 25 zatake 7 uddezake 803 sUtre-'cattAri jhANA ejantA, taM jahA ahe jhANe, rodezANe, dhamme jhANe, dhyAna ke cAra bheda hai-(1) mArtadhyAna (2) zetamAla (i) dharmadhvAna aura (4) zukladhyAna / iname se jo dhAna duHkha ke kAraNa utpanna hotA hai aura du khAnubaMdhI hotA hai vaha AtadhyAna kahalAtA hai| jo dUsaroM ko rUlAve vaha duHkha kA kAraNa rudra kahA jAtA hai usase jo utpanna yA usakA jo kama ho vaha raudra kahalAtA hai| athavA hiMsA rUpa pariNata Atmo rUdra aura usakA dhyAna raudradhyAna kahalAtA hai / kSamA Adi dasa prakAra ke, dharma se jo yukta ho vaha dhamrya, eNlA dharmayuktadhyAna dharmadhyAna zukla arthAt nirmala, sahala karmoM ke kSaya kA kAraNa hone se zucivizuddha, athavA aSTavidha karma rUpa duHkha zuci kahalAtA hai, usakA jo kSaya kara detA hai vaha zukla / aisA dhyAna zukladhyAna hai| bhagavatImatra ke paccIsave zataka ke saptama uddezyaka meM kahA haichI-dhyAnanA yAra se che-(1) mAta dhyAna (2) raudradhyAna (3) madhyana ane (4) zukaladhyAna AmAMthI je dhyAna duHkhanA kAraNe utpanna thAya che ane duHkhAnubandhI hoya che te ArtadhyAna kahevAya che. je bIjAne satAve te duHkhanuM kAraNa rUdra kahevAmAM Ave che, tenAthI utpanna athavA tenuM je karma hoya te raudra kahevAya che athavA hiMsArUpa pariNata AtmA rUdra ane tenuM dhyAna raudradhyAna kahevAya che. kSamA Adi daza prakAranA dharmathI je cukta hoya te dharma, AvuM dharmayukta dhyAna e dharmadhyAna zukala arthAt nirmaLa, sakaLa karmono kSayanuM kAraNa havAthI-zuci-vizuddha athavA aSTavidha karmarUpa duHkha zuci kahevAya che tene je nAza karI nAkhe che te zukala AvuM dhyAna zukaladhyAna che. bhagavatIsUtranA paccIsamAM zatakanAM sAtamAM uddezakamAM kahyuM che-dhyAna cAra kahevAmAM AvyA che-ArtadhyAna raudradhyAna dharmadhyAna ane zukaladhyAna. 68
Page #761
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-miyukti TIkA a.7 sU.69 dharmazukladhyAnayomIkSahetutvam 505 sakke' iti casmAridhyAnAni yajJapani, savathA Ata dhyAnam rodadhyAnam dhammaidhyAnam zuklaM ganamiti // 68 // mUlam-dhammasukAI lokaheuNo // 69 // chAyA-'dhartha zukle mokSahetU // 69 // tatvArthadIpikA-'pUrva tArad AbhyantaratapasaH prAyazcittAdi bhedena pavidhasya kramazo nirUpaNAnantaraM SaSThamapi dhyAnarUpamAbhyantaratapaH Ataudra dharmazuklabhedena caturvidhaM matipAditam, tatra prathamaTTayaM saMsArahetu:-antimadarazca mokSaheturbharatIti pratipAdayitumAha-dharUlasudhAI prokha he uNo' iti dharmazukle pUrvokte dharmAinapetalakSaNadharma zuklazcetyete dve alime dhyAne mokSahetU muktisAdhane bhavataH / prathamadvayantu ArtadhyAnaM saidradhyAnazca saMgArasthitikAraNaM bhavati, 'dhyAna cAra kahe gae haiM- AtadhyAna, raudradhyAna, dharmazAla aura zukladhyAna // 6 // 'dhammasukkAI modakhahe uNoM sUtrArtha-dharmadhyAna aura zukladhyAna mokSa ke kAraNa haiM // 69 // / tatvArthadIpikA-pahale prAyazcita Adi ke bheda se chaha prakAra ke Abhyantara tapa kA kramazaH nirUpaNa karane ke pazcAt chaThe Abhyantara tapa dhyAna ke Ata, raudra, dharma aura zukla ke bheda he cAra prakAra pradarzita kie gae, inameM se prapatra ke do saMsAra ke kAraNa hai aura antima do mokSa ke kAraNa haiM, yaha pratipAdana karane ke lie cAhate haiM pUrvokta dhanadhyAna aura zulazana mokSa ke sAdhana hai| prAraMbha ke do arthAt ArsacAna aura raudrayAna saMskAra ke kAraNa hai| antima do ko jaya mokSa kA sAdhana kahA to pArizevyA nyAya se AraMbha ke 'dhammasukAI movakhahe uNo' 'tyAdi sUtrArtha-dharmadhyAna ane zukaladhyAna mokSanA kAraNa che. 69 tasvArthadIpikA-pahelA prAyazcitta AdinA bhedathI cha prakAranA Abhyantara tapa kramazaH nirUpaNa karyA bAda chaThThA Abhyantara tapa dhyAnanA Atta, raudra, dharma ane zu lanA bhedathI cAra prakAra pradazita karavAmAM AvyA AmAMthI prathama be saMsAranA kAraNa che jayAre chellA be mokSanA kAraNa che e pratipAdana karavAnA AzayathI kahIe chIe pUrvokta dharmadhyAna ane zukaladhyAna mekSanA ana che. prAraMbhanA be arthAta A vAna ane raudradhyAna saMsAranA kAraNe che antima bene je mekSanA sAdhana kahevAmAM AvyA te pArizeSya nyAyathI AraMbhanA be tara 64
Page #762
--------------------------------------------------------------------------
________________ KARAN . . . tasvArthasara antimadvayasya mokSahetutvAyanena prathamadvayasya parizeSAt saMsArahetutvasibe. mokSasaMsArAbhyAM prakArAntarAbhArAt, tRtIyalya sAdhyasya kasyacidabhAvAt / 69 / ' tattvArthaniyukti:-pUrvamantre-dhyAnAeM paSThamAbhyantaraM tapazcaturvidha mAtaraudra dharya-zuklabhedAt savizadaM pratipAditam , saMpati-teSu caturvidheSu dharma-zukla dhyAnadvayaM sokSahetuH, prathama santu-Arta-raud dhyAnarUpaM saMsAraheturbhavatIti marUpAyatumAha-'dhammasumkAiyokha he uNo' iti / pUrvokta dhyAnacatuSTayeSu antima iyaM dharma zukladhyAnarUpaM mokSaheturbhavati, parizepAtmayamadvayaM khalu-pAtaraudradhyAnarUpaM saMsArakAraNaM bhavati / tatrApi-dhArya dhyAnaM zukladhyAnazca devagate muktezca (upayoH) kAraNaM bhavataH, natu-ketralaM muktereva kAraNaM bhavataH / ArtagaidradhyAnayostu do saMsAra ke kAraNa Apa hI Apa siddha ho gae, kyoMki mokSa aura saMsAra le atirikta anya ko prakAra nahIM hai, ina do ke sivAya tIsarA koI hAdhya nahIM hai // 69 // tatvArthaniyukti--pUrva sUnna se dhyAna nAmaka Abhyantaratapa ke cAra bheda-Arsa, raudra, dharma aura zukla vizada rUpa se pratipAdita kiye jA cuke haiM, aba yaha pratipAdana karate haiM ki una cAra bhedoM meM se antima hI mokSa ke kAraNa haiM aura Adi ke do saMsAra ke kAraNa haiM pUrvokta cAra prakAra ke dhyAnoM meM se antima do arthAt dharmadhyAna aura zukladhyAna mokSa ke kAraNa hai aura AtaMdhAna tathA raudradhyAna saMsAra ke kAraNa haiN| dharmadhyAna aura zukla dhyAna devagati aura mukti donoM ke kAraNa hote haiM, akelI mukti ke kAraNa nahIM parantu ArtadhyAna saMsAranA kAraNa svayaM ja sAbita thaI gayA kAraNa ke mekSa ane saMsArathI atirikata anya koI prakAra nathI. A benA sivAya trIjuM kazuM ja sAdhya nathI / / 66 // tatvArthaniyukti - pUrvasUtramAM dhyAna nAmaka Abhyantara tapanA cAra bhedaArta, raudra dharma ane zukala, vizada rUpathI pratipAdita karavAmAM AvyA che. have e pratipAdana karIe chIe ke te cAra bhedomAMthI antima mokSanA kAraNe che ane zarUAtanA be saMsAranA kAraNe che. pUrvokta cAra prakAranA dhyAna mAMthI antima be athAtu dharma dhyAna ane zukaladhyAna mekSanA kAraNuM che ane A dayAna tathA raudradhyAna saMsAranA kAraNa che dharmadhyAna ane zukaladhyAna devagati ane mukita baMnenuM kAraNa che ekalI mukitanu kAraNuja nathI paraMtu AdhyAna ane raudradhyAna ekAntatA saMsAranA ja kAraNa che. te mokSanA kAraNa kadApi hoI zakatA nathI,
Page #763
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 1.69 dharmazukladhyAnayormokSahetutvam 507 sarvathA saMsArakAraNatyameva natu-sadAcidapi mokSahetutvaM saMbhavati / saMsArazvanArakAdibhedena caturvidho vartate / evantu-rAgadveSamohAH saMsArahetavaH, tadanu gataJcA''naraudrarUpaM dhyAna mapi prakRSTatamarAgadveSamoha mAjo janasya bhavati, tasmAt bhavabhramaNahetutA tayoH khalu bhavati, natu-mokSa hetunA iti bhAvaH / uktabottarAdhyayane 30 adhyayane 35 gAthAyAma 'adRruvANi dajittA jhAejjA lusmaahie| dhamma sukkAhaM jhAgAI jhANaM taM tu vujhAvae // 1 // Ataraudre varjayitvA dhyAyeta susamAhitaH / dharmazukle dhyAne dhyAnaM tattu budhA vadanti // 1 // iti, tathA ca caturvidheSu dhyAne pu-AtaraudradhyAne bhavanamaNahetU, dharmazuklanyAnetumokSahetU bhavata iti phalitam tepI pratyeka bhavAntara bhedA agre'bhidhAsyante // 69 // aura raudradhyAna ejAntataH laMlAra ke hI kAraNa hai, ve mokSa ke kAraNa kadApi nahIM ho sakate / nAraka Adi ke le le saMsAra cAra prakAra kA hotA hai| yoM to rAga dveSa aura loha saMsAra ke kAraNa haiM, magara unase anugata Arta-zaiva dhyAna bhI tInatama rAga, dveSa aura moha vAle puruSa kA hotA hai uttarAdhyayana ke tIla adhyayana kI paitIsavIM gAthA meM kahA hai 'samAdhimAn puruSa AdhyAna aura raudradhyAna ko tyAga kara dharma aura zukladhdhAna shaave| jJAnI jala isI ko dhyAna karate haiN| phalita huA ki cAra prakAra ke dhyAnoM meM le AtadhAna aura rodradhdhAna bhavanamaNa ke kAraNa haiM aura dharmazana tathA zukladhyAna mokSa ke kAraNa haiM inameM se pratyeka ke bhavAntara bhedoM kA kathana Age kiyA jAegA // 69 // nArakaAdinA bhedathI saMsAra cAra prakAranuM che. Amate, rAga dveSa ane meha saMsAranA kAraNa che. paraMtu temanAthI anugata Ata- raudrayAna paNa tIvratama rAga dveSa ane meha vALA purUSane thAya che AthI te baMne paNa bhavabhramaNanA kAraNa che uttarAdhyayananA trIsamAM adhyayananI pAMtrIsamI gAthAmAM kahyuM che. samAdhimAna purUSa AdhyAna ane raudradhyAnano tyAga karIne dharma ane zukaladhyAna dhyAve jJAnIjana Ane ja dhyAna kahe che. sAbita thayuM ke cAra prakAranA dhyAnemAMthI ArtadhyAna ane raudradhyAna bhavabhramaNanA kAraNa che. jyAre dharmadhyAna tathA zukaladhyAna melanA kAraNa che. AmAMthI pratyekanA avAntara bhedanuM kathana AgaLa jatA karavAmAM Avaze jA .
Page #764
--------------------------------------------------------------------------
________________ 508 tattvArthastre mUlam - ahajhANaM cauThivahaM, asaNuSaNamaMpaoga-vippaoga. saiAi seyao // 7 // chAyA-AzAnaM caturvidham, amanojJa saMpayoma-viSayogammRtyAdibhedataH tattvArthadIpikA--pUrva tAt-dhyAnam ataraudradharmazuklabhedena caturvidha mavipAditam, prati-teSAM cAtuvidhyaM pratipAdayituM prathamamArtadhyAnasya mathamopAttasya cAturvidhya prarUpayati-'adRjhANaM ca viha' ityAdi / ArtadhyAna caturvidhaM bhavati, tayA-AnojJasaMbhayoga-viyoga-smRtyAdi bhedataH tathAcAmanojJasaMprayogavipayoga smRtiH 1 zrAdinA-manojJaviprayogasaMpayogasmRtiH 2 AtaGkasaMprayogaviSayogammatiH 3 pariSevita kAmabhogasaMprayogaviprayoga smRtizce 4 tyeva tAyad ArtadhyAna caturvidhaM bhavati / tatrA'manojJasya zabdAdeH sampayoge mAzau satyAM tadvipayogAya 'sa kayA rItyA me na syAt' ityevaM smRti 'ajhaNaM cAhiM' ityAdi sUtrArtha-nAtavAna cAra prakAra kA hai-amanojJamamprayoga-viprayoga smRti Adi // 7 // tasvArthadIpikA--pahale AtaM, raudra, dharma aura zukla ke bheda se dhyAna cAra prakAra kA kA nayA hai, aba usameM se prathama ArtadhyAna ke bhI cAra bhedoM kA pratipAdana karate haiM AtadhyAna ke cAra bheda haiM--(1) amanojJa samprayoga-viprayoga smRti (2 ghanojJa viprayoga saMprayogasmRti (3) AtaMka samprayogaviprayoga smRti aura (4) Alekhita kAmamA samprayoga viprayoga smRti| amanojJa vastu kA saMbhoga hone para usake vizeSa ke lie cintana jharanA- saMkalpa prabaMdha honA, jaise- kisa upAya se ilase merA piNDa 'jhANaM cauvviha' chatyAdi sUtrArtha - ArtadhyAna cAra prakAranuM che. amane jJa sAmbAga viprayoga smRti gare // 70 // tatvArthadIpikA-pahelAM Arta raudra dhana ane zukalanA bhedathI dhyAna cAra prakAranuM kahevAmAM aAvyuM che have prathama ArtadhyAnanA paNa cAra bhedanuM pratipAdana karIe chIe mAta dhyAnanA yAra se cha-(1) mamanAzasamprayoga-viprayA--- smRti (6) mane viprayoga sa>>ga smRti (3) AtaMkasamprayoga viprayAga mRti ane (4) Asavita--kAsabhegasasmoga viprogaramRti amanajI vastune saMga thavAthI tenA viyogane mATe cintana karavuM saMka9paprabaMdha thavuM jemake kayA upAyathI AnAthI mArU pinDa chuTe evu vAraMvAra
Page #765
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a.7 1.69 AdhyAnasya cAturvidhyam 509 zcintanaM saMkalpa prabandha:-amanojJasaMprayogaviprayogasmRtirucyate 1 ama'nojJamanaso'piyam tatkhalu-manasaH pratikUlatvAn sanasA na jJAyate ityamanojJa mucyate, tacyA'manojhaM vastu ce vn-mcetnnyc| tatra-ce vanaM kutsitarUpaM durgandhazarIra daurbhAgyAdi sahitaM kalatrAdikam bharajAsAdhutpAdaka zudvega manakaM zatruparpa vyAghrAdikaca, parapayuktaM vipazastraruNTakAdika macetanaM vodhyam sepa pIDA kArakatvAt, ityevaM tAvat prathamam ArtadhyAna saniSTasaMyogarUpamamanojJa viprayogarUpaM voyam 1 dvitIyaM tAvat-manojJavibhayogasaMprayogacintanarUpam ArtamAna pano peSTahA zabdAdeH putrakala dhanAdevI viSayoge-cirahe sati vasaMmayogAya-tatmAptaye cintanam vivArapavanyA-panojJabhiyogasaMprayoga cintana mucyate 2 atha tRtIya mArtadhyAnaM tAbad-AtaGkasaMprayogaviprayoga cintArUpam, AtaGko rogaH tasya vAtAdi prakopajanitaruppa saMmayoge samutpanne chuTe' ailA bAra bAra cinana karanA manojJa samprayoga viyoga smRti nAmaka ArtavAna kahalAtA hai| jo mana ko priya na lage vaha amnojny| amanoja vastu cetana nI hotI hai aura acetana zrI' cetana jaise-kurUpA, durgandhita zarIra kAlI evaM asundara patnI Adi tathA bhaya aura trAsa janaka zatru, lapa, vya dhra Adi acetana amanojJa, jaise-vica, zatra, kaMTaka Adi, kyoMki ye saba pIDAphAraka hote haiN| dUsarA ArtadhyAna manojJa viprayoga saMprayoga ratta hai| isakA artha hai-pramoja arthAt iSTa zabda Adi evaM puna, kalatra, ela Adi kA vizega hone para unake saMyoga ke lie cintA krnaa| tIsarA bheda AtaMka samprayoga vipragoga cintA hai| yahAM AtaMka kA artha hai zega, vAta Adi ke prakopale zega ke utpanna hone para usake cintana karavuM amane sampayoga vipragasmRti nAmaka AdhyAna kahevAya che. je manane priya na lAge te amanojJa amaneNa varatu cetana paNa hoya che ane acetana paNa, cetana jemake kurUpa durgadhita zarIravALI ane asuMdara patnI vagere tathA laya ane trAsajanaka zatru, sApa vAgha vagere acetana amanojJa jevAke jhera zastra, kATa vagere kAraNake A badhA duHkhadAyaka hoya che. bIju AnaMdadhAna manejha viprayAga saMpragamRti che. Ano artha thAya che manojJa arthAta ISTa zabda Adi ane putra patnI dhana vagerene viyoga thavAthI temanA saMgane mATe cintana karavuM. trIjo bheda AtaMkasaMpraga viprayAga cintA che. ahI AMtakane artha che rega vAyu AdinA prapathI roganA utpanna thavAthI tenA vigate mATe
Page #766
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryasUtre satItyarthaH tadviprayogAya 'tadapAyaH kathaM me rayAt' ityevaM cintana mucyate, AtaGkasya-rogasya vedanayA pIDitasya calacittasya cyutadhairyasya vedanA pratyAsatto satyA kathametasthA vedanAza nittirmaviSyatIti vedanAviyogAya punaH punazcintanaM kara-ziraH prabhRti vidhAnanam Akrozanam-Akrandanam azru jalamocanam-'pApasvarUpo'yaM vyAdhiratIka mAM bAdhate pIr3apati kadA'yaM rogo vinaJjayati ityevaM cintanaM tadIra mAtadhyAnaM bhavatIti bhAvaH 3 atha caturtha tAvat-pariSevita kAmabhogasaMprayogapriyaviprayoga cintArUpa mArtadhyAna mucyate, bhogAkAGkSA prati Aturasya puruAsya prApta kAmamogAdi viprayogaM prati manaH praNidhAnarUpaM cintanam' anAgata viSaya sogAkAGkSArUpaM vA' caturthamAdhyAna mavagantavyam 4 // 70 // viyoga ke lie cintana karanA-'yaha roga kaise miTa jAya' aisA vicAra karanA tIsaraha AdhyAna hai tAtparya yaha hai ki jo roga kI vedanA se pIr3ita hai, jisakA dhairya naSTa ho gayA hai, vaha vedanA kA saMyoga hone para loktA hai-kaile merI vedanA kI nivRtti hogI ? aisA socakara hAzoM le lira dhunatA hai, cokhatA hai, AMsU bahAtA hai aura cintana karatA ki-'yaha pAparUpa vyAdhi mujhe satA rahI hai, kaba isakA binAza hogA ? yaha tIsarA AtaMyona kA bheda hai| cauthA AtedhAna levana kiye hue kAmabhogoM ke viyoga kA cintana karatA hai| jo logoM kI kAmanA se pIDita hai, vaha aisA socatA hai ki kahIM aisA na ho ki inakA triyoga ho jAe yaha cintana caudhA ata. dhyAna hai / atha bhaviSya saMbadhI kAna bhogoM kA cintana karanA cauthA ArtadhyAna lalajhanA cAhie // 70 // cintana karavuM A rega kevI rIte maTI jAya A vicAra kare trIjuM mAtta dhyAna che. tAtparya e che ke rogI, je zaganI vedanAthI pIDita che. jenI dhIrajane aMta AvI gayo che. te vedanAno saMga thavAthI vicAre che kaI rIte mArI vedanAne chuTakAro thaze evuM kahIne hAtha vaDe mAthuM kUTe che. cIsAcIsa pADe che. Asu vahevaDAve che ane cintana karate he ya che ke A pApa rUpa vyAdha mane parezAna karI rahI che. tyAre Ane aMta Avaze? A trIjA ArtadhyAnane bheda che. cothuM AkhtadhyAna sevelA kAmonA viyeganuM cintana karavuM e che je bhegonI icachAothI pIDita che te evuM vicAre che ke kyAMya ema na bane ke Ane viga thaI jAya A cintana ceAthe ArtadhyAna che athavA * bhaviSya saMbaMdhI kAmagonuM citana karavuM cothu AdhyAna samajavuM joIe70
Page #767
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA bha.7 sa.70 AdhyAnasya cAtuvidhyam 511 tasvArthaniyuktiH-pUrvamutre-paSThasyAbhyantaratapalo dhyAna rUpasyA''taraudra dharmazuklabhedena cAtuvidhaya muktam, vA teSAM caturNAmapi ArtadhyAnAdInAM pratyekaM cAtuviMdhyaM pratipAdayituM prathamaM prathamopAttasyA''rtadhyAnasya cAturvidhyaM prarUpayati'aSTajhANaM cavihaM, apaNuNNa saMpabhoga vipabhoga Aha ayao' iti / ArtadhyAnaM RtaM-dukhaM, tasya nimittA. yadvA-tatra bhavam Atam, tacca tadhyAnam Artasya dukhitasya vA dhyAnam ArtadhyAna mucyate uktaJca 'rAjyopabhoga zayanAsanavAhaneSu, strIgandha mAla yamaNi ratnavibhUSaNeSu / icchAmilApa matimAtramupaiti mohAd dhyAnaM tadAtamiti sapra badanti tjjnyaaH|1| tat-caturvidhaM bhavati, yathA-amanojJapayogavi zyo gasmRtyAdi bhedataH tathA ca amanojJasaMpazegaviSayogasmRtaH 1 AdinA-manojJa saMprayogavipayogasmRtiH 2 AtaGkamayogaviSayogasmRtiH 3 pariSevitakAmamogasapayogavipayoga tatvArthaniyukti-pUrvasUtra meM chaThe Abhyantara tapa dhyAna ke cAra bheda kahe-Ata, raudra, dharma aura zukladhdhAna / anya unameM se pratyeka ke cAracAra bheda batalAte hue prathama bhAtadhyAna ke cAra sadoM kI prarUpaNA karate haiM Rta kA artha duHkha hai / jo Rna kA kAraNa ho athavA Rna se utpanna ho vaha Ata / arthAt du:khita kA zAna AtamAna kahalAtA hai| kahA bhI hai 'rAjya, upabhoga, zayana, Asana, vAhana, strI, gaMdha, mAlA, maNi, ratna tathA AbhUSaNa Adi meM moha kI tIvratA se jo anIva AkAMkSA hotI hai, use dhyAnavettA AtadhyAna karate haiM // 1 // ___ AtadhyAna cAra prakAra kA hai-(1) amanojJa samprayoga viprayoga smRtti (2) manojJa samprayoga viprayogAmutti (3) AtaMka samprayoga tatvArthaniyuktiH -pUrvasUtramAM chaThA Antara tapa dhyAnanA cAra bheda kahayA Arnaraudradharma ane zukaladhyAna have temAMthI pratyekanA cAra cAra bheda batAvatA thakAM prathama naMdhyAnanA cAra bhedenI prarUpaNa karIe chIe tane artha duHkha che. je trahatanuM kAraNa hoya athavA trAtathI utpanna thAya te ArtA. Arta arthAt dukhitanu dhyAna ArtadhyAna kahevAya che. vaLI kahyuM paNa che zanya, pAga, zayana, mAsana, vAhana, strI, dhamAla, 2tna tathA AbhUSaNa AdimAM mehanI tIvratAthI je atI AkAMkSA thAya che. tene dhyAnavettA A dhyAna kahe che ke 1 . ArtadhyAna cAra prakAranuM che.() amanojJappaga viproga rakRti (2) majhasasmoga viyoga smRti (3) AtaMkasapraga vipaya ramati
Page #768
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha smRtiH 4 ityevaM tAradAtadhyAna caturvidha sAmantavyam / tatra amano. jJasyA'niSTasya zabdAdiviSayANAM sammayoga sambandhe zrotrAdIndriyeNa saha samparka sati zabdAdiviSayANAM sAnnidhare sati ityarthaH teSAM zabdAdInA maniSTAnA vibhayogAyA'pagamAyA'niSTa zabdAdiviSayaparihArAya kadhamahamasmAdaniSTa saMprayogAntucaretha' iti cintanam amanojJasaMprayogavibhayogasmRtirUpaM prathama mAtAnaM bhavatIti bhAvaH 1 atha dvitIya pAtadhyAnaM dhanojJa saMyogA'vipayoga cintArUpam yathA-'manojJasyeSTaraya bastunaH saMprayoge tasyA'viprayogacintanam yayAlayamapi tasya dhiprayogo na syAt' ityevaM cintanaM dvitIya mArtadhyAna mucyate 2 atha tRtIyavAta dhAnam Ataca saMprayoga vibhayoga cintA. rUpam yathA''talabhya du kha vedanAvAH pittAdi dhAtu prakopajanitAyA zUla ziraH kampajvarAdikAyAH samprayoge prAptau satyAM tadviprayogAya kayamayaM mama vinaya viprayoga smRtti aura (4) pariSepita kAmabhoga samprayoga viprayoga smRti / inakA svarUpa isa prakAra hai (1) aniSTa vastu kA saMyoga hone para usake viyoga ke lie cintana karanA-kaile maiM isa aniSTa vastu se chuTakArA pAU' aiA cintana karanA prathama AtadhyAna hai| (2) iSTa vastu kA saMyoga hone para aisA socanA ki-kahIM isakA viyoga na ho jAya' dUsarA ArtadhyAna hai| (3) pitta Adi ke prakopale roga kI vedanA utpanna ho jAya-zulaM utpanna ho jAe, zira kampana hone lage yA jabara A jAya, to usake viyoga ke viSaya meM cinnA jharanA arthAt 'kaise isakA vinAza ho'ane () pariperita kAmagasacyoga vipra smRti emanuM parUpa A prakAre che- (1) aniSTa vastune saMga thavAthI tenA vigate mATe citana karavuM - A aniSTa varatuthI kaI rIte mAre chuTakAro thAya? AvuM citta karavuM prathama ArtadhyAna che. (2) ISTa vastune saMyoga thavAthI evuM vicAravuM ke kyAMya Ane viga na thaI jAya e bIjuM ArtadhyAna che. (3) pitta AdinA prakopathI roganI vedanA upaje-zULa utpanna thaI jAya mAthuM dhajavA mAMDe athavA tAva AvI jAya tyAre emanA viyoganA viSayamA cintana karavuM arthAt kaI rIte Ane vinAza thAya e vicAra
Page #769
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a.7 sU.70 Ata dhyAnasya cAturvidhyam tIti cintanaM tRtIya matidhyAna mavagantavyam 3 atha caturthamArtadhyAnam yathA - kAmopahatacetasA pariSe betakAmabhogasaMtra yogasya 'viprayoga cintana' caturtha mArta dhyAnamavaseyam 4 tasyetasya caturvidhasyApi Ata dhyAnasya krandanAdIni cihnAni bhavanti yaiH khalu AdhyAyI saMlakSyate karatalanitimlAna sukhaH Akrandati zocati tapati niHzabda ma muJcati paridevate ityarthaH ityevaM parasphuTitAni lakSaNAni bhavanti / uktaJca vyAkhyAvajJaptI bhagavatI sUtre 25 zatake 7 uddezake 803 sUtre 'aTTe jhANe caubihe paNa te taM jahA amaNunna saMga, tasa viSaya saha samannAyAvibhavA 1 maNupaNasaMgasaMpate, tasya aviSyatamaNNAgara yAni bhavadda 2 Aryaka saMpate tasya bhinaNNAgara yAvi bhavaH 3 parijumita kAmabhogasaMpaogasaMpate, tarupa avibhoga saha sama eyAvi bhavai 4 'aTTala NaM jhANasma cantAri lakkhaNA paNNattA, taM jahA=kaMdA 1 sopaNyA 2 tipaNayA 3 paridevaNayA 4 | iti, aisA vicAra karanA tIsarA ArtadhyAna hai / 1 513 (4) kAmabhogoM ke prApta hone para unakA viyoga na hone kA cintana karanA cauthA ArtavyAna hai / isa cAroM prakAra ke ArtadhyAna ke lakSaNa Akrandana 'ronA' Adi haiM, jinase yaha patA laga jAtA hai ki yaha artadhyAna kara rahA hai / A dhyAnI apane glAna mukha ko hathelI para rakha lenA hai, Akrandana karatA hai, zoka karatA hai, saMtapta hotA hai aura kabhI-kabhI zabda kiye binA AMsU bahAtA hai| ye ArtadhyAna kA prakaTa lakSaNa haiM / bhagavatIsUtra ke paccIsaveM zataka ke sAtaveM uddezaka meM kahA hai-' ArtadhyAna cAra prakAra 42khe| zrI bharttamAna hai. (4) kAmabhAge prApta thayA pachI temanA viyeAga na thAya e jAtanuM cintana karavu' ceAthu' AptadhyAna che. A cAre prakAranA Arttadhya'nalakSaNa akada rUdana Adi che jenAthI e jANI zakAya che ke A mANasa AttadhyAna dharI rahece che. Atta dhyAnI peAtAnA plAna mukhane hatheLI upara rAkhI le che, Akrunda kare che, zeka kare che, satama thALa che ane kaIM kei vAra zabda uccAra karyA vagara sAre che. A badhA AntadhyAnanA prakaTa lakSaNu che zatakanA sAtamAM uddezakamAM su bhagavatI sUtranA paccIsamAM yu che. atta dhyAna cAra prakAranA ta0 65
Page #770
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvAkSara 'AtadhyAnaM caturvidha prajJAptam, tadyathA amanojJa saMprayogasaMpayukte tasya viprayoga smRtisamanyAgatazcApi bhavati 1 enojJaviprayogasaMyukte tasyA'viSayoga-smRti samanvAgatazcA'pi bhavati 2 AtaGkasaMghayogAsaMpayukte tasya vipayogasmRtisamanyAgatathApi bhavati 3 parijuSTa kAmabhoga saMpayoga saMpayukte tasyA'viprayogasamanyAgatazcApi bhavati 4 / Atasya khalla rAnazya catvAri lakSaNAni prajJaptAni, tadyathA -krandanatA 1 zocanA 2 tepanatA-3 paridevanatA 4 ili // 7 // mUlam-taMca avizya devacizyapalatalaM jayANaM // 71 // chAyA-taccA'virata-dezavira -pramattasaMpatAnAm // 71 / / : tamArthadIpikA-pUrvasUtre khala-AdhyAnasya svarUpam amanojJasaMprayogaviprayogasmRtyAdibhedena tasya cAturvidhyaM pratipAditam, sammati kiM svAmika meta. kA mAhA gayA hai-(1) amanoja vastu kA saMprayoga hone para usake viyoga kA vicAra karanA (2) manojJa bastu sA diyoga hone para usake saMyoga ke lie cintana karanA (3)kSisI prakAra kA roga paidA ho jAne para usase chuTakArA pAne kI cintA karanA aura (4) sevita kAmabhogoM kA saMyoga hone para unakA kahIM biyoga na ho jAya, aisA vicAra karanA / Ata. dhyAna ke cAra lakSa kahe gaye hai-(1)nAdana kAnA-cIkhanA, (2) zoka karanA (3) rudana karanA aura (4) AMsU bahAnA // 7 // 'taM ca avizya deza' ityAdi / sUtrArtha-sAta mAna avirata, dezavirata aura pramattasaMyata ko hotA hai / / 71 / tattvArthadIpikA-pahale pArtadhyAna ke svarUpa aura usake cAra bhedoM kahevAmAM AvyA che -- (1) amanejha vastune saMga thavAthI tenA viga ne vicAra karo (2) manojJa varatune viga thavAthI tenA saMgane mATe cintana karavuM (3) koI jAtane roga utpanna thavAthI temAMthI chuTakAre meLavavAnI cintA karavI ane (4) sevita kAmagono saMga thavAthI kayAMya tene viyoga na thaI jAya e vicAra kare AtadhyAnane cAra sakSaSu apAmA mAvyA cha -- (1) 4na 427 - 1231 pA341 (2) 4 423 / (3) 34na 42 ane (4) mAMsU 19 // 70 // . 'ta ca aviraya desaviraya' ityAdi sUtrArtha-ArtadhyAna, avirata dezavirata ane pramatta saMyatane thAya che 71 tatvArthadIpikA--- pahelA ArtadhyAnanA svarUpa ane tenA - cAra
Page #771
--------------------------------------------------------------------------
________________ dISikA-niyukti TIkA a.spU.71 Atta dhyAnaM ka bhavatItinirUpaNam 51,5 ccaturvidha mArtadhyAna bhavatIti matipAdayitumAha-taM ca-aviraya' ityAdi / tacca pUrvokvaM cadhi mAtadhyAnam-avirata, dezavirasa, pramattasaMyavAnAM bhavati, satrA'. viratAH asaMyata samyagdRSTayansA graahyaaH| dezaviratAstu-saMyatAsaMyatAH abaseyAH / pramana saMyatAH paJcadazadeza samAdopekA kriyA'nuSThAyino'vagantavyAH tatrA'viratadezaviratAnAM caturvidha mAdhyAnaM bhavati, asaMyamapariNAmopetatvAla, pramattasaMyavAnAntu-aprAptapriyavastusaMprayogacintArUpam, caturthanAta dhyAnaM varjayitvA zeSamArtadhyAna trayaM pramAdodayAdrekAt kadAcit sambhavati, kadAcinnApi sampattIti bhAvaH 71 / tatvArthaniyukti:-pUrva tAdadU-AdhyAnasvarUpaM sabhedaM zarUpitam, samprati kA nirUpaNa kiyA gayA, aba yaha batalAte hai ki yaha cAra prakAra kA ArtadhyAna kisa-kisa ko hotA hai ?--- pUrvokta cAra prakAra kA Ata dhyAna avirata, dezavirata aura pravatta saMyata ko hotA hai| yahAM avirata' zabda se asaMyata sampaSTi taka kA grahaNa karanA cAhie / ekadeza saMpanI yahAsaMyata kahalAte haiM / pramAda se yukta mahAvratadhArI sAdhu pramatta saMyata kahalAte haiN| inameM se avirata aura dezavirata meM cAroM prakAra kA AtadhyAna pAyA jAtA hai, kyoMki unameM asaMyama rUpa pariNAma hote haiM / pramattasaM. yatoM meM prApta priyavastu samprayoga cintA rUpa arthAt kAmbhogoM kI abhilASA rUpa cauthe ArtadhyAna ko choDakara zeSa tIna ArtadhyAna pramAda ke udreka se kabhI-kabhI pAye jAte haiM, aura kadAcit nahIM bhI hote haiN|71| tatvArthaniyukti---parale ArtadhyAna ke svarUpa aura bhadoM kA kathana bhedanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM have e batAvIe chIe ke A cAre prakAranA ArtadhyAna kene kene thAya che ? pUrvokata cAra prakAranA A dhyAna avirata dezavirata ane pramata saMyatane thAya che. ahI avirata zabdathI asaMyata samyaka draSTi sudhInuM grahaNa karavuM joIe. eka deza saMyamI saMyatAsaMyata kahevAya che pramAdathI yukata mahAvratadhArI sAdhu pramatta saMyata kahevAya che. AmAMthI avirata ane dezaviratamAM cAre prakAranA ArtadhyAna jovAmAM Ave che kAraNake temanAM asaMyama rUpa pariNAma hoya che. pramattasaMvatemAM aprApta priya vastu sAga cintA rUpa arthAt kAmonI abhilASA 25 thA Adhyanane cheDIne zeSa traNa AnaMdathAna pramAdanA udrekathI kaI kaI vAra jovA maLe che ane kadAcit na paNa hoya che 71 tavAthaniryukita-pahelA Arta dhyAnanA svarUpa ane bhedanuM kathana karavAmAM
Page #772
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthastre ke khalu-ArtadhyAnasya caturvidhasyA'pi dhyAtAze bhavanti keSAM khalu ArtadhyAna bhavatIti prarUSayitumAha-'taM ca avizya desaviraya pamatta saMjayANa' iti / taccha pUrvoktasvarUpaM caturvidha maSi-ArtadhyAnam, aviratadezaviratapramattasaMyatAnAM bhavati, tathAcA'virata samyagdRSTrInAm avirata padavAcyAnAM caturthaguNasthAnavatinAm, saMyatAsaMyatAnAzca dezavirata padavAcyAnAM pazcaguNasthAnavartinAM pramattasaMya. tAnAJca paSThaguNasthAnAtinAM pUrvoktamAtadhyAnaM bhAti, natvapamattasaMyatAdInAm / apratyAkhyAnAvaraNodaye sati viratilakSaNasaMyamAbhAvAd avirtsmygdRssttirucyte| ana-nan -alpArthanA, yAcoktamjhiyA gayA hai. aba yaha batalAte haiM ki cAroM prakAra kA ArtadhyAna kila-kila ko hotA hai cAroM prakAra kA atidhAna avirata, dezavirata aura pramatta saMyata ko hotA hai / isa prakAra pahale guNasthAna se cauthe guNasthAna taka ke labhI 'avirata' zabda le kahe jAne vAle jIvoM ko paMcama guNasthAna dhartI saMyatAsaMyatoM ko arthAt dezasaMyatoM ko tathA chaThe guNasthAna meM rahe hue pramatta saMpatoM ko ArtadhyAna hotA hai| apramatta saMyata Adi, jo SaSTha guNasthAna se upara hote haiM, unameM ArtadhyAna nahIM pAyA jaataa| jisa jIva ko lambadrzana kI prApti ho cukI ho kintu apratyA sthAna kaSAya ke udaya se deza saMyama bhI prApta na ho vaha avirata samya. dRSTi kahalAtA hai| yahAM nab kA alpa artha meM prayoga kiyA gayA hai| kahA bhI haiAvyuM have e batAvIe chIe ke cAre prakAranA ArtadhyAnakene kone thAya che? cAre prakAranA ArtadhyAna avirata, dezavirata ane pramatta saMyatane thAya che. A rIte prathama guNasthAnathI cethA guNasthAnaka sudhInA badhA avirata zabadathI kahevAmAM AvanAra chene pacamaguNasthAnavata saMyatA saMyatane arthAt dezasaMyane tathA chaThA guNasthAnamAM rahelA pramattasaMyatene ArtadhyAna thAya che. apramatta saMyata AtI je chaThA gurusthAnathI upara hoya che, temanAmAM AdhyAna jovAmAM AvatuM nathI. je jIvane samyagdarzananI prApti na hoya paranta apratyAkhyAna kaSAyanA udayathI dezasaMyama paNa prApta na hoya te avirata samyadraSTi kahevAya che. ahI no a5 arthamAM prayoga karavAmAM AvyuM che. vaLI kahayuM paNa che. je kaSAya jIvanA a85 pratyAkhyAnane paNa roke che. temane apratyAkhyAna * kapAya kahe che. A rIte ahIM nabu alpa arthamAM samajAvuM joIe, 12!
Page #773
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 ru.71 AtadhyAnaM ka bhavatItinirUpaNam 557 AvRNvanti prasyAkhyAnaM spalamapi yena jIvastha / tenA'pratyAkhyAnAvara NA stelahilo'lpArthaH // 1 // 'pratyAkhyAnAvaraNa saktvAvA tathA bhavati siddham / navabrAhmaNavacane tat sahazaH puruSa eveSTaH // 2 // iti, samyagdarzanaM tAvat-trividhaM bhavati, aupazAmika 1 kSayopazAmika 2 kSAyika 3 bhedAt, tad yogAtsalyagdRSTi rucyate / dezaviravastu-saMyatAsaMyato vyapadizyate, hiMsAdibhyo dezato-viratatvAt saMyata ucyate / sa evA'nyataH sAvadhayogAdanivRttatyAd- asaMyato'pyucyate, ataeba-sa saMyatA'saMyato bhavati, jo kaSAya jIva ke alpa pratyAkhyAna ko bhI rokate haiM, unako apratyAkhyAna kahate haiM isa prakAra yahA~ naJ alpa artha meM samajhanA cAhie // 12 // athA jo pratyArupAna na ho kintu usake sadRza ho, vaha amasyAkhyAna kahalAtA hai| jaise abrAhmaNa kahane para brAhmaNa ke sadRza kisI anya puruSa kA hI bodha hotA hai // 2 // samyagdarzana tIna prakAra kA hai-(1) aupazAmika (2) kSAyopazamika aura (3) kssaayik| inameM se eka bhI samyagdarzana jisameM pAyA jAya vaha samyagdRSTi kahalAtA hai| saMyatAsaMyata ko dezavirata kahate haiM, vaha ekadeza se arthAt AMzika rUpa se hilA Adi pApoM se nivRtta hotA hai, isa kAraNa use saMcata kahate haiM aura vaha sUkSma sAvadha se virata hone ke, kAraNa asaMyata bhI kahalAtA hai| isa prakAra yaha saMyatAsaMpata haiN| athavA je pratyAkhyAna na hoya kintu tenA jevuM ja hoya, te apratyAkhyAna kahevAya che. jevI rIte abrAhmaNa kahevAthI brahmANanA jevA keI anya purUSa ne ja baMdha thAya che ke 2 | samyagdarzana traNa prakAranuM che - (1) aupazamika (2) kSApazamika ane (3) kSayika AmAMthI eka paNa samyagdarzana jenAmAM jovAmAM Ave te samyagdaSTi kahevAya che. - saMtAsaMtayane dezavirata kahe che, te eka dezathI arthAta AMzika paNe hiMsA Adi pApothI nivRtta thAya che, AthI tene saMyata kahe che ane te sUkSma sAvadyathI virata na hovAnA kAraNe asaMyata paNa kahevAya che. AvI rIte te saMyatAsaMyata che. saMyatA saMya jIva avirata samyagdaSTinA
Page #774
--------------------------------------------------------------------------
________________ 518 tattvArthastra sa khalu-saMyatAsaMyato'viratasamyagdRpTisthAnAd asaMkhyeyAni vizodhi sthAnAnigatvA'patyAkhyAnAvaraNa kapAyeSu kSAyopazamaM prApteiSu pratyAkhyAnAva raNarUpAyo. dayAt sakalamatyAkhyAnA'bhAvAt dezavirato vyapadizyate uktazva 'tasmAdavirata samyagdadRSTi sthAnAd vizodhimupagamya / sthAnAntarANyane kA nyArohati pUrvavidhinaina / / 1 / / 'kSapayatyupazyati vA pratyAkhyAnAtaH kapAyAstAn / sa tato yena bhavet tasya viramaNe buddhiralpe'lpA // 2 // 'tasya tathaiva vizodhi sthAnAnyArohato'ti saMkhyAni / gacchanti sarvathA'pi prakapataste kSayopazamam / / 3 / / zrAvakadharmoM dvAdaza bhedaH saMbAyate tatastasya / paJcanicatuH saMkhya vrata guNazikSAmayaH zuddhaH // 4 // -saMyatAsaMyata jIva adhiratasambaradRSTi ke sthAna se ala khyAta adhika -vizuddhisthAnoM ko prApta hotA hai / asatyAkhyAna kaSAya kA kSayopazama ho jAne para bhI pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kA udaya hone ke kAraNa usameM saphala pratyAkhyAna nahIM hotaa| isa kAraNa ule dezavirata kahate haiN| kahA bhI hai___ avirata lamyagdRSTi ke sthAna se aneka (asaMkhyAta) vizuddhisthAnoM para pUrvokta vidhi le baha ArohaNa karatA hai| pratyArUpAnAvaraNa kAya kA jama upazama thA kSaya karatA hai taba usakI dezabirati meM alpa vuddhi hoto hai / / 2 / / jaba vaha pahale kI bhAMti asaMkhzAtA vizuddhisthAnoM para Aro haNa karatA hai, taba usake unA bhI kSayopazama ho jAtA hai / / sthAnathI asaMkhyAta adhika vizuddhasthAnene prApta thAya che. apratyAkhyAna kaSAyane kSayapAma thaI javAthI paNa pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyano udaya thavAnA kAraNe temAM sakala pratyAkhyAna thatuM nathI. A kAraNe tene dezavirata kahe che. yu 5 che -- avirata samyagdaSTinA nathI aneka (asaMkhya ta) vizuddharathAne para pUrvokata vidhithI te are haNa kare che. pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyane pAre upazama athavA kSaya kare che. tyAre tenI dezaviratimAM a9pa buddhi hoya che. me 2 jyAre te agAunI jema asaMkhyAta viddhisthAna para ArohaNa kare che tyAre tene paNa kSaye pazama thaI jAya che ke 3 che
Page #775
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 sU.71 Atta dhyAna ra' bhavatItinirUpaNam 569 sarva masyAkhyAnaM yenAvRgavanti tdbhilpto'pi| tena pratyAkhyAnA varaNAste nirvizeSoktAH // 5 // iti, idAnI pramattasaMyato vyAkhyAyate tasya dezaviratasya tasmAdapi dezavirati sthAnAt-asaMkhyeyAni vizodhisthAnAni Arohato mAyArUpavatIyaRSAyeSu dhakarpaNa kSayopazamaM prApteSu sarva sAvadha yoga pratyAkhyAna virati bhavati tathAcoktam 'dezavito'pi tataH sthAnAva savizodhiyuttama bhApya / sthAnAntarANi pUrvavidhinaiva saMyAtyanekAni / 1 // taSa usa jI ke dhAraha prakAra kA zrAzanazama utpanna hotA hai, jisameM aNubana pAMca, guNavata tIna aura zikSA vrata cAra hote haiM aura vaha zrAvaNadharma zuddha hotA hai / 4 // .. .. . pratyAkhyAna hI abhilASA karane para bhI jilA ke udaya se pratyA. khyAna na ho sake vaha sAmAnyata pratyakhyAnAvaraNa kaSAya kAhe gae haiM / 5 / adha pramattasaMzata kI vyAkhyA karate hai-jaba dezacirala zrAvaka dezavirata sthAna se alaMkhyAta vizuddhisthAnoM para ArUDha hotA hai aura tIsarI mAyA kapAza kA adhikatA ke lAya kSayopazama karatA hai, taba sarvasAmA yo kA pratyAkhyAna rUpa ciratiutpanna honI hai| kahA bhI hai dezavirata bhI dezaviratisthAna se viziSTa zuddhi ko prApta ho kara pUrvo vata vidhi ke anusAra aneka sthAnAntara ko prApta hotA hai| vaha pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyoM kA upazama athavA kSaya karatA tyAre te jIvane bAra prakArano zrAvakadharma utpanna thAya che jemAM Aga vrata pAMca guNavrata traNa ane zikSa vrata cAra hoya che ane te bhAvakadharma zuddha hoya che ke 4 5 pratyAkhyAnanI abhilASA karavA chatAM paNa jenA udayathI zakya pratyAkhyAna na thaI zake tene sAmAnyataH pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kahevAmAM AvyA che. . pa . have pramatta vatanI vyAkhyA karIe chIe jyAre dezavirata zrAvaka dezavirati sthAnathI asaMkhyAta vizuddhi sthAna para ArUDha thAya che ane trIjA mAyA kaSAyanI adhikatAnI sAthe kSacopazama kare che, tyAre sarvasAvadya ganA pratyAkhyAna rU5 virati utpanna thAya che. kahayuM paNa che-- - dezavirata paNa dezavirati sthAnathI viziSTa zuddhine prApta thaIne pUta vidhi anusAra aneka sthAnAMtarone prApta thAya che tyAre tenAmAM sarvaviraMti
Page #776
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvAkSa 'kSapayatyupazamayati vA pratyAkhyAnAtaH kapAyAstAn / lavatodayena bhaveta, tasya diramaNe sarvato'pi matiH // 2 // chedopasthApyaM cAvRttaM sAmAyika caritraM daa| savato labhate pratyAkhyAnAvaraNakSayopazamAt // 3 // sasya khalu-tathAbhUtasya saMyatasya sarvatoviramaNa matiyuktasya paJcamahAvrata samitigusiviziSTasya kaSAyanigrahAva-indriyadamanAJca niruddhAsravasya nirvedAdi vairAgyamAvanAbhiH hidharIkRtasaM vegasya pUrvokta dvAdaza bAhyAbhyantaratapoyogAt saJcitakarmANi nijarayataH zutrAnusAraM yatamAnasya tadAnI mohanIyakarmAnubhAvAt la tathAyUtaH saMyavaH saMklezasthAnAdvA-vizodhi sthAnAdvA'ntarmuhUrtAva parAvartate, tadanantaraM saMjvaLanakapAyodayAt- indriyadhikathA pramAdAd yoga duSpaNidhAnAtkuzahai, laya ulameM sarvaviti kI bhAvanA utpanna hotI hai| tatpa. zcAt vaha pratyAkhyAnAcaraNa kaSAya ke kSaya yA upazama yA kSayopazama chedopasthApanIya athavA sAmAyika cAritra ko prApta kara letA hai // 2-3|| ____jo zramaNa sarvavirati ko prApta kara cukA hai, jo pAMca mahA vratoM, samitiyoM aura guptiyoM se sampanna hai, jisane kaSAyoM aura indriyoM kA nigraha karake Asrava kA nirodha kara diyA hai, nirveda Adi bhAvanAoM se jilakA saMvega sthira ho cukA hai, jo pUrvo. kta vAraha prakAra ke bAhya aura Abhyantara tapa ke dvArA saMcita karmoM kI nijaMga karane meM udyata hai, sUtra ke anusAra yatanAcAra karatA hai, ailA sAdhu jaba saMkche zasthAna se yA vizuddhi sthAna se antarmuhUrta ke bAda palaTatA hai, taba saMjvalana kaSAya ke nI bhAvanA utpanna thAya che tyArabAda te pratyAkhyAnAvaraNa kaSayanA kSaya athavA upazama athavA upazamathI chedeparathApanIya athavA sAmAyika cAritrane prApta karI le che ke 1 - 3 | je zramaNa sarvaviratine prApta karI cukyuM che, je pAMca mahAvrata samitio ane guptiothI sampana che, jeNe kaSA ane Idrine nigraha karIne A strIne nirodha karyo che, nirveda adi bhAvanAothI jene saMvega sthira thaI gayela che. je pUrvokata bAra prakAranA bAhya ane Abhyantara tapa davArA saMcita karmonI nirjarA karavAmAM udyata che. sUtra anusa 2 yatanAcAra kare che evA sAdhu pAre saMkaleza sthAnathI athavA vizuddha sthAna thI atamuhUrta bAda badalAya che. tyAre saMjavalana kaSAyanA udayathI indriya
Page #777
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a.7 . 71 yattadhyAnaM ke bhaktItinirUpaNam 521cheSu karmasvapyanAdarAcca saMklezAdvAyAM sthitaH pramattasaMyato bhavati / ( paSThasaptamaguNasthAnayoH parasparaM parAvartanaM kurvantau tatra pratyekatrAntarmuhUrta kAlaM yAvat sthitvA SaSTha guNasthAnAtparAvRtya saptame guNasthAne gacchati, tadA'pamata saMpato bhavati / saptamAtrAvRtya punaH SaSThe yadA samAyAti tadA pramattasaMyato bhavatIti bhAvaH) / tathAcate trayo'pi - AveratasamyagdRSTi dezavirata - pramattasaMyatAH barta dhyAnino bhavantIti bhAvaH / caturvidhaJcaitadArtadhyAnaM kApota nIla kRSNalezyAnusAri vijJeyam // 71 // jaba udaya se, indriyavikathA pramAda se, yoga ke aprazasta vyApAra se kuzala karmoM meM anAdara hone se, saMzveza kAla meM pramattasaMgata ho jAtA hai / tAtparya yaha hai ki chaThe aura sAtaveM guNasthAna kA paraspara parivartana hotA rahatA hai / inameM se kisI eka guNasthAna meM antarmuhUrtta kAla taka rahakara dUsare meM calA jAtA hai, jaise chaThe se sAtaveM meM aura sAtaveM se chaThe guNasthAna meM AtA -jAnA rahatA hai muni AtmadhyAna meM lIna hotA hai aura bAlyakriyA se nivRtta hotA hai taba saptama guNasthAna meM hotA hai / jaba dharmopadeza, gurucandana bhikSAcaryAM Adi koI bhI bAhya pravRtti karatA hai taba Atmika upayoga se meM A jAtA hai / isa cyuna ho jAne ke kAraNa chaThe guNasthAna prakAra ina donoM guNasthAnoM meM parivartana hotA hI rahatA hai| , Azaya yaha hai ki avirata sambandRSTi pramattasaMyata meM ArttadhyAna pAyA jAtA hai| AdhyAna kApota, nIla aura kRSNachezyA se taka dezavirata aura yaha cAroM prakAra kA anugata hotA hai // 71 // vikathA pramAdathI ceAganA aprazasta vyApArathI kuzaLa karmAMmAM anAdara thavAthI sa'kalezakALamAM pramattasayata thai jAya che. tA` e che ke druThA ane sAtamAM guNasthAnAnuM paraspara parivarttana thatu rahe che. AmAMthI kAi eka guNasthAnamAM antamuhUtta kALa sudhI rahIne bIjAmAM cAlye jAya che jema chaTThAmAMthI jatA rahe che. sAtamAmAM ane sAtamAmAMthI chaThThA gurusthAnamAM AvatA jyAre munirAja AtmadhyAnamAM lIna heAya che ane bAhya kriyAthI nivRtta thAya che tyAre saptama gugusthAnamAM hoya che. jyAre dharmopadeza. gurUvaMdaNA bhikSAcaryA Adi kAI paNa khahya pravRtti kare che tyAre Atmika upayAgathI bhraSTa thaI javAnA kAraNe chaThThA gusthAnamAM AvI jAya che. Ama A mane guNasthAnamAM parittana thatu' ja rahe che. - kahevAnuM e che ke aviratasamyagdaSTi sudhI dezavirata ane pramattasayatamAM Anta dhyAna tevAmAM Ave che. A cAre prakAranA Atta dhyAna kApeta nIla ane kuSNulesyAthI anugata hAya che // 71 // ta0 66
Page #778
--------------------------------------------------------------------------
________________ * tavA " mUlam - rojjhANaM caunvihaM hiMsA - mosa seya- saMrakkhaNAnu saMdhi bhaiyo aciraya desavirayANaM // 72 // chAyA - raudradhyAnaM caturvidham, hiMsA - mRpA - steya saMrakSaNAnubandhi bhedavo'vi rasa- dezavizvAnAm // 72 // satyArthadIpikA - pUrva khalu caturvidheSu dhyAneSu prayamaM caturvidha madhyArtadhyAnaM varUpita, saMpati - kramaprAptasya dvitIyasya raudradhyAnasya cAturvidhyaM tatsvAmitvaJca pratipAdayitumAha- 'rojjhANaM cavyihaM' ityAdi / raudradhyAnaM khalu caturvidha bhavati, hiMsA hetukatvAt - yRpAsteya saMrakSaNAnubandhibhedataH tathAca - raudradhyAnasya hiMsA hetukasyAt - mRpAchetukatvAt caurya he nukatvAt-saMrakSaNa hetukatvAcca kArye kAraNopacArAt raudradhyAnamapi caturvidhaM bhavati / hiMsA mRSA steya- saMrakSaNAnubandhi 566 'rojhANaM cavvi' ityAdi / trArtha - raudradhyAna cAra prakAra kA hai- (1) hiMsAnubandhI (2) mRSAvAdAnubaMdhI aura (4) saMrakSaNAnubaMdhI yaha dhyAna avirata aura dezavirati meM hI pAyA jAtA hai ||72 // tatvArthadIpikA - cAra prakAra ke dhyAnoM meM se prathama ArttadhyAna ke cAra bhedoM kA nirUpaNa kiyA jA cukA hai, aba kramaprApta dUsare tara ke bhedoM aura unake svAmiyoM kA pratipAdana karate haiM raudradhyAna hiMsA hetuka, mRSAhetuka, cauryahetuka aura saMrakSaNahetuka hone se, kArya meM kAraNa kA upacAra karake raudradhyAna ko bhI cAra prakAra kA kahA gayA hai| hiMsA, mRtrA, steya aura saMrakSaNa ye cAroM dhyAna kI utpatti ke kAraNa haiN| bhAva yaha hai ki rojhANaM cavvihaM tyAhi // mUtrA-raudradhyAna cAra akSaranu che- (1) hisAnubaMdhI (2) mRSAvAdAnu adhI (3) sneyAnukha dhI ane (4) saMrakSaNAnukha dhI. A dhyAna avirata ane dezavatamAM ja jovA maLe che, !! 72 tattvArthadIpikA-- cAra prakAranA yAneAmAMthI prathama Akhta dhyAnanA cAra bhedonu nirUpaNa karavAmAM Avyu have kamaprApta khIjA raudradhyAnanA bhedo ane svAmIonu' pratipAdana karIe chIe ---- raudradhyAna hi sAhetuka, mAhetuka cauya hetuka ane sarakSaNuhetuka hAvAthI kAryamAM kAraNanA upacAra karIne raudra dhyAnane paNa cAra prakAranA kahevAmAM AvyA che. hiMsA, mRSA, steya ane saMrakSaNu A cAre raudradhyAnanI utpattinA kAraNa
Page #779
--------------------------------------------------------------------------
________________ 523 dIpikA-niryukti TIkA a.7.72 raudradhyAnasya cAturvidhyanirUpaNam caturNAM raudradhyAnotpatte nimittatvAt hiMsAnudhyAnarUpam - mRSAnudhyAnarUpam - steyAnudhyAnarUpam saMrakSaNAnuSyAnarUpaJca raudradhyAnaM caturvidhaM bhavatItibhAvaH / tacca raudradhyAnam aviratasamyagdRSTerdezaviratasya ca saMyatasya bhavati / athA'viratasya raudra dhyAna saMbhave'pi deza viratasya na tatsambhava iti cet 1 ucyate - dezaviratasyApi hiMsA - mRSA - steyAdyA vezAt dhanAdisaMrakSaNa tantrazvAcca kadAcid raudradhyAnaM sambhavati tatra - nArakAdInAM raudradhyAnamakAraNaM bhavati, samyagdarzanasAmarthyAt khalu saMyatasya raudradhyAnaM na bhavati, apitu -aviratasya - dezaviratasya ceva bhavati // 72 // tatvArthaniyuktiH- pUrvatAyat-Arta- raudra dharma-zukladhyAnabhedena caturvidhasya raudradhyAna cAra prakAra kA hai - hiMlAnudhyAnarUpa, sRSAnudhyAnarUpa steyAnudhyAnarUpa aura saMrakSagAnudhyAnarUpa / yaha raudradhyAna aviratasamyagdRSTi aura dezavirata guNasthAna taka hI hotA hai / zaMkA- avirata ke raudradhyAna ho sakatA hai magara dezavirata ke nahIM ho sakatA / samAdhAna- dezavirata ko bhI hiMsA, yuvA, steya Adi kA Aveza A jAtA hai aura dhanAdi ke saMrakSaNa bhI use karanA hotA hai ataeva kadAcit raudradhyAna honA saMbhava hai / nAraka Adi ko akAraNa hI raudradhyAna banA rahatA haiM, magara saMyama ke sAmarthya ke kAraNa saMghata puruSa meM raudradhyAna nahIM honA isa prakAra avirata aura dezavira meM hI raudradhyAna kA honA hai // 72 // tatvArthaniyukti pahale batalAyA gayA hai ki Artta, raudra, dharma aura - che. bhAva e che ke raudradhyAna cAra prakAranA che- hiMsAnudhyAnarUpa, mRSAnudhyAnarUpa, steya nuyA rUpa sa'rakSaNAnu dhyAnarUpa A raudradhyAna avirata samyagdaSTi ane dezavirata guNusthAna sudhI ja hAya che. zakA----aviratane raudradhyAna thaI zake che parantu dezaviratane thaI zakatu nathI. samAdhAna- dezivaratane paNa hiMsA, mRSA, steya AdinA Aveza thaI jAya che temaja dhanAdinuM saMrakSaNa paNa tene karavuM paDe che, AthI kAcit raudradhyAna thavAnI zakayatA rahelI che. nArakI AdinA jIvAne kAI kAraNa vagara ja raudrAna rahelu hoya che. parantu sayamanA sAmarthyanA kAraNe sayata purUSamAM raudradhyAna heAtu nathI A rIte avirata ane dezaviratamAM ja raudradhyAna hAya che // 72 // tattvAtha niyukita-pahelAM khatAvavAmAM Avyu` ke Atta, raudra, dhama ane
Page #780
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha dhyAnasya pratyekaM cAturvidhyayoktatvena prathamopAttasyA''tadhyAnasyA-'manoja saMprayoga viprayoga smRtyAdi bhedata zcAturvidhyaM pratipAditam, samprati kramAgatasya dvitIyasya raudradhyAnasya cAturvidhyaM pratipAdayitumAha-'roddajjhANaM caunvihaM hilA-lola-leSa-lArakakhaNANucaMdhi bheSabho, aviNya desavirayANaM' iti / raudradhyAnaM rodayati parAn iti rudraH prANyuSaghAtAdi pariNato jIvaH tasya karma raudram hiMsAghati karatArU, taddhyAnaM rauMdradhyAnam uktaJca saMche inahananamaJjana mAraNaizca bandhamahAradamanai dinikRntanaizca / yo yAti rAmamupayAti nacAtukalpAM dhyAnaM tu raudra miti tat pravadanti tajjJAH // 1 // baccaturvidha savati, tabathA-hissAmpAsteyasaMrakSagAnubandhi bhedataH tathAca-hisAtha mRpArtha steyArtha saMrakSaNArthaJca raudradhyAnaM bhavati, tatra-hiMsA mRSA rateyasaMrakSaNopAyeSu pravartamAnarUpa pracaNDakrodhAviSTasya mahAmohAbhibhUtasya tIvradhabandhasaMkliSTA'dhyasAyasya nAnAmakArakadopatA sambhavati / tathAcahiMsAzukladhyAna ke bheda skhe dhAna cAra prakAra kA hai| inameM se Arta dhyAna ke bhI amanojalaprayoga smRti Adi cAra bheda haiM / aba kramAgata mitIya raudradhyAna ke cAra bhedoM kA pratipAdana karane ke lie kahate haiM raudradhyAna cAra prakAra kA hai-hiMsAlubaMdhI, mRSAnubaMdhI, steyAnu dhandhI aura saMrakSagAnuzandhI / yaha raudradhyAna avirata aura dezavi. rata meM hI pAyA jAtA hai / isa prakAra raudradhyAnahiMsA ke lie mRSA ke lie stana ke lie aura viSaya saMrakSaNa ke lie hotA hai / jo puruSa hiMsA, kRpAvAda, steya aura lakSaNa ke upAryoM meM pravRtta hotA hai, tIvra krodha se yukta honA hai, mahAmoha le grasta hotA hai aura ghadha bandhana Adi saMbaMdhI saMkliSTa pariNAmoM se yukta hotA hai, usameM aneka prakAra ke doSa utpanna ho jAte haiN| isa prakAra hiMsA, asatyA, zukaladhyAnanA bhedathI dhyAna cAra prakAranA che. AmAMthI ArtadhyAnanA paNa amanejha saRga smRti Adi cAra bheda che. have kema prApta dvitIya raudradhyAnanA cAra bhedanuM pratipAdana karavA mATe kahIe chIe-- raudradhyAna cAra prakAranA che -- hiMsAtRbaMdhI, RSAbaMdhI sareyAnuMbaMdhI ane saMrakSaNAnuMbaMdhI A raudradhyAna avirata ane dezaviratamAM ja hoya che. A rIte raudradhyAna hiMsAne mATe mRSAne mATe tene mATe ane viSayasaMrakSaNane hoya che. je purUSa hiMsA, mRSAvAda, teya ane saMrakSaNanA upayogamAM pravRtta hoya che. tIvra krodhathI yukata hoya che. mahAmahathI pIDita hoya che. tenAmAM aneka prakAranA doSa utpana thaI jAya che. A rIte hiM jA asatya cArI
Page #781
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - - - dIpikA-niyukti TIkA a. sU.72 raudradhyAnastha cAturvidhyanirUpaNam 525 'nRtasteyavadhavandhanAdiviSayasaMrakSaNahetukatvAt kArye kAraNopacArAt hiMsAnubandhi raudradhyAnam, mRSAnuvandhi raudradhyAnam steyA'nuvandhiraudradhyAnam, viSayAdi saMrakSaNA. 'nubandhirUpaM raudradhyAnaM bhavatIti bhAvaH / etaccaturvidhamapi rau dhyAnam-'aviraya desavirayANa' abhirata-dezaviratayo bhavati, avirata samyagdRSTeH dezaviratasya ca saMyatA'saMyatasya bhavati, etasya ca caturvidhasya raudradhyAnasya catvAri lakSaNAni, usannadoSa-bahudoSA-'jJAnadoSA''maraNAntadoSarUpANi bodhyAna / tatra-'ulana iti prAyaH ityathai dezIzabdaH, tena-usanna doSa iti mAyo doSavatdA, doSasamma vatvamityarthaH / tathAhi-hiMsAmRSAsteyasaMrakSaNAnAM caturNA bhehAnA manyatame pravartamAnasya bAhulyena doSo bhavati / evam-hiMsAmRzAdiSu caturi pravartamAnasyA caurya aura viSayoM ke saMrakSaNa ke kAraNa hone le, kArya meM kAraNa kA upacAra karake arthAt kArya ko hI kAraNa mAna kara ke hisAnubaMdhI raudra dhyAna, mRSAnubaMdhI raudravAna, steyAnubaMdhI saudradhAna aura viSa saMrakSa. NAnubaMdhI audradhAna hotA hai| yaha cAroM prakAra kA raudradhyAna avirata aura dezavirala meM hI pAyA jAtA hai, arthAt pAMcaveM guNasthAna se upara yaha nahIM hotaa| raudradhazana ke cAra lakSaNa haiM-(9) utlannadoSa (2) bahudoSa (3) ajJAnadoSa aura (4) AmaraNAnta doSa / ____ 'usana' zabda prAya, arthakSA vAcaka aura dezIbhASA kA hai| usanna doSa kA abhiprAya hai prAyaH doSavAla honA doSoM kA saMbhava honaa| hiMsA, mRSA, ralepa aura saMkSama, ina cAra sedoM meM se kisI bhI eka meM jo pravRtti karatA hai, use bahulatA se doSa lagatA hai| isI prakAra ane viyenA sakSaNanA kAraNu levAthI kAryamAM kAraNene upacAra karIne arthAt kAryane ja kAraNa mAnI besI hiMsAnuMbaMdhI raudradhyAna, mRSAnubaMdhI steyAnubaMdhI drapAna ane viSayasaMrakSaNAnubaMdhI raudradhyAna hoya ja A ca je prakAranA rodradhAna avirata ane dezaviratamAM ja hoya che. arthAta pAMcamAM guNasthAnathI upara A hetAM nathI. zedradhyAnanA yAra sakSaNa che -- (1) sannoSa (2) roSa (3) ajJAnadeSa ane (4) AmaraNatadeSa unna zabda prAyaH arthane vAcaka ane dezI bhASAno che. usannadoSano mAzaya cha-prAya: hoSita yu-hAzana samAvahisA. bhUSA, steya ane saMrakSaNa A cAra bhedomAMthI kaMI paNa eka mAM je pravRtti kare che. tene bahulatAthI deSa lAge che. AvI ja rIte je hiMsA Adi cAramAM
Page #782
--------------------------------------------------------------------------
________________ 536 tattvArtha 'miniviSTAntaHkaraNasya bahudopatA'jJAnadoSatAca bhavati / AmaraNAntadoSastumaraNAvasthAyAmapi hiMsApAsteyasaMrakSaNakRtaH svalpo'pi pazcAttApo yasya na bhavati tasyA'vagantavyaH / tha.ce-tailakSaNaiH khalu hiMsAdiviSayarodradhyAna jJAyate uktaJca vyAkhyApajJaptau bhagavatImatre-'rodajjhANe cavihe paNNate, taM jahAhilANubaMdha,molANugaMdhI teSANubaMdhI, sArakkhaNANubaMdhI raudradhyAnaM caturvidha majJaptam,tadhadhA hiMsAnubandhi, mRpAnuvandhi, steyAnuvandhi, sarakSaNAnubandhi iti // 72 // mUlam-dhammajjhANaM cauThivaha, ANAavAyavivAgasaMThANavicayameyao, appalattasaMjayassa-uvasataM khINamohaNA yaa73| chAyA-dharmadhyAnaM caturvidham, AjJA'pAya-vipAka-saMsthAnavicayabhedatA, apramattasaMyatasya-upazAntakSINamohayozca // 73 // jo hiMsA Adi cAra meM pravRtta hotA hai aura jisakA citta abhiniveSa le yukta hotA hai, usameM bahudoSatA aura ajJAnadoSatA bhI hotI hai| AmaraNAnta doSa use lamajhanA cAhie jise maraNa-avasthA meM bhI hiMsA, asatya, steya aura saMrakSaNa ke lie svalpa bhI pazcAttApa na ho -jo antima zvAsa taka ina zabdoM kA sevana karatA rhe| ina cAra lakSaNoM se raudra dhyAna kA patA cala jAtA hai| zrI bhagavatIsatra meM kahA hai-'sadhyAna cAra prakAra kA hai-hiMsAnubaMdhI, mRSAnubaMdhI, steyAnubaMdhI aura saMrakSaNAnubaMdhI // 72 // _ 'dhamarujjhANaM caubdhiha' ityAdi sUtrArtha-dharmadhyAna cAra prakAra kA hai-(1) AjJA vicagha (2) apAya viSaya (3) dipAzavicaya aura (4) saMsthAnavicaya / yaha dhyAna apa bhattasaMpata, upazAnta moha aura kSIgamoha saMyattoM ko hotA hai '173 // pravRtta thAya che ane jenuM manaDuM abhiniveSathI yukata hoya che tenAmAM baha doSatA ane ajJAna deSatA paNa hoya che AmaraNAnta doSa tane samaja joIe jene maraNa-avasthAmAM paNa hiMsA asatya teya ane sa rakSaNa mATe the De. paNa prazcAtta 5 na thAya je atima zvAsa sudhI A deze nuM sevana karato rahe A cAra lakSaNothI raudradhyAnanI jANa thaI jAya che zrI bhagavatIsUtramAM kahevAmAM AvyuM che , raudradhyAna cAra prakAranA chehiMsAnubaMdhI, mRSAnubaMdhI, teyAnubaMdhI ane saMrakSaNAnubaMdhI che 72 che 'dhammajjhANa cauviha' tyA sUtrAtha:-dharma dhyAna yA2 2nA hai- (1) mAjJAviyaya (2) apAya. vicaya (3) vipAkavicaya ane saMsthAnavicaya. A dhyAna apramattasaMyata, upazAnatameha ane kSINameha saMya tene hoya che ! 73 che
Page #783
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a.7 sU.73 dharma dhyAnasya cAturvidhyanirUpaNam 527 tasyArthadIpikA -- pUrvaM tAvada - AtaraudradharmazukladhyAnabhedena caturvidheSu dhyAneSu kramazaH pratyekaM caturvidhatayA''rttadhyAnaM - raudradhyAnaJca pratipAditam, sampati - kramaprAptasya dharmadhyAnasya cAturvidhyaM pratipAdayitumAha - 'dhammajjhANaM vi' ityAdi / dharmadhyAnaM caturvidham, tadyathA AjJAvicayaH 1 apAyacicayaH 2 vipAkavicayaH 3 saMsthAnavicayaH 4 AjJAvicayAdirUpaprayojana cAturvidhyAt caturvidhaprayojanakatvAd dharmadhyAna mapi caturvidham, dharma:- vastusvabhAvarUpaH, uktaJca -- dhammo vatthu sahAyo khamAdi bhAvoga dasaviho dhammo / cAritaM khalu dhammo jIvANa ya rakkhaNaM dhammo // 1 // dharmo vastu svabhAvaH kSamAdibhAvazca dazavidho dharmaH / cAritra' khalu dharmo jIvAnAzca rakSaNaM dharma // 1 // iti / tatvArthadIpikA - ArttadhyAna, raudradhyAna, dharmadhyAna aura zukladhyAna, ke bheda se cAra prakAra ke dhyAnoM meM se pratyeka ke cAra cAra bheda hone se Artta aura raudradhyAna ke bhedoM kA nirUpaNa kiyA jA cukA hai, aba kramaprApta dharmadhyAna ke cAra bhedoM kA pratipAdana karane ke lie sUtrakAra kahate haiM dharmadhyAna cAra prakAra kA hai - (1) AjJAvicaya (2) apAyavicaya (3) vipAka vicaya aura (4) saMsthAna viSaya | AjJA Adi prayojana cAra prakAra ke haiM ataeva dharmadhyAna bhI cAra prakAra kA hai / dharma vastu kA svabhAva hai| kahA bhI hai 'vastu kA svabhAva dharma kahalAtA hai / kSamA Adi dasa prakAra ke bhAva bhI dharma kahalAte haiM / cAritra bhI dharma kahalAtA hai aura jIvoM kA rakSaNa karanA bhI dharma kahalAtA hai // 1 // tattvArtha hI piDA-bhAttadhyAna, raudradhyAna, dharmadhyAna bhane shuddhdhyAnanA bethI cAra prakAranA dhyAneAmAMthI pratyekanA cAra cAra bheda hAvAthI Atta ane raudradhyAnanA bhedonuM nirUpaNu karavAmAM AvyuM. have kramaprAsa dhama dhyAnanA cAra bhedonu pratipAdana karavA mATe sUtrakAra kahe che~~ dharmadhyAna thAra prAranA che - ( 1 ) AjJAviyaya ( 2 ) apAyaviyaya (3) vipAkavicaya ane (4) sasthAnaviya ajJA Adi pratyeAjana cAra prakAranA che AthI dharmadhyAna paNa cAra prakAranA che. dharma e vastune svabhAva che. kahuM paNu che. vastunA svabhAva dhama kahevAya che. kSamA Adi deza prakAranA bhAva paNa dhama kahevAya che. cAritra paNa dhama kahevAya che ane jIvAnu rakSaNa karavuM e paNa dhama kahevAya che // 1 // 9
Page #784
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthako 528 - tasya tadviSayaM vA dhyAnam, AjJAvicayAdirUpaprayojanacAturvidhyAta tumacaturvidhamayojanakatvAd dharmadhyAnamapi caturvidham, tatra-vica yA cintanam AjJAyA:-jinopadezasya vicaya cintanam AjJAvicayaH vartamAnopadeSTuramAvAda mandabuddhisyAt zAnAdaraNAdikodayAta padArthAnAM mUkSmatvAcca hetudRSTAntA bhAve sati sarvajJapaNItamAgamaM mamANatvenA'vadhArya-idamitthameva dartate yathA bhagavatAtIrthacanA pratipAditam bhagavAn khalu jino nA'nyathAvAdI' ityevaM gahanapadArtha zraddhAnapUrvakamarthAvadhAraNam AjJAvicaya ucyte| yadvA-svayaM vidita padArthatasya paraM pratipAdayitumicchanH svasiddhAntA'viruddhatayA tatva samarthanArtha dharmakA dhyAna yA dharmaviSaya dhyAna dharmadhyAla hai| usake cAra prazejana hai, ataeva prayojana ke mele madhyAna ke bhI cAra bheda hai| - vicaya arthAt citana / AjJA kA arthAt jinendra bhagavAn ke upadeza kA cintana karanA AjJAvicaya hai| vartamAna kAla meM viziSTa upadeSTA kA abhAva hone se, buddhi kI manatA se, jJAnAvaraNa karma ke udaya le ghasturUpa kI gahanatA se hetu aura dRSTAnta ke abhAva meM bhI sarvajJa praNita Agama ko pramANa mAnanA aura aillA samajhanA ki 'bhagavAn tIrthakara ne jo pratipAdana kiyA hai vaha satya evaM tathapa hI hai| vItarAga deva anyathAvAdi nahIM ho skte| isa prakAra kI zraddhA rakhate hue artha kA nizcaya karanA AjJAvicaya dharma dhAna kahalAtA hai| athavA jisane vastu ke svarUpa ko svayaM jAna liyA hai aura jo dUsaroM ko use samajhAnA cAhatA hai, vaha apane siddhAnta le aviruddha tatva kA samarthana dharmanuM dhyAna athavA dharmaviSaka dayAna dhamayAna che. tenA cAra prajana che AthI prajananA bhedathI dharmadhyAnanA paNa cAra bheda che. vicaya arthAta cintana AjJAnuM arthAt jinendra bhagavAnanA upadezanuM. cintana karavuM AjJAvicaya che. vartamAnakALamAM viziSTa upadeSTAne abhAva havAthI buddhinI madatAthI, jJAnAvaraNa karmanA udayathI ane vastusvarUpanI gahanatAthI hatu ane daSTAntanA abhAvamAM paNa sarvajJapraNIta Agamane pramANa bhUta mAnavA ane evuM samajavuM ke, bhagavAn tIrthakare je pratipAdana karyuM che te satya ane tathya che ja. vItara gadeva anyathAvAdI hoI zake nahIM, A jAtanI zraddhA rAkhatA thakA arthane nizcaya kara AjJAviya dharmadhyAna kahevAya che athavA jeNe vastunA svarUpane svayaM pArakhI lIdhuM che ane je bIjAone te samajAvavA Icche che te pitanA sidhdhAnathI avidha tatvanuM
Page #785
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 khU.73 dharma dhyAyasya cAturvidhyanirUpaNara 529 tarkanaya-pramANaparaka smRnyAdhAna sarvajJAjJAprakAzanArthasya dAjJAvicaya ucyate / apAyavicayastAvat-apAyAH rAgadveSAdijanyA anarthAH, teSAM vicayaH taho. SA'nucintanam, jAsyandhavad mithyAdRSTayaH sarvajJamaNItamArgAd vimukhA mokSArthinaH sampamArgAparijJAnAt sudurameva gaccha tIti tadgatApAyacintanarUpaH yadvA-mithyAdarzanajJAnacAritrebhyaH khallu ithe pANinaH kathamapasareyuriti cintanam apAyavicayaH / viSAkavicayastu-jJAnAvaraNAdInAM karmaNAM dravya-kSetra kAla-bhAva bhvnimittkphl'nubhvruu|| saMsthAnavicayaH saMsthAnAnAM dvIpasamudAyA. kRtInAM cintanarUpaH, ityetadartham uttamakSamAdilakSaNaM dharmadhyAna caturvidha mara. ke lie tarka, naya aura pramANa pUrvaka sarvajJa bhagavAn kI AjJA ko prakAzita karatA hai| yaha bhI AjJAvicaya dhyAna hai| rAga-dveSa Adi se utpanna hone vAle anartha 'apAya' kahalAte haiN| unakA cintana karanA apAyavicaya hai| jo mokSArthI haiM kintu janmAndha ke samAna miyAdRSTi hai aura sarvajJavaNIta lArga se vimukha haiM, ve samIcIna mArga skhe anabhijJa hone ke kAraNa makSa rakhe dUra ho jAte haiN| unako jina anarthoM kA sAmanA karanA par3atA hai, unakA vicAra karanA apAyacicaya hai| jJAnAvaraNIya Adi jhamoM kA dravya, kSetrakAla, bhAva aura bhava ke nimitta se jo phala prApta hotA hai, usakA cintana karanA vipAkadhicaya hai| dvIpa, samudra, loka Adi ke AkAra kA cintana karanA saMsthAna vicaya dharmadhAna hai / yaha cAroM prakAra kA dharmadhvAna aprananasaMyata meM samarthana karavA mATe taka naya ane pramANapUrvaka sarvajJa bhagavAnanI AjJAne prakAzita kare che. A paNa AjJAvicaya dhyAna che rAga-dveSa AdithI utpana thanArA anartha "apAya" kahevAya che temanuM ciMtana karavu apAyavicaya che je samakSa che paranta janmAMdhanI mAphaka mizya daSTivALA che ane sarvajJapraNIta mArgathI vimukha che, teo samI cIna mArgathI analijha hevAthI mokSathI AghA ne AghA jAya che. temane je anarthone sAmano karavo paDe che. tene vicAra karavo apAyavicaya che. jJAnAvaraNIya Adi karmone dravya, kSetra, kALabhAva ane bhavanA nimittathI je phaLa prApta thAya che tenuM cintana karavuM vipAkavicaya che - dvipa, samudra, loka AdinA AkAranuM ciMtavana karavuM saMsthAna vijaya dharmadhyAna che. A cAre prakAranA dharmadhyAna apramattasaMyatemAM sAkSAta hoya ta067
Page #786
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tasvArthasa gantavyam / evaMvidha caturvidhamapi dharmadhyAnamapamatasaMyattasya sAkSAd bhavati, kintu -avirata samyASTidezavirata parattasaMpatAnAM maumahatyA dharmadhyAna bodhyam / eta mupazAntarUpAyathya kSINapohApAyAya cApi etaccaturvidhaM dharmadhyAnaM bhavati // 7 // taravArthaniyukti:--pUrva tAvaduktasya dhyAnasya Ata-raudra-dharma-zukla bhedena caturvidhasyoktatvAt tana-kramazaH pratyekaM cAtuvidhyaM pratipAdayitum Attasya-raudrasya ca cAturvidhyaM pratipAditam sampatti-kramamAptasya dharmadhyAnasya cAturvidhyaM pratipAdayati-dhammajjhANaM cavihaM, ANA ayAya vivAga saMThANaviSaya bheSabho, apanattasaMjAla pavasaMkhINamohANaM ya' iti / dharmadhyAna-sarvajJA''jJAanucintanam, uktazca / 'sUtrArthasAdhanamahAvratadhAraNeSu-bandhamamokSAmanAgamaneSu cintaa| pazcendriyavyuparamazca dayA ca bhUte dhyAnaM tu dharma miti sampravadanti tajjJAH // 1 // sAkSAt hotA hai aura avirata lamyagdRSTi, dezavirata tathA pramattasaMyata meM gauNarUpa le hotA hai| isI prakAra upazAnta kapAya aura kSoNakaSAya meM bhI cAroM prakAra kA dharmavAna hotA hai // 73 // satyArthaniyukti-pahale dhyAna ke cAra bheda kahe gae hai| unameM se pratyeka ke cAra-cAra bhedoM kA nirUpaNa karate hue AtadhyAna aura raudradhyAna ke cAra-cAra bheda kahe jA cuke haiN| aba kramaprApta dharmadhyAna ke cAra bhedoM kA nirUpaNa karate haiM dharmadhyAna cAra prakAra kA hai- (1) AjJAvicaya (2) apAyavicaya (3) vipAkavicagha aura (4) saMsthAnavicaya / yaha dhyAna apramatsasaMyata upazAntamoha aura kSINamoha saMpatoM ko hotA hai / sarvajJa kI AjJA Adi kA cintana dharmadhyAna kahalAtA hai| kahA bhI hai-'sUtrArthasAdhana che ane aviratasamyagdaSTi dezavirata tathA pramattasaMyatamAM gIpaNAthI hoya che. AvI ja rIte upazAta kaSAya ane kSINakaSAyamAM paNa cAre prakAranA dharma dhyAna DAya che. // 73 // tavA niryukti-- pahelAM thAnanA cAra bheda kahevAmAM AvyA che. temAMthI pratyekanA cAra cAra bhedanuM nirUpaNa karatA thakA ArtadhyAna ane raudradhyAna nA cAra cAra bheda kahevAI gayA che have krama prApta dharmadhyAnanA cAra bhedonuM nirUpaNa karIe chIe-- dhyAna yA2 42nA che-(1) mAsAviyaya (2) pAyaviyaya (3) vipAkavicaya ane (4) saMsthanavicaya A dhyAna apramattasaMcata, upazAntAha ane kSINameha saMya tene thAya che. sarvajJanI AjJA bAdinuM ciMtana dharmadhyAna
Page #787
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA na.7 . 73 dharmadhdhyAnasya cAturvidhyanirUpaNam 531 iti, taccaturvidhaM bhavati, tadyathA - AjJA'pAya - vigakasaMsthAnavicaya medataH / tathA ca AjJAzciyAdyartham apAyadicayArtham saMsthAnavicavArthaJca dharma dhyAnaM bhavati / tatrA''jJA tAvat sarvajJatIrthakRt praNItAgamarUpA, rAspA vicayaH - anucintanam tathAvidhAjJAyAH AgamarUpAyAH pUrvApara vizuddhatayA'tinipuNatayA sakaLajIvakAya hitakAritayA'navadyatayA mahArthatayA mahAnubhAvatayA nipuNajana vijJeyatayA dravyaparyAya vistArayuktatayA'nAdi nidhanatayA cicayaH paryAlocanam / uktaJca nandI sUtre - 58 | 'iccehayaM dubAlasaMgaM gaNipiDagaM na kathAi NAsI' ityAdi, 'ityetad dvAdazAGgaM gaNipiTakaM na kadA'pi nAsIt' iti, tatra yadi mahAvratadhAraNa, bandha, mokSa aura galanA - gamana kA cintana, pAMcoM indriyoM ke viSayoM se upazama aura jIvadayA ko dhyAnavettA puruSa dharma dhyAna kahate haiM / AjJAvicaya, apAyavicaya, vipAkavitraya aura saMsthAnavicaya ke bheda se dharmadhyAna cAra prakAra kA hai / sarvajJa tIrthakara dvArA upadiSTa Agama ko AjJA kahate haiM, usakA cihnAna karanA AjJAvicaya dhyAna hai / tIrthaMkara kI AjJA pUrvAparavirodha se rahita hai, atyanta nipuNa hai samasta jIvoM kA hita karane vAlI hai, niravadya hai, mahArtha se yukta hai, mahAnubhAva hai, kuzala puruSoM dvArA hI jJeya hai, dravyoM aura paryAyoM ke vistAra se yukta hai aura anAdinidhana hai, isa prakAra cintana karanA AjJA vicaya hai / nandIsUtra meM kahA hai- 'yaha dvAdazAMga gaNiSTika kabhI nahIM thA, kahevAya che. vaLI kahyu paNa che--sUtrAsAdhana, mahAvratadhAraNu anya, mekSa ane gamanAgamananu' ci'tana, pAMce IndriyAnA viSayAthI upazama ane jIva-- dayAne, dhyAnavetta purUSa dhyAna kahe che. AjJAvicaya,apAyavicaya, vipAkavicaya ane saMsthAnavicayanA bhedathI dhai dhyAna cAra prakAranA che. satta tI kara dvArA upAkriSTa Agama ne AjJA kahe che, tenu cintana karavu. AjJAvicaya dhyAna che. tIrthaMkara nI AjJA pUrvIpara vidhayI rahita che. atyanta nipuNu che samarata jIvAtu hita karanArI che, niravadya che mahAthI yukta che mahAnubhAva che. kuzaLa purUSA dvArA ja jJeya che dravye ane paryaMcAnA vistAthI yukata che ane anAdi nidhana che. A jAtanu cintana karavuM AjJA vicaya che. nandIsUtramAM kahyu` che--A dvAdazAMga gaNipiTaka kayAreya pazu na hetu em
Page #788
--------------------------------------------------------------------------
________________ 532 tatyArthastre prajJAdurbala tathopayukte'pi sukSmadhiyA kevalajJAnarUpayA vinizcinvantaH satyavAdinaH kSINarAgadveSa mohAH sarvajJAH khalu gadrapega yadvaratu vyavasthitaM bhavati tadvastu tenaiva rUpeNa pratipAdayati na tadvastu tadanyathArUpeNa pratipAdayati mRpAbhASaNakAraNA'bhAvAt tasmAt-satyamevedaM zAstram Agamala pam nAnA duHkha jaTilAt saMsArArNavAt samuttArakaM vartate ityeva mAjJArUpAgare ramRtyAdhAnam AjJAzciyarUpaM prathamaM dharmadhyAna mucyate 1 apAyaviveka svAta-dvitIyaM dharmadhyAna mucyate, ApAyAnAM zArIrika -mAnasika duHkhAnAM vino'nucintanam ihA'mu ca rAga-dvepAkulacittavRttayaH aisA nahIM hai, kabhI nahIM hai, aisA bhI nahIM hai, kabhI nahIM hogA, ailAnI nahIM hai ityAdi, yadi prajJA kI durbalatA ke kAraNa upayoga lagAne para bhI koI vAstavika vastu ko nahIM samajha pAtA to yahI samajhanA cAhie ki mezA jJAna prAvaraNavAlA hai, isI kAraNa merI samajha meM nahIM aataa| jinendra mAyAnke dvArA vastusvayako jAnA hai, ve rAga deSa aura moha le rahita haiM evaM sarvajJa haiM / jo vastu jisa rUpa meM hai, use ve usIrUpa meM pratipAdana karate haiM, anyathA rUpa meM nahIM / unameM mithyA bhASaNa kSA koI kAraNa vidyamAna nahIM haiN| ataeva yaha Agama-- zAstra satya hI hai aura yaha vividha prakAra ke duHkhoM se vyApta saMsAra sAgara se tArane vAlA hai / isa prakAra AjJArUpa Agama meM smRtyA. dhyAna karanA AjJAvicaya nAma prathama dharmadhyAna hai| - dUsarA dharmazAna apAvicaya hai| apAyoM kA arthAt zArIrika aura mAnasika dukhoM kA cintana karanA apAca vaya hai| 'jinakA nathI, kayAreya paNa nathI, ema paNa nathI, kayAre paNa haze nahI evuM paNa nathI, ItyAdi je prajJAnI durbaLatAnA kAraNe upaga lagAvavAthI paNa kaI vAstavika vastu na samajAya te ema ja samajavuM joIe ke mArU jJAna AvaraNa vALuM che. AthI ja mArI samajaNamAM AvatuM nathI jinendra bhagavAne kevaLa jJAna dvArA vastu rUpane jANyuM che. teo satyavaktA che. rAgadveSa tathA mohathI rahita che temaja sarvajJa che. je vastu je savarUpe che. tene teo e ja svarUpe pratipAdana kare che. anyathA rUpe nahIM temanAmAM mithyAbhASaNanuM kaI kAraNa vidyamAna nathI AthI A Agama-za stra satya ja che ane A vividha prakAranA dukhethI vyApta saMsArasAgarathI tAranAra che. A rIte AjJArUpa AgamamAM mRtyAdhAna karavuM AjJA vicaya nAmaka prathama dharmadhyAna che _bIjuM dharmasthAna apAyavicaya che. apAye arthAta zArIrika ane mAnasika dukhanuM ciMtana karavuM apAyavicaya che. jemanuM citta rAga ane
Page #789
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAvad dharmadhAna taya manuSyadevayA'nucintanam mAga dIpikA-niyukti TIkA a.7 ru.73 dharmadhyAnasya cAturvidhyanirUpaNam 533 khalu mANino mUlottaraprakRtivibhAgakRtajanmajarASTra yusAgaraparibhramaNazrAntAntarAtmanaH sAMsArikasukhaprapaJcepu tRtara hatamAnasAH zarIrendriyAdiSu karmA sravadvArapravAheSu tiSThanto mithyAtmA'jJAnA'viratipariNatiyuktA bhavanti' ityevaM vivecanaM tAvad apAyazciyarUpaM dvitIyaM dharmadhyAnaM bhavati 2 / atha tRtIyaM tAvad dharmadhyAnaM vipAsavicamA sucyate, vividho-viziSTo kA pAno-vipAsA, anumAno naraka-tiryaG manuSyade bhaveSu karmaNA rasAnu mantra ucyate, tasya khalu tathAvidharasAnubhaharUpavipAkasya vicayo'nucintanam-mArgaNaM tansamavahina cittaH san tatraiva smRtimAdhAya dartamAno vipAkavicayadhyAnavAn bhavati / tathAhijJAnAvaraNAdikamaSTavidhaM karma prakRtisthityanumAvadeza bhedam iSTA'niSTa citta rAga aura dveSa le vyAkula hai, aile prANI apane kiye karmoM ke anusAra janma-jarA-maraNa rUpI sAgara meM paribhramaNa karate zAnta ho gae, sAMsArika sukhoM meM vRptirahita citta bAle haiM, zarIra aura indriya Adi hoM ke AlabadvAroM meM sthita haiM aura mithyAtva, avirati evaM ajJAna kI pariNati le yukna haiN| isa prakAra kA vicAra karanA apAyavicaya nAmaka dUsarA dharmadhyAna hai| tIsarA dharmadhyAna vipAka vicaca hai / vividha prakAra kA azvA viziSTa pAsa arthAt narakati tiryacati, manuSyagati aura deva. gati meM hone vAle karma-rala kA anubhava vipAka kahalAtA hai| usa rasAnubhava rUpa vipAsa kA vicaya arthAt cintana karanA vipAkavi. cayadhyAna hai| jo kAma-viSAka meM hI cita lagA detA hai aura usakA cintana karatA hai vaha vimA kavi padhyAnavAn sahalAtA hai| veSathI vyAkuLa che, evA praNi pitAnA karelAM kamo anusAra janma- jarA maraNa rUpI sAgaramAM paribhramaNa karatAM karatA tha kI gayA che. sAMsArika sukha mAM tRtirahita cittavALA che. zarIra ane Indriya Adi karmonA AvakAra mAM sthita che ane mithyAtva avirati ane ajJAnanI pariNatithI yukata cheA pramANe vicAravuM apAyaricaya nAmaka bIju dharmadhyAna che. trIjuM dhyAna vividha vipAkavicaya che vividha prakArane athavA viziSTa pAka arthAt narakagati tiryaMca gati, manuSyagati ane devagatimAM thanAra karma rasane anubhava vipAka kahevAya che. te rasAnubhava rUpa vipAkane vicaya arthAt cintana karavuM vipAkavicaya thAna che. je karma vipAkamAM ja citta lagAvI de che - ane tenuM ciMtana kare che te vipAka vicayathAna kahevAya che.
Page #790
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthastre 534 vipAkapariNAmaM jaghanya-matamotkRSTasthitikaM nAnAprakAravipAkayuktaM bhavati, yathA-jJAnAyaraNAla durmedharatam 1 darzanAvaraNAcca-cakSurvekalyaM, sAmAnya grAhibodhavaikalyaM, nidrAd manazca 2 vedanIyam, asadvedya-sadvedyabhedAda dvividham / tatrA'sadvedyAd duHkham sadvedhAramukhAnubhavaH 3 mohanIyakarmodayAt viparItagrAhitvaM cAritranivRttizca 4 AyuH karmodayAdaneka bhavo DrAzca 5 nAmakarmodayAd zubhA'zuma zarIrAdiniSpattiH 6 gotrakarmodayAcca nIcakulotpattiH 7 antarAyodayAtkhalualAmo bhavati ityevaM khalu niruddhacetasaH karmavipAkAnusaraNe eva smRtyAdhA. prakRti, sthiti, anubhAva aura pradeza isa prakAra bhedavAle, tathA aniSTa pariNalana cAle, jaghanya, madhyama aura utkRSTa sthiti vAle jJAnAvaraNa Adi ATha prakAra ke karma vividha prakAra ke vizaka ko utpanna karate haiM, jaise-jJAnAvaraNa karma le mandabuddhitA evaM darzanA varaNa zarma ke udaya le netrahIna nA, darzanahInatA, aura nidrA Adi kA udbhava hotA hai / vedanIya karma do prakAra kA hai-asAtAvedanIya aura sAtAvedanIya / atAtAvedanIya se duHkha aura sAtAvedanIya se sukha kA anubhava hotA hai / mohanIya karma ke udaya se virIta grahaNa tathA cAritra kA abhAva hotA hai| Ayukarma ke udaya se aneka bhavoM meM janma lenA par3atA hai / nAma karma ke udaya se acchedhure zarIra kI racanA hotI hai| gotra-karma ke udaya se ucca-nIca kuloM meM utpatti hotI hai / antarAya karma ke udgha se lAbha Adi meM vighna utpanna honA hai| cittako ekAtra karake isa prakAra karmavipAka kA cintana karanA vipAvicaya lAma dharmadhyAna hai| kRti, sthiti anubhAva ane pradeza A jAtanA bheru vALA, ISTa tathA aniSTa pariNamanavALA, jaghanya madhyama ane utkRSTa sthitivALA, jJAnAvaraNa Adi ATha prakAra nA karma, vividha prakAranA vipAkane utpanna kare che jemakejJAnAvaraNa karmathI sadabuddhitA ane dazanAvaraNa karmanA udayathI netrahInatA darzana hInatA ane nidrA vagereno uddabhava thAya che. vedanIya karma be prakAranA che-asAta vedanIya ane sAtavedanIya, asAtavedanIyathI dukha ane sAtavedanIya thI sukhane anu mava thAya che. mohanIya karmanA udayathI viparIta grahaNa tathA cAritrane abhAva thAya che. AyuSyakarmanA udayathI aneka bhAmAM janma levo paDe che nAmakarmanA udayathI sArA narasA zarIranI racanA thAya che gotrakamanA udayathI lAma AdimAM antarAya utpana thAya che. cittane ekAgra karIne A rIte karmavipAkanuM cintana karavuM vipAkavicaya nAmaka dharmadevAna che.
Page #791
--------------------------------------------------------------------------
________________ % A7 dIpikA-niyukti TIkA ma.7 i.73 dharmadhyAnasya cAturvidhyanirUpaNam 535 nato dharmadhyAnaM bhavati / atha saMsthAnavicaze nAma caturtha dharmadhyAna mucyate, tatra lokasya dravyANAzca saMsthAnam AzAravizeSaH, tatra lokA-caturdazarajjupamANo -dharmAdharmAdi pazcAstikAyAtmakaH-azeSa havyAdhArathUlo vaizAkha sthAna kaTibyasta karayugmapuruSopalakSita AkAzalaNDarUpaH, takhya sthAna sAbadhomukhamallakA vartate / adholokasya saMsthAnantu-sthAlagan dodhyam / tiryaglokasya saMsthAnaM puna rUddha madhomallakasamudgavad vartate, khatrASi-tiryag loko jyotiSka bAnadhyantara vyApto bhavati, asaMkhyeyA dvIpasamudrA valayAtayo dharmAdharmAkAzapudgaLajIvA stikAyasvarUpAH anAdinidhanasanivezazAchina AkAzapratiSTi : kSiti valayadvIpa___ cauthA dharmadhyAna saMsthAna vicara hai| loka kA yA dravyoM kA AkAra saMsthAna kahalAtA hai| inameM se loka caudaha rajju parimANa bAlA hai, dharma-adharma Adi pAMca asti zAyalaya hai samasta dravyoM kA AdhAra hai aura kamara para donoM hAtha rakhakara tathA pAMca phailAkara khaDe hue puruSa ke AkAra kA hai| yaha loka laspUrNa AkAza phA eka khaNDa hai| loka tIna bhAgoM meM vibhakta hai-adholoka, madhyaloka aura Urdhvaloka / inameM se adholoka kA AkAra adhomukha mallaka (likorA ke samAna hai / madhyaloka thAlI ke AkAra kA hai aura Urdhvaloka usa sikore ke AkAra kA hai jisakA mukha Upara kI ora ho liga loka manuSyoM, tithaMcoM jyotiSka devoM aura vAnavyantara deyoM se vyApta hai| isameM asaMkhyAta dvIpa aura samudra haiM aura ve saya valaya kI taraha golAkAra haiN| dharma, adharma, AkAza aura jIvAstijJAya svarUpa hai, anAdinidhana sanniveza se yukta haiM, AkAza para AzritA haiN| isI cothuM dharmadhyAna saMsthAnA vicaya che. lekina athavA dravyono AkAra saMsthAna kahevAya che. AmAMthI leka cauda rajaju parimANa vALe che. dharma adharma Adi pAMca astikAyamaya che samasta drone AdhAra che ane kamara para baMne hAtha rAkhIne tathA paga pasArIne ubhA rahelA purUSanA AkArane che. A leka sapUrNa AkAzane eka bhAga che leka traNa bhAgamAM vaheMcAya che- alaka, madhyaka ane urthaleka AmAMthI Avekano AkAra adhamukha malaka (zarU) nA jevo che. madhyaka thALInA Aka re che jenuM sukha uparanI bAjue hoya tilaka manu, tiya ce jAti kadevo. ane vAnavyantara devAthI vya ta che emAM asaMkhyAta dvIpa ane samudra che ane te saghaLA baMgaDInI mAphaka geLAkAra che. dharma adharma, AkAza temaja jIvAstikAya svarUpa che, anAdinidhana sannivezathI yukata che. AkAza para
Page #792
--------------------------------------------------------------------------
________________ aantarwomedam tasvAyara sAgaralarakavimAnabhAvanAdi saMsthAnAni bodhyAni, AtmAco-payogalakSaNa-anAdi nidhanaH zarIrAt-arthAntabhUna:-arUpI-kA-yoktAca svakRtakarmaNA sva-svadehaparimitA, muntau vibhAgahInAkAraca bhavati, / abaloka stAvat-saudharmakalpAdayo dvAdazakalpAH paripUrNapUrNikhA mANDalAkArAH, nava greve ekANi pazcottaramahAvimAnAni -IparamAramArA ca adholoko'pi bhavanAtidevanArakAdhivasatiH dharmAstikAyAdharmAstikAyo lokAkA gatisthiti hetu bhUtau dattane, AkAza managAhalakSaNaM vartate, pudgaladravyaM zarIrAdikArya janakaM vartate ityeva lokadravyasaMsthAnambAmAvyA'nusandhA. prakAra pRthvI, chIpa, sAgara, naraka, vimAna evaM bhavana Adi ke saMsthAna AkAra samajha lenA caahie| AtmA upayogamadha hai, anAdinidhana hai, zarIra se bhinna hai, arUpI, hattI, bhoktA aura apane karma ke anusAra prApta deha ke barAbara hai| mukta dazA meM antima zarIra se tIsarA bhAga kama AkAra vAlA rahatA hai| ___ acaloka meM saudharma Adi bAraha kalpa haiM jo pUrNimA ke sampUrNa candra maNDala ke AkAra ke haiM, nau graiveyaka vidhAna haiM pAMca anuttara mahA. vimAna haiM aura ISatmArabhAra pRthavI (siddhazilA) hai| adholoka nArakoM aura apanapati devoM kI nivAsa bhUmi hai| dharmAstikAya aura adharmAstikAya loka ke AkAra ke haiM aura gati tathA sthiti ke nimitta kAraNa haiN| AkAza kA lakSaNa avadhAra denA hai| pudgala dravya zarIra Adi kA janaka hai| isa prakAra loka, dravya Adi ke saMsthAna-svabhAva kA Azrita cheAvI ja rIte pRthvI, dvI, sAgara, naraka, vimAna tathA bhavana AdinA saMrathAna Akara samajI levA joIe AtmA upagamaya che, anAdi nidhana, zarIrathI bhinna che arUpI, kartA, bhakatA ane pitAnA karmAnusAra prApta dehanI barAbara che. mukta dazAmAM atima zarIrathI trIjo bhAga che eTalA AkAravALe rahe che harSalekamAM saudharma Adi ba 2 kalpa che je pUrNimAnA sapUrNa caMdra manDaLanA AkAranA che. nava vayaka vimAna che pAMca anuttara mahAvimAna che. ane ISaprA mAra pRthvI (siddhazilA) che alaka nArakI ane bhavanapati devonI nivAsabhUmi che. dhamastikAya ane adharmAstikAya lokanA AkAranA che ane gati tathA sthitine nimitta kAraNa che. AkAzanuM lakSaNa avagaI ApavAnu che pudagala dravya zarIra Adi kAnajanaka che. A rIte loka dravya AdinA saMsthAnA svabhAvanuM anucintana karavuM saMsthAna vicaya dharmadhyAna .
Page #793
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 2.73 dharmadhyAnasya cAturvidhyanirUpaNam 537 nArtha smRtyAdhAnaM caturya saMsthAnavicayAkhyaM dhyAna mucyate / itthazca-dharmadhyAnena padArthasvarUpaparijJAnarUpastatvAbodho bhavati, tatvAvabodhAcca satkriyAnu SThAnaM kriyate, sakrizanuSThAnAcca mokSa-mAptirbhavati / etacca caturvidhamapi dharmadhyAnam apramattasaMyatasya bhavati / dhamattasaM yatasthAnAt vizuddhayamAnA. dhyavasAyo'pamattasaMyatasthAnamAsAdayati, tasmAt-vizuddhAyAM dhimAnasyA'. pramattasaMyatasya khala sasya dharmadhyAnAdi tapo yogaH karmANi kSapayato vizodhisthA. nAntarANi samArohatazcA''noM padhyAdibdhayaH mAdurbhavanti / uktaJca vyAkhyA prajJaptau zrIbhagavatIsUtre 25 zatake 7 uddezake 803 sUtre-'dhamme jhANe ca vihe paNNatte, taM jahA, ANAdhie, ayAyadhica e, binAgavicae saMThANa vicae' dharmadhAnaM catudhiM prajJaptara tapathA-AjJAzciyaH, apAyavicayaH, vipAkavicayaH, saMsthAnavicaya iti // 73 // anucintana karanA saMsthAna vicaya dharmadhyAna kahalAtA hai dharmadhyAna se padArtha ke parijJAna rUpa tatvodha ko prApti hotI hai, tatvakoSa se at. kriyA kA anuSThAna honA hai aura satabhidhA ke anuSThAna le mokSa kI prApti hotI hai| yaha cAroM prakAra kA dharmadhAna ananta saMyata honA hai| pramattasaMpata ke sthAna le jisake adhyavasAya vizuddhi ko prApta hote haiM vaha apramattasaMyattasthAna ko prApta karatA hai| isa prakAra jo vizuddhatA meM vatta rahA hai, dharmapAna Adi tapoyoga se kareM kA kSaya kara rahA hai aura adhikAdhika vizuddha adhyacalAyoM ko prAta kara rahA hai, aise apramatta saMyata ko AzIvita Adi labdhiyAM utpanna hotI hai| hamavatIstra zataka 25 uddeza17 meM kahA hai-'dharmadhyAna cAra kAra kA kahA gayA hai, yathA-AjJAvitraya, aAviSaya, vipAvica aura saMsthAnavica |73 / kahevAya che. dharmadhyAnathI padArthanA parijJAna rUpa ta vabodhanI prApti thAya che, tatvabedhathI satakriyAnuM anuSTha.ne thAya che ane rat kiyAnA anuSThAnathI mekSanI prApti thAya che. A cAre prakAnA dharmadhyAna apramattasaMyatane thAya che pramattasaMyatanA sthAnathI jenA adhyavasAya vizuddhine prApta thAya che te apramattasaMtasthAnane prApta kare che A rIte je vizuddhatAmAM vattI rahe heya, dharmadhyAna Adi tapagathI karmone kSaya karI rahyo hoya ane adhikAdhika vizaddha athavasAcene prApta karI rahyo hoya evA apramattasaMyatane AzIviSa Adi labdhio utpanna thAya che. bhagavatIsUtra zataka 25 udezaka che, mAM kahayuM che- dharmadevana ca 2 prakAranA kahevA mAM AvyA che yathA AjJA vicaya, apAyaricaya, vipAka vicaya ane saMsthAnavicaya che cha3 che ta0 68
Page #794
--------------------------------------------------------------------------
________________ prarUpitam satyAdi / zukladhyAna , tacca saddhyA tattvArtha ___ zUla-sukkajhANe ghauThivahe, puhuttaviyakasaviyAra-egasa. viyakaavivAra-suhumakiriya aniyahi-samucchinnakiriya apaDivAi bheSao // 7 // chAyA-'zukladhyAnaM caturvidham, pRthaktvavitarkasavicArakatvaritako vicArakSama kriyA'nivarti, samucchinnakriyA'patipAtibhedataH // 7 // savArthadIpikA---'pUrva tAvada dharmadhyAna catuvidham, jJAvicayAdi bhedatA marUpitam sammati-zukladhyAna caturvidhatayA prarUpayitumAha-'sukkajhANe caubdhihe' ityAdi / zukladhyAna zu-iti zucaM-zoka, kla iti kkamayatiapanayatIti zulaM- avakSayakAraNam, tacca taddhyAna ca zukladhyAnam / uktazca 'yasyendriyANi viSayeSu parAGmukhAni saMkalparalpanaviSalpa vikaardopaiH| yogaH saca bibhiraho nibhRtAntarAtmA dhyAnottama pravarazukla midaM vadanti / 1 / 'sujhANe caubdhihe' ityAdi sUtrArtha-zukladhyAna cAra prakAra kA hai-(1) pRthaktvavitarkasavicAra (2)ekatvavitarka-avicAra (3) rakSA kriyAnidhana, aura (4) samucchi nakriyA'pratipAli / / 74 // tatvArthadIpikA-pahale AjJAvicagha Adi ke bheda se cAra prakAra kA dharmadhyAna kahA gayA hai, aba zukladhyAna ke cAra bheda kI prarUpaNA karate haiM-zuklazabda kA artha isa prahAra hai-'zu' arthAt zuca-zoka 'kla' arthAt dUra karane vAlA / tAtparya yaha hai ki jisase janma-maraNa kA duHkha dUra ho jAya urale zukla kahate haiM , aisA dhyAna zukladhyAna kahalAtA hai| kahA bhI hai- jisakI indriyA~ viSayoM se vimukha ho 'sukchajjhANe caubihe' yA sUtrArtha-zusadhyAna. 5 2 54 / 2 / -(1) pRthatvavina sapiyA2 (2) pavita-maviyA (3) sUkSmaThiyAnipatti mana (4) samurichannaliyA. pratiyAta // 74 11 tAthadIpikA-pahelA AjJAvicaya AdinA bhedathI cAra prakAranA dharmadhyAna kahevAmAM AvyA che, have zukaladhyAnanA cAra bhedanI prarUpaNA zaye chIga zukala zabdano artha A pramANe thAya che- " arthAt zuca-zAka, 'kala" arthAta dUra karanAra tAtparya e che ke jenAthI janma maraNanuM duHkha dUra thaI jAya tene zu-la kahe che AvuM dAna zukaladhyAna kahevAya che. kahyuM paNa che- jenI Indriye viSAthI vimukha thaI cukI che, jenAmAMthI saMpa
Page #795
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 sU.74 zukladhyAnasya cAtuvidhyanirUpaNam 539 caturvidha prajJaptam tadyathA-pRthaktvasavicArAdibhedataH, tathA ca-pRthaktvavitarkasavicAras 1 ekatvavitarkA'vicAram 2 sUkSmakriyA'nivarti 3 samucchinnakriyA'matipAti 4 cetyetacaturvidhaM zukladhyAna bhavati / tatra prathamaM pRthaktva vitarka savicAram pUrvagatazrutajJAnAnusAreNa dhyeyavizeSa gavotpAdAdinAnAparyAyANA dravyArthika paryAyAthikAdi nAnAnayairarthavyaJjanayogasaMkrAntisahita manucintanam atra pUrvagatAH zabdA stadarthA vA dhyeyA bhavanti, kintu-dhyAtu stAdRza sAmarthyAbhAvAt sa ekaM dravyaM tadguNaM paryAyaM vA parityajyevarasmin arthe dravye guNe paryAye vA gacchati idameva parivartana pRthaktva mucyate, tataH ekasmAt arthAdarthAntaraM cukI haiM, jisameM se saMkalpa, vikalpa, vicAra aura doSa nivRtta ho cuke haiM aura jisameM antarAtmA tInoM yogoM se nivRtta ho jAtA hai, use zukladhyAna kahate haiN| yaha sabhI dhzanoM meM uttama hai aura zreSTha hai|' zukladhyAna cAra prakAra kA hai-(1) pRthavatyA cittakasavicAra (2) ekasva vitarka-avicAra (3) sUkSma kriyAnivarti aura (4) samucchinnakri.. yApratipAti / hanakA svarUpa isa prakAra hai (1) pUrvagata zruta ke anusAra, dhyeya vastu kI nAnA parthIyoM kA, dravyArthika aura paryAyArthika Adi aneka layoM se, artha vyaMjana (zabda) aura yoga ke saMkramaNa ke sAtha cinlAna karanA pRthaktvavitarkasavicAra dhyAna kahalAtA hai| isa dhyAna meM pUrvagata zabda thA usake artha dhyeya hote haiM, kintu dhyAna meM utanA lAmayaM na hone ke kAraNa vaha kisI eka dravya, usake guma adhayA paryAya kA parityAga kara ke dUsare dravya, vikalpa vikAra ane deSa nivRta thaI gayA che ane jenAMmAM antarAtmA' traNe gothI nivRtta thaI jAya che tene zukaladhyAna kahe che. A badhAM dhyAnamAM uttama. mana zreSTha che. zukaladhyAna ca 2 prakAranA che-(1) pRthakRtva vitarka savicAra (2) eka vitarka avicAra (3) sUmakriyAnivarti ane (4) samucichanna kriyA apratipati emanuM svarUpa A pramANe che-(1) pUrvagata zruna anusAra dazeya vastunA jadA judA paryAnuM dravyArthika ane paryAyArthika Adi aneka nathI, atha vyaMjana (zabda) ane roganA saMkramaNanI sAthe cintana karavuM pRthakavita sivicAra pAna kahevAya che. A plAnamAM pUrvagata zabda athavA tenA artha daya hoya che paraMtu dhyAtAmAM eTaluM sAmarthya na hovAnA kAraNe te kAI eka dravya, tenA guNa athavA paryAnuM cittana karavA lAge che. A parivartana
Page #796
--------------------------------------------------------------------------
________________ D 540 tattvArthasUtra zabdAcchabdAntaraM-yogAyogAntaraM gantu cintanam, tat-vicAra ucyate / uktazca dravyAhavyAntara yAti, guNAghAti guNAntaram, paryAyAdanyaparyAya, pRthaktvaM bhavatyataH 1 // arthAdAntare zanAcchandAntare ca saMkramaH / yogAd yogAntare yatra sacicAra taducyate !|2|| iti tadevam pRthaktvahetuRvicaraNAtmakavidha rUpaM yadhyAna tat -pRthaktvaritalavicAra dhyAna mucyate / tacca-'apUrvakaraNe'-anivRtti karaNe sakSama padArtha upazAnta kaSAyeM ce.te guNasthAnacatuSTaye bhavati / yatra-ekamAtmadravyaM tatparyAya-stadaguNo vA paJjanAthayogaviSayaka guNa yA paryAya kA cintana karane lagatA hai| isa parivartana ko pRthaktva kahate haiN| ataeva eka arza se arthAntara, eka zabda se zabdAntara evaM yoga se yogAntara meM praveza karake citana kiyA jAtA hai| ise vicAra karate haiN| kahA bhI hai, eka ibdha ko cheDakara dUsare dravya ko avalambana karanA hai eka guNale dUsare guNa para calA jAtA hai aura eka paryAdha hA cillala karate karate dUsare paryAya kA cinna karane laganA pRthaktva kahalAtA hai| // 1 // jo dhyAna eka artha le dUsare artha meM, eka zabda ko chor3akara dUsare zabda meM tathA eka yoga le dusare yoga meM jAyA jAtA hai, vaha savicAra dhyAna kahalAtA hai // 2 // isa prakAra pRthaktva hetuka, vicAra-yukta evaM vittakarUpa jo chAna hai, vaha pRthaktva savitarkavicAra dhyAna kaho jAtA hai| yaha dhyAna apUrvakaraNa, AnevRtta kara, sUkSma sAmparAya aura upazAnta kaSAya nAmaka cAra guNasthAnoM meM honA hai| ne pRthava kahe che AthI eka arthathI arthAntara eka zabdathI zabdAntara ane vegathI gAMtaramAM praveza karIne cintana karavAmAM Ave che Ane vicAra kahe che kahyuM paNa che- eka dravyane choDIne bIjA dravyanuM avalambana karavuM, eka guNathI bIjA guNa para cAlyA javuM ane eka paryAyanu cittane karatA karatA bIjA paryAyanuM cintana karavA lAgavuM pRthakRtva kahevAya che. [1] - je dhyAna eka arthathI bIjA arthamAM, eka zabdane cheDI bIjA zabdamAM tathA eka rogathI bIjA cogamAM lAgI jAya che te savicAra dhyAna kahevAya che. je 2 | A rIte prathakRtva hataka, vicAra yukta ane vitakarUpe je dhyAna che te pRthaOvitarka savicAra dhyAna kahevAya che. A sthAna apa karaNa, anivRttikaraNa, sUkSmasAmparAya ane upazAtakaSAya nAmaka cAra yu sthAnamAM hoya che,
Page #797
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a.7 hR.74 zukladhyAnasya cAturvidhyanirUpaNam 541 EVER parAvartana vicArarahita yathAsyAcayA - ekatvena cintyate tad-eka tva vitarkAsvicAranAmakaM dvitIyaM zukladhyAnaM bhavati / uktaJca tallakSaNam nijAtmadravya mekaM vA paryAya athavA guNam (Azritya ) / nithalaM cintyate yatra yad vyaJjanArtha yogeSu cinhanaM tadavicAraM smRtaM saddhyAnakovidaiH // 2 / tadekatvaM vidurbudhAH // 1 // parAvarttavivarjitam / kAyakI - - ucchavAsAdikA yasmin dhyAne tada- sUkSmakriyam, na nivartaye na vyAvartate yattat anivati sUkSmakriye ca - tat - anivartticeti sUkSmakriyAnivarti nAmakaM zukladhyAnaM tRtIya mucyate / samucchinnA - kSINA kriyA kApAdikA zailezIkaraNe niruddhayogatvena yasmi svattathA na patituM zIlaM yasya tat - apratipAti - anupati svabhAvam samucchinnaM 4 (2) jisa dhyAna meM eka Atmadravya, usakA paryAya yA guNa, vyaMjana artha aura yoga viSayaka parivartana ke binA, eka rUpa meM klina kiyA jAtA hai, vaha ekatvabilarka- avicAra nAmaka dUsarA zukladhyAna hai / usakA lakSaNa isa prakAra kahA gayA hai- 'eka nijAtma dravya, paryAya athavA guNa ko avalambana karake nizcala rUpa se jo cintana kiyA jAtA hai, use jJAnI jana 'ekatva' kahate hai // 12 // vyaMjana, artha aura yoga meM parivartana hue binA jo cintana hotA hai, use dhyAna meM kuzala puruSa 'avicAra' kahate haiM // 2 // (3) jila zukladhyAna meM ucchavAsa Adi kAdhika kriza sUkSma rUpa meM raha jAtI hai, aura jo anivarti hotA hai, yaha sUkSmakriyAni aff dhyAna kahalAtA hai / (4) jisa dhyAna meM, zaidhezIkaraNa meM, yogoM kA sarvathA nirodha ho (2) je dhyAnamAM eka Atmadravya, tenA paryAya athavA zu vyaMjana atha ane cega viSayaka paravattana vi, eka rUpamAM cintana karavAmA Ave che te ekatvavitaka avicAra nAmaka bIju` zukaladhyAna che. tenuM lakSaNa A pramANe kahevAmAM ALyu che- eka nijAmadravya paryAya athavA guNune avalambana banAvIne zciRRpaNe ja cintana karavAmAM Ave che tene jJAnIjana 'ekatva ? kahe che. 1aa vyajata, artha ane ceAgamAM parivatta na thayA vagara je cintana thAya che te ghyAnane kuzaLa purUSa * avicAra he che|| 2 // (3) he zuddhadhyAna ucchavAsa Adi kAyika kriyA sUmarUpamAM rahI jAya che ane je anivRtti hAya che te sUkSmakriyAnivRti ghyAna kahevAya che. (4) je dhyAnamAM, zailezIkaraNumAM, cegeAnA sarvathA nidha thaI javAnA
Page #798
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha ca tad amatipAticeti samucchinnakriyA'patipAti nAmakaM caturtha zukladhyAnaM mAti / uktaJca vyAkhyAprajJaptI zrIbhagavatIsUtra-25-zatake 7 uddezake 803sUtre-'lukke jhANe ca ubihe paNNatte, taM jahA-puhutta vitakke saviyArI? ematta vinaya ke adhidhArI 2suhamakirie aNiyAhI3 samucchinna kirie apaDizaI 'iti, zukladhyAnaM caturvidha prajJaptam, tadyathA-pRthaktvavitaH savicAri, ekatvavitarkazcAvicAri, sUkSmakriyAnivarti, samucchikriyA'pratipAti, iti / 74 / tattvArthaniyukti:-pUrva tAvad-dharmadhyAnam AjJAvicayAdi bhedatazcaturvidhasvena pratipAditam, sampati-zukladhyAnaM pRthaktvavitarkasavicArAdi bhedata. caturvidharavena pratipAdayitumAha-'sukkajjhANe cavihe' ityAdi, / tatzukladhyAnaM catudhiM bhavati / asya zukladhyAnasya ye catvAro bhedAste dIpikAyAM jAne ke kAraNa zApikI Adi kriyAeM sarvathA nirUddha ho jAtI haiM aura jisakA kabhI patana nahIM hotA vaha samucchinna kriyA apratipAti nAmaka cauthA zukladhyAna kahalAtA hai| ::bhagavatIstra zatana 25 uddezaka 7 / sUtra 803 meM kahA hai-zukladhyAna cAra prakAra kA kahA gayA hai-(1) pRthaktva vitarka savicAra (2) ekatva vicAra avicAra (3) sUkSmakriyAnivatti aura (4) samucchinna kriyaaaprtipaatii|74| tatvArthaniyukti pahale AjJA vicaya Adi ke bheda se dharmazAna cAra prasAra kA kahA gayA hai, ava zukla zAna ke pRthaktva vitaka savicAra Adi cAra bheda batalAte haiM zuklAna cAra prakAra kA hai| cAroM prakAroM kA savistara nirU kAraNe kAlikI Adi kriyAo sarvathA nirUddha thaI jAya che ane jenuM kayAreya paNa patana thatuM nathI te samuni kiyA apratipAtI nAmaka ceAthuM zukalathAna kahevAya che. bhagavatIsUtra zataka 25 udezaka 7, sUtra 803mAM kahyuM che-zukaladhyAna yAra prAnA 46vAmA mAyA che (1) pRthapavita: saviyA2 (2) .4vita avicAra (3) sUphamakriyAnivati ane (4) samucichannakriyA mapratipAtI // 74 // tatvArthaniryukti-pahelA AjJAvicaya AdinA bhedathI dharmadhyAna cAra prakAranA kahevAmAM AvyA che have zukala pAnanA pRthakRtvarita savicAra Adi cAra bheda batAvIe chIe- zukaladhyAna cAra prakAranA che care prakAranuM vigatavAra nirUpaNa dIpikA
Page #799
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 sU074 zukladhyAnastha cAtuvidhyanirUpaNam 543 savistaraM varNitAH avastAto drssttvyaaH| asya zukladhyAnasya catvAri lakSaNAni bhavanti, tathAhi-viveko vyutsagoM'vyatham asaMmohazca, tatra vivekaH pRthakkaraNam sa ca pRthakAraH dehAdAtmano buddhayA vivecanam-1 vyutsargo nissaGgatayA dehopadhityAgaH -2 anyathama-devAzupasargajanitaM bhayaM vyathA, tyA rahitam 3 asaMmoho-devamAyAanitasya mUDhasvasya niSedhaH-4 / zukladhyAnasya catvAri-AlamcanAni bhavanti, kSAntirmuktiH Arjavam- mArdavaca / tama-zAntiH parakRtA'pakArasahanam 1 mukti nilo matA-2 ArjavaM-saralatA 3 mArdavaM-mRdutA 4 / zukladhyAnasya catasro'. nuprekSAH, apAyA'nuprekSA'zubhAnuprekSA'nantavRttitA'tprekSA-vipariNApA'nuprekSAzca paNa dIpikA TIkA meM kiyA jA cukA hai, ataeva unI meM dekha lenA caahie| zukladhyAna ke cAra lakSaNa hote haiM-viveka, vyuelarga, anyatha aura asaMmoha / viveka arthAt pRthakkaraNa, yahAM deha le AtmA kA pRthakkaraNa samajhanA caahie| vyutsarga kA artha niHsaMga hokara deha aura upadhi kA tyAga karanA hai / deva Adi ko upalarga se utpanna hone vAle bhaya kA na honA avyadha hai aura devamAyA janita mUDhamA na honA asaMmoha hai| zukladhyAna ke cAra Alampana hote haiM-zAnti, mukti, Arjava aura mArdava / dUsaroM ke lie hue aparAdha ko sahana para chenA zAnti kSamA hai / mukti kA artha nirlobhatA hai / saralatA ko Ajaba kahate haiN| mArdana kA artha mRdutA-namratA-komalanA hai| zukladhyAna kI cAra anupekSAeM haiM-apAzAnupekSA, azubhAnuprekSA anantavRttitAluprekSA aura viprinnaamaanupekssaa| prANAlipAra Adi Asrava TIkAmAM karavAmAM AvI gayuM che. AthI temAM ja joI levA bhalAmaNa che. zukaladhyAnanA cAra lakSaNa che- viveka, vyutsarga, artha ane asaMmeha viveka arthAt pUthakakaraNa, ahIM dehanuM AtmAthI judA paDavuM ene samajavAnuM che. vyutsargane artha niHsaMga thaI deha ane upadhine tyAga kare emathAya che. deva vagerenA upasargathI utpanna thanAra bhayanuM na hovuM avyartha che ane devamAyAjanita mUDhatA na hovI asa meha che zukaladhyAnanA cAra Alabana heya che- kSati, mukti, Arjava ane mArdava bIjAnA karelA aparAdhane sahana karI levA kSAti-kSamA che. mukitane artha nirlobhatA che. saralatvane Arjava kahe che mArdavane artha mRdutA-namratAkamaLatA che. zukaladhyAnanI cAra anuprekSAo che-apAyAnuprekSA, azubhAnuprekSA, ananta vRttitAnuprekSA, ane vipariNAmAnuprekSA prANAtipAta Adi Asrava dvAranA
Page #800
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5444 arariet apAyAnAM pApAyA'nuprekSA' prANAdipAThAdyAvadvArajanitAnAmanayanA manucintanam 1 azubhAnuprekSA- saMsArasyaivA'zu parUpAnucintanam 2 ananta hacitA'nuprekSA nanvRddhitA, tailikacakrayojitasya hRpasya mArgA'navasAnavat kadAstyasamA tizIkatA, tasyA anuprekSA'nucintanam 3 vipariNAmAnuprekSA' utpAda vyasvabhAvAnAM padArthAnAM yo vipariNAmaH pratikSaNaM nava nava paryAyarUpaH tasyAnucintanam 4 daduktam aupapAtika 30 sutre = 'sukkajjhANe caubihe Dore paNa taM jahA - purAvidhakke savivArI 1 eganavikke aviri 2 lukumasirie appaDizaI3 samucchinnaphirie aliyaTThI 4 'sutrakasma NaM yAgassa bastAri lakkhaNA paNNattA, taM jahA - vivege - 1 visage 2 andahe 3 asaMmohe' ||4|| zuddhassa jhANastra cattAriM AlavaNA paNNattA, taM jahA khaMnI 1 muttIra ajave 3 madave4 sukaSAsta NaM jhANassa casAri aNuppe hAo paNNattAo, taM jahA 'avAyANuppehA 1 abhANuppedA 2 anaMtabattiyANuppehA 3 vipariNAmAcNuveA 4 se taM jhANe sU0 // 30 // chAyA - zukladhvAnaM caturvidhaM catuSyatyavatAraM naptam, tadyathA pRthaktva vitarka savicAri 1 ekatvatritarpha avicAri2 sUkSmakriyamatipAti samucchinnakriya manidvAroM ke kAraNa hone vAle anartho kA vicAra karanA apAyAnuprekSA hai / saMsAra ko azubha rUpa meM cintana karanA azubhAnupekSA hai / jaise kolDa ke baila ke mArga kA asa nahIM AtA, usI prakAra rAgI -dveSI jIva ke bhavabhramaNa kA bhI kabhI bhI anta nahIM AtA, aisA vicAra karanA anAvRttisAnupekSA hai / pratyeka padArtha utpAda, vyaya aura zrI svabhAvavAlA hai, usameM prati kSatra navIna-navIna paryAyoM kA utpAda aura purAtana paryAya kA visarA hotA rahatA hai, aisA cinna karanA vipariNAmAnuprekSA hai / aupapAtikanUna ke 30 ve sUtra meM kahA hai- zukladhyAna cAra kAraNe thanArA anaCnA vicAra karaveza apAyAnuprekSA che. saMsAranuM azubharUpamAM cintana karavu' azubhAnuprekSA che jema ghANInA baLadanA mAnA anta nathI AvatA tevI ja rIte rAgIdveSI jIvanA bhavabhramaNane paNa kayAreya paNa anta AvA nathI eve vicAra karave anantavRttitAnuprekSA che pratyeka padArtha utpAda, vyaya ane dhrauvya svabhAvavALA che, temAM pratijju navIna--navIna pAMcAnA utpAda ane pura tana paryAyane vinAza thatA rahe che evu cintana karavuM vipariNAma nuprekSA che. aupapAti } sUtranA 30 mAM sUtramAM kahyuM che- zukaladhyuM na cAra prakAratA
Page #801
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA ma.7 .75 ca. zukladhyAnastha svAmyAdiprarUpaNam 545, vartta 4 ivi || zukrasya khalu dhyAnasya catvAri lakSaNAni majJaptAni tadyathA vivekaH 1 vyutsargaH 2 avyatham 3 asammoha : 4 zuklasya khalu dhyAnasya catvAryAlambanAni jJavAni, tathA kSAntiH 1 muktiH 2 Arjavam 3 mArdavam / zuvalasya dhyAnasya catvAro'nuprekSAH prajJaptAH, tadyathA - apAyA'nuprekSA 1 azubhAnupekSA 2 anantavRttitA'nuprekSA 3 vipariNAmAnuprekSA 4 iti / tadevadadhyAnam || 2074 || ... mUlam - paDhamA be sukkajhANA puvvadharassa, uvasaMtakhINa kasAyANaM ya // 75 // chAyA - prayame dve zukle dhyAne pUrvaparasya, upazAntakSINakapAyayozca // 75 // prakAra kA hai aura cAra padoM meM usakA avataraNa hotA hai, yathA(1) pRthaktvati savicArI (2) ekatvavina avicArI (3) sUkSma kriyA - apratipAtI aura (4) samucchinnakriyA anivarti zukladhyAna ke cAra lakSaNa kahe gae haiM - viveka, vyutsarga, anyatha aura asaMmoha / zukladhyAna ke cAra Alambana kahe haiM kSamA, mukti, Arjava aura mArdava | zukladhyAna kI cAra anuprekSAeM hai-mapAyAnupekSA, azubhAtuprekSA, anantavRttitAnuprekSA aura cipariNAmAnupekSA hai // 74 // 'paDhamA ve sukajhANA' ityAdi // 75 // sUtrArtha - prathama ke do zukladhdhAna pUrvavara ko upazAnta kaSAya aura kSINakaSAya ko hote haiM // 75 // che ane cAra padomAM tenuM avataraNa thAya che, yathA-(1) pRthatika saviyAra (2) tvavita aviyAra ( 3 ) sUkSmaDiyA - apratipAtI yAne (4) sabhumichannaDiyA anivarti zukaladhyAnanAM cAra lakSaNa kahevAmAM AvyA che viveka, vyutsaga anyatha ane asamAha. zu ladhyAnamAM cAra a lekhana kahyA che, kSAMtikruti, Ave ane mAdava. zukaladhya nanI cAra anuprekSa e ?-apAyAnuprekSA azubhAnuprekSa, anaMtavRttitAnuprekSA ane vipariNAmAnuprekSA ll74 in 'paDhamA be sukrajjhANa' tyAhi sUtrA --prathamanA be zukaladhyAna pUrvadharare, upazAMtakaSAya ane kSINu // kaSAyane thAya che. 5 75 5 ta0 69
Page #802
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha tarabArtha dIpijJA-pUrva tAvad yathAkrama pratyekA Artaraudradharmazukla caturvidhamapi cAturvidhayena pratipAditam, sampati-caturvidhasya zukladhadhAnasya ke svAminaH santi ! kAya kalya taccaturvidhamapi zukladhyAnaM bhavatIti prarUpayituM prathama tAvad AdimadvayaM, kasya kasya sambhAtIti pratipAdayati-paDhamA ve sukkajhANA ityAdi / pUrvokteSu caturvidheSu zukladhyAneSu prathame-Aye dve zukledhyAne pRthaktva vitarkasavicAram ekatvavitako vicAram pUrvadharastha, tathA upazAntakSINakSapAyayozca bhavataH, te dve dhyAne caturdazapUrvadharalyaiva bhavataH nasvakAMdazAGgavidaH zrutakevalinaH / pUrva yat-upazAntazapAyayoM dharmadhyAnaM proktam, tad-avizeSeNa sAmAnyatayA moktam, kintu-tayo-3 zukladhyAne api bhavataH na khalu-tayozcatumakArakamapi zukladhyAnaM bhavatIti bodhyam / tathA ca-zreNyArohaNAt prAka, taravArthadIpikA-pahale anubhava se AtI, raudra, dharma aura zukla dhyAna ke cAra-cAra bheda Ahe gae haiM, aba yaha nirUpaNa karate haiM ki cAroM prakAra ke zukladhyAna ziha-kila ko hote haiM ? kisa kA svAmI kauna hai? pUrvokta cAra prakAra ke zukladhyAnoM meM se prAraMbha ke do. zukla dhyAna-pRthaktvavitarka vicAra aura enatvavitarka vicAra prAyaH pUrvo ke dhAraka muni ko hote hai ladA upazAntaka.pAya aura kSINa kaSAya vItarAgoM ko hote haiN| tAtparya yaha hai ki ye donoM zukladhyAna prAyaH caudaha pUrvo ke jJAtA zunakezalI ko hI hote haiM, pahale upazAntakaSAya aura kSINa kaSAyako jo dharmadhyAna kahA gayA hai, vaha sAmAnya rUpa se kahA gayA hai, kintu unako do zukladhyAna bhI hote haiN| unako cAroM prakArakA zukladhyAna nahIM hotaa| zreNI para ArUDha hone se pahale arthAt tattvArthadIpika-pahelA anukamathI Ata, raudra, dharma ane zukaladhyAnanAM cAra bheda kahevAmAM AvyA have e nirUpaNa karIe chIe ke cAre prakAranA zukaladhyAna kene kene thAya che. kayA dhyAnano svAmI keNa che? pUrvokata cAra prakAranAM zukaladhyAnamAMthI prAraMbhanA be zukaladhya napRthakavavi savicAra ane ekavitarka avica prAyaH pUrvenAM dhAraka munine hoya che tathA upazAMta thAya ane zrI kaSAya vItarAgone thAya che. tAtparyo e che te A baMne zukaladhyAna rAya cauda pUrvenA tA thanakevaLIne ja thAya che pahelAM upazAMta thAya ane kSe kaSAyane je dharmadhyAna kahevAmAM AvyA che te sAmAnya rUpathI kahevAmAM AvyA che paraMtu temane be zukaladhyAna thAya
Page #803
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 lU.73 ca.zukladhyAnasya svAmyAdiprarUpaNam 547 apUrvakaraNAtpUrvameva caturthAd guNasthAnAda-saptamaguNasthAnaM yAvad dharmadhyAna bhavati, kintu-apUrvakaraNe'nivRttibharaNe, sUkSmasamparAthe, upazAntakaSAye ceti guNasthAnacatuSTaye pRthaktvavitarkasavicAraM nAma prathamaM zukladhyAnaM bhavati kSINakaSAyaguNasthAnetu-ekatvavitarkA'vicAraM nAma dvitIyaM zukladhyAnaM bhavati uktazva-nijAtma dravyamekaMtrA, paryAya athavA guNam / .. nizcalaM cintyate yatra tadekatvaM vidurbudhAH // 1 // iti bhAvaH evam-upazAntamoharU ekapAyarana kSINamohakaSAyasya cA'pi prathamadvayaMpRthaktvavitarkasavicArarUpam, ekavavivA'vicArarUpazca zukladhyAna bhavatIti bodhyam // 74 // ___tattvArthaniyukti:-pUrva tAvad dhyAnaM caturdidhalapi-Ataraudra dharma zuklarUpaM apUrvakaraNa nAmaka AThave guNasthAna se pUrva, cauthe guNasthAna se sAtaveM guNasthAna taka dharmadhyAna hotA hai kintu apUrNa karaNa, anivRttikaraNa, sUkSmasAmparAya aura upazAntakaSAya-ina cAra guNasthAnoM meM pRthaktva vitarkavicAra nAmaka prathama zukladhyAna hotA hai / kSINa kaSAya meM ekasvavitarka-vicAra nAmaka dUsarA zuklacAla hotA hai| kahA bhI hai-eka nijAtmadravya kA, paryAdha kA adhakSA guNa kA nizcala rUpa se jisa dhyAna cintana kiyA jAtA hai, use vidvAn jana ekatva kahate haiM / / . . ___isa prakAra ailA samajhanA cAhie ki upazAnta kaSAya aura kSINakaSAya ko prAraMbha ke do-pRthaktvavitarkalAvicAra aura ekatvavi. tarka-avicAra nAmaka do zukladhyAna hote haiM // 7 // satyArthaniyukti-pahale cAroM dhAnoM ke cAra-cAra bhedoM kA , . che-temane cAre prakAranA zukaladhyAna thatAM nathI. zreNI para ArUDha thatAM pahelA arthAt, apUrvakaraNa nAmaka AThamA gurusthAna sudhI dharmadhyAna thAya che. paraMtu apUrvakaraNa anivRttikaraNa, sUmasAMparAya ane upazAMtakaSAya A cAra guNasthAnemAM pRthaka vitarka savicAra nAmaka prathama zukladhyAna hoya che. kSaNikaSAyamAM ekavitarka avica 2 nAmaka bIju zukaladhyAna paNa hoya che kahyuM paNa che " eka nijAbhadravyanAM paryAyanuM athavA guNanuM nizcala rUpathI je dhyAnamAM ciMtana karavAmAM Ave che tene vidvAnajana ekatra kahe che1 A rIte ema samajavuM joIe ke upazAMtakaSAya ane kSINakaSAya nA prAraMbhanA prathakavitarka savicAra ane ekatvavitarka avicAra nAmaka me zutadhyAna DAya che. // 75 // tatvArthaniyukti-pahelA cAre dhyAnenA cAra cAra bhedanuM nirUpaNa
Page #804
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArtha sUtre 548 pratyekaM caturvidhaM prarUSitam, samprati caturvidhasya zukladhyAnasya kaH kaH svAmI bhavati, kasya - kaha puruvasya etaccaturvidhaM zukladhyAnaM bhavatIti prarUpayituM prathamaM prathamayaM zukladhyAnaM rUpayati- 'paDhamA ve sukkA jhANA putravadharassa uvasaMta khINakAyANaM 'va' iti / prathame pUrvokteSu caturvidheSu zukladhyAneSu Adhe-dve zukladhyAne pRthaktvadisavicAraM 'ekavicAraM ca pUrvasya caturdaza pUrvadhAriNo bhavataH / evam - upazAntamoharUpAyasya, kSINamohakaSAyasya cA'pi prathamadvayaM zukladhyAnaM pRthaktvavitarkasa vicArarUpam, ekasvavitarkAvicArarUpaJca bhavati / tatra - upazAntAH kaSAyAH moharUpA yasya sa upazAntakaSAyaH ekAdazaguNasthAnavarcI khalu vyapadizyate / evaM kSINAH kapAyA mohA yasya sa kSINakaSAyaH, tayorapi dvayo:-pRthaktva vitarka vicArakatva vitarkAvicArarUpeM nirUpaNa kiyA gayA, aba zukladhyAna se cAroM bhedoM ke svAmiyoM kA arthAt kauna-sA zukladhyAna kisako hotA hai, isa bAta kA kathana karate haiM / isameM bhI pahale prAraMbha ke do zukladhyAnoM ke sthAmiyoM kA nirdeza karate haiM - prathama ke do arthAt pRthaktvavitarkasavicAra aura ekatvavitarka avicAra nAmaka do zukladhyAna caturdazapUrvadhArI ko hI hote hai, isI prakAra upazAntakapAya aura kSINakaSAya ko bhI hote haiN| jisake samasta kaSAya upazAnta ho cuke hoM use upazAnta kaSAya kahate haiM aura jisake samasta kaSAyoM kA kSaya ho cukA ho vaha kSINa kaSAya kahalAtA hai| inake bhI pRthaka vavitarkavicAra aura ekasvavitarkaavicAra nAmaka zukladhyAna hote haiN| pRthaktva kA artha anekatva hai, usake sAtha savicAra jo vitarka karavAmAM AvyuM. have zukaladhyAnanA cAre bheDDAnA svAmIonuM arthAt yu zukaladhyAna kAne hAya che e viSayanu kathana karIe chIe. temAM paNa prathama prAraMbhanA e zukaladhyAnanA svAmIonA nirdeza karIe chIe prathamanA be arthAt pRthakvaka vicAra ane ekavitarka avicAra nAmaka e zukaladhyAna cauda pUrva dhArIne ja hAya che. evI ja rIte upazAMtakaSAya ane kSINakaSAyane pagu hAya che. jenA samastakaSAye upazAMta thaI gayAM che tene upazAMtakaSAya kahe che ane jenA samastakaSAyAnA kSaya thai cUkayA hAya te kSINukaSAya kahevAya che Amane paNa pUthati savicAra ane ekatvavitarka avicAra nAmaka zukaladhyAna hoya che. pRthvano artha anekala che, tenI sAthe savicAra jevataka che. te
Page #805
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7 sU.75 ca.zukladhyAnasya svAsyAdiprarUpaNam 549 zukladhyAne-Aye dve bhavataH / tatra-pRthaktvam anekatvam tena saha gamo vitarkaH savicAraM yatra bhavet tat-pRthaktvavitakamavicAraM nASa zukladhyAnam, pRthaktvameva vA vitarkasahamata vitarkapurogataM savicArasahitaM yatra tat-pRthaktvavitarkasavicAram, tacca-paramANujIvAdAve kadravye-utpadavyayadhrauvyAdi paryAyAsnekatayA'pi yat-pat tat tatpRthaktvena tasya cintanaM vitarka yahacaritaM savicAraM ca yat tat pRthaktvameva vA vitarka sahagata vitarkaparogataM vicArasahita yatra tat-pRthaktva vitarkamavicAra zukmadhyAnaM prathama mukhyate, vicAraH pUrvagata zruvA'nusAreNA'rthavyaJjanayogasaMkrAntiH arthAda-vyaJjane vyaJjane vyaJjanAd artha saMkrAntiH evam-manoyogAt kAyayogasaMkramaNam-vAgyogasakramaNaM vA vicAraH / evaM-kAyayogAd manoyoga saGkramaNam dhAgayogasaMkramaNaM vA, evaMvAgayogAt manoyogasaMkramaNaM kAyayogasaMkramaNa vA vicAra ucyate / yatra yogasaMkramaNa bhavati tatraiva nirodho dhyAna savicAraM bhavatIti bhAvaH / hai vaha pRthaktvavitarka savicAra nAmaka zukladhyAna kahalAtA hai| tAtparya yaha hai ki jisa dhyAna meM vittaka athavA zruna kA Alambana liyA jAtA hai, jisameM artha, vyaMjana evaM yoga kA saMkramaNa hotA rahatA hai aura sAtha hI yoga kA bhI parivartana hotA rahatA hai, vaha pRthaktva vitta vicAra nAmaka zukladhdhAna kahalAtA hai / vicAra kA artha pUrvagata zruta ke anusAra artha, vyaMjana aura yoga kA saMkramaNa hotA hai-artha se vyaMjana meM aura vyaMjana se artha meM saMkramaNa hotA rahatA hai| kabhI manoyoga se kAyayoga meM saMkramaNa hotA hai, kabhI vacana yoga meM yaha saMkramaNa vicAra kahalAtA hai / isI prakAra kAmayoga le manoyoga yA vacanayoga meM saMkramaNa honA lazA vacanayoga se manoyoga yA kAyayoga meM saMkramaNa honA bhI samajha lenA cAhie / jahAM yoga kA pUtha-vitarkasavicAra nAmaka zukaladhyAna kahevAya che. tAtparya e che ke je dayAnamAM vittaka athavA mRtanuM AlaMbana levAmAM Ave che jemAM arthavyaMjana temaja ye.ganu saMkramaNa thatuM rahe che ane sAthe sAthe vega paNa parivartana thatuM rahe che te pRthakatvavitarka savicAra nAmaka zukaladhyAna kahevAya che. vicArane artha pUrvagata anusAra artha vyaMjana ane ganuM saMkramaNa tha ya che arthathI vyaMjanamAM ane vyaMjanathI arthamAM saMkramaNa thatuM rahe che. kayAreka manegathI kAyavegamAM saMkramaNa thAya che. kadI vacanagamAM A saMkramaNa vicAra kahevAya che. evI ja rIte kAyogathI ma ga athavA vacanagamAM saMkramaNa thavuM tathA vacanagathI managa tathA kAyogamAM saMkramaNa paNa samajI levA joIe jyAM roganuM saMkramaNa thAya che tyAM ja
Page #806
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha sUtre atha dvitIyaM zukladhyAnam' ekambavitarkam avicAra mucyate, ekasya bhAvaH ekatvam, ekatvagato vitarko vicArarahito yatra, tat - ekatvavitarkAvicAram nAmadvitIyaM zukladhyAnaM bhavati, ekaH kacid yoga trayANAmanyatamaH artho vyaJjanaM caikameva ekaparyAya cintanam - utpAda - vyaya dhauvyAdi paryAyANAmekasminneva paryAye facesthata dIpazikhArAjivad niSmakampaM pUrvagatazrutAnusAri ca cittaM nirvicAraM yadbhavati tadekatvavitarkama vicAraM vyapadizyate / uktaJca - 'kSINakaSAyasthAnaM, tasprApya tato vizuddhalezyaH san / eka vitarkAdicAraM dhyAnaM tato'dhyeti // 1 // iti + 550 saMkramaNa hotA hai vahIM dhyAnasavicAra hotA hai| dUsarA zukladhyAna ekatvavitarka- avicAra kahalAtA hai| eka kA bhAva ekasva kahalAtA hai| jo ekatvarUpa ho aisA virka ekatvavi tarka hai| vaha vicArarahita hone se dUsarA zukladhvAna ekatva vitarkaavicAra kahA gayA hai| isameM tInoM yogoM meM se eka yoga hotA hai| artha aura vyaMjana (zabda) bhI eka hI hotA hai| kisI eka paryAyakA cintana hotA hai / isa prakAra utpAda, vyaya aura praugdha Adi paryAyo meM se kisI eka paryAya meM, vAyuvihIna gRha meM sthita dIpaka kI zikhA ke niSkapa citta honA ekatvavitarka - avica ra dhyAna kahalAtA hai / yaha dhyAna bhI prAyaH pUrvagata zruta ke Alambana se hI hotA haikahA bhI hai / atara suni kSINakaSAya sthAna ko prApta karake vizuddha lezyAbAlA hokara hrefdhatakIvicAradhyAna dhyAtA hai // 1 // samAna dhyAnasuvicAra thAya che khIjI zuladhyAna ekatlavita vicAra kaheva ya che. eka nA bhAva ekatva kahevAya che je ekarUpa hoya evA vitaka ekatrita che. te vicAra rahita haiAtrAthI khIjuM zukaladhyAna ekati--avicArI kahevAyu che. AmAM traNe cAgeAmAMthI eka ceAga hoya che, artha ane vyaMjana (zaH) paNa eka ja haiya che kAi eka paryAyanuM cintana heAya che. AvI rIte utpAda vyaya ane dhrauvya Adi paryAyAmAMthI kAI eka paryAyamAM vAyurahita gharamAM sthita dIpAnI vATanI jema, niSkapa citta hAthuM ekavitarka avicAra dhyAna kahevAya che. A dhyAna paNa prAyaH pUgata zrutanA AMkhanathI ja thAya che kahyu paNa che vItarAga muni kSINu kaSAya sthAnane prApta karIne vizuddha lezmAvALA thaine ekatra vitarkavicAra dhyAna dhyAve che 15
Page #807
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - dIpikA-niryukti TIkA ma.7 khU.76 antimadvayaM zu. kasya bhavatItirUpaNam 551 ___ tathAcA'STAviMzatimakArakamohanIyakopazamA dupazAntakaSAyavItarAga zchamasthA chadmani-AvaraNe siyasattrAt chadmasthazca ucyate, mohanIyasya kRtsna kSayAt sa kSINakaSAyavItarAgaH chadmasthazca dharmadhyAna zuklA''dyadvaradhAnavizeSAt yathAkhyAtasaMyamavizuddhayA'vazeSANi karmANi kSapayati / tatra-dvicaramasamaye iti carama samayadvayAvaziSTe nidrA-bhacale kSapayati, tato'sya caramasamaye jJAnadarzanAvaraNadvayAntarAyarUpa karmatrika kSayAt kevalajJAnadarza nApajAyate // 7 // mUlam-caramA be kevalista // 7 // chAyA-'carame dve kevlin:-||76|| jinhoMne aTThAIsa prakAra ke mohanIya karma kA upazAna kara diyA hai ve upazAnta kaSAya vItarAga chamAtra kahalAte haiN| chaha arthAt AvaraNa meM jo sthita ho vaha chadmastha kahA jAtA hai| mohanIya karma kA sarvathA kSaya kara dene vAlA kSINa kaSAya kahalAtA hai agara aisA muni bArahaveM guNasthAna meM ho to jJAnAvaraNAdi ke udaya ke kAraNa chamastha hotA hai| yaha kSINakaSAya vItarAga chadrastha dharmadhyAna aura zukladhyAna ke prathama do bhedoM se tathA yathAkhyAta saMyama kI vizuddhatA ke prabhAva se zeSa ghAtika karmoM ko yugapat kSaya kara DAlatA hai| vaha dvicarama samaya meM nidrA aura pracalA prakRtiyoM kA kSaya kara ke carama samaya meM jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya, ina tInoM kA kSA karatA hai aura kevala jJAna, kevala darzana aura ananta dhIrya ko prApta kara letA hai // 75 // jeoe aThayAvIsa prakAranA mahanIya karmane upazama karI dIdho che te upazAtakaSAya vItarAga vastha kahevAya che. mehanIya karmane sarvathA kSaya karanAra kSINakaSAya kahevAya che. AvI rIte chavra arthAt AvaraNamAM je sthita hoya te chastha kahevAya che. je e muni bAramAM sthAne hoya te jJAnAvaraNAdinA udayanA kAraNe chastha hoya che. A kSINakaSAya vItarAga chadmastha dharmadhyAna ane zukaladhyAnanA prathamanA be bhedathI tathA yathAkhyAta saMya. manI vizuddhatAnA prabhAvathI zeSa traNa ghAti karmone yugapata kSaya karI nAkhe che. te dvicarama samayamAM nidrA ane pracalA prakRtiono kSaya karIne carama samayamAM jJAnAvaraNa darzanAvaraNa ane antarAya traNene kSaya kare che ane kevaLajJAna, kevaLadarzana ane anantavIryane prApta karI le che !
Page #808
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArtha . tasvArthadIpikA-pUrvasUtre-pRthaktvavitakarUpam-ekasvavitakarUpazca prathama dvayaM zukladhyAnaM caturdaza pUrvadharasya ekAdaza guNasthAnavatina upazAntakaSAyasya kSINakaSAyasya ca bhavatIti pratipAditam, sampati antimadvayaM zukladhyAnaM sUkSmakriyA'nivRtirUpaM samucchinnakriyApatipAti rUpaJca kramazaH kevalina eva trayodaza caturdaza guNasthAnabartilo bhavati, na tu-chadmasthasya / tatra-sUkSmakriyA'nivartirUpaM tRtIyaM zuklayAnaM sayogasya vItarAga kevalino bhavati tasya trayodaza guNasthAna patitvAt / sakSamakriyA-hAyikI ucchavAsAdikA yatra tat sakSamakriyam na nivartate-avyucchinna kriyA'patipAtidhyAnAvApterityanivarti, sUkSma kriyazca tad anivati cetAdRzaM dhyAnaM sUkSma kriyA'nivati vyapadizyate tacca-yoga nirodhakAle 'cazmA de devlit| sUtrArtha-antima do zukladhyAna kevalI meM pAye jAte haiM // 76 / / tatvArthadIpikSA- pUrvasUtra meM pratipAdana kiyA gayA hai ki pRthaktva vitarka tathA ekatvacitarka rUpa do zukladhyAna mAyaH caudahapUrSoM ke dhA. raka gyArahaveM aura bArahaveM guNasthAna vartI upazAnta kaSAya aura kSINa, kaSAya ko hote haiM, aba yaha pratipAdana karate hai ki antima do zukladhyAna kevalI ko hI hote haiM sUkSmaniyAnini nAmaka tIsarA zukladhyAna sayoga kevalI ko hotA hai / jo terahaveM gugasthAnI hote haiM / ucchavAsa Adi zArIrika kiyA jisa dhyAna meM niruddha nahIM hotI aura jo apratipAti hotA hai vaha sakSamakriyAni dhyAna kahalAtA hai| yaha dhyAna yogoM kA nirodha karate samaya hotA hai| 'caramA ve kevalissa' yA suvArtha- antima be zukaladhyAna kevalImAM hoya che. pAchA tavArthadIpikA-pUrvasUtramAM pratipAdana karavAmAM AvyuM ke pRthakuvavitarka tathA ekatravitarka rUpa zukaladhyAna prAyaH cauda pUrvenA dhAraka-agIyAramAM ane bAramAM guNasthAnavatI upazAkaSAya ane kSINukaSAyane hoya che. have e pratipAdana karIe chIe ke antima be zukaladhyAna kevaLIne ja hoya che sUmakriyAnivarti nAmaka trIju zukaladhyAna soga kevaLIne hoya che, je teramAM guNastha navattI hoya che. ucchavAsa Adi zArIrika kriyA je dhyAnamAM nirUddha thatI nathI ane je apratipAtI hoya che te sUkSmakriya nivRtti dhyAna kahevAya che. A dhyAna rogane nirodha karatI veLAe thAya che. A
Page #809
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA - niyukti TIkA 2.7 6.76 antimadrayaM zu. kasya bhavatItiprarUpaNam 553 bhavati / samucchinna kriSA'patipAtirUpaM caturtha zukrudhyAnantu - ayogino vItarAga harat bhavati / tasya caturdaza guNasthAnavartitvAt samucchinnA-vinaSTA sukSmAsft kriyA ucchavAsAdikA yatra tat samucchnnikim tacca tat apavipAti anu paratizIkamiti samucchinna kriyAtipAtinAmakaM caturtha zukladhyAna mucyate // 76 tatvArthaniyukti:- pUrva khAvat prathamadvayaM zukrudhyAnaM pratipAditam, sampati caramadvayaM zukladhyAnaM pratipAdayitumAha-caraNa ve kevalisa' iti carame antime dve zukladhvAne sakSma kriyAnivarti- samucchinnakriyApatipAtirUpe kevalinaH kramaH sayogikSetra linaH ayogikevalinazca bhavataH na tu chadyasthasya tatra - sayogivItarAgakevalina trayodaza guNasthAnavartitvAt sukSmakriyA'nivarti rUpaM tRtIyaM zukrAnaM bhavati, ayogi kevalana tu caturdaza guNasthAvartisvAta samucchinna kriyA apratipAtI nAmaka cauthA zukladhyAna ayogI kevalI ko hotA hai, jo caudahaveM guNasthAna meM hote haiN| jisa dhyAna meM ucchavAsa Adi sUkSma kriyA bhI niruddha ho jAtI hai aura jo ai pAtI hotA hai, vaha samucchinna kriyA pratipAlI nAmaka cauthA zukladhyAna kahalAtA hai || 76 || taccArthaniyukti-do prAraMbha ke zukladhyAnoM kA nirUpaNa kiyA jA cukA aba antima do kA nirUpaNa karate haiM antima do zukladhyAna sUkSmakriyAnivarti aura samucchina kriyAapratipAti kramazaH yoga kevalI aura ayoga kevalI ko hote haiM, chadmastha ko nahIM hote / inameM se loga kevalI terahaveM guNasthAna meM hote haiM. H kriyAnivarti nAmaka tIsarA zukladhyAna hotA hai aura prayoga ke thalo caudahaveM guNasthAna meM hote haiM, isa kAraNa samucchinna kriyAapratipAtI nAmaka ceAthu zukaladhyAna RcAga kevaLIne thAya che jee cauDhamAM gurusthAnamAM heAya che. je dhyAnamAM ucchavAsa Adi sUkSma kriyA paNa nirUddha thaI jAya che ane je apratipAti hAya che, te samucchinna kriyApratipAtI nAmaka ceAthu' zukala pAna kahevAya che. 576lu tattvAtha niyukti--prAraMbhanA e zukaladhyAne'nuM nirUpaNa karavAmAM AvI gayu,, have atima enuM nirUpaNa karIe chIe- antima e zukaladhyAna sUkSmakriyAnivRtti ane samucchinna kriyApra tipAtI kramaza: sayenga kevaLI ane ayAga kenaLI ne DAya che, chAsthane hAtA nathI AAmAMthI RcAgI kevaLI teramA guNAnamAM hoya che AthI temane makriyAnivA nAmaka trIju zukaladhyAna hAya che ane acegIkevaLI cokamAM guNusthAnamAM hovAnA kAraNe temane samucchinnakriyA-apra ta0 70
Page #810
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArtha sUtre samucchinnakriyAmatipAtila caturthI zuvalayAnaM bhavatIti bhAvaH / tathAhidvitIya zudhyAya dvivaramayeAH kevalo jaghanyeAntamutam ekkaSTena dezonavarSANi vihanya tato vedanIya nAma gotrAkhyAnAM trayANAM karmaNAM dhAraNIyAsyuSkarsano'dhika sthitikAnA mAthuSkarma samIkaraNArthaM samudyataM karoti tatosa kSpakriyAnivarti bApakaM tRtIyaM dhyAyan sakSamakAya atra tarasarana frruNaddhi, tAmyasyASTambhanIya yogAntarasyA'sadbhA vAt / tAnasAmarthyAcca badamodarAdivivatpRSNAta saGkacita dehavibhAgava padezo bhavati / tatrA'yaM kramaH - sakSamanivarttirUpaM tRtIyaM dhyAnaM dhyAyan Raat Garartner sanivyANi samaye samaye nirundhan unheM madhucchannakiyA- apratipAti bAlaka cauthA zukladhyAna hotA hai| dvitIya zukra ke dvicarama samaya meM kevalajJAna prApta karake heat or harI aura kRSTa dezona karoDa pUrva taka vicaraNa karane ke pazcAt vedanIya. nAma aura gotra kArya kI sthiti yadi Ayu karma se adhika jAnate haiM to pati ko barAbara karane ke lie samudghAta karate haiM / phira ve sUkSmakriyAnivarti nAmaka tIsarA zukladhyAna AraMbha karate hue apane hI Alampana se sUkSma kAyayoga kA nirodha karate haiM kyoMki usa samaya na dene yogya dUsarA koI yoga hotA nahIM hai| usa dhyAna ke sAmarthya se sukha aura udara Adi ke chidroM ko pUrita kara dene ke kAraNa Atmapradeza saMkucita deha bhAgavartI ho jAte haiM / usameM krama yo sUkSmakipAnivarti nAmaka tIsare dhyAna ko prAraMbha karate hue kevalI bhagavAt janya yoga vAle saMjJI paryApta tipAtI nAmaka ceAthu' zukaladhyAna hAya che. 554 dvitIya zukalaprAnanA dvicarama samayamAM kevaLajJAna prApta karIne janya antarmuhUtta ane utkRSTa dezeAna kareDa pUtra sudhI vicaraNa karyAM khAda vedanIya nAma ane gAtra karmanI sthiti je mAyuSya ka`thI adhika jANe teA temanI sthiti sarakhI karavA mATe samudgha ta kare che. pachI teo sukSmakriyAnivattI na maka trIju zuladhyAna Arabha 12tA potAnA - zmanathI sUkSmakAyayeAganA nirdezadha kare che kAraNa ke te samaye avalammana rAkhavA lAyaka khIle keAI caiAga hAtA nathI, te dhyAnanA sAmarthyathI mukha tema ja uttara AdinA chidrone pUrNa karI levAnA kAraNe Atmapradeza saMku cita dehabhAgavattI thaI jAya che temAM krama A pramANe che. sUkSmakriyA nivRtti nAma trIjA pAnanA prAraMbha karatA thakA kemala bhagavAna jaghanya ceAgavALA nI paryApta jIvane cAgya....manadravyAne pratyeka samayamAM
Page #811
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a.7 sU. 76 antimadvayaM zu karaya bhavatItiprarUpaNam 555 asaMkhyAtasamayaiH sampUrNa manoyogaM niruddha, tatvavAda paryApta drondriyasya vAgyoga paryAyato'saMkhyAtaguNahInavAgyogaparyAyAn pratisamayaM nirundhan asaMkhyAta samayaiH samastavAyogaM niruNaddhi / prathamasamayasamutpannA paryApta nigoda jIvasya jaghanya kAyagato'saMkhyAtaguNahInakAyayogaM pratisamayaM nirundhan asaMkhyAtsayeM badarakAyayogaM ca sarvathA nirurNAddha vadedaM tRtIyaM sUkSmakriyAnivarti nAmakaM dhyAnaM bhavati / tataH sa bhadoSagrAhi karmakSapaNArtha aartaa gatyantApakarUpaM paramanirjarAkAraNa caturthaM samucchinnakriyApratipAti nAmakaM yAnaM patipitsu yoganirodhArdha supate / tato'sau caturthe samucchinnajIva ke yogya manodravyoM kA pratyeka samaya meM virodha karate hue sampUrNa manoyoga kA nirodha kara dete haiM / pakhAt paryApta vIndriya jIva ke vacana yoga se asaMkhyAta guNahIna vacanayoga ke paryAyoM ko pratima niruddha karate hue asaMkhyAta samayoM meM sampUrNa vacanayoga kA nirodha karate haiM / nantara prathama samaya meM una aparyApta nimodiyA jIva ke jaghanya kAyayoga ke paryAyoM se bhasaMkhyAta guNahIna kAyayoga kA samayasamaya nirodha karate hue, asaMkhpAta sumayoM meM bAhara kAyayoga ko sarvadhA niruddha kara dete haiM / usa samaya yaha tIsarA sUkSmakriyAnivatti nAmaka zukladhAna hotA hai| tatpazcAt bhopA rmona kSaNa karane ke lie deiyA se atIta, atyanta nizcala utkRSTa nirjarA ke kAraNabhUta cauthe samucchinna kriyAapratipAtI nAmaka zuklA ko prApta karane ke lie coga kA sarvathA karI de che. tapAta nirodha karatAM thakA sampUrNa manAyeAganA nirAdha paryApta dvIndriya jIvatA vacanayegI asa khyAtanuhIna vacanaceganA pAMcAne pratisamaya nirUddha karatA cUkA asakhyAta samayeAmAM sampUrNa vacanayeAganA nirodha karI che. taddanantara prathama samayamAM aparyApta nigenkriyA jIvanA jaghanya kAyayeAganA paryAyethI asa MkhyAtaguNahIna kAyayeAganA samaya-samaye nirAdha karatA thakA asaMkhyAta samayeAmAM bhAdara kAyayeAganA sathA nirodha karI te che te samaye A trIju sUkSmakriyAnivRti nAmaka zukaladhyAna hoya che. tyAragADha jIve.pagrAhI rmAMne khapAvavA mATe lezyAthI atIta atyanta nizcala, utkRSTa nirAnA kAraNabhUta ceAthA samucchinakriyA apratipAtI karavA mATe ceAganA sA nirodha karavAnA nAma zukayAnane prApta arthe upakrama kare che. cethA zukaladhyAnamAM zvAsocchavAsarUpa sUkSma kAyayoganA
Page #812
--------------------------------------------------------------------------
________________ mattvArthastre kriyA'pratipAti dhyAne zvAsocchavAsarUpaM bhUkSamasapi kAyayogaM nirudhyA'yogiravaM bhASya zailegImavasthAM zailapad avicalAmavasthA pratipadyate tato'sau madhyamakAlena a, i, u, R la, ityevaM rUpaM paJcahasvAkSaroccAraNasamakAlasthitikaM caturtha samucchinnakriyA'patipAtidhyAna panubhavati ityevakAlAnantaraM mokSamAptiravazyambhAgat iti / / 76 // ____ mULas-caukihe sukajjhANe jahA kamyati egakAyajogAjogANaM // 77 // chAyA-caturvidhaM zuklathyAnaM yathAkramaM yekakAyayogA'yogAnAm // 77 // taravArthadIpiyApUrva tAvat-zukladhyAnaM caturvidha pratipAditam, sampati teSAM caturNA sthAnavizeSanirdhAraNArtha mucyate-'caubihe sulajhANe' ityAdi nirodha karane ke artha upanala karate haiN| cauthe zukladhyAna meM zvAsocchavAsa rUpa sUkSma lAyayoga chAnirodha karake ayogI dazA prApta karate haiN| isa dazA meM ve parvata ke gulAma avicala-akampa avasthA ko prApta kara lete hai| isa samaya unheM samucchinna kriyA-atipAtI dhyAna hotA hai| madhyama rUpa se a, i, u, R, la, ina pAMca hasva svaroM ke uccAraNa meM jitanA kAla lagatA hai, utane kAla taka hI yaha dhyAna rahatA hai| isake pazcAt niyama le videha dazA-mukti prApta ho jAtI hai / / 76 // 'caundhihe nusajjJANe' ityAdi sUtrArtha-cAra prakAra kA zukladhdhAna atujhana se tInoM yogoM vAloM ko eka yoga vAle ko, kApayogIko aura ayogI ko hotA hai // 77 tatvArthadIpikA-pahale zuvalazAna bAra prakAra kA kahA gayA hai| aba unake sthAna nizeSa kA nizcaya karane ke lie zahate haiNnirodha karIne, agI dazA prApta kare che. A dizAmAM teo parvatanI mAphaka avicala-akalpa avasthAne prApta karI le che. te samaye teone samachinnakiyA-apratipAtI dhyAna hoya che madhyama rUpathI a. I u, , la, A pAMca hastra svarenA uccAraNamAM jeTalo samaya lAge che teTalA kALa sudhI ja A tha na TakI rahe che. AnI pascAta niyamathI videhadazAmukti prApta thaI jAya che. 76o 'caubihe subakanANe' yA sutrAtha-cAra prakAranA zukaladhyAna anukramI traNe gAvALAne eka rogavALAne kAyagIne ane agIne hoya che, 78 tavArthadIpikA--pahelA zukaladhyAna cAra prakAranA kahevAmAM AvyA che. have temanA sthAna vizeSane nizcaya karavA mATe kahIe chIe--
Page #813
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA - niyukti TIkA a. sU.77 caturvidhazuvaladhyAnasya sthAnanirUpaNam 557 caturvidhaM khalu zukladhyAnam pRthaktAviki-vitarka sUkSma kriyApratipAti-samucchinnakriyA'nivartirUpaM yathAkramaM kramaza striyoge-kayoga- kAyayogAyogAnAM bhavati / tathA ca kAyavAGmanoyogatraya sahitasya pRthaktvavitarkarUpaM prathamaM zukladhyAnam ekayogasya yogasaMkramaNakAle kAyAdi yogAnyatamayogasahitasya ekala vitarkarUpaM dvitIye zukrudhyAnam / kayayogasya - kAyayogasahitasya nirudra manovAgyogasya kriyAtipAtirUpaM tRtIyaM zukladhyAnam / ayogasya yogarahitasya tu samucchinakriyAnivartirUpa caturtha zukladhyAnaM bhavatIti bhAvaH | evaJca - manovAkkAyAnAmaSTamenAtmapradezaparispandaram AtmamadezacalanarUpaM prathamaM pravaktvavicAraM nAma zukladhyAnaM bhavati / tathAvidhatriyogeSu madhye pRkvatirka, ekatvavitarka, sUkSmakriyAnivarti aura samucchinna kriyA - apratipAtI nAmaka zuklavdhAna krama se tInoM yogoM vAle ko, eka yoga vAle ko, kAyayoga vAle ko aura ayogI ko hotA hai| arthAt kAyayoga vacanayoga aura manoyoga se sahita muni ko pRthaktva vitarka nAmaka prathama zukladhyAna hotA hai / eka yoga vAle ko arthAt kAyayoga Adi meM se kisI bhI eka yoga vAle ko ekatva vitarka zukladhyAna hotA hai| jisane pacanayoga aura manoyoga kA sarvathA nirodha kara diyA hai aura jisameM sirpha kAyayoga hI zeSa raha gayA hai, sUkSmakriya - anivartidhyAna hotA hai aura ayogI ko samucchinna kriapratipatI nAmaka cauthA zukladhyAna hotA hai / isa prakAra jata, pacana aura kAya ke nimitta se AtmapradezoM meM caMcalatA jila dhyAna meM rahatI hai, vaha pRthaktva vitarka vicAra zukla pRthati, sUk-kiya nitti ane samucchinnakriyA--apratipAtI nAmaka zukadhyAna kamathI traNe cegavALAne eka ceAgavALAne kAyacAgavALAne ane ayogInehuMya che arthAta kAyayoga vacanayoga ane sanAyAgathI sahita munine pRthravita nAmaka prathama zu ladhyAna haiAya che eka cAga vALane arthAt kAyayoga AdimAMthI kei paNa eka cegavALAne ekatvavitaka zukaladhyAna haiAya che. jemaNe vacanayeAga ane maneAceganA sarvathA nirodha karela che ane jemanAmAM mAtra kAyayeAga ja zeSa rahI javA pAmela che tene sUkSma kriya-anivRtti dhyAna hoya che ane ayogIne samucchinnakriya--aprati pAtI nAmaka ceAthuM zukaladhyAna hAya che. A rIte mana, vacana ane kAyAnA nimittathI AtmapradezamAM ca'caLatA je dhyAnamAM rahe che, te pRthakavitarka suvicAra zukaladhyAna che. traNe cegA
Page #814
--------------------------------------------------------------------------
________________ 558 tattvArthasUtre manovAkAyAnAmanyatamA'valambane nA-''tmapradezaparispandanaM dvitIyam ekatva vitarka vicAraM nAma zuklathyAnaM bhavati! kAyayogamAtrA'valambanenAtmapradeza. calanaM tRtIyaM chukSma kriyA'pattipAti nAma zukladhyAnaM bhavati / ekamapi kAyAdiyogamavalambyA''tmapadezacalana catuthai samucchinnakripAnivarti nAma zukladhyAna bhavatIti phalitam // 7 // dhAna hai| tInoM yogoM meM le kisI eka yoga vAle ko ekatva vitarka zukladharAna hotA hai| jisake vacanayoga aura manoyoga kA sarvathA nirodha ho cukA hai aura sirpha kAyayoga zeSa raha gayA ho, use tIsarA zukladhzana sUkSaNakriya-anivarti hotA hai / cauthA zukladhyAna ayogI ko hotA hai| isa prakAra zukladhyAna meM mana vacana aura kAya yoga ke Alambana se AtmAdezoM meM spandana hotA rahatA hai vaha pRthakva citarka savicAra zukladhyAna kahalAtA hai| tInoM yogoM meM se kisI eka yoga ke Alambana le AtmapadezoM meM jahAM spandana hotA rahatA hai, vaha ekatla vitakaavicAra dhyAna kahalAtA hai| kAyayoga mAtra ke Alampana se Atma pradezoM meM halana calana honA tIsarA vRkSa kriyA-apratipAtI nAmaka zukladhyAna hai| jisa dhyAna meM kisI bhI yoga kA Alambana nahIM hotA ataeva AtmapradezoM kA spandanda bhI nahIM hotA vaha samu cchinnakriya-apratipAnI zukladhyAna kahalAtA hai, yaha phalitArtha hai||77|| mAMthI kaI eka pegavALAne ekavitarka zukaladhyAna hoya che. jemanA vacanaga ane maga ne sarvathA nirodha thaI cUkyo che ane mAtra kAyoga ja zeSa rahI gayo che tene trIjuM zukaladhyAna sUDhamakiyA -anivatti hoya che. cothuM zukaladhyAna agIne hoya che. A rIte je zuladhyAnamAM mana vacana ane kAyAganA AlambanathI AtmapradezamAM spandana thatuM rahe che te pRthaphatva-vitarkasavicAra zukaladhyAna kahevAya che. traNe gomAMthI kaI eka yeganA AlanathI tmapradezamAM jyAM spAdana thatuM rahe che te ekavitaka-avica ra dhyAna kahevAya che kAya. mAtranA AlambanathI AtmapradezomAM halana-calana thatuM trIjuM sUmakriyA-apratipAtI nAmaka zukaladhyAna che. je dhyAnamAM koI paNa roganuM Alambana hetuM nathI jethI AtmapradezanuM spandana paNa thatuM nathI te samucchinnakriyA-apratipAtI zukaladhyAna kahevAya che. A phalitArtha che 77 -
Page #815
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.7.77 caturvidhazukladhyAnasya sthAnanirUpaNam 559 ___ tathAniyuktiH -pUrva khalu caturtha zukladhyAna prarUpitam, tatra-prathamamupazAntakapAyasyai-kAdazaguNasthAnadarlina caturdaza pUrvadhAriNo vati / dvitIyaM kSINarUpAyasya bhavati / tRtIyasantu-sayogi kelino bhavati / caturtha punaH zukladhyAnam-ayogi ke valino bhavatIti cA'pi prarUpita, // nampati-tepA caturNA balu upazAntavApAyAdInAM svAminAM zabdAntareNa viziSya pratipAdanArthamAha-'ca umbi he sukamANe lahArakAmnali-ema kAyajogA jogANaM'iti caturvidhaM khala pUrvoktaM zukladhyAna pRthaktvacitapta vicAra rUpan. ekatvaritakI vicArarUpam, sUkSma kriyA'tipAtirUpam, sapucchinnakrigA'nivartirUpaJca yathAkramam-kramazaH triyogasya-manodacA kAyayogayuktaraya, ekogasya-saMkramaNakAle manovacaH kAyA'nyatamayogayuktasya, kAyayogasya-niruddha yogadayastha kAyayogavyApAravataH, ayogasya-kAyAdiyogarahitasya ca bhavati / tatra sanova ka. kAyavyApAravataH pRthavazvavitarkasavicAra nAma zukladhyAnam. kAvAdiyogA tattvArthaniyukti-pahale zukladhyAna kA nirUpaNa kiyA gyaa| yaha bhI batalAyA jA cukA hai ki prathama dozukradhyAna prAyaH caturdaza pUrvadhAraka ko hote haiM, aura antima do kevalI ko hote haiN| tInogoM kI apekSA se bhI usake svAmiyoM kA ullekha karate hai cAra prakAra kA zukrapAna arthAt pRyatva nirarka savicAra, ekasvavita-abhicAra, kiyA pratipAtI aura samucchinnakriyAnivarti kama se tInoM yogoM vAle ko, eka yoga dAle ko, mAyayogI ko aura ayogI ko hote haiN| tAtparya yaha hai ki mana, vacana aura kAya ke vyApAra vAle ko pRthaktva vitarka sacicAra zuladhyAna hotA hai, tInoM gogoM meM se kisI eka yoga vAle ko ekatva vitarka-avicAra dhyAna hotA hai| isa dhyAna ko karane vAle ke kAya Adi yogoM meM se killI - tattvArthanircakti-pahelA zukaladhyAnanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM. e paNa batAvavAmAM AvyuM ke prathamanA be zukaladhyAna prAya: cauda pUrva dhArakane hoya che jyAre antima be kevalIne hoya che. traNa cogenI apekSAe paNa tenA svAmiono ullekha karIe chIe cAra prakAranA zukaladhyAna arthAt pRthavidhita savicAra ekalavitarka-avicAra, sumakriyApratipAtI ane samucchinna kriyAnivantikamathI traNe govALAne, kAyayegI ne ane ayogIne hoya che. Azaya e che ke mana vacana ane kAyAnA vyApAravALAone pRphavitakasavicAra zukaladhyAna hoya che, traNe jemAMthI koI eka rogavALAne ekavitA avicAra dhyAna hoya che. A dayAnane dayAvavAvALAne kAya Adi yogAmAMthI koI eka yogane vyApAra heya che jema ke kayAreka vacanaga
Page #816
--------------------------------------------------------------------------
________________ 560 taravAra vyatamayogapata:- ematvavitA vicAra nASa zukladhyAnam 1 bhavati yasya. dhyAyinaH kAyAdiyogAlA manyatamo yogo jyAmiyate yathA-kadAcid-vAgayogaH kadAcit-manoyogo veti bhAvaH 2 kAyaikayogo deti bhAvaH 2 kAryakayoga vyApAravatastu-vRkSaprakriyA'pratipAtinAsakaM kRtArtha zukladhyAnaM bhavati 3 kAyAdiyogarahitasya zailezyavasthAviziSTasya manovAka kAyayogatrayarahitatvAta samucchinnakriyA'nivarti rUpa caturza zukladhyAnaM bhavatIti bhAvaH 4 // 77 // mUla-DhamA do emAlayA vizvAsaniyArAviyArA 78 // chAyA-'prathaye dve, ekAzraye lavitarke savicArA'vicAre // 78 // sasvArthadIpijJA-prathame Adhe dve, pRthaktvanitakasavicAram-ekatvavitarkAvicAraM ceti / ekAzraye-eka AzrayaH .pUrvadhararUpa: AlambanaM yayo ste, ekasvAmika ityarthaH / savitarka-vitarkeNa pUrvagatazrutasamvandhinA sarveNa sahite, tatra-prathama savicAram, dvitIyamavicAraM bhavati / ataeva-prathamaM pRthaktvavitarka savicAram, dvitIyam-ekatvavitA'vicAraM vyapadizyate / anayoyAkhyA pUrvagA iti // 78 // lasvArthaniyukti-pUrva tAra-caturvidhasyApi zukladhyAnasya svAmyAdInAM eka yoga kA vyApAra hotA hai, jaise kI vacanayogakA aura kabhI manoyoga kaa| sirpha eka kAyayoga vAle ko sUkSmakriya-apratipAtI nAmaka tIsarA zukladhyAna hotA hai| jo zailezI avasthA ko prApta ho cukA hai aura tInoM se rahita ho gayA hai aise aghogI ko samucchinna kriyA-apratipAtI dhyAna hotA hai // 77 // 'paDhamA do emAlayA ityAdi // 7 // prathama ke do zukradhAna eka Azraya vAle haiM, savitarka haiM aura savicAra avicAra haiM, arthAt pahalAsavicAra hai, dUsarA vicAra hai||78|| tattvArthadIpikA-prAraMbha ke do zukladhyAna pRthaktyaSitarpha savicAra che ane kayAreka manegane. mAtra eka kAgavALAne sUphamakiya-apratipAtI nAka trIjuM zuladhyAna hoya che. je zailezI avasthAne prApta thaI cUkyA che ane traNe yugothI rahita thaI gayA che evA aAgIne samucchinnakriya-apratipAtI dhyAna hoya che. ochA 'paDhamA do egAsayA tyAha sUtrArtha-prathamanA be zukaladhya na eka AzrayavALA che, savitarka che. ane savicAra-avicAra che, arthAt pahelu savicAra che bIju avicAra che. 38 tasvArthadIpikA-prArabhanA bezukaladhyAna pRthakatva vitarka savicAra ane
Page #817
--------------------------------------------------------------------------
________________ - dIpikA-niyukti TIkA ma.7 sU.78 prathamahItithayo kiJcit vizeSakathanam 561 marUpaNaM kRtam, sammati-mathamadvitIyazuvakadhyAnayoH kizcid vizeSapratipatyarthaM patipAdayati- pahanA do emAlayA laviya kA vidhArAdiyArA' iti prathame Adime he zukladhyAne, savitarka vitaNa-zrutajJAnena sahine bhaktA, ekadravyA. aye-ekasvAsike ca te vineye / paramANudravya kamavalambya mAtmAdi dravyaM cA, ekamAlambya zrutA'nupAreNa niruddhacetasaH prathamadvitIye zuklapaNAne bhaktaH pUrvagatazrutAnusAriNI khalla pRthaktvavitarkasavicArai-katvavitarkA'vicAre aura ektvadhitarka-adhicAra ejahI Azraya jhAle haiM arthAt prAyaH pUrvadhara hI ina donoM kA Azraya hai, donoM kA eka hI nAmo hotA hai| donoM vitarka ti arthAt pUrvagana zubha ke calambana se hote haiM, kintu donoM meM jo antara hai vaha yaha hai ki pahalA savicAra aura dUsarA avicAra hai / gacyA inakI pahale bhI jA cukI hai // 78 // tattvArthaniyukti--pale cAroM prakAra ke zukra dhyAna ke svAmI Adi kI prarUpaNA kI jA cukI hai| aba prathama aura dvitIya zukladhyAna meM jo samAnatA aura asamAnatA hai, usakA pratipAdana karate haiM Adi ke do zukladhyAna lazita; arthAt zulajJAna sahita hai ekasvAmika haiM / eka paramANu dravya AhA AtmA Adi dravdha kA avalambana karake ata ke anusAra citta-nirodha karane vAle ko prathama aura dvitIya zuka dhyAna hote haiN| isa para pRzva vitarka - adicAra nAmaka donoM zukladhyAna prAyaH pUrvagata zrunale anuhArI ekatvavitarka-avicAra eka ja AzrayavALA che arthAt prAyaH pUrvadhara ja A baMnenA Azaya che, baMnene eka ja sva mi hoya che. baMne vitaka sahita che arthAta pUrvagana thananA avalambanavALA hoya che paraMtu baMnemAM je pharaka che te e che ke paheluM savicAra ane bIju avicAra che. emanI vyAkhyA te agAu karI devAmAM AvI che. 78 tattvArthaniryukita-agAu cAre prakAranA zukaladhyAnanA svAmi AdinI praNa paNa karavAmAM AvI gaI che have prathama ane dvitIya zukaladhyAnamAM je samAnatA ane asamAnatA che tenuM pratipAdana karIe chIe-- prAraMbhanA be zukaladhyAna savitarka arthAt zrutajJAna sahita che, eka paramANu dravya athavA AtmA Adi dravyanuM avalakhana karIne zrata anusAra citta-nirAdha karanArAne prathama ane dvitIya zukaladhyAna hoya che. A rIte pRthakavitaka suvicAra nAmaka bane zukaladhyAna prAyaH pUrvagata zratane anusAra hoya che paraMtu prathama zukaladhyAna savicAra arthAt atha vagerenA saMkrama.
Page #818
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvAsa bhavataH, kintu-prathama tAvat-pRthaktvavitakarUpaM zukladhyAna savicAram arthAdi saMkrAntiyuktaM bhavati dravyamAlasya jAyamAna bhapi dravyaM vihAya paryAyamupaiti, paryAyaM vA tyaktvA dravyamAzraya te ityevaM saMkrAntiyuktaM bhavati / dvitIyaM punarekatva vitarUpaM zukladhyAna yamAlambyopajAyo taM parityajya nA'nyatra saMkrAmati / ataeva-yat avicAraM bhavati, tasyA'rthavyaJjanayogasaMkrAntirahitatvAt / / 78 // bhUlam--vito-lue, vizAre-asthavaMjagajoga sNkNtii|79| chAyA-vitarka:-zrunus, vicAro'rthavyaJjanayogasaMkrAntiH // 79 // tattvArthadIpikA- pUrvasUtre-prathaSadvayasya zukladhyAnasya savitarkatvam, sahote haiM / kintu prathama zuladhyAna vicAra arthAt artha Adi ke saMkramaNa se yukta hotA hai / vaha dravya ke Alambana se utpanna hokara dravya ko choDa kara paryAya kA cintana karane lagatA hai| kabhI paryAya ko sthAna kara dravya kA cintana karane lagatA hai| isa prakAra kA saMkramaNa usameM hotA rahatA hai| magara dUsarA ekatvadhitarka dhyAna jisa viSaya kA Alambana lekara utpanna hotA hai, usle tyAga kara anya viSaya kA cintana nahIM krtaa| isa kAraNa vaha avicAra kahalAtA hai| vaha artha vyaMjana aura yoga ke saMkramaNa se rahita hotA hai // 7 // 'citakke-lue vicAre ityAdi khannaH 73 sUtrArtha-vitarka kA artha zruta hai| artha, vyaMjana aura yoga kA ulaTa-phera vicAra kahalAtA hai // 7 // tatvArthadIpikA-pUrva sUtra meM prAraMbha ke do zuklaghyAnoM ko zuthI yukata hoya che te dravyanA AlambanathI utpanna thaIne, dravyane cheDI daIne, paryAyanuM ciMtana karavA lAge che kayAreka paryAyane tyAga karIne dravyanuM ciMtana karavA lAge che. A jAtanuM saMkramaNa tenAmAM thatuM rahe che paraMtu bIjuM ekatvavitarka dhyAna je viSayanuM Alambana laIne utpanna thAya che teno tyAga karIne anya viSayanuM cintana karatuM nathI AthI te avicAra kahevAya che. te artha vyaMjana ane veganA saMkramaNathI rahita hoya che 'vitakke supa viyAre' tyAla sUvAtha--vitarkano artha, zrata che ane vyaMjana ane roga ne ulaTa-phera vicAra kahevAya che. pAchalA tatvArthadIpikA--pUrva sUtramAM prAraMbhanA be zukaladhyAnene savitarka kahyA che,
Page #819
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niryukti TIkA a.7 5.79 vitarkasvarUpanirupaNam vicArasvam, avicAratvaM coktam, tatra-stAvad vitarkA-vicAro kA ? iti jijJAsAyAmAha-'cino sue, viyAre athavaMjaNajogasaMkatI' iti / vitarkaH zrutam, vitayaM te-Alocyate yena padArthaH sa (kAraNabhUtaH) vitarkazrutajJAna mucyate / vizeSeNa tarkaNaM vitarkaH zrutajJAnam, vicArastu-artha vyaJjanayogasaMkrAnti rucyane, arthasya paramAra vAdedhyeya vastuno dravyasya-dravyaparyAyasya vA saMkrAnti:parivartanam arthasaMkrAntiH, dravyamavalambya jAyamAnaM dhyAnaM dravyaM vihAya paryAyamupaiti, paryAyamAzritya jAyamAnantu-paryAyaM parityajya dravyamupaiti / evaM vyaJjanasya tad vAcakazabdasya saMkrAntiH-parivartanaM vyaJjanasaMkrAntiH / eka tad vAcaka. savitarka kahA hai. prathama zukladhyAna ko lavicAra aura dUsare ko avicAra kahA hai to yaha vitaLa athavA vicAra kyA haiM ? aisI jijJAsA hone para usakA samAdhAna karate haiM vitarka kA artha zruna hai / artha, vyaMjana aura yoga kA saMkramaNa vicAra kara lAtA hai| jila ke dvArA padArtha kI citaNA yA Alo canA kI jAya use pitta-zrutajJAna zahate haiN| artha, vyaMjana aura yoga kA saMkramaNa arthAt parivartana vicAra kahalAtA hai| artha arthAt paramANu Adi dhyeya vastu kA-dravya yA paryAya kA parivartana artha saMkrAnti / arthAt dravya kA cintana karate-karate paryAya kA cintana karane laganA aura paryAya kA cintana karate-karate dravya kA cimana karane laganA, artha saMkramaNa hai| vyaMjana arthAt zabda kA saMkramaNa vyaMjana saMkAnni hai| vastu ke eka vyAcaka zabda ko lekara prathama zukaladhyAnane savicAra ane bIjAne avicAra kahyuM che to A vitarka athavA vicAra zuM che ? evI jijJAsA thavAthI tenuM samAdhAna 4zaya chorI-- vitakane artha zrata che. artha vyaMjana ane roganuM saMkramaNa vicAra kahevAya che. jenI dvArA padArthanI vitarkaNa athavA AlocanA karavAmAM Ave tene vitarka-thatajJAna kahe che. artha. vyaMjana ane veganuM saMkamaNa arthAta parivartana vicAra kahevAya che. artha arthAt paramANu Adi zreya vastunuM-dravya athavA paryAyanuM parivartana arthasaMkati che arthAta dravya cintana karatAM karatAM paryAyanuM cintana karavA lAgavuM ane paryAyanuM cintana karatAM karatAM dravyanuM ciMtana karavA lAgavuM arthasaMkramaNa che vyaMjana arthAta zabdanuM saMkramaNa vyaMjana saMkrAnti che. vastunA eka vAcaka zabdane laIne dhyAna
Page #820
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha zabdamupAdAya pravartamAnaM dhyAna zAntaramAzrayate tadapi vacanaM parityajyA'nyada vacana mAlamba ke iti vyaJjanasaMkrAntiH / evaM-kAyAdiyogAnAM saMkrAntiH parivartanaM yogasaMkrAntiH / ucya te, yathA-kAyayogamAzritya jAyamAnaM dhyAnaM vacoyoga mAlambate poyogaM hAya manoyogamupaiti, manoyoga parityajya punaH kAyayoga pAdatte, ityevaM yogasaMkrAnti bhati ityevaM rItyA'rthavyajanayoga parivartana vicAra ucyte| atha parivartanarUpa saMkrAntI satyAM kathaM dhyAnameka viSayakaM saMbhavani, saMkrAntau tasyA'nekaviSayatvAt iti ceda ? ucyate-dhyAna santAnasyApi dhyAnaparenana grahaNAd doSA'mAnaH / tathA ca-dhyAna dhArAyA api dhyAnatvena bahutyA duktadopo na saMbhavati // 79 / dhyAna cAlU ho, phira vaha dUsare zabda nA Azraya le le, phira usa zabda ko bhI tyAga kara tIsare zabda kA cintana karane lage, isa pari vartana ko vyaMjana saMjhAnina karate haiM / isI prakAra kAyayoga Adi kA parivartana hoNalaMkAnti kahalAtA hai, jaile kAyayoga kA Alambana karake utpanna hone vAlA dhyAna bacanayoga kA Avalampana karatA hai phira pacana yoga ko tyAga kara manogoga kA Azraya lenA hai, manoyoga ko tyAga kara punaH kAyayoga kA sahArA letA hai, isa prakAra yoga saMkrAnti hotI hai| isa prakAra artha, vyaMjana aura yoga parivartana vicAra kahalAtA hai| zaMkA--saMkramaNa arthAt parivartana zene para bhI dhyAna eka viSa yaka kisa prakAra kahA jA sakatA hai ! saMkramaNa hone para to vaha aneka viSayaka ho jAtA hai| samAdhAna-zAna kI santAna bhI dhyAna kahalAtI hai| arthAt cAlu hoya, pachI te bIjA zabdano Azraya laI le pachI te zabdane paNa tyAga karIne trIja zabdanuM cintana karavA lAge, A parivartanane vyaMjanasaMkrAti kahe cheAvI ja rIte kAyayega AdinuM parivartana cAgasaMkrAnti kahevAya che jevI rIte kAganuM Alaona laIne utpanna thanAruM dhyAna vacanaganuM avalambana kare che, pAchuM vacanagane paNa tyAga karIne mane gane Azraya le che. mane game tyAga karIne punaH kayAgane sahAre le che. AvI rIte cagasaMkrAnita thAya che Ama, artha vyaMjana ane roganuM parivartana vicAra kahevAya che. zaMkA--saMkramaNa arthAta parivartana thavAthI dhyAna eka-viSayaka kevI rIte kahI zakAya ? saMkramaNa thavAthI te te aneka viSayaka thaI jAya che samAdhAna-dhyAnanuM sattAna paNa dhyAna kahevAya che. arthAt yeyamAM
Page #821
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - -- dIpikA-niyukti TIkA a.7 ru.72 vitarka svarUpanirUpaNam tattvArthaniyukti:-pUrva tAvan- zudhyAnasya savitarkatya-savicAratvam / avicAratvazca yathAma, muktam vana-kastAvad vitakA vicAro vA ? ityAkAGkSAmAha 'vitakke supa, vicAre atyavaMjaNa joga saMkaMtI' iti / vitarkaH zruta mucyate vitarkaNaM vizeSeNa UhanaM vitarkaH zrutajJAnam, vitaryate-Alocyate-padArthoM yena sa vitarkaH zrutajJAnam. saMgaviparyayarahitaM nirNayasvarUpa mityarthaH / vicArastuartha vyaJcanayogasaMkrAnti rucyate, tatrA'rthaH paramAyAdi dravyaM-paryAva, vyaJjana tavAcakaH zamaH, yogA:-kAya-vAGmanorUpAH, saMkramaNa parivartanaM saMkrAntiH, arthavacanakAyAdiyogAnAM parivartanaM vicAra ucyate / tatrA'rthasaMkrAntiyathAAtmAdi dravyayeka mAlambya jAyamAnaM dhyAnaM tadapahAya paryAyaM saMkrAmati / paryAya dhyeya meM parivartana ho jAne para bhI dhyAna kA pravAha yadi avicchinna rahatA hai to vaha bhI dhyAna se kahalAtA hai, ataH pUrvokta AzaMkA ko koI avakAza nahIM // 79 // tasvArthaniyukti-pahale zuklAna ke prAthamika do bhedoM ko mavitarka lA hai| pahale yogyavicAra aura ghara re ko avicAra kahA hai to bitarka aura binAra kile kahate haiM, la AzaMkA kA samAdhAna karate hai--yahAM vitaI kA artha zrunna hai, jisake dvArA vastu kI vitaNA kI jAya AlocanA kiyA jAya vaha bina aryAta zruvajJAna vicAra kA abhiprAya hai artha, vyaMjana aura yoga hA saMkaSaNa / paramANu Adi dravya yA paryAya artha kahalAtA hai, usakA pAcaka zabda vyaMjana kahalAtA hai aura kAya, vacana tathA mana kA vyApAra yoga kahalAtA hai| saMkramaNa kA mAnalaba hai ulaTa-phera honA / kAyayoga Adi ke ulaTaphera ko vicAra karate haiN| AtmA Adi kisI eka dravya kA Alampana karake parivartana thaI javAMthI paNa dAnano pravAha kadaca avicchinna rahe te paNa dhyAna ja kahevAya che, AthI pUrvokta AzaMkAne koI sthAna nathI. chellA tattvArthaniryukti--pahelA zukaladhyAnanA prAthamika be bhedane savita kahevAmA AvyA che. pahelA te vicAra ane bIjAne avicAra kahela che te vitarka ane vicAra kone kahe che e AzaMkAnuM samAdhAna karIe chIe-ahI vitano artha ta che. jenA vaDe vastunI vitarkaNA karavAmAM Ave. Alocana karavAmAM Ave te vitarka arthAt zrutajJAna vicArane abhiprAya che artha vyaMjana ane yeganuM saMkramaNa paramANu Adi dravya athavA paryAya artha kahevAya che teno vAcaka zabda vyaMjana kahevAya che ane kAya vacana tathA manane vyApAra yoga kahevAya che. saMkramaNano artha thAya che ulaTakara thava. kAyAga AdinI phera-badalIne vicAra kahe che. Ama Adi
Page #822
--------------------------------------------------------------------------
________________ harSada tasvArtha sUtre vA''zritya jAyamAnaM yAnaM taM vihAya dravyamupaiti / atha vAcaka zabdavyaJjana saMkrAntiryathA - ekaM zrutazabdamAlambya jAyamAnaM zabdAntara mAlambate, tadapi parityajya zabdAntaramupAdatte, yoga saMkrAntiryathA - kAyayogopayuktadhyAnaM vAgyoga saMkrAmati, vAgyogopayuktadhyAnaJca - manoyogaM saMkrAmati, manoyogopayuktadhyAnaJcakAyayogaM saMkrAmati, ityevaM khalu- arthavyaJjanayogasaMkramaNaM vicAra ucyate iti bhAvaH / uktazca -- 'upapAThiha bhaMgAI' pajjAyANa jamegadavvaMmi / nANAnacANusaraNaM puNvagayasuyANusAreNaM // 1 // 'vicAra mattha vaMjaNajogaMtarao tayaM padama sukkaM / hoha puhutta vidhaka savicAra sarAgabhAvassa' // 2 // 'jaM puNa niSpaka'pa' niyAyasaraNa padavamivacitaM / upAyaTha bhaMgAhayANa me gammi pajjAe || 3 || avicAramatthavaMjaNajogaMtarao tayaM vidya sukka / puvvagaya suyAlaMbaNa megantta viyakkamaviyAraM ||4|| hone vAlA dhyAna usa dravya ko choDakara paryAya meM calA jAtA paryAya kA cintana karate-karate dravya kA cintana karane lagatA hai, yaha artha kA saMkramaNa kahalAtA hai / vyaMjana kI saMkrAnti kA matalaba yaha hai ki zruta ke kisI eka zabda kA cintana karate-karate dUsare zabda kA cintana karane laganA / kAyayoga ke avalambana se hone vAlA dhyAna kadAcit vacanayoga kA Azraya lenA hai, kadAcit kisI anya yoga kA yaha yoga saMkrAnti hai / isa prakAra artha, vyaMjana aura yoga kA saMkramaNa honA vicAra kahA gayA hai| kahA bhI hai 'pUrvagata zruta ke anusAra, aneka nayoM kI apekSA se eka dravpa kAi eka dravyanu Alambana laIne thanArU prAna te dravyane cheDIne paryA yamAM cAlyuM jAya che paryAyanu cintana karatA karatA dravyanuM cintana karavA lAge che A atuM saMkramaNa kahevAya che, vyaMjananI sa`krAntine! artha evA thAya che ke zrutanA koi eka zabdanuM cintana karatA karatA khIjA zabdanu cintana karavA lAgavu kAyayeAganA avalambanathI thanArU dhyAna kadAcita vacanacegane! Azraya le che, kadAcita kei enya ceAganA A vegasa krAnti che A rIte atha vyaMjana ane ceAgatu saMkramaNu thavu.-vicAra kahevAmAM Avyo che, pazu - pUrvagata zruta anusAra, aneka nacAnI apekSAthI eka dravyanA utpAda
Page #823
--------------------------------------------------------------------------
________________ MES dIpikA-niyukti TIkA a.7 khU.79 vitaka svarUpanirUpaNam chAyA---utpAda sthiti majJAdi paryAyANAM yadeka dravye / nAnA nayAnusaraNaM pUrvagatazrutAnusAreNa // 1 // savicAra martha vyaJjana yogAntaratastathA prathamazuklam / bhavati pRthaktvavitarkasavicAraM sarAgabhAvalA // 2 // yatpunaH savispaM nivAtazaraNapradIpamiva cittam / utpAda sthiti saGgAdikAnA mekassiparyAye // 3 // avicAramartha vyaJjana yogAntara stathA dvitIya zuklam / pUrvagata zrutAvalambana mekatvavitarkamavicAras 4 79 / mUlam-viusagge duvihe nasAvayao // 8 // chAyA-vyutsoM dvividhaH, dravyabhAvabhedataH // 80 // ke utpAda, vyaya aura ghaudha Adi paryAyoM kA artha vya jana aura yoga ke parivartana ke sAtha cintana karanA pRthaktvavitarma-lavicAra nAmake prathama zukladhyAna kahalAtA hai| yaha dhyAna chamastha meM hotA hai| 1-2 jo dhyAna vAyuvihIna sthAna meM rakkhe hue dIpaka ke samAna niSprakampa hotA hai aura utpAda, vyaya tathA dhaubdha :Adi meM se kisI eka paryAya kA hI cintana karatA hai vaha ekasvavitarka avicAra nAmaka dasarA zukladhyAna kahalAtA hai / yaha dhyAna bhI pUrvata zruta ke Azraya se hotA hai kintu artha, vyaMjana aura yoga ke saMkramaNa se rahita hotA hai // 3-4 // 79 // 'viusagge duvihe' ityAdi sU0 // 8 // sUtrArtha--vyutsarga do prakAra kA hai--dravya vyutsarga aura bhAva vyutsarga / / 80 // vyaya ane drauvya Adi paryAyone artha, vyaMjana ane ganA parivartananI sAthe cintana karavuM pRthakavitaka savicAra nAmaka prathama zukaladhyAna kahevAya che A dayAna chaghaavasthAmAM thAya che 1 -rA 2 dhyAna vAyuvihIna sthAnamAM rAkhavAmAM AvelA dIpakanI mAphaka nipraka5 heya che ane utpAda vyaya tathA dhrauvya AdimAMthI koI eka paryAyanuM ja cintana kare che. te ekavitarka-aviSya 2 nAmaka bIjuM zukala yAna kahe vAya che. A dhyAna paNa pUrvagata zratanA AzrayathI thAya che. 3-4 kalA _ 'viupagge duvihe' tyA savAtha--vyatsarga be prakAranA che-davyayutsarga ane bhAvavyutsarga 80
Page #824
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthasa tatvArthadIpikA - pUrvaM tAvat - AbhyantaratapasaH prAyazcittAdi bhedena pa vidhatvapratipAdanAt stra - yathAkramaM prAyazcicAdayaH marupitAH, sammati- krama prAtasya pazcamAbhyantaratapaso vyutsargarUpasya dravya bhAvabhedena dvaividhyaM prarUpavitumAha- 'vilaga dubihe' ityAdi / vyutsarge vyutsarjanaM sa dvividho, dravyabhAvabhedataH, -dravyata upadhyAdimamatvavarjana vyutsargaH bhAvataH kapAyatyAgo bhAvavrurgaH ityevaM dvitriyo vyutsargaH athavA - vyutsarga iti kAyotsargaH kAyamamatvatyAgaH zapanA''sanasthAneSu kAya ceSTAvarjanam / so'pi dvividhaH, itva. fist yAvatkathiveti // 80 // '' tatvArthaniyuktiH pUrva khalu prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRtya, svadhyAya vyutsarga bhedena patrisyA''bhyantaratapasA yathAkramaM prAyazcittAdInAM sabhedaM prarUpaNaM kRtam, tatvArthadIpikA - - pahale Abhyantara tapa ke chaha bhedoM kA nirUpaNa kiyA gayA thA, unameM se prAyazrita Adi kA nirUpaNa ho cukA, aba kramaprApta pAcaveM Abhyantara tapa vyuvarga ke dravya aura bhAva ke bheda se do prakAra batalAte hai- vyutlarga ke do bheda haiM-dravyanyutsarga aura bhAvavyutsarga / upadhi Adi kA tyAga dravyavyutsarga kahalAtA hai aura kaSAyoM kA tyAga bhAva kahalAtA hai / vyutsarga ko kAyotsarga aura kAyamamatvatyAga bhI kahate haiM jisakA Azaya hai zayana, Asana evaM sthAna meM kAya kI ceSTA kA tyAga / usake bhI do bheda haiM- itarika aura yAvatkathika ||80|| tArthaniyukti-- pahale prAyazcitta vinaya, vaiyAvRtya sAdhyAya aura tA dIpikA-pahelA Abhyantara tapanA cha bheTThAtu nirUpaNa karavAmAM Avyu hatu temAMthI prAyascitta AdinuM nirUpaNu thai gayuM have kramaprApta pAMcamAM Abhyantara tapa jyusanA dravya ane bhAvanA bhethI e prakAra matAviidhye chIthe byuTsanA e bheda che-dravyanmutsaga ane bhAvanmutsaga upadhi AdinA tyAga dravya vyutsaMga kahevAya che ane kaSAyAnA tyAga bhALyutsaga kahevAya che. yutsaga ne-kAcAsa ane kAyamaatyAga paNa kahe che jenA Azaya che zayana Asana ane sthAnamAM kAyanI ceSTAne tyAga tenA paNa me bheda che--irika ane yAvakathika 5805 tattvArtha niyukita ---pahelA prAyazcitta, vinaya, vaiyAnRtya, svAdhyAya ane
Page #825
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA Sa.7 2.80 vyuttargatapasodvaividhyanirUpaNam 569 sampati-kramamAptasya paJcamArataratapaso dravya-bhAna bhedena dvividhasya prarUpaNe kartumAha-viumagge dubihe, davyabhAra bheSao'-iti / vyutsagoM vividhasya kAyavyApArasya pravacana vihitena vividhotsarga syAmaH sa-dvividho bhavati, dravyabhAvabhedataH / tatra-dravyato bAyopadhe vyutsarga-styAgo dravyayunsargaH, bAhyopadhi mamatvatyAga ityrthH| bhAvatazcAbhyantaropadheH krodhAvikaSAyarUpasya vyu-sargastyAgo bhAvavyutsargaH sa ca manovAkAryaH krodhAdipAyANAM kRtakAritA'numatibhizca bhAvavyutsagoM vyapadizyane / uktaJca vyakhyAnamau zre bhagavatI sUtre 25- zatake 7 uddezake 802 sUtre -'viumarago duvihe paNatte, ta jahA-davabiusagge ya-bhAva viusaggeya vyuttoM dvividhaH prajJaptaH, tabathA-dravyavyutsargaca, bhAvavyunsargazceti vyutpsarga ke bheda se Ayalara tapa ke chaha bheda kahe gae the| unameM se prAyazcitta Adi kA bheda pradarzanapUrvaka nirUpaNa kiyA gyaa| apa kramaprApta pAMcaveM Abhyantara tapa vyutsarga ke do bhedoM kI prarUpaNA karate haiM vividha prakAra ke zAyika vyApAra kA Agamokta vidhise tyAga karanA vyutsarga hai usake do bheda haiM-dravyavyuttarga aura bhaadvyunsrg| yAhya upadhi saMbaMdhI mamatva kA tyAga karanA dravyavyunsarga hai aura Abhyantara upadhi kaSAya kA tyAga karanA bhAvavyunsarga hai / mana, bacana kAya se kRta, kArita aura anumodana le kapAyoM kA tyAga karanA bhAvavyunsarga kahalAtA hai| agavanI sUtra zalabha 25, uddezaka 7 meM kahA gayA hai-dravya aura bhAbake bheda se nyumlA, do pakArakA hai| isa vyasarganA dadhI abhyantara tapanA cha bheda kahevAmAM AvyA hatA temAMthI prAyazcitta AdinA bheda pradarzana pUrvaka nirUpaNa karavAmAM AvyuM have kama prApta pAMcamAM Abhyantara tapa vyutsarganA be bhedanI prarUpaNA karIe chIe- kavidha prakAranA kAyika vyApArane Agokata vidhithI tyAga karavo yutsarga che tenA be bheda che-dravyayuga ane bhAvavyutsaga bAhya upaSi saMbaMdhI mamatvano tyAga kara dravyabutsarga che, ane Abhyantara upadhi kaSAyano tyAga bhAvavyutsarga che mana vacana, kAyAthI tathA kRtakArita ane anumodanathI kAcane tyAga kara bhAvabusarga kahevAya che, bhagavatI sUtra zataka 25, uddezaka mAM kahyuM che-dravya ane bhAvanA bhedathI vyutsarga ta0 72
Page #826
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha tathA ca vAyopadhyAdi mamasva vyutsagoM dravya vyutsarga ucyate Abhyantara krodhAdi kavAya vyunsargazca bhAvavyutsarga ucyate // 8 // iti zrI vizvavikhyAta-jagadallama-prasiddhavAcaka-paJcadazabhASA kalitalalitakalApAlApakamavizuddhagadyapadyAnaikagranthanirmApaka, vAdimAnamardaka-zrIzAhacchatrapati kolhApurarAjamadatta'jainAcArya padabhUpita - kolhApurarAjagurubAlabrahmacAri-jainAcArya -jainadharmadivAkara pUjya zrI ghAsIlAlacativiraciyAM zrI dIpikA-niyukti vyAkhyA dvayotastha taccAryasUtrasyA saptamo dhyAya smaaptH||7|| prakAra bAhya uvadhi kA tyAga dravyavyutsarga aura krodha Adi Abhyantara upadhi kA tyAga bhAvavyutla kahalAtA hai // 8 // jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajImahArAjakRta 'tattvArthasUtra' kI dIpikA-niyukti vyAkhyA kA . sAtavAM adhyAya samApta // 7 // be prakAranA che-AvI rIte bAhya upadhine tyAga dravyavhalsa ane krodha Adi Abhyantara upadhino tyAga bhAvavyutsarga kahevAya che. 580 jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta "tatvArthasUtranI dIpikA-niryukti vyAkhyAne sAtame adhyAya samAptaH pALA
Page #827
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 sU.1 nirAsvarUpanirUpaNam 571 athA'pTamodhyAyaH prAramyate mUlam-desao kassakhao nijjarA // 1 // chAyA--'dezataH karmakSayo nirjarA 1 satvArya dIpikA--jIvAdi naktutvAnAM yathAkrama marUpaNArtha pUrva jIvAdi saMvaratatvaparyanta saptatatvAnAM prarUpaNaM kRtam, sammati-kramaprApta maSTama nirjarAtatvaM prarUpayitu maSTamamadhyAya mArabhate-'desao kSammakkhao nijarA' iti / dezato na tu-sarvataH karmakSayaH karmaNAM jJAnAvaraNAdi karmaNAM kSayaH, Atmapradezato dezataH pRthag bhavanam vipAkena-karmaphalabhogena-tapasA cA'nazanAdinA dezato vinAzaH parigaTana jIvAtmani vastre liptasya saMzliSTasya kamasaLasya pRthagbhavanena dezano vidhvaMsanaM nirjarA-ucyate / tathA ca jI varUpe vastre karmarUpamalasya jJAnarUpa aSTama adhyAya kA prAraMbha 'desabhI kampakalao nijA' sUtrArtha-eka deza se karmakSaya honA nirjarA hai // 1 // tattvArthadIpikA-jIca Adi nau tatvoM kA nirUpaNa karate hue jIva se lekara saMvara tatva paryanta lAna tatvoM kA nirUpaNa kiyA jA cukA aya kramaprApta AThaveM nirjarAta kI prarUpaNA karane ke lie AThavAM adhyAya kA AraMbha karate haiM-- jJAnAvaraNa Adi kramoM kA AtmAdezoM se pRdhaka honA arthAt vipAka (karmaphala ke bhoga) se aura tapasyA ke eka deza se vinAza honA nijarA hai| jaise vastra meM lagA maila dhulane para haTa jAtA hai usI prakAra karma AtmapradezoM se alaga ho jAte haiN| jIva rUpI vastra meM, kameM rUpI mala AThamA adhyAyane prAraMbha 'desao kammakkhao nijjarA' ityAdi savAtha- eka dezathI karmakSaya tha nijara che ! 1 | tattvArthadIpikA -jIva Adi nava tatvonuM nirUpaNa karatA thakA jIvathI laIne saMvara tatva paryanta sAta tatvonuM nirUpaNa karavAmAM AvI gayuM, have krama prApta AThamAM nirjarA tatvanI prarUpaNuM karavAne mATe AThamAM adhyayanane prAraMbha karIe chIe jJAnAvaraNa Adi karmonuM Atma pradezathI chUTA paDavuM arthAta vipAka (karmaphaLanA bhega) thI ane tapasyAthI eka dezathI vikAsa tha nirjarA che. jema vastramAM lAgele mela tene dhovAthI dUra thaI jAya che te ja rIte kama Atma pradezothI juduM thaI jAya che. jIvarUpI vastramAM karmarUpI maLane, jJAna
Page #828
--------------------------------------------------------------------------
________________ 572 ___ tattvArtha jalenA'nazanAdi tapaH saMyamarUpakSAradravyeNa prakSAlanadvArA nirjarAtattvaM vyapa dizyate, nirjaraNaM-dezataH parigaTanaM nirjareti vyutpatteH // 1 // tatvArthaniyukti:-pUrva vAbad jIvAdi saMbaraparyantasaptatatvAnAM prarUpaNaM kRtam, sampati-krasa mAtasyA'yamasya nirjarA tatvasya prarUpaNaM kartuSTamamadhyAya mAramate-'desao samaskhao nijA ' iti / dezako na tu-sarvataH karmakSayaH karmaNAM jJAnAcaraNadarzanAvaraNAdi karmaNAM vipAzAna thA dezataH kSayo-vinAzaH parizaTanas Atmapradezebhyo vighaTanaM-pRthagbhavanaM nirjarocyate / 'nijeraNaM parizaTanaM nirjarA'-iti vyutpatteH, tathA ca-pArjitAnAM karmaNAm Atma saMzkiTAnAM vipAkena vedanarUpakarmaphala mogena-tapasA cA'nazanAdinA dvAdazavidhenA''. sevyamAnena dezataH kSayo vidhvaMsanaM nirjarAtattvaM padizyate / evaJcA''ramarUpa vastre jatukASThavat-saMzliSTasya jJAnAvaraNAdi karmarajomalasya jJAnarUpAdi salikA, jJAna rUpI jala se, anazana Adi tapa evaM saMghama rUpI khAra (soDe) se prakSAlana dvAza haTa jAnA nirjarAtattva hai / 1! ____ tatvArthaniyukti--pahale jIva se lejhara saMvara paryanta sAta tatvoM kA nirUpaNa kiyA gayA aba kramAnusAra AThaveM nirjarA tatva kA nirU. paNa karane ke lie AThavAM adhyAya prAraMbha kiyA jAtA hai| vipAka ko prApta athavA nahIM prApta jJAnAvaraNa Adi karmoM kA eka deza se kSaya honA--AtmapradezoM se pRthak ho jAnA nirjarA hai| pUrvopArjita aura AtmapradezoM ke sAtha ekameka hue karma vipAka ke dvArA arthAt phala bhoga ke dvArA ghAra pracAra ke anazana Adi tapoM ke dvArA kSaya ko prApta ho jAte haiM, unhI ko nirjarA kahate haiN| isa prakAra asmA rUpI bastra ddha aura pAnI kI taraha paraspara rUpI jaLathI anazana Adi tapa ane saMyama rUpI khAra (seDA) thI prakSAlana dvArA dUra kaI javuM nirjarAtatva che. 5 1 | tatvArthaniryukitaH-pahelA jIvathI laIne saMvara paryanta sAta tatvanuM nirUpaNa karavAmAM aAvyuM, have kramAnusAra AThamAM nirjarAtatvanuM nirUpaNa karavA mATe AThame adhyAya zarU karavAmAM Ave che. vipAkane prApta thavA nahIM prApta jJAnAvaraNa Adi karmone ekadezathI kSaya thai AtmadezothI pRthak thavuM nirjarA che pUrvopArjIta ane AtmapradezanI sAthe ekameka thayelA karmavipAka dvArA arthAta phaLabhAga dvArA bAra prakAranA anazana Adi tapa dvArA kSayane prApta thaI jAya che, tene ja nirjarA kahe che. A rIte AtmArUpI vastramAM, dUdha ane pANInI jema paraspara baddha jJAnA
Page #829
--------------------------------------------------------------------------
________________ 573 dIpikA-niyukti TIkA a.8 6.1 nirAsvarUpanirUpaNam lenA'nazana gAyazcittAdi tapaH saMyamarUpa kSAraNa parizodhana dvArA niSkAsanaM nissaraNaM nirjaretyavagantavyam / uttarAyane 30-adhyayane 6 gAthAyAzcoktam 'evaM tu saMjayaralAvi pAvakammanirAlave / abakor3I saMcizaM phambhaM tavasA nijjarijjaha // 1 // ecantu saMyatasyA'pi paapkrmniraasrve| bhavakoTI sazcitaM karma tapasA nirjIyate // 1 // mUlam-lA duvihA, vivAgajA-avivAgajA ya // 2 // chAyA-sA vidhA, vipAjA'vipAkajA ca // 2 // tatvArthadIpikA-pUrvasUbe-dezato jJAnAvaraNAdi karmakSayarUpaM nirjarAta prarUpitam, sammali-tabhedaM pratipAdayitumAha-zA duvihA' ityAdi / sA khalu pUrvoktasvarUpA nirjarA dvividhA bhavati, tathapA-vipAkanA'vipAkajAceti, tatravaha jJAnAvaraNIya Adi karma rUpI raja-mala kA, jJAnAdi rUpa jala le evaM anazana Adi tathA prAyazcitta Adi tapa rUpI soDe se zodhana hokara haTa jAnA narjarA samajhanA caahie| uttarAdhyayana ke tIsavai adhyayana kI chaThI mAtrA meM kahA hai-- ___ pApakarmoM kA Annaca raska jAne para saMghArI puruSa ke karoDoM bhavoM meM saMcita karmo kI tapasyA ke dvArA nirjarA ho jAtI hai // 1 // 'mA duvihA vivAgajA' ityAdi nirjarA do prakAra kI hai-cipAnajA aura aviSA rAjA // 2 // tatvArthIpinA-pUrva mantra meM jJAnAvaraNa Adi kA eka deza se kSaya hone rUpa nirAlA kA nirUpaNa kiyA gayA hai, aba usake bhedoM kA prarUpaNa karate-- varaNIya Adi karma rUpI janmelane jJAnAdi rUpa jaLathI ane anazana Adi tathA prAyazcitta Adi tapa rUpI soDAthI zuddha thaIne dUra thaI javuM, nirA samajavuM joIe, uttarAdhyayana sUtranA trIsamAM adhyayananI chaThI gAthAmAM kahevAmAM AvyuM che- pApakarmono Asava rokAI javAthI saMyamI purUSanA karaDe bhamAM saMcita karmonI tapasyA dvArA nijara thaI jAya che. meM 1 che 'sA duvihA vivAgajA' chatyAdi sUtrArtha nirjarA be prakAranI che-vipAkajA ane avipAkajA rA tattvArthadIpikA-pUrvasUtramAM jJAnAvaraNa AdinuM eka dezathI kSaya thavA rUpa nirjarA tatvanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che, have tenA bhedonuM prarUpaNa 4ii chI
Page #830
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtra vipAkA karmaphalavedanarUpo bhogaH tasmAd vipAkAd jAtA-nippannAjAyamAnA utpa. dyamAnA nippadyamAnA vA nirjarA dezataH pRthagbhava narUpA vipAkajA vyapadizyate 1 / tathAvidhakaryaphalamogarUpa viSAkaM vinavA'nazanaprAyazcittAdinA tapaH saMyamena jAtA dezataH pRthagbhavanarUpA niSpannA jAyamAnA vA nirjarA'vipAkajA vyaya dizyate 2, tatra-nArakatiryaGmanuSyadeva caturgatipu nAnA jAtivizeSa bhrami virNita saMsAramahArNave ciraM paribhramaNaM kurvato jIvasya zubhAzubhasya karmaNaH krameNa pariNAkAlamAptaphalAnu madodayAvalikAsroto'numaviSTasyArabdhaphalasya yA nivRttiH sA vipAkajA nirjarA bhavati / kintu-yatpunaH karmavipAkakAlApAptameva-aupakramika kriyAvizeSa sAmadinudIrNa haThAdudIryodayAvalikA pravezya vedyate va tApa sandhUpanAdinA''mra-panasAdipAvat sA'vipAkajA nirjarA'vagantavyA-iti bhAvaH // 2 // nirjarA ke do bheda hai-vipAkajo aura avipaakjaa| udaya meM Ae hue karma ke phala ko bhoganA vipAka kahalAtA hai, usase hone vAlI nirjarA vipAyajA nirjarA kahalAtI hai| dUsarI avipAkajA nirjarA kA artha hai-harma ke phala ko bhoge dhinA hI anazana-prAyazcitta Adi tapa. zvarNa ke dvArA hone nAlI nirjraa| nAraka, tiryaca, manuSya aura devamati rUpa saMsAra-mahAsAgara meM anAdi kAla se bhramaNa karate hue jIva ke, paripAka ko prApta zubha aura azubha kAma, udayAlikA meM praviSTa hokara aura apanA phala dekara haTa jAte haiM, use lavipAka nirjahA kahate haiN| kintu sthinikAla pUrNa hue vinA hI kisI aupakramika kriyAvizeSa ke sAmarthya se jo karma haThAt udaya meM le lAyA jAtA hai aura udyAvalikA meM praviSTa karA kara phala nirjarAnA be bheda che-vipAkajA ane avipAkajA udayamAM AvelA karmanA phaLane bhegavavA te vipaka kahevAya che, tenAthI thanArI nirjarA vipAkajA nirjarA kahevAya che bajI avipAkajA nirjarA je karmanA phaLane bhagavyA vagara ja anazana prAyazcitta Adi tapazcaryA dvArA thanArI nirjarA che. nArakI, tirya ca, manuSya ane devagati rUpa saMsAra mahAsAgaramAM anAdi kALathI bhramaNa karatA thakA jIvane, paripAkane prApta zubha ane azubha karma udayAvalikAmAM praviSTa thaIne ane emanuM phaLa pradAna karIne dUra thaI jAya tene savipAka nirjarA kahe che paraMtu sthitikALa pUrNa thayA vagara ja kaMI aupakramika kriyA vizeSanA sAmarthyathI je kama udayamAM lAvavAmAM Ave che ane udayAvalikamAM praviSTa karAvIne phULa bheLavI lIdhA bAda te AtmAthI
Page #831
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA 1.8 sU.2 nirjarAyAH vaividhyanirUpaNam 575 tatvArthaniyukti:--pUrvasatre-karma kSayarUpanirjarAyAH svarUpaM nirUpitam, sampati-tasyA bhedadvayaM pratipAdiyitumAha-'lA duvihA, vizagajA avivAgajA-ya' iti / sA pUrvoktasvarUpA nirjarA dvividhA bhavati, laghayA-vipAkajA'vipAkajAceti / tatra-viSacanaM viSAkara, udayarAbalikApaveza, jJAnAvaraNAdi karmaNAM viziSTo nAnAprakArako vA pAkA karmaphalAnubhAvo vipAkA, aprazasta zubha. pariNAmAnA mutkaTaH, prazasta zubhapariNAmAnA manuskaTazca kargabandhaphalabhoga rUpo. 'nubhavaH, sarvAsAM karmaprakRtInAM phambhogo vipAkodayo'nubhAva ucyate / vividha pAko vipAkA, sa khala-ripAka stathA bhavati, anyathA ca bhavati, yathA yenA. 'dhyavasAyaprakAreNa yAdRmbhAvaM baddhaM karma bhavati tattathA tenaiva prazAreNa viSacyate bhogane ke pazcAt vaha AtmA le pRthaka ho jAtA hai, use adipAjA nirjarA kahate haiM jaise garmI pahuMcAra Apa ko samaya se pahale hI pakA liyA jAtA hai, jalI prakAra sthiti kA paripAka hone se pahale hI tapasyA Adi ke dvArA karma ko vipAsonThakha kara lenA avipArujA nirjarA hai // 2 // tatvArthaniyukti--pUrvastra meM nirjarA kA svarUpa pratipAdana kiyA gayA, aba usake do bhedoM kA nirUpaNa karate haiM nirjarA do prakAra kI hai-vizAkajA aura avipaakjaa| jJAnAvaraNa Adi kamoM kA nAlA prakAra ko jo phalAlu bhakSa hai, vaha vipAka kahalAtA hai| sabhI karmaprakRtiyoM kA phalabhoga-viSAkodaya anuvAda kahA jAtA hai| vividha prakAra ke pAka ko bhI vipAka karate haiN| karma kA sipAka kabhI usI rUpa meM zetA hai, jisa rUpa meM bAMdhA hai aura sabhI anyadhA bhI pRthapha thaI jAya che, tene avipAkajA nirjarA kahe che. jema garamI ApIne kerIne samaya thatA pahelA ja pakAvI levAmAM Ave che. tevI ja rIte sthiti ne paripAka thatAM agAu ja tapasyA Adi dvArA karmane vipAke--kha karI levA te avipAkajA nirbhara che | 2 | tatvArthaniyukita-pUrvasUtramAM nirjarAnuM svarUpa pratipAdana karavAmAM Avyu, have tenA be bhedanuM nirUpaNa karIe chIe nirjarA be prakAranI che-vipAkajA ane avipAkajA jJAnAkaraNa Adi karmo no judA judA prakArane je phalAnubhava vipAkedaya anubhava che te vipAka kahevAya che badhI kama prakRtinA phaLa bhegane vipAke.daya anubhAva kahevAmAM Ave che vividha prakAranA pAkane paNa vipAka kahe che kamane vipAka kaIvAra te ja rUpamAM hoya che, ke je rUpe bAyuM hoya ane kyAreka anyathA paNa hoya che.
Page #832
--------------------------------------------------------------------------
________________ y tattvArthasUtra vipAkaH varmaphalavedanarUpo mogaH tasmAd vipAkAd jAtA-niSpannAjAyamAnA utpa. dyamAnA niSpadyamAnA vA nirjarA dezataH pRthagbhavanarUpA vipAkajA vyapadizyate 1 / tathAvidhakarmaphalamogarUpavipAkaM vinavA'nazanaprAyazcittAdinA tapaH saMyamena jAtA dezataH pRthagbhavanarUpA niSpannA jAyamAnA vA nirjarA'vipAkajA vyapadizyate 2, tatra-nArakatiryamatuSyadeva caturgatiSu nAnA jAtivizeSa bhrami vighUrNita saMsAramahArNave ciraM paribhramaNaM kurvato jIvasya zubhAzubhasya karmaNaH krameNa paripAkAlamAptaphalAnubhadodayAvalikAsroto'numaviSTasyArabdhaphalasya yA nivRttiH sA vipAkajA nirjarA bhavati / kintu-yatpunaH karmavipAkakAlAmAptameva-aupakramikakriyAvizeSa sAmarzadanudIrNa haThAdudIryodayAvalikA pravezya vecate vaha tApa sandhUpanAdinA''mra-pAnasAdipAvat sA'vipAkajA nirjarA'vagantavyA-iti bhAvaH // 2 // . nirjarA ke do bheda haiM-vipAkajo aura avipaakjaa| udaya meM Ae hue karma ke phala ko bhoganA vipAka kahalAtA hai, usase hone vAlI nirjarA vipAyajA nirjarA kahalAtI hai| dUsarI avipAzAjA nirjarA kA artha hai-dharma ke phala ko bhoge binA hI anazana-prAyazcitta Adi tapaH zcayoM ke dvArA hone vAlI nirjraa| nAraka, tiryaca, manuSya aura devagati rUpa saMsAra-mahAsAgara meM anAdi kAla se bhramaNa karate hue jIva ke, paripAka ko prApta zubha aura azubha kAma, dayApalikA meM praviSTa hokara aura apanA phala dekA haTa jAte haiM, use lavipAka nirjA kahate haiM / kintu sthiti kAla pUrNa hue vinA hI kisI aupakramika kriyAvizeSa ke sAmarthya se jo karma haThAt udaya meM le lAyA jAtA hai aura udghAlikA meM praviSTa karA kara phala nirAnA be bheda che-vipAkajA ane avipAkajA udayamAM AvelA karmanA phaLane bhegavavA te vipaka kahevAya che, tenAthI thanArI nirjarA vipAkanA nija rA kahevAya che bIjI avipAkajA nirja je karmanA phaLane gaLyA vagara ja anazana prAyazcitta Adi tapazcaryA dvArA thanArI nirjarA che. nArakI, tiryaMca, manuSya ane devagati rUpa saMsAra mahAsAgaramAM anAdi kALathI bhramaNa karatA thakA jIvane, paripAkane prApta zubha ane azubha karma udayAvalikAmAM praviSTa thaIne ane emanuM phaLa pradAna karIne dUra thaI jAya tene savipAka nirjarA kahe che paraMtu sthitikALa pUrNa thayA vagara ja keI pakramika kriyA vizeSanA sAmarthyathI je kama udayamAM lAvavAmAM Ave che ane udayAvalikamAM praviSTa karAvIne phaLa bheLavI lIdhA bAda te AtmAthI
Page #833
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA A.8 5.2 nirjarAyAH vaividhyanirUpaNam 575 tasvArthaniyukti:--pUrvastre-karma kSayarUpanirjarAyAH svarUpaM nirUpitam, sampati-tasyA bhedadvayaM pratipAdiyitumAha-'lA ducihA, pizagajA avivA. gajA-ya' iti / sA pUrvoktasvarUpA nirjarA dvividhA bhavati, tathathA-viSAkajAsviSAkajAceti / tatra-vipacana vidhAkA, udazAvalikAmaveza, jJAnAvaraNAdi karmaNAM viziSTo nAnAprakArako vA pAkA karmaphalAnubhAvo viSAkaH, aprazasta zubha. pariNAmAnA mutkaTaH, prazasta zubhapariNAmAnA manuskaTazca karmabandhaphaloga rUpo. 'nubhavaH, sarvAsAM karmaprakRtInAM phalogo vipAkodayo'nubhAva ucyate / vividha pAko vipAkaH, sa khallu-vipAka stathA bhavati, adhyathA ca bhavati, yathA yenA. 'dhyavasAyamakAreNa yAdagmAvaM baddhaM karsa bhavati tattathA tenaiva prakAreNa viSacyate bhogane ke pazcAt vaha AtmA le pRthata ho jAtA hai, use vipAsanA nirjarA kahate haiM jaise garmI pahuMcAkSara Ama ko samaya se pahale hI pakA liyA jAtA hai, usI prakAra ritikA paripAka hone se pahale hI tapasyA Adi ke dvArA karma ko vipAsonmukha kara lenA avipAkajA nirjarA hai||2|| tatvArthaniyukti--pUrvasUtra meM nirjarA kA svarUpa pratipAdana kiyA gayA, agha usake do bhedoM kA nirUpaNa karate haiM__ nirjarA do prakAra kI hai-vipakajA aura aviSAkajA / jJAnAvaraNa Adi karmoM kA nAnA prakAra ko jo phalAnu bhakSa hai, vaha viSAka kahalAtA hai| sabhI karmaprakRtiyoM kA phala bhoga-vipAkodaya anumAna kahA jAtA hai| vividha prakAra ke pAka ko bhI vipAka karate haiN| karma kA vipAka kabhI usI rUpa meM hotA hai, jisa rUpa meM bAMdhA hai aura kabhI anyadhA bhI pRthapha thaI jAya che, tene avipAkajA nirjarA kahe che. jema garamI ApIne kerIne samaya thatA pahelA ja pakAvI levAmAM Ave che. tevI ja rIte sthiti ne paripAka thatAM agAu ja tapasyA Adi dvArA karmane vipAke mukha karI se te bhaviyA ni cha // 2 // tatvArthaniyukita-pUrvasUtramAM nirjarAnuM svarUpa pratipAdana karavAmAM Avyu, have tenA be bhedanuM nirUpaNa karIe chIe nirjarA be prakAranI che-vipAkajA ane avipAkajA jJAnAvaraNa di kame ne judA judA prakArano je phalAnubhava vipAkeya anubhava che te vipAka kahevAya che badhI karmaprakRtinA phaLa bhegane vipAke daya anubhAva kahevAmAM Ave che vividha prakAranA pAkane paNa vipAka kahe che karmane vipAka keIvAra te ja rUpamAM hoya che, ke je rUpa bacyuM hoya ane kyAreka anyathA paNa hoya che.
Page #834
--------------------------------------------------------------------------
________________ T 576 tattvArtha anyathA ca-prakArAntareNApi ca viSacyate, saba vipAkaH karmaphalabhogo-raso. 'nubhAvazcocyate, sa ca tIvra-mandAdibhedo bhavati / tatra-kadAcit zubhapapi karmA 'zubhaviSAkataya'nubhUyate, azu paJca-zubhanipAtayA'nubhRtaM bhavati, sarvAsAM karmaprakRtInAM phalabhogo vipAkodayA'numAzcandhAd jIvasyA'nubhavanamicchA'nicchA pUrvakaM bhavati / tathAhi-jJAnAvaraNazarmapakRtiphalaM jJAnA'bhAnA, darzanAvaraNakarmakRmaviphalaM darzana zaktyuparodhaH ityeva rItyA sarvakarmaNAM svarabakAryavandharUpA'nubhUtirbhavati / tatra-jJAnAbaraNAghaSTavidheSu karma kizcitkarmapudgaleSveva vipacyate, hotA hai| tatparya yaha hai ki koI karma jisa prakAra ke adhyavasAya se jila rUpa meM bAMdhA gayA hai, usI rUpa meM bhopA jAtA hai aura kisI karma kA vipAka anyathA rUpa meM bhI hotA hai, arthAt apavartanA, udvaH tanA Adi kAraNoM ke dvArA karmakeviSAka meM tAratamya bhI ho jAtA hai| vaha karma phala rasa evaM anubhAva bhI kahalAtA hai| kisI karma kA anubhAva manda aura kilI kA tIvra hotA hai| kabhI-kabhI zubha vipAka azubha vipAka ke rUpa meM aura azula vipAka zubha vipAka ke rUpa meM pariNata ho jotA hai sabhI karma prakRtiyoM kA phala unake nAma ke anusAra hI hotA hai, jaile jJAnAvaraNa prakRti kA phala jJAna ko AvRta karatA hai aura darzanA varaNa prakRti kA phala darzana zakti po AcchAdita karatA hai| isI prakAra anya saya karmaprakRtiyoM ke viSaya meM samajha lenA caahie| isI prakAra jJAnAvaraNa Adi ATha karma prakRtiyoM meM se kora kamaprakRti pudagala vipAkinI hotI hai| usakA phala purAla meM hI hotA hai| tAtparya e che ke koI karma je prakAranA adhyavasAyathI je rUpamAM bAMdhavAmAM AvyuM che te ja rUpamAM jogavavAmAM Ave che ane kaI karmane vipAka anyathA rUpamAM paNa hoya che, arthAt apavarnanA udRvattanA Adi kAraNe dvArA karmanA vipAka mAM tAratamya paNa thaI jAya che. te karmaphaLa rasa ane anubhAva paNa kahevAya che ke I kamane anubhAva manda ane koIne tIvra hoya che. tyAre kayAreka zubha vipAka azubha vipAkanA rUpamAM ane azubha vipAka zubha vipAkanAM rUpamAM parijIta thaI jAya che. badhI karmaprakRtinuM phaLa temanA nAma pramANe hoya che, jema ke jJAnAvaraNa prakRtinuM phaLa jJAnane DhAMkavAnuM ane darzanAvaraNa prakRtinuM phaLa darzana zakitane AcchAdita karavAnuM che. AvI ja rIte anya saghaLI karmaprakRtinI bAbatamAM paNa samajavuM. AvI ja rIte jJAnAvaraNa Adi ATha karmaprakRnimAMthI koI kaI kama prakRti pudgala vipAkinI hoya che. tenuM phaLa pudgalamAM ja thAya che. keI karma prakRti bhavavipAkinI hoya
Page #835
--------------------------------------------------------------------------
________________ - . ~- dIpikA-niyukti TIkA a.8 sU.2 nirjarAyA: dvaividhyanirUpaNam 577 tatkarma nAnAmakAreNa pudgalAn pariNamayati, kizcitpunaH karma bhavavipAkI, bhavati tasmit bhave prApta janmana AtmanaH zarIravizeSAvacchinnasya vipacyate, kizcitkarma kSetravipAkI bhavati kSetrAntare viSacyate, kizcitkarma tu jIvavipAkI bhavati tajjIve eva parabhavAdAvapi viSacyate, ityevaM caturdhA vipacyate / tathAcoktam 'saMhananaM saMsthAnaM varNa sparza rasa gandha nAmAni / gaGgopAGgAni tathA zarIranAmAni sarvANi // 1 // 'aguru laghu parAghAto-paghAta nAmAtapodyotanAmAni / pratyekazarIra sthira zubha nAmA nItaH sArdham // 2 // prakRtaya etAH pudgalavipAkA bhavavipAkamukta mAyuSkam / kSetraphalamAnupUrvI jIvaviSAkAH prakRtayo'nyAH ||3||iti|| koI karma bhavavipAkI hotA hai| vaha amuka bhava meM hI yA bhava ke nimitta se hI apanA phala pradAna karatA hai| koI zarma kSetravipAkI hotA hai, jisakA phala kSetra ke nimitta se hI hotA hai / koI pharma jIva vipAkI hotA hai| usakA phala AtmA ko hI bhoganA paDatA hai arthAt Atmika guNAM para usakA prabhAva hotA hai| isa prakAra cAra prakArase karma kA vipAka hotA hai| kahA lI hai____ saMhanana, saMsthAna, varNa, sparza, rasa, gandha, aMgopAMganAma karma, zarIranAmakarma, agurUladhunAsa, parAghAta, upaghAta nAmakarma, Atapa nAma: karma, udyota nAmakarma, pratyeka zarIra, sthira aura zubha nAmakarma, tathA unakI viparIta prakRtiyAM jaise sAdhAraNa zarIra, asthira aura azubha nAmakarma, ye saba nAmakarma kI prakRtiyAM pudgala vipAkI hai| pAra che. te amuka bhavamAM ja athavA bhavanA nimittathI ja pitAnuM phaLa pradAna kare che. koI karmaprakati kSetravipAkI hoya che. tenuM phaLa kSetranA nimittathI ja thAya che. keI karmaprakRti jIva vipAkI hoya che. tenuM phaLa AtmAne ja bhogavavuM paDe che. arthAta Atmika guNo para tene prabhAva hoya che. Ama cAra rIte 4mana vi thAya che. 4thu 55 cha sahanana, saMsthAna, vaNa, 25, 2sa. gandha, 2mayAM nAma bha, zarIra nAma karma, agurU laghu nAma parAghAta, upaghAta nAma karma, Atapa nAma kama udyotanAma karma pratyeka zarIra, sthira ane zubhanAma karma tathA emanI viparIta prakRtio jemake sAdhAraNa zarIra asthira ane azubha nAma karma, A badhI nAma karmanI prakRtie pudgala vipAkI che. cAra prakAranuM AyuSya karma bhavavipAkI che. AnupUrvI prakRti kSetra vipAkI che ane zeSa badhI pravRtio jIva vipAkI che. 13 ta0 73
Page #836
--------------------------------------------------------------------------
________________ 578 tasvArtha atha kathaM tAvat- anyathA karmavandhaH, tadanyathA phalatripAkarUpo raso vipacyate' iti / ceda ? anocyate-jIraH karmaphalaviSAkamanubhavan karmahetukamevA'nAbhogapUrvakaM karma saMkramaM karoti, tathAcotpAdavyabadhauvyatvAt pariNAmI khalvAsmA jJAnAvaraNAdikasya karmaNaH phalaviNAkaM bhuJjAno vedhamAnaH san mUlakama prakRtibhinnottaraprakRtInAM saMkranaM karoti yathA-jJAnAvaraNarUpamUlaprakRteH paJcavidhAlu marijAlAvaraNazrutajJAnAvaraNapotaramakRtiSu parasparaM saMkramo bhavati / tatroharaprakRtIlAmevottaraprakRtiSu saMkramo vodhyaH yathA-matijJAnAprakAra kA Ayukarma bhava vipAkI hai| AnupUrvI prakRti kSetra vipAkI hai aura zeSa saba prakRniyAM jIva vipAkI haiM // 1-3 // : zaMkA-pharma kA bandha anya rUpa meM ho aura usakA phava vipAka andha rUpa meM yaha kaise ho sakatA hai ? / samAdhAna-jIva karma phala bhogatA huA anAbhoga pUrvaka arthAt anajAna meM hI karma kA saMkramaNa kara letA hai| utpAda, vyaya aura dhauvya svarUpa hone ke kAraNa pariNatana zIla AtmA jJAnAvaraNa Adi karmoM kA phala bhogatA huA unakI uttara prakRtiyoM meM ulaTaphera kara letA hai| isI ko saMkramaNa kahate haiM / yaha prakRtisaMkramaNa bhUla prakRtiyoM kA hotA, arthAt eka mUla prakRti dUsarI mUla prakRti ke rUpa. meM nahIM palaTa sakatI, jaise jJAnAdharaNa, darzanAvaraNa ke rUpa meM saMkrAnta nahIM hotI. aura darzanAvaraNa kisI dUsarI mUla prakRti ke rUpa meM nahIM pltttii| eka mUla prakRti kA uttara prakRtiyoM meM saMkramaNa hotA hai| udAharaNArtha * zaMko-karmane anya anya rUpamAM hoya ane tene phaLavipAka anya rUpamAM DAya mema 45-rIta . ? '-samAdhAna-jIva kamaphaLa bhegavate thake anAgapUrvaka arthAta ajANapaNe ja karmanuM saMkramaNa karI le che. utpAda vyaya ane dhrauvya svarUpa hevAnA kAraNe pariNamanazIla AtmA jJAnAvaraNa Adi karmonuM phaLa bhegavate thake temanI uttaraprakRtimAM pherabadalI karI le che. Ane ja saMkramaNa kahe che. A prakRtisaMkramaNa mULa prakRtionuM thatuM nathI athAt eka mRLaprakRti bIjI mULa prakRtinA rUpamAM badalAI zakatI nathI, jemake jJAnAvaraNu, darzanAvaraNanA rUpamAM saMkrAnta thatI nathI ane darzanAvaraNa keI bIjI mULa prakRtinA rUpamAM pheravAtI nathI. eka mULa prakRtinuM uttaraprakRtimAM saMkramaNuM thAya che. dA. ta. mati jJAnA
Page #837
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8sU.2 nirjarAyAH dvaividhyanirUpaNam varaNaM zrutajJAnAvaraNaM saMkrAmati, zrutajJAlAcaraNaM vA matijJAnAvaraNaM : saMkrAmati / evaM zrutajJAnAvaraNasya khalu avadhijJAnAvaraNena saMkramo bhavati, evaM-tasyApi manaH paryayajJAnAvaraNAdiSu-api saMkramo bodhyH| kintu-gavijJAnAvaraNAdikaM paJcavidhaM jJAnAvaraNaM na darzanAvaraNamUlamaterUpa cakSudarzanAvaraNAdiSu 'saMkrAmasi, nA'pi mULaprakRtiSu saMkramo bhavati, nahi-zAnAvaraNaM darzanAvaraNe- saMkrAmati, nApi-darzanAvaraNaM jJAnAvaraNe vA saMkAmati' ityeva manyatrApi yojanIyam / vandha vipAkanimittAnAM bhinna jAtIyakatvAt yathA-jJAnAvaraNasya bandhanimitta madoSamati jJAnAvaraNa zrutajJolAdharaNa Adi jJAnAvaNa kI pAMca uttara prakRtiyAM hai, unameM paraspara saMkramaNa ho sakatA hai ati jJAnAvaraNa palaTakara zrutajJAnAvaraNa rUpa meM pariNata ho sakatA hai aura zrutajJAnAvaraNa bhati jJAnAvaraNa ke rUpa meM saMkrAnta ho sakatA hai| zrutajJAnAvaraNa prakRti avadhi jJAnAvaraNa ke rUpa meM avadhi jJAnAbaraNa manAparyava jJAnAvaraNa ke rUpa meM aura manAparyaca jJAnAvaraNa kevala jJAnAvaraNa ke rUpa meM saMkrAnta ho sakatI hai / ilI prakAra anyAnya zaloM kI uttara prakRtiyAM bhI paraspara badala jAtI haiN| isa niyama meM do apacAna hai| prathama yaha kI karma kI prakRtiyoM meM saMkramaNa nahIM hotA, jaile devAyu prakRti manuSyAyu ke rUpa meM yA manuSyAyu badalakara anya kitI Ayu ke rUpa meM nahIM bdltii| dUsarA apavAda yaha hai ki darzana mohanIya aura cArina mohanIya prakRtiyoM meM bhI paraspara saMkaSaNa nahIM hotA hai| darzana lohanIya cAritra mohanIya ke rUpa meM aura cAritra mohanIya darzana lohanIya ke rUpa meM nahIM pltttii| varaNa zrutajJAnAvaraNa Adi jJAnAvaraNanI pAMca uttaraprakRtio che temanAmAM paraspara saMkramaNa thaI zake che. matijJAnAvaraNa badalAIne zrutajJAnAvaraNa rUpamAM pariNata thaI zake che ane zrutajJAnAvaraNa matijJAnAvaraNanA rUpamAM saMkAnta thaI zake che. zrutajJAnAvaraNaprakRti avadhijJAnAvaraNanA rUpamAM, avadhijJAnAvaraNa mana para jJAnAvaraNanA rUpamAM ane mana:paryava jJAnAvaraNa kevaLajJAnAvaraNanA rUpamAM saMkrAMti thaI zake che. evI ja rIte anyAnya karmonI uttara prakRtie paNa paraspara sajAtiya prakRti sAthe badalAI jAya che. A niyamamAM be apavAda che prathama e che ke AyuSya karmanI prakRtimAM saMrakSaNa thatuM nathI. jemake devo. prakRti manuSyAyanA rUpamAM athavA manuSpAyu badalaIne anya keI AyuSyanA rUpamAM palaTAtI nathI. bIje apavAda e che ke darzana mehanIya ane cAritra, . ..
Page #838
--------------------------------------------------------------------------
________________ F - tattvArthI nihUnavAdi, asadvedanIyAdevuHkhazokAdi, jJAnAvaraNadarzanAvaraNayorvandhanimittasyA'bhinnatve'pi sadAzayavizeSAd bhidyate eva, vizeSagrAhi jJAnAvaraNaM vizeSopayogamantardhatte, darzanAvaraNantu-sAmAnyamAtragrAhitvAt sAmAnyopayogamevA'ntardhatte, ityevaM bandhanimittabhedAt vipAkanimittabhedAcca bhinnAsu jJAnAvaraNAdhaSTavidha. mUlaprakRtiSu parasparaM saMkramo na bhavati / evamuttaraprakRtiSvapi sajAtIyayorapi darzanacaritramohanIyayoH parasparaM saMkramo na bhavati, nahi-darzanamohacAritramohe saMkramati nApi-cAritramoho darzanamohe saMkrAmati / evaM-samyaktvaM samyagamithyAtve na saMkrAmati, kintu-pUrva masatyapi bandhe samyamithyAtvasya samyaktve saMkramo bhavatyeva / evaM-nAraka, tithaMG, manuSya, deva bhedasyA''yuSkasya parasparaM saMkramo bhavati / eteSA mapi pratyeka jAtyantarA'nubandhavipAkanimittAnAM vibhinnajAtIyakatvAt sa khalla-karmaphaladipAko gati nAmAdhanusAreNa - yaha pahale hI kahA jA cukA hai ki mUla prakRtiyoM meM saMkramaNa nahIM hotA hai| isakA kAraNa yaha hai ki unake bandha ke kAraNoM meM maulika meda hotA hai, jaise jJAnAvaraNa karma ke bandha ke kAraNa pradoSa aura nihanava Adi haiM, jaba ki AsAtA vedanIya ke bandha ke kAraNa duHkhazoka Adi haiM - tAtparya yaha hai ki karma kA phala bhoga lene ke pazcAt vaha karma 'AtmapadezoM se pRthaka ho jAtA hai, akarma ke rUpa meM pariNata ho jAtA hai, use vipAkajA nirjarA kahate haiM / isa prakAra saMsAra rUpI mahA samudra meM rahate hue AtmA ke jo zubha-azubha karma vipAka ko prApta ho jAte haiM-udyAvalikA meM praviSTa hokara aura apanA yathAyogya mehanIya prakRtiomAM paNa paraspara saMkramaNa thatuM nathI. darzanamohanIya cAritramehanIyanA rUpamAM ane cAritramohanIya darzanamohanIyanA rUpamAM badalAtI nathI. e te pahelA ja kahevAmAM AvI gayu che ke mULaprakRtiomAM saMkramaNa thatuM nathI enuM kAraNa e che ke temanA bandhanA kAraNemAM maulika bheda hoya che jemake jJAnAvaraNa karmanA bandhanA kAraNe pradoSa ane nihUnava Adi che, jyAre ke asAtA vedanIyanA baMdhanA kAraNe duHkha-zaka Adi che. tAtparya e che ke karmanuM phaLa bhogavI lIdhA bAda te karma AtmapradezathI pUtha thaI jAya che. akarmanA rUpamAM pariNuta thaI jAya che, tene vipAkajA nirjarA kahe che. A rIte saMsAra rUpI mahA samudramAM vahetA AtmAnA je zubha azubhakarma vipAkane prApta thaI jAya che udayAvalikAmAM praviSTa thaIne ane pitAnuM yathAyogya phaLa
Page #839
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA - niyukti TIkA a. 8 sU.2 nirjarAyAH daividhyanirUpaNam 581 bhavati yathA nAmavipacyate iti bhAvaH tasmAt khalu vipAkalakSaNA danubhAvAd jJAnAvaraNAdikarmaNAM yA- nirjarA nirjaraNam AtmapradezebhyaH parizaTanaM kSayaH karmapariNati vinAzobhavati sA vipAkajA nirjarA vyapadizyate / tathA ca-saMsAramahArNave pariplavamAnasyA''tmanaH zubhAzubhakarmaNo vipAkakAlamAptasya yathAyathamudayA vaLikApaviSTasya phalopabhogAdupajAtasthitikSaye sati yA nivRttirbhavati sAvipAkajA khaca nirjarA - iti phalitam / yatpunaH karmA'pAtakAlavipAkamIpa kramika kriyAvizeSasAmarthyAdanudIrNa sapadi balAdudIryodayAvalikAmanupravezyAssmrapAnasatindukAdi phalapAkavad vedyamAnaM sat nirjIrNaM bhavati sa khala - avipAkajA nirjarA ucyate // 2 // mUlam - tavo vivAgoya nijjarAheUNo // 3 // chAyA - ' tapo vipAkazca nirjarAhetavaH // 3 // tatvArthadIpikA - pUrvaM tAvad dvividhA nirjarA bhavati, vipAkajA'vipAkajA ceti prarUpitam, sammati tasyAH khalu karmakSayalakSaNAyA nirjarAyA hetu pratiphala dekara sthiti kA kSaya hone para AtmA se alaga ho jAte vaha vipAkajA nirjarA hai / jo karma sthiti pUrNa hone se pUrva hI, tapazcaraNa Adi ke dvArA udayAvalikA meM le AyA jAtA hai aura Amra, panasa tinduka Adi phaloM ke zIghra pAka kI taraha bhoga liyA jAtA hai, usakI nirjarA ko avipAkajA nirjarA kahate haiM // 2 // 'tavo vivAgoya' ityAdi sU0 3 sUtrArtha - - tapa aura vipAka nirjarA ke kAraNa haiM || 3 || tatvArthadIpikA- pahale kahA gayA hai ki vipAkajA aura avipAkajA pradAna karIne sthitine kSaya thavAthI AmAMthI alaga thaI jAya che, te vipAkajA nirA kahevAya che. je kama sthiti pUrNa thatAM agAu ja tapazcaraNu Adi dvArA udayAvalikAmAM lAvavAmAM Ave che ane AmraphaLa, phesa sItAphaLa vagere phaLeAnA zIdhra pirapatAnI jema, bhAgavI levAmAM Ave che, tevI nirjarAne avipAkajA nijarA kahe che. 11 r // 'tavo vivAgoya nijjarAheUNo' ityAdi sUtrA -- tapa ane vipAka nirAnA kAraNa che // 3 // tattvAtha dIpikA pahelA kahevAmAM AvyuM ke vipAkajA ane avipAkajA
Page #840
--------------------------------------------------------------------------
________________ .585 tasvArtha pAdayitumAha-'lako vidhAgoya nijjagaheUNo' iti / tapaH zarIrendriya tapana rUpaM bAhyamanazanAdikam, AbhyantaraM prAyazcittAdikaJca dvividhaM tapaH / vipAkazca-phabamogarUpo nirjarAhetuH karmakSayalakSaNanirjarAyAH vartate, tathA cA'mazanAdi SaSadhena bAhyena taphlA, prAyazcittAdinA cA''bhyantareNa tapalA zarIrendriyAdi lantApanAt karmanirdahanAcca jJAnAcaraNAdi karmakSaya lakSaNA nirjarA bhavati / evaM-vipAkena ca zubhAzubhakarmaphalasukhaduHkhAnubhavalakSaNena pUrvoktasvarUpeNa karmakSayalakSaNA nirjarA bhavati / ataeva-bAhyAbhyantara tapaH kRtakarmaNaH sukhaduHkharUpaphala bhogavipAkazca dezato nirjarAhetuH iti / 3 / tattvArthaniyukti:-pUrva tAvat-karmakSayalakSaNanirjarAyAH svarUpaM-bhedazca marUpitaH, samprIta-tasyAH kAraNaM pratipAdayitumAha-'tavo' ityAdi / tapaH zarIrendriyasantApanapaM-kamanirvahanarUpaJca bAhyamAbhyantaraJcA'nazanAdipaDUvidhaM -ke bheda le nirjazado prakAra kI hai, aba usake kAraNoM kA prarUpaNakarate haiM. zarIra aura indriyoM ko tapAnA tapa hai / anazanAdi bAhya aura prAyazcitta Adi Abhyantara tapa haiM / yoM tapa ke do bheda haiN| karmaphala kA bhoga vipAka kahalAtA hai / ye donoM nijerA ke kAraNa haiM / isa prakAra anazana Adi vAhya aura prAyazcitta Adi Abhyantara tapa se. nirjarA hotI hai / isI prakAra zubhAzubha karmoM kA sukha-duHkha rUpa phala ke upabhoga. rUpa vipAka se bhI nirjarA hotI hai // 3 // , tatvArthaniyukti-pahale karmakSaya rUpa nirjarA ke svarUpa kA aura bhedoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai, aba usake kAraNoM kA prarUpaNa karate haiM--- 'nA bhedathI nirjarA be prakAranI che, have tenA kAraNonI prarUDNuM karIe chIe 'zarIra ane Indrione tapAvavA, e tapa che. anazanAdi bAhya ane prAyazcitta Adi Abhyantara tapa che. tapanA Ama be bheda che. karmaphaLanuM bhogavavuM vipAka kahevAya che. A baMne nirjarAnA kAraNa che. AvI rIte anazana Adi bAhya ane prAyazcitta Adi Abhyantara tapathI nirjarA thAya che evI ja rIte zubhAzubha karmonI sukha duHkha rUpa phaLanA upaga rUpa vipAkathI paNa nirjarA thAya che. phA tArthaniyukti-pahelA karmakSaya rUpa nirjarAnA svarUpanuM ane bhedanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM, have tenA kAraNonuM prarUpaNa karIe chIe - zarIra ane indrione tapAvavA rUpa tapa be prakAranA che anazana Adi
Page #841
--------------------------------------------------------------------------
________________ 583 dIpikA-niyukti TIkA a.87.3 nirjarAyAH kAraNanirUpaNam prAyazcittAdiSaDUvikSazca tapaH vipAvazca -zubhAzubhakarmaphaLabhogarUpo raso'nu.. bhAvAtmako nirjarAhetuH dezataH karmakSayalakSaNAyA nirjarAyAH kAraNaM vartate / evaM-kRtakarmaphalabhogarUpavipAkena coparyuktasvarUpA nirjarA bhavati anazana mAyazcittAditaH cirasazcitakarmakSayarUpAM nirjarAM karoti zubhAzubhakRtaya.maphala mogarUpaH sukhaduHkhAnubhavAtmako vipAkazca tathAvidha karmakSayarUpAM nirjarAM jarayati / ataeva-anazanamAyazcinAdikaM dvAdazavidhaM tapaH karmaphalamogarUpoM vipAkazca karbha kSathalakSaNAM nirjarAM pratihetu bhavati / uttazcorArAdhyayale 30 adhyayane 6 gAthAyAs-'evaM tu saMjaralA vipAdakammanirAsave / bhavakoDI. saMciyaM kamma tasA nijarissaI' // 1 // evantu saMratasyApi paapkrmniraastrve| bhavakoTI sazcitaM karma tapasA nirjIrya te // 1 // iti, uktaJca vyAkhyAprajJaptau-.. bheda hotA hai, jaise jJAnAvaraNa karma ke bandha ke kAraNa pradoSa aura nihanava Adi haiM, jaba kI asAnA vedanIya ke paMdha ke kAraNa duHkhazoka Adi haiM ___ zarIra evaM indriyoM ko lapAnA rUpa rUpa do prakAra kA hai-anazana Adi chaha bAhya rUpa hai aura prAyazcitta Adi chaha Azcantara tapa haiN| zubhAzubha karmoM kA phala bhoganA vipAka kahalAtA hai| ina donoM kAraNoM se nirjarA zetI hai| isa prakAra kRta karmoM ke phala bhoga rUpa vipAka se phArma kSaya rUpa lijarA honI hai| anazana evaM prAyazcitta Adi pAraha prakAra ke rUpa se bhI cirasaMcita karmoM kI nirjarA hotI hai uttarAdhyayanasUna ke adhyayana 30, gAthA 6 meM kahA hai 'isa prakAra saMyamazIla puruSa jaba pApa karmoM ke Asrava kA niyodha kara detA hai to koTI koTI bhayoM laMcita karmoM kA tapasyA ke dvArA kSaya kara detA hai // 1 // cha bAhAtapa che ane prAyazcitta Adi cha Abhyantara tapa che. zubhAzubha karmonu phaLa bhegavavuM vipAka kahevAya che. A baMne kAraNathI nirjarA thAya che AvI rIte kRta karmonA phaLa rUpa vipAkathIkarmakSaya rUpa nirjarA thAya che: anazana ane prAyazcitta Adi bAra prakAranA tapathI paNa cira saMcita karmonI nirjarA thAya che. uttarAdhyAna sUtranA adhyayana 30, gAthA 6 mAM kahyuM che A rIte saMyamazIla. purUSa jyAre pApakarmonA Asravane nirodha karI de che te keTi-keTi bhare mAM saMcita karmone tapasyA dvArA kSaya karI de che 1 1
Page #842
--------------------------------------------------------------------------
________________ 584 tatvArtha saMtre 'kammA udIriyA veDapAya nijjiNNA' iti karmANi - udIritAni veditAnica nirjIrNAni bhavanti iti ||3|| mUlam - tavo duviho bAhira aMtarabheyA // 4 // chAyA - tapo dvividham vahyabhyantarabhedAt ||4|| tatvArthadIpikA - pUrva nijarAyAstapo - vipAkatha kAraNamiti pratipAditam sampratam tapaso dvaividhyaM pratipAdayitumAha- 'tavo duviho' ityAdi / tapo dvividhaM bhavati vAhyAbhyantaraMca, tatra vAhyam anazanAdikam AbhyantaraM prAyazcittAdika miti dvividhaM tapaH / tatra vAhyantapo'nazanAdi bhedAtpacvidham eva - mAbhyantara tapo'pi prAyazcittAdibhedAtpavidhamiti dvAdazavidhaM tapo bhavati / dvAdazavidhasyAsya tapasaH savistaraM bhedaprabhedamatipAdikA vyAkhyA pUrvaM saptamAdhyAye - gatA'tastatrA'valokanIyA // 4 // vyAkhyA prajJapti meM bhI kahA hai-udaya meM Ae karma jaba bhoga liye jAte haiM to unakI nirjarA ho jAtI hai // 6 // 'tavo duviho vAhirantara bheyA' sUtrArtha-tapa do prakAra kA hai-vAhya aura Abhyantara ||4|| tatvArthadIpikA - pUrva meM kahA gayA hai ki tapa aura vipAka se nirjarA hotI hai, ataeva yahAM tapa ke do bhedoM kA nirUpaNa karate haiM bAhya aura Abhyantara bheda se tapa do prakAra kA hai / bAhya tapa anazana Adi ke bheda se chaha prakAra kA hai / abhyantara tapa prAyazcitta Adi hai| usake bhI cha bheda haiN| isa prakAra tapa ke bAraha bheda hote hai| bArahoM prakAra kA tapa kA vistRta varNana bheda prabheda sahita sAtaveM adhyAya meM kiyA jA cukA hai| vahAM dekha lenA cAhie || 4 || vyAkhyAnaprajJaptimAM paNa kahyuM che-udayamAM AvelA karma jyAre bhAgavI levA mAM Ave che tyAre temanI nirjarA thai jAya che !! 3 !! 'tavo duviho bAhiramaMtarabheyA' - ityAdi / sutrA--tapa e prakAranA che bAhya ane Abhyantara ! 4 5 tattvAtha dIpikA agAu kahevAmAM Avyu che ke tapa ane vipAkathI nirjarA thAya che, AthI ahI' tapanA be bhedetu' nirUpaNa karIe chIe bAhya ane AbhyantaranA bhethI tapa e prakAranA che bAhyatapa anazana AdinA bhedathI cha prakAranA che Abhyantara tapa prAyazcita Aphri che tenA paNa cha le che. AvI rIte tapanA mAra bheda thAya che. khAre prakAranA tapanuM savistara varNana bheda prabhedasahita sAtamAM adhyAyamAM karavAmAM AvyuM che tyAM joI levA bhalAmaNu che jA
Page #843
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 sU.5 anazanatapasaH dvaividhyanirUpapAm 55 mUlam-tatthavAhirae aNasaNatave duvihe, ittarie-jAva kahie ya // 5 // - chAyA-tatra vAhyam-anazanatapo dvividham, Itvarika-yAvatkathikaJca // 5 // / ' tatvArthadIpikA-pUrva tapaso bAhyAbhyantarabhedena dvAdazavidhasyApi nirjarAhetutvaM pratipAditam, sampati-pavidhavAhya tapasaH prathamopAttasyA'nazanarUpasye dvaividhyaM pratipAdayitumAha 'tattha bAhirae' ityAdi / tatra-pUrvokta pavidha vAma tapasi bAhyam-bahirbhavaM khallu anazanatapo dvividhaM bhavati tadyathA-itvarikaM, yAvakathikaJca / tatra alpakAlikam itparikaM nAmA'nazana tpH| yAvajjIva paryanta manazana tapastu-yAvatkathika mucyate, khatra-eti gacchati tacchIlam itvarikam alpakAlika manazana mucyate, gamanazIlatvAt / yAvatkathikantu-yAvad yadavadhimanuSyo'yam iti mukhya vyavahArarUpA kathA pracalati, tatra bhavaM yAvatkathika jIvana 'tattha bAhirae aNalaNata' ityaadi| sUtrArtha-bAhyatapa anazana ke bheda haiM-itvarika aura dhaavtkthik|5| tattvArthadIpikA-ghAraha prakAra kA tapa nirjarA ke hetu hai, yaha pahale kahA gayA hai, aba prathama bAhya tapa anazana ke do bhedoM kA kathana karate haiM- pUrvokta chaha prakAra ke bAhya tapoM meM se anazana ke do bheda haiitvarika aura yaavtkthik| ghoDe samaya ke lie jo anazana kiyA jAtA hai vaha itvarika anazana kahalAtA hai aura jo anazana jIvana paryanta taka ke lie kiyA jAtA hai, use yAvatkadhika kahate haiM / alpa kAlika -anazana itvarika hai aura jaba taka 'yaha manuSya hai| aisA vyavahAra hotA-rahe arthAt jo anazana-jIvana-paryanta rahe vaha yAvatka 'tattha bAhirae aNasaNatave' tyAdi / sUtrArtha - bAhya tapa anazananA bheda I-rika ane yAtmathika che. paNa tajyAthadIpikA-bAra prakAranA tapa nirjarAnA hetu che, e pahelAM kahevAmAM AvyuM che, have prathama bAhya tapa: anazananA be bhedanuM kathana karIe chIe pUrvokta cha prakAranA bAhya tapamAMthI anazananA be bheda che Ivarika ane yAvatruthika, zeDA vakhata mATe je anazana karavAmAM Ave che te itvarika anazana kahevAya che ane je anazana jIvanaparyanta mATe karavAmAM Ave che, tene yAtmathika kahe che. alpakAlIna anazana Itvarita che ane jyAM sudhI. A manuSya che? e vyavahAra thatuM rahe arthAta je anazana ta074
Page #844
--------------------------------------------------------------------------
________________ savANe paryanta manazanaM bhavati / tathA ca-alpakAlikatvAd itvarikam, jIvanaparyanta 'dhyApisvAd yAvatkathika mucyate // 5 // tattvArthaniyukti:-pUrva tapaso nirjarA hetutvaM patipAditam, sampatianazanAdikasya paividhasya vAhyatapasaH prathamopAttasyA'nazanatapaso dvaividhyaM pratipAdayitu mAha-'tattha bAhirae aNasaNatave duvihe, ittarie-jAva. phahie ya' iti / tatra-dvAdazavidheSu tapAsu vAhyam vahirbhavam anazanarUpaM paSamatapo dvividhaM bhavati, itvarika-yAvatkathikaJca / tatrA'lpa kAlika manazanaH sapa itvarikaM vyapadizyate, eti-gacchiti tacchIlana itvaram 'iNa naza jisaH tibhyAkarap' iti vAcchIlye kvarap pratyayaH itvarameva itvrikmitivyutptteH| tadyathA-zrImahAvIra svAmino'ntimatIrthakarasya tIrthe namaskAra sahita bhaktAdi pratyAkhyAnakAlAdArabhya caturthabhaktaSaSThabhaktAdikrameNa SaNmAsa paryanta manazana tapo cika kahalAtA hai| isa prakAra alpakAlika hone se itvarika aura jIvana vyApI hone se yAvatkathika anazana kahalAtA hai // 5|| , tattvArthaniyukti-pahale batalAyA gayA hai ki tapa nirjarA kA kAraNa hai / aba anazana Adi chaha prakAra ke bAhya tapoM meM prathama ginAe anazana tapa ke do bhedoM kA kathana karate haiM pAraha prakAra ke tapoM meM anazana nAmaka prathama tapa ke do bheda haiitvarika aura yAvatkathika / jo anazana maryAdita kAla ke lie kiyA jAtA hai yaha itvarika kahalAtA hai| . antima tIrthaMkara zrI mahAvIra svAmI ke tIrtha meM navakArasI ke pratyAkhyAna kAla se AraMbha karake caturthabhakta, SaSThabhakta Adi ke krama se chaha mAsa taka kA anazana tapa hotA hai| Adi tIrthaMkara zrI jIvanaparyata rahe te yAvatruthika kahevAya che. A rIte a5kAlina hovAthI itvarika ane jIvana vyApI hovAthI yAvaskathika anazana kahevAya che. pA * tavAthaniryukti-pahelA batAvavAmAM AvyuM che ke tapa nirjarAnuM kAraNa che. have anazana Adi cha prakAranA bAhyutapamAM prathama gaNavelA anazana tapanA be bhedanuM kathana karIe chIe bAra prakAranA tApamAM anazana nAmaka prathama tapanA be bheda che-- Irika ane yAtkAyika je anazana tapa maryAdita kALa sudhI karavAmAM Ave che te tvarika kahevAya che. antima tIrthaMkara zrI. mahAvIrasvAmInA zAsana kALamAM navakArasInA pratyAkhyAna kALathI AraMbha karIne caturthabhakta SaSThabhakta AdinA kramathI cha mAsa sudhInuM anazana tapa thatuM hatuM. AditIrthakara
Page #845
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkAmA 2.5 anazanatapasaH vaividhyanirUpaNam .. bhavati / zrInAbheyatIrthaGkarasyA''dinAthasya tIrthe ca namaskArasahita bhaktAdi pratyakhyAna kAlAdArabhya caturtha bhaktAdi krameNa saMvatsaraparyanta manazanaMtapo bhavati, tadanyeSAM dvAviMzati tIrthakarANAM tIrthetu namaskArasahita bhaktAdi pratyAkhyAnoM dArabhya caturthabhaktAdi krameNA'STamAsaparyantam anazanatapo vihitamAgame yAvatkathikantu-yAvad yadavadhimanuSyo'yam iti mukhya vyavahArarUpA kathA pacalati tatra bhavaM yAvaskathikam iti jIvanaparyantamanazana tapo vyapadizyate uktaJcaupapAtikasUtre'se kiM taM aNasaNe ? aNasaNe duvihe paNNatte, ta jahA-ittarieya, Avakahie ya' iti / atha kintat anazanam ? anazanaM dvividhaM praaptm| tadyathA-itvarikaMca, yAvatkathikaJca, iti / 5 / mUlam-ittarie aNegavihe, cautthamatta chaTubhattAi bheyo||6|| chAyA-'itvarikam-anekavidham, caturthabhakta-SaSThabhaktAdi bhedataH / RSabhadeva ke zAsana meM navakArasI pratyAkhyAna kAla se AraMbha karake caturthabhakta, SaSTha bhakta Adi ke krama se eka varSa taka kA anazana tepa hotA thaa| madhya ke ghAIsa tIrthaMkaroM ke kAla meM navakArasI ke pratyAkhyAna se lekara caturthabhakta Adi ke krama se ATha mAsa taka ke anazana-tapa kA vidhAna thaa| jIvana paryanta ke lie jo anazana kiyA jAtA hai, vaha yAvatkathika anazana kahalAtA hai| aupapAtika sUtra meM kahA hai-anazana tapa kitane prakAra kA hai? (uttara)-anazana tapa do prakAra kA kahA gayA hai, yathA-itvarika aura yAvatkathika // 5 // zrInASabhadevanA zAsanamAM navakArasI vyAkhyAna kALathI AraMbha karIne caturthabhakata - SaSThabhakata vigerenA kramathI eka varSa sudhInuM anazana tapa thAya che. madhyanA bAvIsa tIrthakaranA samayamAM navakArasInA pratyAkhyAnathI laIne caturthabhakta Adine kramathI AThamAsa sudhInA anazana tapane ullekha jovA maLe che. jIvanaparyata mATe je anazana karavAmAM Ave che te yAvaskathika anazana kahevAya che. papAtikasUtramAM kahyuM che--anazana tapa keTalA prakAranA che ?- uttaraanazana tapa be prakAranA kahevAmAM AvyA che jevAke-Ivarika ane sAyi: // .
Page #846
--------------------------------------------------------------------------
________________ , lasvArthadIpikA-pUrva tAvad-bAhyapaividha tapAsu-anazana nAmaka prathamatapaso vaividhya yuktam, tatra-prathamopAttasyA'nazanatapasazcaturthabhaktAdi bhedenA'neka vidhatvaM pratipAdayitumAha-'ittarie aNegavihe' itvarika nAmA'lpakAlikam anezanatapo'nekavidham prajJaptam, tadyathA-caturthabhakta paSThabhaktAdi bhedataH, caturtha bhaktam 1 SaSThamaktam 2 AdinA-aSTamabhaktam 3 dazamabhaktam 4 dvAdazabhaktam 5 caturdazabhaktam 6 poDaza bhaktam 7 ardhamAsikamaktam 8 mAsikamaktam 9 dvaimAsikamaktam 10 traimAsikabhaktam 11 cAturmAsikamaktam 12 paJcamAsika sastam13. pANmAsikamaktaM14 ceti / eva maSTamAsaparyantaM-varpa paryantaJconneyam / 'ittarie aNegavihe' ityAdi '. sUtrArtha-itvarika tapa upavAsa velA Adi ke bheda se aneka prakAra kA haiM // 6 // -tatvArthadIpikA-pahale chaha prakAra ke bAhya tapazcaraNoM meM se anazana nAmaka prathama tapa ke do bheda kahe gae, aba prathama bheda itvarika tapa ke caturthabhakta Adi aneka bhedoM kA nirUpaNa karate haiM* itvarika arthAt alpakAlika anazana tapa aneka prakAra kA kahA gayA hai, jaise-caturthabhakta, SaSTha akta, aSTamabhakta, dazamabhakta, bAdazabhakta, SoDazabhakta, ardhamAsikabhakta, mAsikabhakta, dvaimAsikabhakta, premAsikabhakta, cAturmAlikabhakta, paMcamAsikabhakta, pANmAsikamakta, isI prakAra aSTamAsa bhakta se lekara varSa paryanta kA anazana tapa samajha lenA caahie| inameM eka upavAsa caturtha bhakta kahalAtA haiM, lagAtAra 'ittarie aNegavihe' tyaadi| suvArtha-Irika tapa upavAsa chaTha AdinA bhedathI aneka prakAranuM che. 6 'taravArthadIpikA-pahelA cha prakAranA bAhA tapazcaraNomAMthI anazana nAmaka prathama tapanA be bheda kahevAmAM AvyA have prathama bheda I-rika tapanA caturtha , bhakta Adi aneka bhedanuM nirUpaNa karIe chIe Irika arthAt alpakAlika anazana tapa aneka prakAranA kahevAmAM AvyA che jemake-caturtha bhakta, SaSThabhakata, aSThamabhakata dazamabhakata dvAdazabhakata, caturdazabhakta SoDazabhakata ardha mAsikabhakata masikabhakata, dvimAsikabhakata trimAsikabhakata cAturmAsikabhakata, paMcamAsikabhakata, SAmAsikabhakata evI ja rIte aSTamAsikabhakatathI laIne varSa paryantanuM anazana tapa paNa samajavuM, AmAM eka upavAsa caturthabhakata kahevAya che, lagAtAra be upavAsane SaSTabhakata kahe
Page #847
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA bha.8 sa.6 itvarikatapaso'nekavidhatvam 589 tatra-ekopavAsarUpaM caturthabhaktam nirantaradinadvayopavAsarUpaM SaSTha paktam, nirantaradina prayopavAsarUpa maSTamabhaktam / evamagne'pi svaya mUhanIyam // 6 // tattvArthaniyukti:-pUrva tAvat-prathamopAttasrA'nazanatapasa itvarika yAvatkathika bhedena dvaividhyamuktam, sampati-tatropAttasya-'itvarika' nAmno'nazana tapaso'nekavidhatvaM pratipAdayitumAha-'ittarie aNevihe, cautthabhatta-chaTTha bhattAi bheyao' iti / itvarikaM nAmA'lpakAlika manazana tapaH khalu-anekavidhaM bhavati / tadyathA-caturthabhaktAdi bhedataH, caturthabhaktam 1 SaSThabhaktam 2 AdinAaSTamabhaktam-3 - dazamabhaktam-4 dvAdazabhaktam 5 caturdazabhaktam-6 SoDazabhaktam-7 ardhamAsikabhaktam-8 mAsikabhaktam-9 dvaimAsikamaktam 10 traimAsika bhaktam-11 cAturmAsikabhaktam-12 pAzcamAsikabhaktam-13 pANmAsikabhaktam .14-ityAdirItyA saMvatsaraparyanta munneyam / tatra-caturthabhaktam ekopavAsarUpam do upavAsa ko SaSTha bhakta kahate haiM / tIna upavAsa ko aSTama bhakta kahate haiN| Age isI prakAra svayaM samajha lenA caahie|| : tatvArthaniyukti-pahale anazana tapa ke do bheda kahe gae-itvarika aura-yAvaskathika / aba itvarika tapa ke aneka bhedoMkA vidhAna karate haiM . itvarika arthAt alpakAlika tapa aneka prakAra kA hai-caturtha bhakta, SaSThabhakta aura Adi zabda se aSThamabhakta, dazamabhakta, dvAdazabhakta, caturdazabhakta, SoDazabhakta, ardhamAsikamakta, mAsikabhakta, dvaimA. sika bhakta, zaimAsika bhakta, cAturmAsikabhakta, pAMcamAsikabhakta, pANmAsikabhakta isa prakAra eka varSa taka kA itvarika anazana tapa samajha lenA caahie| caturthabhakta eka upavAsa kahalAtA hai| lagAtAra do dina kA upche, traNa upavAsane aSTamabhakata kahe che. AgaLa paNa A ja pramANe-svayaM samajI levA joIe. dA - tattvArthaniryukita-pahelA anazana tapanA be bheda kahevAmAM AvyA-IvArika ane yavakathika have Ivarika tapanA aneka bhedanuM vidhAna karIe chIe- * * * irika arthAt alpakAlika tapa aneka prakAnA che caturthabhakata SaSThabhakata ' ane Adi zabadathI aSTamabhakata dazamabhakta dvAdazabhakata cartudazabhakata, SoDaza bhakata ardhamAsikabhata mAsikabhakata, daimAsikabhakata, trimAsikabhata, catuma''sikabhata pAMcamAsikabhakata SAmAsikabhakta-evI rIte eka varSa sudhInA "IvAreka anazana tapa samajI levA joIe. caturtha bhakta eka upavAsa kahevAya che. lagAtAra be divasanA upavAsa
Page #848
--------------------------------------------------------------------------
________________ 550 SaSThabhakta nirantaradina dvayopavAsarUpam, aSTamabhaktaM nirantara dina trayopavAsarUpam dazamabhakta nirantaradina catuSTayopavAsarUpam, dvAdazabhaktaM nirantaradina paJcako. pavAsarUpam, caturdazabhakta nirantaradinapaTakopavAsarUpam, poDazabhaktaM nirantara dina saptakopacAsarUpam , ardhamAsikamaktam nirantara paJcadazadivasopavAsarUpam, mAsikamaktam nirantaraM triMzadivasopavAsarUpam, dvaimAsikabhaktaM nirantara paSTidivasopavAsarUpam, traimAsikamaktaM nirantara navatidivasopatrAsarUpam, cAturmAsikabhaktaM nirantara viMzatyadhika zatadivasopavAsarUpam, pAzcamAsikamaktaM nirantara paJcAzadadhika zatadivasopavAsarUpam, pANmAsikamaktaM nirantarA'zItyadhikazatadivasopavAsarUpamanazanatapo'vagantavyam / evaM saMvatsaraparyantaM svaya mAMgamAdita uha. nIyam / uktazcaupapAtikamUtre-3-mUtre-se kiM taM ittarie-? ittarie aNegavAsa SaSTha bhakta, lagAtAra tIna dina kA upavAsa aSThama bhakta, lagAtAra cAra dina kA upavAsa dazamabhakta, lagAtAra pAMca dina kA upavAsa dvAdazabhakta, lagAtAra chaha dina kA upavAsa caturdazabhakta, lagAtAra sAta dina kA upavAsa SoDazabhakta, lagAtAra pandraha dinoM kA upavAsa 'ardhamAsabhakta, aura lagAtAra tIsa dinoM kA upavAsa mAsikabhakta kahalAtA hai| nirantara sATha dinoM taka ko upavAsa dvaimAsikabhakta, lagAtAra navve dinoM kA upavAsa traimAsikabhakta kahalAtA hai| lagAtAra eka sau vIsa dinoM kA upavAsa cAturmAsikabhakta kahalAtA hai, eka sau pacAsa dinoM kA upavAsa pAMcamAsikabhakta kahA jAtA hai aura ekasau assI dinoM kA upavAsa pANmAsika bhakta kahalAtA hai| isI prakAra vasara paryanta kA tapa Agama Adi se svayaM samajha lenA caahie| SaSThabhakata, lagAtAra traNa divasanA upavAsa aSTamabhakata, cAra divasanA upavAsa dazamabhakata, lagAtAra pAMca divasanA upavAsa dvAdazabhakta lagAtAra cha divasanA upavAsa caturdazabhakata lagAtAra sAta divasanA upavAsa SoDazabhakta lagAtAra paMdara divasanA upavAsa ardhamAsabhakata ane lagAtAra trIsa divasanA upavAsa mAsikabhakata kahevAya che. niraMtara sAITha divase sudhinA upavAsa haimAsikabhakata, lagAtAra ne divase sudhInA upavAsa trimAsikabhakata. kahevAya che lagAtAra, ekavIsa divasenA upavAsa cAturmAsibhakata kahevAya che, eka pacAsa divasanA upavAsa pAMcamAsikabhakata kahevAya che ane eka eMzI divasanA upavAsa SAmAsikabhakata kahevAya che, Avi ja rIte saMvatsara paryatanuM tapa Agama AdithI svayaM samajI levuM joIe.
Page #849
--------------------------------------------------------------------------
________________ patrikA-niyukti TIkA a.82.6 itvarikatapaso'nekavi dhasvama 591 vihe paNNatteta jahA-cautthabhatte chaTThabhatte aTThamabhatte-bArasabhatte cauddasabhate solasabhatte addhamAsiyabhatte mAsiyabhatte domAsiyabhatte-temAsiyabhatte ca umAsiyabhatte paJcamAliyabhatte chammAsiyabhatte iti / atha kiM tat ittarikam-3 itvarika manekavidhaM prajJaptam, tadyathA-caturtha bhaktam 1 SaSThabhaktam-2 aSTamabhaktam-3 dazamabhaktam-4 dvAdazabhaktam 5 caturdazabhaktam 6 SoDazabhaktam-7 arddhamAsikabhaktam 8 mAsikamaktam-9 dvaimAsikamaktam-10 traimAsikabhaktam-11 cAturmAsikabhaktam 12 pAzcamAsikabhaktam 13 pANmAsikabhaktam-14 iti // 6 // mUlam-jAvakahie davihe pAovagamaNe-bhattapaccakkhANe y|| chAyA-'yAvatkathikaM dvividham, pAdapoSagamanaM bhaktapatyAkhyAnaJca // 7 // tattvArthadIpikA-pUrva tAvatU-prathamasya-'itvarika' nAmakasyA'nazanatapaso 'nekavidhatvaM caturthabhaktAdi bhedena pratipAditam, samprati-dvitIyasya yAvatkathi aupapAtika sUtra ke tisare sUtra meM kahA hai'itvarika tapa kise kahate haiM ? 'itvarika tapa aneka prakAra kA hai-jaise-caturtha bhakta, aSTamabhakta, dazamabhakta, dvAdazabhakta, caturdazabhakta, SoDazabhakta, ardhamAsika bhakta, mAsikabhakta, dvaimAsikabhakta, traimAsikabhakta, cAturmAsika bhakta, pAMcamAsika bhakta, pANmAsika bhakta, ityAdi / / 6 / / 'jAvakahie duvihe' ityAdi sUtrArtha--yAvaskathita anazana do prakAra kA hai-pAdapopagamana aura bhakta pratyAkhyAna // 7 // tatvArthadIpikA-pahale itvarika nAmaka anazana tapa ke caturtha papAtikasUtranA trIjA sUtramAM kahyuM cheItvarika tapa kene kahe che ? Ivarika tapa aneka prakAranA che jevA ke-caturthabhakata aSThamabhakata dazamabhakata dvAdazabhakata, caturdazabhakta, SoDazabhakata, ardhamAsikarbhakta, mAsikabhakata, kaimAsikabhA trimAsikabhakata, cAturmAsikabhakata pAMcamAsikabhakata SAmAsikabhakata ItyAdi dA 'jAvakahie duvihe' yA ! sUtrArtha-cAkathika anazana be prakAranA che, pAdapavagamana ane bhakatapratyAkhyAna 7 tattvArthadIpikA-pahelA Ivarika nAmaka anazana tapanA caturtha bhakta Adi
Page #850
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvAstra kasyA'nazanatapaso dvaividhyaM pratipAdayitamAha-'jAva kahie' ityAdi / yAvatka. thikaM nA jIvanaparyantam anazanatapodvividhaM bhavati, pAdapopagamanam-bhakta pratyAkhyAnazca / tatra-pAdapasya vRkSasyevo-pagamanam nizcakatayA spandarahitatvenA'vasthAnam chinnataruzAkhAvat catuvidhAhAraparityAgena pratikriyAparivajanena vRkSabat-nizcalAvasthAnam pAdapopagamanaM nAmA'nazana tapa ucyate / bhakta pratyAkhyAnaM tAcatu-bhaktasya caturvidhasyA''hArasyA-'zana-pAna-khAdima-svAdimarUpasya, trividhasya vA-pAnakarahitasya vA''hArasya pratyAkhyAnaM-varjanaM bhaktamatyAkhyAna mucyate / sUtre cakAreNa 'iGgita' maraNamapi yAvatkathikaM tapa: saMgRhyate, tathA cabhakta Adi aneka bhedoM kA pratipAdana kiyA gayA, aba dUsare bheda yAvatkathika anazana tapa ke do vikalpa yatalAte haiM-- * jIvanaparyanta kiyA jAne vAlA anazana tapa yAvatkathika kahalAtA hai| usake do bheda haiM-pAdapopagamana aura bhaktapratyAkhyAna [ pAdapa arthAt vRkSa kI bhAMti nizcala hokara halana-calana ko rokakara sthita honA pAdapopagamana kahalAtA hai tAtparya yaha hai ki jaise vRkSa kI kaTI huI zAkhA nizcala hokara paDI rahatI hai, usI prakAra saya taraha kA AhAra tyAga kara samasta zArIrika ceSTAoM ko tyAgakara, spandanahIna avasthA meM rahanA pAdopagamana anazana kahalAtA hai| ; ___ azana, pAna, khAdima aura svAdima rUpa cAra prakAra ke yA pAna ko choDakara tIna prakAra ke AhAra kA AjIvana tyAga karanA bhakta pratyAkhyAna anazana kahalAtA hai| aneka bhedenuM pratipAdana karavAmAM AvyuM, have bIjA bheda yAvaskathika anazana tapanA be vika9pa batAvIe chIe jIvanaparyata karavAmAM AvatuM anazana tapa thAvaskacika kahevAya che tenA be bheda che-pAdapigamana bane bhakatapratyAkhyAna pAdapa arthAt vRkSanI jema nizcala thaIne halana-calanane rokIne sthira thavuM pAdapopagamana kahevAya che. tAtparya e che ke jema vRkSanI kApelI DALI nizcala thaIne paDI rahe che, tevI ja rIte badhI jAtane AhAra tyajI daIne saghaLI zArIrika ceSTAonA tyAga karIne spaMdanahIna avasthAmAM rahevuM pAdapapagamana anazana kahevAya che. azana, pAna, khAdya ane svAdya rU5 cAra prakAranA athavA pAnane bAda karIne traNa prakAranA AhArane AjIvana tyAga karo bhakatapratyAkhyAna anazana 4upAya che. , . . .
Page #851
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 s.7 yAvatkathikAnazanatapaso dvaividhyam 593 yAvatkathikaM nAmA'nazanatapastrividhaM bhavati, pAdapopagamanam 1-iGgitamaraNama 2 'bhaktapratyAkhyAnaM-3 ca / tatra-'iGgitaM nAma' zrutavihita kriyAvizeSa stadviziSTa -maraNam iGgitamaraNa mucyate // 7 / :: tatvArthaniyuktiH- pUrva tAvat-anazanaM tapaH itvarika-yAvaskathikabhedena dvividhaM prarUpitam, tamA'pi-prathamopAtta mitvarika nAma tapaH pratipAditam / 'sampati-yAvatkathika nAma dvitIyantapaH pratipAdayitumAha-jAvakahie duvihe .pAovagamANe-bhattapaccakkhANeya iti / yAvatkathika nAma jIvanaparyanta manazana tapo dvividhambhavati, tadyathA-pAdapopagamanam bhaktapratyAkhyAnazca / tatrapAdapasya vRkSasyevopagamanaM spandarahitatvena nizcalatayA'vasthAnam pAdapoMpagamanam, sUtra meM prayukta 'ca' zabda le iMgitamaraNa nAmaka yAvatkathika anazana kA grahaNa kiyA gayA hai| isa prakAra yAvajhathika anazana- tIna prakAra kA hai-(1) pAdopanayana (2) iMgitamaraNa aura (3) bhaktapratyoMkhyAna / yahAM 'iMgita kA artha hai-zAstra meM vihita eka vizeSa prakAra kI kriyA, usase viziSTa maraNa iMgitamaraNa kahalAtA hai // 7 // tatvArthaniyukti--pahale itvarika aura thAvatkadhika ke.bheda se anazana tapa do prakAra kA kahA gayA thA, inameM se prathama itvarika tapa ko pratipAdana kiyA jA cukA / aba yAvatkathika nAmaka dUsare tapa kA :pratipAdana karate haiM jIvanaparyanta ke lie jiyA jAne vAlA anazana tapa do prakAra kA hai-pAdapopagamana aura bhaktapratyAkhyAna / pAdapa arthAt vRkSa kI bhAMti spandanahIna hokara nizcala rUpa meM sthita honA pAdapopagamana ana sUtramAM prayukata-ca zabdathI igita maraNa nAmaka yAvankarthika anazananuM paNa grahaNa karavAmAM Avela che, A rIte yAvatruthika anazana traNe prakAranA che-(1) pAyAgamana (2) gitama2bhane (3) pratyAbhyAna. mahI IMgitane artha thAya che-zAstramAM vihita eka vizeSa prakAranI kriyA, tenAthI viziSTa maraNa IgitamaraNa kahevAya che. keLA tatvArthaniryukti-pahelA Irika ane dhAvaskathikanA bhedathI anazana tapa be prakAranA kahevAmAM AvyA che, AmAMthI prathama Itvarika tapanuM pratipAdana karavAmAM AvyuM have thAkathika nAmaka bIjA tapanuM pratipAdana karIe chIe jIvanaparyanta mATe karavAmAM AvatuM anazana tapa be prakAranuM chepAipa gamana ane bharatapratyAkhyAna pAdapa arthAt vRkSanI mAphaka spandanahIne ta075
Page #852
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - tasvArtha 'catuvidhA''hAraparityAgena zarIraraya sevA zuzrUSAdi kriyAvarjanena ca vRkSavanicalatayA'vasthAnarUpaM pAdapopagamanaM nAma prathamaM yAvatkathika manadhana tapa ucyate / bhakta pratyAkhyAnaJca azanapAnakhAdimasvAdimarUpasya caturvidhasyA''hArasya trividhasya vA pAnavarjitasyA''hArasya pratyAkhyAnavarjanarUpaM bhakta pratyAkhyAna nAma dvitIyaM yAvatkathikam anazanatae: ucyte| tatra-prathama tAvat pAdapoSagamana nAma yAcakathika tapaH zarIracakanAdikriyArahitaM bhavati dvitIyantu-bhaktamatyAkhyAna nAma yAvatyathikaM tapaH zarIracalanAdi kriyA sahitaM bhavatIti bhAvaH, cakAreNa-GgitamaraNamapi gamyate / kvacittu-yAvaka thika tapastrividhaM bhavattIyuktam, tatra-'iGgitaM nAma-zrutavihita kriyAvizeSasta zana hai| isa anazanatapa meM cAroM prakAra kA AhAra tyAga kara aura zarIra kI sevA-zuzrUSA Adi kriyAoM ko varjita karake vRkSa kI bhAMti nizcala rUpa se avasthita hokara rahA jAtA hai| isI kAraNa ise pAdapopagamana kahate haiN| azana, pAna, khAdima aura svAdima, ina cAroM prakAra ke AhAra kA yA pAna ke sivAya tIna prakAra ke AhAra kA tyAga karanA bhaktapratyAkhyAna nAmaka dUsarA yAvaskadhika anazana tapa kahalAnA hai| inameM pAdapopagamana nAmaka prathama yAvatkathika anazana tapa meM zarIra ko hIlAne-DulAne kA bhI tyAga kiyA jAtA hai, kintu dUsare bhaktapratyAkhyAna tapa meM zarIra ke halana-calana kA tyAga nahIM hotaa| / sUtra meM prayukta 'ca' zabda se iMgitamaraNa kA grahaNa kiyA jAtA thaIne nizcala rUpamAM sthita thavuM pAdapapagamana anazana che. A anazana tapamAM cAra prakArane AhAra tyAgIne ane zarIranI sevA-zuzraSA Adi kriyAone parihAra karIne vRkSanI mAphaka nizcalapaNe avasthita thaIne rahe che. AthI ja Ane pAdapipagamana kahe che. , azana, pAna. khAdya ane svAda e cAre prakAranA AhArane athavA pAna sivAya traNa prakAranA AhArano tyAga kara bhakata pratyAkhyAna nAmaka bIjuM yAvaskathika anazana taya kahevAya che. AmAM pAdapepagamana nAmaka prathama yAvatruthika anazana tapamAM zarIra nA halana-calanane paNa tyAga karavAmAM Ave che paraMtu bIjA bhakatapratyAkhyAna tamAM zarIranA halana calanane tyAga thatuM nathI. sUtramAM prayukta "ca" zabdathI iMgita maraNanuM grahaNa karavAmAM Ave che, kAraNa
Page #853
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. sU. yAvatkathikAnazanatakso vaividhyam 195 dviziSTaM maraNam iGgitamaraNa mucyate, asya nAma-iGginI' maraNamityapyucyate / anyad dvayantu-pAdapopagamanaM bhaktamatyAkhyAnazca pUrvokta samAnamevA'vagantavyam, Agametu-yAvatkathika nAma tapo dvividhameva dRzyate / uktaJcaupapAtike sUtre 30 sUtre-se kiM taM jAvakahie ? jAvakAhie duvihe paNNatte, taM jahA-pAovagamaNeya-bhattapaccakkhANeya' iti / atha kiM tat-yAvatkathitaM yAvatkarthika dvividhaM prajJaptam, tadyathA-pAdapopagamanam bhaktapratyAkhyAnaJca, iti // 7 // * x mUlam-pAovagamaNe duvihe vAghAime-NivAghAime yA niyamA appaDikamme // 8 // chAyA-pAdopagamana dvividham vyAdhAtima-niyAghAtimaM ca niyamato'pratikarma // 8 // hai kyoMki kahIM-kahIM yAvatkaNika takalana kAra kA bhI kahA gayA hai| zAstra meM pratipAdina eka viziSTa prakAra kI kriyA ko 'igita' kahate haiM, usase yukta maraNa gittabharaNA kahalAtA hai| zeSa do pAdapopagamana aura bhaktapratyAkhyAna pahale hI batalAe jA cuke haiN| Agama meM yAvaskathika nAmaka tapa do hI prakAra kA dekhA jAtA hai / aupapAtika sUtra meM kahA bhI hai-- 'yAvatkathika anazana ke kitane bheda haiM ? 'yAvatkathika ke do bheda hai-pAdapopagamana aura bhaktavatyAkhyAna 7 'pAovagamaNe duvihe vAghAha me ityAdi sU0 8 - sUtrArtha-pAdapopagamana va do prakAra kA hai-vAghAtima- aura nirdhaaNghaatim| donoM prakAra kA yaha tapa nidhana se pratikarmarahitasevAzuzraSA varjita hotA hai // 8 // ke kaI-kaI sthaLe yAvatruthika tapa traNa prakAranA paNa kahevAmAM AvyA che. zAstramAM pratipAdita eka viziSTa prakAranI kriyAne "IMgita kahe che, tenAthI yukata maraNa IgitamaraNa kahevAya che. zeSa be pAdapapagamana ane bhakatapratyA khyAna pahelA ja batAvavAmAM AvI gayA che. AgasamAM yAvaskathika nAmaka tapa be prakAranA jovAmAM Ave che. pAkisUtramAM kahyuM paNa che yAvaskathika anazanA keTalA bheda che ? 'yAvapino se che-pApAgamana mane matapratyAbhyAna // 7 // 'pAovagamaNe duvihe tyaadi| sabAtha-pAdapiyagamana tapa be prakAranA che-vyAghAtima ane niryAdhrAtima baMne prakAranA A tapa niyamathI pratikarma rahita sevAzuzraSAvajita ja DAya che // 8 //
Page #854
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . " tatvArthasUtra : tatvArthadipIkA-pUrva tAvada-yAvatkayika dvividha, pAdapopagamanaM-maktamasyArahayAna dheti proktam, tatra-prathamaM pAdapopagamanasya dvaividhyaM pratipAdayitumAha'pAoSagamaNe' ityAdi / pAdapopagamana tAvat pUrvoktasvarUpaM tapo dvividha bhavati, sadyathA-vyAghAtimaMca-niyAMghAtima ceti / tatra-vyAghAtaH siMha-vyAghra dhAvAnalAdi kRtopadravaH, tena-sahita vyAghAtimam, tathA ca-siMhAdi kRtopadrava sahitaM pAdapopagamanaM nAma yAvatkathika tapo vyAghAtima mucyate / evaM-siMha dhyAghra dAvAnalAdhupadravarUpa vyAghAtarahitaM pAdapopagamana niyAghAtima mucyate etadubhayamapi pAdapopagamana niyamAt niyamataH-amatikarma zarIra calanAdikriyA rUpa pratikarmavarjitaM bhavati, eva mauSadhopacArAdi rahitaJca bhavatItibhAvaH / / 8 // . tatyArthaniyukti:-pUrva tAvat-yAvatkathikaM ca pAdapogamana-bhaktapratyAkhyAna tatvArthadIpikA-pahale kahA gayA thA ki yAvatkathika tapa do prakAra kA hai-pAdapopagamana aura bhaktapratyAkhyAna / aba pAdapopagamana ke bhI do bhedI kA pratipAda karate haiM': pUrvokta pAdapopagamana tapa ke do bheda haiM-vyAghAtima aura niAghAtima / jisa tapa meM siMha, vAgha, dAvAnala Adi kA upadrava ho vaha vyAghAtima kahalAtA hai aura siMha, vyAghra, dAvAnala Adi ke upadrava rUpa vyAdhAta se rahita pAdapopagamana tapa niyAdhAtima kahalAtA hai| ''yaha donoM hI prakAra kA pAdapopagamana tapa niyama se apratikarma hii| hotA hai arthAt na isameM halaca-calana kiyA jAtA hai, na auSadhopacAra Adi kisI prakAra kI zArIrika sevA-zuzrapA hI kI jAtI hai // 8 // ' tatvArthaniyukti-yAvatkAthika anazana ke do bheda-pAdapopagamana - tatvArthadIpikA-pahelA kahevAmAM AvyuM ke yAkathika tapa be prakAra nA che- pAdapapAgamana ane bhakatapratyAkhyAna have pAdapapagamananA be bhedenuM pratipAdana karIe chIe pUrvokta pAdapiyagamana tapanA be bheda che- vyAghAtima ane nivyaghArtima je tapamAM siMha, vAgha, dAvAnala AdinA upadrava hoya te vyAghAtima kahevAya che ane siMha, vAgha, dAvAnala AdinA upadravarUpa vyAghAtathI rahita pAdapapagamana tapa nivyaghAtima kahevAya che. A baMne ja prakAranA pAdapapagamana tapa niyamathI apratikarmo ja hoya che arthAt na te emanAmAM halana calana karavAmAM Ave che athavA na te auSadhopacAra Adi kaI prakAranI zArIrika sevA zuzruSA karavAmAM Ave che . 8 che tatvArthaniryukita-yAvaskathika anazananA be bheda-pAdapigamana ane
Page #855
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA 8 sa.8 pAdapopagamanasya vaividhyanirUpaNam 597 bhedena dvividha mityuktam, tatra-samprati pAdapopagamanasya dvaividhyaM pratipAdayitumAha 'pAbhovagamaNe dubihe, vAghAhame nivAghAimegha, niyamA appaDi kamme iti pAdapopagamanaM nAma-pUrvokta-svarUpaM yAvatkathikavizeSatapo dvividhaM bhavati, tayathA-vyAghAtima, nilghAtimaM ceti / tatra-vyAghAtena siMhavyAghrabhallaka dAvAnalAdhupadraveNa sahitaM pAdapopagamanaM vyAghAtima mucyate / evaM-siMha vyAghra bhallUka tarakSudAvAnalAdikatopadravarahitaM pAdapopagamanaM niyAghAtima mucyate / etadubhayamapi vyAghAtima-niyAghAtimaM ca pAdapopagamanaM niyamAt-niyamataH abhatikarma zarIracalanAdikriyArUpapratikarmavarjitaM bhavati, eva mauSadhopacAra rahitazca bhavati / uktazcaupapAtikamUtre 30 sUtre-se kiM taM pAovagamaNe ? pAovagamaNe duvihe paNNatte, taM jahA-bAghAimeya, nivAghAimeya-niyamA appaDikamme, se taM pAovagamaNe' iti / atha kintat pAdapopagamanam ? aura bhaktapratyAkhyAna kahe gae haiM, aba pAdapopagamana ke do bhedoM kA pratipAdana karate haiN| pUrvokta pAdapopagamana nAmaka yAvatkathika anazana tapa do prakAra kA hai-vyAghAtima aura niryAghAtima / vyAghAta arthAt vighna se -yukta ho vaha vyAghAtima aura jo vinarahita ho vaha niAghAtima kahalAtA hai / upadrava siMha, vyAghra, bhAlU tarakSa tathA dAvAnala Adi dvArA hote haiM, yaha vyAdhAtima aura niAghAtima-donoM prakAra ke pAdapopagamana niyama se apratikarma hI hote haiM arthAt zArIrika halana-calana Adi kriyo se rahita hI hote haiM aura inameM auSadho, pacAra bhI nahIM kiyA jAtA / aupapAtika sUtra meM kahA hai- - -, "prazna-pAdapopagamana ke kitane bheda hai? bhakta pratyAkhyAna kahevAmAM AvyA che have pAdapepagamananA be bhedanuM prati. pAdana karIe chIe pUrvokta pAdapipagamana nAmaka yAvarkathika anazana tapa be prakAranA chedhyAghAtima ane nircAghAtima, vyAghAta arthAt vijJathI je yukta hoya te vyAghAtima ane je vidhra rahita hoya te nircAghAtima kahevAya che. upadrava siMha, vAgha, rIMcha, tarakSa tathA dAvAnala Adi dvArA thAya che. A vyAghAtima -. ane nivvaghAtima baMne prakAranA pAdapapagamana niyamathI apratikarma ja hoya che arthAt zArIrika halana calana Adi kriyAthI rahita ja hoya che. ane * emA auSadhopacAra paNa karavAmAM AvatuM nathI. aupapAtika sUtramAM kahyuM che ? prazna-pAdapapagamananA keTalA bheda che.
Page #856
--------------------------------------------------------------------------
________________ 598 ___. khAsa pAdapopazamanaM dvividhaM prajJaptam, tadyathA-pAghAtimaMca, nirvyAghAtima ca, niramAra apanikama, tadenat pAdapopagamanam iti / / 8 // " mUlam-bhattapaccakkhANe dubihe, vAghAise-nivAghAimeya, niyamA sappaDikamle / 9 / / . chAyA-bhaktamatyAkhyAna dvividham vyAghAtima-niryAghAtimaM ca niyamAda samatikama 9 // tattvArthadIpikA-pUrva tAvat-pAdapoegamana vyAghAtima-niyAvAtimabhedena dvividhamapi-pratipAditam-samprati dvitIyaM bhaktamatyAkhyAna nAma tapaH pratipAdayitumAha-'matta paccakkhANe' ityAdi / bhaktapratyAkhyAna nAma pUrvoktasvarUpaM tapo dvividha-vyAghAtima-niryAghAtima-cati, stra- vyAghAto vighna stena sahitaM vyAghAtima vinayukta mucyate / ninAghAtima nirahitazvAcyate, tathA cavighnasahitaM bhaktamatyAkhyAna vyAghAtima vyapadizyate vinarahitaJca maktamatyA__uttara-pAdapopazamana do prakAra kA kahA gayA hai-vyAghAtima aura niyAghAtina / yaha donoM hI prakAra ke pAdopagamana niyama se prati karmarahita hI hote haiM / / 8 // 'bhattapaccakkhANe duvihe' ityA0 sUtrArtha-bhaktapratyAkhyAna do prakAra ko hai-vyAghAtima aura niyAM ghAtima / yaha donoM niyamataH sapratikarma hote haiM // 9 // tasvArthadIpikA--isase pahale vyAghAtima aura avyAghAtima ke bheda se do prakAra ke pAdapopagamana tapa kA nirUpaNa kiyA gayA aba - bhaktapratyAkhyAna nAmaka dUsare yAvatkathika tapa kA nirUpaNa krte| pUrvokta bhaktapratyAkhyAna tapa do prakAra kA hai-vyAghAtima aura uttara-pApA pagamana be prakAranA kahevAmAM AvyA che-vyAghAtima ane nirboghAtimAM A baMne ja prakAranA pApa gamana niyamathI pratikarma rahita ja hoya che je 8 che 'bhattapazcakkhANe duvihe' tyA ! satrArtha--bhakatapratyAkhyAna be prakAranA che-vyAghAtima ane nirvAghAtima. A be ne niyamita pratikarma hoya che ! 9 che tasvArthadIpikA--AnI agAu vyAghAtima ane adhyAghAtinA bheda thI be prakAranA pAdapapagamana tapanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM, have bhakatapratyAkhyAna nAmaka bIjA yAvatruthika tapanuM nirUpaNa karIe chIe pUrvokata bhakatapratyAkhyAna tapanA be prakAranA che-vyAghAtima ane niryAvAtima vyAghAtane artha che vigha, je ethI yukta hoya te gyAghAtima arthAta
Page #857
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-miryukti TIkA 18 sU.9 bhaktapratyAkhyAnastha dvaividhyanirUpaNam 599 khyAnaM niyAghAtima vypdishyte| kintu-etadubhayamapi vyAghATimaM niyAghAtima ca bhaktamatyAkhyAna niyamAta-niyamataH sapratikarma calanAdikriyA rUpa patikarma sahitaM bhavati, evaM-bAhyauSadhopacAravaiyAvRtyAdi yuktazca bhavati // 9 // tattvArthaniyukti:-pUrva tAvat-pAdapopagamanaM vyAghAtima-nivyAghAtima bhedena dvividhaM pratipAditam, sampati-bhaktapatyAkhyAnamapi dvaividhyena pratipAdayitumAha-bhattapaccakkhANe' ityAdi / bhaktapatyAkhyAnaM nAma pUrvoktasvarUpaM tapo dvividha bhavati, tadyathA-vyAghAtima, rivya ghAtimaM c| tatra-vyAghAto vighna stena sahitaM bhaktapratyAkhyAnaM vyAghAtima mucyate, kintu-vyAghAtarUpa vighnarahitaM bhaktapratyAkhyAnaM tapo niyAMghAtima mucyate / tathA ca-vighnayuktaM bhaktamatyAkhyAnaM vyAghAtima vyapadizyate, nirahita bhaktapatyAkhyAnaM niyAdhAtima / vyAdhAta kA artha hai vighna jo usase yuzna ho vaha vyAghAtima arthAt vighnayukta / jisameM kisI prakArakA vighna na Ae vaha niyAghAtima kahalAtA hai vaha donoM hI prakAra kA bhaktapratyAkhyAna niyama se sapratikarma hI hotA hai arthAt isameM calanA-phiranA Adi kriyA varjita nahIM hai / isameM bAhya auSadha kA upacAra bhI kiyA jA sakatA hai aura vaiyAvRtya bhI kI-kacAI jA sakatI hai // 9 // ____tatvArthaniyukti-pahale vyAghAtima aura niyAghAtima ke bheda se pAdapopagamana ke do bhenoM kA pratipAdana kiyA gayA, avya bhaktapra. syAkhyAna ke bhI do ledoM kA a.thanA karate haiM pUrvokta bhaktapratyAkhyAna tapa bhI do prakAra kA hai-zAghAtima aura nizitima / jo bhakta pratyAkhyAna vyAghAta arthAt vighna se vizvayukta jemAM koI prakAranuM vidhra na Ave te nircAghAtima kahevAya che. A baMne ja prakAranA bhakatapratyAkhyAna niyamathI sapratikarma ja hoya che. athata AmAM cAlavuM pharavuM Adi kriyA varjita nathI. AmAM bAhya auSadhano upacAra paNa karI zakAya che ane vaiyAvRtya paNa karI karAvAI zake che ! 9 che tasvArthaniryukti--pahelA vyAghatima ane nirmAghAtinA bhedathI pAdapapagamananA be bhedanuM pratipAdana karavAmAM AvyuM have bhakatapratyAkhyAnanA paNuM be bhedenuM kathana karIe chIe pUrvokta bhakatapratyAkhyAna tapa paNa be prakAranA che tyAghAtima ane nirNAghAtima. je bhakatapatyAkhyAna vyAghAta arthAt vighathI
Page #858
--------------------------------------------------------------------------
________________ 600 tattvArtha niyAMghAtima vyapadizyate / uktazcaupapAtikamutre-30 sUtre-'sekiM taM bhattapaJcavakhANe ? bhatta paccavakhANe duvihe paNNatte, taM jahA-vAghAimeya, nibAdhAime ya NiyamA sappaDikamme' iti / atha kiM tat-bhakta pratyAkhyAnam ? bhaktapatyAkhyAnaM dvividhaM prajJaptam, tadyathA-vyAghAtimaM ca, niyAMghAtima ca niyamataH sapratikarma iti // 9 // ___mUlam-omoyariyA tave duvihe, davvomoyariyA-bhAvo soyariyAya // 10 // - chAyA-'avamodarikAtapo dvividham, dravyAvamodarikA-bhAvAvamodarikA ca // 10 // tatvArthadIpikA----'pUrva tAvat-prathamopAttasyA-'nazanasyetvarika-yAvayukta ho vaha vyAghAtima aura jisameM kisI prakAra kA vighna na ho vaha niyAdhAtima kahalAtA hai| aupapAtikasUtra ke 30veM sUtra meM kahA hai'bhaktapratyakhyAna ke kitane bheda haiM ? bhaktapratyAkhyAna ke do bheda haiM, yathA-vyAghAtima aura niyAghAtima / yaha donoM prakAra kA bhaktapratyAkhyAna niyama se pratikarma yukta hI hotA hai // 9 // . 'omoyariyA tave duvihe' ityAdi sUtrArtha-avamodarikA nAmaka tapa do prakAra kA hai-dravya-avamodarikA evaM bhAva-avamodarikA // 10 // tatvArthadIpikA-itvarika aura yAvatkathika-donoM prakAra ke ana cakata hoya te vyAghAti ane jemAM kaI prakAranuM vidhra na hoya te nivyahAtima kahevAya che. papAtika sUtranA 30 mAM sUtramAM kahyuM che bhakatapratyAkhyAnanA keTalA bheda che ? bhakatapratyAkhyAnanA be bheda che yathA vyAghAtima ane nivyaghAtima A baMne prakAranA bhakatapratyAkhyAna niyamathI pratikarma cukata ja hoya che, 9 sUtrArtha--avamedArika nAmanuM tapa be prakAranuM che. dravya, avamodArikA ane bhAva avamadarikA che 10 - tatvArthadIpikA-Irika ane yAvasphathika baMne prakAranA anazana tapanuM -
Page #859
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( dIpikA-niryukti TIkA a. 8 sU.10 avamodarikAsvarUpanirUpaNam car kathikabhedena dvividhasya prarUpaNaM kRtam, sammati - dvitIyasyAvamodarikA nAmaka bAhyatapasaH svarUpaM rUpayitumAha- 'lomopariyA save dubihe' ityAdi / avamodarikA tapaH - avamam - Unam udaraM yasmin bhojane tadavamodaraM tadastyasyAM kriyA-yam iti - amorikA tapo vizeSarUpA kriyA tadrUpam - avamodarikA nAma tapo dvividhaM bhavati / dravyAramoda rikArUpaM bhAvAvamodarikarUpaJca tatra - AhAro- padhyAdi vAhAvastuno'lpIkaraNaM dravyAyamodarikA, krodhAdikapAya rUpAntarika-vastuno'lpIkaraNaM bhAvAvayodari keTi // 10 // -- tasyArtha niyuktiH pUrvaM tAvada - prathamopAcarayA-nazanasya bAhya tapasa itvarika - yAdaka thika medena vividhasya savistaraM prarUpaNaM kRtam, sammati kramAgatasya dvitIyApaso-mayodarikA rUpasya svarUpaM nirUpayitumAha- 'omoyazana tapa kA nirUpaNa kiyA jA cukA aba dUsare bAhya tapa athorikA -( anodara) svarUpa kA pratipAdana karate hai avama arthAt Una (phala) udara jisa bhojana meM ho use amodara kahate haiN| jisa kriyA meM adhamodara ho vaha avamodarikA / yaha eka prakAra kI tapazcaryA hai | isake do bheda hai dravya - avamodarikA aura bhAva - avamodarikA / AhAra, upadhi Adi bAhya vastuoM meM kamI karanA dravya-ayamodarikA hai aura krodhAdi kaSAyoM meM kamI karanA bhAva - avamodariyA hai // 10 // w tatvArthaniyukti - isase pUrva prathama bAhyApa anazana ke yAvatkathika aura seats kA vistArapUrvaka nirUpaNa kiyA gayA, aba kramaprApta dvitIya bAhya tapa avamodarikA ke svarUpa kA pratipAdana karate haiNnirUpaNa karavAmAM AvI gayuM, have khIjA khAdya tapa avamedarakA (unAdara) nA svarUpanuM pratipAdana karIe chIe, avama arthAt una (AchuM) uttara je leAjanamAM haiAya tene avameAdara kahe che. je kriyAmAM avameAdara DAya te avamerikA A eka prakAranI tapazcaryA che. AnA be bheda che dravya avamerikA ane bhAva avameArikA AhAra upadhi Adi khAdya vastuomAM ghaTADA karavA drazya amerikA che ane dhAdi kaSAyAmAM ghaTADA karavA bhAva amaiAirikA che ! 10 !! tattvAtha niyukita-AnI pahelAM prathama khAdyutapa anazananA yAvakaeNthika ane itvarika bhedyotu vistArapUrvaka nirUpaNu karavAmAM Avyu che, have kramaprApta dvitIya khAdyutapa avamedarikAnA svarUpanuM pratipAdRna karIe chIe ta0 76
Page #860
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 zAdAbamodanApIkaraNa ? omodhA artha kAsa tasyAso riyA ye dubihe, davyomoriyA-bhAvomoyariyA ya' iti / avamodarikA Apa--avasath unam udaraM yasmin bhojane tad-avamodaraMbhojanam, tadastyasyA jhiyAyAmiti avamodarikA tapo vizeSarUpA kriyA ucyate tadrUpaM tapo'vamodarikA Apa ucyate tatkhalu-avamodarikA tapo dvividhaM bhavati+dravyAvamodarikArUpaMdhAvAcamodarikArUpazceti, / tatra-bAhya vastunolpIkaraNaM dravyAvamodarikA, Antarika vastuno'lpIkaraNaM bhAvAvamorikA vyapadizyate / uktaJcaupapAtike 30 sUtre'ki taM omoyariyA ? omoyariyA duvihA paNNattA taM jahA-davyosoyariyA-bhAvomoyariyA ya' iti, atha kA sA-avamodarikA-? avamoda. rikA dvividhA prajJaptA tadyathA-dravyAvamodarikA ca bhAvAvamodarikA ca 10 // . mUlam-davvomoyariyA tave duvihe, uvagaraNadavvomoyariyA, bhattapANadavyomoyariyA ya // 11 // chAyA-dravyAvamodarikA tapo dvividham, upakaraNadravyAvamodarikA bhaktapAnadravyAvamodarikA ca' // 11 // jisa bhojana meM udara una (kama) ho vaha bhojana avamodara kahalAtA hai, vaha jisa kriyA meM ho yaha avamodarikA / avamodarikA eka prakAra kI tapazcaryA hai / isake do bheda haiM-dravya-aghamodarikA aura bhAva avamodarikA ghAhya vastuoM kI alpatA karanA dravya-avamodarikA haiM aura kaSAyAdi vikArabhAva ko alpa karano bhAva-avamodarikA hai| aupapAtikasUtra ke tIsaveM sUtra meM kahA hai prazna-avamodariko ke kitane bheda haiN| uttara-avamodarikA do prakAra kI hai-dravya-avamodarikA aura bhaav-assmodrikaa||10|| - 'davyomoyariyA tave duvihe' ityAdi // 11 // je bhojanamAM udara una (o) heya te bhejana avadara kahevAya che te je kriyAmAM hoya te amerikA. avamodarikA eka prakAranI tapazcaryA che enA be bheda che dravya avamerikA ane bhAva avamadarikA. bAhya vastuonuM eAchAparuM karavuM dravya avamadarikA che jyAre kaSAyAdi vikArabhAvane ochA kara e bhAva avamodArika che. papAtika sUtranA trIsamA sUtramAM kahela che prazna-mAnA TA leha cha ? uttara-avamadarikA be prakAranI che dravya avamerikA ane bhAva avamerikA ke 10 " .. 'dabomoyariyA tave duvihe' yA
Page #861
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA 83.11 dravyAvamodarikAyAH dvaividhyam 60 ___ tatvArthadIpikA-pUrva tAvad avamodarikA rUpaM tapo dravyabhAvabhedarUpaparakheM. vidhyena prarUpitam, sampati-dravyAvamodarikA tapaso dvaividhyaM prarUpayitumAha'davyomoyariyA tave' ityAdi / dravyAmodarikA tapo dvividham bhavati / tadyathA upakaraNadravyAvamodarikA bhaktapAnadravyAvanodarikA ca, tatrA'lpasvapAtra sadoraMka mukhavatrikAdhupakAraNarUpa dravya viSayakA'bamodarikArUpa tapo vizeSakriyA 'upakaraNa dravyAvamodikA' ucyate / alpabhaktapAnAdi dravyaviSayakAvamodarikArUpatapazcaraNavizeSakriyA 'bhaktapAnadravyAvanodarikA' vyapadizyate // 11 // tavArthaniyuktiH-pUrva khallu-bAvaM sapo'vanodarikArUpa dravya-bhAva bhedamAzritya dvividhatayA pratipAditam, sammati-tatra prathamopAttaM dravyAvamodarikA tapaH sUtrArtha-dravya-avamorikA tapa do prakAra kA hai-upakaraNadravyaavamoriko aura bhaktapAna-dravya-ayamodrikA // 11 // ___ tattvArthadIpikA-pahale avanodarikA tapa ke dravya aura bhAva kI apekSA se do bheda kahe gae, aba dravya-avamodarikA tapa ke do bheda kI prarUpaNA karate hai-dravya avamodarikA tapa do prakAra kA hai-upakaraNa drabya-avamodarikAaura bhaktapAna dravyAvamodarikA / vastra, pAtra, DorA sahita mukhavastrikA Adi upakaraNoM kA alpatA ko upakaraNa dravya-avamodarikA kahate haiM aura bhojana-pAna kI alpatA ko bhaktapAna-dravyaavamodarikA kahate haiM // 11 // tatvArthaniyukti--pahale avamodarikA bAhya tapa ke dravya aura bhAva kI apekSA se do bheda batalAe gae, aba dravdha-avamodrikA tapa kI prarUpaNA karate haiM sUtrArtha-dravya amerikA tapa be prakAranuM che -upakaraNadravya avamodarikA ane bhakta pAna dravya avamadarikA che 11 che tatvArthadIpikA-pahelA amerikA tapanA dravya ane bhAvanI apekSAthI be bheda kahevAmAM AvyA. have dravya avamadarikA tapanA be bhedanI prarUpaNA karIe chIe- dravya amerikA ta5 be prakAranA che-upakaraNadravya amerikA ane bhatapAnadrAmerikA vasa, pAtra derA sahita muhapatti Adi upakaraNanI a9patAne upakaraNa dravya avamodarikA kahe che ane bhejana pAnanI a5tAne bhaktapAna dravya amerikA kahe che ke 11 | taravAthaniryukti-pahelAM amerikA bAhya tapanA dravya ane bhAvanI apekSAthI be bheda batAvAyA, have dravya amerikA tapanI prarUpaNa karIe chIe
Page #862
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAyasarva bharUpayitumAha-'dabyomoyariyA tave dudhihe, uvAraNadavyomoyariyA-bhatta pANadavyomoyariyA ya' iti / dravyAvamodarikA tapaH dvividhaM bhavati, upakaraNadravyAvamodarikA bhaktapAnadravyAcamodarikAceti / tatra-vastrapAtrAdyupakaraNarUpa dravyaviSayakAbamodarikA tapA-upakaraNadravyAvamodarikA tapa ucyate bhaktapAnAdirUpa dravyaviSayakAbamodarikA tapo vizeSa kriyArUpaM bhaktapAnadravyAvamodarikA tapa ucyate / uktazcaupapAtike 30 sutre-se ki taM vyo. moyariyA 3 vyomoyariyA duvihA paNNattA, taM jahA-uvagaraNa byo moyariyA ya-bhattapANabyomoyariyA ya-' iti atha kA sA dravyAvamodarikA-1 dravyAvamodarikA dvividhA prajJaptA tadyathA-upakaraNadravyAvamodarikA ca, bhaktapAnadravyAvamodarikA ca iti // 11 // mUlam-uvagaraNadavosoyariyA tivihA, egavattha-ega'pAe-ciyattovagaraNa sAijjaNathA ledao // 12 // -:: chAyA-'upakaraNa dravyAvamodarikA trividhA, ekavastra-ekapAtra-yaktopakaraNa svAdanatA bhedataH // 12 // dravya-avamodarikA tapa ke do bheda haiM-upakaraNadravya-avamodarikA aura bhaktapAnadravya-avamodarikA / vastra-pAna Adi upakaraNoM saMbaMdhI janodarI ko upakaraNadravya-avanodarikA tapa kahate haiM aura AhArapAnI saMbaMdhI UnodI ko bhaktapAnadravya-avamohikA kahate haiN| aupapAtikasUtra ke 30 veM sUtra meM kahA hai prazna-dravya-avamorikA ke kitane bheda haiM ? uttara-dravya-avamodarikA ke do bheda hai-upakaraNa dravya-avamo. darikA aura bhaktapAnadravya-avanodarikA // 11 // 'uvagaraNa vyomoyariyA' ityAdi dravya amerikA tapanA be bheda che upakaraNa dravya avamadarikA ane bhaktapAna dravyAvamadanikA vastra, pAtra Adi upakaraNa saMbaMdhI unedarIne upa karaNa dravya amerikA tapa kahe che ane AhAra pANI saMbaMdhI unAdarIne bhaktapAnadravya amerikA kahe che papAtika sUtranA trIsamAM sUtramAM kahyuM che prazna--05-sapamaharina sA me cha. ? uttara-dravya amerikAnA be bheda che upakaraNadravya avamodarikA ane bhaktapAna dravya amerikA ! 11 che . ubagaraNa vvomoyariyA' tyAta
Page #863
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8sU.12 upakaraNadravyAvamodarikAyaspaividhyara 605 - tatvArthadIpikA-pUrva tAbad-dravyAvamodarikA dvividhatvena prarUpitA, upakaraNadravyAvamodarikA-bhaktapAnadravyAvamodikA ceti / tatra-prathamopAttAyA upakaraNadravyAvamodarikAyA svaividhyaM pratipAdayitumAha-'uvagaraNa vyo. moyariyA' ityAdi upakaraNadravyAvamodarikA vastrapAtrAzupakaraNarUpa dravya viSayakA'vamodarikA trividhA bhavati, tadyathA-ekavastra-ekapAtra-tyakatopakaraNa svAdanatA bhedataH / ekaM vastram ekaM colapaTTarUpa vastram, na dvitIyam 1 eka pAtram 2 tyaktopakaraNa svAdanatA 3 ca, tyaktA upakaraNasya-bhANDopakaraNAdeH svAdanatA AsaktiryasyAmavamodarikAyAM tapo vizeSakriyAyAM sA tyaktopakaraNasvAdanato bhANDAmatropakaraNAdiSu mUpirityAgatA, ityevaM rItyA trividhA khala upakaraNa dravyAvamodarikA bhavati // 12 // - sUtrArtha---upakaraNadravya-avamodarikA ke tIna bheda haiM-eka vastra, eka pAtra aura sthaktopakaraNa svAdanatA / / 12 / / tatvArthadIpikA--dravya, avamodarikA ke do bhedoM kA prarUpaNa kiyA gayA-upakaraNadravya-avamodarikA aura bhaktapAna dravya-avamodarikA aba inameM se pahale bheda upakaraNa dravya avamodarikA ke tIna bhedoM kA pratipAdana karate haiM- upakaraNa drabya-avamodarikA tIna prakAra kI hai-eka vastra eka pAtra tyavatoparaNa svaadntaa| vastra sirpha eka hI-colapaTTa aura sadoraka mukha vastrikA honA, dUsarA na honA eka vastra-avamodarikA hai| isI prakAra eka hI pAtra rakhanA eka pAtra avamodarikA hai| bhANDa, upakaraNa Adi meM mUrchA kA parityAga karanA tyaktopakaraNa svAdanatA-avamo. darikA kahalAtI hai // 12 // - sUtrArtha-upakaraNaMdragya avamodarikAnA traNa bheda che eka vastra, eka pAtra ane tyakatapakaraNasvAdanatA che 12 che -tAvArthadIpikA--dravya avamedarikAnA be bhedonuM prarUpaNa karavAmAM AvyuM upakaraNa dravya avamedarikA ane bhaktapAnadradhya avamadarikA have A mAMthI pahelA bheda upakaraNa dravyaavamadarikAnA traNa bhedanuM pratipAdana karIe chIe upakaraNa dravya amerikA traNa prakAranI che eka vastra, ekapAtra ane tyakatapakaraNasvAdanA vastra pAtra eka ja dhaLI ane derA sahitanI sukhavastrikA bIju na hovuM eka vastra avadarikA che evI ja rIte eka ja pAtra rAkhavuM eka pAtra avamedarikA che. vAsaNa, upakaraNa AdimAM mahine parityAga kare tyakatapakaraNasvAdanatA amerikA kahevAya che, 12 che
Page #864
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAne tatvArthaniyukti:-pUrva khalu-dravyAvamodarikAyA dvaividhyaM proktam, sAmprataM -tatra prathamopAttopakaraNadravyAcamodarikAyA vidhyaM pratipAdayitu mAha-'uva garaNadavyoloyariyA livihA, egavatya egapAe-ciyattovagaraNa sAijjaNayA meyao' iti / upakaraNadravyAvamodarikA-vastrasya pAtrAderUpakaraNadravyakhya viSaye'vamodarikA tapaH upakaraNadravyAvamodarikArUpamucyate, sA khalUpakaraNadravyAmodarikA trividhA bhavati / tadyathA-ekaM vastraM sadorarumukhastrikA sahitam ekaM colapaTTarUpaM vastram, na dvitIyaM bhavati / evam-ekaM pAtram, tyaktopakaraNasvAdanatA ca, tyaktA-upakaraNasya bhANDAmatropakaraNAdeH svAdanatA mUccho''. saktiryasyAmavanodarikAyAM kriyAyAM sA-tyaktIpakaraNasvAdanatA, bhANDopakaraNAdiSu sUrchAparityAgitA, ityevaM trividhA khallu-upakaraNa dravyAvamodarikA tapo vizeSakriyA'vagantavyA / uktazcaupapAtike 30 sUtre-se kiM taM uvakaraNa statvArthaniyukti--pahale dravya -avamodarikA ke do bhedoM kA kathana kiyA gayA aba upakaraNadravya-avamodarikA ke tIna bhedoM kA kathana karate haiM___ upakaraNa dravya-avamodarikA tIna prakAra kA hai-vastra-pAtra Adi upakaraNa dravyoM ke viSaya meM UnodarI honA upakaraNadravya-avamodarikA kahalAtI hai| usake tIna bheda isa prakAra haiM (1) eka vastra-DorA sahita mukhavastrikA ke sAtha eka colapaTTa hI rakhanA, dUsaro koI vastra na rakhanA (2) ekapAtra-eka se adhika pAtra na rakhanA aura (3) tyaktopakaraNa svAdanatA bhANDa, pAtra Adi upakaraNoM para mUrchA-mamatA na honA yaha tIna prakAra kI upakaraNa dravya-avamodarikA samajhanI caahie| aupapAtikasUtra ke tIsaveM sUtra meM kahA hai* tavArthanikita-pahelAM dravya avamadarikAnA be bhedanuM kathana karavA mAM AvyuM have upakaraNadravya amerikAnA traNa bhedanuM kathana karIe chIe upakaraNadravya avamodarikA traNa prakAranI che vastra, pAtra Adi upakadravyanA viSayamAM udarI hevI upakaraNa dravya avamadarikA kahevAya che. tenA traNa bheda A pramANe che (1) eka vastra deza sahita mukhavastrikAnI sAthe eka ceLapaTa ja rAkhavo bIjuM kaI paNa vastra na rAkhavuM (2) pAtra ekathI adhika pAtra na rAkhavA ane (3) tyakatapakaraNasvAdanatA vAsaNa pAtra Adi upaka para mUcha mamatA na hevI. A traNa prakAranI upakaraNadravya amedarikA samajavI joIe papAtikasUtranA trIsamAM sUtramAM kahyuM che
Page #865
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA 8 sU.13 bhAdravyAvamodarikAyAH anekavidhatvam 607 vyomoyariyA ? uvagaraNavyomoyariyA tivihA paNNatA, taM jahAege vAthe ege pAe cittoSagaraNasAijjaNayA, se taM ukSagaraNavyomodariyA' iti, atha kA sA-upakaraNadavyAmodarikA ? upakaraNadravyAvamodarikA trividhA prajJatA, tadyathA-eka dastram, ekaM pAtram, tyaktopakaraNasvAdanatA, sA-eSA, upakaraNadravyAvasodarikA, iti||12|| - mUlam-bhattapANadavyomoyariyA tave aNegavihe, aTrakavalappamANamettAi bheyao // 13 // , chAyA-bhaktapAnadravyAmodArakA tape'nekavidham, aSTakavala pramANa mAtrAdi bhedataH // 13 // tatvarthIdIpikA- pUrva tAvat-upakaraNa dravyAvamodarikA vidhyena patipAditA, sampati-bhakta pAnadravyAbamodarikA rUpayitu mAha-bhattapANadhvo modariyA tave' ityAdi / bhaktapAnadravyAcamodarikA tapo'nekavidhaM bhavati, tatra prazna-upakaraNadravya-avamodarikA kise kahate haiM ? uttara-upakaraNadravya-avamodarikSA tIna prakAra kI kahI haiekavastra, ekapAtra aura tyaktopakaraNa svAdanatA // 12 // 'bhattapANa vyomoyariyA' ityAdi sUtrArtha-ATha kavala mAtra hI AhAra karane Adi ke bheda se bhaktapAna drabya-avamodarikA tapa aneka prakAra kA haiM // 13 // tattvArthadIpikA-pahale upakaraNadravya-avamodarikA ke tIna bheda kahe gae haiM, aba bhaktapAnadravya-avamodarikA kA nirUpaNa karate haiM bhaktapAnadravya-avanodarikA tapa aneka prakAra kA hai| azana, pAna, khAdima aura svAdima, yaha cAra prakAra kA AhAra bhakta-pAna prazna-upakaraNadravya avamedarikA kone kahe che ? uttara-upakaraNadravya avamadarikA traNa prakAranI kahelI che. eka vastra, ekapAtra ane tyakatapaNusvAdanatA che 12 che 'bhattapANa davvomoyariyA' chatyAdi sUtrArtha-ATha kavala mAtra ja AhAra karavA AdinA bhedathI bhaktapAna dravya avamerikA tapa aneka prakAranA che. 5 13 che tattvArthadIpikA-pahelAM upakaraNadravya avamodakiAnA traNa bheda kahevAmAM AvI gayA che have bhakta pAnadravya avamodakarikAnuM nirUpaNa karIe chIe bhakta pAnadravya avamedarikA tapa aneka prakAranA che. azana, pAna, khAdya ane svAgha, A cAra prakAranA AhAra bhaktapAnadravya kahevAya che. AnAthI
Page #866
--------------------------------------------------------------------------
________________ 608 tattvArthastre -bhaktapAnadravyam azanapAnakhAdima-svAdimarUpacatuvidhAhAradravyamucyate, vatsambandhi-avanodarikA tapA-avamodarikA nAma tapazcaraNakriyAvizeSaH tadrapaM tapaH bhaktapAnadravyAvamodarikA tapa ucyate, taccA'nekavidhaM bhavati, 'aSTakavakapamANamAtrAdi bhedAt / tatrApi-prAdhAnyena trividham-utkRSTa, madhyama, jaghanyabhedAt / tatro-skRSTam ekakavalAdArabhyA'STa kavalAhAraparyantAhArarUpam 1 madhyamam-navamakavalAdArabhya poDazakavalAhAraparyantAhArarUpam 2 jaghanyas-saptadazakavalAdArabhyaikatriMzatkavalaparyantAhArarUpam 3 tatrApi-ekAdi kabalahAnestAratamyenA'syA'nekavidhatva mapi bhavati ||iti||12|| tatvArthaniyukti:-'pUrva tAvad-dvividhaM tapaH, tatrApi-upakaraNadravyAva. modarikAtapastrividhaM pratipAditam sambhati-saktapAnadravyAvamodarikAlapa: prarUpayitu mAha-'bhatta pApaNadavyomoyariyA tave aNegavihe aDakavalA. mANamettAi bheyao' iti / bhaktapAnadravyAvamodarikA tapaH-azanapAnarUpA. dravya kahalAtA hai| isase saMbaMdha rakhane vAlI UnodI ko bhaktapAna dravya avamodarikA tapa kahate haiN| vaha yadyapi aneka prakAra kI hai, magara sthUla bhedoM kI apekSA se tIna prakAra kI hai-utkRSTa, madhyama aura jaghanya / eka kavala se lekara ATha kavala taka khAnA utkRSTa, nau kavala se lagA kara solaha kavala taka khAnA madhyama aura sataraha kapala se lagAkara ikatIsa kadala taka khAnA jaghanya bhaktapAnadravyaavamodarikA hai| isameM eka-do kavaloM kI nyUnAdhikatA ke kAraNa aneka avAntara bheda niSpanna hote haiM, ataH aneka prakAra kI hai // 13 // . tatvArthaniyukti-upakaraNadravya-acamodarikA tapa ke tIna bhedoM kA nirUpaNa kiyA gayA aba bhaktapAnadravya-avamodarikA tapa kI prarUpaNA kI jAtI haisaMbaMdha rAkhanArI udarIne bhaktapAnadravya amerikA tapa kahe che. te je ke aneka prakAranI che paNa sthULabhedanI apekSAthI traNa prakAranI che. utkRSTa, madhyama ane jaghanya. eka keLIyAthI laIne ATha keLIyA sudhI khAvuM utkRSTa, nava keLIyAthI zarU karIne seLa keLIyA sudhI khAvuM madhyama ane sattara keLIyAthI laIne ekatrIsa keLIyA sudhI khAvuM jaghanya bhakta pAnadravya avamadarikA che. AmAM eka be keLIyAnI nyUnAdhikatAne kAraNe aneka avAntara bheda niSpanna thAya che AthI aneka prakAranI che ke 13 che tatvArthaniryukita-upakaraNadravya avamodarikA tapanA traNa bhedonuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM have bhakta pAnadravya amerikA tapanI prarUpaNa karavAmAM Ave che
Page #867
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. sU.13 bhAdravyAvamodarikAyAH anekavidhatvam 609 hAradravyasambandhitapaH bhaktapAnadravyAmodarikA tapa ucyate / taccA'nekavidhaM bhavati, akavalapramANamAtrAdi mehatA, kavalaparimANaM cA'trakukkuTANDapramittaM bodhyam / mAghAnyato'nalodarikAtapaH-utkRSTa, madhyama, jaghanyAvamodarikAbhedAt trividhaM bhavati tatpUrva pradazyate-dvAtriMzatparimitaiH kavalaiH paryAptaH puruSAhAro bhavati / tatrazakavalAdArabhyA'STakavalaparimitAhArakaraNa mutkRSTAvamodarikAtapaH 1 nava kalAdArasya ghoDazanalaparimitAhArakaraNaM madhyamA'vamodarikAtapaH 2 saptadazakavalAdArabhyaikatriMzakavalaparimitAhAra karaNaM jaghanyAbamodarikAtapa ucyate 3 / itthaM triviSamapyatramodArikAtapaH pratyeka mekAdikavalahI nAhArabhedenA'nekavidhatvaM bhajatIti atre'sya 'ne vidhatvamuktam / tathA'nyamakAreNA'pi-aba bhaktapAnadrabdha-adhamotarikA tapa aneka prakAra kA hai, yathA ATha kavala mAma mAmAda karanA aadi| yahAM kapala kA parimANa murgI ke aMDe ke barAbara samajhanA cAhie / pradhAna rUpa se yaha anodarikA tapa tIna prakAra kA hai-uskRSTa, madhyama aura jaghanya / puruSa kA paripUrNa AhAra battIla pala-pramANa mAnA jAtA hai, isameM se eka kavala se lekara ATha kavala haka AhAra karanA utkRSTa-avamoda rikAnapa hai| nau kAla se lekara lolaha kavala taka AhAra karanA madhyasa avamaurya tapa hai aura sattara vAcAla se bhAraMbha karake ikattIsa kapala taka khAnA jaghanya avasaudartha hai| isa prakAra abalodahikA tapa yadyapi tIna prakAra kA hai tathApi eka-do kapala kama yA jyAdA khAne se usake avAntara bheda hote haiN| ilI kAraNa sUtra meM use aneka prakAra kA kahA hai| bhakta pAnadravya avame darikA tapa aneka prakAranA che yathA ATha kaLIyA mAtra AhAra kara vagere ahIM keLIyAMnuM parimANa maraghInA IDAnI barAbara samajavuM joIe. pradhAna rUpathI A amerikA tapa traNa prakAranA che utkRSTa, madhyama ane jaghanya, purUSane paripUrNa AhAra batrIsa keLIyA pramANa mAnavAmAM Ave che. AmAMthI eka keLIyAthI laIne ATha keLIyA sudhI AhAra kara utkRSTa avamadarikA tapa che. nava keLIyAthI laIne saLa keLIyA sudhI AhAra kara madhyama avamaudarya tapa che ane sattara keLIyA thI AraMbha karIne ekatrIsa keLIyA sudhI khAvuM jaghanya avamaudarya che. AvI rIte amerikA tapa che ke traNa prakAranA che te paNa eka - be kaLIyA ochI ke vadhAre khAvAthI tenA aneka avAntara bheda thAya che ane AthI ja sUtramAM tene aneka prakAranI kahevAmAM Avela che, ' ' ta0 77
Page #868
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvAyatra modarikAtapasaH paJcavidhatvena zAstroktavAda nekavidhatvaM bhavati, tathAhi-alpAhArAbamodarikA 1 apAvimodarikA 2 dvibhAgaprAptAvamodarikA 3 mAtAvamodarikA 4 kizcidunAbamodarikA 5 ceti / tatrA'TakavalapramANamAtrakavalAhAro'lpAhArarUpamavayodarikA tapo bhavati 1 dvAdazakukkuTANDapramANamAtrakavalAhAro. 'pAvimodarikAtapo bhavati-2 evam--poDa zakukkuTANDaka pramANamAtrakavalAhAro dvibhAgamAptAbamodarikAtapo bhavati-3 evaM-caturvizati kukkuTANDakapamANamAtrakavalAhAraH prAptAvamodarikAtapo bhavati-4 ekatriMzaskukkuTANDakapamANamAtra kavalAhAraH kizcidUnAbamodarikA tapo bhvti-5| tatrA'STau kukkuTANDakamamANamAtrAn kavalAn ya Aharati tasya puruSasyA'lpAhAranAmakA'vamodarikA tapo bhavati / dvAdaza kukkuTANDakapamANamAtrAn kavalAn ya Aharati tasya sa AhAro -upArdA'vamodarikAtapo bhavati / anya prakAra se adhamodarikA tapa ke zAstra meM pAMca bheda kahe gae haiM, isa kAraNa bhI usake aneka bheda kahe jA sakate haiN| ve bheda isa prakAra haiM (1) alpAhAra avamodarikA (2) apAdha-ayamoMdarikA (3) vibhAga prApta-avamodarikA (4) prApta-avamodarikA aura (5) kiMcidUna-ava. modarikA / ATha kavala mAtra AhAra karanA alpAhAra-avamodarikA tapa hai, murgI ke aMDe ke barAbara bAraha kavala mAna AhAra karanA apArdha-avamodarikA tapa hai, isI prakAra solaha kavala mAtra AhAra karanA vibhAga prApta-avamodIkA tapa hai, cauvIsa kapala AhAra karanA prAsa-avamodarikA hai aura ikatIsa kavala murgI ke aMDe ke barAbara AhAra karanA kiMcidUna-avamodarikA tapa kahalAtA hai| anya prakArathI amerikA tapanA zAstramAM pAMca bheda kahevAmAM AvyA che e kAraNane laIne paNa tenA aneka bheda kahI zakAya che. A bheda A pramANe che (1) alpAhAra amerikA (2) apAI amerikA (3) dvibhAga prApta amadarikA (4) prApta avamadarikA ane (5) kiMcita una avamodarikA ATha keLIyA mAtra AhAra kara apAhAra avamedarikA tapa che maraghInA iMDAnI barAbara bAra keLIyA mAtra AhAra kare apAI avamadarikA tapa che, eja prakAre seLa keLIyA AhAra kara dvibhAga prApta avamedarikA tapa che, vIsa keLIyA AhAra kare prApta avamadarikA tapa che ane ekatrIsa keLIyA, maraghInA IMDAnI barAbara AhAra kare kiMciddana avamedarikA tapa kahevAya che.
Page #869
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA aM.8.13 bha.dravyAvamodadrikAyAH anekavidhatvam 69 SoDazakavalA arddhaH puruSAhAraH tasmAt arthAt apakRSTA-nyUnA yA-'vamodarikA dvAdazakavalAtmakatvAt saa-'paaddhvimodrikaa'bseyaa| evaM-poDaza kukkuTANDakapamANamAtrAn kavalAn yAharati tasya sa AhAro dvibhAgamAptAbamodarikA tapo bhavati / tathA ca dvAtriMzakavalAtmaka paryApta puruSAhArasya bhAgadvaye kRte sati prAptAna SoDazakavalAna bhuJAnasya puruSasya dvi mAgazAptAvamodarikA tapo bhavatIti bhAvaH / evaM-caturdizati kukkuTANDa kapamANamAtrAn kabalAn ya Aha isa prakAra jo puruSa mugI ke aNDe jitane ATha kaura AhAra karatA hai usake alpAhAra nAmaka UnodI tapa hotA hai| jo mugI ke aMDe ke barAbara bAraha kavala pramANa AhAra karatA hai vaha apArdha-avamodarikA tapa bAlA kahalAtA hai / solaha kavala AhAra puruSa kA ardhA. hAra ginA jAnA hai, usa Adhe se bhI kama arthAt bAraha kavala kA AhAra karanA apArdha-aghamodarikA tapa hai| jo murgI ke aMDe ke barAbara solaha kavala AhAra karatA hai, usakA AhAra vibhAga prApta-avamodarikA hai| use dvitIya bhAga (AdhA) avamodarikA tapa bhI kahate haiN| tAtparya yaha hai ki battIsa kavala ke puruSa ke pUrNa AhAra ke barAbaragharAbara ke do bhAga kiye jAe~ to solaha-solaha ho sakate haiN| isa kAraNa solaha kavala kA AhAra vibhAga prApta-avamodarikA tapa samajhanA caahie| jo puruSa mugI ke aNDe ke barAbara solaha kavala kA AhAra karatA hai vaha dvibhAga prApta avamorikA tapa bAlA kahalAtA hai| A pramANe je purUSa maraghInA IDA jeTalA ATha keLIyAne AhAra kare che, tenuM alpAhAra nAmaka unedarI tapa hoya che je maraghInA IMDA barAbara bAra keLIyA pramANa AhAra kare che te apAI amerikA tapavALe - kahevAya che. soLa kaLIyAne AhAra purUSane aDadhe AhAra gaNAya che. te aDadhAthI oche arthAt bAra keLIyA AhAra kare apAI avamodarikA tapa che. je maraghInA IMDA jeTalA seLa koLIyAne AhAra kare che tene AhAra dvibhAga prApta avamadarikA tapa samaja tene dvitIya bhAga (aDadho) avamodarikA tapa paNa kahe che. tAtparya e che ke batrIsa kaLIyA purUSanA pUrNa AhAranA sarakhA sarakhA be bhAga karavAmAM Ave te seLa soLa thAya che A kAraNe seLa keLIyAne AhAra dvi bhAga prApta avamerikA tapa samaja jaIe je purUSa maraghInA IDAnI barAbara seLa keLIyAne AhAra kare che te vibhAga prApta avamodarikA tapavALe kahevAya che. AvI ja rIte
Page #870
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthastra rati tasya sa AhAraH prAptAvamodarikA-pAdonamAtranyUnatayA prAptevA'vamorikA prAptAvamodarikA vyapadizyate / evam-ekatriMzatkukkuTANDakapramANamAtrAn kavalAn yaH puruSa Aharati tasya AhAraH kizcidUnAbamodarikA kavalaika nyUnA'camodarikA tapasyA bhavati, kintu-dvAtriMzat kavalapramANamAtrAn kavalAn ya Aharati tasya puruSasya sa AhAraH pramANa prAptAhAratvAt anamodarikA tapo na bhavati / apitu-ekenA'pi kavalena UnamAhAramAharan zramaNo nintho na prakAmarasabhojI bhavatIti vaktuM paaryte| tathA ca-jaghanyA'pramodArikArUpA tapasyAM kurvan zramaNo nirgranthaH prakAmabhojIti na vaktuM zakyate, ityevaM rIsyA bhaktapAna dravyAvamodarikA tapo'nekavidhaM bhavatIti bodhyam |uktshcauppaatik 30 sUtrese ki taM bhattapANavyomoyariyA-? bhattapA, damakomotharithA-aNega vihA paNNattA, taM jahA-anucakuDiyaMDagappamANamette kavale AharamANe avaDomoyariyA-2 solala kukkuDiyaMDagappamANamette kavale AharamANe dubhAgapattomoyariyA-3 cauzrIlaM amaDiyaMDAppamANamette kavale AharamANe pattomopariyA-4 ekzansIsaM kukkuDiyaMDaga isI prakAra cauvIna kavala kA AhAra karane vAle ko prApta avamodarikA tapa hotA hai| jo puruSa ikatIla javala kA AhAra karatA hai, usakA tapa kiMcidUna (kuchAma) anodI tapa kahalAtA hai| kintu jo puruSa 'vattIla kacala pramANa AhAra karatA hai, usakA AhAra pramANa prApta (pUrNa) hone se avamodarikA tapa nahIM kahA jA sktaa| jo zramaNa yA zramaNopAsaka paripUrNa AhAra se eka hI kama kama khAtA hai usI ke viSaya meM aisA kahA jA sakatA hai ki yaha prabhAbarata bhojI nahIM hai| isa prakAra bhaktapAna havya-akSamodarikA tapa aneka prakAra kA hotA hai| aupapAtika sUtra meM kahA hai vIsa keLIyAne AhAra karanArane prApta avamerikA tapa hoya che je purUSa ekatrIsa keLIyAne AhAra kare che tenuM tapa kiMcidana (DuM ochuM) unedarI tapa kahevAya che, paraMtu je purUSa batrIsa keLIyA pramANa AhAra kare che tene AhAra pramANe prAsa (pUrNa) hevAthI avamadarika tapa kahI zakAya nahIM. je zramaNa athavA zramaNopAsaka paripUrNa AhArathI eka koLI paNa ochuM khAya che tenA ja saMbaMdhamAM ema kahI zakAya ke A prakAma rasa bhejI nathI. AvI rIte bhakta pAnadravya amerikA tapa aneka prakAranA hoya che. pApAtika sUtramAM kahyuM che
Page #871
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA za.8 i.13 bha.dravyAvamodarikAyAH anekavidhatvam 613 ppamANabhette havale AhAralANe pramANapase, eto egeNa bi ghAsaNaM UNayaM AhAramAhAre mAge hamaNe niggaMthe jo pakhAlAlamohasi battavya sithA, le taM attapANadazegoyariyA, ye taM vyomoyariyA' iti atha kA sA bhaktapAnadravyAcamodarikA-? bhaktapAnadravyAvanodarikA-aneka vidhA prajJaptA, taghayA-aSTa kunakuTANDa kamavApamAnAna kabalAn bhAharan-alga. hAraH-1 dvAdazakukkuTANDakapamANamAtrAn kalAn bAharan apArdA'vamodarikA-2 SoDaza kumakuTANDakapamANamAtrAn Aharan dvibhAgayAptA'vamodarikA-3 caturvizati kukkuTANDa sapramANamAtrA kabalAna Ahara prAptA'namodarikA-4, ekatriMzat kukkuTANDa kamANamAtrAn kavalAn Aharan kiJcidUnA 'vamodikA-5, dvAtriMzatkukkuTANDakapamANamAtrA kavalA Aharana ghamANamAptaH isa ekenApi karalena Unakara AhAra mAharan zramaNo nigrantho 'na bhakAmarasa prazna--bhaktapAna dravya-avanodahikA lae kitane prakAra kA hai ? uttara- sAtApAna dravdha-avamorimA tara aneka prakAra kA hai, yathA murgI ke aMDe ke barAbara ATha kavala mAtra AhAra karanA alpAhAra hai| murgI ke aMDe ke barAbara bAraha kAkAla kA AhAra karanA apArdha-aghamo. darikA tapa hai, halI prakAra solaha savAla kA AhAra karanA vibhAgaprAptaavamorikA hai / cauvIsa phAyala kA jo AhAra karatA hai ullakA tapa prAha-azlodariyA kahalAtA hai| jo ikatIla kavala AhAra karatA hai use kiMcidUna amorikA tapa hotA hai| jo pUrA murgA ke aMDe ke barAbara battIla kavala AhAra karatA hai, usakA AhAra pramANaprApta kahalAtA hai| jo zramaNa ninanyA pramANaprApta AhAra (bantIla) kayala se eka bhI ladala hala AhAra karatA hai, usake viSaya meM yaha nahIM kahA prazna--sAtapAnadravya mahari ta5 mA 12 // cha ! uttara--bhaktamAnadravya avamadarikA tapa aneka prakAranA che jema ke maraghInA IDa jeTale ATha kaLIyA mAtra AhAra kare alpAhAra che. maraghInA IMDA barAbara bAra keLIyA AhAra kara apAI avamadarikA tapa che, evI ja rIte seLa keLIyAne AhAra kara dvibhAga prApta avamedarikA che. covIsa ThaLIyAne je AhAra kare che tenuM kiMcidana avamedarikA tapa hoya che. je maraghInAM IMDA jeTalA pUrA batrIsa keLIyAne AhAra kare che tene AhAra pramANaprApta kahevAya che. je zramaNa nigraMtha pramANa prApta AhAra (batrIsa) keLIyAthI eka paNa keLIye oche AhAra kare che tenA viSayamAM
Page #872
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha bhojI' ti bakAvyaM syAt sA-epA bhaktapAnadravyApramodarikA, sA-epA dravyAva modarikA' iti // 13 // mUlam-bhAvosoyariyA tave aNegavihe, appakohAi bheyo|14|| chAyA--bhAvA'vamodarikA tapo'nekavidham, alapakrodhAdi bhedataH // 14 // tattvArthadIpikA--pUrva tAvad-dravyA'vamAdarikA tapaH prarUpitam, sampatibhAvA'tramodarikA tapaH marUpayitumAha-'bhAyolAyariyAtave'-ityAdi / bhAvA 'vamodarikA tapaH-bhAvasya krodhAdi kaSAyarUpAtmapariNAmasya pratanukArakam avamAdarikA nAma kriyAvizeSarUpatapo bhAvAvamodarikA tapaH-bhAvasya krodhAdi kapAyarUpAtmapariNAmasya prAnukArakam avamodarakA nAma kriyAvizeSarUpaM tapo bhAvAvamodarikA tapa ucyate / taccA'ne kavidhaM bhavati, tadyathA-alpakrodhaH alpamAna: alpamAyA alapalomaH arazada alpakalahaH alpajhajhazca, ityeva bhaneka vidha bhAvAbamAdarikAmo bhavati / tatrAlAH patanuH krodhaH krodhamohanoyodaya. jA sakatA ki vaha praphAma rala bhojI hai| yaha bhaktapAla dranya-avamo. dariko tapa hai| isa prakAra dravyAvamodArakA vivecana pUrNa huaa||13|| 'bhAvAmoyariyA tave' ityAdi / sUtrArtha-alpatrodha Adi ke bheda se bhAva-avamodarikA tapa bhI aneka prakAra kA hai // 14 // tattvArthadIpikA-dravya-avamodarikA tapa kI vyAkhyA kI gaI, aba bhAva-avamodarikA tapa kI prarUpaNA karate haiM___ AtmA ke krodhAdi vibhAva-pariNAmoM ko kama karanA bhAva-avamodarikA tapa kahalAtA hai / ullake aneka prakAra haiM, jaise krodha ko kama karanA, mAna ko kama karanA, mAyA ko kama karanA, lobha ko kama karanA, evuM na kahI zakAya ke te prakAmarasa bhejI che. A bhakta pAnadravya avamedarikA tapa che. A rIte vyAvamadarikAnuM vivecana pUrNa thayuM. 13 che. 'bhAvomoyariyatave' yA sUvAthaM-a5krodha AdinA bhedathI bhAva amerikA tapa aneka prakAranA che ! 14 che tArthadIpikA-dravya ame darikA tapanI vyAkhyA karavAmAM AvI, have bhAva avamodarikA tapanI prarUpaNa karIe chIe AtmAne krodhAdi vibhAga pariNAmene ghaTADe kare bhAva amerikA tapa kahevAya che. tenA aneka prakAra che. jemake koI e kare, mAna ochuM karavuM, mAyAne ghaTADavI, lebha e che kare, vacananI nyUnatA, kalaha
Page #873
--------------------------------------------------------------------------
________________ - dIpikA-niyukti TIkA a.8 s.14 bhAvamodarikAtapasaH prarUpaNam 615 janyo'sahanarUpA'kSamA pariNati vizeSa:-alpakrodha: krodha kaSAyAlAsA-1 evam alpamAnaH jAtyAghabhimAnarAhityam mAnAlpatA2 evam alpasAyA sAyAlpatA3 alpalobho lobhAlpatA 4 alpazabda: zabdAlpatA, paribhira bhASaNam 5 alekalahaH phalahAbhAvaH 6 aljhanjhaH paraspara bhedotpAdakavacana vyApArarUpa jhaJjhasyA'. bhAvo'vagantavyaH // 7 // // 14 // tatvArthaniyukti:-pUrva khara-dravyAvasodarikA tapaH prarUpits, sampatibhAvAvamodarikAtapaH marUpayitumAha-'mAcomothariyA tave aNegabihe, appa kohAi bheyao'-iti / bhAvAvanodarikA tasa:-bhAvasya krodhAdi kaSAyAderAbhyantarasya akSamAdi pariNatarUpasya pratanu vidhAyakam aramana rikAnAma tapo bhAvA'camodarikA tapaH, taccA'nekavidhaM bhavati / akrodhAdi bhedataH tadyathA-- alekrodhamAnamAyA lobhazabdakalA jhnyjhbhedtH| atrA'lpa zabsya dvandvAdI vacana kI nyUnatA, kalaha aura jhaMjha kI nyUnatA zAdi / krodha mohanIya ke udaya se utpanna hone vAle asahana rUpa asAtA pariNAma ko krodha kahate haiM, usakI alpatA krodha kI alpatA hai| jAti Adi ke abhimAna kI nyUnatA mAnAlpatA hai| mAyA kI kamI ko mAyAlpatA kahate hai| lobha ke patalepana ko lobhAlpatA yA alpalobha kahate haiN| parimita bhASaNa ko zabdAlpatA kahate haiM / kalaha kA abhAva alpakalaha kahalAtA hai| paraspara meM bheda utpanna karane vAle vacanoM kA prayoga na karanA alpajhajha hai // 14 // tattvArthaniyukti-dravya-avamoda rikA tapa kI vyAkhyA kI jA cukI, atha bhAva avalorikA tapa kA nirUpaNa karate haiM___ akSamA-pariNatirUpa krodha Adi vaimAvika bhAdoM kI alpatA ko bhAva-avamodarikA tapa kahate haiN| usake aneka bheda hai-alpakrodha, alpane kajIyAnI nyUnatA Adi krodha mohanI yanA udayathI utpanna thanArA asahanarUpa akSamA pariNAmane kedha kahe che. tenI a9patA kodhanI alpatA che. jAti vagerenA abhimAnanI nyUnatA mAna a9patA che mAyAnuM ochApaNuM mAyA patA kahevAya che. lAbhane pAtaLo pADe lebha lepatA athavA a5lAbha kahe che. parimita bhASaNane zabdAlapatA kahe che kalahano abhAva alapakalaha kahevAya che. parasparamAM bheda utpanna karanAra vacanano prAga na kare alpa jhaMjha che 14 tatvArthaniyaMti-dravya avamodarikA tapanI vyAkhyA karavAmAM AvI have bhAva avamedarikA tapanuM nirUpaNa karIe chIe akSamA pariNati rUpa krodha Adi vaibhAvika bhAvanI apatAne bhAva avamadarikA tapa kahe che. tenA aneka bheda che alpaphodha, apamAna, apamAyA,
Page #874
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthasUtra sadbhAvAda tasya pratyekama misambandhAta, alpakrodhaH-1 alpazanaH patanu vAcakaH tenA'lpaH kalpaH krodhaH krodhamohanIyakodayazAyaH asahanarUpA'. kSamA pariNativizeSaH krodhAlpatvamityevam alpakrodhonAma bhAvAsodarikA tapaH 1 ebam-alpamAnaH jAtyAdhabhimAnarAhilyA bhAgAlpatA 2 alpasAyAmAyAlpatyam-3 alpalomA lomAlpatA 4 alpazabdA-parimitabhASaNa, zahA. lpatA-5 alpakalaha-kalahAbhA-6 alpazaza:--paraspara bhedotpAdakavacanavyApArarUpa jhaJjhasyA'bhAva:-7 ityevaM rItyA bhAvAvalodarikA tapo'nekavidhaM bhavati / uktacApapAti ke 30 sUtre-'le ki taM sAde ghoriyA 3 bhAgomoyariyA aNegavihA paNNattA, laM jahA apazakohe? ayamANe 2 apanAe3 appa. mAla alpamAyA, alpalobha, alpazabda, alpasalaha, alpAkSa aadi| 'alpa' zabda mandatA yAnyUnatA kA vAcaka hai| ataH alpakrodha kA artha hai-krodha mohanIya karma ke udaza le utpanna hone vAle purasahanarUpa akSamA pariNati kI nyUnatA yA manhalA yaha bhandatA alpakodha nAmaka AvaavamodarikA tapa hai| isI prakAra jAti Adi ke abhimAna kI alpatA ko alpanAma tapa samajhanA cAhie / mAyA kI alpatA alpamoyA kahalAti hai| lobha kI alpatA alpaloma hai| parimila bhASaNa ko alpazabda kahate haiM / phalaha kA abhAva alpasalaha hai / paraspara meM bheda utpanna karane vAle kA prayoga jhaMjha kahalAtA hai aura usakA abhAva alpjhNjhaa| isa prakAra bhAva avamohArikA tapa aneka prakAra kA hai| aupa. pAtika sUtra meM kahA hai-bhAva abalohari kA tapa kitane prakAra kA hai ? alpalebha apazabda, a5kalaha, alapa jhaMjha - Adi "alapa' zabda mandatA athavA nyUnatAnuM vAcaka che AthI a5krodhane artha che koI mehanIya karmanA udayathI utpanna thanArA asahanarUpa akSamApariNatinI nyUnatA athavA mandatA a5 krodha nAmaka bhAva amerikA tapa che evI ja rIte jAti AdinA abhimAnanI apatAne apamAna tapa samajavuM joIe mAyAnI alpatA apamAyA kahevAya che. lebhanI apatA a5bha che. parimita bhASaNane apazabda kahe che. kalahano abhAva apakalaha che. parasparamAM bheda utpana karanAra vacanA pragane jhaMjha kahevAya che ane teno abhAva a95jhaMjha che--rIte bhAva amerikA tapa aneka prakAranA che.
Page #875
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 7.15 bhikSAcaryAtapasaH prarUpaNam lohe4 appasa de5 appajhaMjhe7 le taM bhAvogoyariyA se taM omoyariyA' iti / atha kA sA bhAvAbamodarikA ? bhAyA'vamodarikA'nekavidhA prajJaptA, tadyathA -alpakrodhaH1 alpamAna:2 alpamAyA 3 apalobhaH 4 alpazabdaH5 alpakalahaH6 alpajhaJjha7 sA-eSA bhAvA'pramodarikA, lA eSA avamodarikA iti // 14 // / ___ mUla-sidakhAyariyA tane aNegavihe, davvAbhiggahacarAi bheyao // 15 // chAyA-mikSAcI tapo'nekavidham, dravyAbhigrahacarAdi bhedataH // 15 // tatvArthadIpikA-pUrva khalu-avamodarikA' nAma dvitIyaM bAhya tapaH savistaraM marUpitam sampati-tRtIyaM bhikSAcaryA tapaH prarUpayitumAha- 'bhikkhA yariyA tave adhihe, davAbhimAhavArAha meyao' iti / bhikSAcaryA tapaH-'anulasthAne anukakAle amuzavastu grahopyAmi' ityevaM rItyA'bhi uttara-sAtha avamodarikA tapa aneka prakAra kA hai-alapakrodha, alpa-mAna, almAyA, alpalobha, alpazabda, alpajhajha Adi / yaha bhAva-avamodarikA tapa hai // 14 // 'livakhAyariyA to aNe gavihe' ityAdi, sUtrArtha dravyAbhigrahacara Adi ke bheda se bhikSAcaryA tapa bhI aneka prakAra kA hai // 15 // tatvArthadIpikA-isase pahale avamodarikA nAmakA bAhya tapa kA vistAra pUrvaka prarUpaNa kiyA gayA, aba bhikSAcaryA nAmaka tIsare tapa kI prarUpaNA karate haiMdravyAbhigrahacara Adi ke bheda se bhikSAcaryA tapa ke aneka bheda papAtikasUtranA trIsamAM sUtramAM kahyuM che bhAva avamerikA tapa keTalA prakAranA che ? uttara-bhAva avamodarikA aneka prakAranI che. alpako sayabhAna, ma5mAyA, mAsa, 51. ma54, sAdi A bhAva amerikA tapa che. je 14 che 'bhikkhAyariyA tave' tyAta suvArtha--drathabhigraha cara AdinA bhedathI bhikSAcaryA tapa aneka prakAranA che ke 15 che tattvArthadIpikA--AnI pahelA amedarikA nAmaka dvitIya bAhyatAnuM vistArapUrvaka prarUpaNa karavAmAM AvyuM, have bhikSAcaryA nAmaka trIjA tapanI prarUpaNa karIe chIe dravyAbhigrahacara AdinA bhedathI bhikSAcya tapanA aneka bheda che, ta0 78
Page #876
--------------------------------------------------------------------------
________________ 618 tattvArthasUtre grahapUrvakaM bhikSATanaviSayakaM tapo bhikSAcaryA tapa ucyate / taccA'nekavidhaM bhavati tadyathA - dravyAbhigrahacaraH - amuka mevADazana pAnaM grahISyAmi' ityevaM dravyAbhi graheNa caratIti dravyAbhigrahacara, ucyate 1 AdinA kSetrAbhigrahacaraH 'amukasthAne grahISyAmi' ityevaM kSetrAbhitraheNa caratIti kSetrAbhigrahacaraH 2 kAlAbhigrahacaraH 'akakAle pUrvAhaNAdAveva grahISyAmi na tu parAhaNe nApi rAtrau ' ityevaM kALa vizeSAbhigraheNa caratIti kAlAbhigrahacaraH 3 evam - bhAvAbhigrahacaraH 4 utkSipracaraH 5 nikSiptacaraH 6 utkSipta nikSiptacaraH 7 nikSiptotkSiptacarA8 vartyamAnacaraH 9 hai / 'amukasthAna meM' amuka kAla meM, amuka vastu grahaNa karUMgA' isa 'taraha abhigraha karake bhikSATana karanA bhikSAcaryAnapa kahalAtA hai| usake aneka bheda haiN| ve isa prakAra hai (1) dravyAbhigrahacara - amuka azana-pAna hI grahaNa karUMgA, isa prakAra dravya saMbaMdhI abhigraha karake bhikSATana karane vAlA / (2) kSetrAbhigrahacara - 'amuka sthAna para hI grahaNa karUMgA, isa taraha kSetra saMbandhI abhigraha karake bhikSATana karane vAlA / (3) kAlAbhigrahacara - amuka kAla meM jaise pUrvAhnaNa meM, hI grahaNa karUMgA, na aparAhnaNa meM, na madhyAhna meM, aisA abhigraha karake bhikSA Tana karane vAlA | isI prakAra (4) bhAvAbhigrahacara (5) utkSiptacara (3) nikSiptacara (7) utkSiptanikSiptacara (8) nikSiptautkSiptacara ( 9 ) vartyamAnacara (10) saMhi amuka sthAne, amuka kALamAM, amuka vastu grahaNa karIza A rIte abhigraha karIne bhikSATana karavuM bhikSAcaryo tapa kahevAya che. tenA aneka bheda che-te A prakAre che (1) drabyAbhigrahacara-amuka azana pAna ja grahaNa karIza e rIte dravya samA~dhI abhigraha karIne bhikSATana karanAra (2) kSetrAliyara - bhu sthaNe 4 thatha arIza bhI abhA kssetrsamadhI abhigraha karIne bhikSATana karanAra. (3) kAlAbhigrahacara~~amukakALamAM jemake pUrvAmAM ja grahaNa karIza aparAmAM ke madhyAhnamAM nahI evA abhigraha dhArIne bhikSATana karanAra mevI 4 rIte (4) lAvAliyara (4) utkSiptathara (6) nikSiptayara (7) utkSiptanikSiptayara (8) nikSitatkSisayara (4) vartya bhAnayara (10) sahi
Page #877
--------------------------------------------------------------------------
________________ dISikA-niyukti TIkA a.8 sU.15 bhikSAcaryAtapasaH prarUpaNam saMhiyamANacaraH10 upanItacaraH11 apanItacara 12 upanItApanItacara:-13 apanI topanItacara:14 saMspRSTacaraH15 asaMsRSTacaraH16 tajjAtasaMsRSTacaraH17 ajJAtacaraH18 maunacaraH 19 dRSTalAbhikA20 adRSTalAmikaH 21 pRSTalAbhikaH22 apRSTaH lAbhika:23 mikSAlAbhikA24 abhikSAlAbhikaH 25 annarakAyakA26 aupanihitakA 27 parimitaviNDapAtikaH 28 zuddhaiSaNikaH 29 saMkhyAdattikaH ityevaM rItyA'nekavidhaM tAbad bhikSAcaryAtapo bhavatIti bodhyam / tatra bhAvAbhigrahacarastu'amuka prakArako dAtA yadi dAsyati-tadA prahISyAdi ityevaMbhAvAbhigraheNa caratIti bhAvAbhigrahacaro'vagantavyA4 evam utkSipta carAdikamapi svayaM jJeyam / 15 / tattvArthaniyukti-pUrva tAbad dvitIyaM bAhyarUpam abamodarikA tapaH yANacara (11) upanItacara (12) apanItacara (23) upanItApanItacara (15) saMsRSTacara (16) alaMsRSTacara (17) lajjAtasaMspRSTacara (18) ajJA tacara (19) maunacara (20) dRSTalAniza (22) adRSTalAbhika (23) pRSTa. lAbhika (23) apRSTalAbhika (24) bhikSAlAbhika (25) abhikSAlAbhika (26) annaralAyaka (27) aupanihataka (28) parimitapiNDapAtika (29) zuddhaSaNika (30) saMkhyAdatsika, isa prakAra bhikSAcI tapa karane vAle aneka prakAra ke haiM aura isI kAraNa isa tapa ke bhI aneka bheda hote haiN| _ 'amuka prakAra kA dAtA yadi degA to grahaNa karUMgA isa prakAra bhAva saMbandhI abhigraha karake bhikSATana karane vAlA bhAvAbhigrahacara samajhanA cAhie / isI prakAra utkSiptacara Adi kA artha bhI svayaM hI samajha lenA cAhie // 16 // tatyArthaniyukti:-pahale avamodarikA nAmaka vittIya ghAya tapa kA yabhAyara (11) apanItanyara (12) nItayara (13) nItApanItaya3 (14) bhanItApanIta-22 (15) sasRSTayara (16) masa sRSTaya2 (17) tasatasasa. Tanya2 (18) AjJa taya2 (18) maunayara (20) draSTasAli (21) adraSTisAlis (22) sAli (23) maSTamAnita (24) sikSAtami (25) samikSA. lAbhika (26) sanaglAyaka (27) aupanihitaka (28) parimitapiDupAtika (2) zuddhiSaNika (30) saMkhyAdattika, A rIte bhikSAcaryA tapa karanArAo aneka prakAranA che ane A kAraNe ja A tapanA paNa aneka bheda hoya che. amuka prakArane dAtA je Apaze te ja grahaNa karIza A rIte bhAva saMbaMdhI abhigraha karIne bhikSATana karanAra bhAvAbhigrahacara samajavuM joIe evI ja rIte ukSiptacara vagerene artha paNa svayaM samajI le che 15 tavAthaniyati--pahelAM amerikA nAmaka dvitIya bAhya tapatuM
Page #878
--------------------------------------------------------------------------
________________ 660 tattvArthasUtre savistaraM prarUpitam, sampati - kramaprAptasya tRtIyasya bhikSAcarcA nAmaka tapasaH svarUpaM sabhedaM prarUpayitumAha = 'mikkhAyariyA tave aNegavihe, davvAbhiraggaha prAibhedao' iti bhikSAcaryA tapaH vRttiparisaMkhyAnarUpam 'amukasthAne amukakAle amuka vastu grahISyAmi' ityAdirItyA'bhigrahapUrvaka bhikSATanarUpaM tapazvaraNam anekavidhaM bhavati / tadyathA - dravyAbhigrahacarAdi bhedataH, dravyAbhi grahacaraH 1 AdinA kSetrAbhigrahacaraH 2 kAlAbhigrahacaraH 3 bhAvAbhigrahacaraH 4 utkSiptacaraH 5 nikSiptacaraH 6 utkSipta nikSiptacaraH 7 nikSiptotkSiptacaraH 8 vartyamAnacaraH 9 saMhriyamAnacaraH 10 upanIcara : 11 apanItacara : 12 upanItApanItacaraH 14 saMsRSTacaraH 15 asaMsRSTacaraH 16 tajjAtasaMsRSTacaraH 17 ajJAtacaraH 18 maunacaraH 19 lAbhikaH 20 adRSTalAbhikaH 21 pRSTalAbhikaH 22 apRSTasavistara prarUpaNa kiyA gayA aba kramaprApta tIsare bhikSAcaryA nAmaka tapa kA bhedoM sahita svarUpa pradarzita karate haiM bhikSAca tapa kA dUsarA nAma vRttiparisaMkhyAta hai / 'amuka sthAna meM' amuka vastu hI grahaNa karUMgA 'ityAdi rUpa se abhida karake bhikSATana karanA bhikSAcaryA tapa kahalAtA hai / yaha tapa dravyAbhigrahacara Adi ke bheda se aneka prakAra kA hai, yathA- (1) dravyAbhigraicara (2) kSetrAbhi grahacara (3) kAlAbhigrahacara (4) bhAvAbhigrahacara (5) utkSiptacara (6) nikSiptacara (7) utkSiptanikSiptacara (8) nikSiplautkSiptacara (9) vartyamAnacara (10) saMhriyamANacAra (11) upanItacara (12) apanItacara (13) upanItApanItacara (14) apanItopanItacara (15) saMsRSTacara (16) asaMsRSTavara (17) tajjAtasaMsRSTacara (18) ajJAtacara (19) maunacara (20) dRlAbhika (21) adRSTAbhika (22) pRSTalAbhika vistara prarUpaNa karavAmAM AvyuM have kramaprApta trIjA zikSAcaryAM nAmaka tapa tuM bhedo sahita svarUpa pradarzita karIe chIe bhikSAcaryA tapatu khIju nAma vRttiparisaMkhyAta che. amuka sthAnamAM amuka kALamAM, amuka vastu ja grahaNu karIza ityAdi rUpathI abhigraDuM karIne bhikSATana karavu bhikSAcaryAM tapa kahevAya che. A tapa dravyAbhibrarhacara Adi nA bhedathI aneka prakAranA che jemake-(1) drabyAbhigrahacara (2) kSetrANigraha thara (3) asAliyara (4 ) lAvAliyara ( 4 ) utkSipsayara (6) nikSiptathara (7) utkSiptanikSisayara (8) nikSipta utkSiptayara (4) vartyamAnayara (10) (19) asaMsRSTayara (17) tantasaMsRSTayara (18) ajJAtayara (18) bhaunayara (20) iSTasAliGa (21) aSTasAliGa (22) pRSTasAliGa (23) aSTasAliGa
Page #879
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8sU.15 bhikSAcaryAtapasaH prarUpaNam 621 lAmikA 23 mikSAlAbhika: 24 abhikSAlAbhikaH 25 annaglAyaka: 26 auSanihitakA 27 parimitapiNDarAtikaH 28 zudvaiSaNikaH 29 saMkhyAdattikaH 30 ityevaM rItyA'nekavidhaM bhikSAcaryA tapo bhavati / tatrAzritA'bhigrahaM vA ya zvaratiAsevate, sa dravyAbhiprahacara ucyate, bhikSAcaryAyAH prastAve'pi-dharmadharmiNora. bhedavivakSayA dravyAbhigrahacara ityuktam / dravyAbhigrahazca lepakRtAdi dravyaviSayo'vagantavyaH bhaktapAnAdi dravyaviSayako'bhigraho dravyAbhigraho bodhyaH1 'amuhasthAne grahISyAmi ityevaM rItyA kSetravizeSamabhigRhya yazcarati-vikSAmaTati sa kSetrAbhigrahacara ucyate, kSetraviSayako'bhigrahaH kSetrAmigrahaH 2 'pUrvAhaNe grahISyAmi(23) apRSTalAbhika (24) bhikSAlAbhika (25) abhikSAlAmika (26) annaglAyaka (27) bhopanihitaka (28) parimitapiNDapAtika (29) zuddhai. SaNika (30) saMkhyAdantika, hara prakAra bhikSAcaryA tapa aneka prakAra kA hai / inakA svarUpa isa prakAra hai (1) dravyAligrahacara-dravya saMbaMdhI abhigraha karake jo bhikSATana karatA hai, vaha dravyAbhigrahacara kahalAtA hai / bhikSA kA prakaraNa hone para bhI dharma aura dharmI ke abheda kI vivakSA karake dravyAbhigrahacara aisA kahA gayA hai| dravyAbhigraha yahAM lepakRta Adi dravyAsaMbaMdhI sama jhanA caahie| bhojana-pAnI Adi dravyoM se saMbaMdha rakhane vAlA abhi. graha dravyAbhigra zAhalAtA hai| (2) kSetrAbhiprahacara-'amuka sthAna paragrahaNa karUgA isa prakAra kSetra saMbaMdhI abhigraha karake jo bhikSArtha bhramaNa karatA hai vaha kSetrAbhigrahacara kAlAlA hai| kSetra saMbaMdhI abhigraha kSetrAbhinnAha hai| (24) lakSAsAli (25) mamikSAkAli (26) manasAya (27) mIpani hitaka (28) parimitapiDapAtika (29) zuddhiSaNika (30) saMkhyAttika A rIta bhikSAcaryA tapa aneka prakAranA che. emanuM svarUpa A pramANe che (1) vyAbhigrahacara-dravyasaMbaMdhI abhigraha dhArIne je bhikSATana kare che, te divyAbhi pracara kahevAya che bhikSAnuM prakaraNa hovA chatAM paNa dharma ane dharmanA abhedanI vivakSA karIne " dravyAbhigrahacara " ema kahevAmAM ApyuM che. dravya bhigraha ahIM lepakRta Adi dravyasaMbaMdhI samaja joIe bhejanuM pANI Adi dravyathI saMba dha rAkhanAra abhigraha dravyAbhigraha kahevAya che. (2) kSetra hicara- amuka sthAna para grahaNa karIza? A rIte kSetra saMbaMdhI abhigraha karIne je bhikSA kAje bhramaNa kare che te kSetrAbhigrahacara kahevAya che. kSetra saMbaMdhI abhigraha kSetrAligraha che.
Page #880
--------------------------------------------------------------------------
________________ darara satyArtha pa nAparAhaNe va rAtrau ca' ityevaM kAlavizeSamabhigRhya carati - mikSAmadati yaH sa kAlAbhigrahacara ucyate, kAlavizeSako'bhiH kAlAbhigrahaH 3 'amuddha prakArako dAtA zuddhabhAvena dAsyati tadA grahISAmi ityenaM dAtuvizeSamabhigRdya cara tIti bhASAmigrAcaraH / yadvA-gAna hAyanAdi vRttapuruSAdi viSayo'bhigraho bhAnA mitrahosvaseyaH 4 ukSita gRhasthena svArthI pAkabhAjanAduddhRnamabhigRdya carati 'svArtha' pAkapAcA uddhRtaM bhojanAdikaM yadi dAsyati tadA grahISyAmi' ityevam - utkSiptabhigrahacara ucyate, utkSidipa ko'bhigrahaH utkSiptAbhigrahaH 5 (3) kAlAbhigrahacara - pUrvANa meM hI grahaNa karUMgA, aparAhNa yA madhyAha meM nahIM, aisA abhigraha karane vAlA kAlAbhigrahacara kahalAtA hai | kAlaviSayaka abhigraha kAlAbhigraha hai / (4) yAcAbhigrahacara- 'amuka prakAra kA dAtA zuddhabhAva se degA to grahaNa karUMgA isa taraha dAtA saMbaMdhI abhigraha karake bhikSATana karane vAlA bhAvAbhiyacara kahalAtA hai athavA gAne yA hasane meM pravRta puruSa Adi ke hAtha se hI AhAra lUMgA, aisA abhigraha karanA bhAvA migraha samajhanA cAhie / (5) utkSiptacara - gRhastha ne apane lie pAtra meM se nikAlA ho vaha udghRta kahalAtA hai / 'jo bhojanAdika apane khuda ke lie iMDiyA meM se bAhara nikAlA ho vahI grahaNa karUMgA aisA niyama grahaNa karane bolA utkSiptacara kahalAtA hai / kSipsa (bAhara nikAle ) AhAra kA niyama svIkAra karanA utkSiptAbhigraha samajhanA cAhie / (3) kAlAbhigrahacara-pUrvANumAM ja grahaNu karIza, aparANu athavA madhyAhnamAM nahI eve! abhigraha rAkhanAra kAlabhigrahacara kahevAya che. kAla viSayaka abhigraha AlAbhigraha che. (4) bhAvAbhigrahucara-amuka prakAranA dAtA zuddha bhAvathI Apaze te ja grahaNu karIza e rIte dAtA sabaMdhI abhigraha rAkhIne bhikSATana karanAra bhAvAbhimahucara kahevAya che, athavA gAvA agara hasavAmAM pravRtta purUSa Adi nA hAthe ja AhAra laiza eve! abhigraha karavA bhAvAbhigraha samajavA. (5) utkSisacara-gRhasthe peAtAne mATe pAtramAMthI kADhyuM` hoya te udhRta kahevAya che. je bhejanAdika peAtAnA ja mATe vAsaNamAMthI bahAra kADhyuM" hAya te ja grahaNa karIza evA niyama grahaNa karanAra utkSisacara kahevAya che. (bahAra kADhela) AhAranA niyama svIkAra karavA ukSipta abhigraha samajavA joIe.
Page #881
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.87.15 bhikSAcaryAtapasaH prarUpaNam 623 nikSiptaM pAkAdi bhAjanAt uddhRtyA'nvabhAjane sthApitamazanAdibhigRhya carati iti nikSiptacara ucyate, nikSiAviSayako'bhigraho nikSisA'bhigrahaH 6 utkSiptanikSiptacarasa-pAkabhAjanAdurikSaptaM tadevA'nyatra sthAne yat nikSiptaM tad-utkSiptanikSiptacara ucyate 7 nikSiptotkSiptacara:-nikSiptaM pAnabhAjanAd uddhRtyAyana sthApitaM, tadeva ukSiptaM punahaste gRhItaM tadabhigraheNa varatIti nikSiplorikSaptacara ucyate 8 dasyamAnacaraH vaya'mAnaM pariviSyamANamabhigRhya caratIti vatyamAnacara (6) nikSiptacara-panAne ke pAnI se nikAlakara jo bhojana anya pAtra meM rakha diyA gayA ho vaha nikSipta kahalAtA hai| aise AhAra ko hI grahaNa karane kA niyama lene vAlA nikSiptacara hai| nikSipta viSayaka abhigraha nikSisAbhigraha samajhanA caahie| (7) utkSipta nikSiptacara-pAka-pAtra meM nikAla diyA gayA ho aura anya sthAna para rakhA ho vaha AhAra urikSaptanikSita kSahalAtA hai| usakA abhigraha karake bhikSATana karane vAlA urikSaptanikSiptacara hai| (8) nikSipnotkSiptacara-pApAna meM se bAhara nikAlA ho, anya sthAna para rakha diyA ho, usIko phira hAtha meM liyA ho aisA AhAra prApta hogA to hI grahaNa karUMgA, aisA niyama aMgIkAra karane vAlA likSi. ptautkSiptacara kahalAtA hai| (9) vaya'mAnacara-yadi parosA jAtA huA AhAra milegA to hI lUgA ailA abhigraha karane vAlA vayaM dhAnacA kahalAtA hai| (6) nikSiptacara-rAMdhavAnA pAtramAMthI kADhIne je bhejanA anya pAtramAM rAkhI devAmAM AvyuM hoya te nizcita kahevAya che. AvA AhArane ja grahaNa karavAno niyama lenAra nikSiptacara che. nikSiNaviSayaka abhigraha nikSiNAbhigraha samaje joIe. (7) ukSisacara-pAka pAtramAMthI kADhI nAkhavAmAM AvyuM hoya ane anya sthAna upara rAkhela hoya te AhAra uklinizcita kahevAya che. tene abhigraha rAkhIne bhikSATana karanAra ukSitanikSisacara che. (8) nikSiptarikSayara--14pAtramAthI mahA2 diya hAya, manya sthAna para rAkhI devAmAM AvyuM che tene ja pharI hAthamAM levAmAM Ave hoya e AhAra maLaze te ja grahaNa karIza evo niyama aMgIkAra karanAra nizcita ukSiptacara kahevAya che (9) varlemAnacara- pIrasavAmAM AvI rahele AhAra maLaze te ja laIza e abhigraha karanAra vardhamAnacara kahevAya che,
Page #882
--------------------------------------------------------------------------
________________ 624 tattvArthasUtre ucyate 9 evaM-saMhiyaSANaca!-atyuSNaM vyaJjana spAdikaM zItalIkaraNAya sthAlyA. diSu prasAritaM tat puna jane kSipyamANaM saMhiyamANa pucyate tadabhipraheNa caratIti saMhiyamANacaro bodhyaH 10 upanItacara:-anyena kenacid gRhasthAya preSitaM yat tadupanIta mucyate, badamigraheNa caratIti upanItavaraH 'tadevAhaM grahIpyAmi yadanyena tadartha preSitaM bhavet' ityevamamigaha apanItAbhigraha ityarthaH11 apanIta. caraH-apanItaM gRhasthena kasmaivinyasma dAtuM niHsArya badanyatra sthApitaM tadabhigraheNa caratIti-apanIcaraH ucyate, 'deza'haM grahISyAmi yadanyasmaidAnunissArca sthApitaM syAt' ityevamabhigraho'panItAbhigraha ityarthaH 12 upanItApanItacara:'yadevopanInam anyena preSitaM, tadeva yadi apanItaM sthAnAntare sthApitaM sthAt tadeva grahISyASi' ityevamabhigraheNa caratIti apanItApanItavara ucyate 13 (10) saMhiyANacara-atyanta uSNa AhAra ThaMDA karane ke lie thAlI Adi meM phailAyA gayA ho, usle punaH pAtra meM DAlA jA rahA ho vaha AhAra saMhiSamANa kahalAtA hai| aisA AhAra hI lUMgA aisI pratijJA karane vAlA tapasvI saMhiyANacara hai| (11) upanItacara-jo bhojana kisI dUsare ne gRhastha ke lie bhejA ho vaha upanIta kahalAtA hai aura unakA abhigraha karane vAlA upanItacara / maiM vahI bhojana grahaNa karUMgA jo dUsare ne gRhastha ke lie bhejA ho aisI AkhaDI karanA upanItAbhigraha hai| (12) apanItacara-gRhasthane kisI ko dene ke lie anyatra rakha diyA ho aise AhAra ko hI grahaNa karane kA niyama svIkAra karane vAlA apanItacara kahalAtA hai / jo AhAra dUsare ko dene ke lie (10) saMhiyamANucara--atyanta uSNa AhAra TADhe karavA mATe thALI vageremAM pAtharavAmAM AvyA heya, tene punaH pAtramAM nAkhavAmAM AvI rahyo hoya te AhAra saMhiyamANa kahevAya che. A ja AhAra laIza, evI pratijJA karanAra tapasvI saMhiyamANucara che. (11) upanItacara--je bhejanane keI bIjAe gRhasthane mATe mokalyuM hoya te upanIta kahevAya che ane tene abhigraha karanAra upanItacara che. huM te ja bhajana grahaNa karIza je bIjAe gRhastha mATe mokalyuM hoya evI AkhaDI karavI unItAbhigraha che. (12) apanItacara--gRhastha keIne ApavA mATe anyatra rAkhavAmAM Avela hoya evA AhArane grahaNa karavAno niyama svIkAra karavA vALA apanItacara kahevAya che, je AhAra bIjAne ApavA mATe kADhIne anyatra
Page #883
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 1.15 bhikSAcaryAtapasaH prarUpaNam 65 apanItopanItaca!-apanItaM kasmaicidanyasmai dAtuM nissAryA'nyatra sthApitaM, tadevo-panItaM yasya gRhasya samIpe preSitaM tasya gRhasthasya gRhe pApitaM tadapanItopanIta mucyate, tadabhinnaheNa caratIti apanItopanItacara ucyate 14 saMsRSTacara: saMsRSTena zAjJAdi pUrina istAdinA dIyamAna mazanAdikaM saMskRSTa mucyate, tadabhigraheNa caratIti saMsRSTacaraH ucyate 15 asaMsRSTacara:-asaMsRpTena zAkAdinAnikAla kara anyatra rakha diyA gayA ho usa AhAra sambandhI abhigraha apanItAbhigraha samajhanA caahie| (13) upanIlAlIlanada-jo AhAra dUsare ne bhejA ho vaha yadi sthAnAntara para rakha diyA gayA ho to hI use lUMgA aisA abhigraha karake aTaka karane vAlA tapasvI upanIlApanItacara kahalAtA hai| (14) apanItopanItacara-kisI ko dene ke lie pAtra meM nikA. lakara bAhara rakha diyA ho aura unla gRhastha ke yahA~ bheja diyA gayA ho vaha apanItopanIta kahalAtA hai / aile AhArako grahaNa karane kA abhigraha karane vAlA apanItopanIlacara hai| (15) saMsRSTacara-zAma-dAla Adi se bhare hue (lipta) hAtha Adi se diyA jAne vAlA AhAra saMmRSTa kahA jAtA hai, usakA abhigraha dhAraNa karake bhikSArtha baTana harane vAlA saMsRSTacara kahalAtA hai| rAkhavAmAM AvyuM hoya, te AhAra saMbaMdhI abhigraha apanItAbhigraha samaja joIe. (13) upanItApanI tacara--je AhAra bIjAne meka hoya te je sthAnA stara para rAkhavAmAM Avye hoya te ja tene laIza, e abhigraha karIne aTana karanAra tapasvI upanItApanItacara kahevAya che. (14) apanAtAyanAtayA2--dhana. 215 bhATe pAtramAthI DhIna bahAra rAkhavAmAM Ave che ane te gRhasthane tyAM mokalI devAmAM AvyuM hoya te apanI nIta kahevAya che. evA AhArane grahaNa karavAno abhigraha karanAra apanI5nItacara che. (15) saMsaSTacara-zAka dALa AdithI bharelA (kharaDAyelA) hAtha Adi thI ApavAmAM Avate AhAra saMsaSTa kahevAmAM Ave che. tene egriDa dhAraNa karIne bhikSArthe aTana karanAra saMsUra kahevAya che ta0 79 1
Page #884
--------------------------------------------------------------------------
________________ 626 tattvArthastra riktena istAdinA dIyamAnaM vastu 'amRSTa mucyate' tadabhigraheNa caratItiasaMsRSTacaro bodhyaH 16 tajjAta saMsRSTacara:-tarajAtana pariveSyamANadravyeNa yatsaMsRSTaM hastAdi vena-dIyamAna vastu grahItu ya zcati sa tajjAtasaMsRSTacara ucyate 17 ajJAtacara:-ajJAtas ajJAta zramaNaniyamam-aparicitaM gRhasthakulaM yazvarati so'jJAtacara:-ucyate 18 maunacara:-maunaM bAksaMyamanaM tadabhigraheNa cazcarati sa maunacara ucyate 19 dRSTalAbhikA-dRSTasyaiva bhaktapAnAdelAmo dRSTalAbhaH athavA-dRSTAt prathama dRSTAdeva dAha hAdvA lAmo STalAmaH so'sti yasya sa dRSTalAbhikA 20 (16) asaMsRSTacara-jo hAtha, pAna yA cammaca zAka Adi se arA na ho vaha asaMsRSTa kahalAtA hai| aise hAtha Adi se hI lene kI pratijJA karane vAle ko asaMsRSTacara hAmajhanA caahie| (17) tajjAlA saMsRSTacara-jila dravya se hAtha Adi saMsRSTa hai, usI se vahI vastu lene kA jo abhigraha dhAraNa karatA hai vaha tajjAtasaMsRSTa cara kahalAtA hai| ___ (18) ajJAtacara-ajJAta arthAt aparicita gRhastha ke ghara se jo bhikSA le vaha ajJAhacara kahalAtA hai| (19) maunacara- mauna dhAraNa karake bhikSATana karane vaalaa| (20) dRSTalAbhika-pratyakSa dIkhane vAle AhAra-pAnI kA lAbha honA dRSTalAma kahalAtA hai athavA jo pahale pahala dikhAI de aise dAtA yA ghara se AhArAdi kA lAbha honA dRSTalAbha hai| aise AhAra Adi ko hI grahaNa karane kA niyama aMgIkAra karane vAlA dRSTalAbhika hai| (16) asaMsaSTacara-je hAtha, patra athavA camacA zAka AdithI ladAyelA na hoya te asaMsaSTa kahevAya che. AvA hAtha vagerethI ja AhAra levAnI pratijJA karanAra asaMsaSTacara samajavuM joIe (17) tajajAtasaMsapTara-je dravyathI hAtha vagere saMsaSTa che tenAthI te vastu levAne je abhigraha dhAraNa kare che te tajajAtasaMsaSTacara kahevAya che A (18) ajJAtacara-ajJAta arthAt aparicita gRhasthanA gherathI je bhikSA le te ajJAtacara kahevAya che. (19) maunacara-mauna dhAraNa karIne bhikSATana karanAra (20) draSTalAbhika-pratyakSa joI zakAya tevA AhAra pANIne lAbha gha draSTalAbha kahevAya che athavA je sau prathama jovAmAM Ave evA dAtA athavA gharethI AhAra Adine lAbha tha draSTalAbha che. AvA AhAra vagerene ja grahaNa karavAnA niyama aMgIkAra karanAra draSTalAbhika kahevAya che.
Page #885
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 sU.15 bhikSAcaryAtapasaH prarUpaNam adRSTalAbhikA-adRSTasyA''varaNAdinA''cchAditasya dAtrAdibhiH kRtopayogasya bhaktAdeAbhaH / yadvA'STAt pUrva kadApi na dRSTAt dAyakAd lAbho'ha. STalAbhaH so'syA'stIti aSTalAbhikA21 pRSTalAbhikA-bhikSArtha samupasthita yaM zramaNaM 'bho ! zramaNa ? tvaM kimicchasi' ityevaM kazcidgrahasthaH pRcchati sa pRSTa ityucyute, tasya zramaNasya tasmAd gRhasthAd yo lAbho bhavati sa pRSTalAbha ucyate so'syA'stIti pRSTalAbhiko bodhyaH 22 apRSTalAbhika:-kenacitgRhasthenA'pRSTasyaiva zramaNasya ya stasmAd gRhasthAd lAbhaH so'pRSTalAbha ucyate so'syA'stIti apRSTalAbhiko bodhyaH 23 bhikSAlAbhikA-kasyacit kSetrAd gRhasthA dvA yAcitvA gRhasthena samAnIva tuccha balla caNakakodrayAdika niSpAdita AhAro bhikSocyate, tasyA'lAmo-yasyA'stauti sa bhikSAlAbhika ucyate 24 (21) adRSTalAbhi-adRSTa arthAt kisI cIja se AcchAdita AhAra-pAnI ko jisakA upayoga dAtA Adi ne kara liyA ho, lene kI pratijJA karane vAlA adRSTalAmika kahalAtA hai / athavA pahale kabhI na dekhe hue dAtA ke hAtha se lene kA abhigraha karane vAlA adRSTalAbhika kahalAtA hai| (22) pRSTalAbhika-bhikSA ke lie upasthita zramaNa se-'he zramaNa Apako kyA cAhie ?' aillA pUcha kara diye jAne vAle AhAra ko hI grahaNa karane kA niyama lene vAlA pRSTalAbhika kahalAtA hai| (23) apRSTalAbhika-jo gRhastha binA pUche AhAra degA, usI ko grahaNa karUMgA-aisI pratijJA karane vAlA apRSTalAbhika kahalAtA hai| (24) bhikSAlAbhika-kisI jagaha athavA gRhasthya se yAcanA karake koI gRhasthatuccha balla, canA yA kodrava Adi lAyA ho aura usase jo (21) adraSTalAsika-adraSTa arthAt koI vastuthI DhAMkelA AhAra pANIne jene upaga dAtA vageree karI lIdhuM hoya te levAnI pratijJA karanAra aSTalAsika kahevAya che. athavA pahelA kadI paNa na jeelA dAtAnA hAthathI levAno abhigraha dhAraNa karanAra adraSTalAlika kahevAya che, (22 pRSNalAbhika-bhikSA mATe upasthita zramaNane he zramaNa Ape ne zuM khape ? evuM pUchIne ApavAmAM AvanAra AhArane ja grahaNa karavAne niyama lenAra pRSThalAbhika kahevAya che. (23) apaSNalAbhika--je gRhastha vagara pUche AhAra Apaze tenAthI ja grahaNa karIza evI pratijJA karanAra apRSNalAbhika kahevAya che (24) bhikSAlAmika-jagyAethI athavA gRhasthathI yAcanA karIne koi gRhastha tuccha balla, caNu athavA kedarI Adi lAvyA hoya ane
Page #886
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 628 tattvArtha stra abhikSAlAbhikaH ayAcitalAbho'mikSA tasyA amikSayA lAmo'syA'stIti abhikSAlAbhikaH ucyate 25 annaglAyaka:-annenA''hAreNa vinA glAyakA, 'rAtriniSpAdita mannaM gRhISyAmi' ityabhigrahaM kRtvA bhikSAcaraH paryu pitAnna bhikSAcaraH khalu annaglAyaka ucyate 26 aupanihitaka:-aupanihitaM kathaJcid gRhasthena svasamIpe samAnIta mannAdikam, tadamigraheNa caratIti aupanihitakacara ucyate 27 parimitapiNDapAtikaH-parimitapiNDasva pramANaparicchinnapiNDasya pAso lAbhaH parimitapiNDapAtaH so'yA'stIti parimitapiNDapAtika AdhAkarmAdidoSarahitaM bhaktapAnAdikaM 'yadi-ekaramAd gRhAda paryAvaM labhyate tadA-grahI. tavyam ityeva mabhigrahavAn parimitapiNDapAtika ucyate-28 zuddhaipaNika:-zuddhepaNA bhojana taiyAra kiyA ho vaha bhikSA kahalAtA hai| aise bhojana ko lene kI pratijJA karane vAlA bhikSAlAbhika hai| (25) abhikSAlAbhika-yAcanA kiye binA hI lAbha honA abhikSA hai| aise AhArAdi ko hI lene kI pratijJA karane vAlA abhikSAlAbhika hai| (26) annaglAyaka-AhAra ke binA slAni pAne vAlA annaglAyaka kahalAtA hai / jo vAsI AhAra ko hI lene kA abhigraha karatA hai use annaglAyaka samajhanA caahie| (27) aupanihitaka-kisI nimitta se koI gRhastha mere pAsa AhAra le AegA to lUMgA' aisI pratijJA karane vAlA tapasvI aupa nihitaka kahalAtA hai| (27) parimitapiNDapAtika-parimitta AhAra kA lAbha honA parimitapiNDapAta hai, usakA abhigraha karane vAlA parijitapiNDapAtika kahalAtA hai| tenAthI je bhejana taiyAra karyuM hoya te bhikSA kahevAya che. AvA bhojana ne levAnI pratijJA karanAra bhikSAlAbhika che. (25) abhikSAlAbhika-yAcanA karyA vagara ja lAbha tha abhikSA che. AvA AhArAdine ja levAnI pratijJA karanAra abhikSAlAsika che. (26) anaglAyaka--AhAra vagara glAni pAmanAra anna lAyaka " kahevAya che. je vAsI AhArane ja levAne abhigraha dhAre che tene anaglAyaka samajavuM joIe. (27) aupanihitaka--koI nimittathI ke gRhastha mArI pAse AhAra laIne Avaze te ja laIza evI pratijJA karanAra tapasvI aupanihitaka upAya che.
Page #887
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 sU.15 bhikSAcaryAtapasa. prarUpaNam zaGkAdi doparAhityam, zuddhasya udgamAdidoSarahitasya vA, epaNA sA'syAstIti zuddhaiSaNikaH sasthA-zuddhameva grahItavyam ityabhigrahadhArIti zuddhaSaNika ucyate 29 saMkhyAdattikA-saMkhyA pradhAnadattiH saMkhyAdattiH tadabhigraheNa caratIti saMkhyA dattikA, darvI-kaTorakAdito'vicchinnadhArayA yA bhikSA patati sA datti rucyate eka kSepa rUpA ca bhikSA dattirityevaM rItyA'nekavidhA mikSAcaryA bhvtiitibhaavH| uktaJcI-papAtike 30 sUtre-se kitaM bhikkhAyariyA? bhikkhAyariyA aNe. gavihA paNNatA, taM jahA-davyAbhiragahavara e1 khettAbhiggahacarae2 kAlAbhizahacarae3 bhAvAbhiragahacarae4 ukkhittacara e 5 Nikkhittacarae 6 ukvittanikkhittacarae 7 Nikkhitta ukkhittacarae 8 vahijjamANacarae 9 sAharijanANacAe 10 vaNIyacarae 11 avaNIyacarae 12 ukSaNIya avaNIyacarae 13 avaNIya uvaNIyacarae 14 saMsahacarae 15 asaMcarae 16 tajjAyasaMsahacarae 17 aNNAyacarae 18 moNacarae 19 dihalAbhie 20 adihalAbhie 21 puTThalAbhie 22 apuTThalAbhie 23 (29) zuddhaiSaNika-zaMkA Adi doSoM se athavA udgama Adi doSoM se rahita hI AhAra Adi kI gaveSaNA karane vAlA zuddhaSaNika kahalAtA hai| arthAt jilane ailA abhigraha dhAraNa kiyA ho ki sarvathA zuddha AhAra hI grahaNa karUMgA, use zuddhaSaNika samajhanA caahie| ___(30) saMkhyAdattika-dattiyoM kI saMkhyA nizcita karake AhAra lene vAlA / vinA dhAra TUTe eka bAra meM jitanA AhAra-pAnI kA lAbha ho vaha eka dattI kahalAtI hai| isa prakAra zikSA caryA ke aneka bheda haiN| aupapAtika sUtra ke tIsaveM sUtra meM kahA hai (28) parimitapiDupAtika--parimita AhArane lAbha thave parimita piNDapAta che. te abhigraha karanAra parimitapiDapAtika kahevAya che. (29) zuddhaSaNika--zaMkA vagere dethI athavA uddagama Adi dethI 2hita ja AhAra AdinI gaveSaNa karavAvALe zudveSaNika kahevAya che arthAta jeNe A abhigra dhAraNa karyo hoya ke sarvathA zuddha AhAra grahaNa karIza, tene zudveSaNika samajavo joIe. (30) saMkhyAdattika-dattionI saMkhyA nizcita karIne AhAra grahaNa karanAra sAtatya jaLavAI rahe tevI rIte ekavAramAM jeTalA AhAra pANIne lAbha thAya te eka datti kahevAya che. A rIte mikSacaryAnA aneka bheda che. aupAtika sUtranA trIsamAM sUtramA ghucha. '
Page #888
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha bhikhAlAbhie 24 abhikakhAlAbhie 25 aNNalAbhie 26 ovaNihie 27 parimiyapiMDacAie 28 susaNie 29 saMkhAdattie 30 se taM bhikkhAyariyA' iti / atha kA sA bhikSA 3 mikSAcaryA'nekavidhA majJaptA, tadyathA - dravyAmicarakaH 1 kSetrAbhigrahacarakaH 2 kAlAbhigrahacarakaH 3 bhAvAbhi grahacarakaH 4 utkSiptacarakaH 5 nikSiptacarakaH 6 utkSiptanikSiptacarakaH 7 nikSipto kSiptacarakaH 8 vartyamAnacarakaH 9 saMhimANacarakaH 10 upanItacarakaH 11 apanIta carakaH 12 upanItApanItacarakaH 13 apanItopanItacarakaH 14 saMsRSTacarakaH 15 asaMsRSTacarakaH 16 tajjAtasaMsRSTacarakaH 17 ajJAtacarakaH 18 maunacarakaH 19 dRSTalAmika : 20 aTalAmikaH 21 pRSTalAbhikaH 22 apRSTalAbhikaH 23 bhikSAkAbhika:24 abhikSAlAbhikaH 25 annaglAyakaH 26 aupanihitakaH 27 parimitapiNDapAtikaH 28 zuddhaiSaNika : 29 sakhyAdattikaH 30 sA- eSA bhikSAcaryA, iti | 15 | abo prazna- bhikSAcaryA ke kitane bheda haiM ? uttara- bhikSAcaryA aneka prakAra kI hai, yathA - (1) dravyAbhigrahacara (2) kSetrAbhigrahacara (3) kAlAbhigrahacara (4) bhAvAbhigrahacara (5) utkSiptacara (6) nikSiptacara (7) utkSipta nikSiptacara (8) nikSipta UrikSasacara (9 ) vartyamAnacara (10) saMhriyamANacara (11) upanItacara (12) apanItacara (13) upanIta- apanItacara (14) apanIta - upanItacara (15) saMsRSTacara (16) asaMsRSTacara (17) tajjAtasaMsRSTacara (18) ajJAtacara (19) maunacara (20) dRSTalAbhika (21) adRSTalAbhika (22) pRSTalAbhika (23) apRSTalAbhika (24) bhikSAlAbhika (25) abhikSAlAbhika (26) annaroles (27) aupanihitaka (28) parimitapiNDapAtika (29) zuddhaiSaNika aura (30) saMkhyAdattika, yaha saba bhikSAcaryA hai ||15| prazna-bhikSAcaryAMnA keTalA bheka che. uttara-bhikSa caryAM aneka prakAranI che, jevI ke (1) drabyAbhigrahucara (2) kSetra: liDara (3) asAliyara (4 ) bhAvAbhizraDayara ( 4 ) utkSisayara (6) nikSiptayara (7) utkSiptanikSiptayara (4) nikSipta utkSiptayara (Ga)vartya - bhAnayara (10) sa MhiyamAnathara ( 11 ) upanItayara (12) ayanIyara (13) athanIta-apanItayara (14) apanIta upanItayara (15) saMsRSTayara (16) nmasaMsRSTayara (17) tanmatasaMsRSTayara (18) ajJAtayara (18) maunayara (20) iSTasAliGa (21) adRSTasAbhiH (22) pRSTasAliGa (23) saMsRSTasAliGa (24) lakSAtAlika (25) ali sAliGa (29) annazyAya (27) sopaniDita (28) parimita pieDayAti (28) zuddhaiSathie bhane (30) saMdhyAdRttiH mA badhI bhikSAcaryAM che, 5 15 5
Page #889
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.82.16 rasaparityAgatapasaH prarUpaNam mUlam-rasapariccAgatave arNagavihai, nidhviiya paNIyarasapariccAyAi bheyao // 16 // ___ chAyA-'rasaparityAgatapo'nekavidham nikitipraNItarasaparityAgAdi bhedtH||16|| tattvArthadIpikA--pUrva tAvat-tRtIyaM bhikSAcaryA lAsa bAhyaM tapo'nekavidhaM prarUpitam, sampati-rasaparityAgatapa prarUpayitulAha-'rasapariccAyatave' ityAdi / rasaparityAgaH- ghRtAdira saparityAmarUpaM tapo nirvikRtikAhArAdigrahaNa rUpam anekavidhaM bhavatItibhAvaH / tadyathA-nirvikRtikaH 1 maNItarasaparityAgaH 2 AcAmAmlam 3 AyASasikthamogI 4 arasAhAra. 5 virasAhAraH 6 antAhAra:7 pAntAhArA 8 rukSAhAraH 9 tucchAhAraH 10 ityevaM rItyA rasaparityAga tapo'neka vidhaM bhvtiitibhaavH| tatra-nivikRtikAhAra tArad nirgatA ghRtAdirUpA vikRtiya 'rasapariccAgatave aNegavihe' ityAdi / sUtrArtha-nirvikRti-praNItaramaparityAga Adi ke bheda se rasa parityAga tapa aneka prakAra kA hai // 16 // tatvArthadIpikA-isase pUrva bhikSAcaryA nAmaka tIsare bAhya tapa kA nirUpaNa kiyA gayA aba rasa parityAga kA vivecana karate haiM ghRta Adi pauSTika rasoM kA tyAga rasaparityAga tapa kahalAtA hai| vigaya rahita AhAra grahaNa karane Adi ke bheda se ula ke aneka bheda haiM / ve isa prakAra haiM-(1) nirvikRlika (2) praNItaralaparityAga (3) AyaMbila (4) AyAma siktha bhogI (5) arasAhAra (6) risAhAra (7) antAhAra (8) prAntAhAra (9) rUkSAhAra (10) tucchAhAra, ityAdi bhedoM se rasaparityAga tapa aneka prakAra kA hai| (1) ghRtA Adi vigayoM 'rasapariccAgatave aNegavihe' tyAha savAtha- nirvikRti-pratirasArityAga AdinA bhedathI rasaparityAga tapa aneka prakAranA che. je 16 | tatvArthadIpikA--AnI pUrve bhikSAcaryA nAmaka trIjA bAhya tapanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM have rasaparityAgatapanuM vivecana karIe chIe ghI Adi pauSTika rasene tyAga rasaparityAga tapa kahevAya che. vigaya rahita AhAra grahaNa karavA AdinA bhedathI tenA aneka bheda che te A pramANe che (1) nivikRti (2) praNIta 2saparityAga (3) mAya miTA (4) mAyAma sisthA (4) A2sAhAra (6) virasAhA2 (7) mantAhA2 (8) prAntAhAra (9) rUkSAhAra (10) tucchAhAra, ItyAdi bhedothI saparityAga tapa aneka
Page #890
--------------------------------------------------------------------------
________________ 632 tattvArthasUtre smAt sa nirikRtikastathAvidha pAhAro nirvikRtikAhAra ucyate 1 praNItaramaparityAgaH-praNItarasa: macuratvAd dravIbhUna ghRtadindu sandoho'pUpAdiH tasya parityAgaH maNItarasaparityAga ucyate 2 edam-AcAmlam vikRtivajitAnAmodana majita caNakAdInAM rUkSAnnAdInAmacitte-uda ke prakSepapUrvaka mekAsanasrthana sabhojana mAcAmlaM nAma tapo bhavatItibhAvaH3 AyAmasikyAmojI astrAvaNa gatasiktha bhojane mutre-guNa-guNinorabhedopacArAda' bhojItipadam 4 evam-arasAhAra:-arasaH jIrakahiMgvAdimira saMskRtoya AhAraH so'rasAhAro bha-ti 5 evaMvirasAhAraH vigato raso virasaH ati purANadhAnyaudanAdikaH etadrUpa AhAro virasAhAro bhavati 6 antAhAraH anta-nIramavastu. tasyAhAro'ntAhAraH jaghanya dhAnyakodravAdInA mAhAra ucyate 7 prAntAhAraH prakaNA'ntaM prAntaM pAkapAnAdanne (vikRtiyoM) se rahita AhAra nirvikRtika kahalAtA hai| (2) jica mAla. pue Adi meM se pighalA ghI jhara rahA ho, aise pauSTika AhAra kA tyAga karanA praNItarasaparityAga hai / (3) vikRna hIna odana, bhune cane Adi rUkhe anI ko acitta jala meM bhigokara, eka Asana para baiThakara eka vAra hI khAnA AcArala yA AyaMbila hai / (4) osAmaNa meM mile hue sItha khAnA AyAmasiktha bhojI hai / sUtra meM guNa aura guNI meM abheda kA upacAra karake 'bhojI' zabda kA prayoga kiyA gayA hai / (5) jIrA hIMga Adi se dinA choMkA AhAra arasAhAra kahalAtA hai| (6) virasa arthAt atyanna purAne dhAnya odana Adi kA AhAra virasAhAra kahalAtA hai / (7) antAhAra arthAt ghaTiyA dhAnya kodraya Adi kA AhAra (8) prAntAhAra arthAt atIva nIrasa aura ghaTiyA AhAra, pakAne prakAranA che. (1) ghI Adi viga (vikRtIo) thI rahita AhAra nivikRtika kahevAya che. (2) je mAlapuDA AdimAMthI pighaLeluM ghI jharI rahyuM hoya evA pauSTika AhArane tyAga karavo praNatarasa parityAga che. (3) vikRtahIna dana zekelA caNA Adi sukA anAjane aceta pANImAM palALIne eka Asane besIne eka ja vAra khAvuM AcArU athavA AyaMbila che. (4) osAmaNamAM bhegA thayelA sItha khAvuM AyAmasikathabhegI che, sUtramAM guNa ane guNamAM abhedane upacAra karIne " bhejI " zabdane prayoga karavAmAM AvyuM che. (5) jIrU, hIMga, vagerethI vaghAryA vagarano AhAra arasAhAra kahevAya che (6) virasa arthAt atyanta junA cokhA vagerene AhAra virasAhAra kahevAya che () annAhAra arthAt jADuM dhAnya kedarI Adino AhAra (8) prAntAhAra arthAt atIva nIrasa ane ghaTiye AhAra, rAMdhavAnA vAsaNamAthI ane kADhI
Page #891
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA 5.8 sU.16 rasaparityAgatapasaH prarUpaNam 633 niSkAsite sati utpAnasaMzliSTaM dAdinA dharpaNena nissArita mannaM vallacaNakAdi niSpAdita azlatamizritaM, paryuSitaM vA'nna prAntaM tadrUpa AhAra prAntAhAra ucyate 8 rUkSAhAram-rukSam asnigdhapannaM tadrUpa AhAro rUkSAhAraH 9 tucchAhAra:-tuccho'lpo'sArazca zyAmAkAdiniSpAdito ya AhAraH sa tucchAhAraH 10 ityevaM rasa parityAgo bodhyH||16|| tattvArthaniyukti:-pUrva khalla SaDavidheSu anazanAdi bAhya tapAsu bhikSAcarza tapaH saritAraM prahapitam, sammati-kramamAptaM caturtha rasaparityAgarUpaM tapaH marUpayitumAha-rasaeJciAzana aNegavihe, nividaya paNIya ramapariccAyAi bhedao' iti rasaparityAga tuma-ghRtA'pUpAdi sarasAhArasma parityAgarUpaM tapastAvad anekavidham, tapA-nikRitika praNItara saparityAgAdi bhedtH| ke pAtra meM le anna nikAla lene para unameM jo zeSa cipaTA rahatA hai aura jise cammaca Adi se kharoMca kara nikAlA jAtA hai yaha prAntAhAra kahalAtA hai| athavA canA Adi banA huA amlalaka mizrita ThaMDA AhAra prAntAhAra hA jAtA hai| (2) rUkhe arthAt cikanAI se rahita AhAra ko rUkSAhAra kahate haiM / (18) tuccha arthAt alpa athavA asAra sAvAM Adi kA banA AhAra tucchAhAra kahalAtA hai| isa prakAra aneka taraha kA rasaparityAga tapasamajhanA cAhie // 16 // tatvArthaniyukti-chaha kAra ke anazana Adi bAhya tapoM meM se bhikSAcaryA lapavitA pUrvaka prarUpaNa kiyA gayA, aba kramaprApta cauthe rasaparityAga lapakA prarUpaNa karate hai nirvikRtika, praNIta rAparityAga Adi ke bheda le rasaparityAga tapa ke aneka bheda hai| isa bAra hai (1) nirvikRtika (2) praNItaralaparityAga lIdhA bAda temAM je zeSa TeluM rahe che ane jene camacA AdithI ukhADI ne kADhavAmAM Ave che te mAtAhAra kahevAya che athavA caNuM vagerethI banela amlatakamizrita ThaMDe AhAra prAntAhAra kahevAya che. sukA arthAt cikaNA paNathI rahita AhArane rUkSAhAra kahe che. (10) tuccha arthAt alpa athavA asAra sAmA vagerene banele AhAra tucchAdAra kahevAya che. Ama aneka prakAranA rasaparityAga tapa samajavA joIe che 16 che tattvArtha nikita-cha prakAranA anazana Adi bAhya tapomAMthI bhikSAca tapanuM vistArapUrvaka prarUpaNa karavAmAM AvyuM, have kamaprApta cothA rasa parityAga tapanuM prarUpaNa karIe chIe nivakatika, praNItarasa parityAga AdinA bhedathI rasaparityAga tapanA aneka bheda che. te A pramANe che (1) nirvikRtika (2) praNItarasaparityAga ta0 80
Page #892
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArtha nirvikRtikA 1 praNItarasaparityAgaH 2 AdinA-AcAmAmlam 3 AyAmasikya bhojI 4 arasAhAraH 5 virasAhAraH 6 antA-(styA) hAraH 7 prAntAhAraH 8 rukSAhAraH 9 tucchAhAraH 10 ityevaM rItyA rasaparityAgatapo'nekavidhaM bhavati / tatra-nirvikRtika tAvad nirgatA dhRtAdirUpA vidvatiryasmAn sa nirvikRtikA AhAra ucyate, tathA ca dhRtAdi snigdha padArthavanitAhAragrahaNaM nirvikRtikaM nAma rasaparityAgatapo bhavati 3 praNItarasaparityAgaH-praNItarasaH pracuradravaghRtabindu sandoho'pUpAdi ratasya parityAgaH praNItarasaparityAgaH tadrUpaM tapaH praNIta. rasaparityAga tapa ucyate 2 AcAsAmlam-snehAdi vikArarahitAnA modanabharjitacaNakAdInAM rUkSAnnAnAm acitte jale prakSepeNa ekAsanasthatayopavizya sakRbhojanaM khalu AcAmAglaM nAma tapa ucyate-tathAcoktam-- (3) ocAmla (4) AyAmasikya bhojI (5) arasAhAra (6) virasAhAra (7) antAhAra (8) prAntAhAra (9) rakSAhAra (10) tucchaahaar| isa prakAra rasaparityAga tapa aneka prakAra kA hai| ghRta Adi vikRtiyoM se rahita AhAra nirvikRtika kahalAtA hai| ataeva vRta Adi snigdha padArthoM se rahita AhAra grahaNa karanA nirvikRtika nAmaka rasaparityAga tapa hai| bahulatA ke kAraNa jisameM se ghI TapakatA ho aise mAlapuA Adi ko prANItarasa kahate haiM, usakA tyAga karanA prANItarasatyAga nAmaka tapa hai| snigyatA evaM vigaya rahita odana (bhAta) tathA bhune cane Adi rUkhe anna ko acitta jala meM bhigo kara eka Asana para baiTha kara eka vAra hI bhojana karanA AcAmla yA AyaMvila lapa kahalAtA hai| kahA bhI hai vikRtirahita odana ko tathA bhune hue cane Adi rUkhe anna ko acitta jala meM DAlakara eka sthAna para baiThakara eka bAra khAnA AyaMbila tapa hai|| (3) mAyA (4) mApAtrasithanA (5) sarasAhAra (6) virasAhAra (7) annAhAra (8) prAntAhIra (9) rUkSAhAra (10) tuccha hAra Ama rasaparityAga tapa aneka prakAranA che. ghI vagere vikRtiothI rahita AhAra grahaNa kara nirvitika nAmaka rasaparityAga tapa che vadhu pramANamAM hovAnA kAraNe jemAMthI ghI TapakatuM hoya evA mAlapuDAM Adine praNItarasa kahe che tene tyAga kara praNIta rasatyAga nAmaka tapa che. rinagdhatA ane vigaya odana (bhAta) tathA zekelA caNe Adi sukA ananane aceta pANImAM paLAlIne eka Asane besIne eka ja vAra bhejana karavuM AcAmsa athavA AyaMbila tapa kahevAya che. kahyuM paNa che. vikRtirahita edanane tathA zekelA caNA vagere sukA anAjane acitta pANImAM nAkhIne eka sthAnake besIne ekavAra khAvuM AyaMbila tapa che14
Page #893
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a.8 sU.16 rasaparityAgatapasaH prarUpaNam 636 'vigai rahiyasta oyaNa, bhanjiya caNagAilukkhaannassa / khittAjale acitta, khANaM AyaMbilaM jANa // 1 // iti . 'vikRti rahitasya odana bharjitacaNakAdi rUkSAnnasya / kSiptvA jale acitte bhojana bhAcAmAmlaM jAnIhi // 1 // iti AyAmasikyabhojInAma tapastu-maNDarUpAvalANagatasiktharUpaudanakaNa bhakSaNamucyate dharma-dharmiNorabhedAt tajhoktA'pi tathAvidhatapasA vyapadizyate4 arasAhAratapaH-arakho jIraka-hiMgyAdibhirasaMskRtaAhAro'rasAhAra ucyate, tathAvidhA'rasAhAratapo bhavati 5 virasAhAranapA-visto raso virasaH purANadhAnyaudanA. dirAhAro-virasAhAra ucyate tathAvidha virasAhAratapo bhavati 6 antyAhAratapaHante-paryavasAne bhavam antyaM jaghanya dhAnyaM ka dravAdi tadrUpa pAhAro'ntyAhAra ucyate tathAvidhAntyAhAra tapo bhavati 7 mAntAhAratapaH prakarSeNa antaM prAntama pAkapAtrAdenne lisArite talpAtrazliSTa dayAdinA gharSaNena nissArita mannaM vallacaNakAdi niSpAdita mamlatA mizritaM payuSitaM vA'nnaM mAnta mucyate tadrapa AhAraH prAntAhAra: tathAvidha mAntAhAratapo bhavati 8 rUkSAhAratapaH-rUkSAhArama asnigdhamannaM tadrUpa AhAro rUkSAhAra ucyate tathAvidha rUkSAhAratapo bhavati9 tucchA. mAMDa yo osAmaNa meM cAvala Adi ke jo dAne (sItha) raha jAte haiM unheM dharma aura dharmI ke abhada ne AyAmAliktha bhojI nAmaka tapa kahate haiN| jIrA hIMga Adi se vinA chokA AhAra arasa AhAra kahalAtA hai| purAne dhAnya Adi kA AhAra karanA viralAhAra hai| krodrava Adi ghaTiyA dhAnya anta kahalAtA hai, usako khAnA antAhAra yA anyA kahalAtA hai| pakAne ke pAtra meM le yojana nikAla lene para meM jo zeSa lagA rahatA hai, use cammaca Adi se khuraca kara nikAlA jAtA hai vaha prAntAhAra kahalAtA hai abadhA khaTTe chAcha se mizrita canA Adi yA ThaMDA bhojana prAntAhAra kahalAtA hai| use hI khAne kA niyama esAmaNamAM cokhA vagerenA je dANA (sItha) rahI jAya che temane dhamakI ane dhamInA abhedathI ApAtra sikathajI nAmaka tapa kahe che. jIrA tathA hIMga vagerethI vaghAryA vagarane AhAra arasa AhAra kahevAya che junA dhAnya vagerene AhAra kara virasAhAra che. kerI vagere jADuM dhAnya anta kahevAya che tene khAvuM atyAhAra kahevAya che, rAMdhavAnA vAsaNamAMthI bhejana kADhI lIdhA bAda te pAtramAM je zeSa caeNTI raheluM hoya tene camacA, tAvethA - AdithI
Page #894
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthastra hAratapA-tuccho'lpo'pArazca zyAmAkAdiniSpAdita AhAra stucchAhAra ucyate tathAvidhatucchAhAratapo bhavatIti 10 rItyA rasaparityAgatapo'nekavidhaM bhavatIti bodhyam uktazcaupapAtike 30 mutre-se kiM taM rasapariccAe 3 rasapariccAe aNegavihe paNNatta, taM jahA-nidhihae 1 paNIcaralapariccAe 2 AyaMpilae 3 AyAmalityabhoI 4 arasahAre 5 virasAhAre 6 aMtAhAre 7 pratAhAre 8 lUhAhAre 9 tucchAhAre 10 se taM rasapariccAe' iti / atha kA~'sau rasaparityAgaH ? rasaparityAgo'ne savidhaH prajJaptaH, tadyathA-nirvikRtikA? praNItarasaparityAgaH 2 AcAmAmlam3 AyAmasikyamojI 4 arasAhAraH 5-6 virasAhAraH antyAhAraH 7 prAntAhAraH 8 rUkSAhAra: 9 tucchAhAraH10 iti // 16 // . mUlam-kAyakilesatave aNepihe, ThANaTiyAi yo|17| ' chAyA-'kAyaklezatapo'nekavidhAm, sthAnasthitikAdi bhedataH // 17 // aMgIkAra karanA prAntAhAra tapa hai| rUkhA-sUkhA AhAra rUkSAhAra kahalAtA hai' , jo AhAra tuccha arthAt alpa yA ansAra ho-zyAmAka Adi kA banA ho vaha AhAra tucchAhAra kahalAtA hai| ityAdi prakAra se rarUparityAga tapa ke aneka bheda hote haiN| aupapAtikasatra ke tIla sUtra meM kahA hai prazna-rasaparityAga tapa ke hitale bheda haiM ? uttara-ralaparityAga tapa aneka prakAra kA hai, athA-(1) nirvikRtika (2) praNItarasaparityAga (3) AyaMbila (4) AcAlitraya mojI (5) -arasAhAra (6) birasAhAra (7) antAhAra (8) prAntAhAra (9)rukSAhAra ora (10) tucchAhAra // 16!! - ukhADIne kADhI levAmAM Ave che te prAntAhAra kahevAya che athavA khATI chAza -thI mizrita caNuM vagere athavA TADhuM bhojana prAntAhAra kahevAya khAvAne niyama aMgIkAra kare prAntAhAra tapa che. rUkhe "" "" rakSAhAra kahevAya che. je AhAra taracha artha atha ' rayAmA vagerene baneluM hoya te tarachADA ke I rasaparityAgatanA aneka bheda hoya che. paNa prazna-rasaparityAga tapanA keTalA ne uttara-rasaparityAga tapa aneka praka (2) praNItarasaparityA (3) mAya mida (. khAra (6) vizsAhA2 (7) manta42 (8) / tukAhAra 1 16 |
Page #895
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpikA-niyukti TIkA a. zu.17 kAyaklaiza tapasaH svarUpanirupaNam 637 ___ tatvArthadIpikA---pUrva tAvad yathAkrama mazanAdirasa parityAga paryantaM bAhya tapaH savistaraM marUpita, samAti-kramAgatasya kAyaklezarUpa paJcama bAhya tapasaH svarUpaM bhedAMzca prarUpayitumAha-zAyakilelatave' ityAdi / kAyaklezatapaH kAyasya klezo yasya-yasthinvA sa kAyaklezaH tadrUpaM tapaH-kAyakleza taSa ucyate dharma-dhArmiNorabhedopacArAt tacca-kAyakleza tapo'nekavidhaM bhavati / tadyathAsthAnasthitikAdi bhedataH, sthAnasthitikaH 1 AdinA-utkuTukAsanikaH 2 pratimAsthAyI 3 vIrAsanikaH 4 naiSadhikA 5 daNDAyatikA 6 kuTazAyI 7 AtApakaH 8 amAvRtakaH 9 akaNDyakaH 10 aniSTIvakaH 11 sarvazAnaparikarma vibhUSA viSamuktaH 12 ityevarItyA kAyaka lezatapo'nekavidha bhavati / tatra-sthAna 'kAyakilesato aNegavihe' ityaadi| sUtrArtha-sthAna sthitika Adi ke bheda se kAyakleza tapa ke aneka bheda haiM // 17 // tatvArthadIpikA--pahale anazana se lagA kara rakha parityAga paryanta bAhya tapa kA savistara vyAkhyAna kiyA gayA, aba kramAgata kAyakleza nAmaka pAMca bAhya tapa ke svarUpa aura ledoM kA marUpaNa karate haiM jisa tapa se yA jilsa tapa ko karane para kAya ke kleza hotA hai, vaha kAya cleza tapa kahalAtA hai| yahAM bhI dharma aura dhI meM abheda kA upacAra kiyA gayA hai| kAyakleza tapa aneka prakAra kA hai, jaise (1) sthAna sthitijJa (2) uskRSTa kAmAnika (3) pralimAsthAyI (4) vIrAlanika (5) naivadhika (6) daNDAttika (7) lakuTa zAyI (8) AtApaka (9) aprAkRtajha (10) aRNDU eka (11) aniSThIyaka aura (12) sarvagAtra 'kAyakilesata aNegavihe' tyAta sUvAtha-thAna sthitika AdinA bhedathI kAyakaleza tapanA aneka bheda che 17 tatvArthadIpikA-pahelAM anazanathI mAMDIne rasaparityAga paryanta bAhya tapanuM savistara varNana karavAmAM AvyuM have kamAgata kAyakaleza nAmaka pAMcamAM bAhya tapane ravarUpa ane bhedanuM prarUpaNa karIe chIe je tapathI athavA je tapa karavAthI kAyAne kaleza thAya che te kAyakaleza tapa kahevAya che. ahIM paNa dharma ane dhamamAM abhedane upacAra karavAmAM maa0ye| cha. 4|24sesh ta5 mane 4.2 // cha (1) sthAnasthiti (2) age. sani: (3) pratimAthAyI (4) vIsani (5) naiSadhi (6) 19yati: (7) TazAyI (8) mAtA54 (6) prAta(10) 1554 (11) manihI4s