________________
दीपिका-नियुक्ति टीका अ.८ सू.४९ मन:पर्यवज्ञानस्य विध्यनिरूपणम् ०३ वाक्काय मनस्तार्थस्य परमनोगतस्य विज्ञानात् निवतिता पश्चाद् व्यावर्तिता चालिता व्याघोटिता मतिः ऋजुपति रुच्यते । तथाविधान विज्ञानात् न निवतिता न पश्चाद् व्यावर्तिता न चालिता-न व्याघोटिता मतिः विपुलमति रुच्यते एवञ्च-विपुलमति मनःपर्यवज्ञाने प्राप्ते सति-उपशम श्रेणीमबद्धवैव क्षपक श्रेण्यारूढो भवति बतश्च क्रमशश्वत्वारि घातिकर्माणि मोहनीयज्ञान दर्शनावरणान्तराय रूपाणि विश्वस्य मोक्ष प्राप्नोति । अतएक-विपुलमति मनःपर्यवज्ञानी चारित्रान्न कदाचित् परिभ्रशते, ऋजुमति मनापर्यवज्ञानीतु-अप्रमत्तसंयतः चारित्रात्कदाचित् परिभ्रंशले-कदाचिन्नापि परिभ्रंशते इतिभावः । एवं मनःपर्यवज्ञानम्अवधिज्ञानापेक्षया विशुद्धतरं भवति तथा च-विशुद्धि-क्षेत्र-स्वामि-विषयकता खलु विशेषोऽअधिज्ञानापेक्षया मनःपर्यवज्ञानेऽदान्तव्यः । तथाचाऽवधिज्ञानस्यहै। ऋजुमति प्रतिपाती और विपुलमति अप्रतिपाती है । इस प्रकार वचन, हाथ और मन के हारा कृत, परकीय मनोगत सरल भाव को जानने वाला ऋजुप्रति मनःपर्य ज्ञान है और उल प्रकार के विज्ञान से जो निवर्तित कम हो, पश्चात् व्यावर्तित न हो, चालित न हो, व्याधोटित न हो, वह पिपुलमति ज्ञान कहलाता है।
विपुलपति मनापर्यव ज्ञान की प्राप्ति होने पर मुनि सीधा क्षपक श्रेणी पर आरूढ होता है और पहले मोहनीय कर्म को तथा अन्तर्मु. हुर्त के पश्चात् एक साथ तीन शेष घातिया कनों को क्षय फरके केवलज्ञान प्राप्त कर लेता है। ___अवधिज्ञान की अपेक्षा सनापर्यवज्ञान अधिक विशुद्ध होता है। इन दोनों ज्ञानों में विशुद्धि, क्षेत्र, स्वामी और विषयले अन्तर पड़ना અને જે પહેલાંજ નાશ પામે તે પ્રતિપતિ કહેવાય છે. બાજુમતિ પ્રતિપાતી અને વિપુલમતિ અપ્રતિપાતી છે. આ રીતે વચન, કાય અને મન દ્વારા શ્રત, પરકીય મને ગત સરળભાવને જાણનારૂં જુમતિ મનપર્યવજ્ઞાન છે અને એ પ્રકારના વિજ્ઞાનથી જે નિવર્તિત ન હોય, પશ્ચત્ વ્યાવર્તિત ન હોય, ચાલિત ન હોય, વ્યાઘટિત ન હોય તે વિપુલમતિ જ્ઞાન કહેવાય છે.
વિપુલમતિ મન:પર્યવજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થવાથી મુનિ સીધો ક્ષેપક શ્રેણી પર આરૂઢ થાય છે. અને પહેલા મેહનીય કર્મનો તથા અન્તમુહર્તા પછી એકી સાથે ત્રણ શેષ ઘાતિ કર્મો ખપાવીને કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી લે છે,
અવધિજ્ઞાનની અપેક્ષા મન:પર્યવજ્ઞાન અધિક વિશુદ્ધ હોય છે. આ બને જ્ઞાનમાં વિશુદ્ધિ ક્ષેત્ર સવામી અને વિષયથી ભેદ થાય છે. અવધિજ્ઞાનને
