Book Title: Sara Samucchaya
Author(s): Kulbhadracharya, Shitalprasad
Publisher: Ganeshprasad Varni Digambar Jain Sansthan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004017/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI gaNeza prasAda varNI graMthamAlA zrImat kulabhadrAcArya viracita sArasamuccaya hindI-anuvAda evaM TIkA bra. sItalaprasAdajI -: prakAzaka :zrI gaNeza varNI di. jaina saMsthAna, vArANasI Jam on international For Personel Private user Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MICONIROMOTIODIOONDOORDER __ zrI gaNeza prasAda varNI graMthamAlA zrImat kulabhadrAcArya viracita sArasamuccaya IITHHTHH ATTITUTITHILITILITTHARUDHI hindI-anuvAda evaM TIkA bra. sItalaprasAdajI gNddNgNnnegoyiNgddigrigNgMOhegdde sampAdaka zrI bAbUlAla siddhasena jaina -: prakAzaka :zrI gaNeza varNI di. jaina saMsthAna nariyA, vArANasI - 221005 For Personal & Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthamAlA sampAdaka pro. (DaoN.) rAjArAma jaina pro. udayacandra jaina (c) zrI gaNeza varNI di. jaina saMsthAna, vArANasI ISBN 01-86957-45-6 vI. ni. saMvat : 2526 I. san : 2000 prathama saMskaraNa 1100 pratiyA~ mUlya : paccIsa rupaye mAtra TAIpa seTiMgarAjIva priMTarsa, vallabhavidyAnagara oNphaseTa mudraNa : inDiyA bAinDIMga hAusa, dillI-110032 For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Ganesh Prasad Varni Granthmala Shrimat Kulbhadracharya's Saar Samuchchaya Hindi - Translation and Commentary Br. Sital Prasad Editor Shri Babulal Siddhasen Jain Publisher Shri Ganesh Varni Dig. Jain Sansthan Naria, Varanasi-221005 For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Granthmala Editors : Prof. (Dr.) Rajaram Jain Prof. Udaichandra Jain Shri Ganesh Varni Dig. Jain Sansthan, Varanasi ISBN 01-86957 - 45 - 6 Vir Nirvana Samvat: 2526 Year: 2000 A.D. First Edition 1100 Copies Price Twenty Five Rupees Only Type setting by Rajiv Printers, Vallabh Vidyanagar Printed at: India Binding House, Man Sarovar Park Delhi-110032 For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya sArasamuccaya graMtha kA prakAzana sarvaprathama zrI di. jaina pustakAlaya, sUrata se huA thA / isakA mUla anuvAda tathA TIkAkA kArya prasiddha jaina manISI bra. sItalaprasAdajIne san 1935 meM kiyA thA / kaI dazakoM se yaha pustaka anupalabdha rahI hai / isake punarprakAzana tathA zuddhikaraNa kA bIr3A zrI bAbUlAla siddhasena jaina ne uThAyA tathA zrI gaNeza varNI di. jaina saMsthAna se anurodha kiyA ki vaha isakA prakAzaka bane / . saMsthAna kI samiti ne yaha prastAva saharSa svIkAra kiyaa| vairAgya kI preraNA dene vAlI yaha anupama kRti pAThakoM ke samakSa rakhate huye hameM hArdika prasannatA ho rahI hai| isa mahanIya kArya ke liye zrI bAbUlAlajI hArdika badhAI ke pAtra haiN| sAtha hI bambaI nivAsI dharmAnurAgiNI bahana ko bhI dhanyavAda dete haiM jinhoMne graMthake prakAzana meM Arthika sahayoga diyA / rur3akI, 14 navambara 2000 DaoN. azoka jaina maMtrI zrI gaNeza varNI di.jaina saMsthAna vArANasI 221 005 For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA kaI varSa hue jaba maiMne dehalImeM varSAkAla bitAyA thA taba dharmapurAke paMcAyatI va lAlA suganacaMdajIke digambara jaina maMdiroMke graMthabhaNDArakA nirIkSaNa kiyA thA / unhIM graMthoMmeM sArasamuccayakI eka prati jIrNa milI thI jisakI nakala Alama nivAsI chAjUrAmajIse karAkara maiMne vaha prati zrI mANikacaMda di0 jaina graMthamAlAke maMtrI paNDita nAthUrAma premI bambaIko bheTa kara dI ki ve isakA prakAzana kareM / unako eka prati meraTha chAvanIse lAlA makkhanalAlajI khajAMcI dvArA bhI milI / donoM pratiyoMmeM milAna kara isa graMthakA mudraNa graMthamAlAke 21veM nambarameM kiyA gayA jisakA nAma hai"siddhAntasArAdisaMgraha" / isakA prakAzana vikrama saM0 1979 meM huA thA aura jahA~ taka maiMne khoja kI aba taka isakA bhASAnuvAda nahIM huA hai / ___mere manameM vAramvAra yaha icchA rahatI thI ki isakI bhASATIkA likha dI jAve to hindI bhASAvAloMko isa sArakA Ananda mile / isa varSa dharaNagAMva (khAnadeza) nivAsI mAsTara popaTarAmane yaha icchA pragaTa kI ki unakI taraphase koI graMtha unake pUjya pitAkI smRtimeM jainamitrake pAThakoMko bheMTa kiyA jAve / ataeva maiMne isa graMthakA ulthA prAraMbha kiyA aura Aja lakhanaUke ahiyAgaMja di0 jaina maMdirameM usako pUrNa kiyA hai / isa graMthameM vairAgya kUTakUTakara bharA hai / indriyoMke nAzavaMta evaM atRptikArI sukhoMse udAsInatA lAneke lie yaha graMtha bar3A hI upayogI hai / isameM AtmadhyAna karanekI preraNA kI gaI hai aura mokSake apUrva Anandake lAbha karanekI uttejanA dI gaI hai ataH pariNAmoMko zuddha karaneke lie isakA par3hanA bahuta hI upayogI hogaa| isake sarva zloka vidyArthiyoM va upadezakoMke lie bhI kaMThastha karane yogya haiM / kucha namUne nIce diye jAte haiN| yaha zrI kulabhadrAcArya bar3e anubhavI AtmajJAnI AcArya the / para ve kaba hue isakA koI patA nahIM calatA hai tathApi 1000 varSa pUrvake hoMge hI aisA racanAparase anumAna hotA hai / For Personal & Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8) nAsti kAmasamo vyAdhirnAsti mohasamo ripuH / nAsti krodhasamo vahnirnAsti jJAnasamaM sukham // 27 // bhAvArtha :- kAmabhAvake samAna koI roga nahIM hai, mohake barAbara koI zatru nahIM hai, krodhake samAna koI Aga nahIM hai aura jJAnake samAna koI sukha nahIM hai| jarAmaraNarogAnAM samyaktvajJAnabhaiSajaiH / zamanaM kurute yastu sa ca vaidyo'vidhIyate // 43 // bhAvArtha :- jo koI samyagdarzana aura samyagjJAnakI auSadhiko sevana karAke jarA maraNa rogoMko zAMta kara detA hai vahI vaidya kahA gayA hai / ajJAnI kSipayetkarma yajanmazatakoTibhiH / tajjJAnI tu triguptAtmA nihantyaMtarmuhUrtataH // 188 // bhAvArtha :- ajJAnI jitane karmoMko karor3oM janmoMmeM nAza karegA utane karmoMko mana, vacana, kAyakI guptiko pAlanevAlA AtmajJAnI eka aMtarmuhUrtameM nAza kara skegaa| nirmamatvaM paraM tattvaM nirmamatvaM paraM sukhaM / nirmamatvaM paraM bIjaM mokSasya kathitaM budhaiH // 234 // bhAvArtha :- mamatArahita bhAva parama tattva hai / yahI parama sukha hai, isIko jJAniyoMne mokSakA uttama bIja kahA hai / saMtoSaM lobhanAzAya dhRtiM ca sukhazAntaye / / jJAnaM ca tapasAM vRddhau dhArayanti digambarAH // 248 // bhAvArtha :- digambara muni lobhake nAzake lie saMtoSako, sukha zAMtike lie dhairyako aura tapakI vRddhike lie jJAnako dhArate haiM / varaM sadaiva dAridryaM zIlaizvaryasamanvitam / na tu zIlavihInAnAM vibhavAzcakravartinaH // 282 // bhAvArtha :- zIla Adi cAritrakI sampadA jinake pAsa hai unako sadA dAridrya rahe to bhI acchA hai, parantu zIlAdi cAritrarahita ho to cakravartIkI vibhUti bhI ThIka nahIM hai| AtmAdhInaM tu yatsaukhyaM tatsaukhyaM varNitaM budhaiH / parAdhInaM tu yat saukhyaM duHkhameva na tatsukhaM // 301 // For Personal & Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvArtha parAdhIna sukha hai vaha duHkha hI hai, kabhI vaha sukha nahIM ho sakatA / AtmA vai sumahattIrthaM yadAsau prazame sthitaH / yadA'sau prazame nAsti tatastIrthaM nirarthakam // 311 // * (9) AtmAdhIna jo sukha hai isIko jJAniyoMne sukha kahA hai / bhAvArtha :- jaba yaha AtmA zAMtabhAvameM ThaharatA hai taba yahI mahAn tIrtha hai aura jaba isakI sthiti zAMti meM nahIM rahatI hai taba tIrtha karanA nirarthaka hai / tIrthayAtrA bhI zAMtike lie kI jAtI hai / AtmAnaM snApayennityaM jJAnanIreNa cAruNA / yena nirmalatAM yAti jIvo janmAntareSvapi // 314 // bhAvArtha :apane AtmAko sadA suMdara jJAnarUpI jalase snAna karAnA cAhie jisase yaha AtmA bhavabhavake lie nirmala ho jAve / satyena zuddhayate vANI mano jJAnena zuddhayati / guruzuzrUSayA kAyaH zuddhireSa sanAtanaH // 317 // bhAvArtha :- vANI satyase zuddha rahatI hai, mana jJAnase zuddha rahatA hai, zarIra gurukI zuzrUSAse pavitra hotA hai, yahI sanAtana zuddhi hai / zubhaM bhUyAt / lakhanaU vIra saM0 2461 saMvata 1992, mAgha sudI 2 tA. 31 agasta 1936 bra0 sItalaprasAda For Personal & Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkkathana zrImatkulabhadrAcArya-viracita prastuta graMtha 'sArasamuccaya' vairAgyakA anupama zAstra hai / 328 zlokIya isa graMthakA pratyeka zloka vairAgyabhAvako prerita karatA hai| __ pUjya bra. sItalaprasAdajIkRta anekAneka graMthoMkI TIkAoMmeM prastuta 'sArasamuccaya'kI TIkA bhI sammilita hai / unhoMne yaha TIkA vIra ni. saMvat 2461 (I.san 1935) meM do mAsameM hI pUrNa kara dI thI aura usakA prathama saMskaraNa zIghra hI vIra ni. saM. 2462 (I. san 1936) meM digambara jaina pustakAlaya, sUratase prakaTa huA / 30 varSoM bAda vIra ni. saM. 2492 (I. san 1966) meM dUsarI AvRttike rUpameM zrutarasika lA0 pannAlAlajI ArkiTekTa, nayI dillIne zrImAn paM0 paramAnandajI zAstrIkI dekharekhameM ise prakAzita karAyA thaa| isako bhI Aja 34 varSa bIta cuke haiN| graMthakI upayogitAko dekhate hue aba isakA saMzodhita nayA prathama saMskaraNa zrI gaNeza varNI di. jaina saMsthAnakI orase prakaTa ho rahA hai isakA hameM Ananda hai| prastuta saMskaraNakI vizeSatA yahI hai ki vibhinna cAra pratiyoMke milAnase paraspara pATha saMzodhana evaM anya azuddhiyoMkA parimArjana karanekA prayatna kiyA gayA hai / ina cAra pratiyoMmeM digambara jaina pustakAlaya, sUratakI prathamAvRtti, lA. pannAlAlajI, nayI dillI dvArA prakAzita dvitIyAvRtti, zrIvarddhamAnasatya-nIti-harSasUri jaina granthamAlA-puSpa 9 ke rUpameM sAMDerAva (rAjasthAna) se prakaTa kI gayI tIsarI prati (jo mUlamAtra, khule pannoMmeMzAstrAkAra hai aura jisameM ArambhameM graMthakA nAma "vairAgya sArasamuccaya" rakhakara antameM 'sArasamuccaya'kA hI ullekha hai) aura cauthI prati mANikacandra digambara jaina granthamAlAke antargata graMthakramAGka-21 se prakAzita 'siddhAntasArAdisaMgraha'kA upayoga huA hai / yathAsthAna TippaNameM Avazyaka pAThAntara bhI diye gaye haiM / graMthameM mukhyarUpase zloka krama 130, 152, 191, 255, 287, 289, 305 aura 326 para vizeSa dhyAna diyA gayA hai / granthake antameM akArAdi varNAnukramase zlokasUcI bhI de dI gayI hai / ArambhameM For Personal & Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (11) brahmacArI zrI sItalaprasAdajIkI bhUmikA jyauMkI-tyauM rakhI gayI hai aura viSayasUcI to hai hii| zrI kulabhadrAcAryakA koI samaya yA paricaya prApta nahIM hotA, phira bhI zrImAn bra. sItalaprasAdajIke abhiprAya anusAra 'yaha bar3e anubhavI AtmajJAnI AcArya the / para ve kaba hue isakA koI patA nahIM calatA hai, tathApi 1000 varSa pUrvake hoMge hI aisA racanAparase anumAna hotA hai' aisA likhA hai| paM. daulatarAmajI kAsalIvAlane isa graMthapara jo vacanikA likhI hai vaha vi. saM. 1805 kI hai / (dekhie DaoN. nemicandrajI zAstrIkA 'tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA' bhAga 4, pR. 282) DaoN. kastUracandajI kAsalIvAlane apane graMtha 'mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla : vyaktitva aura kRtitva" kI prastAvanAmeM vacanikAke atirikta ise 'sAra caubIsI' nAma dekara kavikI padyAtmaka AdhyAtmika kRti batAyA hai; parantu yaha padyAtmaka kRti to 104 padyoMmeM hI samApta ho gayI hai jabaki mUla sArasamuccaya graMtha 328 zlokoMmeM samAviSTa hai / padyAtmaka kRtikA 104vA~ antima dohA isa prakAra hai - sAra samuccai yaha kahyo, guru AjJA paravAMna / AnaMda suta daulatinaiM, bhaji kari zrI bhagavAna // 104 // (prastAvanA pR. 82,83) isase lagatA hai ki paM. daulatarAmajI kAsalIvAlane bhASA vacanikAke atirikta bhASA padyamaya racanA bhI saMkSepameM apanI icchAnusAra likhI hai / ___samyak jo bhI ho, yaha 'sArasamuccaya'-graMtha eka viziSTa racanA to hai hii| yahA~ prasannatAkI bAta hai ki graMthaprakAzanakI preraNA borIvalI-muMbaI nivAsI eka dharmAnurAgiNI mumukSu bahanakA ullAsapUrvaka arthasahayoga bhI prApta huA hai / ina namra evaM zAMtapariNAmI bahanazrIkA hama hRdayase AbhAra mAnate haiM aura AzA karate haiM ki bhaviSyameM bhI ApakA uttama sahayoga zrutoddhArake kAryameM avazya prApta hotA rahegA / 1. DaoN. kastUracandajI kAsalIvAlakI prastAvanAkA pR. 41,42bhI draSTavya hai / For Personal & Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (12) isa kAryakI sampannatAmeM hameM pratyakSa yA parokSa rUpase jinakA sahayoga milA hai unakA hama sAdara abhivAdana karate haiM / graMthake maiTara-seTiMga aura prUpha-rIDiMgameM zrutAnurAgI zrI azokabhAI jainane ananya sAtha diyA hai ataH ve sacamuca dhanyavAdake pAtra haiM / hameM vizvAsa hai ki pAThakagaNa isa zrutakA zAntipUrvaka svAdhyAya kara pAramArthika lAbha uThAyeMge evaM graMthake prakAzana sampAdanameM kahIM koI truTi rahI ho to usakA nirdeza karate hue hameM kSamA pradAna kareMge / -sampAdaka For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krama 1 AtmahitakI AvazyakatA 2 AtmAke vairI viSaya - kaSAya 3 samyagdarzanakA mahattva 4 dharmAcArakI preraNA 5 dharma sukhakArI va tAraka hai 6 indriyabhogoMkI asAratA 7 kAmavAsanAkI asAratA 8 kAmazamanakA upAya 9 striyoMkA svarUpa 10 vairAgya sukhakA kAraNa hai 11 cAra gatike duHkha sukha 12 vairAgyakI AvazyakatA 13 cAritrakI AvazyakatA 14 15 uttama pAtra sAdhu mokSamArga-pathika viSayasUcI viSaya 16 17 dhanakI asAratA 18 santoSakI mahimA mamatva aura parigrahatyAgase lAbha 19 dhyAnakA sAdhana 20 dhyAnI jIvakI aGganAe~ 21 satsaMgati 22 guNa pUjya hote haiM For Personal & Private Use Only pRSTha 2 12 20 29 34 40 48 59 62 65 72 75 93 97 101 110 113 114 119 122 126 128 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (14) 133 135 m 32 137 139 140 141 142 143 143 23 kAma-krodhAdi hAnikAraka haiM 24 kalaha va vivAda nahIM karanA 25 vItarAga-vijJAnamaya mArga durlabha hai 26 svAdhIna sukha hI saccA sukha hai 27 parigraha sukhakA bAdhaka hai 28 duHkhameM zoca vRthA hai 29 jJAna pAnekA phala svarUparamaNatA hai 30 saccA dhana kyA hai ? 31 laukika bhoga tRptikArI nahIM 32 AtmA hI saccA tIrtha hai 33 jalasnAnase Atmazuddhi nahIM 34 tattvajJAnakA snAna saccA snAna hai 35 zarIra zuci nahIM ho sakatA 36 zuddhi kyA vastu hai 37 manuSyajanmakI saphalatA 38 pApa rahita vacana bolo 39 saMsAra duHkhake kSayakA upAya anuvAdakakI prazasti akArAdi kramase zloka-sUcI 144 144 146 10 147 148 148 151 153 For Personal & Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImat kulabhadrAcArya viracita sArasamuccaya For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImad kulabhadrAcArya-viracita sArasamuccaya TIkAkArakA maGgalAcaraNa dohA zrI paramAtama sakalako, namahu~ dhyAna cita dhAra / jA prasAda ziva-mArga-ko, lakhA bhavika bhavatAra // 1 // vartamAna yuga bharatameM, RSabhAdika mahAvIra / tIrthaMkara cauvIsako, namahu~ karma-kSaya-vIra // 2 // nikala siddha paramAtamA, sahajAnanda svabhAva / zuddha buddha akalaMka thira, namahu~ dravya ara bhAva // 3 // grantha-rahita AtamaramI, dIkSA zikSA deta / AcAraja munirAjako, namahu~ jJAna sukha heta // 4 // zAstraramI bahu jJAnadhara, upAdhyAya munirAja / dAtA AtamajJAnake, namahu~ nijAtama kAja // 5 // sAdhata zivapatha premase, bar3he jAta adhyAtma / mUlottara guNa pAlate, namahu~ sAdhu zuddhAtma // 6 // jinavANI upakAriNI, zivamAraga darazAta / patitoddhAraka vara dhare, namahu~ nAya nija gAta // 7 // sAra-samuccaya granthake, kartA zrI kulabhadra / namahu~ parama AcAryako, likhU sAra bhavibhadra // 8 // granthakartAkA maGgalAcaraNa devadevaM jinaM natvA, bhavodbhavavinAzanam / vakSye'haM dezanAM kAMcinmatihIno'pi bhktitH||1|| anvayArtha-(ahaM) maiM kulabhadraAcArya (bhavodbhavavinAzanam) saMsArake janmako nAza karanevAle (devadevaM jina) devoMke deva mahAdeva zrI jinendrako (bhaktitaH) bhakti 1. prAraMbha tA. 26-6-1935, vIra saMvata 2461, ASADha vadI 11 budhavAra, dhaaraashivmeN| For Personal & Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 sArasamuccaya pUrvaka (natvA) namaskAra karake ( matihIno'pi ) buddhimeM alpa honepara bhI ( kAMcit) kucha (dezanAM) upadezako ( vakSye) kahU~gA / bhAvArtha- pUjaneyogya deva vahI hai jisane AtmAke rAgadveSAdi va ajJAnAdi zatruoMko jIta liyA ho aura arahaMta tathA siddhapada prApta kara liyA ho / jinakA AtmA karmakalaMkarahita zuddha ho gayA ho unakI bhakti unako prasanna karaneke lie nahIM kI jAtI hai kintu ucca Adarzake smaraNase bhaktajanake bhAva nirmala ho jAte haiM, saMsAra tyAgane yogya va mokSa grahaNa karane yogya bhAsane lagatA hai, isalie unakI bhakti kI jAtI hai| zrI kulabhadra AcAryane granthakI AdimeM nirvighna grantha samAptike hetu aura sAdhaka jIva vastutattvake cintanameM lavalIna rahe, isa hetu maGgalAcaraNa karake dharmopadeza likhanekI pratijJA kI hai / AtmahitakI AvazyakatA saMsAre paryaTan jaMturbahuyonisamAkule / zArIraM mAnasaM duHkhaM prApnoti bata dAruNaM // 2 // anvayArtha - (bahuyonisamAkule ) nAnA yoniyoMse bhare hue ( saMsAre) isa saMsArameM (paryaTana) bhramaNa karatA huA (jaMtuH ) jIva (dAruNaM ) bhayAnaka ( zArIraM ) zarIra sambandhI (mAnasaM) va mana sambandhI (duHkhaM) kaSToMko ( prApnoti) bhogatA rahatA hai (ba) yaha bar3e khedakI bAta hai / bhAvArtha-naraka, tiryaMca, manuSya aura devagatikI 84 lAkha yoniyA~ hai / inameM yaha saMsArI prANI apane-apane bA~dhe hue pApa va puNyakarmoMke phalase AtmajJAnako na pAkara AtmAnandakI ruci pragaTa na kara mAtra paMcendriyake viSayasukhameM aMdha hotA huA tIvra moha - rAgadveSa ke kAraNa asahanIya duHkhoMko pAtA hai| narakagatike bhItara chedana - bhedanAdike ghora duHkha haiM / tiryaMcagatimeM bhI chedana - bhedana, bhUkha-pyAsa, bhAravahana, hima, Atapa, vadha-bandhanake ghora kaSTa haiM, mAnavagatimeM rogAdi, iSTaviyoga, aniSTasaMyoga va tRSNAkI dAhake asahya duHkha haiM / devagatimeM IrSyA, zoka va tRSNAkA apAra kaSTa hai / cAroM hI gatiyoMmeM zarIra sambandhI va mana sambandhI duHkha hote haiM / bar3e-bar3e puNyAtmA mAnavoMko va devoMko sAmagrI hote hue bhI tRSNAkI jvAlA aisI asahya pIr3A utpanna karatI hai jisase ve ghora mAnasika kaSTa bhogate haiM / jo pA~coM indriyoMke sukhoMko hI sukha jAnate haiM aise ajJAnI mithyAdRSTi jIvoMko cakravartIpadameM rahate hue bhI sukha-zAMti nahIM milatI hai, cAhakI dAhameM jalA For Personal & Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmahitakI AvazyakatA karate haiM / indriyoMke bhogoMko jitanA bhogo, icchA adhika-adhika bar3hatI jAtI hai / iSTa sAmagrI na milanekA duHkha, derase milanekA duHkha, anukUla na pariNamanekA duHkha, usake viyoga honekA duHkha banA hI rahatA hai| jo koI isa asAra saMsArake sukhoMkA dAsa hai use isa saMsArake kisI bhI janmameM zArIrika yA mAnasika duHkhoMse chuTakArA nahIM milatA hai| maraNa hotA jAnakara vaha andhA prANI mahAna duHkhI hotA hai| AcAryane kheda prakaTa kiyA hai ki yaha AtmA hai to svayaM paramAtmAke samAna jJAtA, draSTA, Anandamaya, anaMta vIryavAna; parantu anAdise jJAnAvaraNAdi karmoMkI saMgatimeM apaneko aisA bhUla gayA hai ki apane mUla svabhAvakI kucha bhI sudhi nahIM hai / jisa zarIrako pAtA hai usImeM Asakta hokara bAvalAsA hokara mana, vacana, kAyakI kriyA karatA rahatA hai, bArabAra duHkha uThAtA hai, bArabAra janmamaraNa karatA hai, mithyA zraddhAnake kAraNa ghora ApattiyA~ sahatA hai kintu AtmahitakI ora dRSTi nahIM karatA, ise aba to cetanA cAhie / ArtadhyAnarato mUDho na karotyAtmano hitaM / tenA'sau sumahatklezaM paratreha ca gacchati // 3 // anvayArtha-(ArtadhyAnarataH) ArttadhyAnameM lavalIna (mUDhaH) mohI mithyAtvI jIva (Atmano hitaM) apane AtmAkA bhalA (na karoti) nahIM karatA hai (tena) isa kAraNase (asau) vaha (paratra ca iha) paralokameM tathA isa lokameM (sumahat klezaM) bahuta bhArI duHkhako (gacchati) prApta karatA hai| ____bhAvArtha-jisako apane AtmAke svarUpakA vizvAsa nahIM hai, jo kevala indriya sukhako hI sukha jAnatA hai vaha rAtadina viSaya-bhogoMke pIche bAvalA rahatA hai, isIse cAra prakArake ArtadhyAnoMmeM pha~sA rahatA hai, icchAnukUla iSTa padArthoM ke saMyoga na honepara kintu aniSTa padArthoMke saMyoga ho jAnepara ciMtA karatA hai, yaha aniSTa-saMyogaja ArttadhyAna hai / iSTa padArthoMke viyoga honepara cintA karatA hai yaha iSTaviyogaja ArtadhyAna hai| zarIrameM rogAdi honepara cintA karatA hai yaha pIDAcintavana ArttadhyAna hai|' AgAmI bhoga-sAmagrI mile aisI cintA karatA hai yaha nidAna ArtadhyAna hai| ina klezakArI bhAvoMse isa lokameM bhI duHkhamaya jIvana bitAtA hai tathA saMkleza pariNAmoMse pApakarma bA~dhakara durgatimeM jAkara tIvra duHkha pAtA hai tathA AtmAkA kucha bhI hita nahIM kara pAtA, mAnavajanmako vRthA khokara eka apUrva Atmonnatike sAdhanase cUka jAtA hai| For Personal & Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArasamuccaya jJAnabhAvanayA jIvo labhate hitamAtmanaH / vinayAcArasampanno viSayeSu parAGmukhaH // 4 // anvayArtha (vinayAcArasampanno) dharma-vinaya va dharmake AcaraNameM lagA huA tathA (viSayeSu parAGmukhaH) pA~ca indriyoMke viSayoMse udAsIna (jIvaH) jIva (jJAnabhAvanayA) samyagjJAnakI bhAvanA karanese (AtmanaH hitaM) AtmAkA hita (labhate) prApta karatA hai| ___bhAvArtha-AtmAkA hita sukha-zAntikA lAbha va karma-malakA dUra karanA hai| isa kAryako vahI jJAnI kara sakatA hai jo deva, zAstra, guru va dharmameM Adarasahita bhakti rakhatA hai va zaktike anusAra dharmakA AcaraNa pAlatA hai, muni va zrAvakake vratoMkI sAdhanA karatA hai tathA jisake manameM yaha vairAgya A gayA hai ki indriyasukha saccA sukha nahIM hai, yaha viSatulya jIvako ahitakArI hai| aisA hI jJAnI niraMtara isa bAtakI bhAvanA bhAtA hai ki maiM nizcayase siddha bhagavAnake samAna zuddha jJAtA-dRSTA Anandamaya vItarAga AtmA hU~, karmakA saMyoga aura zarIrAdi saba mujhase bhinna haiM / isI upAyase saccA sukha anubhavameM AtA hai va karmamala kaTatA hai| ___AtmAnaM bhAvayennityaM jJAnena vinayena ca / mA punarmiyamANasya pazcAttApo bhaviSyati // 5 // anvayArtha-(jJAnena) samyagjJAna sahita (ca vinayena) aura Adara sahita (nityaM) sadA (AtmAnaM) apane AtmAkI (bhAvayeta) bhAvanA karanI cAhie (mA punaH) nahIM to (mriyamANasya pazcAt) maraneke bAda (tApaH) saMtApa (bhaviSyati) hogaa| bhAvArtha-buddhimAna manuSyakA kartavya hai ki niraMtara bar3e premase bhedavijJAna sahita apane zuddha AtmAkA bArabAra manana kre| zrI jinendrakI bhakti dvArA, zAstra-svAdhyAya dvArA, guruse upadezagrahaNa dvArA, sAmAyika va dhyAna dvArA zuddha svarUpakA manana va anubhava kare, yahI AtmAke hitakA kArya hai / jo pramAdI zarIra, kuTumba, dhanAdimeM mohI hokara isa kAryako na karegA vaha AtmAko niraMtara pApabaMdhase malIna karatA huA antameM marakara naraka va pazugatimeM calA jAyegA aura mahAna kaSTa bhogegaa| tathA ca sattapaH kAryaM jJAnasadbhAvabhAvitaM / yathA vimalatAM yAti ceto-ratnaM 'sudurdharaM // 6 // anvayArtha-(yathA) jisa prakArase (sudurdharaM) yaha kaThinatAse prApta hone yogya pAThAntara-1. sudurlabhaM / For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmahitakI AvazyakatA ( ceto-ratnaM) AtmArUpI ratna (vimalatAM yAti ) nirmala ho jAve ( tathA ca ) usa prakArase hI (jJAnasadbhAva bhAvitaM ) jJAnakI yathArtha bhAvanA karate hue ( sattapaH) saccA tapa (kAryaM) karanA yogya hai / ' bhAvArtha- kisI khAnameM ratnapASANa thA, usakA milanA kaThina thA / jaba hAthameM A gayA to jauharI usako bar3e yatnase rakhakara bar3e bhAva va parizramase usake mailako dUra karake usako camakatA huA ratna banA detA hai aura aTUTa dhana kamAtA hai / vaise hI AtmAke svarUpakA jJAna honA bahuta kaThina thA / jisa kisI jJAnIko AtmajJAnarUpI ratna prApta ho gayA usako ucita hai ki jisa upAyase yaha AtmA zIghra hI karmamailase chUTakara zuddha ho sake usI upAyase ise zuddha karanA caahie| apanI zaktiko na chipAkara AtmAke zuddha svarUpakI bhAvanA bhAte hue jinAgamake anusAra yathArtha tapa karanA cAhie jisase pariNAmoMmeM AnaMda rahe, zarIrakI va iMdriyasukhakI Asakti dUra ho va mana vazameM rahe / upavAsa, Unodara, rasa-tyAga, ekAMta sevana Adi bAraha prakAra tapoMkA premasahita abhyAsa karanA cAhie aura Antarika icchA-zakti tathA kaSAya- zaktikA damana karanA cAhie / AtmadhyAna dvArA AtmAnubhavakI prApti para lakSya rakhanA cAhie / yahI saccA tapa hai / nRjanmanaH phalaM sAraM yadetajjJAnasevanam / anigUhitavIryasya saMyamasya ca dhAraNam // 7 // anvayArtha-(nRjanmanaH) mAnava janmakA ( etat sAraM phalaM) yahI sAra phala hai. (yat) jo ( anigUhitavIryasya) apanI zaktiko na chipA kara (saMyamasya dhAraNam) saMyamako dhAraNa kiyA jAve (ca) aura (jJAnasevanam ) AtmajJAnakI sevA kI jAve / bhAvArtha - mAnava-janma pAnA bar3A durlabha hai / saMyamakA sAdhana, uttama dharmadhyAna va zukladhyAna isI janmase ho sakatA hai / naraka, pazu va devagatimeM nahIM ho sakatA hai| isIlie isa apUrva avasarako viSayakaSAyoMmeM nahIM khonA cAhie - isako saphala kara lenA cAhie / saphalatA taba hI hogI jaba saMyamako dhAraNakara AtmAnubhavakA abhyAsa kiyA jAyegA / yadi zakti ho to sarvaparigrahakA tyAga kara nirgratha sAdhu ho mahAvratoMko pAlate hue AtmadhyAnakA sAdhana kre| yadi munisaMyamakI zakti na ho to zrAvakake yogya darzana, vrata Adi gyAraha saMyamakI zreNiyoMmeMse kisIko grahaNa kare / jisa zreNIke yogya cAritra pAlanekI zakti va yogyatA ho usa zreNIkA cAritra zuddha bhAvase pAlate hue nizcaya cAritra jo svarUpAcaraNa va AtmA For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArasamuccaya nubhavarUpa hai usakI unnatipara udyamazIla rahe / jo mAnava AtmAko zuddha karanekA sAdhana karatA hai vahI narajanmake samasta phalako pAtA hai| jJAnadhyAnopavAsaizca parISahajayaistathA / zIlasaMyamayogaizca svAtmAnaM bhAvayet sadA // 8 // anvayArtha-(jJAnadhyAnopavAsaizca) zAstrajJAna, AtmadhyAna tathA upavAsa karate hue (parISahajayaiH tathA) tathA kSudhA, tRSA Adi parISahoMko jItate hue (zIlasaMyamayogaizca) zIla, saMyama tathA yogAbhyAsake sAtha (sadA) nirantara (svAtmAnaM) apane AtmAkI (bhAvayet) bhAvanA kare / bhAvArtha-Atmahitake lie ucita hai ki apane AtmAke mUla zuddha svarUpakA bArabAra manana yA anubhava kiyA jaave| isa kAryake lie zAstraabhyAsa aura dhyAna tathA iMdriyoMpara vijaya prApta karaneke lie evaM zArIrika va mAnasika vikAroMke zamanake lie upavAsakI AvazyakatA hai| dhyAna karate hue yadi kSudhA, tRSA, DAMsa, macchara, zItAdi parISaha sahanA par3e to zAMtise sahanA cAhie / apane svabhAvako zIlavAna, zAMta, maMdakaSAyI rakhanA cAhie tathA ahiMsAdi paMcaprakAra cAritrako pAlanA cAhie / indriya va manapara pUrNa saMyama rakhanA cAhie tathA nAnA prakArake AsanoMse sthira hokara yogAbhyAsa karanA caahie| AtmAkA mUla svabhAva parama zuddha vItarAga jJAnAnaMdamaya amUrtika hai / siddho'haM -zuddho'haM isa prakArakI bhAvanA karanI caahie| jJAnAbhyAsaH sadA kAryo dhyAne cAdhyayane tthaa| 'tapaso rakSaNaM caiva ydiiccheddhitmaatmnH||9|| anvayArtha-(yadi) yadi (AtmanaH hitaM) AtmAkA bhalA (icchet) cAhate ho to (dhyAne) dhyAnameM (tathA ca adhyayane) aura zAstra par3hanemeM (jJAnAbhyAsaH) jJAnakA abhyAsa (sadA) niraMtara (kAryaH) karate raho (ca tapasaH rakSaNaM eva) aura sAtha hI tapakI rakSA bhI kro| ___ bhAvArtha-AtmajJAnakA abhyAsa hI AtmAke lie parama hitakArI hai| jaba taka ekAgra mana hokara dhyAna ho sake taba taka dhyAnake dvArA jJAnAbhyAsa kare, jaba dhyAnameM mana na lage taba AdhyAtmika zAstroMko mukhyatAse par3he / upavAsa, Unodara Adi bAraha prakAra tapoMkA bhI sAdhana karatA rahe, jisase indriya va mana apane vazameM raheM evaM kaSAyoMkA zamana rahe aura kaSTa sahanekA abhyAsa jame / pAThAntara-1. tapaHsaMrakSaNaM / For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmahitakI AvazyakatA jJAnAdityo hRdiryasya nityamudyotakArakaH / tasya nirmalatAM yAti paMcendriyadigaGganA // 10 // anvayArtha (yasya) jisake (hadi) manameM (jJAnAdityaH) jJAnarUpI sUrya (nityaM) sadA (udyotakArakaH) prakAzita rahatA hai (tasya) usakI (paMcendriyadigaGganA) pA~coM indriyarUpI dizAe~ joki sUryakI striyA~ haiM (nirmalatAM yAti) nirmala rahatI haiMnirvikArI rahatI haiN| bhAvArtha-sUryake prakAzase dizAe~ bhI prakAzita va nirmala rahatI haiM unapara andhakAra nahIM AtA hai| sUrya dizArUpI strIkA pati hai, dizAkI zobhA sUryase hai, sUryake viyogase dizA andhakAra-yukta malina ho jAtI hai, usI prakAra pA~ca indriyoMke vikAroMko dUra rakhakara unako zAnta va svabhAvameM kAma karanevAlI rakhaneke lie samyagjJAnarUpI sUryake prakAzakI AvazyakatA hai| AtmajJAna va vairAgyake pratApase indriyA~ vazameM rahatI haiN| sparzanendriya brahmacaryameM, jihvA indriya rasa-nIrasa bhojana pAkara saMtoSameM, netra zAstrAvalokanameM va nirvikAra bhAvake sAtha vartanemeM, karNa jinavANI zravaNameM, nAsikA sugaMdha-durgaMdhameM samabhAva rakhanemeM samartha hotI hai / manako kabhI bekAma nahIM rakhanA cAhie / AtmajJAna va zAstra-jJAnake abhyAsameM lagAye rakhanA AtmahitaiSIkA parama kartavya hai| etajjJAnaphalaM nAma yaccAritrodyamaH sadA / kriyate pApanirmuktaiH sAdhusevAparAyaNaiH // 11 // anvayArtha (etat) yahI (jJAnaphalaM) jJAna pAnekA phala (nAma) prasiddha hai (yat) jo (pApanirmuktaiH) pApoMko tyAganevAle (sAdhusevAparAyaNaiH) va sAdhuoMkI sevAmeM lIna mahAtmA (cAritrodyamaH) cAritrakA puruSArtha (sadA) nitya (kriyate) kreN| ___bhAvArtha-zAstrajJAnadhArI paNDita honekI saphalatA taba hI hai jaba usa jJAnake prakAzameM pApoMko pApa jAnakara tyAga diyA jAve tathA mana para aMkuza rakhaneke lie sAdhuoMkI sevAmeM lIna rahakara gurukI AjJApramANa va unake nirIkSaNameM muni yA zrAvakakA cAritra nitya nirmalabhAvase pAlA jAve tathA aMtaraMgameM svarUpA-caraNakA yA svAnubhavakA prakAza kiyA jAve / cAritra pAle binA jJAnakA honA niSphala hai / AtmaramaNatAse hI vItarAgatA hogI, vItarAgatAse hI svAtmAnanda milegA va karmamala dUra hogaa| pAThAntara-1. digAnanam / For Personal & Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArasamuccaya sarvadvandvaM parityajya nibhRtenAntarAtmanA / jJAnAmRtaM sadA peyaM cittAhlAdanamuttamam // 12 // anvayArtha - (aMtarAtmanA ) aMtarAtmA samyagdRSTiko ( nibhRtena) nizcinta hokara (sarvadvandvaM ) sarva sAMsArika upAdhiyoMko (parityajya ) tyAgakara (cittAhlAdanam ) cittako Ananda denevAle ( uttamam ) va zreSTha ( jJAnAmRtaM) AtmajJAnase utpanna amRtako (sadA peyaM) sadA pInA yogya hai / bhAvArtha - jJAnI samyagdRSTi mahAtmAkA yahI cAritrapAlana hai ki vaha manakI AkulatAke kAraNa sarva sAMsArika kAryoMkA tyAga kara de / yadi sAmarthya ho to sarva parigrahakA tyAgakara muni ho jAve; anyathA ekadeza zrAvakakA cAritra grahaNakara AraMbhako tyAge yA ghaTAve / pUrNa nizciMta hokara ekAMta meM baiTha Asana jamA samatA - bhAvake dvArA zuddha AtmAke svarUpakA anubhava kare / isI AtmadhyAnake pratApase apUrva AnaMda hogA / isa AtmadhyAnake abhyAsako niraMtara trikAla va dvikAla va eka kAla hara samaya 48 miniTa taka yathAsaMbhava karanA yogya hai / yahI cAritra mokSadvIpameM le jAnevAlA hai / jJAnaM nAma mahAratnaM yanna prAptaM kadAcana / saMsAre bhramatA bhIme nAnAduHkhavidhAyini // 13 // adhunA tattvayA prAptaM samyagdarzanasaMyutam / pramAdaM mA punaH kArSIrviSayAsvAdalAlasaH // 14 // anvayArtha - ( nAnAduHkhavidhAyini ) aneka prakAra zArIrika aura mAnasika kaSToMko denevAle (bhIme) isa bhayAnaka (saMsAre) saMsArameM (bhramatA) bhramaNa karate hue (yat) jisa (jJAnaM nAma mahAratnaM) samyagjJAna nAmake mahAna ratnako ( kadAcana) kabhI ( na prAptaM ) nahIM pAyA thA ( tvayA) tUne (adhunA ) aba ( samyagdarzanasaMyutaM ) samyagdarzana sahita (tat) use ( prAptaM ) pA liyA hai ( ataeva ) isalie (punaH) phira tU (viSayAsvAdalAlasaH) pA~coM indriyoMke viSayoMmeM lubdha hokara pramAda va Alasya (mA kArSIH) na kara / bhAvArtha- AtmA anAtmAke bhedavijJAna sahita samyagjJAnakA pAnA bar3A hI durlabha hai / asainI paMcendriya paryantake to yogyatA hI nahIM hai / sainI paMcendriya hokara bhI anaMtavAra samyagjJAna pAnekA nimitta hI nahIM banA / bar3e puNyake udayase AryakhaNDa, uttama kulameM janma milA, indriyoMkI pUrNatA huI, prabala buddhi pAyI, jinadharmake upadezakA samAgama milA, sAta tattvoMko jAnA, unakA manana kiyA, pariNAmoMkI zuddhatA huI, karaNalabdhikA lAbha huA, For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmahitakI AvazyakatA anantAnubaMdhI cAra kaSAya aura mithyAtva karmakA upazama huA, taba kahIM prathamopazama samyagdarzanakA lAbha huA / samyagdarzanake prakAza binA zAstroMke dvArA tattvoMkA ThIka-ThIka parijJAna honepara bhI apane zuddha AtmasvarUpakI pratIti nahIM ho pAtI hai| samyak darzanake prakaTa hote hI sarva jJAna samyagjJAna kahalAtA hai| AcArya kahate haiM ki jisa samyagjJAnarUpI mahAna ratnako anAdikAlase aba taka nahIM pAyA thA vaha aba bar3e bhArI zubha yogase mila gayA hai| isa samyag-jJAnako mahAratnakI upamA isIlie dI hai ki tIna lokakI sampatti bhI isake sAmane tuccha hai, tathA yaha ratna aisA prakAzazIla hai ki isake ujAlemeM apanA zuddhAtmA bhinna dIkhatA hai aura rAgAdi bhAvakarma, jJAnAvaraNAdi dravyakarma tathA zarIrAdi nokarma va sarva hI apane AtmAse bAharake cetana va acetana padArtha bhinna dIkhate haiM / isIke prakAzase svAnubhavarUpI sIdhe mokSamArgakA patA lagatA hai, jisapara calanese bahuta zIghra nirAkula mokSadhAmameM pahu~ca sakatA hai aura bhayAnaka saMsArake janma, maraNa, iSTaviyoga, aniSTasaMyoga-janita va tRSNAkI dAhase prApta asahanIya duHkhoMse chUTa sakatA hai| aise apUrva samyagjJAnako pAkara he bhAI ! yadi tU phira pramAda karegA, nizcaya tathA vyavahAra samyakcAritrakA pAlana nahIM karegA aura pA~coM indriyoMke bhogoMmeM lubhAkara jIvana bitA degA to antameM pachatAegA tathA bhava-bhavameM kaSTa uThAegA aura jaba yAda A jAyegA taba pachatAvA karegA ki hA ! maiMne uttama avasarako vRthA kho diyaa| kAcakhaMr3ake samAna viSayasukhake lobhameM ratnasamAna AtmAnandako pheMka diyA / __ AtmAnaM satataM rakSejjJAnadhyAnatapobalaiH / pramAdino'sya jIvasya zIlaratnaM vilumpate // 15 // anvayArtha-ataeva (AtmAnaM) apane AtmAko (jJAnadhyAnatapobalaiH) zAstrajJAna, AtmadhyAna tathA upavAsa UnodarAdi tapake balase (satataM rakSet) sadA viSayakaSAyoMse rakSita rakkhe kyoMki (asya) isa (pramAdinaH) pramAdI AlasI (jIvasya) jIvakA (zIlaratna) cAritrarUpI zIlaratna (vilumpate) lupta-vinaSTa ho jAtA hai| ___bhAvArtha-jaba samyagjJAnarUpI atyanta durlabha mahAratna hAtha laga gayA hai taba vivekI mAnavakA kartavya hai ki vaha zAstrAbhyAsa karatA rahe, AtmadhyAna bar3hAtA rahe, tapakI sAdhanA karatA rahe, jisase viSaya-kaSAya nirbala ho jAveM, rAgadveSa dUra hote jAveM, vItarAgavijJAnamayI bhAvakI bar3hatI hotI jAve / isI upAyase AtmAkI isa bhayAnaka saMsArase rakSA ho skegii| yadi Alasya For Personal & Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 sArasamuccaya kiyA jAegA to jo svarUpAcaraNa cAritrarUpI ratna samyagdarzanake sAtha prApta huA hai vaha bhI calA jAyegA, tathA samyagdarzana va samyagjJAnarUpI ratna bhI cale jAyeMge / ratnatrayako ga~vAkara dIrghakAlake lie pachatAnA pddegaa| zIlaratnaM hataM yasya mohadhvAntamupeyuSaH / nAnAduHkhazatAkIrNe narake patanaM dhruvam // 16 // anvayArtha-(mohadhyAMtaM upeyuSaH) moharUpI andhakArase grasita (yasya) jisa kisI prANIkA (zIlaratna) cAritrarUpI ratna (hataM) naSTa ho gayA usakA (dhruvam) nizcayase (nAnAduHkhazatAkINe) aneka duHkhoMse pUrNa (narake) narakameM (patanaM) patana hogaa| bhAvArtha-jo koI zarIra va indriyoMke viSayoMmeM Asakta hokara apanI Atmaruciko va atIndriya sukhakI zraddhAko ga~vA baiThatA hai, usakA cAritra malina ho jAtA hai, vaha svArthameM andhA ho jAtA hai| rAtridina hiMsAnaMdI, mRSAnaMdI, cauryAnaMdI, parigrahAnaMdI raudradhyAnameM pha~sakara azubha bhAvoMse narakAyuko bA~dhakara mahAna kaSToMke samUhase bhare hue narakoMke biloMmeM paDakara dIrgha Ayu taka mahAna saMkaTa bhogatA rahatA hai| yAvat svAsthyaM zarIrasya yAvaccendriyasammadaH / tAvadyuktaM tapaH kartuM vArdhakye kevalaM shrmH||17|| anvayArtha-(yAvat ca) jaba taka (zarIrasya) zarIrakI (svAsthyaM) tandurastI hai (yAvat ca) aura jaba taka (indriyasammadaH) indriyoMmeM prasannatA hai (tAvata) taba taka (tapaH) tapa karanA (yuktaM) ucita hai / icchAoMkA rokanA (vArdhakye) vRddhAvasthA hone para (kevalaM) mAtra (zramaH) kheda hogaa| bhAvArtha-vivekI manuSyakA kartavya hai ki mAnavagatiko AtmonnatikA mukhya sAdhana samajhakara bur3hApA Aneke pahale hI jaba taka zarIrakA svAsthya acchA hai va pA~coM indriyoMmeM bala hai, aMgopAMgameM zakti hai-azakti nahIM hai taba taka AtmadhyAnakA abhyAsa kara lenA cAhie / yuvAvayako viSayoMke jAlameM pha~sAkara yaha na soce ki jaba bUr3hA hoU~gA taba tapa kara luuNgaa| bur3hApemeM indriyA~ zithila ho jAtI hai, zarIra nirbala ho jAtA hai, bhUkha-pyAsa zIghra satAtI hai usa samaya tapake lie udyama karegA to bhI nahIM kara sakegA, manako kevala kheda hogaa| isalie avasara nahIM khonA caahie| maraNake AnekA koI samaya niyata nahIM hai| jitanI jaldI ho Atma-zuddhikA prayatna karanA caahie| For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 AtmahitakI AvazyakatA zuddhe tapasi sadvIryaM jJAnaM karmaparikSaye / upayogidhanaM pAtre yasya yAti sa paNDitaH // 18 // anvayArtha-(yasya) jisakA (satavIrya) saccA puruSArtha (zuddha) nirdoSa AtmajJAnapUrvaka (tapasi) tapameM hai, (jJAna) jJAna (karma) karmoMke (parikSaye) nAzameM hai, (dhana) dhana (pAtre) pAtrake lie (upayogi) upayogameM (yAti) lagatA hai (sa paNDitaH) vahI paNDita hai, buddhimAna hai / bhAvArtha-Atmabala va zarIrabalakI saphalatA taba hI hai jaba AtmajJAnasahita saccA tapa sAdhA jaave| vidvAna-jJAnI-zAstrajJa honekA mahattva taba hI hai jaba usa samyagjJAnase aisA AtmadhyAna kiyA jAve jo karmoMkA nAza kare / dhanakI saphalatA taba hI hai jaba usako yogya pAtroMmeM dAna denemeM kharca kiyA jAve / jo isa prakAra vivekapUrvaka apane balako, jJAnako va dhanako upayogI banAtA rahatA hai vahI paNDita hai| guruzuzrUSayA janma cittaM saddhyAnacintayA / zrutaM yasya 'same yAti viniyogaM sa puNyabhAk // 19 // anvayArtha-(yasya) jisakA (janma) janma (guruzuzrUSayA) gurukI sevA karanemeM, (cittaM) mana (saddhyAnacintayA) yathArtha AtmadhyAnake mananameM, (zrutaM) zAstrajJAna (same) samatAbhAvameM (viniyogaM yAti) kAma AtA hai (sa puNyabhAk) vahI puNyAtmA hai| ____bhAvArtha-paramadayAlu guru jIvoMko sumArgameM preraka hote haiM aura mokSamArgakI unnatikA upAya batAte haiN| ataeva jo apanA janma gurubhaktimeM bitAtA hai aura unnatise pIche nahIM haTatA hai, vaha bar3A puNyAtmA hai / jo isa caMcala manako viSayakaSAyoMke jhaMjhaTase rokakara AtmamananameM va AtmadhyAnakI ceSTAmeM lagAtA hai vaha bhI puNyAtmA hai / zAstrajJAna pAnekA phala syAdvAdanayase vastutattvakA vicAra hai ki jisake dvArA ApattimeM AkulatA na kI jAve, sampattimeM unmattabhAva na rakkhA jAve, samatAbhAvameM ramA jAve, jagatako nATakake samAna dekhakara harSaviSAda na kiyA jAve, Atmasanmukha buddhi rakhakara alipta rahA jaave| jo aisA paNDita zAstrI hai vaha bhI puNyAtmA hai| chitvA snehamayAn pAzAn bhitvA mohamahArgalAm / saccAritrasamAyuktaH zUro mokSapathe sthitaH // 20 // anvayArtha-(snehamayAn) rAgamayI (pAzAn) phandoMko (chitvA) chedakara, pAThAntara-1. zame / For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 sArasamuccaya (mohamahArgalAm) moharUpI mahAna phATakako (bhitvA) toDakara (sacAritrasamAyuktaH) jo samyakcAritrameM lavalIna hai aura (mokSapathe) mokSake mArgameM (sthitaH) jamA huA hai (zUro) vahI vIra mahAtmA hai| ' bhAvArtha-jaise baMda kivADoMmeM bhItarakI vastu nahIM dIkhatI hai vaise hI mithyAtvakI ADa jaba taka rahatI hai taba taka apane AtmAkA darzana nahIM hotA hai| isalie vahI vIra yoddhA hai jo isa mithyAtvakI ADako toDakara AtmadarzI samyakdRSTi ho jAtA hai aura jagatake snehake phaMdeko chedakara vairAgyavAna ho jAtA hai| jJAnavairAgyase pUrNa hokara jo samyakcAritrako pAlatA huA vyavahAra ratnatrayake Alambanase svAtmAnubhavarUpI nizcaya ratnatrayameM dRDhatAse jamA rahatA hai vahI saccA vIra hai|' aho mohasya mAhAtmyaM vidvAMso ye'pi mAnavAH / muhyante te'pi saMsAre kaamaarthrtittpraaH||21|| anvayArtha- (ye'pi) jo koI bhI (mAnavAH) manuSya (vidvAMsaH) vidvAna haiM (te'pi) ve bhI (kAmArtharatitatparAH) kAma va dhanake snehameM tatpara rahate hue (saMsAre) isa saMsArameM (muhyante) mohita ho jAte haiM yaha (aho) kheda evaM Azcaryajanaka (mohasya mAhAtmyaM) mithyAbhAvarUpa mohakI mahimA hai / __ bhAvArtha-zAstrajJAnarahita, tattvajJAnarahita mUr3ha prANI yadi dhanameM va viSayoMkI icchAoMmeM va kuTuMbameM mohita hokara Atmahita na kare to kucha kheda va AzcaryakI bAta nahIM mAnI jA sakatI, parantu jo mAnava vidvAna hai, zAstrajJa haiM, tattvajJAnI haiM, ve yadi gRhasthameM mohI hokara rAtadina dhana kamAnemeM tathA indriyoMkI icchA pUrNa karanemeM lage rahe to bar3e kheda va AzcaryakI bAta hai| mithyAtvakA andherA jaba taka dUra nahIM hotA hai taba taka saccA jJAna va vairAgya nahIM hotA hai, ataeva isa mithyAtvako dUra karanA hI zreyaskara hai| AtmAke vairI viSaya-kaSAya kAmaH krodhastathA lobho rAgadveSazca matsaraH / mado mAyA tathA mohaH kandarpo darpa eva ca // 22 // 1. zloka 20 ke pazcAt siddhAMtasArAdisaMgrahake anusAra eka zloka isa prakAra hai : karmaNA mohanIyena mohitaM sakalaM jagat / dhanyA mohaM samutsArya tapasyanti mahAdhiyAH // 1 // artha-isa mohanIya karmane sakala jagatako mohita kiyA hai parantu ve mahAjJAnI puruSa dhanya hai jo mohako samyak prakArase haTAkara tapakI ArAdhanA karate haiN| For Personal & Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 AtmAke vairI viSaya-kaSAya ete hi ripavo caurA dharmasarvasvahAriNaH / etairbabhramyate jIvaH saMsAre bahuduHkhade // 23 // anvayArtha-(kAmaH) viSayoMkI icchA (krodhaH) krodha (tathA lobhaH) aura lobha (rAgaH) rAgabhAva (dveSaM ca) va dveSabhAva (matsaraH) IrSyAbhAva (mado) jAti kula bala vidyA tapAdikakA ghamaMDa (mAyA) mAyAcAra (tathA mohaH) aura moha, (kandarpaH) kAmasevanakI icchA (darpa eva ca) tathA ahaMkAra bhAva (ete) ye (ripavaH) zatru hI nizcayase (dharmasarvasvahAriNaH) dharmarUpI sarva dhanako haranevAle (caurAH) cora haiM / (etaiH) inhIMke kAraNa (jIvaH) yaha prANI (bahuduHkhade) bahuta duHkhadAyaka (saMsAre) isa saMsArameM (baMbhramyate) bhramaNa kiyA karatA hai| bhAvArtha-isa AtmAke svAbhAvika dharma ratnatrayabhAvako yA jJAnadarzana sukha zAMti vIryAdiko nAza karanevAle viSaya-kaSAya haiM va mithyAtvabhAva hai| mohanIyakarmake kAraNa kAma, krodha, mAna, mAyA, lobha, IrSA Adi azuddha bhAva sadA rahate haiM jinake rahate hue Atmika vItarAga pariNati mAno lupta ho jAtI hai| isalie ye saba aupAdhika bhAva AtmAke mahAna vairI, Atmadhanake haranevAle cora haiM va inhIMke kAraNa tIvra karmoMkA bandha hotA hai, jinake phalase yaha prANI isa bhayAnaka duHkhadAyI saMsArameM dIrghakAlase janma maraNa karatA huA calA A rahA hai| isalie isa mohake parivArako naSTa karanA hI ucita hai| rAgadveSamayo jIvaH 'kAmakrodhavaze gataH / lobhamohamadAviSTaH saMsAre saMsaratyasau // 24 // anvayArtha-(asau) yaha (jIvaH) prANI (rAgadveSamayaH) rAgI dveSI hokara (kAmakrodhavaze gataH) kAma va krodhake vazameM prApta hotA huA (lobhamohamadAviSTaH) tathA lobha, moha aura ghamaNDase ghirA huA (saMsAre) isa saMsArameM (saMsarati) bhramaNa karatA hai| bhAvArtha-krodha, mAna, mAyA, lobha isa cAra kaSAyoMke udayake AdhIna hokara yaha saMsArI prANI apane Atmabalako prakaTa na kara sakaneke kAraNa vikArI, mohI, rAgI, dveSI hotA huA tadanukUla manameM vicAra karatA hai, vaisI hI vacanakI pravRtti karatA hai, vaise hI zarIrakI kriyA karatA hai / isa azubha pravRttike kAraNa tIvra pApa-karma bA~dhakara isa saMsArameM janmamaraNa karatA huA bhramatA hai| ye kaSAya hI jIvake zatru haiN| pAThAntara-1. kAmakrodhavazaM / For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 sArasamuccaya samyaktvajJAnasampanno jainabhakta jitendriyaH / lobhamohamadaistyakto mokSabhAgI na saMzayaH // 25 // anvayArtha-(samyaktvajJAnasampanno) samyagdarzana tathA samyagjJAnakA dhArI (jainabhaktaH) jainadharmakA bhakta (jitendriyaH) indriyoMko jItanevAlA (lobhamohamadaiH tyaktaH) lobha, moha va madase rahita jIva (mokSabhAgI) karmoM ke baMdhase chUTa jAyegA (na saMzayaH) isameM koI saMzaya nahIM hai| ___ bhAvArtha-saMsArake nAzakA upAya jainadharmake yathArtha tattvoMkA zraddhAna tathA jJAna haiM aura phira usa samyagjJAnake anusAra cAritrakA pAlanA hai| sAdhakako zrI jinendradeva, jinavANI, jaina sAdhu va jainadharmakI bhAvapUrvaka bhakti karate rahanA cAhie / pA~ca indriyoMko aura manako apane AdhIna rakhanA cAhie tathA isa kSaNabhaMgura saMsArake nATakameM moha nahIM karanA cAhie, sAMsArika vibhUtikA svAmI honepara bhI koI ahaMkAra nahIM karanA cAhie aura indra cakravartI Adi kSaNika padoMkA lobha nahIM karanA caahie| jo samyagdRSTi jJAna va vairAgya sahita AtmAnubhava karegA vaha avazya karmabaMdhase chUTakara mokSa prApta kregaa| kAmakrodhastathA mohastrayo'pyete mahAdviSaH / etena nirjitA yAvattAvatsaukhyaM kuto nRNAm // 26 // anvayArtha-(kAmakrodhaH) kAma, krodha (tathA mohaH) tathA moha (ete trayaH api) ye tInoM hI (mahAdviSaH) isa jIvake mahAna vairI haiM / (yAvat) jaba taka (etena) ina zatruoMse (nirjitA) manuSya parAjita hai (tAvat) taba taka (nRNAm) mAnavoMko (saukhyaM) sukha (kutaH) kisa taraha ho sakatA hai ? bhAvArtha-saccA sukha AtmAkA svabhAva hai / usakA svAda taba hI bhAtA hai jaba AtmAkA svabhAva nirmala hotA hai| yadi AtmAkA svabhAva mithyAtvase, kAma bhAvase tathA krodha bhAvase malina ho jAtA hai taba ina hI kaluSatAoMkA svAda AtA hai| jaise pAnImeM yadi lavaNa, nIma, khaTAI milI ho to lavaNakA khArA, nImakA kaTuka, khaTAIkA khaTTA svAda AyegA, pAnIkA nirmala miSTa svAda nahIM AyegA / jo mAnava rAta-dina ina tInoM mahAna zatruoMke vazameM rahate haiM unako Atmasukha kaise mila sakatA hai ? ataeva ina tInoMko jItanA cAhie / vAstavameM ye bar3e vairI haiM / mithyAtvase yaha prANI apaneko hI bhUla jAtA hai, karmajanita paryAyameM ApA mAna letA hai| kAmabhAvase aMdhA ho, tIvra viSayabhogameM rata ho zarIrake vIryakA For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAke vairI viSaya-kaSAya 15 nAzakara va mahA rAgI ho dharmako bhUla jAtA hai / krodhake AdhIna ho bAvalA hokara bakatA hai va parake nAzakI ceSTA karatA hai| jaise viSamizrita jala pIne yogya nahIM vaise ina tInoM bhAvoMkA anubhava bhI yogya nahIM-yaha yahA~ bhI AkulatAkAraka hai va paralokameM bhI durgatikA kAraka hai / nAsti kAmasamo vyAdhirnAsti mohasamo ripuH / nAsti krodhasamo vahnirnAsti jJAnasamaM sukham // 27 // anvayArtha-(kAmasamaH) kAmake samAna (vyAdhiH) roga (nAsti) nahIM hai, (mohasamo) mohake samAna (ripuH) zatru (nAsti) nahIM hai, (krodhasamaH) krodhake samAna (vahniH) agni (nAsti) nahIM hai / (jJAnasama) jJAnake barAbara (sukhaM) sukha (nAsti) nahIM hai| __ bhAvArtha-zarIrameM phoDA, phusI, jvara, khAMsI, ajIrNa, kSaya, marI Adi roga bar3e bhayAnaka haiM parantu unakA ilAja ho jAtA hai to ve dUra ho jAte haiN| yadi dUra nahIM hue to kevala isa vartamAna nAzavaMta zarIrako hI chuDA dete haiM, paralokameM burA nahIM karate haiM; parantu kAmabhAvakI vedanA yahA~ bhI kaSTa detI hai aura paralokameM bhI satAtI hai| icchAnukUla viSaya na milanepara kaSTa hotA hai / milane para phira viyoga ho jAnekA kaSTa hotA hai, tRSNAkI vRddhikA kaSTa hotA hai, tIvrarAgase karma bA~dhakara paralokameM kaSTa pAtA hai tathA vahA~ bhI kAma roga saMskAravaza uTha khar3A hotA hai / kAmaroga bhavabhavameM duHkhadAyI hai, isa kAmake samAna koI roga nhiiN| mithyAtvake samAna koI zatru nahIM hai / jagatameM jAnamAlakA zatru zarIra va sampattiko hI haratA hai parantu yaha mithyAtva naraka nigoda Adike tuccha zarIrameM paTaka kara bhava-bhavameM ghora kaSTa detA hai / krodha bar3I bhArI agni hai / zAnta-bhAvako va zarIrake rudhirako jalAtI hai| dUsaroMko kaSTa deneke lie prerita karatI hai| ghora anarthameM pravRtti karAtI hai| tIvra karmabaMdha karAkara paralokameM duHkhasAgarameM girA detI hai| AtmajJAnase saccA sukha hotA hai| zAstrake bhItara upayoga ramAnese bhI sukha hotA hai| Atmika sukhakA bhoga jJAnadvArA hotA hai| jJAnadvArA sAMsArika sukhaduHkhameM samabhAva raha sakatA hai| isalie jJAnake samAna sukha nahIM hai aisA jAnakara ina moha, kAma va krodhako jItakara jJAnAbhyAsameM tallIna rahanA yogya hai| kaSAyaviSayArttAnAM dehinAM nAsti nirvRtiH / teSAM ca virame saukhyaM jAyate paramAdbhutam // 28 // For Personal & Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArasamuccaya anvayArtha-(kaSAyaviSayAtanAM) cAra kaSAya aura pA~coM iMdriyoMke viSayoMse jo pIDita haiM una (dehinAM) zarIradhAriyoMko (nirvRtiH) mokSakA lAbha (nAsti) nahIM ho sakatA hai (teSAM ca) unake hI (virame) choDane para (parama adbhutaM) parama AzcaryakArI (saukhyaM) sukha (jAyate) prakaTa ho jAtA hai / bhAvArtha-jaba taka AtmAke vibhAva pariNAma krodhAdi kaSAyoMmeM vikAra evaM malinatA utpanna kara rahe haiM tathA indriyoMkI cAhakI dAha jalana utpanna kara rahI hai taba taka bandha bar3hatA jAyegA / rAgI, dveSI, mohI jIva hI karmoMkA baMdha karatA hai| aisI dazAmeM mokSakA honA asaMbhava hai| jaba ina viSaya-kaSAyoMkA maila Atmika bhAvase dUra ho jAyegA taba usI samaya AtmAnaMdakA svAda AyegA, jisa sukhakI koI upamA nahIM dI jA sakatI hai| isa sukhakA aisA bar3hiyA svAda hai ki vicAranese Azcarya hotA hai / kaSAyaviSayai rogaizcAtmA ca pIDitaH sadA / cikitsyatAM prayatnena jinvaaksaarbhaissjaiH||29|| anvayArtha-(kaSAyaviSayai rogaiH ca) kaSAya aura viSayarUpI rogoMse hI (ca AtmA) yaha AtmA (sadA pIDitaH) sadA kaSTa pA rahA hai, isalie (jinavAkusAra bhaiSajaiH) jinavacanake dvArA batAI huI uttama auSadhiyoMse (prayatnena) udyoga karake (cikitsyatAM) davAI karanI ucita hai| bhAvArtha-isa ajJAnI evaM Atmabala khoye hue prANIko kaSAyoMkA va indriyake viSayabhogoMkI cAhanAkA roga lagA huA hai / isalie ucita hai ki jinavANIne jo ratnatraya dharmarUpI auSadhi batAI hai usakA udyoga karake sevana kiyA jAve, to zIghra hI viSayakaSAyoMkA roga miTa jAyegA aura yaha prANI svAsthya lAbha karake saccA sukha va zAMti prApta kara skegaa| viSayoragadaSTasya kaSAyaviSamohitaH / saMyamo hi mahAmaMtrastrAtA sarvatra dehinAm // 30 // anvayArtha-(viSayoragadaSTasya) jisako viSayarUpI nAgane kATA ho (kaSAyaviSamohitaH) aura jo kaSAyarUpI jaharase mUrchita ho (dehinAm) aise prANiyoMke lie (saMyamaH hi) saMyama hI (mahAmaMtraH) mahAmantra hai / yaha (sarvatra) sarva sthAnoMmeM (trAtA) rakSA karanevAlA hai| ___ bhAvArtha-viSayoMkI cAhakI dAharUpI nAginase iMse hue prANIko lobhAdi kaSAyakA tIvra viSa car3ha jAtA hai| isa viSake jhAr3anekA yA jisa pAThAntara-1. kaSAyaviSayoragaizcAtmA / For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 AtmAke vairI viSaya-kaSAya karmake udayase kaSAyake viSakA vega car3hA hai usa kaSAyake anubhAgako yA usake balako ghaTAne yA kSaya karaneke lie saMyamakA sAdhana hI mahAmaMtra hai / yahI usa viSako utArakara nirviSa karanevAlA hai| ataeva hitAkAMkSIko ucita hai ki zraddhAsahita jaise auSadhikA prayoga lAbhakArI hotA hai vaise hI zraddhAsahita muni yA zrAvakake saMyamakI ArAdhanA kare, mahAvratoM yA aNavratoMko pAle, aMtaraMgameM mana aura indriyoMko saMyamita karake AtmAnubhava kare / yahI nizcaya saMyama hai| yahI vaha mahAna mantra hai jisase kaSAyakA sarva viSa utara jAtA hai aura yaha AtmA paramAtmA ho jAtA hai| saMyama hara sthAnameM viSayanAgakI coTase bacAnevAlA hai| kaSAya kaluSo jIvaH rAgaraMjitamAnasaH / caturgatibhavAmbodhau bhinnA nauriva sIdati // 31 // anvayArtha-(kaSAyakaluSaH jIvaH) jo prANI kaSAyoMse malina aura kalaMkita ho rahA hai (rAgaraMjitamAnasaH) jisakA mana rAgabhAvase raMgA huA hai vaha (caturgatibhavAmbodhau) cAra gatirUpI saMsAra samudrameM (bhinnA nauH iva) TaTI huI naukAke samAna (sIdati) duHkha uThAtA hai| bhAvArtha-jaise chidra sahita phaTI naukAmeM pAnI bhara jAtA hai taba vaha . samudrameM DAMvADola hokara DUbane lagatI hai va bahuta hI musIbatameM A jAtI hai vaise hI isa saMsArI prANIke rAga, dveSa, moha bhAvoMke kAraNa karmoMkA baMdha ho jAtA hai jisase yaha naraka, tiryaMca, manuSya, deva cAroM hI gatiyoMmeM kahIM kahIM DAvA~Dola hokara phiratA rahatA hai aura tIvra zArIrika tathA mAnasika duHkha uThAtA hai, jinako smaraNa karanese kalejA kA~pa jAtA hai, ataeva ucita hai ki isa kaSAyake viSako zamana kiyA jAve / kaSAyavazago jIvo karma badhnAti. dAruNam / tenA'sau klezamApnoti bhavakoTiSu 'dAruNam // 32 // anvayArtha-(kaSAyavazagaH) kaSAyoMke AdhIna hotA huA (jIvaH) yaha jIva (dAruNam) tIvra (karma) karma (badhnAti) bA~dha letA hai (tena) isI kAraNa (asau) yaha jIva (bhavakoTiSu) karoDoM janmoMmeM (dAruNam) mahAna ghora (klezaM) kaSTako (prApnoti) prApta hotA hai| bhAvArtha-jo ajJAnI mithyAtvI jIva hai vaha kaSAyoMke udayake adhIna hokara kudeva, kudharma, kuguru Adike ArAdhanarUpa mithyAtvako, juA-khelana, mA~sa pAThAntara-1. dustaram / For Personal & Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 sArasamuccaya bhakSaNa, madirApAna, corI, zikAra, vezyAsevana, parastrI sevana ina vyasanarUpa anyAyako tathA hiMsA - kAraka va rogavardhaka abhakSya padArthoMko sevana karake nyAyaanyAyakA vicAra chor3akara dhana ekatra karanemeM va viSayabhogakI sAmagrI prApta karanemeM mUr3ha ho jAtA hai, Asakta ho jAtA hai, dharmake pathase bilakula bhraSTa ho jAtA hai / aisA jIva tIvra karmoMko bA~dhakara una karmoMke udayase karoDoM kaSTaprada janmoMmeM mahAna asahanIya duHkha bhogatA hai / ekeMdriya pRthvI, jala, agni, vAyu tathA vanaspatikAyameM parAdhInapanese jo kaSTa bhogane paDate haiM ve vacanaagocara haiM / kaSAyaviSayaizcittaM mithyAtvena ca saMyutam / saMsArabIjatAM yAti vimuktaM mokSabIjatAm // 33 // anvayArtha - (mithyAtvena) mithyAtva ( ca kaSAyaviSayaiH ) aura kaSAya va viSayoMse (saMyutam ) grasita (cittaM) jIva (saMsArabIjatAM yAti ) saMsArake bIjako boyA karatA hai / (vimuktaM ) jo inase chUTa jAtA hai vaha (mokSabIjatAm ) mokSakA bIja botA hai / bhAvArtha- vAstavameM mithyAtvake kAraNa yaha jIva saMsArako va saMsArake sukhako hI saba kucha mAna letA hai / isa vAsanAse anantAnubaMdhI kaSAyoMkA udaya jAgRta rahatA hai / usIke prabhAvase yaha viSaya-bhogoMkA tIvra lobhI ho jAtA hai / isa kAraNa phira bhI niraMtara anantAnubandhI kaSAya tathA mithyAtva karmako bA~dhA karatA hai - saMsArako bar3hAtA rahatA hai / isalie jo vivekI isa mithyAtvako va anantAnubaMdhI kaSAyako vamana kara detA hai vaha samyagjJAnI hokara karmoMkI nirjarA karatA huA mokSakA bIja botA hai / vaha mokSake phalako kucha kAla pIche pA sakegA / isalie hitAkAMkSIko yogya hai ki vaha inake upazamake lie jinavANIko sune, manana kare, dhAraNa kare va usake anusAra tattvoMpara zraddhA lAve va devapUjA, gurubhakti, zAstrasvAdhyAya, saMyama, tapa, sAmAyika va dAna ina chaH karmoMkA nitya pAlana kare / yahI tattvakA manana vaha upAya hai jisase svayaM mithyAtvAdikA bala kSINa hotA jAyegA aura samyaktvabhAva nikaTa AtA jAyegA - saMsArakA bIja kSaya hogA aura mokSavRkSakI vRddhi hogI / kaSAyarahitaM saukhyaM indriyANAM ca nigrahe / jAyate paramotkRSTamAtmano bhavabhedi yat // 34 // anvayArtha - (indriyANAM ca) pA~coM indriyoMke hI nirodha karanese (Atmano ) isa AtmAke (paramotkRSTa) sarvottama (kaSAyarahitaM) vItarAga (saukhyaM) Ananda (jAyate) For Personal & Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAke vairI viSaya-kaSAya utpanna ho jAtA hai (yat) jo (bhavabhedi) saMsArakA chedaka hai-vinAzaka hai| bhAvArtha-jJAnopayoga pA~coM indriyoMke viSayoMmeM lubhAkara apane AtmAkI ora nahIM AtA hai, isalie AtmAke svAbhAvika parama nirAkula vItarAga va zreSTha AnandakA lAbha nahIM karatA hai / yadi yaha sarva indriyoMke viSayoMse upayoga haTA le aura use apane AtmAkI ora jhukA le to usI samaya atIndriya AnandakA svAda A jAve / jaise mizrIke svAdameM rasanA dvArA upayogake lagate hI turaMta miSTatAkA svAda AtA hai, vaise hI jaba AtmA Atmastha hotA hai taba hI vItarAga dhyAna utpanna hotA hai| isa dhyAnase saMsArake kAraNabhUta karmoMkA kSaya bhI hotA hai, tathA zuddhAtmAnubhavase vartamAnameM svAtmAnanda bhI milatA hai| kaSAyAn zatruvat pazyedviSayAn viSavattathA / mohaM ca paramaM vyAdhimevamUcurvicakSaNAH // 35 // anvayArtha-(kaSAyAn) cAroM kaSAyoMko (zatruvat) ripuke samAna, (viSayAn) indriyoMke viSayoMko (viSavata) viSake barAbara (tathA) aura (mohaM ca paramaM vyAdhi) mohako bar3A bhArI roga (pazyet) dekhanA cAhie (evaM) isa taraha (vicakSaNAH) pravINa jJAnIpuruSoMne (UcuH) upadeza diyA hai / ____bhAvArtha-anubhavazIla mahAtmA jJAniyoMkI yaha zikSA hai ki jo koI apanA bhalA cAhatA hai usako ucita hai ki mithyAtva-bhAvako bhayaMkara rogake samAna jAnakara usakA zIghrase zIghra ilAja kre| krodhAdi kaSAyoMko karmabaMdhake kAraka jAnakara apanA zatru samajhe, kyoMki inhIMke kAraNa isa prANIko saMsArameM janma maraNa karanA paDatA hai tathA indriyoMke viSayoMko viSake samAna dekhakara unakA sparza bhI na kare / kyoMki ye viSaya sevanepara tRSNAkA aisA viSa phailA dete haiM jo bhava-bhavameM kaSTa detA hai, aura yaha bicArA bholA prANI saMsArake jAlameM ulajhatA hI calA jAtA hai| phira anantakAlameM bhI nikalanA durlabha hotA jAtA hai| , kaSAyaviSayaizcaurai-dharmaratnaM vilupyate / vairAgyakhagadhArAbhiH zUrAH kurvanti rakSaNam // 36 // anvayArtha-(dharmaratnaM) yaha ratnatrayadharma (kaSAyaviSayaiH) kaSAya tathA viSayarUpI (cauraiH) coroMse (vilupyate) curAyA jAtA hai kintu (zUrAH) vIra puruSa (vairAgyakhaDgadhArAbhiH) vairAgyarUpI talavArakI dhArase unako rokakara va nigrahakara For Personal & Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 sArasamuccaya ( rakSaNam kurvanti) ratnatrayadharmakI rakSA karate haiM / bhAvArtha- samyagdarzana, samyagjJAna tathA samyakcAritra ratnatraya dharma hai / nizcayase yaha AtmAnubhavarUpa hai / yaha AtmAkA svabhAva hI hai / isako kaSAyoMne aura viSayoMne aisA chipA diyA hai ki isa dharmaratnakA patA hI nahIM calatA / vahI saccA yoddhA hai jo AkiMcanya dharmarUpI khaDDa lekara usakA aisA tIvra prahAra viSaya - kaSAyarUpI coroM para karatA hai ki ve ghAyala hokara bhAga jAte haiM aura ratnatraya dharmakI rakSA ho jAtI hai / isa jagatameM merA kucha nahIM hai, merA kisIse koI sambandha nahIM hai aisA bhAva AkiMcanya dharma hai / yahI bhAva parama vairAgyakI khaDga hai / samyagdarzanakA mahattva kaSAyakarSaNaM kRtvA viSayANAmasevanam / etad bho mAnavAH ! pathyaM samyagdarzanamuttamam // 37 // anvayArtha - (bho mAnavAH) he mAnavo ! (kaSAyakarSaNaM) kaSAyoMko kama ( kRtvA) karake (viSayANAM ) paMcendriyake viSayoMkA ( asevanam ) sevana nahIM karanA ( etat pathyaM) isakA pathya yA hitakArI upAya ( uttamaM ) uttama nirdoSa (samyagdarzanaM) samyagdarzana hai / bhAvArtha-viSayakaSAyoMko dUra karane ke lie pathyake samAna upAya nirdoSa samyagdarzana hai | jaba nizcaya samyagdarzana pragaTa ho jAtA hai taba AtmapratIti ho jAtI hai ki merA AtmA mUlameM paramAtmAke samAna jJAta dRSTA avinAzI hai tathA saccA sukha mujhe svataMtratAse apane hI AtmAke anubhavase prApta ho sakatA hai; aura viSayasukha khArA pAnI pIneke samAna viSaya-cAhako zamana nahIM karatA hai, pratyuta bar3hA detA hai / yahI zraddhA kaSAyoMkA anubhAga yA bala kama karatI huI unako kRSa karatI huI calI jAtI hai / jaise-jaise kaSAya maMda hote haiM vaise vaise hI viSayabhogoMke sevanakI pravRtti kama hotI jAtI hai| AcArya kahate haiM ki he mAnavo! isa samyagdarzanakA prakAza karo aura isako nase rakkho / kaSAyAtapataptAnAM viSayAmayamohinAm / saMyogAyogakhinnAnAM samyakutvaM paramaM hitam // 38 // anvayArtha- (kaSAyAtapataptAnAM ) jo prANI kaSAyoMke AtApase jala rahe haiM (viSayAmayamohinAm) vahI viSayarUpI rogase yA viSase mUrchita hai tathA For Personal & Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdarzanakA mahattva 21 ( saMyogAyogakhinnAnAM) jo aniSTasaMyoga va iSTaviyogase duHkhita hai unake lie (samyaktvaM) yaha samyagdarzana (paramaM hitam ) parama hitakArI hai / bhAvArtha - tIvra garmIke AtApase pIDitako zItala jalakA sarovara milanA va usameM snAna karanA jaise hitakArI hai vaise krodhAdi kaSAyoMkA AtApa apane AtmAke zuddha zAnta AnaMdamaya sarovarameM snAna karanese zamana ho jAtA hai / jaise viSako dUra karaneke lie amRta jar3IkA sevana hitakArI hai vaise viSayoMkI cAha atIndriya AtmAnaMdarUpI amRtake pAnase bujha jAtI hai / karmoMke udayase aniSTakA saMyoga aura iSTa strI-putra mitrAdikA viyoga hotA hai usakI cintA zuddhAtmAke mananakI zAMta havA laganese miTa jAtI hai / ataeva AtmapratItirUpa samyagdarzana viSaya- kaSAyoMke dUra karanekA sabase bar3A upAya hai / varaM narakavAso'pi samyaktvena samAyutaH / na tu samyaktvahInasya nivAso divi rAjate // 39 // anvayArtha - (samyaktvena) samyagdarzanase (samAyutaH) vibhUSita jIvako (naraka vAsaH) narakakA vAsa (api) bhI ( varaM) acchA hai / (tu) parantu (samyaktvahInasya ) samyagdarzana rahitakA (divi) svargameM (nivAso) rahanA (na rAjate) nahIM zobhatA hai / bhAvArtha-kyoMki viSayabhogoMse tRpti nahIM AtI, AkulatA nahIM miTatI, isalie svargoMke devopunIta bhoga sukhakI tRSNAkI dAha nahIM dUra kara sakate, vahA~ bAharI sukhasAmagrI rahate hue bhI antaraGgameM klezabhAva hai, ArttadhyAna hai, jabaki narakameM yadyapi bAharI bahuta kaSTa hai tathApi antaraGgameM samyagdarzana honese usa nArakIko nija AtmAke AnandakA svAda AtA hai / isase vaha parama saMtoSI va sukhI hai / narakameM azubhake udayako vaha svakRta karmakI nirjarA samajhake saMtoSase bhoga letA hai / narakameM rahate hue bhI samyagdRSTi mokSamArgI hai jabaki svargavAsI deva mithyAdRSTi saMsAramArgI hai / svargase Akara ekendriya paMcendriya va tiryaMcake tuccha prANIke rUpameM janmatA hai jabaki narakase nikala kara samyagdRSTi tIrthaMkara taka ho jAtA hai / samyagdarzana eka apUrva ratna hai / jisake hAtha laga gayA, vaha mAno paramAtmA hI ho gayA / samyaktvaM paramaM ratnaM zaGkAdimalavarjitam / saMsAraduHkhadAridryaM nAzayetsuvinizcitam // 40 // For Personal & Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 sArasamuccaya anvayArtha-(zaMkAdimalavarjitam) zaMkA kAMkSA Adi ATha mukhya doSoMse rahita (samyaktvaM) yaha samyagdarzana (paramaM ratna) parama ratna hai, (saMsAraduHkhadAridryaM) saMsArake duHkharUpI dAridryako yaha (suvinizcitam) nizcayase (nAzayet) nAza kara detA hai| bhAvArtha-jaise kisI daridrI mAnavako nirdoSa ratna mila jAve to vaha use becakara lakSapati karoDapati ho jAtA hai vaise jisa kisIko samyagdarzanarUpI ratna mila jAtA hai vaha sarva sAMsArika kaSToMko meTakara paramasukhI ho jAtA hai| usakI anAdikAlase calI AyI tRSNAkI pyAsa miTa jAtI hai| jaise jaMgalameM mRgako pAnI na milanese bhramase pAnIko jhalakAnevAlI ghAsa mRgakI tRSAko zamana nahIM karatI hai vaise bhramase mAnA huA viSayasukha mithyAtvIkI tRSNAko zamana nahIM kara sakatA hai| saccA pAnI milanese jaise hirana tRpta ho jAtA hai vaise Atmasukha milanese samyagdRSTi paramasaMtoSI rahatA hai| jagatameM samyagdarzanake samAna koI amUlya ratna nahIM hai| isa samyagdarzanako vyavahArameM ATha aMga sahita pAlanA cAhie taba usake virodhI ATha mala nahIM rheNge| 1. nizaMkita-sAta tattvoMmeM deva, zAstra aura gurumeM dRDha zraddhA rakhanA aura nirbhaya ho satya mokSamArga para calanA / 2. niHkAMkSita-viSaya sukhako parAdhIna, duHkhakA bIja va saMsArakA bhramAnevAlA samajhanA / / 3. nirvicikitsA-duHkhI anAtha rogI daridrI nIcako dekhakara ghRNA na karanA, dayAbhAva rkhnaa| . 4. amUDhadRSTi-mUrkhatAse dekhAdekhI kisI deva zAstra guru va dharmakI sevA na krnaa| 5. upagRhana-paranindAko paradoSagrahaNa svabhAva na rakhakara parako sudhAranekA bhAva rakhanA va apane avaguNa TAla kara guNoMko baDhAnA / 6. sthitikaraNa-apanA mana dharmasevanase zithila hotA ho to dRDha karanA va dUsaroMko upadeza dekara sahAyatA karake dharmameM dRDha karanA / 7. vAtsalya-dharmAtmAoMke sAtha govacchake samAna prema rkhnaa| 8. prabhAvanA-jainadharmakA prakAza karake ajJAna va mithyAtva meTanA / isa ATha aMgoMko jo vyavahArameM pAlatA hai, usake manameM saccI AtmapratIti hotI hai, usakA samyaktva nirmala hai aisA prakaTa hotA hai| For Personal & Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdarzanakA mahattva samyaktvena hi yuktasya dhruvaM nirvANasaGgamaH / mithyAdRzo'sya jIvasya saMsAre bhramaNaM sadA // 41 // anvayArtha-(samyaktvena hi yuktasya) jo bhavya jIva samyakdRSTi hai usako (dhravaM) nizcayase (nirvANasaGgamaH) nirvANakA lAbha hogA aura (asya) isa (mithyAdRzaH jIvasya) mithyAdRSTi jIvakA (sadA) hamezA (saMsAre) isa saMsAra meM (bhramaNaM) bhramaNa rhegaa| bhAvArtha-samyakdRSTi jIva use hI kahate haiM jisane yaha dRDha nizcaya kara liyA hai ki maiM svayaM nizcayase mokSasvarUpa hU~, maiM svayaM siddhasama zuddha hU~ tathA yaha karmayoga mere svabhAvakA ghAtaka hai, ise avazya dUra kara hI denA cAhie / basa isa AtmAnubhavarUpI masAleko ragar3akara apane AtmArUpI vastrako avazya zuddha karake kabhI na kabhI bahuta zIghra mukta ho jAyegA / vivekI jIva malina vastrako dekhakara turta usako zuddha kara DAlate haiN| mithyAdRSTiko na mokSakI aura na hI mokSamArgakI zraddhA hotI hai| vaha saMsArake kSaNika sukhako hI sukha mAnatA hai| isalie dhanadhAnyAdi parapadArthoMke saMgrahameM Asakta rahatA hai / vaha kabhI saMsArase pAra nahIM ho sktaa| vaha to pApa-puNyake anusAra isa bhayAnaka saMsAra-vanameM bhaTakatA hI rhegaa| paNDito'sau vinIto'sau dharmajJaH priyadarzanaH / yaH sadAcArasampannaH smyktvdRddhmaansH||42|| anvayArtha-(yaH) jo koI (samyaktvadRDhamAnasaH) samyagdarzanako dRDhatAse rakhanevAlA hai (sadAcArasampannaH) aura sadAcArameM calanevAlA hai (asau) vahI (paNDitaH) paNDita hai (asau) vahI (vinIto) vinayavAna hai, (priyadarzanaH) vahI premase darzanayogya hai, (dharmajJaH) vahI dharmakA mAnanevAlA hai| bhAvArtha-paNDita vahI hai jisake paNDA arthAt bhedavijJAna hai| jo Atmatattvako parase bhinna samajhakara usakA parama premI hai arthAt samyagdRSTi hai aura phira zraddhAnukUla mokSamArgameM calanevAlA hai| kevala zAstroMkA jJAtA paNDita nahIM hai| vinayavAna ziSya bhI vahI hai jo samyagdarzana aura cAritrakI bar3I bhakti karatA hai / vahI satpuruSa darzanayogya hai jisake bhAvoMmeM samyagdarzana aura cAritra prakAzamAna hai / dharmakA jJAtA bhI vahI hai jo bhale prakAra Atmatattvako jAnakara usakA svAda letA hai / samyagdarzanake binA na koI paNDita ho sakatA hai, na bhakta, na darzanIya aura na dharmajJAtA hI ho sakatA hai| For Personal & Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 sArasamuccaya jarAmaraNarogAnAM samyaktvajJAnabheSajaiH / zamanaM kurute yastu sa ca vaidyo vidhIyate // 43 // anvayArtha-(yaH tuH) jo koI (samyaktvajJAnabheSajaiH) samyagdarzana aura samyagjJAnarUpI auSadhiyoMse (jarAmaraNarogAnAM) jarAmaraNarUpI rogoMko (zamanaM kurute) dUra karatA hai (sa ca) vahI (vaidyaH) vaidya (vidhIyate) kahA jAtA hai| bhAvArtha-zarIra kSaNabhaMgura hai / isake rogoMko zAMta karanevAlA jaDavaidya hai| yathArtha tattvase vaidya nahIM hai| saccA vaidya vahI hai jo AtmajJAnakI auSadhi sevana karake apane bhI anAdi kAlake pIche lage hue janmajarAmaraNarUpI rogoMko dUra karatA hai aura dUsaroMko bhI AtmajJAnakI auSadhi batAkara unake roga miTAtA hai / janmajarAmaraNake samAna koI bhI bhayaMkara roga nahIM hai| inake dUra karAnekI davA ratnatraya dharma hai| unameM bhI samyagdarzana sahita AtmajJAna pradhAna hai| isakA prayoga karanevAlA hI tattvajJAnI vaidya hai| janmAntarArjitaM karma samyaktvajJAnasaMyamaiH / nirAkartuM sadA yuktamapUrvaM ca nirodhanam // 44 // anvayArtha-(samyaktvajJAnasaMyamaiH) samyagdarzana, samyagjJAna tathA samyakacAritrake dvArA (janmAntarArjitaM) janma janmameM saMcita kiye hue (karma) karmoMko (sadA) nitya hI (nirAkartu) dUra karanA (ca apUrva) tathA AgAmI AnevAle karmoMko (nirodhanam) rokanA (yuktaM) yogya hai / ___ bhAvArtha-binA bhoge karmoMkI sthiti va anubhAga zakti ghaTAkara AtmAke pradezoMse chur3A denA avipAka nirjarA hai tathA navIna AnevAle karmoMko na Ane denA saMvara hai / saMvara va nirjarA donoMkA upAya AtmadhyAna hai| isIko nizcaya samyagdarzana, jJAna, cAritrakI ekatA kahate haiM / AtmadhyAnakI agnise karma jalate haiM va navIna nahIM Ate / ataeva samyagdarzanake pratApase AtmAko zuddha kara lenA yogya hai| kyoMki isake binA jJAna va cAritra kujJAna va kucAritra haiN| samyaktvaM bhAvayet kSipraM sajjJAnaM caraNaM tathA / kRcchAtsucaritaM prAptaM nRtvaM yAti nirarthakam // 45 // anvayArtha-(kSipraM) zIghra hI (samyaktvaM) samyagdarzanakI, (sajjJAna) samyagjJAnakI (tathA caraNaM) tathA samyakucAritrakI (bhAvayeta) bhAvanA karanI yogya pAThAntara-1. rogANAM / 2. saMyamaM / For Personal & Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 samyagdarzanakA mahattva hai / (kRchAt) bar3I kaThinatAse (sucaritaM) va bhale cAritrake pAlanese (prApta) pAyA huA (nRtvaM) yaha manuSya janma (nirarthaka) vRthA (yAti) calA jA rahA hai| bhAvArtha-ratnatraya sahita AtmadhyAnakA abhyAsa hamako zIghra hI Arambha kara denA caahie| phira kara leMge aisA pramAda na karanA caahie| kyoMki eka to bar3e bhArI puNyake udayase bar3I kaThinatAse yaha manuSyajanma prApta huA hai, jisa janmameM hI saMyamakA ArAdhana ho sakatA hai| anya tIna gatiyoMmeM saMyama nahIM ho sakatA, karmanirjarA karanevAlA pUrNa dhyAna nahIM ho sktaa| dUsare isa karmabhUmimeM manuSya janmakI sthiti bhI banI rahanekA niyama nahIM hai, akAla maraNa ho sakatA hai| isalie eka ghaDI vRthA na khokara niraMtara AtmajJAna sahita dhyAnakA abhyAsa karake isa nara janmako saphala kara lenA caahie| jo ratnatraya dharmakA sAdhana nahIM karate haiM ve isa janmako vRthA khote haiN| atItenApi kAlena yantra prAptaM kadAcana / tadidAnIM tvayA prAptaM samyagdarzanamuttamam // 46 // anvayArtha-(atItena kAlena) bhUtakAlameM (kadAcana api) kabhI bhI (yat na) jise nahIM (prApta) pAyA thA (tat) usa (uttamam) zreSTha (samyagdarzana) samyagdarzanako (tvayA) tUne (idAnI) aba (prApta) pA liyA hai| bhAvArtha-samyagdarzana khevaTiyA hai, bhavasAgarase pAra karane vAlA hai| yadi yaha mila gayA hotA to bhUtakAlameM isa saMsAra-sAgarameM bhaTakanA nahIM paDatA / yahI sIdhe mokSadvIpameM le jAnevAlA hai| bar3e hI zubha saMyogase aba jo isa samyagdarzanako prApta kara liyA gayA to isako amUlya lAbha huA samajhakara isakI dRDhatAse rakSA karanI cAhie / isa AtmazraddhAsahita Agama jJAnako bar3hAte hue jitanA jitanA kaSAyoMkA rasa manda hotA jAyegA utanAutanA cAritrako dhArate hue AtmazuddhikA prayatna pramAda choDakara kara lenA zreyaskara hogaa| avasara cUkane para pachatAnA pddegaa| uttame janmani prApte cAritraM kuru yatnataH / saddharme ca parAM bhaktiM zame ca paramAM ratim // 47 // anvayArtha-he jIva! tujhe (uttame) zreSTha (janmani) janma (prApte) prApta huA hai isalie (yatnataH) puruSArtha karake (cAritraM kuru) cAritrako pAla (ca) tathA (saddhameM) sacce dharmameM (parAM) uttama (bhaktiM) bhakti kara (ca zame) aura zAMtabhAvameM (paramAM ratim) parama prIti kr| For Personal & Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 sArasamuccaya bhAvArtha-mAnava janmake samAna koI uttama janma nahIM hai| aise durlabha janmako pAkara buddhimAna mAnava vahI hai jo usako saphala kre| ataeva samyagdarzanapUrvaka muni yA zrAvakakA cAritra zaktike anusAra pAlanA cAhie, ratnatrayamayI dharmameM dRDha bhakti rakhanI cAhie tathA rAgadveSa choDakara vItarAgabhAvameM rata rahanA caahie| AtmAnubhavake abhyAsase vItarAgabhAva hotA hai / isalie niraMtara Atma-cintavanase saMvara va nirjarAkA upAya karake AtmAko zuddha karanA caahie| yaha avasara phira na milegaa| anAdikAlajIvena prAptaM duHkhaM punaH punaH / mithyAmohaparItena kaSAyavazavarttinA // 48 // anvayArtha-(anAdikAla) anAdi kAlase (mithyAmohaparItena) mithyAdarzanake saMyogase (kaSAyavazavartinA) kaSAyoMke vaza hokara (jIvena) isa jIvane (punaH punaH) bAra bAra (duHkhaM prApta) kaSTa uThAye haiN| bhAvArtha-yaha jagata anAdi hai / anAdise hI isa saMsArI prANIkA isa saMsArameM bhramaNa ho rahA hai| isakA kAraNa mohabhAva hai| mithyAzraddhAnase hamane saMsAravAsako hI uttama jAnA, viSaya-sukhako hI sukha samajhA, atIndriya Ananda va mokSatattvakI kabhI pratIti nahIM kI, isa kAraNa tRSNAkI pUrtike lie lobha kaSAyameM pha~sakara mAyAcAra, mAna, dveSiyoMse krodha bhAva karake isa mUDhane bAra bAra ghora karma bA~dhe aura bAra bAra durgatimeM paDakara ghora asahanIya kaSTa paae| aba ucita hai ki AtmAkI rakSA durgatise kI jAve / ataeva karmabandhana na hone va purAne saMcitako kSaya karanekA udyama karanA ucita hai| samyaktvAdityasaMbhinnaM karmadhvAntaM vinazyati / AsannabhavyasattvAnAM kAlalabdhyAdisannidhau // 49 // anvayArtha-(kAlalabdhyAdisannidhau) kAlalabdhi AdikI nikaTatA honepara (AsannabhavyasattvAnAM) nikaTabhavya jIvoMkA (karmadhvAntaM) karmoMkA aMdhakAra (samyaktvAdityasaMbhinnaM) samyagdarzanarUpI sUryase dUra kiyA huA (vinazyati) nAza ho jAtA hai| ____ bhAvArtha-udyama karate karate jaba mithyAtva anantAnubandhI kaSAyoMkA bala itanA kama ho jAve ki karaNalabdhike pratApase unakA upazama hokara samyakdarzanakA prakAza ho jAve taba hI kAlalabdhi A gaI aisA samajhanA caahie| jisa samaya jo kAma ho vahI usakI kAlalabdhi hai / yaha kAlalabdhi Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 samyagdarzanakA mahattva nikaTabhavyoMko hI prApta hotI hai| jinakA saMsAravAsa zIghra chUTanevAlA hai ve hI nikaTabhavya haiM / yaha bAta sarvajJake jJAnagocara hai / samyagdarzana eka apUrva prakAza karanevAlA parama tejasvI sUrya hai| jaba yaha prakAza hotA hai taba anAdi kAlakA mithyAtvarUpa andherA bilakula lopa ho jAtA hai, taba pUrvabaddha karma bhI DhIle par3a jAte haiN| jisa vRkSake patte hare hoM para jar3a kaTa gaI ho usa samAna samyagdRSTike karmoMkI sthiti ho jAtI hai| samyaktvake hote hue AtmAnubhavakI dhUpa jitanI jitanI teja hotI hai utanI hI jaldI zeSa karmoMkA zoSaNa ho jAtA hai aura yaha AtmA mukta ho jAtA hai| samyaktvabhAvazuddhena viSayAsaGgavivarjitaH / kaSAyaviratenaiva bhava-duHkhaM vihanyate // 50 // anvayArtha-(viSayAsaMgavivarjitaH) jo iMdriyoMke viSayoMkI Asaktise rahita hai vaha (samyaktvabhAvazuddhaina) samyagdarzanakI zuddhatAse (kaSAyaviratena) aura kaSAyoMse virakta honese (bhavaduHkhaM) saMsArake duHkhoMko (eva) avazya hI (vihanyate) nAza kara detA hai| bhAvArtha-samyagdRSTi jIvake bhAva niyamase Atmaruci sahita hote haiN| vaha atIndriya sukhakA premI hotA hai| ataeva usake bhAvoMmeM na viSayoMkI Asakti hotI hai aura na hI kaSAyoMkI tIvratA hotI hai| vaha AtmAnubhavakA abhyAsa karatA rahatA hai| isa kAraNa usake vItarAgatAkA aMza bar3hatA jAtA hai, sarAgatAkA aMza ghaTatA jAtA hai, purAtana karmoMkI nirjarA adhika hotI hai, navIna karmoMkA saMvara hotA hai, jisase vaha saba karmoMse rahita ho mukta ho jAtA hai| saMsAradhvaMsanaM prApya samyaktvaM nAzayanti ye / vamanti te'mRtaM pItvA sarvavyAdhiharaM punH||51|| anvayArtha-(saMsAradhvaMsana) saMsArako nAza karanevAle (samyaktvaM) samyagdarzanako (prApya) prApta karake (ye) jo koI (nAzayanti) usa samyaktvako nAza kara dete haiM-phira mithyAtvI ho jAte haiM (te) ve mAno (sarvavyAdhiharaM) sarva rogoMko dUra karanevAle (amRta) amRtako (pItvA) pIkara (punaH) phira (vamanti) usakA vamana kara dete haiN| ___bhAvArtha-samyagdarzanarUpI ratna itanA amUlya hai ki isake sAmane cakravartI va indrAdika pada saba tuccha haiN| anAdikAlake tRSNArUpI rogako zamana kara paramAnandarUpI amRtako pilAkara yaha samyagdarzana bhavyajIvako For Personal & Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 sArasamuccaya amara, kRtakRtya, nirAkula, bhavabhramaNarahita kara detA hai| aise samyaktvakA milanA atyaMta kaThina hai| jinako kadAcit mila jAve unako bahuta yatnake sAtha rakhanA caahie| Agama jJAna va saMyamake abhyAsase use adhikase adhika zuddha karanA cAhie / jo koI samyaktvako pAkara pramAdI ho jAte haiM, jJAna aura cAritrakI vRddhi nahIM karate haiM unakA samyaktva bhAva bAharI viparIta kAraNoMke milanepara chUTa jAtA hai| samyaktvakA nAza honA mAno amRtako pIkara phira use vamana karake pIche pheMka denA hai| isase bar3hakara koI mUrkhatA nahIM hai| samyakdarzana tIna lokameM sabase adhika AtmAkA hitakArI mitra hai| isake pratApase mAnavoMke sivAya vaimAnika devakI Ayuke aura koI AyukA bandha hI nahIM hotA hai / mithyAtvaM paramaM bIjaM saMsArasya durAtmanaH / tasmAttadeva moktavyaM mokSasaukhyaM jighRkSuNA // 52 // anvayArtha-(durAtmanaH) isa duSTa dukhadAyI (saMsArasya) saMsArakA (paramaM bIjaM) utpanna karanevAlA bar3A bhArI bIja (mithyAtvaM) mithyAdarzana hai (tasmAt) isalie (mokSasaukhyaM) mokSake sukhako (jighRkSaNA) jo cAhatA hai use (tat eva) usa mithyAtvako avazya (moktavyaM) tyAga kara denA caahie| ___ bhAvArtha-mithyAtvabhAva use kahate hai jisase satyako asatya, aura asatyako satya mAnA jAve / AtmAko zuddha na mAnakara svabhAvase azuddha mAnanA, indriyasukhako saccA sukha samajhanA, kaSAyoMke ramanemeM ruci rakhanA, vItarAga bhAvakA prema na prApta karanA, svataMtratAkI bhAvanA na pAkara saMsArake prapaMcameM hI sArapanA samajhanA, sacce vItarAga sarvajJadeva, syAdvAda vANI, nigraMtha guru, vItarAga vijJAnamaya jinadharmakI zraddhA na pAkara rAgI dveSI deva, ekAnta vacana, sagraMtha sAdhu, sarAga dharmameM deva, zAstra, guru va dharmakI zraddhA rakhanA mithyAdarzana hai| isa bhAvase prerita hokara yaha prANI hiMsAdi ghora pApoMko karatA hai, karmoMkA baMdha karake dIrghakAla taka bhavavanameM bhaTakatA hai, aura janmamaraNa, iSTaviyoga, aniSTa- saMyoga Adike aneka zArIrika va mAnasika kaSTa pAtA hai / jaba taka isakA tyAga na ho aura samyaktvakA lAbha na ho taba taka mokSake Ananda pAnekA mArga hAthameM nahIM A sakatA / ataeva yatna karake isa mithyAtvakA tyAga karanA ucita hai| AtmatattvaM na jAnanti mithyAmohena mohitAH / manujA yena mAnasthA vipralubdhAH kushaasnaiH||53|| For Personal & Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAcArakI preraNA 29 anvayArtha-(yena) usa (mithyAmohena) mithyAtvabhAvase (mohitAH) mUDha hote hue (mAnavAH) manuSya (kuzAsanaiH) mithyA upadezoMse (vipralubdhAH) mithyAmArgake lobhI hote hue (mAnasthA) zarIrake ahaMkArameM pha~sakara (AtmatattvaM) Atmika tattvako (na jAnanti) nahIM jAna pAte haiN| bhAvArtha-eka to mAnavoMke bhItara anAdi kAlakA agrahIta mithyAtva hotA hI hai jisase ve zarIrAsakta bane hI rahate haiN| dUsare unako viparIta mArgakA upadeza mila jAtA hai / ekAnta va asatya dharmake upadezoMse lubhAkara ve kudevAdikI bhaktimeM, sarAga kriyAoMmeM tathA hiMsAkAraka AcaraNoMmeM sukhake lobhI ho tallIna ho jAte haiM / unako vairAgyamayI AtmatattvakA upadeza nahIM suhAtA, ataeva ve AtmajJAnako kabhI bhI nahIM jAna pAte haiN| rAta dina maiM aisA maiM aisA, isa ahaMkArameM grasita rahate haiN| maiM zuddhAtmA hU~ yaha jJAna unameM kabhI jAgRta nahIM hotA hai| dharmAcArakI preraNA duHkhasya bhIravo'pyete saddharmaM na hi kurvate / karmaNA mohanIyena mohitA bahavo janAH // 54 // anvayArtha-(duHkhasya bhIravaH) duHkhoMse bhayabhIta (api) hote hue bhI (ete) aise (bahavaH janAH) bahutase manuSya haiM jo (mohanIyena karmaNA) mohanIya karmake. kAraNa (mohitA) mohita hote hue (saddharma) yathArtha dharmakA (na hi kurvate) AcaraNa nahIM karate haiN| bhAvArtha-jagatameM saba hI prANI duHkhoMse Darate haiM aura sadA sukhazAMti cAhate haiN| tathApi bahutase mAnava duHkhake kAraNarUpa adharmako nahIM choDate aura sacce sukhake kAraNarUpa saddharmako nahIM pAlate / jaise koI nIroga rahanA cAhe paraMtu rogake kAraNoMko to na tyAge aura yathArtha auSadhikA sevana na kare to vaha adhikatara rogI hokara kleza hI bhogegA; isI taraha ajJAnI mAnava strI, putra, kuTuMbake mohake bhItara aise aMdha ho jAte haiM ki kabhI na to sacce dharmako samajhanekA prayatna karate haiM aura yadi samajha bhI lete haiM to unakA AcaraNa nahIM karate haiN| ataeva duHkhoMse bhayabhIta honepara bhI duHkha hI pAte haiN| kathaM na ramate cittaM dharme caikasukhaprade / devAnAM duHkhabhIrUNAM prAyo mithyAdRzo ytH||55|| pAThAntara-1. dharme'nekasukhaprade / 2. jIvAnAM / For Personal & Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 sArasamuccaya anvayArtha-(duHkhabhIrUNAM) duHkhoMse bhayabhIta (devAnAM) devoMkA (cittaM) mana (ekasukhaprade dharme ca) eka mAtra sukhake denevAle dharmameM (kathaM na rameta) kyoM nahIM ramaNa karatA ? (yataH) kyoMki (prAyaH mithyAdRzaH) ve bahudhA mithyAdRSTi hote haiN| ___ bhAvArtha-mithyAdRSTi mAnavoMko sAdhAraNatayA avadhijJAna nahIM hotaa| ve pUrva va AgAmI bhavako nahIM jAna sakate, parantu devoMko to niyamase avadhijJAna hotA hai| ve pApa va puNyake phalako pratyakSa jAna sakate haiN| tathApi mithyAtvake tIvra udayase ve AtmakalyANameM avadhijJAnakA upayoga nahIM karate haiM, kintu viSayoMkI tRSNAmeM aise saMlagna rahate haiM ki rAtadina manojJa viSayabhoga karate haiM tathApi tIvra bhogAkAMkSAse saMtApita rahate haiN| unakA mana parama sukhadAyI jinadharmameM zraddhAlu evaM premAla nahIM hotA hai| mithyAtvake samAna koI vairI nahIM hai| yaha bar3I bhArI madirA hai, jisako pIkara prANI saMsArake mohameM aceta ho jAtA hai, dharmakI bAta bhI use acchI nahIM lagatI hai| duHkhaM na zakyate soDhuM pUrvakarmArjitaM naraiH / / tasmAt kuruta saddharma yena tatkarma nazyati // 56 // anvayArtha-yadi (naraiH) mAnava (pUrvakarmArjitaM) pUrva karmoMke udayase prApta (duHkha) duHkhako (soDhuM na zakyate) sahana nahIM kara sakate haiM (tasmAt) taba to (saddharma kuruta) unheM saddharmakA AcaraNa karanA hI cAhie (yena) jisa dharmake sevanase (tatkarma) vaha pUrvakA pApakarma (nazyati) nAza ho jaae| ___ bhAvArtha-saMsArameM jitane duHkha bhogane par3ate haiM unakA mUla nimitta kAraNa apanA hI bA~dhA huA pApakarmakA udaya hai, aisA nizcaya karake pApake phalase prApta duHkhoMko sahanemeM asamartha mAnavoMko ratnatrayarUpa AtmadharmakA sevana avazya karanA cAhie / dharmasevanase jo vItarAga bhAva hoMge una bhAvoMke prabhAvase sattAmeM baiThA huA pApakarma puNyameM badala jAyegA yA atyanta kSINa ho jAyegA yA kSaya ho jAyegA tathA mahAna puNyakA bandha bhI hogA; kyoMki dharmAnurAga atizayakArI puNyako bA~dhanevAlA hai| apanI bhUlase ayogya khAna pAna dvArA uThA huA roga yadi yathArtha auSadhikA sevana kiyA jAve to miTa sakatA hai, bahuta kama ho sakatA hai| vivekI mAnavako ucita hai ki bhava bhava duHkhadAyI karmoMke saMhAraka isa pavitra jinadharmakA rucipUrvaka ArAdhana kreN| sukRtaM tu bhavedyasya tena yAnti parikSayam / duHkhotpAdanabhUtAni duSkarmANi smnttH||57|| For Personal & Private Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 dharmAcArakI preraNA anvayArtha-(yasya tu) jisake dvArA (sukRtaM bhavet) dharma kArya hogA (tena) usake dhArmika bhAvase (duHkhotpAdanabhUtAni) duHkhoMko paidA karanevAle (duSkarmANi) karma (samantataH) sarvathA (parikSayam yAnti) kSaya ho jAte haiN| ___bhAvArtha-pUrvabaddha karma yadi nikAcita Adi vajrake samAna tIvra na ho to dhArmika pavitra vItarAgatA sahita bhAvoMke pratApase apane samayake pahale hI binA phala diye kSaya ho jAte haiN| jina karmoMke udayase asAtA honevAlI ho ve karma jaDamUlase jIrNa hokara gira paDate haiM / AtmAke anubhavameM apUrva zakti hai| samyagdarzanasahita dharmakA AcaraNa karanA hamAre vartamAna jIvanako bhI duHkhoMse rahita aura sAtAse pUrNa banAtA hai, bhaviSyakA jIvana bhI kaSTa rahita taiyAra hotA hai kyoMki puNyakA adhika saMcaya hotA hai| dharmAcaraNase sukha zAMti bhI anubhavameM AtI hai, cittameM saMtoSa rahatA hai, viSayakaSAyoMkI mandatA hotI hai| dharma eva sadA kAryo muktvA vyApAramanyataH / yaH karoti paraM saukhyaM yAvanirvANasaGgamaH // 58 // anvayArtha-(anyataH) dUsare kAryoMse (vyApAraM) vyavahAra (muktvA) haTAkara (dharma eva) dharmako hI (sadA) sadA (kAryaH) karanA yogya hai / (yAvat) jaba taka (nirvANasaGgamaH) nirvANakA lAbha na ho taba taka (yaH) yaha dharma (paraM saukhyaM) paramAnandako (karoti) pradAna karatA rahatA hai| . bhAvArtha-sadA kAla isa vartamAna jIvanako aura bhaviSyake jIvanako sukhadAyI, sAtAkArI, saMtoSI, klezarahita bitAnekA upAya eka pavitra jinadharmakA AcaraNa hai / jo muni yA zrAvakake cAritrako samyagdarzana sahita binA kisI mAyA, mithyA yA nidAna zalyake harSita manase vivekapUrvaka pAlatA hai vaha vajra samAna tIvra karmodayase yahA~ yadi ApattimeM bhI A jAve to bhI vastusvarUpako vicAra kara dhairyavAna va nirAkula rahatA hai tathA sAdhAraNa pApa karmoMko to vaha kSaya hI kara DAlatA hai, jisase bahutasA duHkha Tala jAtA hai| AtmAnaMdakA lAbha to vaha satata Atmamananase karatA hai| puNyakA bandha adhika honese vaha dharmAtmA sugatiko hI prApta karatA hai| vahA~ bhI AtmAnubhavakA saMskAra jAgRta karatA hai, sukhamaya jIvana bitAtA hai / nirvANakI ora dRSTi lagAnevAle mahAtmAko jaba taka nirvANakA saMgama na ho taba taka sadA hI atIndriya Anandake sAtha-sAtha sAtA aura saMtoSakA lAbha hotA hai / zArIrika aura mAnasika kaSToMmeM bahuta kamI hotI For Personal & Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 sArasamuccaya jAtI hai / isalie vivekI jIvako dharmakA sadA AcaraNa karanA yogya hai / kSaNe'pi samatikrAnte saddharmaM parivarjite / AtmAnaM muSitaM manye kaSAyendriyataskaraiH // 59 // anvayArtha - ( saddharmaM parivarjite ) satya dharmake AcaraNa vinA (kSaNe api) eka kSaNa bhI (samatikrAnte) vRthA cale jAnepara ( manye) maiM mAnatA hU~ ki maiMne (AtmAnaM ) apaneko (kaSAyendriyataskaraiH ) kaSAya aura indriyoMke viSayarUpI coroMse ( muSitaM) ThagA liyA / bhAvArtha - jJAnIko dhArmika kriyAoMmeM lagAtAra apane mana, vacana, kAyako aisA lagAye rakhanA cAhie jisase viSayoMke bhAva aura kaSAyoMke vega apanA prabhAva na DAla sakeM / viSayakaSAya Atmika dharmake curAnevAle cora haiM / jahA~ manako dharmabhAvazUnya pAte haiM vahA~ hI manameM praveza kara jAte haiM / ataeva jo ArambhatyAgI zrAvaka aura sAdhu haiM unako 24 ghaMToMkA samayavibhAga banAkara nirantara sAmAyika, svAdhyAya, dharmacarcA, dharmopadeza, dharmabhAvanA, grantha-lekhanAdimeM bitAnA cAhie / jo ArambhatyAgI nahIM haiM aise gRhastha zrAvakoMko dravya kamAneke lie aura nyAyapUrvaka indriyabhoga karane va zarIrako ArAma deneke lie samayakA vibhAga banAkara zeSa samayako sAmAyika, devapUjA, zAstra- svAdhyAya, tattvacarcA, paropakAra, dAna sevA Adi zubha kAryoMmeM binA kisI mAnakI va lobhakI bhAvanAke bitAnA caahie| eka kSaNa bhI dharmabhAva binA vRthA na khonA cAhie / laukika sarva vyavahArako dharmakI rakSA karate hue nIti va satyake anukUla karanA cAhie / yahI jIvanakI saphalatA hai| matistAvadyAvadAyurdRDhaM tava / dharmakArye AyuH karmaNi saMkSINe pazcAttvaM kiM kariSyasi // 60 // anvayArtha -(yAvat) jaba taka (tava AyuH) terI umra (dRDhaM ) majabUta hai ( tAvat) taba taka (dharmakArye) dharmakAryameM (matiH) buddhi rakhanI cAhie / (AyuH karmaNi) Ayu karmake (saMkSINe) nAza ho jAnepara (pazcAt ) pIche (tvaM) tU (kiM) kyA (kariSyasi ) karegA ? bhAvArtha - karmabhUmi mAnavoMkI Ayuke kSayakA koI niyama nahIM hai / bAharI pratikUla kAraNake honepara akAlameM bhI AyukarmakI udIraNA ho jAtI hai / sarva sthiti kaTakara AyukarmakI vargaNAe~ khira jAtI haiN| isalie sadA hI dharmakAryoMmeM buddhi rakhanI cAhie, jisase maraNa kabhI bhI Aye to bhI pachatAvA na karanA paDe, puNyakarmake saMcayako lekara prANIkA maraNa ho / For Personal & Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 dharmAcArakI preraNA dharmamAcara yatnena mA bhavastvaM mRtopamaH / saddharmaM cetasAM puMsAM jIvite saphalaM bhavet // 61 // anvayArtha-(yatnena) yatnake sAtha (dharma) dharmakA (Acara) AcaraNa kara, (tvaM) tU (mRtopamaH) mRta prANIke samAna (mA bhava) mata raha / (saddharma) satya dharmako (cetasAM) anubhava karanevAle (puMsAM) mAnavoMkA (jIvitaM) jIvana (saphalaM) saphala (bhavet) hotA hai| bhAvArtha-isa durlabha manuSya-jIvanakI saphalatA dharmake AcaraNase hI hotI hai / karmake pratApase mAnavoMkA jIvana yahA~ bhI sukha saMtoSapUrvaka bItatA hai aura paralokake lie bhI puNyakarmakA saMcaya hotA hai / jo mAnava dharmakA sAdhana nahIM karate haiM unakA jInA na jInA samAna hai / vaha mRtakake samAna hI hai, kintu usase bhI burA hai| mRtaka pApasaMcaya nahIM karatA hai / dharmarahita adharmI mAnava pApoMkA saMcaya karake bhAvI jIvanako du:khamaya banA letA hai / isalie vivekIko ucita hai ki vaha puruSArtha karake dharmakA nirantara AcaraNa kre| mRtA naiva mRtAste tu ye narA dharmakAriNaH / jIvaMto'pi mRtAste vai ye narAH pApakAriNaH // 62 // anvayArtha-(ye) jo (narAH) mAnava (dharmakAriNaH) dharmakA AcaraNa karanevAle haiM (te tu mRtAH) ve yadi mara jAveM (mRtA na eva) to bhI ve mare nahIM hai (vai) parantu (ye narAH) jo mAnava (pApakAriNaH) pApa karanevAle haiM (te) ve (jIvantaH api) jIte hue bhI (mRtAH) mare hue haiN| __ bhAvArtha-dharmakA pAlana sadA hI sukhakArI hai / jo dharmAtmA AtmajJAnI vartamAna jIvanako AtmadhyAna svAdhyAya vrata aura tapAcaraNa dvArA bitAte haiM ve yahA~ bhI sukhI rahate haiM tathA bhaviSyameM bhI puNya bA~dhakara sAtAkArI saMyoga tathA saMskArase AtmajJAna pAte haiN| ataeva zarIra chUTanepara bhI unako koI hAni nahIM hai / ve jaise yahA~ jIte hue sukhI the vaise paralokameM sukhI raheMge / parantu jo mithyAbhAvase grasita haiM, viSayoMkI tRSNAke vaza haiM aura andha ho hiMsA, asatya, corI Adi pApakArya karate haiM, ve yahA~ bhI Akulita rahate haiM, cintApUrNa jIvana bitAte haiM aura paralokameM pApake phalase ghora durgatimeM cale jAte haiN| mAnavase ekendriya vRkSAdi ho jAte haiN| aise mAnavoMkA jIvana maraNake samAna hI hai, kucha bhI phaladAyI nahIM hai| For Personal & Private Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArasamuccaya dharmAmRtaM sadA peyaM duHkhAtaGkavinAzanam / yasmin pIte paraM saukhyaM jIvAnAM jAyate sadA // 63 // anvayArtha-(duHkhAtaGkavinAzanam) duHkharUpI rogoMke nAza karane vAle (dharmAmRtaM) dharmarUpI amRtako (sadA peyaM) sadA pInA cAhie (yasmin) jisake (pIte) pInese (jIvAnAM) jIvoMko (sadA) sadA (paraM saukhyaM) uttama sukha (jAyate) hotA hai| ____ bhAvArtha-saMsAra duHkhoMse bharA hai| jisa jIvako saMsArake duHkhoMkA roga pIDita kara rahA hai usake lie yahI ucita hai ki dharmarUpI amRtakA pAna kare / yahI parama auSadhi hai jo sevana karate hue bhI mIThI hai aura jisase sarva duHkhoMkA anta sadAke lie ho jAtA hai| jaise amRta turta miSTatA detA hai, zarIrako nIrogI banAtA hai vaise yaha AtmAnubhavarUpI amRta usI samaya AtmAnanda detA hai aura una karmoMkA nAza karatA hai jo saMsArameM dukhaphalako denevAle haiN| ataeva janma jarA maraNAdi bhayAnaka kaSToMse sadAke lie chuTTI pAneke lie vivekI jIvako puruSArtha karake dhyAna, svAdhyAya, bhakti, tapAdi dvArA manako nizcala kara apane hI AtmAke zuddha svarUpakA manana karanA caahie| dharma sukhakArI va tAraka hai sa dharmo yo dayAyuktaH sarvaprANihitapradaH / sa evottAraNe zakto bhavAmbhodhau sudustare // 64 // anvayArtha-(yaH dayAyuktaH) jo dayAbhAvase pUrNa hai (saH) vahI (sarvaprANihitapradaH) sarva prANImAtrakA hitakArI (dharmaH) dharma hai, (saH eva) vahI dharma (sudustare) atyanta kaThinatAse tarane yogya (bhavAmbhodhau) isa saMsArasamudrase (utAraNe) pAra utAranemeM (zaktaH) samartha hai| ___ bhAvArtha-dharma use kahate haiM jo jIvoMko saMsArasamudrameM DUbanese bacAye tathA jo sadA uttama sukha deve / aisA dharma vahI hai ki jo yaha sikhAtA hai ki sarva prANImAtra para dayAbhAva rakkho, kisIko kaSTa na do, apane AtmAko va parake AtmAko kabhI na staao| aisA vizva premamaya ahiMsAbhAva hI dharma hai / jisake pariNAmameM sarva jIvake prati maitrIbhAva jaga uThatA hai, dveSabhAva nikala jAtA hai, koI choTA hai, koI bar3A hai, yaha rAgadveSa bhI nahIM rahatA hai, sarvavizvake AtmA svabhAvase samAna hai, aisA sAmyaMbhAva prakaTa ho jAtA hai| yahI sAmyabhAva Anandaprada hai tathA saMsArameM For Personal & Private Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 dharma sukhakArI va tAraka hai| DubAnevAle karmoMkA nAzaka hai / yahI bhAva usa bAtakI preraNA karatA hai ki apane AtmAko bhI krodhAdi hiMsaka bhAvoMse bacAo tathA jagatake prANiyoMke sAtha vyavahAra karate hue unakI bhI yathAzakti rakSA kro| pramAdabhAvase vartana na karo jisase prANI vRthA kaSTa paaveN| yadA kaNThagataprANo jIvo'sau parivarttate / nAnyaH kazcittadA trAtA muktvA dharmaM jinoditam // 65 // anvayArtha-(yadA) jaba (asau) yaha (kaMThagataprANaH) maraNake sanmukha hotA huA (jIvaH) jIva (parivartate) isa zarIrako choDakara dUsaremeM jAtA hai (tadA) taba (jinoditaM dharma) jinendrakathita dharmako (muktvA) choDakara (kazcit) koI (anyaH) dUsarA (trAtA na) rakSaka nahIM hai / bhAvArtha-jinendra bhagavAnane samyagdarzanajJAnacAritrakI ekatArUpa AtmAnubhavako dharma kahA hai aura isake sAdhaka vyavahAroMko bhI dharma kahA hai| zuddhopayoga mukhya dharma hai, jo navIna baMdhako rokatA hai va purAne karmoMko kATatA hai, AtmAko zuddha karatA hai| zubhopayoga vyavahAradharma hai isase puNya karmakA baMdha hotA hai / jaba saMsArI prANI marane lagatA hai usa samaya koI bhI maraNase bacA nahIM sakatA / strI, putra, mitra, vaidya, dhana-sampadA, auSadhi saba par3e raha jAte haiN| koI isa jIvake sAtha bhI nahIM jAtA / aisI asamartha dazAmeM maraNake samaya yadi dharmako smaraNa kiyA jAve, to zubhalezyAse marakara yaha jIva devagatiko hI prApta hotA hai aura yadi deva na ho to manuSyagatiko prApta hotA hai| puNyake udayase jisa gatimeM jAve vahA~ sAtAkArI saMyoga prApta hoM aura aise sAdhana mileM, jinase phira bhI pavitra jinadharmameM parama prIti ho jAve / parama zaraNa, parama rakSaka sadA hI sukhaprada ho aisA yadi koI mitra hai to vaha dharma hI hai / jo dharmase prIti karatA hai vaha sadA duHkhoMse bacatA hai / yadi tIvra karmoMke udayase bhArI kaSTa A bhI jAtA hai to dharmake pratApase isa kaSTako dhairyake sAtha saha sakatA hai| dharmake samAna koI upakArI nahIM hai| alpAyuSA nareNeha dharmakarmavijAnatA / na jJAyate kadA mRtyubhaviSyati na sNshyH||66|| anvayArtha-(iha) isa jagatameM (dharmakarmavijAnatA) dharmakarmako jAnanevAle (alpAyuSA) thoDI AyuvAle isa (nareNa) mAnava dvArA (na jJAyate) nahIM jAnA jA sakatA ki (kadA) kaba (mRtyu) maraNa (bhaviSyati) hogA / (saMzayaH na) isa bAtameM For Personal & Private Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 saMzaya nahIM karanA cAhie / bhAvArtha- karmabhUmike mAnavoMko akAla maraNa bhI karanA par3atA hai isase maraNake samayakA nizcaya karanA durlabha hai / isalie jJAnIko yahI samajhanA cAhie ki maraNa sadA hI khar3A rahatA hai| mAlUma nahIM kaba galA dabA deve | isalie dharmasevana phira kara leMge isa bhAvako manase dUra karake dharmakA sevana hara samaya karate rahanA caahie| dhyAna, svAdhyAya, saMyama, dAna, tapa, bhakti, sevA paropakArAdimeM sadA vartanA cAhie, jisase maraNa jaba cAhe hove to bhI prANIko kaSTa na ho, mara karake sugatiko prApta ho / sArasamuccaya AyuryasyApi daivajJaiH parijJAte 'hitAntake / tasyApi kSIyate sadyo nimittAntarayogataH || 67 || anvayArtha -(yasya api AyuH) jisa kisIkI bhI Ayu (daivajJaiH ) bhAgyake jJAtA nimitta jJAniyoMke dvArA (hitAntake) hitase anta hogI va amuka samaya para chUTegI (parijJAte) aisA jAna liyA jAve ( tasya api ) usakI bhI Ayu ( nimittAntarayogataH ) kisI viparIta nimittake saMyoga honepara (sadyaH) zIghra ( kSIyate) kSaya ho jAtI hai / bhAvArtha - nimittajJAnI batA bhI deveM ki amuka samaya tumhArA maraNa hogA, to bhI unakA vacana bahuta karake ThIka nahIM par3a sakatA hai, kyoMki jagatameM asAdhya roga, agni-prakopa, bhUkampa, jalapravAha Adi aneka akasmAt ekAeka A jAte haiM jisase Ayukarmake pudgala udIraNArUpa hokara zIghra hI gira paDate haiM / jaise dIpakameM tela itanA ho ki rAtribhara jalegA, parantu kisI kAraNase dIpakakA tela gira jAve to vaha dIpaka turta bujha jAtA hai, vaise hI AyukI sthiti nimittajJAnI dvArA jAna bhI lI jAve to bhI vaha sthiti ekadama khira jAtI hai / jIvanakI aisI kSaNabhaMguratA samajhakara buddhimAnako sadA hI dharmameM tatpara rahanA ucita hai / jinairnigaditaM dharmaM sarvasaukhyamahAnidhim / ye na taM pratipadyante teSAM janma nirarthakam // 68 // anvayArtha - (jinaiH) zrI jinendroMne (sarvasaukhyamahAnidhim ) sarva sukhakA bhaNDAra svarUpa (dharmaM dharmako (nigaditaM ) kahA hai| (ye) jo (taM) use ( na pratipadyante) nahIM dhAraNa karate haiM (teSAM ) unakA (janma nirarthakaM ) janma vRthA hai / bhAvArtha - zrI vItarAga sarvajJa devane jisa dharmakA upadeza kiyA hai vaha pAThAntara - 1. hi jAtake / 2. nimittottarayogataH / For Personal & Private Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 dharma sukhakArI va tAraka hai sarva prakArase sukhakA bhaNDAra hai / usa dharmake pAlanese kabhI kaSTa nahIM hotA hai| vartamAnameM bhI sukha hotA hai, Atmika sukhakA svAda AtA hai tathA bhaviSyameM bhI puNyake phalase sAtAkArI saMyogoMko denekA kAraNa hai aura vaha paramparA mokSakA hetu hai| aise vItarAga vijJAnamaya dharmako jo nahIM samajhate haiM, nahIM pAlate haiM unakA manuSyajanma nirarthaka bIta jAtA hai| isa narajanmakI zobhA satya AtmAnanda pradAyaka va parama ahiMsAmaya dharmake ArAdhanase hI hotI hai| jo jinakathita saMyamako pAlakara apane AtmAko zuddha karate haiM unhIMkA janma saphala hai / jo dharmase prema na karate hue rAtadina kuTuMbake mohameM aMdha ho vartate haiM ve isa narajanmarUpI ratnako kaur3iyoMke badalemeM khote haiM / hitaM karma parityajya pApakarmasu rajyate / tena vai dahyate cetaH zocanIyo bhaviSyati // 69 // anvayArtha-(hitaM karma) AtmAkI hitakArI kriyAko (parityajya) chor3akara (pApakarmasu) pApakarmoMma (rajyate) jo raMjAyamAna ho jAtA hai (tena) usane (vai) yathArthameM (cetaH) apane Apako (dahyate) dagdha kara diyA / (zocanIyaH) zokakAraka yaha bAta (bhaviSyati) bhaviSyameM hogii| bhAvArtha-AtmAkA hita AtmajJAna sahita dharmake AcaraNase hai| jo mUrkha isa dharmakI kucha bhI paravAha na karake, rAtadina viSaya va kaSAyoMke AdhIna hokara unakI siddhi honeke lie hiMsA, asatya, corI, kuzIla Adi pApoMmeM Asakta hokara binA glAnike karatA rahatA hai usane apane AtmAko mAno jalA hI DAlA, usakA ghora bigAr3a kiyA, kyoMki pApa karmoMse tIvra karmoMkA bandha ho jAyegA / jaba una pApoMkA udaya AyegA aura duHkha sahanA paDegA taba isa prANIko bahuta pachatAnA par3egA aura zokita honA paDegA / ataeva pApoMse mana, vacana, kAyAko haTAkara dharmameM pravRtti karanI yogya hai| yadi nAmApriyaM duHkhaM sukhaM vA yadi vA priyam / tataH kuruta saddharmaM jinAnAM jitajanmanAm // 70 // anvayArtha-(yadi) yadi (nAma) vAstavameM (duHkhaM) duHkha (apriyaM) acchA nahIM lagatA hai (vA yadi sukhaM vA priyam) tathA yadi sukha pyArA lagatA hai (tataH) to (jitajanmanAm) saMsArako jItane vAle (jinAnAM) jinendroMke (saddharma) sacce dharmako (kuruta) paalo| bhAvArtha-duHkhoMkA mUla nimitta kAraNa pApakarmoMkA udaya hai| tathA For Personal & Private Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 sArasamuccaya sAMsArika sukhoMkA nimitta mUla kAraNa puNyakarmoMkA udaya hai| isalie pApa kSaya karanekI va puNyako saMcaya karanekI AvazyakatA hai| yaha taba hI ho sakatA hai jaba zuddhopayogase premayukta hokara jinendrakathita ratnatraya dharmako yathArthapanese AcaraNa kiyA jAve / jo avirata samyaktvI bhI hote haiM ve bhI durgatike duHkhoMse baceMge aura jaba taka mokSa na hogA, taba taka sAtAkArI saMyogoMko prApta kareMge / ataeva dharmake AcaraNameM pramAda karanA ucita nahIM hai / vizuddhAdeva saMkalpAtsamaM sadbhirupAya'te / svalpenaiva prayAsena citrametadaho param // 71 // anvayArtha-(aho etat param citraM) yaha bar3e AzcaryakI bAta hai ki (svalpena eva prayAsena) thor3e hI prayatnase (vizuddhAt saMkalpAt eva) zuddha bhAvoMke dvArA aura (sadbhiH) saMta puruSoMke dvArA (sama) samabhAva (upAya'te) prApta kara liyA jAtA hai / ___bhAvArtha-pariNAmoMkI vicitra gati hai| pariNAmoMko palaTanekA nimitta milAnese pariNAma azubha va zubhase palaTakara zuddhopayogameM pahuMca jAte haiN| jahA~ zuddhopayoga hai vahA~ samabhAva hai| samabhAva parama dharma hai| yahI parama kalyANakArI hai| sAmAyika, adhyAtma zAstrakA manana, bhakti Adi nimittoMke dvArA vItarAga bhAva jAgRta ho jAtA hai athavA vyavahAra nayako gauNakara jaba zuddha nizcayanayake dvArA manana kiyA jAtA hai taba sarva jIva mAtra para samabhAva jAgRta ho jAtA hai| pariNAmoMko zuddhopayogameM le jAneke lie samyagdarzanakI jarUrata zraddhAna cAritrakA preraka hotA hai| dharma eva sadA trAtA jIvAnAM duHkhasaMkaTAt / tasmAtkuruta bho yatnaM tatrAnantasukhaprade // 72 // anvayArtha-(jIvAnAM) jIvoMko (duHkhasaMkaTAt) duHkha saMkaToMse (sadA trAtA) sadA rakSA karane vAlA (dharmaH eva) dharma hI hai (tasmAt) isalie (anantasukhaprade tatra) ananta sukhake dene vAle usa dharmameM (bho) he bhAI ! (yatnaM kuru) tU puruSArtha kr| ___ bhAvArtha-jo dharmAtmA hote haiM unake pariNAmoMmeM sadA saMtoSa rahatA hai| isalie duHkhoMke par3ane para ve Akulita nahIM hote / unako asAtAke kAraNa milanepara jJAnake balase dhairya rahatA hai / isake sivAya dharmake pratApase pichale bA~dhe hue pApa karmoMko puNyameM palaTA jA sakatA hai / pApakA bala ghaTAyA jA sakatA hai| navIna puNyakA baMdha hotA hai jo isa janmameM bhI udaya denA prArambha kara sakatA hai| isalie dharmAtmAke Upara AnevAle saMkaTa Tala jAte haiM yA kama ho jAte haiN| bhavabhavake duHkhoMse bacAnevAle va ananta sukhake For Personal & Private Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39 dharma sukhakArI va tAraka hai denevAle isa AtmAke svAbhAvika dharmapara dRDha zraddhA lAkara usa dharmakA sAdhana pramAda tyAgakara bar3e parizramase karanA cAhie / yattvayA na kRto dharmaH sadA mokSasukhAvahaH / prasannamanasA yena tena duHkhI bhavAniha // 73 // anvayArtha-(yat yena) jisa kAraNase (tvayA) tUne (mokSasukhAvahaH) mokSasukhake denevAle (dharmaH) dharmako (prasanna manasA) prasanna manake sAtha (sadA na kRtaH) sadA nahIM pAlA hai (tena) isI kAraNase (iha) isa lokameM (bhavAn) tU (duHkhI) duHkhoMkA pAtra bana rahA hai| bhAvArtha-du:khoMkA kAraNa pApoMkA udaya hai / pApoMkA bandha ArtadhyAna va raudradhyAnase yA azubhayogase hotA hai| jo dharmakI kriyAko bhI duHkha bhAvase karatA hai usako pariNAmake anukUla pApakA hI bandha hotA hai / isalie dhArmika kriyAko bar3e Ananda bhAvase zraddhApUrvaka karanA yogya hai, jisase atizayakArI puNyakA bandha ho / dharmakA sAdhana kisI icchAse na karake kevala karmabandhase chUTaneke hetu hI karanA caahie| atIndriya Anandake lie hI karanA cAhie / tathA dharma bhI vahI satya hai jo atIndriya AnaMdakA svAda pradAna kre| vaha dharma svAtmAnubhavarUpa hai, jahA~ nizcaya samyakdarzana, nizcaya samyagjJAna aura nizcaya samyak cAritrakI ekatA hai athavA zuddha bhAvakI ora prema bar3hAnevAlA zubhopayoga bhI dharma hai / jo sadA jinadharmako pAlegA vaha kabhI dukhoMke sAgarameM nahIM pdd'egaa| yattvayA kriyate karmaviSayAndhena dAruNam / udaye tasya samprApte kaste trAtA bhaviSyati // 74 // anvayArtha-(viSayAndhena) viSayameM andha hokara (tvayA) tere dvArA (yat dAruNaM karma) jo bhayAnaka tIvra karma (kriyate) bA~dhe jAte haiM (tasya udaye samprApte) una karmoM ke udaya Anepara (phala milanepara) (kaH) kauna (te) terA (trAtA) rakSaka (bhaviSyati) hogA? bhAvArtha-isa jIvako apane bA~dhe hue tIvrakarmoMkA phala svayaM Apa hI bhoganA par3atA hai| karmoMke udayase zArIrika va mAnasika avasthA bigar3atI hai usako koI baTA nahIM sakatA va usa samaya jo vedanA hotI hai usako bhI svayaM Apa akeleko hI bhoganI par3atI hai| tIvra karmoMkA bandha anyAya, abhakSya, mithyAtvake kAraNa ho jAtA hai| viSayoMmeM andhA prANI dharma aura nyAyakA tiraskAra karake jo tIvra rAgadveSamoha karatA hai vahI tIvra pApabaMdha karatA hai| For Personal & Private Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 sArasamuccaya indriya-bhogoMkI asAratA bhuktvA'pyanantaraM bhogAn devaloke yathepsitAn / yo hi tRptiM na samprAptaH sa kiM prApsyati 'samprati // 75 // anvayArtha-(devaloke) svargalokameM (yathepsitAn) icchAnusAra (bhogAn) bhogoMko (anantaraM) nirantara (bhuktvA'pi) bhogakara bhI (yaH) jo koI (hi) nizcayase (tRptiM na samprAptaH) tRpta nahIM huA (saH) vaha (samprati) vartamAna tuccha bhogoMse (kiM) kisa taraha (tRpti) tRptiko (prApsyati) prApta kara sakegA? / __bhAvArtha-indriyoMke bhogoMse kabhI tRpti nahIM ho sakatI hai / jitanA bhI bhogoMko bhogA jAtA hai utanI hI tRSNA bar3hatI jAtI hai| jaise khAjako jitanA bhI khujAyA jAve bar3hatI jAtI hai| devalokameM devoMko vikriyA karanekI zakti hai, jisase ve nAnA prakArake bhoga deviyoMke sAtha nirantara karate haiM, icchAnusAra bhoga karate haiM to bhI unakA mana nahIM bharatA hai, to isa manuSyalokake bahuta hI alpa indriyoMke bhogoMse tRpti honI asaMbhava hI hai| eka to yahA~ icchAnukUla bhoga nahIM milate haiM, dUsare yadi milate bhI haiM to unase tRpti honI kaThina hai / isalie ina atRptikArI bhogoMmeM pha~sakara jo dharmakA apUrva sAdhana manuSyajanmameM ho sakatA hai usako na karanA mUrkhatA hai| varaM hAlAhalaM bhuktaM viSaM tadbhavanAzanam / na tu bhogaviSaM bhuktamanantabhavaduHkhadam // 76 // anvayArtha-(tadbhavanAzanam) usI eka janmake nAza karane vAle (hAlAhalaM viSaM) halAhala viSako (bhuktaM) khA lenA (varaM) acchA hai| (tu) parantu (anaMtabhavaduHkhadam) anaMta janmoMmeM duHkha dene vAle (bhogaviSa) bhogarUpI viSako (bhuktaM) bhoganA (na) ThIka nahIM hai| bhAvArtha-jo mUrkha indriyoMke viSayoMke sukhameM Asakta hokara nyAya anyAya dharma adharmakA vicAra nahIM rakhate haiM, nirargala hokara bhogoMmeM lipta ho jAte haiM aura dharmakAryase vimukha rahate haiM ve aisA tIvra mithyAtvAdi karmoMkA bandha karate haiM, jisa karmake udayase anaMta janmoMmeM ekendriyAdike kaSTa bhogane par3ate haiN| isIlie yahA~ kahA gayA hai ki kadAcit viSa khAkara mara jAnA acchA hai-usase isI janmameM zarIrakA nAza hogA parantu viSayabhogoMmeM lipta honA acchA nahIM, jo bhaviSyameM mahAna duHkhadAyI hai| pAThAntara-1. sAmpratam / For Personal & Private Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41 indriya-bhogoMkI asAratA indriyaprabhavaM saukhyaM sukhAbhAsaM na tatsukham / taca karmavibandhAya duHkhadAnaikapaNDitam // 77 // anvayArtha-(indriyaprabhavaM) indriyoMke bhogoMse honevAlA (saukhyaM) sukha (sukhAbhAsa) sukhasA dIkhatA hai (tat) parantu vaha (sukhaM na) saccA sukha nahIM hai (tat ca) vaha to (karmavibandhAya) karmoMkA vizeSa bandha karAnevAlA hai (duHkhadAnaikapaNDitam) tathA du:khoMke denemeM eka paMDita hai arthAt mahAna duHkhadAyaka hai| bhAvArtha-yahA~ sacce sukhakI tarapha AcArya lakSya karAte hue kahate haiM ki saccA Ananda vaha hai jo haraeka AtmAkA svabhAva hai aura jise haraeka AtmA apane AtmAke anubhavase hI prApta kara sakatA hai| isa sukhake bhoganemeM kabhI kaSTa nahIM hotA hai, na vartamAnameM hotA hai, na bhaviSyameM hotA hai, kyoMki isa sukhake bhogase karmoMkI nirjarA ho jAtI hai / muktAtmAoMkA sukha svAdhIna aura Atmottha hai| jabaki indriyoMke bhogoMse jo sukha pragaTa hotA hai vaha sukha sarIkhA dIkhatA hai parantu vaha vAstavika sukha nahIM hai| apane rAgabhAvakI pIDA na saha sakaneke kAraNa yaha prANI indriya bhoga karatA hai, usase vartamAnakI pIr3A kucha kSaNake lie zamana ho jAtI hai / kintu kucha hI dera pIche tRSNAke vegase pIr3A aura adhika ho jAtI hai| ataeva indriyoMkA bhoga cittake tApako bar3hAnevAlA hI hai / tathA tIvra rAgase azubha karmoMkA baMdha ho jAtA hai jisase bhAvI kAlameM bhI duHkha hogA / isalie jJAnI jIvako indriya sukhako asAra va duHkharUpa va saMsAravarddhaka jAnakara isase zraddhA haTA lenI cAhie, kevala atIndriya Atmika sukhakI hI prAptikI kAmanA rakhanI caahie| akSAzvAnnizcalaM dhatsva viSayotpathagAminaH / vairAgyapragrahAkRSTAn sanmArge viniyojayet // 7 // anvayArtha-(viSayotpathagAminaH) viSayoMke kumArgameM le jAnevAle (akSAzvAn) indriya rUpI ghoDoMko (nizcala) nizcala hokara (dhatsva) pakar3o (vairAgyapragrahAkRSTAt) aura vairAgyarUpI lagAmase khIMcakara unheM (sanmArge) sacce mArgameM (viniyojayet) lagAo, athavA claao| ___ bhAvArtha-jaise ghor3oMkI lagAma hAthameM na ho to ve ghoDe icchAnukUla kumArgameM ghuDasavArako le jAkara paTaka dete haiM, parantu yadi unakI lagAma hAthameM ho to ghuDasavAra una ghoDoMko ThIka mArgameM calA sakegA, usI taraha vivekI mAnavakA kartavya hai ki pA~coM indriyarUpI adhoMko apane vazameM For Personal & Private Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 sArasamuccaya rakhe / vairAgyarUpI lagAmake dvArA unako jinendra-kathita dharmake bhItara joDa deve| vairAgyake binA iMdriyasukhakI cAha kabhI nahIM miTa sakatI hai| vairAgyake prabhAvase hI dharmakI unnati hotI hai| akSANyeva svakIyAni zatravo duHkhahetavaH / viSayeSu pravRttAni kaSAyavazavartinaH // 79 // anvayArtha-(kaSAyavazavartinaH) kaSAyoMke vazameM rahanevAlI (akSANi) iMdriyA~ (eva) hI (viSayeSu pravRttAni) viSayoMmeM rata hotI huI (duHkhahetavaH) duHkhoMkA kAraNa hai aura (svakIya zatravaH) ve apane AtmAkI zatru haiN| bhAvArtha-AtmAke mUla zatru krodhAdi cAra kaSAya haiM inameM kSobha bahuta balavAna hai / lobhake vazIbhUta hokara lobhIkI sparzanAdi pA~coM iMdriyA~ apane apane bhogya viSayoMmeM nirargala rItise pravRtti karane lagatI haiM, jinase yahA~ bhI viSayavAMchArUpa AkulatA bar3hatI jAtI hai / icchita viSayoMke na milanese kaSTa hotA hai, viyogakA kaSTa hotA hai, tIvra rAgadveSase tIvra karmoMkA bandha ho jAtA hai jisase prANIko bhava bhavameM durgatimeM janma pAkara bahuta asahanIya kleza bhogane par3ate haiN| isalie ye idriyA~ hI vAstavameM isa AtmAke lie zatruvat vyavahAra karatI hai / jo unako jItakara unheM apane AdhIna rakhatA hai vahI saccA vIra hai| indriyANAM sadA chande vartate mohasaGgataH / tadAtmaiva bhavetzatrurAtmano duHkhbndhnH||8|| anvayArtha-(yadA) jaba yaha prANI (mohasaGgataH) mohakI saMgatise unmatta hokara (indriyANAM chaMde) indriyoMke AdhIna (vartate) AcaraNa karatA hai (tadA) taba (AtmA eva) yaha AtmA hI (AtmanaH) apane lie (duHkhabandhanaH) duHkhoMkA kAraNa hotA huA (bhavet zatruH) terA zatru ho jAtA hai| bhAvArtha-yadi bhale prakAra vicAra kiyA jAve to yahI siddha hogA ki yaha AtmA Apa hI apanA bandhu hai aura Apa hI apanA zatru hai / jaba yaha mohakI madirA pIkara Atmahitako bhUla jAtA hai taba yaha pA~coM indriyoMkI cAhake vaza hokara manamAne kAma karatA hai jinase pApakarmoMko bA~dha letA hai / pApoMke udayase jagatameM kaSTa pAtA hai / usa samaya yaha apane lie Apa hI zatru bana jAtA hai / vAstavameM isa jIvako kabhI bhI duHkha nahIM ho sakatA hai, jaba taka isake pApa karmoMkA udaya na ho| apanI karaNI, apanI bharaNI yaha lokokti yathArtha hai| For Personal & Private Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43 indriya-bhogoMkI asAratA indriyANi pravRttAni viSayeSu nirantaram / sajjJAnabhAvanAzaktyA vArayanti hite rtaaH||81|| anvayArtha-(indriyANi) ye indriyA~ (viSayeSu) apane apane viSayoMmeM (nirantaram) nirantara (pravRttAni) pravRtti kiyA karatI haiN| jo inako (sajjJAnabhAvanAzaktyA) samyagjJAnakI bhAvanAke balase (vArayanti) rokate haiM ve (hite) AtmahitameM (ratAH) rata ho jAte haiN| ___ bhAvArtha-indriyoMkA svabhAva caMcala hai| ye nirantara apane-apane iSTabhogoMkI kAmanAe~ kiyA karatI haiM aura padArthoM ko prApta kara unako bhogA karatI hai| jJAnI jIva samyagjJAnake dvArA inake ayogya svabhAvakA vicAra karate haiM ki unake vaza ho jAU~gA to apanA AtmakalyANa nahIM ho skegaa| ataH inako rokakara apane AdhIna rakhanA hI zreyaskara hai| inako vazameM rakhanese inase ve hI kAma lie jA sakate haiM jinase ApakI unnatimeM sahAyatA mile / buddhimAna ve hI haiM jo inakI svacchanda pravRttiko rokakara AtmakalyANameM sadA lIna rahate haiM / indriyecchArujAmajJaH kurute yo jhupakramam / tameva manyate saukhyaM kiM tu kaSTamataH param // 82 // anvayArtha-(yaH ajJaH) jo ajJAnI jIva (indriyecchArujAm) indriyoMke icchArUpI rogoMkA (upakramam) upAya (hi) nizcayase (kurute) karatA rahatA hai aura (tam eva) usIko (saukhyaM) sukha (manyate) mAnatA hai (ataH paraM) isase bar3hakara (kaSTaM) duHkhakI bAta (kiM tu) aura kyA ho sakatI hai ? bhAvArtha-vAstavameM indriyoMkI icchAe~ roga haiM una rogoMkI zAMtikA upAya AtmAnandakA bhoga tathA vairAgya hai / tathApi ajJAnase yA pUrvasaMskArase una icchAoMke miTAneke lie yaha prANI indriyoMke viSayoMko bhoganemeM pravRtta hotA hai aura usImeM hI sukha mAna letA hai, yahI isakI bhUla hai| jaise roga hitakArI nahIM hote vaise rogako bar3hAnevAlI davA bhI hitakArI nahIM ho sakatI / viSayabhogase icchAroga bar3hatA jAtA hai / jJAnI gRhastha bhI AvazyakatAnusAra Akulita hokara nyAyapUrvaka viSayabhoga karatA hai / parantu una indriyoMke bhogoMko aura unake sukhako tyAgane yogya tathA AgAmI duHkhoMkA kAraNa jAnatA hai| isase jitanA-jitanA usake vairAgya bar3hatA jAtA hai utanI utanI viSayecchA bhI ghaTatI jAtI hai| saccA sukha AtmAkA svabhAva hai| usakI aisI zraddhA honese jJAnIke nyAyapUrvaka kiye For Personal & Private Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 sArasamuccaya hue bhoga ahitakArI nahIM hote haiM, tIvra bandha nahIM karate haiN| jabaki ajJAnIko viSaya-bhogoMkI hI zraddhA hotI hai, vaha viSayabhogoMmeM hI sukha mAnatA hai| isalie viSayabhogoMkI rAtadina cAha rakhatA hai aura unakA sevana karatA hai| unake pIche aisA unmatta ho jAtA hai ki dharmAcArako nahIM karatA hai| isase tIvra pApake phalase durgatimeM ghora kaSTa pAtA hai| AtmAbhilASarogANAM yaH zamaH kriyate budhaiH / tadeva paramaM tattvamityUcurbrahmavedinaH // 83 // anvayArtha-(budhaiH) buddhimAna loga (AtmAbhilASarogANAM) apane icchArUpI rogoMkA (yaH zamaH) jo zamana (kriyate) karate haiM arthAt unase haTAkara apanI zraddhAko AtmasvarUpakI ora lagAte haiM, (tat eva) vaha hI (paramaM tattva) parama tattva hai (iti) yaha bAta (brahmavedinaH) brahmajJAnI saMtoMne (UcuH) kahI hai| ____ bhAvArtha-AtmajJAnI sAdhuoMne bhale prakAra anubhava karake yaha bAta jAnI hai ki indriyoMkI icchAe~ indriyoMke bhogoMse nahIM miTatI hai pratyuta bar3hatI hai| kintu AtmadhyAna dvArA svAtmAnandake bhogase miTatI hai| jJAna vairAgya sahita adhyAtma manana hI viSaya rogoMkI zAMtikI davA hai / isalie ve hI mAnava vivekI haiM jo atRptikArI indriyoMke bhogoMmeM nahIM pha~sate haiN| kiMtu unase vairAgyavAna hokara parama zAMtike samudrarUpa nija Atmika svabhAvameM nimagna rahate haiM aura usI carcA meM lage rahate haiN| dharmakA parama sAra eka AtmAnubhava hI hai| yahI anAdi viSayakI icchArUpI rogoMkI acUka davA hai| iMdriyANAM zame lAbhaM rAgadveSajayena ca / AtmAnaM yojayet samyak saMsRticchedakAraNam // 84 // anvayArtha-(indriyANAM zame) indriyoMkI icchAkI zAnti honepara (ca rAgadveSajayena) aura rAgadveSako jIta lenese (lAbhaM) AtmAkA kalyANa hai isalie (AtmAnaM) apaneko (samyak) bhale prakAra (saMsRticcheda kAraNam) saMsArakA vinAza karanevAle dambha, dama tyAga, tapa aura samAdhirUpa kAraNoMmeM (yogayet) apaneko lagAnA caahie| __ bhAvArtha-bhavasAgara athAha hai, duHkhoMkA ghara hai| isameM gote khAnekA kAraNa tIvra pApakA bandhana hai / indriyoMko jo apane vazameM nahIM rakha sakatA hai, tathA jo rAgadveSake pAzameM phaMsA rahatA hai, viSayabhogoMko jo upakArI jAna unameM bar3A rAga karatA hai aura jo virodhI hai una para ulTA dveSa karatA hai, vaha tIvra karma bA~dhaneke kAraNa saMsArase kabhI pAra nahIM ho For Personal & Private Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriya-bhogoMkI asAratA 45 sakatA / isalie jo isa asAra saMsArakA anta karanA cAhate haiM unakA parama kartavya hai ki ve indriyoMkI icchAoMko zAMta kare, sAdA jIvana bitAveM, Avazyaka prApta vastumeM saMtoSa rakheM, yathAzakti mana, vacana, kAyako saMvarameM rakhakara mahAvrata yA aNuvratakA pAlana kareM aura antaraGgameM Atmika rasakA svAda leM, to navIna karmakA baMdha rukegA, aura atyalpa baMdha hogA aura purAtana saMcita karmakI pracura nirjarA hogii| vItarAgatAkA abhyAsa usI kSaNa AtmasukhakA anubhava karAyegA aura saMsArako cheda karatA calA jaayegaa| indriyANi vaze yasya yasya duSTaM na mAnasam / AtmA dharmarato yasya saphalaM tasya jIvitam // 85 // anvayArtha-(yasya vaze) jisake vazameM (indriyANi) pA~coM indriyA~ hai, (yasya mAnasaM) aura jisakA mana (duSTaM na) duSTa yA doSI nahIM hai, (yasya AtmA) jisakA AtmA (dharmarataH) dharmameM rata hai (tasya jIvitam) usakA jIvana (saphalaM) saphala hai| bhAvArtha-mAnava jIvanakI saphalatA hI vahI hai jahA~ AtmA ko dayajanya sAtA pariNatimeM santoSa rakhatA hai aura pratikUla sAmagrIke milane para bhI asantuSTa nahIM hotA; kintu vAstavika sukha-zAntike lie prayatnazIla rahatA hai / dharmAcaraNa karate hue bhI icchAzaktike damanameM zithila nahIM hotaa| kintu jaba AtmA icchA-zaktike damanameM azakta ho jAtA hai tabhI vaha indriya-viSayoMke jAlameM pha~sa jAtA hai aura saMsAra vRddhike kAryoMmeM tanmaya ho jAtA hai aura tabhI vaha duHkhakA pAtra banatA hai| ataH jo vyakti pA~ca indriyA~ aura manako svAdhIna rakhatA hai unakI svacchanda pravRttiko roka detA hai tathA jo apane jIvanake samayako dharmake sAdhanameM lagAtA hai, muni yA zrAvakakA caritra bar3e utsAhase samyagdarzana sahita pAlatA hai usa hI mahAtmAkA narajanma pAnA upayogI hai| paranindAsu ye mUkA nijazlAghAparAGmukhAH / IdRzairye guNairyuktAste pUjyAH sarvaviSTape // 86 // anvayArtha-(ye) jo vyakti (paranindAsu) dUsaroMkI nindA karanemeM (mUkAH) mauna rakhate haiM (nijazlAghAparAGmukhAH) tathA apanI prazaMsAse udAsIna haiM, kabhI apanI bar3AI nahIM karate haiM aura (ye) jo (IdRzaiH guNaiH) isa prakArake guNoMse (yuktAH) yukta haiM (te) ve (sarvaviSTape) sarva lokameM (pUjyAH) pUjyanIya haiM / bhAvArtha-vahI jJAnI hai jo dUsaroMke doSoMke grahaNameM va unake varNanameM udAsIna hai tathA apane bhItara guNa hote hue bhI apanA guNagAna nahIM karate For Personal & Private Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 sArasamuccaya haiM / ve yaha samajhate haiM ki jaba taka meremeM ajJAnakA va rAgadveSakA kiMcit bhI aMza maujUda hai taba taka hama apanI prazaMsA kyA kare ? apavitra dazAmeM jarA bhI zobhA nahIM detaa| isalie jaba taka hama pUrNa pavitra na hoM, hama prazaMsanIya nahIM kahalA sakate / jo prANI doSa kara lete haiM ve AtmabalakI kamIse kaSAyoMke udayake AdhIna ho jAte haiM, ve kaSAyoMko rokate nahIM, isalie ve dayAke pAtra haiM, nindAke pAtra nahIM / unakI nindA to taba kI jAve jaba Apa ina doSoMse khAlI hoN| anAdikAlIna saMsArameM yaha prANI barAbara aneka doSoMko kara cukA hai ataeva merA dUsaroMkI nindA karanA ajJAna hai| isalie saMta puruSa paranindA AtmaprazaMsA na karake jisa upAyase apane guNa bar3he, doSa chUTe aura dUsaroMke guNa bar3he, doSa chUTe usa upAyako apanA kartavya jAnakara karate haiM, vRthA bakavAda nahIM karate haiN| aise sajjana hI lokameM sammAnake pAtra hote haiN| prANAntike'pi samprApte varjanIyAni sAdhunA / paralokaviruddhAni yenAtmA sukhamazrute // 87 // anvayArtha-(prANAntike api samprApte) prANoMke anta honepara bhI (sAdhunA) sAdhuko (paralokaviruddhAni) paralokase viruddha kAryoMko (varjanIyAni) tyAga denA caahie| (yena) isI upAyase (AtmA) yaha AtmA (sukhaM) sukhako (azrute) bhoga sakatA hai| bhAvArtha-mithyAtva, anyAya, abhakSya, aviratibhAva, pramAda, kaSAya, mana, vacana, kAyakA anyathA vartana akaraNIya kAryoMke karanese aisA pApakA baMdha hotA hai jinake udayase yaha prANI ekeMdriyAdi azubha paryAyoMmeM pahuMcakara ghora kaSTa sahatA hai| isalie vahI sAdhu hai jo ina saba kAryoMko mana, vacana, kAyase choDakara saMyama aura tapa sahita AtmAke zuddha svabhAvakA manana yA anubhava karatA hai| yahI vaha upAya hai jisameM vartamAnameM bhI sukha hogA aura bhaviSyameM bhI sukhakI prApti rhegii| __ saMmAnayati bhUtAni yaH sadA vinayAnvitaH / / sa priyaH sarvaloke'sminnApamAnaM samazrute // 88 // anvayArtha-(yaH) jo (sadA vinayAnvitaH) vinayavAna hai (saH) vaha (bhUtAni) prANImAtrakA (saMmAnayati) sammAna karatA hai / (saH) vaha (asmin sarvaloke) isa sarva lokameM (priyaH) priya mAnA jAtA hai (apamAna) vaha apamAna (na samaznute) nahIM bhogatA hai| For Personal & Private Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 indriya-bhogoMkI asAratA bhAvArtha-dharmAtmA vahI hai jo vastuoMkA yathArtha svarUpa samajhe, jisako karmake acche bure phalakA bhale prakAra jJAna ho| aise jJAnI jIvako vinayavAna honA caahie| vaha kisIko ghRNAkI dRSTise nahIM dekhatA hai / ajJAnI, du:khI, daridrI, rogIko dekhakara usapara karuNA va maitrIbhAva lAtA hai| dUsaroMko duHkhI dekhakara unakA duHkha kaise dUra karU~ yaha bhAva rakhatA hai| vaha bar3oMkI bhakti karake vinaya karatA hai / choToMkI unake sAtha priya vacana kahakara va unake kaSTa nivAraNa karake vinaya karatA hai| vaha kisIkA apamAna nahIM karatA hai| aisA vivekI vinayavAna jIva jagatake sarva prANImAtrakA yathocita sammAna karatA huA jagatakA pyArA banA rahatA hai| saba jagatake prANI usako pyAra karate haiN| vaha kabhI kisIke dvArA nirAdarako nahIM pAtA hai| jo vinayavAna hai vahI yathArtha mAnava hai / kisIkA tiraskAra karanA manuSyatA nahIM hai / pApI duSTa bhI vinaya sahita vyavahArase lajjita hokara apanA sudhAra kara letA hai| maitrIyukta mana aura maitrIyukta vacana sarva hitakArI hote haiN| kimpAkasya phalaM bhakSyaM kadAcidapi dhImatAM / viSayAstu na bhoktavyA yadyapi syuH supezalAH // 89 // anvayArtha-(kadAcidapi) kadAcit (kimpAkasya phalaM) kiMpAka-phalako, jo khAnemeM svAdiSTa ho kiMtu viSavat ho aise phalako (bhakSya) khA lenA ThIka hai (tu) parantu (dhImatAM) buddhimAnako (viSayAH) indriyoMke bhogayogya padArtha (yadyapi) yadyapi (supezalAH syuH) bar3e hI sundara ho to bhI (na bhoktavyaH) nahIM bhogane cAhie / ___ bhAvArtha-indrAyaNa Adike aise phala hote haiM jo dekhanemeM acche va khAnemeM mIThe hote haiM parantu unakA vipAka rogakAraka va prANaghAtaka hotA hai| una phaloMko kabhI nahIM khAnA cAhie; parantu kadAcit aisA phala khA bhI liyA jAve to vartamAna zarIrakA hI nAza hogA / indriyoMke viSayabhoga to inase bhI adhika bure haiM / sundara viSayabhogoMkI sAmagrI prApta hotI ho to bhI buddhimAnako unase bacanA cAhie; kyoMki ve bhoga aisI tRSNAkA viSa car3hA deMge jisase janmajanmameM duHkha prApta hogaa| isalie jJAnIko viSayoMke bhogoMse bacanA cAhie / indriyoMko vaza rakhake dharmasAdhanake upakArI kAryoM meM unako lagAe rakhanA cAhie / ye bhoga kiMpAka phalase bhI atyaMta aniSTakAraka haiM-bhoganemeM acche lagate haiM kiMtu bhaviSyameM AtmAke lie duHkhadAyaka hai| For Personal & Private Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 sArasamuccaya kAmavAsanAkI asAratA strIsaMparkasamaM saukhyaM varNayantyabudhA janAH / vicAryamANametaddhi duHkhAnAM bIjamuttamam // 90 // anvayArtha - (abudhAH janAH) avivekI mAnava (strIsaMparkasamaM) strIke sasargako ( saukhyaM) sukha (varNayanti ) kahate haiM / ( vicAryamANaM ) kintu vicAra kiyA jAve to ( etat hi) yaha hI ( duHkhAnAM) duHkhoMke (uttamaM bIjaM) bar3e bhArI bIja haiN| 1 I bhAvArtha - jinako dIrgha vicAra nahIM hai, jo kSaNika sukhameM lubdha haiM ve yahI kahate haiM ki strI - bhogake samAna sukha nahIM hai / ve andha hokara strI-bhoga kiyA karate haiM / yadi samyak prakArase vicAra kiyA jAve to yaha unakI mAnyatA ThIka nahIM hai / strI - bhogake sukhako sukha mAnanA vAstavameM kimpAka phalakA khAnA hai / kAmavikArase pIDita hokara yaha prANI jaba duHkhita hotA hai taba usa pIDAko zAMta karaneko strIsaMbhoga karatA hai / vaha strI usake vIryarUpI ratnako harakara use turta nirbala kara detI hai tathA punaH bhoga karanekI dAhako utpanna kara detI hai / usa dAhase pIDita hokara yaha punaH strIbhoga karake atizaya nirbala ho jAtA hai / nirbalako aneka roga satAte haiM, vaha rogI ho jAtA hai, taba khAyA pIyA bhI nahIM jAtA / yaha mAnavajIvana bigaDa jAtA hai, dharmakA sAdhana na kara sakaneke kAraNa aura strIbhogakI tRSNA banI rahaneke kAraNa vaha kugatimeM jAkara duHkha uThAtA hai / anyAyapUrvaka strI- bhoga to mahAna anarthakArI hai hI / zarIrazakti, dhana, Atmabala, dharma, yaza sarva nAza karanevAlA hai, parantu jo nyAyapUrvaka apanI strIkA hI bhoga ati kAmI hokara karate haiM ve bhI nirbala rogI ho duHkha pAte haiM, dharmarahita jIvana bitAte haiM / ataeva strIsaMbhoga sukha nahIM hai / kAma bAdhAkA kSaNika jhUThA upAya hai / isakA sarvathA tyAga hI zreSTha sukhakA kAraNa hai / yadi kadAcit AtmabalakI kamIse aisA na ho sake to gRhastha meM svastrI-saMtoSa rakhake kevala saMtAnalAbhake hetu bahuta alpa strIsaMbhoga kare, jisase dharma, artha, kAma puruSArtha na bigar3e, zarIra svAsthyayukta rahe, vIratApUrNa jIvana bIte, aura svastrIbhogameM saMtoSasahita pravRtti kre| vIryarakSA aura brahmacaryake samAna koI sukhadAyI vastu nahIM hai / smarAgninA pradagdhAni zarIrANi zarIriNAm / zamAmbhasA hi siktAni nivRttiM naiva bhejire // 91 // For Personal & Private Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAmavAsanAkI asAratA 49 anvayArtha-(zarIriNAm) zarIradhArI prANiyoMke (zarIrANi) zarIra (smarAgninA) kAmakI agnise (pradagdhAni) jalA karate haiM (zamAmbhasA) zAMta jalase (hi) bhI (siktAni) sIMce jAveM (nivRttiM na eva bhejire) to bhI zAnta nahIM hote haiM -unako ArAma nahIM mila paataa| bhAvArtha-kAmakA udvega jaba caDhatA hai, jaba kisI strIke snehake kAraNa kAmakI agni manameM jala uThatI hai taba manake sAtha zarIra bhI jalane laga jAtA hai, dIrgha uSNa zvAsa nikalane lagate haiN| kisI bhI taraha caina nahIM paDatI hai| usa kAmI mAnavako kitane bhI zItala jalase snAna karAyA jAve to bhI kAmakI jalana nahIM miTatI hai| kAmakI dAhake miTAnekA upAya kAmabhoga bhI nahIM hai / mAtra jJAnavairAgya sahita AtmAnaMdakA bhoga hai, ataH jJAnavairAgyake sAtha icchAzaktikA damana karanA Avazyaka hai, usase indriyasukhoMse aruci ho jAtI hai, usI samaya viveka jAgRta hotA hai aura taba AtmAkI ora dRSTi jAtI hai / jaba atIndriya AnaMdakA gaharA svAda Ane lagatA hai taba kAmabhAvakA sahaja hI zamana ho jAtA hai / aminA tu pradagdhAnAM zamostIti yato'tra vai / smaravahnipradagdhAnAM zamo nAsti bhaveSvapi // 12 // anvayArtha-(yataH) kyoMki (atra vai) isa lokameM (agninA pradagdhAnAM) Agase jalanevAloMkI (tu zamaH asti iti) to zAnti ho hI jAtI hai parantu (smaravahnipradagdhAnAM) jo kAmavAsanAkI Agase jalate rahate haiM unakI (zamaH) zAnti (bhaveSu api) bhavabhavameM bhI (nAsti) nahIM hotii| bhAvArtha-Agako zAMta karanekA upAya jala hai| yadi koI mAnava Agase jala rahA ho usako yadi jalase nahalA diyA jAve to vaha turta zItala ho jAyegA, isameM sandeha nahIM hai| parantu jisake manameM kAmakI jvAlA dhadhakatI hai vaha ananta janmoMme bhI zAMta nahIM hotI, cAhe kAmabhoga kiyA jAve yA na kiyA jAve, kyoMki kAmabhoga karanese aura bhI kAmakI tRSNA bar3ha jAtI hai| isalie isa bhayaMkara Agako zAnta karanekA upAya samyagjJAna aura vairAgyakA rucipUrvaka sevana hai, anya koI upAya nahIM hai / madano'sti mahAvyAdhi?zcikitsyaH sadA budhaiH / saMsAravardhane'tyarthaM duHkhotpaadnttprH||93|| anvayArtha-(madanaH) kAmavedanA (mahAvyAdhiH) bar3A bhArI roga hai (sadA) sadA hI (duzcikitsyaH) isakA ilAja kaThina hai (saMsAravardhane) saMsArako baDhAnemeM For Personal & Private Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 sArasamuccaya (atyarthaM) atizayarUpa hai (duHkhotpAdanatatparaH) aura sAMsArika duHkhoMko utpanna karatA hI rahatA hai (budhaiH) aisA buddhimAnoMne kahA hai| bhAvArtha-anya saba rogoMkA ilAja hai, ve uttama pathya aura auSadhike sevanase miTa jAte haiM, lekina kAma roga aisA bhayaMkara nAilAja roga hai ki usake dUra karaneke lie koI bAharI padArthakA sevana kAryakArI nahIM hotaa| strIsevanase bhI nahIM miTatA hai, baDhatA hI jAtA hai tathA isakI tRSNAke kAraNa anantAnubaMdhI kaSAya aura mithyAtva karmakA bandha hotA hai jisase saMsAravAsa baDhatA jAtA hai / kAmakI tRSNA anyAya karaneke bhAva bhI jAgRta kara detI hai| jaise rAvaNakA mana rAmakI strI sItApara Asakta ho gyaa| taba usa prANIko narakatiryaMcagatikA baMdha paDatA hai; durgatimeM jAkara use mahAna kaSTa prApta hotA hai| pUrva saMskAravaza kAmakI jvAlA na miTanese paramparA duHkhoMkI prApti calatI hI jAtI hai| yAvadasya hi kAmAniH hRdaye prajvalatyalam / Asravanti' hi karmANi tAvadasya nirantaram // 14 // anvayArtha-(yAvat) jaba taka (asya) isa jIvake (hRdaye) manameM (kAmAniH) kAmakI jvAlA (alaM prajvalati) tIvratAse jalatI rahatI hai (tAvat) taba taka (asya) isa jIvake (nirantaram) nirantara (karmANi Asravanti hi) Asrava hotA hI rahatA hai-arthAt karma Ate hI rahate haiN| ___bhAvArtha-kAmakI jvAlA bar3I hI duHkhadAyaka hai| isake kAraNa pariNAma kabhI rAgI, kabhI dveSI aura kabhI mohI ho jAte haiM, jinase nirantara karmoMkA Asrava huA hI karatA hai| viSayoMkI tIvra abhilASA, viSayalampaTatA azubhopayoga hai| isase pApa-karmoMkA, asAtAvedanIyAdikA aura mithyAtva anantAnubaMdhI kaSAyAdikA tIvrabandha hotA hai, jisase bhavabhavameM kaSTa hotA hai| kAmAhidRDhadaSTasya tIvrA bhavati vedanA / yayA sumohito jantuH saMsAre parivartate // 15 // anvayArtha-(kAmAhidRDhadaSTasya) jisa kisI jIvako kAmarUpI nAga Dasa letA hai usako (tIvravedanA) ghora pIDA (bhavati) hotI hai (yayA) jisa tIvra vedanAse (sumohitaH) mUrchita hotA huA (jantuH) yaha prANI (saMsAre) isa saMsArameM (parivarttate) eka gatise dUsarI gatimeM cakkara lagAyA karatA hai / pAThAntara-1. Azrayanti / For Personal & Private Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAmavAsanAkI asAratA 51 bhAvArtha- kAle nAgake Dasanese jo viSa car3hatA hai usase to vartamAna zarIrakA hI kSaya hotA hai parantu jisako kAmarUpI sarpa Dasa letA hai usako tIvra rAgarUpI aisA viSa car3hatA hai ki vaha bhavabhavameM zAnta nahIM hotA hai / viSayoMkI lampaTatAke kAraNa yaha jIva tIvra karma bA~dha letA hai / aura unake vipAkase janmajanmameM bhramaNakara aneka prakArake zArIrika aura mAnasika kaSTa bhogatA hai / kabhI labdhyaparyAptaka hokara eka zvAsameM aThArahavAra janmatA va maratA hai / dravya, kSetra, kAla, bhava, bhAva pAMca parivartanoMmeM anaMta vAra janma karAnevAlA tIvra viSayAnurAga hI hai / duHkhAnAmAkaro yastu saMsArasya ca vardhanam / sa eva madano nAma narANAM smRtisUdanaH // 96 // anvayArtha - ( yastu ) jo madana ( duHkhAnAM) duHkhoMkI (AkaraH) khAna hai (ca saMsArasya vardhanam ) tathA jisase saMsArakI vRddhi hotI hai ( sa eva) vaha hI (madanaH nAma) kAmadeva nAmakA zatru hai ( narANAM ) aura vaha mAnavoMkI (smRtisUdanaH) smaraNazaktiko nAza karanevAlA hai / bhAvArtha- kAmavikArako madana kahate haiM / yaha anaMta duHkhoMkI khAna hai| isake kAraNase isa lokameM bhI jIva duHkhI hotA hai va paralokameM bhI duHkhI hotA hai / kAmavAsanAke kAraNa dharmakI vAsanA apanA dRDha prabhAva nahIM jamA pAtI hai| isase saMsArameM bhramaNa bar3hatA hI jAtA hai tathA kAmakI jvAlAse zarIrakA rudhira sUkhatA hai, vIrya zakti kama hotI hai, isIse smaraNa zaktipara bhI burA asara par3atA hai| yaha kAmabhAva zarIra, mana, buddhi, AtmA sarvakA nAza karanevAlA madana nAmakA mahAna zatru hai / saMkalpAcca samudbhUtaH kAmasarpo'tidAruNaH / rAgadveSadvijihvo'sau vazIkartuM na zakyate // 97 // anvayArtha - (kAmasarpaH) kAmarUpI sA~pa ( atidAruNaH ) atyanta bhayAnaka hai (saMkalpAt ca samudbhUtaH ) aura antaraGga vicArase hI utpanna hotA hai, (asau rAgadveSadvijihaH 1) isake rAgadveSarUpI do jihvA (jIbha) haiM ( vazIkartuM na zakyate) isakA vaza karanA bahuta kaThina hai / bhAvArtha - tIvra vedake udayase antaraGgameM jaba kAmakA vega udita hotA hai taba jIvAtmA apane svarUpase vicalita ho jAtA hai, usa samaya ajJAnaaura aviveka usakI sahAyatA karate haiM / yaha bhayAnaka isalie hai ki dharma, 1. 'dvijihvaH' kA artha sarpa bhI hotA hai . zrIkailAsa sAgarasUi For Personal & Private Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArasamuccaya artha puruSArthako nAza kara detA hai, buddhiko vikArI banA detA hai / taba iSTa strI Adi padArthoM meM rAga bar3ha jAtA hai| kAmabhAvakI tRptimeM jo padArtha bAdhaka hote haiM unameM dveSa bar3ha jAtA hai| taba jisakA Atmabala nirbala hai vaha mArgase gira jAtA hai| isako AdhIna rakhaneke lie bahuta bar3e puruSArthakI AvazyakatA hai| usake binA vaha vijita nahIM ho sktaa| duSTA yeyamanaGgecchA seyaM saMsAravardhinI / duHkhasyotpAdane zaktA zaktA vittasya nAzane // 98 // anvayArtha-(yA iyaM) jo yaha (anaGgechA) kAmabhAvakI icchA hai (sA duSTA) vaha duSTa hai (iyaM) aura yaha (saMsAravardhinI) saMsAra baDhAnevAlI hai| (duHkhasya) duHkhoMke (utpAdane) paidA karanemeM (zaktA) samartha hai aura (vittasya) dhanake (nAzane) vinAza karanemeM (zaktA) bhI sakSama hai| ___ bhAvArtha-kAmabhAvakI tIvratA duSTake samAna vyavahAra karatI hai| duSTakA jitanA Adara kiyA jAtA hai vaha utanA hI apanA burA karatA hai| isI taraha kAmabhAvake anusAra jitanA adhika vartana kiyA jAtA hai utanI hI kAmakI pIDA baDhatI jAtI hai| isake AdhIna jo mAnava ho jAtA hai usako iSTaviyogake va zarIrake rogiSTa honeke duHkha hI duHkha hote haiN| tIvra kaSAyakI vRddhise saMsArameM bhramaNa karAnevAle karmoMkA baMdha itanA bar3hatA hai ki saMsArakA pAra karanA usake lie kaThina ho jAtA hai| aho te dhiSaNAhInA ye smarasya vazaM gatAH / kRtvA kalmaSamAtmAnaM pAtayanti bhavArNave // 19 // anvayArtha-(aho) bar3e khedakI bAta hai ki (ye) jo koI (smarasya) kAmake (vazaM gatAH) vaza ho jAte haiM (te) ve (dhiSaNAhInAH) buddhihIna haiM. (AtmAnaM) apaneko (kalmaSaM) pApI (kRtvA) banAkara (bhavArNave) saMsArasAgarameM (pAtayanti) girA dete haiN| bhAvArtha- mAnava jIvanakI saphalatA apane AtmAkI unnatise hai ki jisase yaha AtmA azuddhatAse zuddhatAko prApta kara le, taba phira aneka janmoMmeM janma-maraNa na karanA pdd'e| yaha kArya taba hI ho sakatA hai jaba kAmabhAvako jItakara bAhyameM brahmacarya pAlatA huA antaraMga brahmacaryako pAle, brahmasvarUpa AtmAmeM lIna ho AtmAnandakA bhoga kare / jo ajJAnI kAmabhogake AdhIna hokara nirantara viSayavAMchAse aura kaSAya bhAvase Akulita rahate haiM ve pApakarmoMkA saMcaya kara lete haiM aura kaSAyabhAvase nigodameM tathA narakameM girA dete haiN| phira Atmonnatike lie manuSyajanmakA uttama avasara pAnA For Personal & Private Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAmavAsanAkI asAratA 53 unake lie durlabha ho jAtA hai| ataeva jo viSayalampaTI haiM ve mUrkha haiN| smareNAtIvaraudreNa narakAvartapAtinA / aho khalIkRto loko dharmAmRtaparAGmukhaH // 10 // . anvayArtha-(aho) bar3e khedakI bAta hai ki (narakAvartapAtinA) narakarUpI gaDDemeM paTakanevAle (atIvaraudreNa) atyanta bhayAnaka (smareNa) kAmane (lokaH) mAnavoMko (khalIkRtaH) duSTa banA diyA hai tathA (dharmAmRtaparAGmukhaH) dharmarUpI amRtake pAnase chur3A diyA hai / bhAvArtha-yaha kAma bar3A hI bhayAnaka vairI hai / jo isake AdhIna ho jAte haiM ve anyAyameM pravartakara narakavAsameM gira jAte haiN| unake pariNAma dharmakI orase bilakula dUra ho jAte haiM / unako isa mAnava-janmameM kabhI dharmAmRtake pInekA avasara nahIM milatA hai| unakI ceSTA eka duSTa mAnavake samAna ho jAtI hai jo rAtadina apane svArthake AdhIna hokara parakA burA karanemeM glAni nahIM mAnate haiN| smareNa smaraNAdeva vairaM daivaniyogataH / hRdaye nihitaM zalyaM prANinAM tApakArakam // 101 // anvayArtha-(daivaniyogataH) karmoMke tIvra udayase (smareNa) kAmadevake dvArA (smaraNAt eva) usa kAmake smaraNa mAtrase hI (prANinAM hRdaye nihitaM) prANiyoMke hRdayameM baiThI huI (zalyaM) zalya (tApakArakam) saMtApako utpanna karanevAlI hai (vairaM) zatrutA evaM dUsaroMkA atyanta burA karanevAlI hai| ____ bhAvArtha-kAmabhAvakI tIvratA jaba veda nokaSAyake tIvra udayake pariNAmoMmeM baiTha jAtI hai taba jaba kabhI usakA vizeSa smaraNa AtA hai taba kAmakA kA~TAsA cubhatA hai, jisase ghora duHkha hotA hai / iSTa viSayakI ora pariNAma bar3e Akulita ho jAte haiM / ghabar3A-ghabar3Akara vaha mahAna kaSTa pAtA hai / yahI kAmakI zalya tIvra pApa bA~dhakara AtmAkA atyanta burA karanevAlI hai| tasmAtkuruta sadavRttaM jinamArgaratAH sadA / yena satkhaMDitAM yAti smarazalyaM sudurdharam // 102 // anvayArtha-(tasmAt) isalie (jinamArgaratAH) jinamArgameM rata rahate hue (sadA) nirantara (sadvRttaM) usa samyakcAritrakA (kuruta) pAlana karo (yena) jisa samyakcAritrake dvArA (sudurdharam) atyanta kaThina (smarazalyaM) kAmarUpI zalyake (satkhaMDitAM yAti) saiMkar3oM Tukar3e ho jAte haiN| pAThAntara-1. ttkhnnddsho| For Personal & Private Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 sArasamuccaya ____bhAvArtha-jaba kAmabhAvakA kA~TA dinarAta cubhA karatA hai taba isa kA~Teko nikAlakara pheMka denA hI ucita hai / yadyapi isakA nikalanA bar3A kaThina hai tathApi yadi samyagdarzanapUrvaka cAritrako pAlA jAve, vyavahArameM vratAcaraNa karate hue nija AtmAke zuddha svarUpakA anubhava kiyA jAve to brahmabhAvakA prabhAva pariNAmoMmeM jamatA jAyegA aura kAmakI zalya khaMDita hotI jAyegI, isI abhyAsake balase kAmazalya bilakula nikala jaayegii| ataeva jinadharmakA zraddhApUrvaka ArAdhana karanA Avazyaka hai / cittasaMdUSaNaH kAmastathA sadgatinAzanaH / savRttadhvaMsanazcAsau kAmo'narthaparamparA // 103 // __ anvayArtha-(kAmaH) yaha kAmabhAva (cittasaMdUSaNaH) cittako malina karanevAlA hai (tathA sadgatinAzanaH) tathA zubhagatikA nAzaka hai / (ca savRttadhvaMsanaH) aura samyakcAritrako bhraSTa karanevAlA hai| (asau kAmaH) yaha kAma (anarthaparamparA) anarthoMkI paraMparAko calAnevAlA hai| bhAvArtha-yaha kAmabhAva AtmAkA mahAna vairI hai / manako aisA kSubhita aura malina kara detA hai ki jisase vivekabhAva naSTa ho jAtA hai| pariNAma itane gande ho jAte haiM ki jisase zubhagatikA bandha na hokara durgatikA bandha ho jAtA hai| jo koI yathArtha cAritrako pAlatA hai aura vaha kAmabhAva jAgRta karanevAle nimittoMse nahIM bacatA hai to kAmakA udaya prAyaH usakA bhAva bigADa detA hai jisase usakA cAritra vinaSTa ho jAtA hai| ataeva kAma-vairIke vaza honA hI anarthakara hai| phira eka anarthase dUsare anartha paidA ho jAte haiN| doSANAmAkaraH kAmo guNAnAM ca vinAzakRt / pApasya ca nijo bandhuH parApadAM caiva saMgamaH // 104 // anvayArSa-(kAmaH) yaha kAma (doSANAM) doSoMkI (AkaraH) khAna hai (ca guNAnAM vinAzakRta) aura guNoMko nAza karanevAlA hai, (pApasya) pApakA (nijaH bandhuH) nijabandhu hai (ca eva) aura yahI (parApadAM) bar3I-bar3I ApattiyoMkA (saMgamaH) saMgama karAnevAlA hai| bhAvArtha-AtmAke jJAna, kSamA, mRdutA, RjutA, zauca, saMtoSa Adi guNa haiM, ve kAmabhAvake kAraNa nAza ho jAte haiM tathA inake virodhI aneka doSa Akara jamA ho jAte haiM / jahA~ kAmabhAva hai vahA~ pApoMkA sadA baMdha hotA hai| tathA kAmI jIvakA AcaraNa aisA Apattijanaka ho jAtA hai For Personal & Private Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAmavAsanAkI asAratA 55 jisase bar3e-bar3e saMkaTa Akara use ghera lete haiM; vaha rAjyadaMDa, paMcadaMDako pAtA hai, jagatameM apayazakA pAtra ho jAtA hai / kAma AtmAkA mahAna zatru hai| pizAcenaiva kAmena chidritaM sakalaM jagat / baMbhrameti parAyattaM bhavAbdhau sa nirantaram // 105 // anvayArtha-(pizAcena iva) bhUta pizAcake samAna (kAmena) kAma bhAvane (sakalaM jagat) sarva jagatake prANiyoMko (chidrita) doSI banA diyA hai (saH) vaha jIva (parAyattaM) kAmake AdhIna hokara (bhavAbdhau) saMsArarUpI sAgarameM (niraMtaraM) sadA (baMbhrameti) bhramaNa kiyA karatA hai| bhAvArtha-bar3e-bar3e vIra rAjA-mahArAjA yoddhA kAmake vazIbhUta hokara doSoMke pAtra bana jAte haiM, dInahIna ceSTA banA lete haiM, ghora anyAya karane laga jAte haiM, parastrIgAmI ho jAte haiM / kAmabhAvake AdhIna jo-jo jIva hote haiM ve yahA~ bhI bar3I AkulatAse jIvana bitAte haiM, Atmika sukhazAMtiko kabhI pAte nahIM haiM aura pApakarmakA aisA tIvra bandha kara lete haiM jisase unako dIrghakAla taka narakatiryaJcagatimeM aneka janma dhara-dharakara saMsArameM bhramaNa karanA paDatA hai / yaha kAmabhAva saMsArake bhramaNakA prabala kAraNa hai| vairAgyabhAvanAmaMtraistanivArya mahAbalaM / svacchandavRttayo dhIrAH siddhisaukhyaM prapedire // 106 // anvayArtha-(svacchandavRttayaH) svatantra AcaraNa rakhanevAle aura kAmake vaza na honevAle (dhIrAH) dhairyavAna mAnava (vairAgyabhAvanAmaMtraiH) vairAgyabhAvanArUpI maMtroMse (tat mahAbalaM) usa kAmake mahAbalako (nivArya) dUra karake (siddhisaukhyaM) mokSake Anandako (prapedire) pA cuke haiN| bhAvArtha-jo viSaya-kaSAyoMke AdhIna nahIM haiM kiMtu AtmAkA hita sadA vicAranevAle haiM, unhIMko svataMtra mAnava kahate haiM / ve bar3e dhairyavAna hote haiM, ve pariNAmoMmeM utpanna honevAle kAmake vikAroMko jItaneke lie vairAgyakI bhAvanA bhAte haiN| ve yahI vicArate haiM ki kAmake sevanase kabhI kAmakA roga zAnta nahIM ho sakatA hai kintu aura adhika kAmakI dAha bar3ha jAtI hai| isalie isa atRptikArI kSaNika sukhakI AzA choDakara AtmAke svAbhAvika AnandakA lAbha lenA hI hitakara hai| kAmake vegako rokanemeM hita hai| jabaki isake AdhIna honese apanA sarAsara bigADa hai / mAnava-janmakI saphalatA jisa Atmonnatise hotI hai usameM tIvra bAdhA khar3I hotI hai| mAnava-janmakA pAnA atyanta durlabha hai| yadi isameM saMyamakA For Personal & Private Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 sArasamuccaya ArAdhana na kiyA to phira aise mAnava janmakA AnA kaThina hogA / kAmakA sevana bhUtakAlameM aneka janmoMmeM kiyA hai| rAjapadameM aura devapadameM bahuta sundara-sundara striyoMkA sevana kiyA hai / jaba una divyabhogoMse tRpti nahIM huI to isa paMcamakAlake tuccha strIsaMbhogase kaise tRpti hogI ? yaha kAmakA viSayasukha jhUThA hai, vamana kiye hue annake samAna hai| jJAnIko ise bilakula tyAgakara paramabrahmake dhyAnameM masta hokara parama sukha lenA cAhie / prAcInakAlameM cakravartI - tIrthaMkarAdine bhI strIbhoga tyAgakara vairAgya hI dhAraNa kiyA; aura jo strIbhogameM lipta rahe ve marakara narakAdi durgatimeM pahu~ce haiM / isa taraha bArabAra anitya - azaraNAdi bAraha bhAvanAoMke bhAnese kAmakA viSa usI taraha utara jAtA hai jaise sarpakA viSa maMtroMke paDhanese utara jAtA hai / jo isa taraha isa viSako utAra dete haiM aura AtmAnubhavake dvArA AtmAnandakA bhoga karate haiM ve eka dina siddha bhagavAna hokara anantakAla takake lie paramAnandameM nimagna rahate haiM aura sadAke lie bhavabhramaNase chUTa jAte haiM / kAmI tyajati sadvRttaM gurorvANIM hriyaM tathA / guNAnAM samudAyaM ca cetaH svAsthyaM tathaiva ca // 107 // tasmAtkAmaH sadA heyo mokSasaukhyaM jighRkSubhiH / saMsAraM ca parityaktuM vAJchadbhiryatisattamaiH // 108 // anvayArtha - (kAmI) kAmI mAnava (savRttaM ) samyakcAritrako (guroH bANa) gurukI AjJArUpI vANIko ( tathA hiyaM) tathA lajjAko (guNAnAM samudAyaM ca ) aura guNoMke samUhako (tathaiva ca cetaH svAsthyaM) taise hI manakI nirAkulatAko (tyajati) choDa detA hai ( tasmAt) isalie (kAmaH) yaha kAma (mokSasaukhyaM jighRkSubhiH) muktike Anandake grahaNake icchuka (ca saMsAra parityaktuM vAJchadbhiH) aura saMsArake tyAgake vAMchaka ( yatisattamaiH) sAdhuoMke dvArA (sadA heyaH) sadA hI choDane lAyaka hai / bhAvArtha - yaha kAmabhAva brahmacaryakA ghAtaka hai, sAtha hI aura bhI ahiMsA-satyAdi vratoMkA khaMDaka hai / jo kAmake vaza ho jAte haiM ve guruse grahaNa kI huI brahmacarya vratakI pratijJAko tyAga baiThate haiN| kAmI mAnavake bhItarase lajjA calI jAtI hai / vaha kAmake vegase ghabar3Akara tathA striyoMkI saMgati ekAntameM karanese va unake sAtha kAmaceSTA hAsyAdi karanemeM lajjA nahIM karatA hai / kAmake kalaMkase jo kSamA, saMtoSa, zAnti, brahmajJAna, AtmadhyAna, vairAgya Adi guNa prApta kiye the saba dhIre-dhIre khisakate jAte For Personal & Private Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAmavAsanAkI asAratA 57 haiM / cittameM samatA va nirAkulatA kabhI nahIM rahatI / iSTa strIke sAtha saMsarga karanekI AkulatAmeM mana pha~sA rahatA hai / jina sAdhu santoMkA yaha uddezya hai ki ve apane AtmAko isa bhayAnaka saMsAra-samudrase pAra karake dhruva va zAntimaya muktike AnandameM virAjamAna kara de, unako pUrNa udyoga karake kAmabhAvanA sadA hI tyAga karanI cAhie | brahmacaryakI pA~ca bhAvanAe~ bhAnI cAhie-(1) striyoMmeM rAga baDhAnevAlI kathA na kare, (2) unake manohara aMgoMko rAgabhAvase na dekhe, (3) pUrvake bhoge bhoga yAda na kare, (4) kAmoddIpaka rasa va bhojana na khAve, (5) apane zarIrakA zRMgAra na rkhe| jo sAdhu pA~ca bhAvanAoMko bhAte haiM aura strI, napuMsaka Adi vikArI pAtroMkA jahA~ AnA-jAnA na ho aise ekAMtameM zayanAsana karate haiM ve mahAtmA kAmabhAvako jIta lete haiN| kAmArthoM vairiNau nityaM vizuddhadhyAnarodhanau / saMtyajyatAM mahAkrUrau sukhaM saMjAyate nRNAm // 109 // anvayArtha-(kAmArtho) kAma aura dhana (nityaM vizuddhadhyAna-rodhanau) hamezA nirmala dhyAnake rokanevAle haiM, (mahAkrUrau) mahAna duSTa haiM, (vairiNau) AtmAke vairI haiM, (saMtyajyatAM) una donoMko chor3a denA cAhie taba (nRNAm) mAnavoMko (sukhaM saMjAyate) sukha paidA hotA hai| bhAvArtha-viSayabhogoMkI lAlasA tathA dhanakI mamatA, dhana kamAnekI, saMgrahakI aura saMrakSaNakI cintA ye donoM hI nirmala zuddha AtmadhyAnake honemeM vighnakAraka haiN| jaba koI dhyAna karane baiThegA taba dhana-sambandhI va kAmabhoga sambandhI vicAra Akara ghera leNge| jaba saMyoga na rahegA taba unakA smaraNa bhI na hogaa| ataeva jo mAnava AtmAnandake vAMchaka haiM unakA kartavya hai ki dhana aura kAmabhogoMkA saMyoga chor3akara tyAgI saMyamI ho jAveM aura nirAkula hokara AtmAnubhava kareM, taba unako parama nirAkula AtmasukhakA lAbha hogaa| kAmadAho varaM soDhuM na tu zIlasya khaNDanam / zIlakhaNDanazIlAnAM narake patanaM dhruvam // 110 // anvayArtha-(kAmadAhaH soDhuM varaM) kAmakI cAhakI dAhako saha lenA acchA hai (tu) parantu (zIlasya khaMDanaM na) zIla yA brahmacaryakA khaMDana acchA nahIM hai / (zIlakhaMDanazIlAnAM) jo mAnava zIlakhaMDanakI Adata DAla lete haiM (dhruvaM) nizcayase (narake patana) unakA narakameM patana hotA hai / For Personal & Private Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 sArasamuccaya bhAvArtha - kAmakI cAha manameM paidA hotI hai, usa cAhakI jalanako saha lenA ThIka hai / sahanemeM apanA bigADa nahIM hogA / jaise koI gAlI de, sunanevAlA usako saha le taba paraspara kalaha va yuddha honekA nimitta nahIM AyegA / parantu yadi nahIM sahe aura badalemeM gAlI de to paraspara kalaha bar3hate-bar3hate mArapITa ho jaayegii| isI taraha kAmakI dAhako saha lenese sahanazIlatAkI Adata paDegI, dhIre-dhIre kAmakI dAha zamana ho jAyegI; parantu jo kAmakI cAhake AdhIna zIla-khaMDana karake striyoMmeM rati karane lagegA to usakI cAhakI dAha adhika baDha jAyegI va bArabAra strI-saMbhoga karegA, svastrI, parastrI, vezyAkA viveka jAtA rahegA / pariNAma tIvra rAgabhAvase aise lipta ho jAyeMge ki vaha mAnava narakAyu bA~dhakara narakameM patana kara ghora duHkha uThAegA / kAmadAhaH sadA naiva svalpakAlena zAmyati / sevanAcca mahApApaM narakAvarttapAtanam // 111 // anvayArtha--(kAmadAhaH) kAmakI jalana (svalpakAlena ) thoDe kAlameM (zAmyati) miTa jAtI hai, (sadA naiva ) sadA nahIM rahatI / ( sevanAt ca ) parantu kAmasevanase (mahApApaM ) mahAna pApakA bandha hotA hai, ( narakAvarttapAtanam ) jo pApa narakake gaDDhe meM girA detA hai / I bhAvArtha-veda nokaSAyake tIvra udayase kAmakI jalana paidA hotI hai vaha eka aMtarmuhUrtase adhika ekasI nahIM rahatI hai / thoDe kAlameM anya kAryoMkI tarapha upayoga laga jAnese aura vedakA udaya manda ho jAnese kAmakI dAha miTa jAtI hai / isalie kAmakI dAhako miTane denA hI acchA hai / yaha ThIka nahIM hai ki kAmakI dAha zAnta karaneko strIsaMbhoga kiyA jaave| isase to kAmakI dAha aura adhika bar3hegI aura tIvra rAgabhAvase narakameM jAne yogya pApakA baMdha hogA, jahA~ bahuta kaSTa bhoganA par3egA / sutIveNApi kAmena svalpakAlaM tu vedanA / khaNDanena tu zIlasya bhavakoTiSu vedanA // 112 // anvayArtha - ( sutIvreNa kAmena api ) ati tIvra kAmakI dAhase bhI (svalpakAlaM tu) thoDe hI kAlataka ( vedanA ) pIr3A rahatI hai (tu) parantu ( zIlasya khaMDanena) brahmacaryako khaMDita kara denese ( bhavakoTiSu) karor3oM janmoMmeM (vedanA) kaSTa sahane par3ate haiM / bhAvArtha - buddhimAna vahI hai jo adhika kaSTako bacAkara thor3A kaSTa For Personal & Private Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAmazamanakA upAya 59 saha le / kAma-sevana viSaphala khAneke samAna hai| eka phala dekhanemeM sundara hai, khAnemeM mIThA hai, parantu vaha ghAtaka hai| unake khAnekI cAha kisIkI paidA ho to use ucita hai ki usa cAhake kaSTako saha le parantu viSaphala kadApi nahIM khAve / jo kubuddhi jihvAkI lolupatAse binA vicAre viSa phala khAvegA vaha prANa ga~vAyegA; tathA cAhanA kucha dera pIche miTa bhI jAtI hai, isI taraha kAmasevanakA bhAva bhI kucha dera pIche miTa jAtA hai / jo isa dAhake zamanake lie parastrI sevanAdi pApa-karmoM meM pravartegA aura Atmadharmase vimukha ho jAyegA usako mithyAtva karmake udayase karoDoM janmoMmeM janma-maraNaroga-zokAdise kaSTa bhogane paDeMge / isalie jJAnIkA kartavya hai ki kAmakI vedanAko jJAnake dvArA zamana kare / usake pIche paDakara cAritrabhraSTa na ho / kAmazamanakA upAya niyataM prazamaM yAti kAmadAhaH sudAruNaH / jJAnopayogasAmarthyAdviSaM maMtrapadairyathA // 113 // anvayArtha-(yathA maMtrapadaiH viSa) jaise maMtroMke padoMke prabhAvase sarpakA viSa utara jAtA hai vaise hI (sudAruNaH kAmadAhaH) atitIvra kAmakI dAha bhI (jJAnopayogasAmarthyAt) apane AtmajJAnake balase (niyataM prazamaM yAti) avazya zAnta ho jAtI hai| bhAvArtha-kAmakI dAha kitanI bhI tIvra ho usako miTAnekA niyamase yahI upAya hai ki tattvajJAnake sAtha AtmatattvakA abhyAsa kiyA jAve tathA mokSakA, mokSake sukhoMkA tathA kAmakI asAratAkA bArabAra vicAra kiyA jAve / jJAnameM bar3I zakti hai| jJAna kSaNamAtrameM bhAvoMko palaTa detA hai| zAstrakA abhyAsa bhI kAmakI dAhako miTA detA hai| asevanamanaGgasya zamAya paramaM smRtam / sevanAca parA vRddhiH zamastu na kadAcana // 114 // anvayArtha-(anaGgasya) kAmakA (asevana) nahIM sevanA (zamAya) kAmabhAvakI zAMtikA (paramaM) bar3A upAya (smRtaM) kahA gayA hai (ca) kyoMki (sevanAt) kAmasevanase (parA vRddhiH) kAmabhAvakI lagAtAra bar3hatI hotI jAtI hai (tu kadAcana) parantu kabhI bhI (zamaH na) usakI zAMti nahIM hotI hai| bhAvArtha-jaise kahIM para Aga jalatI ho usapara yadi tela, ghI, lakar3I AdikA IMdhana na DAlA jAve to vaha Aga thoDI derameM bujha jAyegI; parantu yadi koI Agake bujhAneke lie AgameM lakar3I Adi DAlegA to vaha Aga For Personal & Private Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 sArasamuccaya aura adhika prajvalita ho jaayegii| isI taraha karmodayase uThI huI kAmakI dAha apane Apa thor3I derameM bujha jAyegI, parantu kAmake sevana karanese to lagAtAra bar3hatI hI jAyegI, kabhI bhI zAMta nahIM hogii| ataeva kAmakI vedanAko jJAna vairAgyakI bhAvanAse miTAnA yogya hai, parantu strI-sevanAdi upAya karanA aura adhika kAma rogako bar3hA lenA hai| upavAso'vamaudaryaM rasAnAM tyajanaM tathA / asnAnasevanaM caiva tAmbUlasya ca varjanam // 115 // asevecchAnirodhastu niranusmaraNaM tathA / ete hi nirjaropAyA madanasya mhaaripoH||116|| anvayArtha-(upavAsaH) khAdya, svAdya, lehya, peya cAra prakArakA AhAra chor3akara upavAsa karanA (avamaudarya) bharapeTa na khAkara kama khAnA (rasAnAM tyajanaM) dUdha, dahI, ghI, mIThA, tela, namaka ina chaH rasoMkA yA unamese kucha rasokA tyAganA aura svAdakI kAmanArahita bhojana karanA (tathA asnAnasevanam) tathA snAnavilepanAdi nahIM karanA (caiva tAmbUlasya ca varjanam) taise hI pAnoMkA nahIM khAnA (asevA) kAma-bhAvapUrvaka striyoMkI sevA nahIM karanA (icchAnirodhaH) apanI uThI huI icchAko rokanA (tathA tu niranusmaraNaM) tathA kAmasevanakA bArabAra smaraNa nahIM karanA (ete hi) ye hI (madanasya mahAripoH) kAmake mahAna zatru haiM aura (nirjaropAyA) nirjarAke upAya haiN| bhAvArtha-kAmabhAvake jAgRta honeke lie bAhya aura antaraMga donoM kAraNa haiM / bAhya kAraNa hI adhikatara antaraGga kAraNako jAgRta kara detA hai| kAma veda kaSAyakI udIraNAse hotA hai| kAmakI tIvratA taba hI hotI hai jaba bAhya nimitta milAyA jAye aura zarIrako aisA bhojana-pAna karAyA jAve jisase kAmakI vAsanA prabala ho jAve / ataeva isa kAmabhAvako AtmAkA bar3A bhArI zatru samajhakara isake jItaneke lie nIce likhe upAya kare / 1. upavAsa-mahInemeM cAra upavAsa karanA, dharmadhyAnameM samaya lagAnA / upavAsase indriyamada miTa jAtA hai, zarIrakA vikAra zAMta ho jAtA hai| aura bhI samaya-samaya para upavAsa karate rhnaa| kAmadeva svayaM zAMta ho jaaygaa| 2. peTabhara kabhI nahIM khaanaa| kintu Unodara krnaa| alpa bhojanase bhI indriyA~ vazameM rahatI haiN| 3. rasoMko chor3ate rahanA va jIbhake caTorepanako jItanA, miSTa va kAmoddIpaka bhojana va rasa na khAnA / 4. taila, ubaTana, caMdana, sugaMdhAdi lagAkara va mala-malakara snAna na karanA / For Personal & Private Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAmazamanakA upAya snAnase kAmakA rAga bar3hatA hai| 5. tAmbUla kAmabhogako jagAnevAlA hai isase pAna nahIM khAnA / 6. strI-saMbhogakA nimitta bacAkara strI sevana nahIM karanA / 7. icchAko jJAnake mananase rokanA / 8. pichale bhogoMko yAda nahIM karanA ityAdi aura bhI bAharI sAdhanoMko rakhanA / jaise ekAMtameM strIke sAtha nahIM baiThanA-uThanA, hAsya-vArtAlApa nahIM karanA, sAdagIse apane zarIrako rakhanA, samayakA vibhAga karake kisI na kisI upayogI kAmameM lage rahanA / ityAdi upAyoMse kAmakA vega jIta liyA jAtA hai| kAmamicchAnirodhena krodhaM ca kSamayA bhRzaM / jayenmAnaM mRdutvena mohaM saMjJAnasevayA // 117 // anvayArtha-(icchAnirodhena) icchAko roka karake (kAma) kAma bhAvako (ca kSamayA krodha) tathA kSamAbhAvase krodhako, (mRdutvena mAnaM) mArdavabhAvase mAnako, (saMjJAnasevayA moha) samyagjJAnakI sevAse mohako (bhRzaM jayet) acchI taraha jIte / bhAvArtha-jaba kAmasevanakA bhAva paidA ho to usa samaya icchAko usI taraha roka de jaise khir3akIko baMda karake pavanake vegako rokate haiN| usa samaya vicAra kare ki kAma AtmAkA zatru hai / isake vaza ho jAU~gA to sarvasva ga~vAU~gA / jaba kabhI krodha A jAve yA AnekA nimitta bane, taba sahanazIlatApUrvaka kSamAbhAvase use jIte / prAyaH jaba koI apanA burA karatA hai taba hI krodha AtA hai| apanA burA yA to vaha karegA jisako hamane pahale kucha hAni pahu~cAI hai athavA koI mUrkha kregaa| donoM hI kSamAke pAtra haiN| pahalI dazAmeM hama apane kRtyakA phala bhoga rahe haiM, dUsarI dazAmeM ajJAnIpara jJAniyoMko kSamA hI kartavya hai| dhana, adhikAra, vidyA AdikA mAna-bhAva Ave taba ina sabako kSaNabhaMgara jAnakara mAna na kare, vinaya guNako pAle, sabake sAtha komalatAse varte / sAMsArika padArthoMke bhItara moha satAye taba zAstrake dvArA tattvoMkA vicAra kre| saMsArake anitya svabhAvakA evaM muktike nitya svabhAvakA cintavana kre| ina upAyoMse kAmabhAva, krodhabhAva, mAnabhAva va mohako udyama karake acchI taraha jItanA cAhie / jo jIte vahI vIra haiN| tasminnupazame prApte yuktaM savRttadhAraNaM / tRSNAM sudUratastyaktvA 'viSAnnamiva bhojanaM // 118 // anvayArtha-(tasmin upazame prApte) kAmabhogake zAnta ho jAnepara (savRttapAThAntara-1. viSAktamiva / For Personal & Private Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 sArasamuccaya dhAraNaM yuktaM) samyakacAritrako dhAraNa karanA yogya hai taba (viSAnam bhojanaM iva) viSase mile annakA bhojana jaise chor3a diyA jAtA hai vaise (tRSNAM sudUrataH tyaktvA) tRSNAko dUrase hI chodd'e| bhAvArtha-jaba taka kAmasevanakI icchA zAMta na ho taba taka gRhasthameM svastrIsahita rahakara ekadeza brahmacarya pAlanA caahie| jaba kAmakI icchA zAnta ho jAve taba hI sAdhukA cAritra dhAraNa kre| usa samaya indriyoMke viSayoMkI cAhako usI taraha glAni sahita tyAga de jisa taraha viSase mizrita bhojanako prANaghAtaka samajhakara tyAga diyA jAtA hai / jJAnI saMtapuruSa viSase bhI adhika bhayaMkara viSayoMkI tRSNAko samajhate hue usako bhale prakAra jItate haiM / AtmarasakA vedana hI tRSNAke zamanakA upAya hai| karmaNAM zodhanaM zreSThaM brahmacaryaM surakSitaM / sArabhUtaM caritrasya devairapi supUjitam // 119 // anvayArtha-(karmaNAM zodhanam) karmoMko kSaya karanevAle (caritrasyaM sArabhUtaM) sAdhuke caritrakA sAra (devaiH api supUjitam) tathA devoMse bhI AdaraNIya aise (zreSThaM brahmacarya) uttama brahmacaryavratakI (surakSitaM) bhale prakAra rakSA karanI yogya hai| bhAvArtha-brahmacaryavrata nizcayase brahmasvarUpa apane AtmAmeM caryA karanA hai / arthAt nija AtmAkA anubhava hai / isIkA nimitta kAraNa kAmabhAvako tyAgakara vIryakI bAharI rakSArUpa hI brahmacarya hai| saba vratoMmeM, saba tapoMmeM sArabhUta yaha brahmacarya hai| usIke kAraNa devagaNa sAdhuoMke caraNoMko namaskAra karate haiM / isI brahmacaryase vItarAgatAke prabhAvase karmoMkI nirjarA hotI hai, aisA jAnakara bAharI aura bhItarI donoM hI prakArake brahmacaryako bhale prakAra pAlanA caahie| striyoMkA svarUpa yA caiSA pramadA bhAti lAvaNyajalavAhinI / saiSA vaitaraNI ghorA duHkhormizatasaMkulA // 120 // * * siddhAMtasArAdisaMgrahake anusAra zloka 120 ke pazcAt eka zloka isa prakAra hai : darzane harate cittaM sparzane harate dhanam / saMyoge harate prANaM nArI pratyakSarAkSasI // 1 // strI, darzana mAtrase cittako haratI hai, sparzase dhanako haratI hai aura saMyoga, prANakA haraNa karatI hai, isa prakAra nArI pratyakSarUpase rAkSasI hai / (yahA~ nArIke prati isa kathanase udAsInatA evaM vairAgyabhAvako puSTa karanekA hI prayojana darzAyA gayA hai)| For Personal & Private Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ striyoMkA svarUpa 63 anvayArtha-(yA ca eSA) jo yaha (pramadA) taruNA strI (lAvaNya-jalavAsinI) apanI sundaratArUpI jalase bharI huI nadIke (bhAti) samAna pratIta hotI hai (sA eSA) yahI vaha strI (duHkhormizatasaMkulA) hajAroM duHkharUpI taraMgoMse bharI huI (ghorA) bhayAnaka (vaitaraNI) narakakI vaitaraNI nadIke samAna hai| bhAvArtha-zarIrase sundara aura atyanta rUpavAna strIko dekhakara rAgIkA mana mohita ho jAtA hai| AcArya kahate haiM ki vaha strI nahIM hai kiMtu narakakI ghora bhayaMkara vaitaraNI nadI hai / yaha upamA puruSakI apekSAse dI hai, apanI apekSAse strI va puruSakA rUpa apane-apane bA~dhe hue nAmakarmake udayase sundara yA asundara hotA hai / mohI puruSa jaba sundara strImeM mohita ho jAtA hai taba jaise vaitaraNI nadImeM nahAnese dAha miTanekI apekSA adhika baDha jAtI hai, vaise strIke mohameM pha~sanese kAmadAha bar3ha jAtI hai / jaba vaha strIsaMbhoga karatA hai to adhika kAmadAhako bar3hA letA hai| jitanA-jitanA vaitaraNI nadI tulya strI-sukhameM DUbA jAtA hai utanA-utanA kAmadAha adhika hotA jAtA hai, aura yaha prANI isa strIke mohake kAraNa mokSakA mArga nahIM sAdha sakatA hai| saMsArasya ca bIjAni duHkhAnAM rAzayaH parAH / pApasya ca nidhAnAni nirmitA kena yossitaaH||121|| anvayArtha-(saMsArasya bIjAni) saMsArako utpanna karaneke lie bIjake samAna (ca duHkhAnAM parAH rAzayaH) aura duHkhoMse bharI huI gaMbhIra khAnake samAna (ca pApasya nidhAnAni) tathA pAparUpI mailake nidhAna samAna (yoSitAH) ina striyoMko (kena nirmitAH) kisane banAyA hai ? bhAvArtha-yahA~ bhI striyoMkA svarUpa mohI puruSakI apekSAse batAyA gayA hai| jo koI striyoMke mohameM pha~sa jAtA hai usakA saMsAra bar3hatA hai| use mokSakA bIja nahIM milatA hai| use iSTaviyoga aura zArIrika roga, nirbalatA Adike bahuta kaSTa sahane par3ate haiM, tathA usake rAgI, mohI evaM kAmI bhAvoMse nirantara pApakA baMdha hotA hai / ataeva jJAnI jIvako striyoMse moha na karanA yogya hai| iyaM sA madanajvAlA vahveriva samudbhutA / 'manuSyairyatra hUyaMte yauvanAni dhanAni ca // 122 // anvayArtha-(iyaM sA) jo yaha (madanajvAlA) kAmakA dAha hai so (vahnaH iva) pAThAntara-1. narANAM yatra / For Personal & Private Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 sArasamuccaya agnike samAna (samudbhutA) bar3ha jAtA hai (yatra) jisa kAmakI AgameM (manuSyaiH) manuSyake dvArA (yauvanAni dhanAni ca) yauvana aura dhana (hUyaMte) homa diye jAte haiM / ____bhAvArtha-striyoMke mohameM andhA huA prANI aisI kAmakI agni jalA letA hai jisakI pIr3Ase Akulita hokara vaha vezyA aura parastriyoMmeM Asakta hokara apane zarIrakA yauvana naSTa karake vRddhake samAna atyanta nirbala ho jAtA hai aura dhanakA nAza karake nirdhana ho jAtA hai / kAmI mAnava apanA sarvasva khokara dInahIna jIvana bitAkara durgatimeM calA jAtA hai / narakAvarttapAtinyaH svargamArgadRDhArgalAH / anarthAnAM vidhAyinyo yoSitaH kena nirmitAH // 123 // anvayArtha-(narakAvarttapAtinya) jo narakake gaDDemeM girAnevAlI (svargamArgadRDhArgalAH) svargake mArgameM calaneke lie rokaneko majabUta argalA yA bhIta haiM, aisI (anarthAnAM vidhAyinyaH) aneka ApattiyoMko karAnevAlI (yoSitaH) striyA~ (kena) kisake dvArA (nirmitAH) banAyI gaI hai ? ____bhAvArtha-puruSoMkA striyoMke mohameM paDanese kyA bigar3atA hai isI apekSAse yahA~ bhI kathana hai ki striyoMke mohameM jo andha hokara anyAya karate haiM ve naraka cale jAte haiN| unase aise zubha kAma nahIM banate jinase puNyabaMdha kara svarga jA skeN| tathA aneka zArIrika mAnasika kaSTa ina striyoMke kAraNa bhogane par3ate haiN| ataeva striyoMkA moha jIvanako naSTa karanevAlA hai| kRmijAlazatAkIrNe durgandhamala pUrite / tvaGmAtrasaMvRte strINAM kA kAye ramaNIyatA // 124 // anvayArtha-(kRmijAlazatAkINe) hajAroM kIr3oMke samUhase bharI huI (durgandhamalapUrite) durgandha aura malase paripUrNa (tvaGgAtrasaMvRte) mAtra camaDese r3hakI huI (strINAM kAye) striyoMke zarIrameM (kA ramaNIyatA) kyA sundaratA hai ? bhAvArtha-ajJAnI prANI striyoMke rUpakA mohI hokara bAvalA ho jAtA hai isa kAraNa AcArya kahate haiM ki striyoMkA zarIra Upara camaDIse DhakA huA sundara lagatA hai, paraMtu bhItarameM yaha zarIra lAkhoM kIr3oMse tathA malamUtra pIva Adise bharA huA hai, durgandhamaya hai jisako dekhanemAtrase ghRNA ho jAtI hai / aise zarIrameM na to koI suMdaratA hai aura na vaha sevane yogya hI hai, ataeva usameM rAgabhAva nahIM karanA cAhie / strIkA rAga hI ubhayalokameM duHkhakA kAraNa hai| For Personal & Private Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vairAgya sukhakA kAraNa hai vairAgya sukhakA kAraNa hai aho te sukhitAM prAptA ye kAmAnalavarjitAH / sadvRttaM vidhinA pAlyaM yAsyanti padamuttamam // 125 // anvayArtha - ( aho ) adbhutatA hai ki ( ye ) jo ( kAmAnalavarjitA) kAmarUpI Agase nahIM jalate haiM (te) ve (sukhitAM prAptAH) sukhakI dazAko pahu~ca gaye haiM, ve hI ( vidhinA ) vidhipUrvaka (savRttaM) samyakcAritrakA (pAlyaM) pAlana karake ( uttamaM padaM ) uttama mokSapadako (yAsyanti ) prApta kara lete haiM / bhAvArtha- sukha zAnti taba hI milatI hai jaba saMtoSa ho va viSayoMkI icchA na ho / jinhoMne kAmakI dAha zamana kara dI hai, brahmacarya vratako bhAvasahita dhAraNa kiyA hai ve hI nirAkula honese sukhI haiM tathA ve hI munidharmakI kriyAoMko zAstrAnukUla vidhise pAlate haiM, unake bhItara AtmAnubhavarUpa nizcaya cAritra bar3hatA jAtA hai / ve zIghra hI karmoMko kSaya karake mukta ho jAte haiM / bhogArthI ya karotyajJo nidAnaM mohasaGgataH / cUrNIkarotyasau ratnaM 'anarthasUtrahetunA // 126 // anvayArtha - (yaH bhogArthI) jo bhogoMko cAhanevAlA (ajJaH ) ajJAnI (mohasaGgataH) mohake saMyogase mohI hokara dharma pAlate hue bhI (nidAnaM karoti) nidAnaAgAmI bhogoMkI vAMchA-karatA hai (asau ) vaha (anarthasUtrahetunA ) niSprayojana sUtake lie (ratnaM) ratnako ( cUrNIkaroti) cUrNa kara DAlatA hai / 65 bhAvArtha- vaha mAnava mUrkha hai jo sUtake lie ratnakI mAlAke ratnoMko cUrA karake pheMka de aura akele sUtako le le / isI prakAra vaise mAnava bhI mUrkha haiM jo jinendra - kathita dharmako pAlate hue AgAmI bhogoMkI abhilASA karake nidAnabhAvase apane ratnatraya - dharmako nAza kara deN| ye bhoga rogake samAna tyAgane yogya haiM / AtmAnaMdakA bhoga hI grahaNa karane yogya hai / isIke lie jinadharmakA sevana kiyA jAtA hai / jJAnI mAnava nAzavaMta saMsAravarddhaka bhogoMkI kabhI icchA nahIM karatA hai, kintu muktike anupama nirAkula sukhakI bhAvanA karate hue hI jinadharmako pAlatA hai, nidAna kabhI nahIM karatA hai| bhava - bhoga- zarIreSu bhAvanIyaH sadA budhaiH / nirvedaH parayA buddhyA karmArAtijighRkSubhiH // 127 // pAThAntara - 1. anarghyaM / For Personal & Private Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArasamuccaya __anvayArtha-(karmArAti jighRkSubhiH) karmarUpI zatruoMko pakaDanekI icchA karanevAle (budhaH) buddhimAnako (bhava-bhoga-zarIreSu) saMsAra, bhoga aura zarIrameM (nirvedaH) vairAgya (parayA buddhyA) bar3I buddhimAnIke sAtha (sadA bhAvanIyaH) sadA manana karanA caahie| __bhAvArtha-karmoMko jItanekA upAya vairAgyabhAva hai, kyoMki rAgabhAva hI karmoMke baMdhakA mUla kAraNa hai / isalie vIra saMtoMko karmoMpara vijaya pAneke lie bar3I buddhimAnIke sAtha bArabAra yaha manana karanA caahie| saMsAra asAra hai / cAroM hI gatiyoMmeM jIvoMko duHkha hai / ajJAnIko kahIM bhI sukhazAnti nahIM mila sakatI hai| yaha zarIra kSaNabhaMgura hai, atyanta apavitra hai| isase chUTanA hI hitakara hai| indriyake bhoga atRptikArI haiM, tRSNAke bar3hAnevAle haiM aura viSa-samAna AtmaghAtaka haiM / jaba zarIra-bhogoMse vairAgya bhAva hogA taba hI mokSamArgameM premabhAva hogaa| yAvanna mRtyuvajreNa dehazailo nipAtyate / niyujyatAM manastAvat karmArAtiparikSaye // 128 // anvayArtha-(yAvat) jaba taka (dehazailaH) yaha zarIrarUpI parvata (mRtyuvajreNa) maraNarUpI vajrase (na nipAtyate) nahIM girAyA jAve (tAvat) taba taka (karmArAtiparikSaye) karmarUpI zatruoMke nAza karanemeM (manaH niyujyatAM) manako lagAnA cAhie / bhAvArtha-vIra yoddhA usa samaya taka barAbara prayatnazIla rahatA hai jaba taka ki apane zatrukA jaDamUlase nAza nahIM kara ddaaltaa| isI nyAyase karmarUpI zatruke kSayake lie jJAnIko niraMtara apanA mana lagAnA cAhie, tathA aisA AtmadhyAnakA abhyAsa karanA cAhie jisase vItarAgatA prakaTa hove, kyoMki vItarAgabhAva hI karmoMke vinaSTa karane meM kAraNa haiM / vaha kAma jitanA zIghra ho, kara lenA cAhie / mAnava dehameM hI karmoMkA kSaya ho sakatA hai / maraNake AnekA nizcaya nahIM hai ataeva maraNa Aneke pahale hI zIghrase zIghra jo kucha apanA Atmahita bana sake, kara lenA caahie| tyaja kAmArthayoH saGgaM dharmadhyAnaM sadA bhaja / chiddhi snehamayAn pAzAn mAnuSyaM prApya durlabham // 129 // anvayArtha-(durlabham mAnuSyaM prApya) isa durlabha mAnava-janmako pAkara (kAmArthayoH saGgaM tyaja) tU kAmabhoga aura dravya vibhUti athavA parigrahakA mamatva choDa (snehamayAn pAzAn chiddhi) snehamayI jAloMko cheda (dharmadhyAnaM sadA bhaja) aura dharmadhyAnakA sadA sevana kara / For Personal & Private Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vairAgya sukhakA kAraNa hai 67 bhAvArtha - mAnava-janmakA milanA bar3A hI kaThina hai / aise narajanmako pAkara vaha upAya avazya karanA yogya hai jisase dharmadhyAna ho sake, AtmAnanda mila sake aura bhAvI jIvanameM uttama pada prApta ho| isalie dravyopArjana karane aura bhoga bhoganekA sAdhana jo gRhastha jIvana hai usakA tyAga kiyA jAve, kuTumba parivAra tathA mitrAdise sneha tor3a diyA jAye, pUrNa vairAgyavAna hokara nizcintatAke sAtha nija AtmAkA dhyAna kiyA jAve / dharmadhyAna sAtaveM guNasthAna taka ho sakatA hai so Ajakala saMbhava hai / isalie tyAga-bhAva dhAraNakara AtmadhyAnakA abhyAsa karanA yogya hai / kathaM te bhraSTasavRttA 'viSayAnupasevate / paJcadhA'ntaritA teSAM narake tIvravedanA // 130 // anvayArtha - (te bhraSTasadvRttA kathaM paJcadhA viSayAn upasevate) ve saccAritrase bhraSTa hokara kyoM pA~ca prakArake viSayoMkA bArabAra sevana karate haiM ? kyoMki (antaritA) pazcAt -viSayoMke sevanake bAda (teSAM narake tIvravedanA) unheM narakameM tIvra vedanA bhoganI paDegI / bhAvArtha- indriyabhogoMkI lolupatA kRSNa-nIla kApota lezyA sambandhI pariNAmoMkI utpattikA bIja hai / jina bhAvoMse jIvoMko narakAyukA baMdha ho jAtA hai, narakameM jAkara tIvra vedanA sahanI paDatI hai, unako samajhakara bhI jIva indriyoMke viSayoMke bhItara bArabAra anurakta hokara apanI AtmAkA zodhana nahIM karate aura parama pavitra jainadharmakA bhI sAdhana nahIM karate yaha bar3e Azcarya kI bAta hai ! sadvRtta bhraSTacittAnAM viSayAsaGgasaGginAm / teSAmihaiva duHkhAni bhavanti narakeSu ca // 131 // anvayArtha- (savRttabhraSTacittAnAM ) jinakA mana samyakcAritrase bhraSTa ho gayA hai (viSayAsaMgasaMginAm) tathA jo indriyoMke viSayoMmeM magana haiM ( teSAM ihaiva duHkhAni ) unako yahA~ bhI duHkha hote haiM (narakeSu ca ) tathA maraneke pIche narakoMmeM jAkara ghora vedanA sahanI paDatI haiM / bhAvArtha- jo samyagdarzana - jJAna - cAritrake mArgase vimukha hokara mithyAtvakI kIcameM paDakara rAtadina indriyoMke viSayameM tallIna rahate haiM ve yahA~ bhI iSTaviyoga, aniSTasaMyoga, pIDA- citavana aura nidAna baMdha, ye cAra ArtadhyAnase duHkhita rahate haiM, tRSNAkI dAhase jalate rahate haiM tathA pIche pAThAntara - 1. viSayAnupabhuJjate / For Personal & Private Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 sArasamuccaya marakara narakameM ghora duHkha pAte haiN| isalie jJAnI jIvoMko bhale prakAra ina bhogoMkA viparIta svabhAva vicAra kara inase virakta honA cAhie aura yadi zakya ho to unakA sarvathA tyAga kara dharmamaya jIvana bitAnA yogya hai| gharameM rahakara icchAzaktiko kama karanese AtmAnaMda mila sakatA hai| anyathA gRhasthameM saMtoSapUrvaka rahakara nyAyopArjita bhoga bhogate hue munidharmakI bhAvanA bhAte hue gRhIke ahiMsAdi bAraha vrata pAlane caahie| kyoMki jJAna aura dhyAna hI karmanirjarAke kAraNa haiM / viSayAsvAdalubdhena rAgadveSavazAtmanA / AtmA ca vaMcitastena yaH zamaM nApi sevate // 132 // anvayArtha-(yaH) jo koI (viSayAsvAdalubdhena) paMcendriyoMke viSayoMke svAdakI lubdhatAse (rAgadveSavazAtmanA) rAgadveSake AdhIna hotA huA (zamaM nApi sevate) zAMtabhAvakA sevana nahIM karatA hai (tena) usane (AtmA vaMcitaH) apane Apako ThagA hai| bhAvArtha-isa mAnavajanmako pAkara sukhazAMtikA lAbha karanA caahie| jo isa pravRttise vimukha hokara indriyasukhoMke svAdameM lubdha ho jAtA hai vaha iSTa padArthoMse rAga aura aniSTa padArthoMse dveSa karatA huA karmoMko bA~dhakara isa saMsArameM dIrghakAla bhramaNa karake bahuta kaSTa uThAtA hai| usane apane kalyANake avasarako khokara apane Apako dhokhA diyA hai aura apanA burA kiyA hai / isalie buddhimAna mAnavako kor3Ike pIche ratana nahIM ga~vAnA cAhie / viSayasvAdake pIche AtmAnandake apUrva lAbhako nahIM khonA caahie| AtmanA yatkRtaM karma bhoktavyaM tadanekadhA / tasmAt karmAsravaM ruddhvA svendriyANi vazaM nayet // 133 // anvayArtha-(yat) jo (karma) karmabaMdha (AtmanA kRtaM) AtmAne kiyA hai (tat anekadhA bhoktavyaM) usIkA phala aneka prakArase bhoganA paDatA hai (tasmAta) isalie (karmAsravaM) karmoMke Asravako (ruddhyA) rokakara (svendriyANi vazaM nayet) apanI indriyoMko vazameM kre| bhAvArtha-karmabaMdhase hI jIvako aneka kaSTa bhogane paDate haiM / isalie karmoMke Asrava aura baMdhako rokanA ucita haiN| isI kAraNase una indriyoMko apane vazameM rakhanA cAhie jinake AdhIna hokara yaha jIva rAgadveSameM pha~sakara akartavyako kartavya samajhane lagatA hai, abhakSyako khAne lagatA hai, anyAyameM pravRtti karane lagatA hai| For Personal & Private Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vairAgya sukhakA kAraNa hai indriyaprasaraM ruddhvA svAtmAnaM vazamAnayet / yena nirvANasaukhyasya bhAjanaM tvaM prapatsyase // 134 // anvayArtha-(iMdriyaprasaraM ruddhvA ) indriyoMkI icchAoMke vistArako roka karake (svAtmAnaM vazaM Anayet) apane AtmAko apane AdhIna rakkhe (yena) jisase (tvaM) tU (nirvANasaukhyasya bhAjanaM prapatsyase) nirvANa sukhakA pAtra ho jAyegA / 69 bhAvArtha- indriyoMko aura manako vazameM karanese hI upayoga apane hI gharameM apane AtmAke svabhAvameM krIDA karane lagatA hai taba sahaja hI meM AtmasukhakA svAda Ane lagatA hai / isI AtmasthavRttikA abhyAsa jitanAjitanA baDhatA jAtA hai utanA utanA hI nirvANasukha nikaTa AtA jAtA hai / pUrNa vItarAgI honA hI nirvANakA Adhipatitva hai / 1 sampanneSvapi bhogeSu mahatAM nAsti gRddhatA / anyeSAM gRddhirevAsti zamastu na kadAcana // 135 // anvayArtha - (bhogeSu sampanneSu api ) viSayabhogoMkI pUrNatA honepara bhI ( mahatAM ) mahAna puruSoMkI (gRddhatA) lolupatA (nAsti) unameM nahIM hotI hai (anyeSAM ) anya mithyAdRSTi jIvoMkI (gRddhiH eva asti) unameM lolupatA hotI hI hai ( tu kadAcana zamaH nAsti) usase unheM kiMcit bhI zAMti nahIM milatI hai bhAvArtha- gRhastha avasthAmeM rahanevAle dharmAtmA jIvoMko cakravartI. baladeva, tIrthaMkara Adi pada prApta hote haiM / unake icchita bhogoMkI sarva sAmagrI bhI anAyAsa milatI haiN| ve unameM na to lolupa hote haiM, na tRSNAkI dAha utpanna karate haiM / ve AtmAnandameM hI ruci rakhate haiM | cAritramohanIyake udayavaza yadyapi unheM indriyabhogoMmeM pravRtti karanI par3atI hai kintu unakI usameM mUrchA nahIM hotI, ve use tyAgane yogya hI samajhate haiM / aisI dazAmeM unake AtmahitakA vinAza nahIM hotA; parantu mithyA dRSTiko AtmasukhakA vizvAsa nahIM hai, vaha iMdriyasukhako hI sukha samajhatA hai / isalie bhogasAmagrI alpa honepara bhI vaha bar3A lolupa hotA hai / viSaya- cAhakI dAhameM vaha sadA jalatA huA kabhI bhI zAMti nahIM pAtA hai / SaTkhaNDAdhipatizcakrI parityajya vasundharAm / tRNavat sarvabhogAMzca dIkSAM daigambarI sthitA // 136 // anvayArtha - (SaTkhaNDAdhipatiH cakrI) chaH khaMDakA svAmI cakravartI samrATa bhI ( vasuMdharAM) isa pRthvIko ( ca sarvabhogAn ) aura sarva bhogya padArthoMko (tRNavat ) tRNake samAna (parityajya) chor3akara (daigambarI dIkSAM sthitA) nirgratha digambara munikI For Personal & Private Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 sArasamuccaya dIkSAko aGgIkAra karatA hai| bhAvArtha-jJAnI samyakdRSTi cakravartI puNyake udayase prApta bhogya padArthoM ko aura cha: khaNDa pRthvIko bhogate hue bhI udAsa rahate haiN| ve AtmAnanda aura AtmazAMtike hI rocaka hote haiM / jaba taka kaSAyakA udaya manda nahIM hotA hai taba taka hI ve gRhastha-dazAmeM rahate haiN| jaba svAtmAnubhavakA abhyAsa karate hue unakI pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya upazama ho jAtI hai taba ve zIghra hI sarva parigraha tyAgakara munidIkSA dhAraNa kara lete haiM, jo sAkSAt mokSakA upAya hai| kRmitulyaiH kimasmAbhiH bhoktavyaM vastusundaraM / tenAtra gRhapaGkeSu sIdAmaH kimanarthakam // 137 // anvayArtha-(kRmitulyaiH) kIDoMke samAna (asmAbhiH) hama logoMko (kiM suMdaraM vastu bhoktavyaM) kyoM sundara padArthoMkA bhoga karanA cAhie? (kiM tena) kyoMki usase to (atra) isa lokameM (gRhapaMkeSu) gharakI kIcaDameM pha~sakara (anarthakam) vRthA (sIdAmaH) kaSTa uThAne par3eMge ? bhAvArtha-vartamAna isa duHSamA paMcamakAlameM cauthe kAlakI apekSA mAnavoMkI avasthA kIr3oMke barAbara hai| bhoga-sAmagrI bhI bahuta alpa haiN| buddhimAnoMko ucita hai ki ina atRptikArI bhogoMmeM lipta na hokara aisA upAya kareM jisase isa AtmAko isa janmameM bhI sukha ho aura paralokameM bhI sukha mile| yadi aisA na karake tuccha bhogoMmeM tanmaya huA rahegA to gRhasthIkI kIcar3ameM yahA~ bhI kaSTa hogA aura pApa bA~dhakara Age bhI duHkha hogA, kabhI zAMti nahIM mila sakatI hai, mAnava-janma vRthA hI calA jaayegaa| yena te janitaM duHkhaM bhavAmbhodhau sudustaram / 'karmArAtimatIvograM vijetuM kiM na vAJchasi // 138 // anvayArtha-(yena) jisake dvArA (te) tujhe (bhavAmbhodhau) isa saMsArarUpI samudrameM (sudustaraM duHkhaM janitaM) atIva kaThina duHkha prApta hue haiM (atIva ugraM) aise duHkhada samayameM AtmAke zatru ina atyaMta bhayAnaka (karmArAtim) karmarUpI zatruoMko (vijetuM) jItanekI (kiM na vAJchasi) icchA kyoM nahIM karate ho ? bhAvArtha-AcArya kahate haiM ki he bhavya jIva ! karmoMke saMyogase tUne isa saMsAra samudrameM gote khAte hue bahuta hI bhayAnaka asahya duHkha uThAe haiM, terA zuddha svarUpa ina karmoMne chipA diyA hai / tujhe avidyA tathA tRSNAkA dAsa pAThAntara-1. taM karmArAtimatyugraM / For Personal & Private Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vairAgya sukhakA kAraNa hai 71 banA diyA hai| una karmoMke jItanekA yaha avasara hai / yadi tU cAhatA hai ki karmoMse satAyA na jAU~ to puruSArtha karake aisA saMyama va tapakA sAdhana kara jisase karma nirbala hokara kSINa ho jAveM aura tU mukta ho jAve / aisA avasara bAra-bAra milanA kaThina hai| yadi jIva jainadharmakI zaraNa grahaNa karegA aura usakI AjJAmeM calegA to avazya hI jinendrake samAna ho jaayegaa| vahI saccA jainIpanA hai, jo karmoMko jItanekA sAhasa karake puruSArtha kreN| abrahmacAriNo nityaM mAMsabhakSaNatatparAH / zucitvaM te'pi manyante kinnu citramataH param // 139 // anvayArtha-(abrahmacAriNaH) koI koI brahmacaryako na pAlate hue (nityaM) sadA hI (mAMsabhakSaNatatparAH) mAMsabhakSaNameM lage rahate haiM (te api zucitvaM manyante) to bhI ve apaneko pavitra mAnate haiM (kinnu ataH paraM citraM) isase adhika Azcarya aura kyA ho sakatA hai ? ___ bhAvArtha-jagatake mohameM pha~se hue, mAMsAhAra karate hue, kuzIlakA sevana karate hue, koI koI apaneko dharmAtmA va pavitra mAnate haiM yaha bAta AzcaryakArI isaliye hai ki jaba mAMsAhArI aura kuzIlasevI mAnava bhI apaneko pavitra mAnegA to phira apavitra kisako kahA jAyegA ? arthAt yaha unakA bhrama hai| isase mAnava-jIvana pavitra nahIM ho sktaa| yena saMkSIyate karma saMcayazca na jAyate / tadevAtmavidA kAryaM mokSasaukhyAbhilASiNA // 140 // anvayArtha-(yena karma saMkSIyate) jisa kAraNase pUrva saMcita karmoMkA kSaya ho jAve (ca saMcayaH na jAyate) va navIna karmoMkA saMcaya na ho (tat eva) vaha hI kAma (mokSasaukhyAbhilASiNA) mokSa-sukhake abhilASI (AtmavidA) AtmajJAnIko (kArya) karanA yogya hai| bhAvArtha-AtmAke mahAna zatru karma haiN| jaba taka karmoMkA saMyoga jIvake sAtha rahatA hai taba taka jIva svataMtra nahIM hotA, vaha parAdhIna huA AkulatAko sahatA hai va apane svAbhAvika AnandakA lAbha nahIM kara sakatA hai, tathA janmamaraNAdi duHkhoMko bhavabhavameM uThAtA hai| isalie karmoMkA nAza avazya kartavya hai / navIna karmoMke rokanekA aura purAtana karmoMkI nirjarAkA upAya vAstavameM samyagdarzana hai tathA samyagdarzanasahita cAritra tathA AtmAnubhava hai ataeva jJAnIko udyama karake AtmadhyAnakA abhyAsa karanA yogya hai| For Personal & Private Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 sArasamuccaya cAra gatike duHkha-sukha anekazastvayA prAptA vividhA bhogasampadaH / apsarAgaNasaMkIrNe divi devavirAjite // 141 // anvayArtha-(apsarAgaNasaMkIrNe) deviyoMse bhare hue aura (deva-virAjite) devoMse zobhAyamAna (divi) svargameM (tvayA) tUne (anekazaH) aneka bAra (vividhA) nAnA prakArakI (bhogasampadaH) bhoga sampadAe~ (prAptAH) pAIM haiN| bhAvArtha-isa saMsArameM bhramaNa karate hue he Atman ! tUne puNyake udayase jaba devagati pAI aura svargameM paidA huA taba terI sevA aneka deviyoMne kI aura aneka deva hAjarImeM khar3e rahe / tUne svarga sarIkhe manojJa bhogoMko bArabAra bhogA hai parantu terI tRpti nahIM huI / tU aba taka tRSNAtura hI banA rahA / svargameM indriyoMke apAra sukha haiM unako bhI isa jIvane bhogA hai parantu zAnti nahIM milI, pratyuta tRSNAmeM hI vRddhi huI hai| punazca narake raudre raurave'tyantabhItide / nAnAprakAraduHkhoghaiH saMsthito'si vidhervazAt // 142 // anvayArtha-(punaH ca) tathA aise hI (atyanta bhItide) atizaya bhayAnaka (raurave raudre narake) raurava nAmake kaSTaprada narakameM (vidheH vazAt) tU karmoMke vaza (nAnAprakAraduHkhoghaiH) nAnA prakArake duHkhasamUhoMse ghirA huA (saMsthitaH asi) raha rahA hai| bhAvArtha-jaba tUne adhika pApa bA~dhe taba tU narakameM dIrghakAla taka rahakara nAnA prakArake bhayAnaka duHkhoMke bIcameM par3A rhaa| vahA~ paraspara nArakI eka dUsareko kaSTa dete haiN| tIsare naraka taka asurakumAra jAtike deva jAkara nArakiyoMko lar3Ate haiN| vahA~ bhUmi bar3I durgaMdhamaya hai, pavana kaThora hai, pAnI khArA hai, vRkSa kA~TedAra patroMko rakhate haiN| narakameM koI sAmAna sukhaprada nahIM haiM / narakoMke jo duHkha zAstrameM kahe haiM unako sunanese hI mana kA~pa jAtA hai / jisako bhoganA paDatA hai usako vahI jAnatA hai yA kevalI bhagavAna jAnate haiM / hiMsAnandI, mRSAnandI, cauryAnandI, parigrahAnandI jIva prAyaH narakameM jAte haiN| isalie raudradhyAnase bacanA caahie| yaha narakagatikA kAraNa hai| taptatailikabhallISu pacyamAnena yattvayA / saMprAptaM paramaM duHkhaM tadvaktuM naiva pAryate // 143 // For Personal & Private Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAra gatike duHkha-sukha 73 anvayArtha-(taptatailikabhallISu) garama garama telake kaDhAhoMmeM (pacyamAnena) pakAye jAnese (yat paramaM duHkhaM) jo mahAna duHkha (tvayA saMprApta) tUne prApta kiyA hai (tat vaktuM naiva pAryate) una duHkhoMko kahA nahIM jA sakatA hai / bhAvArtha-narakoMke duHkha bar3e bhayaMkara haiN| garma garma telake kaDhAhoMmeM nArakIko paTaka dete haiN| unameM pacate hue nArakIko bhayAnaka kaSTa bhogane paDate haiN| una duHkhoMkA hamAre jaise mAnava kaise varNana kara sakate haiM ? unakA smaraNa isa jIvako nahIM haiN| yadi vahA~ke duHkhoMkA smaraNa ho jAve to prANIko asahanIya duHkha hotA hai| nAnAyaMtreSu raudreSu pIDyamAnena vahninA / duHsahA vedanA prAptA puurvkrmniyogtH||144|| anvayArtha-(pUrvakarmaniyogataH) pUrvameM bA~dhe hue karmoMke udayase (raudreSu nAnAyaMtreSu) bhayAnaka nAnA prakArake yaMtroMmeM (vahninA pIDyamAnena) agnike bhayAnaka AtApase kaSTa pAkara (duHsahA vedanA prAptA) duHsaha vedanA tujhe prApta huI hai| bhAvArtha-tIvra pApakarmake udayase narakameM nArakIko bar3e-bar3e garma yaMtroMmeM pelate haiM taba AgakI garmIse usako mahAna ghora kaSTa hotA hai jisako koI saMsArI kaha nahIM sktaa| viNmUtrapUrite bhIme pUtizleSmavasAkule / bhUyo garbhagRhe mAturdaivAdyAto'si saMsthitim // 145 // anvayArtha-(devAt) karmoMke udayase (bhUyaH) phira isa jIvako (viSmUtrapUrite) viSTA aura mUtrase bhare hue (bhIme) bhayAnaka (pUtizleSmavasAkule) pIva kapha carabIse pUrNa (mAtuH) mAtAke (garbhagRhe) garbhameM (saMsthitim yAtaH asi) Thaharakara samaya bitAnA paDatA hai| bhAvArtha-isa bhayAnaka saMsArameM bhramaNa karate hue kabhI yadi isa jIvane maMda kaSAyase mAnava-Ayu bA~dha lI to yaha manuSya-gatimeM Akara mAtAke garbhagRhameM nau mAsataka ulTA rahatA hai| vaha garbhagRha narakake samAna hai, malamUtrase bharA huA hai, pIva, kapha, carabIse pUrNa hai, kRmiyoMse bhI bharA hai| aise sthAnameM isa jIvako ulTA TaeNganA paDatA hai| mAtAke AhArase isakA pAlana ho jAtA hai / mAnavagatimeM garbhameM nau mAsa rahanekA bar3A bhArI kaSTa hotA hai| phira janmate hue ghora kaSTa hotA hai| mAnavagatike bhI duHkha bhayAnaka haiN| iSTaviyoga, aniSTasaMyoga tathA tRSNAke duHkha adhikAMza jIvoMko hote haiM / isake sivAya rogAdike, daridratAke aura icchita vastuko For Personal & Private Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 sArasamuccaya na pAne Adike bar3e-bar3e kaSTa hote haiM, jinakA kahanA bhI zakya nahIM haiN| tiryaggatau ca yad duHkhaM prAptaM chedanabhedanaiH / na zaktastat pumAn vaktuM jihvAkoTizatairapi // 146 // anvayArtha-(ca tiryaggatau) aura tiryaMcagatimeM (chedanabhedanaiH) chedana bhedanake dvArA (yat dukhaM prApta) jo duHkha uThAye haiM (tat) unako (pumAn) koI manuSya (jihvAkoTizataiH api) karoDoM jihvAoMke dvArA bhI (vaktuM na zaktaH) kahaneko samartha nahIM hai| bhAvArtha-pazugatimeM ekendriya sthAvaroMke chedanabhedanake duHkha vicArameM bhI nahIM A sakate, parAdhInapanese unako sahane paDate haiM / vikalatraya jIva bhI garmI, sardI, bhUkha, pyAsake aneka kaSTa sahate haiM, mAnavoMke kArya aura aneka Arambhase bar3e kaSTase prANa dete haiN| paJcendriya sainI pazu mAraNatADana, adhika bhAra lAdanA, kaThora vacana-prahArake aura sabaloM dvArA satAye jAneke Adi mahAna duHkha pAte haiM / saMsRtau nAsti tatsaukhyaM yanna prAptamanekadhA / devamAnavatiryakSu bhramatA jantunA'nizaM // 147 // anvayArtha-(tat saukhyaM) aisA koI sukha (saMsRtau) isa saMsArameM (nAsti) nahIM hai (yat anekadhA) jo aneka tarahase (jantunA) isa jIvane (anizaM) rAtadina (devamAnavatiryakSu bhramatA) deva, manuSya aura tiryaMca gatiyoMmeM bhramate hue (na prApta) na pAyA ho| ____bhAvArtha-narakagatimeM to duHkha hI duHkha haiM / pazu, manuSya va devagatimeM kucha sAMsArika sukha hai, usa sukhako isa jIvane bArabAra ina gatiyoMmeM janma le le kara pAyA hai to bhI usa sukhase isakI tRpti nahIM huii| caturgatinibandhe'smin saMsAre'tyantabhItide / sukhaduHkhAnyavAptAni bhramatA vidhiyogataH // 148 // anvayArtha-(asmin) isa (atyantabhItide) mahAna bhayadAyI (caturgatinibandhe saMsAre) cAragatimayI saMsArameM (vidhiyogataH) karmoMke udayase (bhramatA) bhramaNa karate hue (sukhaduHkhAni) isa jIvane aneka sukha va duHkha (avAptAni) pAye haiN| bhAvArtha-yaha saMsAra bhramaNamaya hai / karmoMke udayase yaha jIva bArabAra naraka, pazu, mAnava, deva ina cAra gatiyoMmeM jAkara acchI yA burI aneka paryAyoMko dhAraNa kara cukA hai| nigodase lekara navagraiveyaka takake zarIra For Personal & Private Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vairAgyakI AvazyakatA 75 bArabAra dhAraNa kiye aura choDe haiM / kabhI kahIM dukha, kabhI kahIM sukha pAyA hai / duHkha bhI koI bacA nahIM jo na pAyA ho, sukha bhI koI bacA nahIM jo na pAyA ho / duHkhoMse Akulita rahA / sukhameM, unmatta huA parantu tRpti raMcamAtra bhI prApta nahIM huI / tRSNArUpI roga baDhatA hI gayA / vairAgyakI AvazyakatA evaM vidhamidaM kaSTaM jJAtvAtyantavinazvaram / kathaM na yAsi vairAgyaM dhigastu tava jIvitam // 149 // anvayArtha-(evaM vidhaM) isa taraha cAroM gatiyoMmeM (idaM kaSTaM) isa bhramaNake kaSTako (atyantavinazvaram) atyanta vinAzIka (jJAtvA) jAnakara (kathaM vairAgyaM na yAsi) kyoM vairAgyako nahIM prApta hote ho ? (tava jIvitam dhik astu) tere isa jIvanako dhikkAra ho! __ bhAvArtha-vaha jIvana dhikkArane yogya hai, jo kaSTa hI kaSTameM bIte / mithyAdarzana, mithyAjJAna va mithyAcAritrake vazIbhUta hokara isa jIvane janmamaraNake ghora kaSTa pAye / sarva prakArake duHkha sukha bhoge, parantu kabhI bhI saMtoSa aura sukha-zAMtikA lAbha nahIM kiyA / jIvana asAra hI banA rahA / vRthA hI jIvanakI yAtrAe~ bItIM / apane hI bhItara jo saccI sukha-zAMti bharI hai, usako prApta nahIM kiyaa| karmoMkI parAdhInatAmeM duHkha hI duHkha bhoge / jina asAra sukhoMko bArabAra parIkSA karake dekha liyA gayA ki yaha upAya icchAoMke rogoMke zamanakA nahIM hai, phira bhI yaha mUrkha ina nirarthaka upAyoMse vairAgyabhAva nahIM rakhatA aura sacce sukhakA upAya nahIM karatA hai, jo apane hI pAsa hai| jIvitaM vidyutA tulyaM saMyogAH svapnasannibhAH / sandhyArAgasamaH snehaH zarIraM tRNabinduvat // 150 // anvayArtha-(jIvitaM vidyutA tulyaM) yaha jIvana to bijalIke camakArake samAna kSaNabhaMgura hai, (saMyogAH) aura strI, putra, kuTumbAdikA saMyoga (svapnasannibhAH) svapnake samAna hai, (saMdhyArAgasamaH snehaH) jagatake prANiyoMke sAtha sneha saMdhyAkI lAlIke samAna hai, (tRNabinduvat zarIraM) aura tinake para par3I huI osakI binduke samAna zarIra patanazIla hai| bhAvArtha-yaha mUDha prANI jina-jina padArthoM meM moha karatA hai ve saba padArtha nAzavaMta haiM / jIvana mRtyuke mukhameM haiM, yaha nahIM mAlUma ki mRtyu isa For Personal & Private Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 sArasamuccaya zarIrako kaba nigala ddaalegii| jina-jina strI, putra, mitrAdike saMyogase hama bar3e rAjI hote haiM aura apaneko bahu kuTumbI samajhate haiM, ve dekhate-dekhate hI naSTa ho jAte haiM taba hI aisA bhAna hotA hai ki mAnoM svapnameM hI strIputrAdiko dekhA ho / kisIse sneha ho vaha jarAsI derameM naSTa ho jAtA hai| usakI icchAnusAra kArya na karanese hI vaha vairI ho jAtA hai| jaise-saMdhyAsamayakI lAlI avazya vinaSTa ho jAtI hai / tinakeke Upara rakhI huI biMduke gira jAnekA sadA hI khaTakA banA rahatA hai vaise hI isa zarIrake gira paDanekA yA rogI ho jAnekA sadA hI Dara lagA rahatA hai| zakracApasamA bhogAH sampado jaladopamAH / yauvanaM jalarekheva sarvametadazAzvatam // 151 // anvayArtha-(bhogAH zakracApasamAH) indriyoMke bhogane yogya padArtha indradhanuSake samAna dekhate-dekhate naSTa ho jAte haiM / (jaladopamAH sampadaH) sampattiyA~ meghoMke vighaTanake samAna naSTa ho jAtI haiN| (jalarekhA iva yauvanaM) pAnImeM khIMcI huI rekhA jaise turanta miTa jAtI hai vaise hI yauvana zIghra miTa jAtA hai / (etat sarve azAzvatam) yaha saba sadA rahanevAlA nahIM hai, saMsArakI mAyA nAzavanta hai / bhAvArtha-ajJAnI prANI jina-jina padArthoM ko sthira mAnakara nizcinta hokara dharmasAdhanase vimukha rahatA hai ve saba padArtha bilakula nAzavaMta haiN| bhoga indradhanuSake samAna haiM, sampattiyA~ meghake samAna haiM, yauvana jalakI rekhAvat kSaNika hai, aisA jAnakara buddhimAna prANIko ucita hai ki vaha bhogoMmeM lipta na ho, sampatti pAkara unmatta na ho, yauvanakA garva na kare, kiMtu ina sabako nAzavaMta jAnakara apane kalyANameM kucha bhI pramAda na kare-nirantara dharmasAdhana karake AtmAkA hita kre| samAnavayasA dRSTvA mRtyunA svavazIkRtAH / kathaM cetaH samo nAsti manAgapi hitaatmnH||152||* 1. zloka 152 ko Upara jyauMkA tyauM rakhakara hamane isakA artha aura pATha isa prakAra vicArA hai : samAnavayasA dRSTvA mRtyunA svavazIkRtAH / kathanna cet samo nAsti manAgapi hitAtmanaH / / 152 / / anvayArtha-(samAnavayasA dRSTvA) samAna vayavAle dekhakara (mRtyunA svavazI-kRtAH) mRtyuke dvArA sabhIko apane vaza kara liyA gayA haiM ataH aba (AtmanaH hita samo) AtmAke hita samAna (manAgapi nAsti) kucha bhI nahIM hai aisA (kathaM na cet) kyoM nahIM samajhatA ? bhAvArtha-mAno jIvoMke jIvanakI aura apanI vaya samAna dekhakara mRtyune sabako apane For Personal & Private Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vairAgyakI AvazyakatA 77 artha-(yaha zloka azuddha mAlUma hotA hai) ataeva isakA bhAvArtha mAtra likhA jAtA hai / maraNane sabako samAna dekhakara apane vaza kara liyA hai, arthAt maraNake sAmane koI choTA-bar3A nahIM hai / bAlaka, yuvA, vRddha sarva hI maraNake AdhIna haiN| maranekA koI nizcaya nahIM hai| ataeva apane AtmAke hitameM mana nahIM lagatA hai yahI AzcaryakI bAta hai| jaba maraNakA nizcaya nahIM hai taba AtmAke hitameM kucha bhI DhIla na karanI cAhie / sarvAzucimaye kAye nazvare vyAdhipIDite / ko hi vidvAn ratiM gacchedyasyAsti zrutasaGgamaH // 153 // anvayArtha-(yasya zrutasaMgamaH asti) jisa kisIko zAstra-jJAnakA samAgama hai (kaH hi vidvAn) aisA kauna vidvAna (vyAdhipIDite) rogase pIDita, (sarva azucimaye) sarva taraha apavitra (nazvare) evaM nAzavaMta (kAye) zarIrameM (ratiM gacchet) Asakta hogA? bhAvArtha-zAstroMko paDhakara jisane zarIra aura AtmAkA ThIka ThIka svarUpa jAnA hai aura tattvoMkA manana kiyA hai vaha vidvAna bhUlakara bhI isa nAzavaMta apavitra evaM rogoMse pIr3ita zarIrameM rati na kregaa| vaha isa zarIrake baMdhanase chUTanA hI cAhegA / ataeva apane AtmAke hitameM jarA bhI pramAda nahIM karegA / vidvAna vahI hai jo vicArapUrvaka kArya karatA hai / ciraM supoSitaH kAyo bhojanAcchAdanAdibhiH / vikRtiM yAti so'pyante kAsthA bAhyeSu vastuSu // 154 // anvayArtha-(bhojanAcchAdanAdibhiH) bhojanavastrAdise (ciraM supoSitaH) cirakAla taka bhale prakAra pAlana kI huI (kAyaH) yaha kAya rakkhI jAtI hai (saH api) aisI yaha kAya bhI (ante) antameM yA maraNake samaya (vikRtiM yAti) vikArako prApta ho jAtI hai, bigaDa jAtI hai, apane vaza nahIM rahatI hai / (bAhyeSu vastuSu) bAharI padArthoMmeM taba (kA) kyA (AsthA) vizvAsa kiyA jAve ? ___ bhAvArtha-strI, putra, mitra, dhana, dhAnya, makAna, naukara, vastrAdi, rupayA, paisA Adi padArtha bilakula apanese bhinna haiM tathApi unakA sambandha isa zarIrase hI hai| jisa zarIrake sAtha AtmA dina-rAta rahatA hai tathA jise vazameM kara liyA hai, saMsArake sabhI jIvoMko ghera liyA hai / mRtyu jIvanake sAtha cipaka kara calatI hai, isa prakAra jIvana aura mRtyukI vaya samAna hai / jIvanake sAtha maraNa lagA huA hai / aisA jAnakara he jIva ! mRtyuse chUTanekA upAya kevala AtmAkA kalyANa kara lenA hai| usameM kiJcit bhI pramAda karanA yogya nahIM hai| For Personal & Private Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 sArasamuccaya vaha rAtadina bhojana, vastra dekara pAlatA hai, aura bar3I bhArI sa~bhAla rakhatA hai, jisa zarIrake pIche dharma-kAryameM bhI hAni pahu~cA detA hai vahI zarIra antameM apaneko chor3a detA hai / jaba vaha zarIra hI apanA nahIM rahatA hai taba bAharI padArthoM meM kaise vizvAsa kiyA jAve ki ve apane raheMge ? arthAt isa AtmAkA koI sAthI-saMgI nahIM hai / eka apanA pAlA huA dharma hai jo hara jagaha sahAyI hotA hai| isalie zarIrake pIche Atmahita na karanA bar3I bhArI mUDhatA hai| nAyAto bandhubhiH sArdhaM na gato bandhubhiH samaM / vRthaiva svajane sneho narANAM mUDhacetasAm // 155 // anvayArtha-(bandhubhiH sArddha na AyAtaH) yaha jIva apane bhAI bandhuoMke sAtha-sAtha nahIM janmatA hai (na bandhubhiH samaM gataH) na bandhuoMke sAtha-sAtha maratA hai| (mUDhacetasAm narANAM) mUDhabuddhi mAnavoMkA (svajane sneho) apane bandhu evaM riztedAroMmeM sneha (vRthA eva) vRthA hI hai / ___ bhAvArtha-jo koI mUDha prANI haiM, jinako apane AtmAke svabhAvakA va usakI bhinna sattAkA vizvAsa nahIM hai ve rAtadina strI-putra-mitrAdike snehameM pAgala rahate haiM / ve isa bAtako bhUla jAte haiM ki haraeka jIva bhinna-bhinna hI paidA hotA hai, bhinna-bhinna hI maratA hai / na koI kisIke sAtha janmatA hai, na koI kisIke sAtha maratA hai| tathA eka kuTumbameM jIva vibhinna gatiyoMse Akara janma lete haiM, koI pazugatise, koI mAnavagatise, koI devagatise aura koI tiryaMcagatise Ate haiM, tathA apane pApa va puNyake anusAra koI kisI gatimeM aura koI kisI gatimeM cale jAte haiN| kisIke sAtha kisIkA koI cirakAlakA sambandha nahIM hai / eka kuTumbameM rahate hue bhI saba koI svArthavaza hI eka dUsarese sneha karate haiN| isalie jJAnI prANI ina kuTumbIjanoMke pIche apane AtmAke hitako kabhI nahIM bhUlate haiN| jalameM kamalavat alipta rahate hue apane AtmoddhArameM sadA sAvadhAna rahate haiN| jAtenAvazyamartavyaM prANinA prANadhAriNA / ataH kuruta mA zokaM mRte bandhujane budhAH // 156 // anvayArtha-(prANadhAriNA prANinA) prANoMko dharanevAlA prANI (jAtena) jo janmA hai (avazya martavyaM) use avazya maranA paDegA (ataH) isalie (budhAH) buddhimAna mAnava (bandhujane) bandhujanake (mRte) maranepara (zokaM mA kuruta) zoka nahIM karate haiN| For Personal & Private Use Only Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 79 vairAgyakI AvazyakatA bhAvArtha-zarIra eka paradezake gharake samAna hai, usameM prANI apanI Ayuse adhika nahIM raha sakatA hai / janmake pIche avazya maraNa hai, maraNase koI bacA bhI nahIM sakatA hai taba kisIke maranekA zoka karanA vRthA hI hai, kucha lAbha nahIM hotA hai| jJAnIjana apane kuTumbiyoMse mAtra prayojanavaza sneha rakhate haiM / ataeva unake saMyogameM harSa va unake viyogameM viSAda nahIM karate haiM-samabhAva rakhate haiN| AtmakAryaM parityajya parakAryeSu yo rataH / mamatvaratacetaskaH 'svahitaM bhraMzameSyati // 157 // anvayArtha-(yaH) jo koI (AtmakArya) apane AtmAke hitakA kAma (parityajya) choDakara (mamatvaratacetaskaH) cittameM mamatAbhAvameM lIna hokara (parakAryeSu rataH) dUsaroMke kAryoM meM hI rata ho jAtA hai vaha (svahitaM) apane Atmahitako (bhraMzaM eSyati) nAza kara detA hai| bhAvArtha-jo koI zarIrakA va kuTumbakA mohI banakara rAtadina zarIrakI va kuTumbakI ciMtAmeM grasita ho unhIMke kAryoMmeM lIna ho jAtA hai aura apane AtmAkA uddhAra jisa dharmasevanase hotA hai usako bilakula dhyAnameM nahIM letA hai vaha apanA Atma-kalyANa na karatA huA saMsArameM pApake bhArase kaSTa pAegA, parantu jo vivekI Atmahitako karatA huA paropakAra buddhise parakA bhalA karatA hai vaha apanI rakSA kara skegaa| svahitaM tu bhavejjJAnaM cAritraM darzanaM tathA / tapaHsaMrakSaNaM caiva sarvavidbhistaducyate // 158 // anvayArtha-(svahitaM tu) apane AtmAkA hita to (darzanaM tathA jJAnaM cAritraM caiva tapaHsaMrakSaNaM) samyagdarzana, samyagjJAna, samyakucAritra tathA tapakI rakSAse - (bhavet) hai (tat) isa bAtako (sarvavidbhiH ucyate) sarvajJoMne kahA hai| __ bhAvArtha-sarvajJadevane bhaleprakAra jAnakara yaha upadeza kiyA hai ki samyagdarzana Adi cAroM ArAdhanoMkA bArabAra vicAra karanA cAhie va inakA sevana karanA cAhie / yahI dharmasAdhana hai / isIke prabhAvase bhAvoMkI zuddhi hotI hai jisase karmoMkA saMvara aura karmoMkI nirjarA hotI hai, yahI mokSakA upAya hai| inake ArAdhanase vartamAnameM bhI jIva sukhI hai aura AgAmI bhI sukha paayegaa| pAThAntara-1 svahitAt / For Personal & Private Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArasamuccaya sukhasambhogasaMmUDhA viSayAsvAdalampaTAH / svahitAd bhraMzamAgatya gRhavAsaM siSevire // 159 // anvayArtha-(sukhasambhogasaMmUDhA) jo prANI indriyoMke sukhoMke bhogameM mUDha ho jAte haiM aura (viSayAsvAdalampaTAH) viSayoMke svAdameM lampaTI ho jAte haiM ve sAdhu ho karake bhI (svahitAt) apane AtmAke hitase (bhraMzaM Agatya) bhraSTa hokara (gRhavAsa) gRhasthake jIvanako (siSevire) sevana karane lagate haiM / ___ bhAvArtha-AtmAkA hita AtmAnandakA prema va viSayoMse vairAgya hai isIse muktikA lAbha hotA hai / sAdhupadako isIlie dhAraNa kiyA jAtA hai ki nizcinta hokara AtmadhyAna va zAstramanana karake AtmAkI unnati kI jAve aura karmoMkI nirjarA kI jAve, parantu yadi koI sAdhupadameM rahate hue mithyAtvake udayase viSayoMkA lampaTI ho jAve va sAMsArika sukhoMkA mohI ho jAve to usakA sAdhupada bhraSTa ho jAtA hai, aura use phira usI gRhasthapaneko grahaNa karanA paDatA hai jisakA usane tyAga kiyA thA / arthAt phira vaha sAdhAraNa mAnava hokara apane mAnava janmako naSTa kara detA hai| viyogA bahavo dRSTA dravyANAM ca parikSayAt / tathApi nighRNaH cetaH sukhAsvAdanalampaTaH // 160 // anvayArtha-(dravyANAM ca parikSayAt) dhanAdike nAza ho jAnese (bahavaH viyogAH dRSTAH) bahutase viyoga dikhalAI paDate haiM (tathApi) to bhI (nighRNaH cetaH) bhogoMse ghRNA na karatA huA (sukhAsvAdanalampaTaH) indriyasukhake svAdameM lampaTI ho jAtA hai| bhAvArtha-isa jagatameM bhoga sampadAe~ sthira nahIM rahatI haiN| pApake udayase bahutoMkI dhanAdi vastue~ nAza ho jAtI haiM taba unako iSTaviyogakA bar3A kaSTa hotA hai / ve duHkhoMke sAgarameM DUba jAte haiN| yaha saMsAra saMyogaviyogarUpa hai| sampadA sthira nahIM raha sakatI hai, yauvana asthira vinAzIka hai, zarIra kSaNika hai, acAnaka maraNa A jAtA hai| prANI viSayoMkI tRSNAko liye hue mara jAtA hai, svapnasama kSaNabhaMgura bhogoMkA moha mahAna duHkhadAyI hai, aisA jAnakara bhI ajJAnI prANI inase ghRNA nahIM karatA hai aura phira bhI unhIM nAzavaMta atRptikArI viSayoMke svAdameM lampaTI banA rahatA hai, jisase apane donoM loka bigAr3atA hai| yathA ca jAyate cetaH samyakzuddhiM sunirmalAm / tathA jJAnavidA kAryaM prayatnenApi bhUriNA // 161 // For Personal & Private Use Only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vairAgyakI AvazyakatA anvayArtha-(jJAnavidA) jJAnIko (yathA ca cetaH sunirmalAm samyak zuddhiM jAyate) jisa prakAra yaha mana nirmala ho jAve aura bhale prakAra AtmAkI zuddhi ho jAve (tathA bhUriNA prayatnena api kArya) usI prakAra bahuta prayatna karake bhI AcaraNa karanA caahie| bhAvArtha-jo AtmAkA saccA hita karanA cAheM una jJAniyoMko ucita hai ki apane mana, vacana, kAyakI pravRtti isa tarahakI rakheM jisase manase viSayalampaTatAkA maila nikala jAve / isa svapnasama saMsArase vairAgya ho jAve, AtmAke dhyAnakA tathA AtmoddhArakA aisA prema ho jAve jisase AtmAkA karma-maila kaTe aura yaha zuddhike mArgapara ArUDha hotA huA calA jAve / mAnava-janmakA yahI sAra hai ki isa AtmAko saMsArakI parAdhInatAse bacAkara svAdhIna kiyA jAve / viSayoMkI lampaTatA aneka anarthoM meM paTakanevAlI hai / gRhastha bhI dharma, artha, kAma puruSArthoMkA sAdhana nahIM kara sakatA hai / gRhatyAgIke sAdhanameM to viSayalampaTatA vairIpanakA kAma karatI hai / vizuddhaM mAnasaM yasya rAgAdimalavarjitam / saMsArAgryaM phalaM tasya sakalaM samupasthitam // 162 // anvayArtha-(yasya) jisakA (mAnasaM) mana (rAgAdimalavarjitam) rAgAdi mailase rahita (vizuddhaM) zuddha hai (tasya) usIko (saMsArAgryaM phalaM) isa jagatakA mukhya phala (sakalaM) sakala rUpase (samupasthitaM) prApta huA hai| __ bhAvArtha-isa jagatameM usI mAnavakA jIvana saphala hai jo apane manako rAgAdi bhAvoMse dUra rakhake AtmAke svabhAvake citavanase use zuddha karatA hai tathA vItarAga va samabhAvarUpa pariNAmoMse apaneko jor3atA hai| kyoMki sarAgatA karmabandha karane vAlI hai, vItarAgatA karmabandhakA kSaya karanevAlI hai| mokSakA yathArtha yatna karanA hI isa saMsArameM janma lenekA mukhya phala hai / jJAnIko niraMtara samabhAva rakhakara zuddhAtma-cintavana karanA yogya hai| saMsAradhvaMsane hISTaM dhRtimindriyanigrahe / kaSAyavijaye yatnaM nAbhavyo labdhumarhati // 163 // anvayArtha-(abhavyaH) abhavya jIva (saMsAradhvaMsane hISTaM) saMsArake nAzameM prema, (indriyanigrahe dhRti) indriyoMke jItanemeM dhairya, (kaSAyavijaye yatna) kaSAyoMke vijayameM yatna (hi labdhaM na arhati) nizcayase nahIM kara sakatA hai-usake yogyatAkA abhAva hai| bhAvArtha-abhavya jIvake itanA tIvra mithyAtva tathA anaMtAnubaMdhI For Personal & Private Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 sArasamuccaya kaSAyakA udaya hotA hai ki usakI ruci sAMsArika sukhoMse nahIM haTatI hai / vaha indriyasukhakA hI premI hotA hai / phira yaha kaise saMbhava ho sakatA hai ki vaha abhavya jIva saMsArake nAzameM prema kare, pA~ca indriyoMko roka le tathA krodhAdi kaSAyoMke jItanekA udyama kara sake ? yadyapi bhavyakI pahacAna sarvajJake jJAnagocara hai, tathApi jisakI kucha bhI prIti dharmase ho aura saMsArase kucha vairAgya ho taba apaneko bhaya jAnakara indriya- kaSAyoMke vijayakA yatna karate hI rahanA cAhie / etadeva paraM brahma na vindantIha mohinaH / yadetaccittanairmalyaM rAgadveSAdivarjitam // 164 // anvayArtha - ( yat etat ) jo yaha ( rAgadveSAdivarjitam ) rAgadveSAdi rahita (cittanairmalyaM) cittakI nirmalatA hai ( etat eva paraM brahma) yaha hI parabrahmakA svarUpa hai ( iha mohinaH na vindanti ) parantu saMsArake mohI jIva isa bAtako nahIM anubhava karate haiM, ataH saMsArameM unakA bhramaNa hotA hai / bhAvArtha- svayaM AtmA hI paramAtmA yA brahmasvarUpa hai, mohanIya karmake udayase isameM rAgadveSa moha vikAra ho rahe haiM / yadi unako haTA diyA jAve to bhAvoMmeM vItarAgatA jhalaka jAve / vItarAgatA vaha nirmalatA hai jisase parabrahmakA darzana hotA hai / jaise pavanake kSobhase rahita nirmala samudrake jalameM paDA huA padArtha dIkhatA hai, isI taraha zuddha nizcayanayake dvArA sarva jIvamAtrako ekarUpa zuddha dekhanA cAhie / isI abhyAsase rAgadveSa miTeMge aura vItarAgatA baDhegI taba AtmadhyAna sahajameM siddha hogA aura vaha sarva karma kATakara paramAtmA ho jAyegA / tathAnuSTheyametaddhi paNDitena hitaiSiNA / yathA na vikriyAM yAti mano'tyarthaM vipatsvapi // 165 // anvayArtha- (hitaiSiNA paNDitena) Atmahita vAMchaka paMDitakA kartavya hai ki ( vipatsvapi ) vipattiyoMke paDanepara bhI ( yathA manaH atyarthaM vikriyAM na yAti ) jisa taraha manameM atyadhika vikAra utpanna na ho ( tathA etat hi anuSTheyam) usa taraha hI AcaraNa karanA cAhie / bhAvArtha-bhedavijJAnI vivekI evaM AtmahitaiSI vidvAnako ucita hai ki vaha apane manakA aisA sAdhana kare ki usameM rAgadveSakA vikAra paidA na ho / zatru-mitra, sukha-duHkha, nindA - prazaMsAmeM samabhAva rakhe / yadi upasarga par3e, saMkaTa A jAve, apane prANoMkA ghAta bhI hotA ho to bhI manameM krodha yA For Personal & Private Use Only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vairAgyakI AvazyakatA 83 I dveSabhAva paidA na hone deM / sarva acchI yA burI avasthAoMkA kAraNa apanA hI bA~dhA huA puNya va pApakarmakA udaya hai, anya to mAtra nimitta kAraNa haiM, aisA jAnakara sarva avasthAoMmeM samabhAva rakhanA cAhie | jitanIjitanI sahanazIlatA bar3hatI jAyegI utanA utanA mana dRr3ha va kSamAzIla banatA jAyegA / zuddhAtmAke mananakA abhyAsa prANIko kSamAvAna banAtA hai / mokSamArgI sAdhu aisI hI uttama kSamAkA pAlana karate haiM / dhanyAste mAnavA loke ye ca prApyApadAM parAm / vikRtiM naiva gacchanti yataste sAdhumAnasAH // 166 // anvayArtha - (ye ca ) jo koI (parAM ApadAM prApya) kaThina bhArI Apattiko pA karake (vikRtiM naiva gacchanti) apane bhAvoMmeM vikAra nahIM Ane dete, (te mAnavA loke dhanyAH) ve mAnava isa lokameM dhanya haiM ( yataH te sAdhumAnasAH) kyoMki unakA mana sAdhuvRttimeM A gayA hai| bhAvArtha - manako sAdhanese, bArabAra vItarAgatAkA anubhava karanese vahI Adata par3a jAtI hai jisameM mana kSamAzIla banA rahe / vAstavameM ve saMta puruSa dhanyavAdake yogya haiM, parama prazaMsanIya haiM jo tIvra saMkaToMke par3anepara bhI karmo dayakA vicArakara samabhAva rakhate haiM / mokSArthIko prayatna karake bhAva ahiMsAkA bhale prakAra abhyAsa karanA yogya hai / saMklezo na hi kartavyaH saMklezo bandhakAraNaM / saMklezapariNAmena jIvo duHkhasya bhAjanam // 167 // anvayArtha - (saMklezaH na hi kartavyaH ) saMklezabhAva nahIM karanA cAhie, ( saMklezaH bandhakAraNaM) saMklezabhAva karmabaMdhakA kAraNa hai, ( saMklezapariNAmena) saMklezabhAvase (jIvaH) yaha jIva (duHkhasya bhAjanam) duHkhoMkA pAtra hotA hai| bhAvArtha - duHkhita pariNAma yA ArtadhyAna karanA ucita nahIM hai / ina bhAvoMse kucha lAbha nahIM hotA hai / vartamAnameM mAnasika duHkha hotA hai / zarIrakA rudhira sUkhanese zarIra nirbala hotA hai / laukika kAryoMmeM upayoga nahIM lagatA hai / asAtAvedanIya Adi azubha- prakRtiyoMkA bandha hotA hai, jisase paralokameM bhI duHkhoMko bhoganA paDatA hai / duHkhoMke kAraNoMke honepara apane hI kiye hue pApakarmoMko yAda karanA cAhie, jinake udayase duHkha huA hai / isa duHkhako saMtoSapUrvaka bhoga lenA cAhie, taba pichalA karma jhar3a jAyegA, navIna bandha na hogA aura yadi hogA bhI to vaha atyalpa ( bahuta thoDA ) hogA / For Personal & Private Use Only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArasamuccaya saMklezapariNAmena jIvaH prApnoti bhuurishH| sumahat karmasambandhaM bhavakoTiSu duHkhadam // 168 // anvayArtha-(saMklezapariNAmena) saMklezabhAvase (jIvaH) yaha jIva (bhavakoTiSu duHkhadam) karoDoM janmoMmeM duHkha denevAle (sumahat karmasambandhaM) bahuta adhika karmake bandhako (bhUrizaH) bahuta bAra (prApnoti) prApta karatA hai| ___bhAvArtha-jaba pariNAma duHkhita hote haiM taba bar3e azubhabhAva usa samaya tIvra karmakA bandha kara dete haiM, una karmoMke udayase jaba phira duHkha hotA hai taba phira saMklezabhAva karatA hai phira bhI tIvra karmabandha karatA hai / isa taraha karmabandhakI zRMkhalA aura duHkha bhoganekI zRMkhalA karoDoM janmoMtaka calI jAtI hai| binA samyagdarzanake lAbhake ina bhAvoMkA chUTanA kaThina hai| mithyAdRSTi viSayAtura hotA huA adhikatara saMklezabhAva karatA rahatA hai| usake pariNAma azubha rahate haiN| jaba vaha kadAcit koI puNyakA kAma bhI karatA hai taba bhI usakI bhAvanA nidAna-ArtadhyAnakI rahatI hai| jIvoMke tIna prakArake bhAva hote haiM-saMklezabhAva, vizuddhabhAva aura zuddhabhAva / saMklezabhAvoMko azubhabhAva kahate haiM jisase pApakA bandha hotA hai| vizuddhabhAvako zubhabhAva kahate haiM jisase puNyabandha hotA hai| zuddhabhAva karmoMke nAzaka haiM / jJAnI jIvako saMklezabhAvoMse apaneko bacAnA caahie| cittaratnamasaMkliSTaM mahatAmuttamaM dhanam / yena samprApyate sthAnaM jarAmaraNavarjitam // 169 // anvayArtha-(asaMkliSTaM cittaratna) saMklezarahita zAMtacitta (mahatAM uttamaM dhanaM) mahAna puruSoMkA uttama dhana hai (yena) jisake dvArA (jarAmaraNavarjitam sthAna) jarA-maraNase rahita sthAna (samprApyate) prApta hotA hai| __ bhAvArtha-jina mahAna puruSoMne saMklezabhAvako tyAgakara zAMta-bhAva rakhanekA abhyAsa kiyA hai, jo duHkhameM va sukhameM samatAbhAva rakhate haiM unake karmoMkI nirjarA adhika hotI hai, navIna karmabaMdha bahuta thoDA hotA hai, jinakA phala yaha hotA hai ki vaha sarva karmabaMdhase chUTakara janmajarAmaraNarahita avinAzI mokSapadako prApta kara letA hai| samatAbhAva vartamAnameM bhI sukha detA hai aura usase AgAmI kAlameM bhI sukha hotA hai / sampattau vismitA naiva vipattau naiva duHkhitaaH| mahatAM lakSaNaM hyetanna tu dravyasamAgamaH // 170 // For Personal & Private Use Only Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vairAgyakI AvazyakatA 85 anvayArtha - (etat hi) yaha hI ( mahatAM lakSaNaM) mahAna puruSoMkA lakSaNa hai ki ve ( sampattau ) dhanasampadA hone para ( vismitA naiva) kabhI bhI ghamaMDa nahIM karate haiM, (vipattau ) Apatti meM saMkaTa paDanepara (naiva duHkhitAH ) kabhI duHkhita nahIM hote haiM / (dravyasamAgamaH na tu ) kevala dhanakA lAbha mahAna puruSoMkA lakSaNa nahIM hai / bhAvArtha-bar3e AdamI unako nahIM kahanA cAhie jo mAtra dhanake svAmI haiM / ve hI jagatameM mAnanIya mahAna prANI haiM jinakA AtmA udAra hai, jo saMpatti - vipatti samabhAva rakhate haiM, dhanAdi parigrahakI vRddhi honepara na to ve ghamaMDa karate haiM, na koI Azcarya karate haiM / ye dhanAdi puNyakarmarUpI vRkSake phala haiN| puNyakarmakA udaya sadA ekasA nahIM rahatA hai / dhanAdikA samAgama kSaNika hai / isI taraha yadi tIvra du:kha A jAte haiM taba Akulita nahIM hote 1 / taba bhI yaha hI vicAra karate haiM ki yaha pApakarmoMkA udaya hai / jina pApakarmoMko maiMne bA~dhA thA, apanI karaNIkA phala mujhe samabhAvase bhoga lenA cAhie; tathA ye pApa aura inakA udaya bhI kSaNika hai - sadA rahanevAlA nahIM hai / saMklezabhAva karanepara bhI duHkhoMse chuTakArA nahIM hogaa| aisA jAnakara mahAna puruSa sampatti va vipattimeM samabhAva yA zAMtabhAva rakhate haiM jisase ve isa lokameM bhI sukhI rahate haiM va paralokameM bhI sukhake bhAjana hote haiM, unako puNyakarmakA bandha hotA hai / ve hI mahAna puruSa haiM jo samabhAva yA zAMtabhAvake svAmI haiM / mAtra dhanavAna loga mahAna nahIM kahe jA sakate / Apatsu sampatantISu pUrvakarmaniyogataH / zauryameva paraM trANaM na yuktamanuzocanam // 171 // anvayArtha-(pUrvakarmaniyogataH) pUrvakarmoMke udayase ( Apatsu sampatantISu ) ApattiyoMke A jAnepara ( zauryaM eva paraM trANaM) dRDhatA hI parama rakSaka hai ( anuzocanam yuktaM na ) bArabAra zoca karanA ucita nahIM hai / bhAvArtha- jaise meruparvata pralayakAlakI pavana calanepara bhI apanI dRDhatAko nahIM tyAgatA hai, dRDha rahanese una pavanake AkramaNoMko jIta letA hai, vaise hI mahAna puruSa apane hI bA~dhe hue pApakarmake udayase prApta ApattiyoMke paDane para apane manako dRDha, sAhasI va vIra-bhAvayukta rakhate haiM, jisase ve saMkaToMko vIratAse saha lete haiM / ve bArabAra zoca karake duHkhita pariNAma nahIM karate haiM / yaha kSamAbhAva yA sahanazIlabhAva unake jIvanako sAhasI banAtA hai / For Personal & Private Use Only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArasamuccaya vizuddhapariNAmena zAntirbhavati sarvataH / saMkliSTena tu cittena nAsti zAntirbhaveSvapi // 172 // anvayArtha-(vizuddhapariNAmena) nirmala bhAvoMse (sarvataH zAntiH bhavati) sarva taraphase zAnti rahatI hai (saMkliSTena tu cittena) parantu saMkleza pariNAmoMse (bhaveSu api) bhavabhavameM bhI (zAntiH nAsti) zAnti nahIM mila sakatI haiN| . __ bhAvArtha-nirmala bhAvoMse yahA~ bhI zAnti rahatI hai va paralokameM bhI zAnti milatI hai; kyoMki sAtAkArI karmoMke bandhakA sAtAkArI phala milatA hai parantu azubha pariNAmoMse yahA~ bhI bhAvoMmeM saMklezamAtra rahatA hai tathA una bhAvoMse pApakA baMdha hotA hai jisake phalase bhaviSyake bhAvoMmeM bhI duHkha prApta hotA hai, aisA jAnakara zAMtabhAvameM sadA rahanA yogya hai| saMkliSTacetasAM puMsAM buddhiH saMsAravarddhinI / vizuddhacetasAM vRttiH samyaktvavittadAyinI // 173 // anvayArtha-(saMkliSTacetasAM puMsAM) saMklezapariNAmadhArI puruSoMkI (buddhiH) buddhi (saMsAravarddhinI) saMsArako baDhAnevAlI hotI hai (vizuddhacetasAM vRttiH) parantu nirmala bhAvadhArI puruSoMkI pravRtti yA sahanazIlatA (samyaktvavittadAyinI) samyagdarzanarUpI dhanako denevAlI hotI hai| ___ bhAvArtha-jinake pariNAmoMmeM saMsArake padArthoM kI tRSNAke vaza rAtadina azubha saMklezabhAva rahate haiM unake mithyAtva va anantAnubaMdhI kaSAyoMkA nirantara baMdha paDatA hai| ve nigoda paryAyameM cale jAte haiN| vahA~ anantakAla taka janma-maraNa karate haiN| parantu jinake pariNAma zubha haiM, zAnta haiM ve tattvoMkA manana karate haiM / unako nija AtmAkA zraddhAna honA bahuta saMbhava hai| samyagdarzanake lAbhake samAna jagatameM koI dhana nahIM hai| zAMta cittavAloMko hI aise apUrva dhanakI prApti hotI hai| ve isa dhanake pratApase muktisundarIko vaza kara lete haiN| yadA cittavizuddhiH syAdApadaH smpdstthaa| samastattvavidAM puMsAM sarvaM hi mahatAM mahat // 174 // anvayArtha-(yadA cittavizuddhiH syAt) jaba manameM vizuddhatA rahatI hai taba (tattvavidAM puMsAM) tattvajJAnI puruSoMke cittameM (ApadaH tathA sampadaH samaH) ApattimeM va sampadAoMmeM samAna bhAva rahatA hai (mahatAM sarvaM hi mahat) mahAna puruSoMkI sarva hI ceSTA mahAna hotI hai| pAThAntara-1. tdaa| For Personal & Private Use Only Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 87 vairAgyakI AvazyakatA bhAvArtha-jo vastuke yathArtha svarUpako vicAranevAle jJAnI jIva haiM ve apane cittako sadA nirmala rakhate haiM / viSayoMkI tRSNAse aura una viSayoMke viyogase apane bhAvoMko mailA nahIM rakhate haiN| ve tattvajJAnI Atmasukhake premI hote haiM / apane bA~dhe hue karmoMke udayase jaba ApattiyA~ A jAtI haiM yA sampattiyA~ ho jAtI hai taba donoM dazAoMmeM samabhAva rakhate haiN| ve jAnate haiM ki yaha sarva puNyapApakA khela haiM, donoM hI nAzavanta haiN| inake saMyogameM harSaviSAda karanA vyartha hai / mahAtmA samyagdRSTi jIva jagatameM jJAtAdRSTA bane rahate haiM / duHkha par3ane para duHkhI va sukha paDane para unmatta nahIM hote haiM / paro'pyutpathamApanno niSeddhaM yukta eva saH / kiM punaH svamano'tyarthaM viSayotpathayAyivat // 175 // ___ anvayArtha-(paraH utpathaM ApannaH api) dUsarA koI kumArgagAmI ho gayA hai to bhI (sa eva niSeddhaM yukta) use manA hI karanA cAhie yaha to ThIka hI hai parantu (viSayotpathayAyivat) viSayoMke kumArgameM jAnevAle (svamanaH) apane manako (atyartha) atizayarUpa (kiM punaH) kyoM nahIM rokanA cAhie ? arthAt avazya rokanA cAhie | __ bhAvArtha-jo mAnava dUsaroMko kumArgase haTAkara sumArgapara calanekA upadeza dete haiM parantu apane manako viSayoMse nahIM rokate haiM unake lie AcArya kahate haiM ki bhAI ! jaise dUsaroMko kumArgase rokanA ucita hai vaise apane manako bhI to viSayoMse rokanA caahie| dUsare hamAre upadezase sumArgapara A jAveMge yA kumArgase baceMge isakA koI nizcaya nahIM hai| upadezadAtAkA upadeza dUsare para asara karegA taba hI vaha mAna sakegA parantu apanA mana to apane AdhIna hai| jaba hama bhale prakAra apane manako samajhAveMge to hama apane manako kumArga para jAnese roka sakeMge / isalie hameM apane Apako viSayoMke mArgase avazya bacAnA caahie| ajJAnAdyadi mohAdyatkRtaM karma sukutsitam / vyAvarttayenmanastasmAt punastana samAcaret // 176 // anvayArtha-(yadi) yadi (ajJAnAt mohAt) ajJAnake vazIbhUta hokara yA mohake AdhIna hokara (yat sukutsitam karma kRtaM) jo koI azubha kAma kiyA gayA (tasmAt manaH vyAvartayet) usase manako haTA leveM (punaH) phira (tat na) usa kAmako nahIM (samAcaret) kreN| bhAvArtha-bahudhA azubha kAma yA to ajJAnase, binA samajhe ho jAte haiM, yA jAnane para bhI mohake prabhAvase-kaSAyake tIvra udayase ho jAte haiM / usa For Personal & Private Use Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 sArasamuccaya samaya jJAnIko vicAra karake apane manako rokanA cAhie / manako isa taraha saMyama sAdhanameM lagA denA cAhie ki manameM usa kAmase glAni ho jAve aura phira dubArA mana usa kharAba kAryakI ora na pravarte / Atmabala jo aMtarAya karmake kSayopazamase prApta hotA hai so haraeka mAnavake pAsa maujUda hai| usa Atmabalase azubha mArgameM jAnekI icchAoMko rokanA cAhie va Atmahita Apase ho usa mArga meM jor3anekA abhyAsa karanA caahie| acireNaiva kAlena phalaM prApsyasi durmate ! vipAke'tIva tiktasya karmaNo yattvayA kRtam // 177 // * anvayArtha-(durmate) he durbuddhi ! (tvayA yat kRtam) tUne jo karma kiye haiM (atIva tiktasya karmaNaH) una atyanta bure karmoMke (vipAke) pakane para (acireNa eva kAlena) thoDese hI kAlameM tU (phalaM prApsyasi) phala prApta kregaa| bhAvArtha-kubuddhi jIva pApa-karmoMko karate hue bhaviSyameM unakA phala bar3A kaTuka hogA, isa bAtakA vicAra nahIM karatA hai, usa samaya asAtA vedanIya Adi pApa karmoMmeM tIvra anubhAga par3a jAtA hai| unakA kucha kAla pIche jaba phala prakaTa hotA hai taba prANIko asahanIya dukhoMkI prApti hotI hai| aisA vicAra kara buddhimAnako kabhI aise kAma nahIM karane cAhie jinase azubha karmoMkA bandha hotA ho| vardhamAnaM hi tatkarma saMjJAnAdyo na zodhayet / suprabhUtabhUtasaMgrastaH sa pazcAt paritapyate // 178 // anvayArtha-(yaH) jo koI (tat hi vardhamAnaM karma) isa bar3hate hue pApakarmako (saMjJAnAt) samyagjJAnake dvArA (na zodhayet) dUra nahIM karatA hai (saH) vaha (suprabhUtabhUtasaMgrastaH) ati tIvra karmarUpI bhUtase pakar3A huA (pazcAta) pIche (paritapyate) pachatAtA hai| bhAvArtha-yadi ajJAna yA mohake vazIbhUta hokara apanese pApa karma ho jAve to usakI zuddhi samyagjJAnake dvArA dharmAcaraNa karake karanI caahie| ___ * zloka 177 ke bAda anya pratimeM siddhAMtasArAdisaMgrahake anusAra eka zloka isa prakAra hai: svalpenaiva kAlena phalaM prApsyasi yatkRtaM / zazvadAtmakarmamyAM gopayatsumanAgapi // 1 // bhAvArtha-he jIva! nirantara upArjita kiye hue jina karmoMkA phala tU thor3e hI samayameM prApta karegA, una karmoMse tujhe aba kiMcit bhI apanI rakSA karanI cAhie, arthAt unheM samabhAvase bhoga lenA caahie| For Personal & Private Use Only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vairAgyakI AvazyakatA jo koI dharmakI ora lakSya nahIM detA hai aura pApakarmako bar3hAtA hI rahatA hai, usakA bA~dhA huA tIvra pApakarma jaba udayameM AtA hai taba prANIko bahuta kaSTa hotA hai / taba usake manameM pazcAttApa bhI hotA hai / sukhabhAvakRtA mUDhAH kiM na kurvanti mAnavAH / yena santApamAyAnti janmakoTizateSvapi // 179 // anvayArtha-(sukhabhAvakRtAH mUDhAH mAnavAH) sukha pAneke bhAvase prerita hokara mUrkha manuSya (kiM na kurvanti) kyA kyA pApa nahIM kara DAlate haiM (yena) jisa pApase (janmakoTizateSu api) karoDoM janmoMmeM bhI (santApaM AyAnti) duHkhako pAte haiM ? bhAvArtha-indriyoMke sukhoMkI atitRSNAke vaza prANI hiMsAdi pApoMko va jUA khelanA, mAMsAhAra, madyapAna, corI, zikAra, vezyA aura parastrIsevana Adi pApako bekhaTake kara DAlatA hai| aura bhI bar3e bar3e pApa kara DAlatA hai-gA~vameM Aga lagA detA hai, anAthoMkA aura vidhavAoMkA dhana har3apa kara jAtA hai, devadravyako curA letA hai, yajJake nAmase devI-devatAoMke nAmapara ghora prANI hiMsA kara letA hai, jhUThe sikke calA detA hai, Adi / ina pApoMse dIrgha sthiti par3anevAle va tIvra anubhAgavAle karmoMko bA~dha letA hai, unakA udaya karor3oM janmoMmeM naraka-tiryaMcAdi gatiyoMmeM jaba milatA hai taba prANIko ghora kaSTa hotA hai| paraM ca vaJcayAmIti yo hi mAyAM prayujyate / ___ ihAmutra ca loke vai tairAtmA vaJcitaH sadA // 180 // anvayArtha-(paraM ca vaJcayAmi iti) dUsareko Thaga lU~gA aisA vicAra kara (yaH hi) jo koI (mAyAM) mAyAcAra (prayujyate)kA upAya karate haiM (taiH) una logoMne (loke ca iha amutra) isa loka tathA paraloka donoMmeM (sadA) sadA hI (AtmA vaJcitaH) apane Apako ThagA hai| bhAvArtha-jo koI sAMsArika padArthoM kI icchA karake dUsaroMke dravyAdiko dhokhA dekara leneke lie mAyAcAra karate haiM, aneka prakArake prapaMcoMse dUsaroMko Thagate haiM ve apane AtmAko Thagate haiN| ve yahA~ bhI malina bhAvage Akulita rahate haiN| dUsaroMko Thaganeke bhAvase unameM hiMsAtmaka bhAva rahatA hai, tathA unakA mAyAcAra jaba prakaTa ho jAtA hai taba ve avizvAsa va nindA ke pAtra hote haiM, aura tIvra pApase naraka-tiryaMcagati bA~dhakara kugatimeM par3akara du:kha uThAte haiN| unakA bhava-bhava bigar3a jAtA hai| ve apane AtmAkA mahAna aparAdha karate haiN| use nimna avasthAmeM le jAte haiN| For Personal & Private Use Only Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArasamuccaya paMcatAsannatAM prAptaM na kRtaM sukRtArjanaM / sa mAnuSe'pi saMprApte hA ! gate janma niSphalam // 181 // anvayArtha-(paMcatAsannatAM prApta) jo vyakti maraNake saMnikaTa hone para bhI (sukRtArjanaM na kRtaM) puNyakA lAbha nahIM karatA hai (saH) vaha (mAnuSe api saMprApte) mAnava-janma pAkara bhI (janma niSphalam gataM) apanA janma vyartha kho detA hai (hA) yaha bar3e khedakI bAta hai| bhAvArtha-bahutase manuSya apanA sArA janma dharmasevanake binA aura puNyakarmIko bA~dhe binA vRthA hI kho dete haiN| yaha mAnava janma saba janmoMse uttama hai| isa janmase AtmAko mokSa takakA lAbha karAyA jA sakatA hai tathA dharmasAdhana Adi paropakArakA kAma kiyA jA sakatA hai| aisA mAnava janma eka bAra yadi vRthA kho diyA jAve to phira isakA milanA atyanta durlabha hai / aise apUrva avasarako kho denA bar3I bhArI mUrkhatA hai| karmapAzavimokSAya yatnaM yasya na dehinaH / 'saMsAre ca mahAguptau baddhaH saMtiSThate sadA // 182 // anvayArtha-(yasya dehinaH) jisa prANIkA (yatnaM) upAya (karmapAzavimokSAya na) karmake jAlase chUTanekA nahIM hai / (mahAguptau saMsAre ca) isa mahAna gaMbhIra kaidake samAna saMsArameM vaha (sadA baddhaH) sadA ba~dhA huA (saMtiSThate) rhegaa| bhAvArtha-yaha saMsAra anAdikAlase calA A rahA hai| puNya tathA pApakarmoMkA baMdha sadA hI isa jIvake hotA rahatA hai; kyoMki isake pariNAmoMmeM rAga dveSa moha sadA pAyA jAtA hai| jaba taka koI bhavyajIva karmoMke jAlako kATanekA upAya nahIM karegA taba taka vaha kabhI baMdharahita nahIM ho sakatA hai| baMdhanake chUTanekA upAya samyagdarzana, samyagjJAna tathA samyakcAritrarUpI ratnatraya dharmakA sevana hai| isa dharmake sevanase vItarAgabhAva prakaTa hotA hai| isa vItarAgabhAvase pUrvabaddha karma nirbala ho jAte haiN| kitane karma to gira paDate haiN| aisA sAdhaka avazya eka dina kaThina karmoMse mukta ho jAyegA, parantu jo dharmasAdhanase udAsIna hai vaha kabhI bhI isa bhayAnaka saMsArakI jelase nahIM nikala sktaa| gRhAcArakuvAse'smin viSayAmiSalobhinaH / sIdaMti narazArdUlA baddhA bAndhavabandhanaiH // 183 // anvayArtha-(asmin gRhAcArakuvAse) isa gRhasthake khoTe vAsameM rahate hue pAThAntara-1. sa saMsAragahAguptau / For Personal & Private Use Only Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vairAgyakI AvazyakatA 91 (viSayAmiSalobhinaH) pA~ca indriyoMke viSayarUpI mAMsake lobhI ( narazArdUlAH) narasiMha hone para bhI (bAndhavabandhanaiH) bandhujanoM aura parivArake sneha dvArA ( baddhAH ) ba~dhe hue (sIdaMti) duHkha uThAte rahate haiN| bhAvArtha - mahAna parAkramI puruSa bhI jo indriyoMke viSayoMke lolupI hote haiM ve gRhasthavAsameM rahate hue rAtadina viSayoMke bhogameM lage rahate haiM / icchita bhogoMke na pAne para ghabar3Ate haiM / icchita bhogoMke viyogapara duHkhI hote haiM / zarIrameM rogAdi hone para duHkhI hote haiM / dhanakI AzAmeM kaSTa pAte I jitanA-jitanA viSayabhoga kiyA jAtA hai utanA utanA tRSNAkA dAha bar3hatA jAtA hai / dAhase jalate hue kaSTameM jIvana bitAte haiM / phira tIvra rAgadveSake kAraNa azubha karma bA~dhakara durgatimeM jAkara kaSTa pAte haiM / vAstavameM ve hI sukhI hote haiM jo viSayarUpI mAMsake tyAgI haiM aura atIndriya sukharUpI amRtake premI haiM / gRhasthImeM strI, putra, mitra, bhAI, baMdhuoMke snehameM rAta-dina saMkalpa-vikalpoMse prANI Akulita rahate haiM / garbhavAse'pi yaduHkhaM prAptamatraiva janmani / " adhunA vismRtaM kena yenAtmAnaM na budhyase // 184 // anvayArtha - (atraiva janmani ) isa hI janmameM (garbhavAse api) garbhake bhItara rahate hue bhI ( yat duHkhaM prAptaM ) jo duHkha tUne uThAe haiM (adhunA kena vismRtaM) aba tU kyoM unako bhUla gayA hai (yena ) jisase ( AtmAnaM na budhyase ) tU apane AtmAko nahIM pahacAnatA ? bhAvArtha - isa hI janmake duHkhoMko jo isane nau mAsa garbhameM rahakara uThAye haiM, yadi smaraNa kiyA jAve to prANIko janmase ghRNA ho jAve / garbhameM prANIko ulTe Ta~ge rahakara mahAna malina sthAnameM dina pUre karane paDate haiM / mAtAke jhUThe rasase zarIra bar3hatA hai / phira bar3e kaSTase garbhase nikalatA hai / garbhavAsa narakavAsake samAna kaSTaprada hai / yaha prANI pIche gRhasthake mohameM par3akara usa garbhake duHkhako bhUle hue rahatA haiM / yadi koI smaraNa kare to isake ye bhAva hone cAhie~ ki mujhe isa janma maraNase apaneko bacAnA cAhie / ataeva apane AtmAke sacce svarUpakA jJAna prApta karanA cAhie jisase Atmika dharmakA lAbha ho; kyoMki Atmika dharma hI vaha chainI hai jo karmakI ber3iyoMko kATa detI hai / pAThAntara - 1. adhunA kiM vismRtaM tena / For Personal & Private Use Only Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 sArasamuccaya caturazItilakSeSu yonInAM bhramatA tvayA / prAptAni duHkhazalyAni nAnAkArANi mohinA // 185 // anvayArtha-(tvayA) tUne (yonInAM caturazItilakSeSu) caurAsI lAkha yoniyoMmeM (bhramatA) bhramaNa karate hue (mohinA) mohI honeke kAraNa (nAnAkArANi duHkhazalyAni) nAnA prakArake duHkharUpI kA~ToMko (prAptAni) pAyA hai| bhAvArtha-ekendriyAdi paMcendriya paryantakI sarva utpattike sthAnoMkI jAtiyoMkI saMkhyA 84 lAkha hai| zarIrAdike mohake kAraNa yaha jIva karma bA~dhakara pApa-puNyake anusAra acchI yA burI yonimeM janma letA phiratA hai| vahA~ jo duHkha uThAye jAte haiM ve kathanameM nahIM A sakate haiN| haraeka janmameM tRSNAkA roga to hotA hI rahA / iSTaviyoga to huA hI / aniSTasaMyoga bhI huA hI / janma-maraNakA du:kha to hotA hI hai / isa jIvane apane AtmAko na jAnakara va samyagdarzanako na pAkara saMsArameM mahAna kaSTa uThAe haiN| ve caurAsI lAkha yoni isa prakAra haiM-nitya nigoda 7 lAkha, itara nigoda 7 lAkha, pRthvIkAyika 7 lAkha, jalakAyika 7 lAkha, agnikAyika 7 lAkha, vAyukAyika 7 lAkha, pratyeka vanaspati 10 lAkha, dvIndriya 2 lAkha, trIndriya 2 lAkha, caturindriya 2 lAkha, deva 4 lAkha, nArakI 4 lAkha, paMcendriya tiryaMca 4 lAkha, manuSya 14 lAkha, kula 84 laakh| kathaM nodvijase mUDha ! duHkhAt saMsRtisaMbhavAt / yena svaM viSayAsakto lobhenAsmin vazIkRtaH // 186 // anvayArtha-(mUDha) he mUrkha prANI ! (saMsRtisaMbhavAt duHkhAt) saMsArake bhItara honevAle duHkhoMse (kathaM na udvijase) tujhe vairAgya kyoM nahIM AtA ? (yena) jisase (tvaM) tU (asmin) isa saMsArameM (viSayAsaktaH) viSayoMke bhItara pha~sA huA (lobhena vazIkRtaH) lobha dvArA jIta liyA gayA hai| ___ bhAvArtha-yaha andha prANI viSayoMkI Asaktike bhItara itanA pha~sA huA hai ki vaha rAtadina pA~coM indriyoMke bhogya padArthoMkA lobha rakhatA huA unakI cAhakI dAhameM jalA karatA hai / bArabAra saMsArameM nAnA prakArake kaSTa bhI pAtA hai to bhI viSayAnurAgako nahIM chor3atA hai| unakI buddhi aisI manda ho gaI hai ki vaha sacce sukhako jo apane hI AtmAke pAsa hai aura jo paramazAMtidAtA hai usakI ora dRSTipAta hI nahIM karatA hai, aura bhavasAgarameM gote lagAtA huA tar3aphar3AtA hai, parantu bhavasamudrase tAranevAlI dharmarUpI naukAko nahIM grahaNa karatA hai yaha bar3e AzcaryakI bAta hai / For Personal & Private Use Only Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritrakI AvazyakatA 93 cAritrakI AvazyakatA yattvayopArjitaM karma bhavakoTiSu puSkalaM / tacchettuM cena zakto'si gataM te janma niSphalam // 187 // anvayArtha-(tvayA) tUne (bhavakoTiSu) karor3oM bhavoMmeM (yat) jo (puSkalaM) bahuta (karma upArjitaM) karma bA~dhe haiM, (tat chettuM) unake nAza karaneke lie (cet na zaktaH asi) yadi tU sAmarthya na prakaTa karegA (te janma niSphalaM gataM) to terA janma niSphala hI bIta gayA aisA samajhA jAyegA / bhAvArtha-mAnava-janma aura jainatattvakA jJAna prApta kara yadi tU saMsArake janmoMmeM duHkha denevAle karmoMko nAza karanekA udyama na karegA aura pramAdase apane amUlya samayako viSayabhogoMmeM va mohake prapaMcameM bitA degA to phira aisA avasara milanA kaThina hai ki jaba aisA saMyama, tapa aura dhyAna kara sake aura jisase karmoMkA kSaya ho sake / deva tathA nArakI saMyama pAla nahIM sakate, pazugatimeM mAtra zrAvakake vrata haiM / sAdhuke cAritra pAlanakA hetu eka mAnava deha hai| ataeva pramAdI na hokara puruSArtha karake bhava-bhavake bA~dhe karmoMke nAzake lie samyagdarzanasahita cAritrakA ArAdhana kara, jisase tU vartamAnameM bhI sukhI rahe aura bhaviSyameM bhI Atmahita kara sake / ajJAnI kSipayetkarma yajanmazatakoTibhiH / tajjJAnI tu 'triguptAtmA nihntyntrmuhuurttH||188|| anvayArtha-(ajJAnI) mithyAtvasahita jJAnadhArI AtmA (yat karma) jitane karmoMko (janmazatakoTibhiH) karoDoM janmoMke dvArA (kSipayet) nAza karegA (tat) utane karmoMko (jJAnI tu) samyagjJAnI to (triguptAtmA) mana vacana kAyakI guptimeM Thaharakara (aMtarmuhUrtataH) eka aMtarmuhUrtameM (nihanti) nAza kara DAlatA hai| bhAvArtha-jisako AtmatattvakA jJAna nahIM hai aisA ajJAnI savipAka nirjarAse apane samayapara udaya hokara khiranevAle karmoMko karor3oM bhavoMmeM khirAegA, phala bhoga-bhoga karake dUra karegA, utane karmoMkI vargaNAoMko samyagjJAnI apane AtmajJAna, AtmapratIti va vairAgyabhAvakI zaktise manavacanakAyako roka kara dhyAnameM tanmaya honepara eka aMtarmuhUrtameM kSaya kara ddaalegaa| 48 miniTake bhItarako aMtarmuhUrta kahate haiM / itanI dera yadi kisI mahAtmAko dhArAvAhI lagAtAra AtmadhyAnameM ekAgratA ho jAve to usakI pAThAntara-1. trigupto| For Personal & Private Use Only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 sArasamuccaya dhyAnakI agni ke pratApase bhava-bhavake bA~dhe hue karma bhasma ho jAyeMge aura kevalajJAna prakaTa ho jAyegA / samyaktvasahita AtmAnubhava hI samyakcAritra hai jo mokSakA lAbha karatA hai / jIvitenApi kiM tena kRtA na nirjarA tadA / karmaNAM saMvaro vApi saMsArAsArakAriNAm // 189 // anvayArtha - (tena jIvitena api kiM ) usa mAnavake jIvanase kyA jisane ( tadA) isa mAnava - janmake avasara para ( saMsArAsArakAriNAm karmaNAM ) isa asAra saMsArameM bhramaNa karAnevAle karmoMkA ( saMvaraH vA api nirjarA na kRtA) na saMvara hI kiyA aura na nirjarA hI kI ? bhAvArtha - mAnava jIvanakI saphalatA AtmAkI zuddhise hotI hai / yaha AtmA karmoMkI saMgatise duHkhI hai tathA janmamaraNake duHkha uThA rahA hai / ina duHkhoMke denevAle apane bA~dhe hue karma haiM / karmoMke kSayakA upAya yaha mAnavajanma hai / buddhimAnako ucita hai ki naye karmoMkA saMvara kare aura purAne baMdha - prApta karmoMkI nirjarA kare jisase AtmA zuddha ho jAve / saMvara va nirjarAkA kAraNa cAritrakA va tapakA ArAdhana hai ataeva sAdhuke pA~ca ahiMsAdi vratoMko, 5 samitiyoMko, tIna guptiyoMko, uttama kSamAdi daza dharmoMko, 12 bhAvanAoMko, 22 parISahoMke jayako, sAmAyikAdi cAritrako va anazanAdi bAraha prakArake tapako bhale prakAra pAlanA cAhie / AtmadhyAnakA vizeSa abhyAsa karanA cAhie aura samayako vRthA na khonA cAhie / sa jAto yena jAtena svakRtA'pakvapAcanA / karmaNAM pAkaghorANAM vibudhena mahAtmanAm // 190 // anvayArtha - (saH jAtaH) usIkA janma saphala hai (yena vibudhena jAtena ) jisa buddhimAnane janma lekara ( mahAtmanAM pAkaghorANAM karmaNAM apakka pAcanA svakRtA) mahAna karmoMkI, jinakA phala bahuta bhayaMkara hai, pakanese pahale hI svayaM nirjarA kara AlI ho / bhAvArtha-tapameM yaha zakti hai ki karmoMkI sthiti va anubhAga ghaTA detA hai jisase bahuta dIrghakAla taka udaya hokara ati bhayAnaka phala denevAle karma kSaNabharameM nAza kara diye jAte haiM / buddhimAna mAnavakA dharma hai ki isa mAnavajanmako durlabha samajhake isase aisA tapa aura AtmadhyAna kare jisase pUrvabaddha karmoMkI nirjarA ho jaave| jisane dhyAna dvArA AtmAko zuddha karanekA prayatna kiyA hai usI mAnavane janma lekara apanA saccA kalyANa kiyA hai / For Personal & Private Use Only Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritrakI AvazyakatA roSe roSaM paraM kRtvA mAne'mAnaM vidhAya ca / saGge saGgaM parityajya svAtmAdhInasukhaM kuru // 191 // anvayArtha-(roSe roSaM paraM kRtvA) krodha para tIvra krodha karake, (mAne amAnaM vidhAya ca) aura mAnameM amAnabhAva (vinamratA) rakhakara aura (saMge saMgaM parityajya) parigrahameM saMgabhAva-mUrchA tyAgakara (svAtmAdhInasukhaM kuru) apane AtmAke AdhIna jo atIndriya sukha hai use prApta kara / bhAvArtha-AtmAnaMdameM lIna honese hI vItarAgatA prakaTa hotI hai, jisake prabhAvase navIna karmoMkA saMvara hotA hai aura purAne karmoMkI nirjarA hotI hai / yaha AtmatallInatA taba hI ho sakatI hai jaba saba padArthoMse mamatA haTAI jAve, bAhirI parigrahako tyAgakara nigraMtha pada dhAraNa kiyA jAve tathA aMtaraMga parigrahako bhI para jAnakara tyAga diyA jAve / krodha, mAna, mAyA, lobha ye cAroM hI kaSAya cAritramohanIya karmakI prakRtiyA~ haiM, jinake udayase krodhAdi bhAva hote haiN| ina bhAvoMko apane na jAnakara evaM kaSAyoMkA anubhAga samajhakara inako una hI karmoMke bhItara paTaka denA cAhie, arthAt apane AtmAko kaSAyoMse bhinna anubhava karanA caahie| viSayakaSAya rahita honepara hI AtmAkA nizcala dhyAna ho sakatA hai| yahI dhyAna svAdhIna AtmAnanda pradAna karatA hai aura sarva duHkhoMko zAMta karatA hai| parigrahe mahAdveSo muktau ca ratiruttamA / saddhyAne cittamekAgraM raudrArte naiva saMsthitam // 192 // anvayArtha-(parigrahe) parigrahase (mahAdveSaH) mahAna vairAgya, (muktau ca uttamA ratiH) muktikI prAptimeM zreSTha prIti, (sadhyAne ekAgraM cittaM) dharmadhyAnameM cittakI ekAgratA tathA (raudrArte naiva saMsthitam) raudradhyAna aura ArttadhyAnameM cittako na jor3anA ina bAtoMkA dhyAna jJAnIjanoMko rakhane yogya haiN| bhAvArtha-karmoMkI nirjarA karaneke lie aura AtmAko zuddha karaneke lie jJAnIko ucita hai ki sAMsArika parigrahase mamatA chor3a de, zuddhAtmAkI prAptimeM bar3A hI utsAha rakkhe / phira usake sAdhanake lie apane manase duSTa bhAvako karanevAle hiMsAnaMdI, mRSAnaMdI, cauryAnaMdI, parigrahAnaMdI raudradhyAnako aura iSTaviyogaja, aniSTasaMyogaja, pIr3Ajanita va nidAnamaya ArtadhyAnako tyAga deve aura cittako roka karake nija AtmAke svarUpameM lagAkara dhyAna kre| AtmadhyAnameM hI ratnatrayakI ekatA hotI hai, vahIM svAtmAnubhava jAgRta hotA hai| For Personal & Private Use Only Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 sArasamuccaya dharmasya saMcaye yatnaM karmaNAM ca parikSaye / sAdhUnAM ceSTitaM cittaM sarvapApapraNAzanam // 193 // anvayArtha - (sAdhUnAM ) sAdhuoMkA (yatnaM ) udyoga (dharmasya saMcaye ) dharmake saMgrahameM tathA (karmaNAM ca parikSaye) karmoMke kSaya karanemeM hotA hai tathA ( cittaM ceSTitaM sarvapApapraNAzanam) unakA citta aise cAritrake pAlanameM hotA hai jisase sarva pApoMkA nAza ho jAtA hai / bhAvArtha - Atmazuddhike lie sAdhuoMko ucita hai ki sarva pApabaMdhakAraka bhAvoMse apane manako zuddha kareM tathA vItarAga bhAvake bhItara vartanekA vizeSa yatna kareM, jisase karmoMkA kSaya ho jAye / jaba AtmadhyAnameM mana na lage to zAstra - manana, dharmopadeza Adi zubha kAryoMko kareM, jisase puNyakA saMcaya ho, aura AtmA apane anuSThAnase pIche na rahe / mAnastaMbhaM dRDhaM bhaMktvA lobhAdriM ca vidArya vai / mAyAvallIM samutpATya krodhazatruM nihanya ca // 194 // yathAkhyAtaM hitaM prApya cAritraM dhyAnatatparaH / karmaNAM prakSayaM kRtvA prApnoti paramaM padam // 195 // anvayArtha - (dRDhaM mAnastaMbhaM bhaktvA ) sudRDha mAnake khaMbheko tor3a kara aura (lobhAdriM ca vidArya vai) lobharUpI parvatakA khaMDana karake ( mAyAvallIM samutpATya ) mAyAcArakI belako ukhAr3a karake ( krodhazatruM nihanya ca ) tathA krodharUpI zatruko mAra karake (dhyAnatatparaH) dhyAnameM lIna sAdhu (hitaM yathAkhyAta cAritraM prApya) hitakArI yathAkhyAta cAritrako prApta karake (karmaNAM prakSayaM kRtvA) karmoMkA kSaya karake (paramaM padam prApnoti ) paramapada mokSako pA lete haiM / bhAvArtha- mokSakA lAbha taba hI hogA jaba karmoMkA kSaya hogA / karmoMkA kSaya taba hI hogA jaba sarva mohakA kSaya karake yathAkhyAta vItarAgacAritrako prApta kiyA jAyegA / vItarAga cAritrakA prakAza taba hI hogA jaba krodha, mAna, mAyA, lobha cAroM hI kaSAyoMkA kSaya kiyA jAyegA / kaSAyoMse hI karmoMkA bandha hotA hai ataeva unhIMke nAzase AtmAkA saccA hita hotA hai / kaSAyoMke kSayake lie AtmapratItirUpa samyagdarzanake sAtha svarUpAcaraNa cAritrake dhyAnakA abhyAsa karanA caahie| dhyAnakI sahAyatAke lie upavAsa, Unodara tapa AdikA sAdhana karanA cAhie / For Personal & Private Use Only Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttama pAtra sAdhu uttama pAtra sAdhu saGgAdirahitA dhIrA rAgAdimalavarjitAH / zAntA dAntAstapobhUSA muktikAMkSaNatatparAH // 196 // manovAkkAyayogeSu praNidhAnaparAyaNAH / vRttADhyA dhyAnasampannAste pAtraM karuNAparAH // 197 // anvayArtha-(saGgAdirahitAH) jo parigraha aura AraMbhase rahita haiM, (dhIrAH) parISahoMke sahanemeM dhIra haiM, (rAgAdimalavarjitAH) rAgadveSAdi vibhAva bhAvarUpI malase rahita haiM, (zAntAH) zAntasvarUpa haiM, (dAntAH) indriyoMko damana karanevAle haiM, (tapobhUSAH) tapa hI jinakA AbhUSaNa hai, (muktikAMkSaNatatparAH) mokSaprAptikI bhAvanAmeM lIna haiM, (manovAkkAya-yogeSu praNidhAnaparAyaNAH) mana, vacana, kAyarUpa yogoMke jItanemeM udyamazIla haiM, (vRttATyA) cAritrake dhArI haiM, (dhyAnasampannAH) AtmadhyAnake karanevAle haiM, (karuNAparAH) parama dayAlu haiM, (te pAtraM) aise sAdhu hI uttama pAtra haiN| bhAvArtha-uttama pAtra sAdhu hI muktikA lAbha kara sakate haiM / unako sarva parigraha tyAgakara mamatArahita ho jAnA cAhie, kSudhA-tRSAdi parISahoMko sahanA caahie| samabhAvake abhyAsase rAgadveSa-bhAvako jItanA caahie| anazanAdi bAraha tapakA abhyAsa karanA cAhie / pA~coM indriyoMko apane vaza rakhanA cAhie / sadA hI muktikI ora dRSTi rakhanI cAhie / mana vacana kAyako vairAgyarasameM pravartAnA cAhie, rAgavarddhaka kriyAoMse rokanA cAhie | paramadayAlu hokara sthAvara aura trasa sarva jantuoMkI rakSA karanI caahie| sAmAyikAdi cAritrako doSarahita pAlanA cAhie aura nirantara dhyAnakA abhyAsa karanA cAhie / jo aisA karate haiM ve hI mahAtmA evaM uttama pAtra sAdhu haiN| dhRtibhAvanayA yuktA zubhabhAvanayAnvitAH / tattvArthA hitacetaskAste pAtraM daaturuttmaaH||198|| anvayArtha-(dhRtibhAvanayA yuktA) jo dhairya va kSamAkI bhAvanAse yukta haiM, (zubhabhAvanayAnvitAH) jinapUjA, zAstrasvAdhyAya, dAna, tapa Adi zubhakAryoMkI bhAvanAmeM tatpara haiM, (tattvArthA hitacetaskAH ) jinakA mana tattvArthake mananameM lagA rahatA hai-nirantara jIvAdi tattvoMke vicArameM mana saMlagna rahatA hai, (te dAtuH uttamAH pAtra) ve sAdhu dAtArake lie uttama pAtra haiN| For Personal & Private Use Only Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArasamuccaya bhAvArtha-uttama pAtra ve hI haiM jo sAdhu kaSToMke pAnepara bhI krodha na karake kSamA va dhairya dhAraNa karate haiM tathA jinake manameM kabhI azubha bhAvanA nahIM hotI hai| ve sadA paropakArameM hI bhAva rakhate haiM tathA jo nija Atmika tattvoMko parase bhinna sadA bhAte rahate haiM aise AtmajJAnI sAdhuko bhaktipUrvaka dAna karanA dharmaniSTha dAtAroMkA dainika kartavya hai| gRhasthoMko dAna avazya karanA cAhie / uttama pAtra na mile to madhyama pAtra zrAvakoMko yA jaghanya pAtra zraddhAvAna jainiyoMko bhaktise dAna denA caahie| karuNA bhAvase haraeka mAnava va pazu-prANIke kaSTako nivAraNa karane hetu apanI zaktipramANa tyAga kreN| dAna bar3A hI upakArI hai| dhRtibhAvanayA duHkhaM 'satyabhAvanayA bhavam / jJAnabhAvanayA karma nAzayanti na saMzayaH // 199 // anvayArtha-jJAnI samyagdRSTi mahAtmA (duHkhaM) duHkhako yA kaSTako yA pIDAko (dhRtibhAvanayA) dhairya va sahanazIlatAkI bhAvanAse, (bhavam) isa janmamaraNako (satyabhAvanayA) satya tattvajJAnakI bhAvanAse aura (karma) karmoMko (jJAnabhAvanayA) AtmajJAnake mananase (nAzayanti) nAza kara DAlate haiM (na saMzayaH) isameM koI zaMkA nahIM hai| __bhAvArtha-pUrva karmoMke udayase Aye hue duHkhako samatAse va dhairyase bhoga lenA ucita hai taba purAtana karma jhar3a jAyegA aura navIna karmakA baMdha nahIM hogA / athavA yadi hogA bhI to ati alpa hogA / saMsArakA nAza karmoM ke nAzase hogA, karmoMkA kSaya vItarAgabhAvase hogA, vItarAgabhAva satya jo nizcaya mokSamArga AtmAnubhavarUpa hai usake abhyAsase hogA / karmoMke kSayameM mukhya kAraNa samyagjJAnameM upayukta honA hai| isalie isa bAtameM kucha bhI saMzaya na lAkara AtmakalyANArthiyoMko ucita hai ki yathArtha jJAnAbhyAsa, AtmapratIti tathA cAritrAnuSThAnase apane AtmAkA uddhAra kareM / 3Agraho hi zame yeSAM vigrahaM karmazatrubhiH / viSayeSu nirAsaGgAste pAtraM ytisttmaaH||200|| anvayArtha-(yeSAM) jinakA (AgrahaH zame hi) yaha Agraha hai athavA yaha pratijJA hai ki hama zAMta bhAvameM raheMge (karmazatrubhiH vigraha) ve karmarUpI zatruoMse yuddha karate haiM (viSayeSu nirAsaGgAH) aura jo indriyoMke viSayoMmeM Asakta nahIM haiM kintu unase virakta haiM (te yatisattamAH pAtraM) ve yatiyoMmeM mukhya uttama pAtra haiN| pAThAntara-1. sattva / 2. bhayam / 3. agraho / For Personal & Private Use Only Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttama pAtra sAdhu 99 bhAvArtha-uttama pAtra sAdhuoMke manameM yaha dRr3ha pratijJA hotI hai ki hama kabhI zAMtabhAvakA nAza nahIM kareMge, aneka upasargoMke par3anepara bhI hama krodha nahIM kareMge, kSamAko nahIM tyAgeMge / jo AtmAke guNoMko hI apanA dhana samajhate haiM isalie ve sarva indriyoMke viSayoMke padArthoMse vairAgI haiN| sarva padArthoMse pUrNatayA asaMga haiM-rahita haiM tathA jina sAdhuoMne isa bAtapara kamara kasI hai ki ve karmarUpI zatruoMko avazya jItakara muktikA rAjya prApta kareMge, aise hI vIra niHspRhI vItarAgI sAdhu hI uttama pAtra hote haiN| niHsaMgino'pi vRttADhyA nisnehAH suzrutipriyAH / abhUSA'pi tapobhUSAste pAtraM yoginaH sadA // 201 // anvayArtha-(niHsaMginaH api) jo parigraharahita honepara bhI (vRttATyAH) cAritrake dhArI haiM (niHsnehAH) jagatake padArthoMse sneharahita haiM to bhI (suzrutipriyAH) jinavANIke premI haiM (abhUSA'pi) bhUSaNarahita haiM to bhI (tapobhUSAH) taparUpI AbhUSaNake dhArI haiM (te yoginaH) aise yogI (sadA pAtra) sadA dharmake pAtra haiN| bhAvArtha-jaina digambara sAdhu uttama pAtra haiM, jinhoMne vastrAdi sarva parigrahakA tyAga kara diyA hai tathApi pA~ca mahAvrata, pA~ca samiti, tIna guptirUpa teraha prakAra cAritrake dhanI haiM / strI-putra- kuTumbAdike snehako choDa cake haiM to bhI AtmajJAnakI buddhike hetu sacce zAstroMke paThana-pAThana-mananacitavanameM bar3I hI prIti rakhate haiM / yadyapi koI gahanA unake zarIrapara nahIM hai to bhI upavAsa Adi bAraha tapoMke sAdhanase vibhUSita haiN| aise hI yogI uttama pAtra haiN| yairmamatvaM sadA tyaktaM svakAye'pi manISibhiH / te pAtraM saMyatAtmAnaH sarvasattvahite rtaaH||202|| anvayArtha-(yeH manISibhiH) jina mahAtmAoMne (svakAye api) apane zarIra parase bhI (mamatvaM) mamatA (sadA tyaktaM) sadAke lie choDa dI hai (saMyatAtmAnaH) aise saMyamI pAtra (sarvasattvahite ratAH) jo sarva prANI mAtrake hitameM lavalIna haiM (te pAtra) ve hI pAtra haiN| bhAvArtha-nigraMtha sAdhu uttama pAtra haiM jo zarIrake rAgake bhI tyAgI haiN| zarIra saMyamakA sAdhaka hai| isake sahArese tapa kiyA jAtA hai isalie zarIrako jo kucha rUkhA-sUkhA bhojana mila jAve use dekara pAlate haiN| jo aise dayAvAna haiM ki ekendriya sthAvara vRkSAdiko bhI kaSTa nahIM dete haiM, dekhakara calate haiM, uThAte-dharate haiM, sarva prANImAtrake hitaiSI haiM, sarva jIvoMko For Personal & Private Use Only Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 sArasamuccaya satya dharmakA upadeza dete haiM tathA pA~coM indriya va manako vazameM rakhanevAle haiM tathA sAmAyikAdi saMyamoMko bhale prakAra pAlate haiM, aise hI mahAtmA uttama pAtra haiM jinako bar3I bhaktise dAna karake gRhasthako apanA janma saphala mAnanA caahie| parISahajaye zaktaM zaktaM karmaparikSaye / jJAnadhyAnatapobhUSaM 'zuddhAcaraNaparAyaNaM // 203 // prazAntamAnasaM saukhyaM prazAntakaraNaM zubhaM / prazAntArimahAmohaM kAmakrodhanisUdanam // 204 // nindAstutisamaM dhIraM zarIre'pi ca nispRhaM / jitendriyaM jitakrodhaM jitalobhamahAbhaTam // 205 // rAgadveSavinirmuktaM siddhisaGgamanotsukam / jJAnAbhyAsarataM nityaM nityaM ca prazame sthitam // 206 // evaM vidhaM hi yo dRSTvA svagRhAGgaNamAgatam / mAtsaryaM kurute mohAt kriyA tasya na vidyate // 207 // anvayArtha-(parISahajaye zaktaM) jo bAIsa pariSahoMke jItanemeM samartha hoM, (karmaparikSaye zaktaM) tathA karmoMke kSaya karaneke lie udyamazIla hoM, (jJAnadhyAnatapobhUSaM) jinakA AbhUSaNa jJAna, dhyAna, tapa ho, (zuddhAcaraNaparAyaNaM) jo zuddha cAritrake pAlanemeM lavalIna hoM, (prazAntamAnasaM) jinakA mana zAnta ho, (saukhyaM) jo AnaMdamaya hoM, (prazAntakaraNaM) jinakI pA~coM indriyoMkI icchAe~ zAMta hoM, (zubhaM) jo zubha AcaraNoMke kartA hoM, (prazAMtArimahAmohaM kAmakrodhanisUdanam) jo mahAna moharUpI zatruko zAMta kara cuke hoM tathA kAma krodhAdike nAzaka hoM (nindAstutisama) jo apanI nindA aura stutimeM ekasamAna bhAvake dhArI hoM (dhIraM) kSamAzIla dhairyavAna hoM (zarIre'pi ca nispRha) jo zarIrase bhI virAgI hoM (jitendriya) jo indriyoMke vijayI hoM (jitakrodhaM) jo krodhako jItanevAle hoM (jitalobhamahAbhaTaM) jinhoMne lobharUpI mahAna yoddhAko jIta liyA ho (rAgadveSavinirmuktaM) aura rAgadveSase rahita hoM (siddhisaGgamanotsukam) siddhagatikI saMgatike pAneke lie manameM bar3e utsuka hoM, (nityaM jJAnAbhyAsarataM) nitya zAstrajJAnake abhyAsameM rata hoM, (nityaM ca prazame sthitam) nitya hI zAMtimeM ramate hoM, (evaM vidhaM svagRhAGgaNamAgataM dRSTrA) aise mahAna yogIko apane gharake A~gana taka Aye hue dekhakara (yaH mohAt mAtsaryaM kurute) jo koI mohake vazIbhUta hokara unake pAThAntara-1. zuddhAcAraparAyaNaM / For Personal & Private Use Only Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 101 mokSamArga-pathika sAtha IrSA kare, unakA satkAra na kare, unako dAna na de (tasya kriyA na vidyate) vaha zrAvakakI kriyAse rahita hai| bhAvArtha-Upara likhita guNoMse viziSTa mahAna vairAgI, niHspRhI, AtmajJAna aura dhyAnameM rata nirgrantha sAdhukA jo sanmAna nahIM karatA hai vaha svayaM mithyAdRSTi hai, dharmakriyAoMse zUnya hai, vaha dAnakA mArga nahIM jAnatA / mokSamArga-pathika mAyAM nirAsikAM kRtvA tRSNAM ca paramaujasaH / rAgadveSau samutsArya prayAtA padamakSayam // 208 // anvayArtha-(paramaujasaH) parama tejasvI vIra puruSa (mAyAM ca tRSNAM nirAsikAM kRtvA) mAyAcAra aura tRSNAko dUra karake (rAgadveSau samutsArya) aura rAgadveSako nAza karake (akSayam padam prayAtAH) avinAzI mokSapadako pahu~ce haiN| __bhAvArtha-saMsArakA mUla kAraNa tRSNA hai, viSayoMkI lolupatA hai| isIke hetu prANI mAyAcAra karate haiM tathA isI hetu iSTa padArthoMmeM rAga aura aniSTa padArthoMmeM dveSa hotA hai / ye rAgadveSa hI karmabaMdhake kAraNa haiN| inhIMke nAzase karmoMkA kSaya hotA hai| samyagdRSTi dhIra-vIra puruSa sAhasa karake AtmadhyAnakA abhyAsa karate haiN| kSaNakazreNIpara ArUDha hokara cAra ghAtiyAkarmoMkA nAza karake kevalI ho jAte haiN| phira zeSa cAra aghAtiyA karmoMkA bhI kSayakara zuddha aura kRtakRtya ho avinAzI svAtmasthitiko prApta kara lete hai| dhIrANAmapi te dhIrA ye nirAkulacetasaH / karmazatrumahAsainyaM ye jayanti tapobalAt // 209 // anvayArtha-(ye nirAkulacetasaH) jo AkulatA rahita cittako dhAraNa karanevAle haiM (ye tapobalAta karmazatramahAsainyaM jayaMti) tathA jo tapake balase karmazatruoMkI mahAsenAko jIta lete haiM, (te dhIrANAm api dhIrAH) ve dhIra puruSoMmeM bhI bar3e dhIra haiN| bhAvArtha-jagatake zatruoMko jItanA koI vIratAkI bAta nahIM hai| dhanya haiM ve mahApuruSa jo nigraMtha hokara AgamAnusAra cAritra pAlakara bAIsa parISahoMko sahate hue parama kSamAbhAvake sAtha tapa karate haiM aura vItarAgatA va samatAse anurAga karate hue AtmAnaMdakA bhoga karate haiM / unhIMke karmakI nirjarA hotI hai aura navIna karmoMkA saMvara hotA hai / ve mohako padadalita karate hue nirmohabhAvameM bar3hate hue zuddha paramAtmA ho jAte haiN| For Personal & Private Use Only Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 sArasamuccaya parISahajaye zUrAH zUrAzcendriyanigrahe / kaSAyavijaye zUrAste zUrA gaditA budhaiH||210|| anvayArtha-(parISahajaye zUrAH) jo kSudhA, tRSA Adi bAIsa parISahoMke jItanemeM vIra haiM (ca indriyanigrahe zarAH) aura jo pA~coM indriyoMko vaza rakhanemeM vIra haiM (kaSAyavijaye zUrAH) aura jo krodhAdi kaSAyoMke jItanemeM yoddhA hai (te zUrAH) ve hI sacce vIra (budhaH gaditAH) buddhimAnoMke dvArA kahe gae haiM / bhAvArtha-isa saMsAra meM saMsArI prANiyoMke mukhya vairI viSaya tathA kaSAya haiM, sahanazIlatA rakhanA bar3A hI durlabha hai / ApattiyoMke Anepara AkulatA na honA bar3A hI sAhasakA kAma hai / jo mahApuruSa saMkaToMke paDanepara bhI vajrake samAna dhIravIra bane rahate haiM tathA uttama kSamAdi dazalakSaNarUpa dharmake prabhAvase yA vyavahAra ratnatrayake dvArA nizcaya ratnatrayamayI AtmAnubhavakA abhyAsa karate hue viSaya-kaSAyoMko jIta lete haiM, ve hI sacce vIra haiM, pUjyanIya haiM, vaMdanIya haiN| nAdatte'bhinavaM karma saccAritraniviSTadhIH / purANaM nirjayedvADhaM vizuddhadhyAnasaGgataH // 211 // anvayArtha-(sacAritraniviSTadhIH) samyakcAritrake pAlanemeM jisakI buddhi lavalIna haiM vaha jJAnI (vizuddhadhyAnasaGgataH) nirmala vItarAga dhyAnakI saMgatise (abhinavaM karma na Adatte) navIna karmoMkA Asrava nahIM karatA hai (purANaM bADhaM nirjayet) va purAne karmoMkI atyadhika nirjarA karatA hai| bhAvArtha-vyavahAra cAritrake dvArA svarUpAcaraNarUpa nizcaya cAritra yA AtmaramaNarUpa dhyAna hI vAstavameM mokSakA mArga hai / jisa upAyase navIna karmoMkA saMvara ho aura pUrvabaddha karmoMkI atyadhika nirjarA ho vahI muktikA upAya hai| ataeva tattvajJAnI jIva pUrNa samatAbhAvake sAtha prayatnapUrvaka AtmadhyAnakA dRDhatAse abhyAsa karate hue Atmazuddhi karate cale jAte haiN| aise dhIra vIra puruSa dhanya haiN| saMsArAvAsanirvRttAH zivasaukhyasamutsukAH / / sadbhiste gaditAH prAjJAH zeSAH 'svArthasya vaJcakAH // 212 // anvayArtha-(saMsArAvAsanirvRttAH) jo saMsArake bhramaNase udAsa haiM (zivasaukhyasamutsukAH) tathA kalyANamaya mokSake sukhake lie atyanta utsAhI haiM (te prAjJAH) ve hI buddhimAna paMDita (sadbhiH) sAdhuoMke dvArA (gaditAH) kahe gaye pAThAntara-1. zAstrasya / For Personal & Private Use Only Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga-pathika 103 haiM | ( zeSAH svArthasya vaMcakAH ) bAkI saba jIva apane AtmAke puruSArthako ThaganevAle haiM / bhAvArtha- ve hI paMDita va vidvAna haiM jo bhedavijJAna dvArA yaha nirNaya kara cuke haiM ki cAra gatirUpa saMsArakA vAsa tyAgane yogya hai aura mokSakA nirAkula dhAma grahaNa karane yogya hai / aisA nizcaya karake jo saMsArase vairAgI hokara va mokSake utsAhI hokara samyakcAritrakA bhale prakAra pAlana karate haiM, parantu jo kevala zAstroMko jAnate haiM, bahuta upadeza karate haiM parantu saMsArase na vairAgI haiM aura na hI mokSake lie udyamazIla haiM ve apaneko ThagA rahe haiM, jAnate hue bhI AtmakalyANase vimukha haiM / samatAM sarvabhUteSu karoti sumAnasaH / mamatvabhAvanirmukto yAtyasau padamavyayam // 213 // anvayArtha - ( yaH sumAnasaH) jo zuddha manadhArI mAnava ( mamatva bhAvanirmuktaH ) mamatAbhAvako chor3akara (sarvabhUteSu samatAM karoti) sarva prANIbhAva para samatAbhAva rakhatA hai (asau) vaha (avyayam padaM yAti) mokSake avinAzI padako prApta karatA hai / bhAvArtha - mokSamArga AtmajJAnapUrvaka vItarAgabhAvameM hai| vItarAgatA tabhI prApta hogI jaba sarva jagatake padArthoMse mamatvakA tyAga kiyA jAyegA aura jaba sarva jagatake prANiyoMko nizcayanayase eka samAna zuddha jJAtA-dRSTA avinAzI vItarAgamaya dekhA jAyegA, taba kisIse na rAga rahegA, na kisIse dveSa rahegA / samatAbhAvasahita vartanase AtmadhyAnakI vRddhi hotI hai aura saMvara vizeSa hotA hai tathA pUrvabaddha karmoMkI vizeSa nirjarA hotI hai / aisA jAnakara mumukSuko sAmyabhAvakA abhyAsa karanA cAhie / indriyANAM jaye zUrAH karmabandhe ca kAtarAH / tattvArtho hitacetaskAH svazarIre'pi nispRhAH // 214 // parISahamahArAtivananirdalanakSamAH / kaSAyavijaye zUrAH sa zUra iti kathyate // 215 // anvayArtha - (indriyANAM jaye zUrAH) jo pA~coM indriyoMke jItanemeM vIra haiM ( karmabaMdhe ca kAtarAH) tathA karmoMke bA~dhanemeM kAyara haiM- jo karmabaMdhase bhayabhIta hai, (tattvArtho hitacetaskAH ) tattvArthake mananameM jinakA mana lavalIna hai, (svazarIre'pi nispRhAH) jo apane zarIrase moharahita haiM, ( parISahamahArAtivananirdalanakSamAH) jo bAIsa parISaharUpI zatruoMke vanako nAza karanemeM samartha haiM, ( kaSAyavijaye zUrAH ) jo kaSAyoMke jItanemeM zUra haiM, ( sa zUra iti kathyate) ve hI zUra haiM aisA kahA gayA hai / For Personal & Private Use Only Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 sArasamuccaya bhAvArtha - mahAvratI nigraMtha AcArya, upAdhyAya, sAdhu saMsArase parama vairAgI, jitendriya, tattvake abhyAsI, parISahoMko jItanevAle, vItarAgI hote hue bhI aise uttama dhyAnakA abhyAsa karate haiM jisase karmoMkI nirjarA ho jAtI hai aura AtmAkI zakti bar3hatI jAtI hai| ve hI sacce vIra yoddhA haiM / saMsAra dhvaMsinIM caryAM ye kurvanti sadA narAH / rAgadveSahatiM kRtvA te yAnti 'paramaM padam // 216 // anvayArtha - (ye narAH) jo manuSya (sadA) hamezA (saMsAra dhvaMsinIM caryAM kurvaMti) saMsArako nAza karaneke lie AcaraNa pAlate haiM (te) ve ( rAgadveSahatiM kRtvA) rAgadveSako nAza karake ( paramaM padam yAnti) parama padako prApta karate haiM / bhAvArtha - samyagdRSTi nirgratha sAdhu saMsArako duHkhoMkA sAgara samajhakara isase pAra honeke lie munipadake cAritrako bhale prakAra pAlate haiM / vyavahAracAritrake dvArA nizcayacAritrako pAlate hue, svAtmAnubhavakA Ananda lete hue, parama samatAbhAvameM jamate hue rAgadveSakA kSaya kara dete haiM / vItarAgatAkA prakaTa honA hI parama padakA lAbha hai / malaistu rahitA dhIrA maladigdhvAGgayaSTayaH / sabrahmacAriNo nityaM jJAnAbhyAsaM siSevire // 217 // anvayArtha - ( malaistu rahitAH ) jo rAgAdi maloMse rahita ho jAte haiM ( maladigdhvAMgayaSTayaH) parantu snAnAdike tyAgase zarIrake aMga- upAMga malase lipta dikhAI dete haiM tathApi (sabrahmacAriNaH) sacce brahmacArI hote haiM, aise yogI hI (nityaM jJAnAbhyAsaM siSevire ) sadA jJAnakA abhyAsa karate rahate haiM / bhAvArtha-nirgratha sAdhu zarIrake malinapanekI kucha bhI paravAha na karate hue apane vyavahAra va nizcaya cAritrako aticAra rahita pAlate haiM, antaraGgameM svarUpakI bhAvanA karate haiM, AtmadhyAnameM lIna hote haiN| jaba upayoga dhyAnameM nahIM lagatA hai taba zAstroMkA manana karate haiM / niraMtara jJAnAnandakA rasapAna karanA hI unakA dhyeya hotA hai / jJAnabhAvanayA siktA nibhRtenAntarAtmanaH / apramattaM guNaM prApya labhante hitamAtmanaH // 218 // anvayArtha - (antarAtmanaH ) samyagdRSTi mahAtmA sAdhu ( jJAnabhAvanayA siktA ) AtmajJAnakI bhAvanAse sIMce hue evaM (nibhRtena) dRDhatA rakhate hue ( apramattaM guNaM pAThAntara - 1. paramAM gatim / For Personal & Private Use Only Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga-pathika 105 prApya) apramatta guNasthAnoMmeM caDhakara (AtmanaH hitaM) apane AtmAkA hita (labhante) prApta karate haiN| ____ bhAvArtha-AtmadhyAnakA dRDhatApUrvaka abhyAsa karanese apramattavirata nAmaka sAtaveM guNasthAnase Age caDhakara sAdhu apUrvakaraNAdi guNasthAnoMke dvArA mohakA kSaya karake phira zeSa tIna ghAtIya karmoMkA bhI kSaya karake kevalajJAnI ho jAte haiN| sAtaveMse caudahaveM guNasthAna takake saba guNasthAna apramatta kahalAte haiM; kyoMki sarva hI AtmadhyAnAsakta hai / samatApUrvaka dhyAna karanese hI paramAtmapadakI prApti hotI hai| saMsArAvAsabhIrUNAM tyaktAntarbAhyasaMginAm / viSayebhyo nivRttAnAM zlAghyaM teSAM hi jIvitam // 219 // anvayArtha-(saMsArAvAsabhIrUNAM) jo mahAtmA saMsArake bhramaNase bhayabhIta haiM (tyaktAntarbAhyasaMginAm) tathA rAgAdi antaraGga parigraha aura kSetra makAnAdi bAharI parigrahake tyAgI haiM tathA (viSayebhyo nivRttAnAM) pA~coM indriyoMke viSayoMse virakta haiM (teSAM hi jIvitam zlAghyaM) una sAdhuoMkA hI jIvana prazaMsanIya hai| bhAvArtha-mokSamArgapara ArUDha hokara sIdhe mokSagharakI ora bar3hanevAle ve hI sAdhu hote haiM jinako isa saMsArakI cAroM gatiyoMmeM kahIM bhI sundaratA nahIM bhAsatI hai, sarva hI gatiyoMmeM mAnasika yA zArIrika kaSToMkI AkulatA hI dRSTigata hotI hai tathA bAlakavat sarala hokara vastrAdi parigrahako tyAgakara antaraMgameM kaSAyoMko va kAmAdi bhAvoMko jItate haiM, tathA jo jitendriya rahate haiM, AtmasukhameM sadA magna rahate haiM unhIMkA mAnavajIvana prazaMsAke yogya hai; aise mahApuruSa hI narajanmako saphala karate haiN| samaH zatrau ca mitre ca samo mAnApamAnayoH / lAbhAlAbhe samo nityaM loSThakAJcanayostathA // 220 // samyaktvabhAvanAzuddhaM jJAnasevAparAyaNaM / cAritrAcaraNAsaktamakSINasukhakAMkSiNam // 221 // IdRzaM zramaNaM dRSTvA yo na manyeta duSTadhIH / 'nRjanmaniSphalaM sAraM saMhArayati sarvathA // 222 // anvayArtha-(zatrau ca mitre samaH) jo mahAtmA sAdhu zatrumeM aura mitrameM sapAnabhAva rakhate haiM (ca mAnApamAnayoH samaH) aura mAna aura apamAnameM bhI pAThAntara-1. nRjanmanaH phalaM sAraM / For Personal & Private Use Only Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 sArasamuccaya samabhAva rakhate haiM, (lAbhAlAbhe samaH) lAbha aura hAnimeM samatA rakhate haiM (tathA nityaM loSThakAMcanayoH samaH) usI taraha jo sadA kaMkar3a aura suvarNameM samabhAva-ekasA bhAva rakhate haiM (samyaktva-bhAvanAzuddhaM) jinakI bhAvanA samyagdarzanake kAraNa zuddha rahatI hai aura (jJAnasevAparAyaNaM) jo tattvajJAnakI sevAmeM tatpara rahate haiM, (cAritrAcaraNAsaktaM) jo samyakcAritrake AcaraNoMmeM Asakta haiM, (akSINasukhakAMkSiNam) avinAzI Atmika sukhakI hI jinako icchA hai (IdRzaM zramaNaM dRSTvA) aise sacce nigraMtha zramaNa(sAdhu)ko dekhakara (yaH duSTadhIH) jo duSTabuddhi mAnava (na manyate) bhakti nahIM karatA hai usakA (nRjanmaM niSphalaM) mAnavajanma nirarthaka hotA hai| (sAraM sarvathA saMhArayati) isa janmase jo sAra phala prApta karanA thA vaha usako bilakula naSTa kara DAlatA hai| bhAvArtha-samyagdRSTi AtmajJAnI zAstrokta AcaraNa karanevAle jitendriya vItarAgI sAdhu sacce mokSamArgI sAdhu haiN| unakA darzana karake jIva tRpta ho jAte haiN| aise uttama pAtrakA lAbha ho jAve to dAtAra gadagada ho jAte haiM, apanA janma saphala mAnate haiM, aura navadhA bhakti karake dAna dete haiM / jo ajJAnI, abhimAnI, duSTa mAnava haiM ve aise AtmajJAnI sAdhuoMko dekhakara mu~ha phera lete haiM, unako dAnAdi nahIM dete haiM / ve mAnava deva, guru, dharmakI zraddhA na rakhate hue bahirAtmA aura mAnI kahe jAte haiM / ve mAnavajanmakA sAra nahIM pAte, aura na hI unakA jIvana saphala ho sakatA hai| isa narajanmakI saphalatA to AtmajJAna va AtmAnubhavake lAbhase hotI hai jisase vartamAnameM bhI sahaja sukhazAMti milatI hai aura bhaviSyameM bhI suMdara jIvana prApta hotA hai| rAgAdivarddhanaM saGgaM parityajya dRDhavratAH / dhIrA nirmalacetaskA tapasyanti mhaadhiyH||223|| anvayArtha-(rAgAdivarddhanaM saMgaM) rAgadveSAdiko baDhAnevAle parigrahakA (parityajya) parityAga karake (mahAdhiyaH) mahAna buddhimAna sAdhu (dRDhavratAH) dRDhatAse vratoMkA pAlana karate haiM (nirmalataskAH ) aura cittako zuddha rakhate hue (dhIrAH) ve dhairyavAna (tapasyanti) tapakA AcaraNa karate haiN| bhAvArtha-karmoMkI nirjarA tapake binA nahIM ho sakatI hai / tapasviyoMke lie Avazyaka hai ki ve aMtaraMga va bahiraMga parigrahoMkA tyAga kare, kSudhAtRSA-zIta-uSNAdi. bAIsa pariSahoMko samatAbhAvase sahana kareM, apane ahiMsAdi pA~ca vratoMkA dRDhatAse pAlana kareM aura cittameM mAyA mithyA nidAna Adi koI doSa na rakkheM-parama dhairyake sAtha AtmadhyAnakA sAdhana kreN| For Personal & Private Use Only Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 107 mokSamArga-pathika saMsArodvignacittAnAM niHzreyasasukhaiSiNAm / sarvasaGganivRttAnAM dhanyaM teSAM hi jIvitam // 224 // anvayArtha-(saMsArodvignacittAnAM) jinakA citta isa duHkhamaya saMsArase virakta hai, (niHzreyasasukhaiSiNAm) aura jo mokSake avinAzI sukhake abhilASI haiM (sarvasaMganivRttAnAM) tathA jo sarva aMtaraMga bahiraMga saMgake tyAgI haiM (teSAM hi jIvitam dhanyaM) aise hI mahAtmAoMkA jIvana dhanya hai, prazaMsanIya hai| bhAvArtha-sarvase uttama puruSArtha mokSa hai| jisakI siddhi prApta kara lenepara prANI sarva duHkhoMse chUTa jAtA hai aura vaha AtmA apanI svAbhAvika amUlya AtmasampadAko prApta kara letA hai / isakA upAya ve hI kara sakate haiM jo nigraMtha sAdhu sarva parigrahake tyAgI hokara saMsArase tIvra vairAgI haiM tathA atIndriya Anandako niraMtara pAnekI bhAvanA rakhate haiM / jo mahAnubhAva isa puruSArthakA sAdhana karate haiM unakA mAnavajanma vAstavameM prazaMsAke yogya hai / saptabhIsthAnamuktAnAM yatrAstamitazAyinAm / trikAlayogayuktAnAM jIvitaM saphalaM bhavet // 225 // anvayArtha-(saptabhIsthAnamuktAnAM) jo sAta prakAra bhayoMke sthAnase mukta haiM (yatrAstamitazAyinAm) jahA~ bhI sUrya asta ho jAve vahIM hI vizrAma karanevAle haiM (trikAlayogayuktAnAM) va tInoM kAla yoga karanevAle haiM (jIvitaM saphalaM bhaveta) unhIMkA yaha jIvana saphala hotA hai| bhAvArtha-Arambha-parigrahase virata jaina zramaNa nirbhaya hokara yatratatra vicaraNa karate haiN| unheM kabhI kisI prakArakA koI bhaya nahIM satAtA / isa lokameM bhaya sAta batAye gaye haiM-1 ihaloka bhaya-loka kyA kaheMge aisA bhaya, 2 paraloka bhaya-paralokameM kahIM duHkhamaya gatimeM na calA jAU~, 3 roga bhaya-kahIM roga na A jAve, 4 arakSA bhaya-merA koI rakSaka nahIM hai, kyA karU~, 5 agupti bhaya-merI vastue~ kahIM calI na jAve, 6 maraNa bhaya-kahIM muraNa na, ho jAve, 7 akasmAt bhaya-kahIM koI Apatti na A jAve / isa prakArake bhaya vItarAgI samabhAvI sAdhuke nahIM hote / ve sAdhu parama dayAvAna hote haiM, divasameM hI prAsuka jaMturahita bhUmipara vihAra karate haiM / jahA~para bhI sUrya asta honeko hotA hai vahIM rAtriko Thahara jAte haiM aura yogAbhyAsa karate haiN| sabere dopahara va zAmako to avazya dhyAnameM magna rahate haiN| isa prakAra cAritrakA anuSThAna karanevAle sAdhuoMkA hI jIvana saphala hai / For Personal & Private Use Only Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 sArasamuccaya ArtaraudraparityAgAd dharmazuklasamAzrayAt / jIvaH prApnoti nirvANamanantasukhamacyutaM // 226 // anvayArtha-(ArtaraudraparityAgAt) Artta aura raudradhyAnakA tyAga karanese, (dharmazuklasamAzrayAt) dharmadhyAna, zukladhyAnakA Azraya karanese (jIvaH) yaha jIva (anaMtasukhaM) anantasukhase pUrNa (acyutaM) aura avinAzI (nirvANaM) svAtmasthitirUpa mokSapadako (prApnoti) prApta kara letA hai| ____ bhAvArtha-isa lokameM pariNAmoMkI sthiratAkI apekSAse dhyAna cAra prakArakA hai| Arta-raudradhyAna saMsArake kAraNa haiM jabaki dharma dhyAna aura zukladhyAna mokSake kAraNa haiN| ArtadhyAnake cAra prakAra haiN| 1. iSTaviyogaja-sabhI putrAdi iSTa padArthoMke viyogase honevAlA / 2 aniSTasaMyogaja-kaMTakAdi aniSTa vastuse honevAlA / 3 pIDAjanita-roga, pIDAse honevAlA / 4 nidAnaja-AgAmI bhogoMkI icchAse honevAlA / yaha cAra prakArakA duSTabhAvarUpa ArtadhyAna hotA hai| 1 hiMsAnandI-jIvoMkI hiMsAmeM AnaMda mAnanevAlA / 2 mRSAnaMdIasatyameM Ananda mAnanevAlA / 3 cauryAnaMdI-corImeM Ananda mAnanevAlA / 4 parigrahAnaMdI-parigraha-saMcayameM Ananda mAnanevAlA / ye cAra prakArake duSTa bhAva evaM raudradhyAna haiN| mukhyarUpase raudradhyAna narakagatikA va ArtadhyAna tiryaMcagatikA baMdha karatA hai| __ cAra prakArakA dharmadhyAna haiM-1 AjJAvicaya-jinendrakI AjJAnusAra jIvAdi tattvoMkA vicAra karanA, 2 apAyavicaya-apane aura dUsaroMke rAgAdi bhAvoMkA evaM karmoMkA nAza kaise ho yaha vicAra karanA, 3 vipAkavicaya-karmoMke zubha va azubha phalakA vicAra kara samabhAva rkhnaa| 4 saMsthAnavicaya-lokake AkAra, svarUpa yA AtmAke svarUpakA vicAra karanA / yaha dhyAna cauthe avirata samyagdarzana guNasthAnase lekara apramattavirata sAtaveM guNasthAna taka hotA hai / cAra prakArakA zukladhyAna hai-1 pRthaktvavitarka-vIcAra-jahA~ abuddhipUrvaka yogase anya yoga, zabdase anya zabda, dhyeya padArthase anya dhyeya para palaTanA ho sake / 2 ekatvavitarka avIcAra-jahA~ eka hI yoga dvArA eka hI zabda dvArA eka hI dhyeya para jamA jAve / 3 sUkSmakriyApratipAti-jahA~ kAyayogakA sUkSma halanacalana raha jAve / 4 vyuparatakriyAnivRtti-jahA~ sarva yogoMkA nirodha ho jAye / AThaveM guNasthAnase bArahaveMke prAraMbha taka pahalA For Personal & Private Use Only Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnaM vinayAbhyAsAna hokara yaha jIvaka aMtameM tIsarA aura mokSamArga-pathika 109 zukladhyAna rahatA hai, bArahaveMmeM dUsarA hotA hai, terahaveMke aMtameM tIsarA aura caudahaveM guNasthAnameM cauthA zukladhyAna hokara yaha jIva siddha ho jAtA hai / AtmAnaM vinayAbhyAse viSayeSu parAGmukhaH / sAdhayet svahitaM prAjJo jJAnAbhyAsarato yatiH // 227 // anvayArtha-(prAjJaH yatiH) buddhimAna bhedavijJAnI yati (viSayeSu parAGmukhaH) pA~coM indriyoMke viSayoMse vimukha hotA huA, (jJAnAbhyAsarataH) tattvajJAnake abhyAsameM dattacitta rahatA huA (AtmAnaM vinayAbhyAse) aura apaneko cAritrake abhyAsameM lagAye rakhatA huA (svahitaM sAdhayet) AtmAke hitakA sAdhana karatA hai / ___ bhAvArtha-Atmonnatike pathapara sAdhu taba hI cala sakatA hai jaba vaha apane cittako indriyoMke viSayoMse virakta rahane va niraMtara tattvajJAna aura AtmajJAnakA abhyAsa kre| isIlie jinAgamakA manana karanemeM apane samayako lagAye rahe tathA jinokta cAritrake sAdhanameM kSaNamAtra bhI pramAdI na ho| yathA saGgaparityAgastathA karmavimocanam / yathA ca karmaNAM chedastathA''sannaM paraM padam // 228 // anvayArtha-(yathAsaGgaparityAgaH) jaise-jaise parigrahakA mamatva chor3A jAtA hai (tathA karmavimocanam) vaise-vaise karmoMkI nirjarA hotI jAtI hai aura (yathA ca karmaNAM chedaH) jaise-jaise karmoMkA kSaya hotA hai (tathA paraM padam AsannaM) vaise-vaise paramapada arthAt mokSa samIpa AtA jAtA hai / bhAvArtha-yadyapi buddhipUrvaka caudaha prakArake antaraMga aura dasa prakArake bahiraMga parigrahakA tyAga sAdhupada dhArate hue kiyA jAtA hai tathApi jaba taka kaSAyoMkA udaya hai taba taka parigrahakA pUrNa tyAga nahIM hai| AtmadhyAnakI agni bar3hanese jaise-jaise guNasthAna car3hatA hai tathA 'jitanI upazamita kaSAyA, titanoM vahA~ tyAga batAyA' / jaise-jaise kaSAya maMda hotI jAtI hai, vItarAgatA svayameva aura bar3hatI jAtI hai| jitanI adhika vItarAgatA bar3hatI jAtI hai utanI hI adhika karmoMkI nirjarA hotI hai / jitanI jinatI adhika karmoMkI nirjarA hotI hai, AsravakA nirodha bhI utanA utanA adhika hotA hai aura mokSapada utanA hI nikaTa AtA jAtA hai| yatparityajya gantavyaM tat svakIyaM kathaM bhavet / ityAlocya zarIre'pi 'vidvAn tAM ca parityajet // 229 // anvayArtha-(yat parityajya) jisa zarIrako chor3akara (gantavyaM) jAnA par3egA pAThAntara-1. vidvaanaashaaN| For Personal & Private Use Only Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 sArasamuccaya (tata svakIyaM kathaM bhaveta) vaha zarIra apanA kaise ho sakatA hai (iti Alocya) aisA vicAra kara (vidvAn) bhedavijJAnI paMDita (zarIre api) zarIrase bhI (tAM ca parityajet) usa mamatvabhAvako chor3a dete haiM / bhAvArtha-dhana, dhAnya, vastrAdi to zarIrase bilakula jude haiM, inakA tyAga kara denA to saMbhava hai, zarIrakA tyAga to saMbhava nahIM hai, kyoMki yaha saMyamakA sAdhaka hai| aisA hai to bhI sAdhugaNa zarIrameM mamatA nahIM rakhate haiM, saMyamakA sAdhaka jAnakara kevala usakI rakSA karate haiM / unako yaha nizcaya hai ki zarIra para hai, Ayukarmake AdhIna hai, AyukSayase zarIrakA avazya kSaya ho jAyegA / taba ve pravINa sAdhu isa kSaNika zarIrase moha nahIM karate haiM kiMtu isake dvArA AtmadhyAnakA abhyAsa karate haiN| nUnaM nAtmA priyasteSAM ye ratAH snggsNgrhe| samAsInAH prakRtisthAH svIkartuM naiva zakyate // 230 // anvayArtha-(ye saMgasaMgrahe ratAH) jo parigrahake saMcaya karanemeM rata haiM, (samAsInAH) sukhase baiThanevAle haiM, (prakRtisthAH) koMke udayake AdhIna haiM, (teSAM nUnaM AtmA priyaH na) unako nizcayase AtmAkI ora prema nahIM hai / (svIkartuM naiva zakyate) ye kabhI bhI AtmAkI sattA svIkAra nahIM kara sakate haiN| bhAvArtha-saMsAra aura mokSameM viparItatA hai| jo saMsArapremI haiM ve mokSapremI nahIM hote aura jo mokSapremI haiM ve saMsArake rAgI nahIM hote| jinako viSayabhogoMkI bhAvanA rahatI hai ve nAnA prakAra bhoga-sAmagrI aura dhanAdikA saMcaya karate rahate haiN| Alasya pramAdase baiThe rahate haiN| karmoMke udayake anukUla vartate rahate haiM / ve mohI jIva eka to AtmAkI bAta hI nahIM sunate haiM, yadi sunate haiM to dhAraNAmeM use nahIM lAte / anaMtAnubandhI kaSAyake udayase unakA AtmAkI ora prema udita nahIM hotA / mamatva aura parigrahatyAgase lAbha zarIramAtrasaGgena bhavedArambhavardhanam / tadazAzvatamatrANaM tasmin vidvAn ratiM tyajet // 231 // anvayArtha-(zarIramAtrasaGgena) strI, putra, mitra, dhanAdikA aura parigraha na hote hue bhI zarIra mAtrake parigrahase (Arambhavardhanam bhavet) zarIrake lie ArambhakI vRddhi ho sakatI hai / (tat azAzvataM) yaha zarIra anitya hai (atrANaM) azaraNa hai isalie (vidvAn) vidvAna puruSa (tasmin ratiM tyajet) isa zarIrameMse Asakti chor3a dete haiN| For Personal & Private Use Only Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mamatva aura parigrahatyAgase lAbha 111 bhAvArtha - zarIrakI Asakti mUrchA burI cIja hai / yadi zarIrameM moha ho to isake lie bhogya vastuoMke saMgrahakA prabandha karanA par3atA hai aura parigrahakA sambandha bar3ha jAtA hai / jJAnI yaha bhale prakAra jAnate haiM ki yaha zarIra eka dina chUTa jAyegA taba koI ise rakha nahIM sktaa| maMtra, yaMtra, auSadhi, deva, dAnava, mitrAdi koI bhI zarIrako vinAzase bacA nahIM skte| aisA samajhakara jJAnIjana isase prIti tor3a dete haiM, cAkarake samAna ise pAlakara isase saMyamakA sAdhana kara lete haiM / saGgAt saJjayate gRddhirgRddhau vAJchati saJcayam / saJcayAdvardhate lobho lobhAdduHkhaparamparA // 232 // anvayArtha - ( saMgAt gRddhiH saMjAyate) parigrahakI mUrchA honese viSayoMkI lolupatA paidA hotI hai, (gRddhau saMcayaM vAMchati) lolupatA honese dhanAdi parigrahake ekatra honekI icchA karatA hai, (saMcayAt lobhaH vardhate ) aura usa dhanAdike saMcaya karanese lobha bar3hatA jAtA hai tathA usa (lobhAt duHkhaparamparA) lobhase duHkhoMkI saMtati bar3hatI jAtI hai / bhAvArtha - jisake bhItara zarIrAdise mamatA hogI use bhItara indriyabhogoMkI gRddhatA paidA ho jAyegI, taba yaha avazya dhanAdi sAmagrIko ikaTThA karegA / jitanA - jitanA dhana bar3hegA utanA utanA lobha bar3hegA ki yaha dhana kama na ho kintu bar3hatA jAve / lobhake bar3hanese anyAyameM pravRtti hogI, anyAyase tIvra pApabaMdha hogA, pApake phalase duHkha hogA, nIca gati prApta hogI / vahA~ bhI azubha bhAvoMke kAraNa pApabaMdha hogA / punaH duHkhamaya avasthA prApta hogI aura lobhakI maMdatA honA atizaya kaThina ho jAyegA / mamatvAjjAyate lobho lobhAdrAgazca jAyate / rAgAcca jAyate dveSo dveSAduHkhaparamparA // 233 // anvayArtha - (mamatvAt) parapadArthoMke mamatAbhAvase (lobho jAyate) lobha paidA hotA hai (lobhAt rAgaH ca jAyate) tathA lobhase rAga paidA hotA hai, ( rAgAt ca dveSaH jAyate) rAgase dveSa utpanna hotA hai / (dveSAt duHkhaparamparA) dveSase duHkhakI saMtati cala paDatI hai / bhAvArtha - zarIra, kuTumba tathA bhoga-sAmagrImeM mamatAbhAva hone se unake bane rahanekA aura unake lie dhanAdikI prAptikA lobha hotA hai / lobhake kAraNa jina-jina padArthoMke saMyogase svArthakI siddhi hotI hai, unake prati rAga hotA hai, rAgake kAraNa jo una padArthoMke virodhI haiM unase dveSa ho For Personal & Private Use Only Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 sArasamuccaya jAtA hai| rAgadveSase karmoMkA bandha hotA hai, karmoMke udayase duHkhake kAraNoMkI aura zarIrAdikI prApti hotI hai, phira mamatAbhAvase lobha hotA hai isa prakAra saMsArameM duHkhoMkI paripATI calA karatI hai / ataeva parigrahakA honA saMsAravarddhaka hai| nirmamatvaM paraM tattvaM nirmamatvaM paraM sukham / nirmamatvaM paraM bIjaM mokSasya kathitaM budhaiH // 234 // anvayArtha-(nimematvaM paraM tattvaM) mamatA rahita honA parama tattva hai, (nirmamatvaM paraM sukhaM) mamatArahita honA paramasukha hai, (nirmamatvaM mokSasya paraM bIjaM) mamatArahita bhAva mokSakA zreSTha bIja hai (budhaiH kathitaM) aisA buddhimAnoMne kahA hai| bhAvArtha-jisane sarva parapadArthoMse mamatA chor3a dI hai, indra, dharaNendra, cakravartI Adike bhoga jise AkulatAkAraka tyAgane yogya bhAsate haiM, vaha mahAtmA mAtra eka apane AtmA va usakI muktimeM hI premI ho jAtA hai| ataeva vaha sarva mamatvase rahita hokara paramAtma-tattvakA bhale prakAra anubhava kara sakatA hai / isa svAtmAnubhavase vaha atIndriya uttama sukhako bhogatA hai, yahI mokSakA saccA upAya hai / jaba jagatakI caMcala vastuoMse vairAgya hogA taba hI nija Atmika AnandakA anurAga hogaa| sukhakA kAraNa eka nirmamatvabhAva hI hai| nirmohI jIva hI mokSako prApta kara sakatA hai / nirmamatve sadA saukhyaM saMsArasthitibhedanaM / jAyate paramotkRSTamAtmanaH saMsthite sati // 235 // anvayArtha-(nirmamatve AtmanaH saMsthite sati) sarva parapadArthoMse mamatA chor3akara apane AtmAmeM sthitiko prApta kara lenepara (saMsArasthitibhedana) saMsArakI sthitiko bhedanevAlA (paramotkRSTaM saukhyaM) paramotkRSTa sukha (sadA jAyate) sadA anubhavameM AtA hai| bhAvArtha-jisake bhItara ThaharanA hai, jisakA svAda lenA hai, jisameM saccA Ananda hai vaha svayaM AtmA hI hai| yaha upayoga jaba taka AtmAse bAhara ramaNa karatA rahatA hai taba taka apane AtmAkA svAda nahIM A sakatA hai| jaba upayogako sarva anAtmAoMse aura sarva para AtmAoMsearahaMta siddhase bhI haTAkara-apane hI AtmAke zuddha svabhAvameM zraddhApUrvaka joDA jAtA hai, tanmaya kiyA jAtA hai-ekAgra kiyA jAtA hai taba hI svAtmAnubhava hotA hai aura paramAnaMdakA svAda AtA hai| yaha paramAnaMda hI pAThAntara-1. ...cchedanam / For Personal & Private Use Only Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhanakI asAratA 113 vaha zastra hai jo saMsArake bhramaNa karAnevAle karmoMkA kSaya kara detA hai / vAstavameM mokSakA mArga svAtmAnandamaya hai / jo rAgadveSa mohakA tyAga karegA vaha avazya hI mokSamArgako pAkara santuSTa hogA / AtmAkI vRtti jaba sAmyabhAvako prApta ho jAtI hai taba parapadArthakI ruci nahIM hotI, svAtmAnubhavameM hI use Ananda AtA hai / ataH usI svAnubhavarUpa paramasudhArasakA pAnakara santuSTa ho jAtA hai / dhanakI asAratA artho mUlamanarthAnAmartho nirvRtinAzanam / kaSAyotpAdaka zcArtho duHkhAnAM ca vidhAyakaH // 236 // anvayArtha - (arthaH anarthAnAM mUlaM) yaha dhana anarthoMkA mUla hai ( arthaH nirvRtinAzanam ) aura yaha dhana nirvRtikA - mokSakA nAzaka hai, (arthaH ca kaSAyotpAdakaH ) aura yaha dhana hI lobhAdi kaSAyoMkA utpAdaka hai ( duHkhAnAM ca vidhAyakaH) tathA duHkhoMkA vidhAyaka hai, lAnevAlA hai / bhAvArtha-lakSmIke tyAga binA mamatvakA tyAga nahIM ho sakatA hai / lakSmI honese hI viSaya sAmagrIko ekatra kiyA jA sakatA hai va usake baDhAnekI cintA aura kama na honekI cintA satAtI hai / lakSmIke lobhase aneka anyAya ho jAte haiM, asatya bolakara ThagA jAtA hai, corI kara lI jAtI hai / lakSmIkA mamatva na haTegA taba taka nizcala AtmasamAdhi prApta na hogI / nizcala samAdhike binA mokSake bAdhaka karmoMkA nAza nahIM ho sakatA hai / ataeva dhana mokSameM aMtarAya karatA hai / arthake nimittase lobha aura mAna hotA hai / mAyAcAra bhI dhanake lie kiyA jAtA hai / jo bAdhaka hotA hai usapara krodha bhI A jAtA hai / dhanake kAraNa yahA~ bhI upArjana, rakSaNa va vyayakI AkulatA hotI hai / rAgadveSase tIvra karmoMkA baMdha hotA hai / karmoMke udayase saMsArameM duHkhoMkI paramparA calatI hai | prAptojjhitAni vittAni tvayA sarvANi saMsRtau / punasteSu ratiH kaSTaM bhuktavAnta ivaudane // 237 // anvayArtha - ( tvayA) tUne (saMsRtau ) isa saMsAra meM ( sarvANi vittAni) sarva prakArake dhanako ( prAptojjhitAni) prApta karake vAraMvAra choDA hai (bhuktavAnta odane iva) khAe hue cAvalako vamana kiye hueke samAna (teSu) unhIM sampattiyoMmeM (punaH ratiH) phira Asakti karatA hai yaha (kaSTaM) bar3e duHkhakI bAta hai / 10 For Personal & Private Use Only Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 sArasamuccaya __bhAvArtha-saMsArakI dhana-sampadA vAraMvAra isa prANIne pAyI hai / saMsArake bhoga vAraMvAra bhoge haiM / ye sarva bhoga-sampadA, khAkara vamana kiye hue bhAtake samAna phira bhogane yogya nahIM haiN| jaise buddhimAna vamana kiye hue bhAtako nahIM khAtA hai vaise hI hameM dhana-sampattiko grahaNa karanA yogya nahIM hai| yaha saMsArameM pha~sAnevAlI hai| ko vA vittaM samAdAya paralokaM gataH pumAn / yena taSNAgnisaMtaptaH karma badhnAti dAruNam // 238 // anvayArtha-(kaH vA pumAna) kauna aisA mAnava hai jo (vittaM samAdAya) dhanako sAtha lekara (paralokaM gataH) paraloka gayA hai ? (yenaM) jisa kAraNase (tRSNAgnisaMtaptaH) yaha jIva tRSNAkI Agase jalatA huA (dAruNaM karma badhnAti) tIvra karma bA~dhatA hai| bhAvArtha-ajJAnI mAnava rAtadina dhanakI tRSNAmeM pha~sA huA apanI sarvazakti va apanA sarva samaya dhanake kamAnemeM hI kharca karatA rahatA haiAtmakalyANa nahIM karatA hai / usake lie AcArya kahate haiM ki jisa dhanake tIvra lobhameM par3akara tU nyAya-anyAyakA vicAra choDakara jaise-taise dhana kamAkara tIvra pApakarma bA~dhatA hai vaha dhana isa zarIrake sAtha rahegA? paralokameM kisIke sAtha dhana nahIM gayA hai / paralokameM to pApa-puNya hI sAtha jAyegA / isalie dhanake pIche pApa bA~dhakara paralokameM kaSTa pAnA mUrkhatA hai / ataeva saMtoSapUrvaka nyAyase dhana kamAte hue Atmahitake lie puruSArtha avazya karanA cAhie / dhanake saMcayamAtrase kucha lAbha na hogA / saMtoSakI mahimA tRSNAndhA naiva pazyanti hitaM vA yadi vAhitaM / saMtoSAjanamAsAdya pazyanti sudhiyo janAH // 239 // anvayArtha-(tRSNAndhAH) jo mAnava viSayabhogoMkI va dhanakI tRSNAse andhe haiM ve (hitaM vA yadi vA ahitaM naiva pazyanti) na to apanA hita vicArate haiM aura na ahitako vicArate haiM / (sudhiyaH janAH) buddhimAna manuSya (saMtoSAMjanaM AsAdya) saMtoSarUpI aMjana A~khameM lagAkara (pazyanti) apanA saccA hita dekhate rahate haiN| bhAvArtha-mAnava ve hI haiM jo apane Atmahitapara dRSTipAta kreN| buddhimAna mAnavoMkA yaha prathama karttavya hotA hai ki ve isa bAtako jAna le ki mere AtmAkA hita kisameM hai aura ahita kisameM haiM ? isalie ve For Personal & Private Use Only Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMtoSakI mahimA 115 dhanako saMtoSake sAtha kamAte haiM, aura apanA samaya zAstrAbhyAsa, satsaMgati, tattvavicAra, AtmadhyAnake lie avazya nikAlate haiN| parantu jo dhanake hI mohameM unmatta haiM ve kabhI AtmAke hitako vicArate hI nahIM, vRthA jIvana khokara durgatike pAtra ho jAte haiN| santoSasArasadratnaM samAdAya vicakSaNAH / bhavanti sukhino nityaM mokSasanmArgavartinaH // 240 // anvayArtha-(vicakSaNAH) buddhimAna puruSa (saMtoSasArasadratnaM samAdAya) saMtoSarUpI aura sArarUpa sacce ratnako hRdayameM dhAraNa karake (nityaM mokSasanmArgavartinaH) nitya mokSake sacce mArgapara calate hue (sukhinaH bhavanti) sukhI rahate haiN| ____ bhAvArtha-jo mAnava apane narajanmako saphala karanA cAhate haiM, ve hI buddhimAna haiM, ve ratnatraya mArgapara calate hue AtmadhyAnakA aura zrI jinendrabhaktikA va dAna paropakAra tathA zrAvaka yA munike vratoMkA abhyAsa karate haiM, viSayabhogoMkI gaddhatAko tyAga dete haiN| parama saMtoSarUpI ratnako dhAraNakara sadA sukhI rahate haiN| puNyakarmake udayase jo bhojanapAna mila jAtA hai usameM saMtoSa karate hue jIvana bitAte haiN| unakA mukhya lakSya AtmAkI unnatipara rahatA hai / gRhasthAvasthAmeM bhI ve sAmAyika, svAdhyAyAdi nitya karmoM meM kabhI pramAda nahIM karate haiN| tRSNAnalapradIptAnAM susaukhyaM tu kuto nRNAm / duHkhameva sadA teSAM ye ratA dhanasaJcaye // 241 // anvayArtha-(tRSNAnalapradIptAnAM nRNAm tu) jo mAnava tRSNArUpI agnise jalate rahate haiM unako (kutaH susaukhyaM) kisa prakAra uttama sukha prApta ho sakatA hai ? (ye dhanasaMcaye ratAH) jo dhanake ekatra karanemeM hI rata rahate haiM (teSAM sadA duHkhaM eva) unheM sadA duHkha hI bhoganA par3atA hai| bhAvArtha-uttama sukha AtmAkA svabhAva hai, isa sukhako ve hI prApta kara sakate haiM jo santoSI rahate hue dhyAna-svAdhyAya va pUjA-pAThake lie samaya nikAlate haiM / jo rAtadina dhanakI tRSNAmeM rata rahate haiM aura dharmakA sAdhana nahIM karate haiM unako uttama sukha to prApta hI nahIM ho sakatA hai, indriyoMke sukhoMko ve kucha pAte haiM, parantu AkulatAko bar3hA lete haiM, duHkha unako adhika rahatA hai; kyoMki tRSNA bar3hatI jAtI hai, icchAnukUla padArtha milate nahIM haiM; aura jo iSTa padArtha milate haiM unakA viyoga ho jAtA hai taba ve bahuta kaSTa pAte haiN| unakA jIvana nirAzAjanaka bItatA hai / yadi For Personal & Private Use Only Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 sArasamuccaya gRhasthajana santoSase jIvana vyatIta kareM aura dharmakA sAdhana kareM to bahuta adhika mAnasika duHkhoMse baca sakate haiM, ubhaya lokakI siddhi kara sakate haiN| santuSTAH sukhino nityamasantuSTAH suduHkhitAH / ubhayorantaraM jJAtvA saMtoSe kriyatAM ratiH // 242 // anvayArtha-(santuSTAH nityaM sukhinaH) saMtoSI jIva sadA sukhI rahate haiM, (asaMtuSTAH suduHkhitAH) jaba ki asaMtoSI jIva duHkhI rahate haiM / (ubhayoH antaraM jJAtvA) saMtoSI tathA asaMtoSIkA antara jAnakara (saMtoSe ratiH kriyatAM) saMtoSameM prIti karanI yogya hai| ___bhAvArtha-jo saMtoSI hote haiM ve karmodayase prApta indriyoMke viSayoMko maMda kaSAyase bhoga lete haiM aura sukhI rahate haiN| jo prApta viSayoMko pasaMda nahIM karate haiM kintu manojJa viSayoMkI icchA karate haiM ve icchAnukUla na pAkara duHkhI rahate haiM / yadi kadAcit koI padArtha icchAnukUla mila bhI jAtA hai to unakI tRSNA usase uttama padArthake prati bar3ha jAtI hai / jaba taka vaha padArtha nahIM milatA hai taba taka duHkhI rahate haiN| yadi vaha mila gayA to aura adhika tRSNA bar3ha jAtI hai| isa taraha unakA jIvana tRSNAkI jvAlAse jalatA huA hI bItatA hai| ve sAMsArika sukhako bhI bahuta alpa pAte haiN| Atmika sukha to unako kabhI prApta nahIM hotA hai| dravyAzAM dUratastyaktvA santoSaM kuru sanmate / mA punardIrghasaMsAre paryaTiSyasi nizcitam // 243 // anvayArtha-(sanmate) he sadbuddhi dhAraka bhAI ! (dravyAzAM dUrataH tyaktvA) dravyakI AzAko dUrase choDakara (saMtoSaM kuru) saMtoSa manameM dhAraNa kara, (mAM punaH) nahIM to (dIrghasaMsAre) isa mahAna saMsArameM (nizcitam paryaTiSyasi) tU nizcayase bhramaNa kregaa| __bhAvArtha-jo prANI dravyAdi bAharI padArthakI tRSNAmeM pha~sA rahatA hai vaha kadApi mokSakA tathA mokSamArgakA premI nahIM ho sakatA hai, ataeva AcArya kahate haiM ki dravyake saMcayakI tRSNAko chor3akara santoSapUrvaka dharmako sAdhana karate hue gRhasthameM raha aura dharmasAdhanake lie samaya nikAla kara jIvana bitA / yadi dhanakI tRSNAmeM pha~sakara dharmake pAlanameM pramAda kiyA jAyegA to usakA phala yahI hogA ki isa jIvako anantakAla taka saMsArameM bhramaNa karanA par3egA / dharmasAdhanake samayako chor3akara jo paisA kamAneke lie samaya niyata ho, usameM nyAyapUrvaka AjIvikAkA sAdhana kare, adhika yA For Personal & Private Use Only Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMtoSakI mahimA 117 kama jo kucha bhI prApta ho usameM santoSa rakkhe / dAna-dharmameM dravyako lagAkara saphala kre| Izvaro nAma santoSI yo na prArthayate param / prArthanAM mahatAmatra paraM dAridryakAraNam // 244 // anvayArtha-(yaH saMtoSI) jo saMtoSI prANI (paraM na prArthayate) dUsarese yAcanA nahIM karatA hai (IzvaraH) vahI zreSTha puruSa hai, kyoMki (atra) isa lokameM (mahatAM prArthanAM) bar3e logoMse yAcanA karanA (paraM dAridryakAraNam) ghora dAridryakA kAraNa hai| bhAvArtha-puruSako ucita hai ki nyAyapUrvaka AjIvikA karake jo kucha kama yA adhika mile usImeM santoSa rakkhe / bahuta sAdagIse rahe, kisIse paisekI yAcanA na kre| jo yAcanA karegA vaha dIna ho jAyegA / usakI hIna vRtti honese vaha tIvra lobhI bana jAyegA aura usakA mana AjIvikAmeM nahIM lgegaa| taba vaha kamA nahIM sakegA / yAcanAse paisA milegA to vaha daridrI ho jAyegA, tathA bahuta lobhase pApa bA~dhakara paralokameM bhI dravyahIna hogaa| ataeva jo yAcanA karatA hai vaha laghu ho jAtA hai, jo yAcanA nahIM karatA hai vaha laghu honepara bhI bar3A AdamI hai / hRdayaM dahyate'tyarthaM tRSNAgniparitApitaM / na zakyaM zamanaM kartuM vinA saMtoSavAriNA // 245 // anvayArtha-(tRSNAgniparitApitaM) tRSNAkI Agase pIDita (hRdayaM) mana (atyarthaM dahyate) atizaya karake jalA karatA hai, (saMtoSavAriNA vinA) saMtoSarUpI jalake binA (zamanaM kartuM na zakyaM) usa jalanakA zamana nahIM kiyA jA sktaa| bhAvArtha-dhanAdi sAmagrI milanepara bhI asaMtoSIkA mana kabhI tRpta nahIM ho pAtA, kintu adhika-adhika tRSNAke tApase jalA karatA haiM / jaba taka saMtoSarUpI jalakA siMcana na kiyA jAve taba taka tRSNAkI Aga bujha nahIM sakatI hai| ataeva jIvanako sukhI karanA ho to saMtoSAmRtakA pAna karake apanA dharma, artha, kAma puruSArtha sAdhana kare, AlasI na bane / yaiH 'saMtoSAmRtaM pItaM nirmamatvena vAsitaM / tyaktaM tairmAnasaM duHkhaM durjaneneva sauhRdaM // 246 // anvayArtha-(yaiH) jinhoMne (nirmamatvena vAsitaM) mamatArahita bhAvase (saMtoSAmRtaM pItaM) saMtoSarUpI amRtakA pAna kiyA hai (taiH) unhoMne (mAnasaM duHkhaM pAThAntara-1. santoSodakaM / For Personal & Private Use Only Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 sArasamuccaya tyaktaM) sarva mAnasika duHkhakA tyAga kara diyA hai (durjanena iva sauhRdaM) jaise durjanake sAtha mitratA chUTa jAtI hai| bhAvArtha-sarva prakArake mAnasika klezakA kAraNa dhanAdi padArthoMkI tRSNA hai / jinhoMne tRSNA chor3akara saMtoSa dhAraNa kara liyA hai unhoMne sarva duHkhoMkA aMta kara diyA hai / ve thor3A dhana pAne para bhI sukhI haiN| dhanakI hAnimeM bhI ghabar3Ate nahIM haiN| ve pApa-puNyake AdhIna lakSmIkA na honA va honA mAnate haiM, ataeva sadA sukhI rahate haiM / jaise durjanake sAtha mitratA chUTa jAtI hai aise hI sarva duHkha chUTa jAte haiN| yaiH saMtoSAmRtaM pItaM tRSNAtRTpraNAzanaM / taizca nirvANasaukhyasya kAraNaM samupArjitam // 247 // anvayArtha-(yaiH) jinhoMne (tuSNAtRTapraNAzanaM) tRSNAkI pyAsako bujhAnevAle (saMtoSAmRtaM) saMtoSarUpI amRtako (pItaM) piyA hai (taiH ca) unhoMne hI (nirvANasaukhyasya) nirvANa sukhake (kAraNaM) kAraNako (samupArjitam) prApta kara liyA hai / bhAvArtha-parigrahakI tRSNA lobhako bar3hAnevAlI hai / lobhase mAna, mAyA, krodha bhI A jAte haiN| jisane parigrahako tyAgA usane tRSNAko tyaagaa| usIke bhAvoMmeM saccA nigraMthabhAva rahegA, usIke pAsa saMtoSAmRta bharA milegA, vahI sadA usa amRtakA pAna kregaa| jo tRSNAke vijayI parama saMtoSI sAdhu hai ve bhojanapAnake lAbhameM va alAbhameM samabhAva rakhate hai / ve hI ratnatraya-dharmake sAdhanake premI hokara mokSamArgapara calakara use prApta kara sakate haiN| saMtoSaM lobhanAzAya dhRtiM ca sukhazAntaye / jJAnaM ca tapasAM vRddhau dhArayanti digambarAH // 248 // anvayArtha-(digambarAH) parigrahatyAgI nigraMtha digambara muni (lobhanAzAya saMtoSaM) lobhake nAzake lie santoSako, (sukhazAMtaye dhRti) sukha-zAMtike lie dhairyako aura (tapasAM vRddhau jJAnaM ca) tapakI vRddhike lie jJAnako (dhArayaMti) dhAraNa karate haiN| bhAvArtha-mokSakA mArga pUrNa rItise digambara muni hI dhAraNa kara sakate haiM / ve lobha kaSAyako AtmAkA zatru jAnakara santoSase usako jItate haiN| jo AhAra mila jAtA hai usameM saMtuSTa rahate haiM, rasAsvAdakI cAha nahIM rakhate haiN| jaba parISahoMko dhairyase sahana kara nija AtmasvarUpameM sthiratA pAThAntara-1. sNtosso| For Personal & Private Use Only Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAnakA sAdhana 119 rakhI jAyegI taba hI sukha zAMti milegii| isalie ve dhairya rakhate haiM / tapakI vRddhi jJAnake dvArA hotI hai| jitanA zAstroMkA adhika jJAna hogA utanA hI adhika icchA-nirodharUpa tapa ho skegaa| isalie sAdhujana paramAgamakA abhyAsa sadA karate rahate haiN| dhyAnakA sAdhana jJAnadarzanasampanna AtmA caiko dhruvo mama / zeSA bhAvAzca me bAhyA sarve saMyogalakSaNAH // 249 // anvayArtha-sAdhujana dhyAnake samaya aisA vicArate haiM ki (mama AtmA) merA AtmA (ekaH ca) eka akelA hI hai, (dhruvaH) avinAzI hai, (jJAnadarzanasampannaH) jJAnadarzana svarUpa hai, (ca zeSA bhAvAH) mere zuddhAtmAke bhAvako choDakara anya jitane bhI rAgAdi bhAva haiM (sarve saMyogalakSaNAH) ve sarva pudgalake saMyogase hote haiM ataeva (me bAhyAH) mere AtmAse bAhara hai| bhAvArtha-jJAnIko tattvakA manana karate hue nizcayanayase apane AtmadravyakA jo svabhAva hai use hI bArabAra vicAranA cAhie / yaha Atmadravya avinAzI hai, ekarUpa hai, jJAtAdRSTA parama vItarAga aura AnandamayI siddha bhagavAnake samAna hai| cAra gati sambandhI sarva paryAya tathA sarva rAgadveSAdi vibhAva bhAva ATha karmoMke saMyogoMse jIvameM hote haiM, zuddha jIvameM nahIM pAye jAte haiN| ataeva ve saba mere nahIM haiN| na ATha karma hI mere haiM, na rAgAdi bhAvakarma mere haiM, na zarIrAdi nokarma mere haiM / maiM inase bhinna svatantra caitanya Atmadravya hU~; aura rAga-kaSAyAdi jo vibhAva haiM, ve parake nimittase AtmAmeM hote haiM, kintu AtmAke nahIM haiM, aupAdhika bhAva haiM / saMyogamUlajIvena prAptA duHkhaparamparA / tasmAt saMyogasambandhaM trividhena parityajet // 250 // anvayArtha-dhyAnake samaya yogI vicAra karatA hai ki (saMyogamUla- jIvena) anAdikAlase pudgalake saMyogase (duHkhaparamparA prAptA) maiMne duHkhoMko prApta kiyA hai (tasmAt) isalie (trividhena) mana vacana kAya tInoMse (saMyogasambandhaM parityajet) isa pudgalakA saMyoga chor3a denA cAhie / bhAvArtha-yogI puruSa sarva guNasthAna, mArgaNAsthAna Adi sAMsArika avasthAoMko karmodayajanita jAnakara unase bilakula mamatA chor3a detA hai| eka apane AtmAke dravya-guNa-paryAyako apanA mAnakara grahaNa kara letA hai / For Personal & Private Use Only Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 sArasamuccaya pudgalake saMyogase hI jIvane kaSTa uThAye haiM / isalie svAtaMtryapremI sarva parase tor3a detA hai / ye hi jIvAdayo bhAvAH sarvajJairbhASitAH purA / anyathA ca kriyAsteSAM ciMtA'tra hi nirarthakAH / / 251 / / anvayArtha-(ye hi jIvAdayaH bhAvAH ) jo jIvAdi tattva (purA) pUrvakAlameM ( sarvajJaiH bhASitAH ) sarvajJoM dvArA kahe gaye haiM ( teSAM anyathA kriyAH) usase anya prakArakI kriyA ho ( ciMtA'tra hi nirarthakA ) isa prakArakI cintA yahA~ vyartha hI hai / bhAvArtha- sarvajJoMne jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza, kAla ina chaH dravyoMko aura sAta tattvoMko satrUpa anAdi - ananta batAyA hai / isakA jo mUla svabhAva hai vaha kabhI anya rUpa nahIM ho sakatA / sarva dravya apane-apane svabhAvameM hI rahe hue zobhAko pAte haiM / anya prakAra kisI dravyakA honA, vicAranA vyartha hai | jIva kabhI pudgala nahIM ho sakatA, pudgala kabhI jIva nahIM ho sakatA, ataH buddhimAnako ucita hai ki apane mUla Atmadravyake svabhAvako hI apanA mAne, pudgalakI kisI bhI pariNatiko apanA na mAne / bandha-mokSakI vyavasthA bhI sarvajJakathita satya hai / yathA ca kurute janturmamatvaM viparItadhIH / tathA hi bandhamAyAti karmaNastu samantataH // 252 // anvayArtha - (viparItadhIH jantuH ) viparIta buddhidhArI mAnava ( yathA ca mamatvaM kurute ) jaise-jaise parapadArthameM mamatA karatA hai ( tathA hi tu samantataH karmaNaH baMdha AyAti) vaise-vaise yaha sarva orase karmake baMdhako prApta hotA hai / I bhAvArtha - karmoMke baMdhakA kAraNa parameM mamatva hai, rAgadveSa hai / mithyAdRSTi ajJAnI parameM mamatA karatA huA karmoMse ba~dha jAtA hai / isalie samyagdRSTi jJAnI sarvase mamatva choDakara eka apane Atmadravyase hI rati karate haiM, AtmAnandameM magana rahate haiM / ataeva ve karmoMkI nirjarA karate hue mokSakI ora bar3he jA rahe haiM / ajJAnAvRttacittAnAM rAgadveSaratAtmanAm / ArambheSu pravRttAnAM hitaM tatra na bhItavat // 253 // anvayArtha-(ajJAnAvRttacittAnAM ) jinakA mana ajJAnase DhakA huA hai, ( rAgadveSaratAtmanAm ) jo rAgadveSa bhAvoMmeM rata haiM, ( ArambheSu pravRttAnAM ) jo saMsArake Arambha karanemeM laga rahe haiM, ( hitaM tatra na bhItavat) vahA~ unakA hita nahIM ho sakatA hai / jaise kAyarakA hita nahIM ho sakatA hai / For Personal & Private Use Only Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAnakA sAdhana 121 bhAvArtha-kAyara yA Darapoka mAnava yuddhameM saphalatA nahIM pA sakatA hai / isI taraha jo AtmAkA hita to karanA cAhe parantu Atmahitake sAdhanoMmeM apaneko na lagAve, kintu usake viruddha vartana kare to usakA hita kaise ho sakatA hai ? zAstrajJAnakA abhAva, gRhArambhameM Asakti, rAgadveSameM tallInatA yahI kAraNa saMsArake bar3hAnevAle haiN| jo mokSakA sAdhana karanA cAhe unheM ina kAraNoMse bacanA caahie| parigrahapariSvaGgAdrAgadveSazca jAyate / rAgadveSau mahAbandhaH karmaNAM bhavakAraNam // 254 // anvayArtha-(parigrahapariSvaMgAt) parigrahoMko svIkAra karanese (rAgadveSaH ca jAyate) rAga aura dveSa utpanna hote hI haiM, (rAgadveSau karmaNAM mahAbandhaH) rAga-dveSa hI karmoMke mahAna baMdhake kAraNa hai aura (bhavakAraNam) inhIMse saMsAra bar3hatA hai| bhAvArtha-rAgadveSako tyAga karake vItarAgabhAvameM ramaNa karanese AtmAkA saccA hita ho sakatA hai| ataeva mokSakI jisake bhAvanA hai usako rAga-dveSake utpanna honeke kAraNa dhanadhAnyAdi parigrahoMkA bhI tyAga kara denA cAhie, taba hI bandha na hokara pUrvabaddha karmoMkI nirjarA hogI / parigraha dhyAnakI siddhimeM bAdhaka hai| "sarvasaGgAn pizuna kRtvA dhyAnAgninAhutiM kSipet / karmANi samidhazcaiva yogo'yaM sumahAphalam // 255 // anvayArtha-(dhyAnAgninA) dhyAnarUpI agnike dvArA (karmANi samidhaH ca eva) karmoMko yajJameM homanekI lakaDI mAnakara jalAve aura (sarvasaGgAn pizuna kRtvA AhutiM kSipet) sarva aMtaraGga bahiraGga parigrahoMko tiraskaraNIya mAnakara unakI Ahuti DAle, (ayaM yogaH sumahAphalaM) yaha yogAbhyAsakA yajJa mahA phaladAyI hai| bhAvArtha-pazuyajJa jaba hiMsAkArI pApa-baMdhakAraka hai taba parigraharUpI zatruoMko homanekA yajJa mokSakA sAdhaka hai| jJAnIko ucita hai ki AtmadhyAnakI agni jalAve, usase karmoMke IMdhanako jalAve tathA usImeM parigrahakI Ahuti deve / isa yajJase AtmA zuddha ho jAtA hai| parigrahakI mamatA choDe binA AtmajJa nahIM ho sakatA hai| rAjasUyasahasrANi azvamedhazatAni ca / anantabhAgatulyAni na syustena kadAcana // 256 // anvayArtha-(rAjasUyasahasrANi) hajAroM rAjasUya yajJa kiye jAveM (azvamedhapAThAntara-1. sarvasaGgAt pasUnakRtvA / For Personal & Private Use Only Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 sArasamuccaya zatAni ca) va saiMkaDoM azvamedha yajJa kiye jAveM, (tena ananta-bhAgatulyAni kadAcana na syaH) to bhI unakA phala usa Upara likhita AtmayajJake anantave bhAgake barAbara bhI kabhI nahIM ho sakatA hai| bhAvArtha-koI-koI rAjA loga rAjyAbhiSekake samaya mImAMsaka matake anusAra rAjasUya yajJa karate the va kabhI-kabhI azvamedha yajJa karate the jisameM ghor3oMkI bali dI jAtI thii| ina yajJoMke karanese puNya nahIM hotA kintu hiMsAke kAraNa pApabaMdha hI hotA hai| jo koI aise yajJoMke karanese sukha mAne, usake lie AcArya kahate haiM ki hajAroM aise yajJoMkA phala bahuta tuccha hai, pApabandhakA kAraNa hai, usase anantaguNA uttama phala AtmayajJameM hai, jisameM AtmadhyAnakI agni dvArA karmoMko aura rAgadveSako jalAyA jAtA hai| dhyAnI jIvakI anAe~ sA prajJA yA zame yAti viniyogaparAhitA / zeSA ca nirdayA prajJA kopArjanakAriNI // 257 // anvayArtha-(sA prajJA zame yAti) vahI vivekabuddhi zAMtikI ora le jAtI hai (yA hitA viniyogaparA) jo vairAgyake bhItara tatpara hai, (zeSA ca prajJA karmopArjanakAriNI nirdayA) usake sivAya jo buddhi rAgadveSameM lavalIna hai vaha karmoMkA bandha karAnevAlI hai aura nirdayI hai, AtmAkI dayAse zUnya hai / bhAvArtha-AtmA aura anAtmAke vivekako prajJA kahate haiM / aisI prajJAko pAkara jo koI anAtmAse virakta hokara apanI AtmasAdhanAmeM lavalIna rahatA hai usIkI prajJA mokSakI sAdhaka hai / jo AtmA va anAtmAkA bheda pAkarake bhI nizcayanayakA ekAnta pakar3a le ki AtmA to sadA abaMdhaka hI hai, na isake pApakA bandha hai na puNyakA bandha hai, pudgalakI karaNIse isakA koI sambandha nahIM hai| aisA ekAnta pakar3akara svacchandI ho jAve, AcaraNabhraSTa ho jAve, viSayabhogoMmeM rata ho jAve to vaha rAgadveSoMke vartanase pApakA hI baMdha kregaa| baMdharahita vahI hogA jo viveka honepara parapadArthoMse vairAgyabhAva rakhakara nijAtmAkA dhyAna kregaa| prajJAGganA sadA sevyA puruSeNa sukhAvahA / heyopAdeyatattvajJA yA'ratA sarvakarmaNi // 258 // anvayArtha-(puruSeNa) puruSako ucita hai ki (prajJAGganA sadA sevyA) prajJArUpI strIkI sadA sevA kare (yA) jo (sukhAvahA) sukha denevAlI hai, (heyopAdeyatattvajJA) For Personal & Private Use Only Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAnI jIvakI aGganAe~ 123 tyAgane yogya va grahaNa karane yogya tattvako jAnanevAlI hai, aura (sarvakarmaNi yA'ratA) jo sarva mana, vacana, kAyake kAryoMmeM rata nahIM hai| bhAvArtha-dhyAnIke lie prajJAkI bahuta bar3I AvazyakatA hai| prajJA bhedavijJAnako kahate hai| bhedavijJAnase hI AtmA sarva pudgala, dharma, adharma, kAla, AkAzase aura anya AtmAoMse tathA dravyakarma jJAnAvaraNAdi, bhAvakarma rAgadveSAdi va nokarma zarIrAdise bhinna anubhavameM AtA hai| jaba dhyAnake bhItara cAvala aura chilakA alaga alaga dIkhatA hai taba hI chilakese cAvalako alaga kiyA jA sakatA hai| isIke pratApase apane zuddhAtmAkA bhinna jJAna hokara usakI ruci hotI hai / jaba zuddhAtmAkI ruci ho jAtI hai taba upayoga mana, vacana, kAyakI kriyAoMmeM rata na hokara apane AtmAke zuddha svabhAvameM hI rata hotA hai, jisase paramAnandakA lAbha hotA hai / dayAinA sadA sevyA sarvakAmaphalapradA / sevitAsau karotyAzu mAnasaM karuNAtmanam // 259 // anvayArtha-(sarvakAmaphalapradA) sarvakAmanAoMke phalako denevAlI (dayAMganA) dayArUpI strIkI (sadA sevyA) sadA sevA karanI cAhie / (asau) yaha dayA (sevitA) sevana kI huI (Azu) zIghra hI (mAnasaM karuNAtmanam karoti) manako dayAbhAvase pUrNa kara detI hai| bhAvArtha-jJAnI puruSako dhyAnake lie dayA nAmakI strIkA sevana karanA cAhie jisase sarva jIvoMko usake dvArA kaSTa na pahu~ce, pratyuta sarvakI rakSAkA yatna ho ske| dayAvAna prANI kisIkA burA nahIM vicAratA hai| citta komala rahatA hai taba dhyAna siddha hotA hai / dayAbhAvase puNyabaMdha bhI hotA hai, jisase sAtAkArI padArtha prApta hote haiM / maitryaMganA sadopAsyA hRdayAnandakAriNI / yA vidhatte kRtopAstizcitta vidveSavarjitaM // 260 // anvayArtha-(hRdayAnandakAriNI) manako AnaMda denevAlI (maitryaMganA) maitrIrUpI strIkI (sadA upAsyA) sadA sevA karanI cAhie (yA) jo (kRtopAstiH) upAsanA kiye jAne para (vidveSavarjitaM cittaM vidhatte) dveSarahita citta banA detI hai| bhAvArtha-dhyAnIkI tIsarI strI maitrI hai| sarva jIvoMpara maitrIbhAva rakhanese dveSabhAva miTa jAtA hai, manameM Ananda rahatA hai, komalabhAva ho jAtA hai, mahAna puNyamayI baMdha hotA hai| pAThAntara-1. karuNAtmakam / For Personal & Private Use Only Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 sArasamuccaya sarvasattve dayAM maitrI yaH karoti sumAnasaH / jayatyasAvarIn sarvAn bAhyAbhyantarasaMsthitAn // 261 // anvayArtha-(yaH sumAnasaH) jo sundara manakA dhAraka (sarvasattve) saba prANiyoMmeM (dayAM maitrI karoti) dayA va maitrIbhAva karatA hai (asau) vaha (bAhyAbhyantarasaMsthitAn) bAharI aura bhItarI rahanevAle (sarvAn arIn) sarva zatruoMko (jayati) jIta letA hai| bhAvArtha-isa jIvake bAhya zatru anya mAnava ho sakate haiM parantu antaraGga zatru krodha, mAna, mAyA, lobhAdi vibhAva haiM / ina donoMke jItanekA upAya dayA aura maitrIbhAva hai / jo dayAbhAva aura maitrIbhAvake dhArI hote haiM ve zatruoMko bhI vazameM kara lete haiM tathA unake kaSAya manda rahatI hai, ve dharma-sAdhana kara kaSAyoMko utpanna karanevAle karmoMko jalA sakate haiN| zamaM nayanti bhUtAni ye zaktA dezanAvidhau / kAlAdilabdhiyuktasya pratyahaM tasya nirjarA // 262 // anvayArtha-(ye dezanAvidhI zaktAH) jo dharmopadeza denemeM lIna haiM (bhUtAni zamaM nayanti) ve prANiyoMko zAMtabhAvameM le Ate haiM (kAlAdilabdhiyuktasya tasya) usa mahAtmAke kAlalabdhike hone para jaba svAtmAnubhavakI adhika jAgRti hotI hai taba usake (pratyahaM nirjarA) sadA hI karmoMkI nirjarA hotI hai| ___ bhAvArtha-jo svayaM zAntapariNAmI haiM aura dUsaroMko dharmopadeza dekara zAMtabhAvameM lAnekA upadeza dete haiM ve maitrI, dayA aura prajJAko rakhate hue jaba-jaba AtmadhyAnameM magna hote haiM taba-taba unake karmoMkI vizeSa nirjarA hotI hai / kaSAyoMkA zamana hI dhyAnakI siddhikA kAraNa hai, dhyAnase hI karma jhar3ate haiN| zamo hi na bhavedyeSAM te narAH pazusannibhAH / samRddhA api tacchAstre kaamaarthrtisNginH||263|| anvayArtha-(yeSAM na hi zamaH bhavet) jina mAnavoMke bhItara zAMta bhAva nahIM hotA hai (te narAH pazusannibhAH) ve mAnava pazuoMke samAna haiM / (tacchAstre samRddhAH api) yadyapi ve zAstroMke jJAtA haiM (kAmArtharati-saMginaH) tathApi ve kAmabhAva aura dravyakI AsaktimeM lage rahate hai| bhAvArtha-jaba taka kaSAya maMda na ho, pariNAmoMmeM zAnti na ho, taba taka mAnavapanekI hI zobhA nahIM hai| phira jo zAstroMke jJAtA hokara bhI rAtadina paisA kamAnemeM va viSaya-bhogoMmeM anurakta raheM to unakA kyA kahanA ! zAMtabhAvake binA mAnava pazutulya hai| For Personal & Private Use Only Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAnI jIvakI aGganAe~ citraM narakatiryakSu bhramato'pi niraMtaraM / jantoH suvidyate naiva samo duritabaMdhinaH // 264 // * anvayArtha - (niraMtaraM narakatiryakSu bhramataH api) nirantara naraka gatimeM aura pazugatimeM bhramaNa karate hue bhI (duritabaMdhinaH ) pApoMko bA~dhanevAle (jantoH) jIvake (su samaH naiva vidyate citra) samatAbhAva nahIM AtA hai yahI Azcarya hai / 125 bhAvArtha - jo bArabAra bahuta duHkha uThAye haiM unheM samajhakara phira aisA kAma nahIM karanA cAhie jo duHkhadAyI ho / parantu mohakI bar3I mahimA hai jo mAnavako mUDha banA detI hai / vaha bArabAra vahI kAma karatA hai jisase duHkha pAtA hai| isa jIvane mohake kAraNa pApa bA~dhakara naraka - pazugatimeM bahuta duHkha uThAe haiM to bhI yaha apane pariNAmoMko vairAgyavAna nahIM banAtA hai aura samatAkA sevana nahIM karatA hai / yahI isakI bar3I bhUla hai / manasyAhlAdinI sevyA sarvakAlasukhapradA / upasevyA tvayA bhadra ! kSamA nAma kulAGganA // 265 // anvayArtha - (bhadra) he bhavya jIva ! (manasya AhlAdinI) manako prasanna rakhanevAlI (sarvakAlasukhapradA) aura sarvakAlameM sukha denevAlI, (sevyA) sevane yogya (kSamA nAma kulAMganA ) kSamA nAmakI kulavAna strIkA ( tvayA upasevyA) tujhe bArabAra sevana karanA cAhie / kSamAbhAva bhAvArtha - uttama kSamA, sAdhu mahAtmAkI parama pyArI strI hotI hai / sAdhu gAlI sunanepara va kaSTa diye jAnepara bhI krodhabhAva nahIM karate haiM, dhAraNa karate haiM / isase unakA mana kabhI klezita nahIM hotA hai / sadA hI unake manameM santoSa tathA sukha rahatA hai / kSamAkI ve sadA hI sevA karate haiM, ve jagatamAtrake prANiyoMpara kSamAbhAva dhAraNa karate haiM / kSamA hI vIra puruSoMkA AbhUSaNa hai / kSamayA kSIyate karma duHkhadaM pUrva saJcitam / cittaM ca jAyate zuddhaM vidveSabhayavarjitam // 266 // anvayArtha - (kSamayA) uttama kSamAke pratApase (pUrvasaMcitaM) pUrvakAlameM bA~dhA huA * zloka 264ke pUrva anyatra nimna zloka hai : karmaNAM dhvaMsane cittaM rAgaM mohArinAzane / dveSaM kaSAyavargaM ca nAyogyo labdhumarhati // bhAvArtha-cittakA karmoMke vidhvaMsa karanemeM honA, rAgakA moharUpI zatruke nAza karanemeM honA aura dveSabhAva kaSAyasamUhake prati honA, aisA ayogya jIva nahIM kara sakatA, puruSArthI - yogya jIva hI aisA kara sakatA hai / arthAt For Personal & Private Use Only Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 sArasamuccaya (duHkhadaM karma) du:khadAyI karma (kSIyate) kSaya ho jAtA hai (cittaM vidveSabhayavarjitam zuddhaM ca jAyate) tathA cittameMse dveSa yA bhaya nikala jAtA hai-citta zuddha ho jAtA hai| bhAvArtha-jo mahAtmA krodha nahIM karate haiM unakA sabake sAtha maitrIbhAva hotA hai, ve sadA zAMta rahate haiN| krodhake kAraNa honepara bhI krodha nahIM karate / jaba unakA kisIse vaira nahIM hotA hai taba unake bhItarase dveSa yA bhaya nikala jAtA hai| manameM sadA zuddhi banI rahatI hai| na ve ahaMkAra karate haiM na hI dveSa karate hai| prajJA tathA ca maitrI ca samatA karuNA kSamA / samyaktvasahitA sevyA siddhisaukhyasukhapradA // 267 // anvayArtha-jJAnIko ucita hai ki (siddhisaukhyasukhapradA) siddhike anupama sukhako denevAlI ina (prajJA tathA ca maitrI ca samatA karuNA kSamA) prajJA, maitrI, samatA, dayA aura kSamA ina pA~coMko (samyaktvasahitA sevyA) samyagdarzana sahita sevana kreN| bhAvArtha-jo mahAtmA sAdhu mokSasukhako prApta karanA cAheM, unako ucita hai ki samyagdarzanako dRDhatAse pAlate hue bheda-vijJAnase AtmAko anAtmAse bhinna vicAre, prANImAtrapara maitrIbhAva rakkhe, rAgadveSa TAlakara samabhAvakA abhyAsa kare, duHkhI prANiyoM para karuNAbhAva rakhate hue dveSa karanevAle aura virodha karanevAloM para uttama kSamAbhAva rakkhe, ina hI sakhiyoMke sahAre ve mokSanagarako jA skeNge| satsaMgati bhayaM yAhi bhavAd bhImAt prItiM ca jinazAsane / zokaM pUrvakRtAtpApAdyadIccheddhitamAtmanaH // 268 // anvayArtha-(yadi AtmanaH hitaM icchet) he bhavya jIva ! yadi tU AtmAkA hita karanA cAhatA hai to nimna kAma kara, (bhImAt bhavAt bhayaM yAhi) isa bhayAnaka saMsArake duHkhoMse bhaya kara, (jinazAsane ca prIti) jinazAsanameM prema kara, (pUrvakRtAt pApAt zokaM) aura pUrva kiye hue pApakA zoka kara / bhAvArtha-AtmAkA hita karmoMse chUTakara svAdhIna honemeM hai / taba usake lie isa caturgatimaya saMsArameM merA patana na ho aise kAryoMse bhayabhIta rahanA yogya hai tathA jinavANIkA paThanapAThana karake dharmako yathArtha samajhanA yogya hai| tathA pUrvameM kiye hue pApoMkA pazcAttApa karake Age unase bacanekI bhAvanA karanI yogya hai| For Personal & Private Use Only Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satsaMgati kusaMsargaH sadA tyAjyo doSANAM pravidhAyakaH / saguNo'pi janastena laghutAM yAti tatkSaNAt // 269 // anvayArtha - ( doSANAM pravidhAyakaH ) doSoMkI utpanna karanevAlI ( kusaMsargaH ) kusaMgatiko (sadA tyAjyAH) sadA choDanA yogya hai, (tena) usa kusaMgati se (saguNaH api janaH) guNI mAnava bhI ( tatkSaNAt laghutAM yAti) kSaNabharameM halakA ho jAtA hai / bhAvArtha- pariNAmoMkI uccatA rakhaneke lie dharmAtmA aura jJAnI puruSoMkI saMgati karanI yogya hai / durAcArI, mithyAdRSTi, vyasanI, rAgI puruSoMkI saMgatise mahAna sadAcArI va guNavAna puruSa bhI kalaMkita ho jAtA hai / saMgatimeM doSoMkI chApa paDa jAtI hai / ataeva sadA hI saMtoMkI saMgati vAMchanIya hai / satsaGgo hi budhaiH kAryaH sarvakAlasukhapradaH / tenaiva gurutAM yAti guNahIno'pi mAnavaH // 270 // 127 anvayArtha- (budhaiH sarvakAlasukhapradaH satsaMgaH hi kAryaH) buddhimAnoM ko sadA sukhadAyI satsaMgati hI karanA yogya hai, (tena eva) usIse hI ( guNahInaH api mAnavaH gurutAM yAti) guNarahita puruSa bhI mahAnapaneko prApta ho jAtA hai / bhAvArtha - dharmAtmA, sajjana, sadAcArI va jJAnI mAnavoMkI saMgati sadA sukha denevAlI hotI hai / aisI saMgatimeM baiThanese guNahInake avaguNa cale jAte haiM aura guNoMkI prApti ho jAtI hai| mokSamArgameM jo calanA cAhe usake lie aise deva-guru-zAstroMkI saMgati rakhanI yogya hai jisase vItarAga vijJAnarUpa mahA dharmakI chApa hRdayapara par3e / sAdhUnAM khalasaGgena ceSTitaM malinaM bhavet / saiMhikeyasamAsaktyA chAgAnAmapi tat kSayaH // 271 // anvayArtha - (sAdhUnAM ceSTitaM khalasaGgena malinaM bhavet ) sAdhuoMkA cAritra duSTakI saMgati se mailA ho jAtA hai, jaise (saiMhikeya samAsaktyA) siMhake baccekI nikaTatAse ( chAgAnAM api tat kSayaH) bakaroMkA bhI nAza ho jAtA hai / bhAvArtha-sAdhuoMko sadA sAdhuoMkI, sajjanoMkI, dharmAtmAoMkI hI saMgati karanI yogya hai / yadi ve duSToMkI, durAcAriyoMkI, viSayalampaTiyoMkI saMgati kareMge to sAdhuoMke cAritrameM kamI A sakatI hai / siMhake baccoMke sAtha bakaroMkA nAza honA svAbhAvika hai / rAgAdayo mahAdoSAH khalAste gaditAH budhaiH / teSAM samAzrayastyAjyastattvavidbhiH sadA naraiH // 272 // For Personal & Private Use Only Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 sArasamuccaya __anvayArtha-(rAgAdayo mahAdoSAH te khalAH budhaiH gaditAH) rAgadveSAdi mahAna doSa haiM, ye hI duSTa haiM aisA jJAniyoMne kahA hai / (tattvavidbhiH naraiH sadA teSAM samAzrayaH tyAjyaH) taba tattvajJAniyoMko ucita hai ki ve unakA saMga sadAke lie chor3a deN| bhAvArtha-AtmAke jJAna, samyaktva, vIrya, cAritra, sukha Adi guNoMko malina karanevAle rAgadveSAdi kaSAya haiN| ye hI mahAna duSTa haiM, vairI haiN| jitanA-jitanA inakA prasaMga kiyA jAtA hai AtmA baMdhako prApta hotA hai| saMsArameM bhramaNa karAnevAle ye hI duSTa rAgadveSa moha haiM / ataeva tattvajJAnI mahAtmAoMko karmabaMdhase bacaneke lie va sukhazAMti pAneke lie inakI saMgati chor3akara samatAbhAvakI saMgati karanI cAhie / vItarAgatAmeM tanmaya rahanA yogya hai| guNa pUjya hote haiM guNAH supUjitA loke guNAH kalyANakArakAH / guNahInA hi loke'smin mahAnto'pi mliimsaaH||273|| anvayArtha-(guNAH loke supUjitAH) guNa hI lokameM pUje jAte haiM, (guNAH kalyANakArakAH) guNa hI kalyANakArI hote haiM, (hi asmina loke) nizcayase isa lokameM (mahAntaH api guNahInAH malImasAH) mahAna puruSa bhI yadi guNahIna ho to malina yA nIca mAne jAte haiN| bhAvArtha-jagatameM koI vyakti mAnanIya nahIM hai| vyaktike bhItara yadi guNa hoM to usakI mAnyatA hotI hai / guNoMkA Adara jagatameM hotA hai / yadi koI bar3e kulameM paidA huA ho, dhanavAna ho parantu guNarahita ho, vidyAhIna ho, dharmahIna ho to vaha jagatameM mAnanIya nahIM hotA hai / ataeva haraekako guNoMkI prApti karanI yogya hai / sadguNaiH gurutAM yAti kulahIno'pi mAnavaH / nirguNaH sukulADhyo'pi laghutAM yAti tatkSaNAt // 274 // anvayArtha-(kulahInaH api mAnavaH) kulahIna manuSya bhI kyoM na ho (sadguNaiH gurutAM yAti) yadi uttama guNoMse vibhUSita ho to mahAnapaneko prApta ho jAtA hai, aura (sakulADhyaH api) yadi koI U~cakulakA dhArI ho (nirguNaH) parantu guNarahita ho to vaha (tatkSaNAt laghutAM yAti) usI samaya halakA mAnA jAtA hai / bhAvArtha-nIca kulI bhI dharma, sadAcAra, paropakAra Adi guNoMke kAraNa jagatameM mAnanIya ho jAtA hai jaba ki uttama kulavAlA bhI mAnava For Personal & Private Use Only Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNa pUjya hote haiM 129 adharmase, asadAcArase va parako duHkha pahu~cAnese nIca mAnA jAtA hai / ataeva haraeka nIca yA U~cakulIko uttama guNoMkI prAptikA yatna karanA yogya hai / sadvRttaH pUjyate devairAkhaMDalapuraHsaraiH / asavRttastu lokesminnindyate'sau sutairapi // 275 // anvayArtha - (savRttaH) uttama prazaMsanIya cAritrakA dhArI mAnava ( AkhaNDalapuraHsaraiH devaiH) indrAdi devoMke dvArA ( pUjyate) mAna-sanmAnako pAtA hai ( asmin loke) isa lokameM (asau asadvRttaH ) jo koI asadAcArI hai, nindya AcArakA pAlanevAlA hai vaha (sutaiH api niMdyate) putrake dvArA bhI nindita hotA hai / bhAvArtha - indrAdika deva bhI usIkI bhakti yA pratiSThA karate haiM jo dharmAtmA hai va cAritravAna hai / adharmI pApIkI deva bhI nindA karate haiM / ataeva mAnavoMko isa lokameM prazaMsApAtra hone aura paralokameM sukha pAneke lie sadA hI sadAcArI, dharmAtmA va paropakArI honA yogya haiM / mokSamArgIko ratnatrayadharmakA sAdhana bar3e bhAvase karanA cAhie | cAritraM tu samAdAya ye punarbhogamAgatAH / te sAmrAjyaM parityajya dAsyabhAvaM prapedire // 276 // anvayArtha - (ye tu cAritraM samAdAya) jo koI cAritrako pAkarake ( punaH bhogam AgatAH) phira lauTakara bhogoMmeM pha~sa jAte haiM (te sAmrAjyaM parityajya dAsyabhAvaM prapedire) veM cakravartIke rAjyako chor3akara mAno dAsapaneko prApta karate haiM / bhAvArtha-cAritrake pAlanese isa lokameM bhI yaza, pUjyapanA, aura sukhakA lAbha hotA hai tathA paralokameM bhI zubhagati yA mokSakI prApti hotI hai / jo koI gRhastha AtmakalyANake lie gRhako chor3akara sAdhu ho jAve, phira bhogoMkI lAlasAse sAdhupanA chor3akara gRhastha bana jAve to yaha aisA hI kahalAyegA jaise koI cakravartIpanA choDakara dAsapanA dhAraNa kara le | saMyamakA lAbha bar3e hI puNyase hotA hai / atRptikArI bhogoMke pIche saMyamako naSTa karanA bar3A bhArI doSa hai / zIlasaMdhAriNAM puMsAM manuSyeSu sureSu ca / AtmA gauravamAyAti paratreha ca santatam // 277 // anvayArtha - ( zIlasaMdhAriNAM puMsA AtmA) cAritrako pAlanevAle puruSoMkA AtmA (paratra iha ca) paralokameM tathA isa lokameM (manuSyeSu sureSu ca ) manuSyoMmeM tathA devoMmeM (saMtataM) sadA (gauravam AyAti) pUjyatAko prApta hotA hai / 11 For Personal & Private Use Only Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 sArasamuccaya __ bhAvArtha-jagatameM cAritra hI pUjane yogya hai / jo cAritravAna hotA hai, usakI pratiSThA isa lokameM hotI hai tathA paralokameM bhI ve zubhagatiko prApta hote haiM, bahudhA devagatimeM jAte haiM / vahA~ uttama devapada pAte haiM taba bahutase deva unakI pratiSThA karate haiM / ataeva sadA hI hitakArI jo cAritra hai usako bhale prakAra pAlakara narajanmako saphala karanA yogya hai / yaha narajanma cAritra-hIna bitAyA jAyegA to punaH milanA bahuta hI durlabha ho jaayegaa| Apado hi mahAghorAH satyasAdhanasaGgataiH / nistIryante mahotsAhaiH zIlarakSaNatatparaiH // 278 // anvayArtha-(satyasAdhanasaMgataiH) jo sAdhujana satya mArgakA sAdhana karate haiM, (mahotsAhaiH) bar3e bhArI utsAhavAna hai, (zIlarakSaNatatparaiH) cAritrake rakSaNa tatpara haiM ve (mahAghorAH ApadaH hi nistIryante) ve mahAna ghora ApattiyoMse bhI pAra ho jAte haiN| bhAvArtha-jaise sAhasI puruSa tairakara nadI pAra kara letA haimahAbhayAnaka jaMgalako bhI pAra kara letA hai, vaise mahAsAhasI, cAritrarakSAmeM tatpara sAdhu mokSamArgameM bar3e utsAhase calate haiM aura ghora Apatti, saMkaTa tathA upasarga par3anepara unako zAMtise sahana karake mokSakI siddhi kara lete haiN| varaM tatkSaNato mRtyuH zIlasaMyamadhAriNAm / na tu sacchIlabhaGgena kalpAntamapi jIvitam // 279 // anvayArtha-(zIlasaMyamadhAriNAm tatkSaNataH mRtyuH varaM) zIla saMyamake dhArI sAdhuoMkA saMyama pAlate hue zIghra maranA acchA hai (tu) parantu (sacchIlabhaMgena) samyak zIlako bhaMga karake (kalpAMtam api jIvitaM na varaM) kalpoMkAla taka jInA bhI zreSTha nahIM haiN| bhAvArtha-prANoMkI rakSA saMyamake pAlanake lie hai ataeva prANAMtaparyaMta saMyamako dRDhatAse pAlanA caahie| yadi saMyama ghAtakA avasara ho to samAdhimaraNa kara lenA cAhie / parantu saMyamako khaMDana karake bahuta jInA ThIka nahIM hai / yadi bahuta jIe bhI parantu sadAcAra-vihIna bane rahe to jInese na jInA hI acchA hai| dhanahIno'pi zIlADhyaH pUjyaH sarvatra viSTape / zIlahIno dhanADhyopi na pUjyaH svajaneSvapi // 280 // anvayArtha-(sarvatra viSTape) sarva jagaha isa lokameM (zIlADhyaH) cAritravAna puruSa (dhanahInaH api) dhanahIna bhI ho to bhI (pUjyaH) Adarake yogya hai kintu For Personal & Private Use Only Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 131 guNa pUjya hote haiM (zIlahInaH) jo cAritra rahita (dhanADhyaH api) dhanavAna bhI hai vaha (svajane api) apane lokoMmeM bhI (pUjyaH na) pUjyanIya nahIM hotA hai / ___bhAvArtha-isa jagatameM guNa hI pUjya haiM / jo mahAnubhAva dhanahIna haiM parantu zIlavAna haiM, cAritravAna haiM, ve jagatameM loka sanmAnako pAte haiM tathA jo dhanavAna to haiM parantu cAritravihIna haiM, asadAcArI haiM unako isa lokameM kahIM bhI Adara nahIM milatA hai / ve yahA~ bhI tuccha hote haiM tathA paralokameM bhI durgatiko pAte haiN| varaM zatrugRhe bhikSA yAcanA zIladhAriNAM / na tu sacchIlabhaGgena sAmrAjyamapi jIvitam // 281 // anvayArtha-(zIladhAriNAM) cAritra pAlanevAloMko (zatrugRhe) zatruke gharameM bhI (bhikSA yAcanA varaM) bhikSA lenA acchA hai (tu) parantu (sacchIlabhaMgena) sadAcArako nAza karake (sAmrAjyaM api jIvitam na) cakravartI hokara bhI jInA ThIka nahIM hai / bhAvArtha-sadAcArI dharmAtmA sAdhu yadi zatruke gharameM calA jAve aura usako bhikSAke badalemeM prANa dene par3eM to bhI ThIka hai, usake AtmAkA kalyANa hai, parantu jo cakravartI bhI ho, parantu cAritrahIna ho to usakA jIvana kisI kAmakA nahIM hai / prayojana yaha hai ki hameM apane cAritrako ujjvala rakhanA caahie| . cAritra hI AtmAko hitakArI hai va jagatameM pUjanIya hai / varaM sadaiva dAridryaM zIlaizvaryasamanvitam / na tu zIlavihInAnAM vibhavAzcakravartinaH // 282 // anvayArtha-(zIlaizvaryasamanvitam) zIla yA cAritrarUpa dhanasahita (dAridryaM) daridrI honA (sadaiva varaM) sadA hI acchA hai (tu) parantu (zIlavihInAnAM) jo cAritrase zUnya haiM (cakravartinaH vibhavAH na) unakI cakravartIkI vibhUtiyA~ bhI ThIka nahIM haiM / bhAvArtha-cAritrako pAlate hue yadi koI dhanarahita hai to bhI vaha aizvaryavAna' hai va sadA hI mAnanIya hai, parantu cAritrazUnya ho to vaha nindanIya hai / ataeva cAritrako bhale prakAra pAlanA caahie| dhanahIno'pi sadvRtto yAti nirvANanAthatAM / cakravartyapyasavRtto yAti duHkhaparamparAm // 283 // 1. zAstrAkAra pratimeM yaha zloka nahIM hai / For Personal & Private Use Only Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 sArasamuccaya anvayArtha-(dhanahInaH api ) dhanahIna hokara bhI manuSya yadi ( sadvRttaH ) sadAcArI hai, samyagdarzana sahita cAritrakA pAlanevAlA hai, to vaha (nirvANanAthatAM yAti) mokSako prApta kara letA hai kintu (cakravartI api) cakravartI samrATa bhI ho ( asadvRttaH ) aura mithyAtvasahita kutsita AcArako pAlanevAlA ho to ( duHkhaparaMparAm yAti) duHkhoMkI paramparAko pAtA rahatA hai / bhAvArtha-AtmapratItisahita cAritra hI jIvako yahA~ bhI sukhI rakhatA hai va Age bhI sukhI banAtA hai / jisako AtmAnandakA anubhava pUjA, japa, tapa, svAdhyAya, sAmAyikake dvArA AtA hai, vaha dhanahIna hone para bhI sukha bhogatA hai / vaha zubhagatimeM jAkara sukhI rahatA hai, paramparAse vaha nirvANa prApta kara letA hai / parantu jo cakravartIke samAna dhanavAna ho aura AcAra bhraSTa ho, na samyagdRSTi ho, na AtmajJAnI ho, na zrAvaka vrata pAle, na munivrata pAle, kintu hiMsA, asatya, corI, kuzIla, parigraha ina pA~coM pApoMmeM pravRtti kare to vaha vahA~ bhI Akulita rahatA hai tathA marakara naraka aura pazugatimeM jAkara bhI duHkha uThAtA hai / usako bahutase duHkhamaya janma dhAraNa karane par3ate haiM / sukharAtrirbhavetteSAM yeSAM zIlaM sunirmalam / na sacchIlavihInAnAM divaso'pi sukhAvahaH // 284 // anvayArtha - ( yeSAM sunirmalaM zIlam ) jinakA pavitra cAritra hai ( teSAM sukharAtriH bhavet ) unakI rAtri sukhase, nirAkulatAse bItatI hai / ( sacchIlavihInAnAM ) jinakA cAritra ThIka nahIM hai- jo sadAcArI nahIM haiM- - unakA ( divasaH api sukhAvahaH na ) dina bhI sukhadAyI nahIM hai / bhAvArtha-cAritrase zAMti rahatI hai, cintA nahIM rahatI hai, saMtoSa rahatA hai taba rAtriko sukhase nidrA AtI hai / parantu jinakA cAritra ThIka nahIM hotA hai ve dyUtaramaNa, zikAra, corI, vezyA, parastrIgamana, mAMsAhAra, madirApAna, anyAya aura tIvra viSayabhogoMkI lAlasAmeM pha~se rahate haiM, unako na dinameM caina na rAtrimeM caina hai, ve AkulatA va cintAmeM grasita rahate haiM / unheM iSTaviyoga, aniSTasaMyoga, zarIra rogI honekI bar3I bar3I cintAe~ satAtI haiM / unakA jIvana kaSTamaya rahatA hai / ataeva buddhimAna mAnavakA kartavya hai ki vaha sadAcArI rahe, pA~ca pApoMse bace, prApta bhogameM saMtoSa rakhe va dharma-sAdhanameM dattacitta rahe / For Personal & Private Use Only Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 133 133 bhAvArtha-kAmanAko kAma-krodhAdi hAnikAraka haiM kAma-krodhAdi hAnikAraka haiM dehaM dahati kAmAnistatkSaNaM samudIritam / varddhamAnaH samAmagryaM cirakAlasamArjitam // 285 // anvayArtha-(kAmAgniH)kAmabhAvakI Aga (samudIritam) jaba uTha khar3I hotI hai (tat kSaNaM dehaM dahati) taba uThaneke sAtha hI zarIrako jalAtI hai / (varddhamAnaH) jaba vaha kAmakI agni bar3ha jAtI hai taba (cirakAlasamArjitam) dIrghakAlase abhyAsameM lAI huI (samAmagryaM) zAntiko mukhyatAse jalA detI hai| bhAvArtha-kAmabhAvakI Aga bar3I hI bhayaMkara hai| jaba isakI jvAlA pragaTa hotI hai taba, jaise mana Akulita hotA hai vaise hI zarIrakA rudhira jalane lagatA hai| jaba vaha kAmakI cAha tIvra vega-rUpa ho jAtI hai taba to bahuta hI hAni karatI hai / dIrghakAla abhyAsa kI gaI zAnti zIghra hI jAtI rahatI hai| kAmakI cAhakI AkulatAse vaha dina-rAta duHkhI rahatA hai| ataeva jina nimittoMse kAmabhAva jAgRta ho una nimittoMse bhale prakAra bacanA cAhie / agni to vartamAna zarIrako jalAtI hai parantu kAmakI Aga prANIko bhavabhavameM jalAtI hai / vaha bar3I hI bhayaMkara hai| krodhena vardhate karma dAruNaM bhavavardhanam / sAmyaM ca kSIyate sadyastapasA samupArjitam // 286 // anvayArtha-(krodhena dAruNaM bhavavardhanaM karma vardhate) krodha kaSAyase bhayAnaka saMsArako bar3hAnevAlA karmabaMdha bar3hatA hai (tapasA samupArjitam ca sAmyaM sadyaH kSIyate) tathA tapa karanese jo prApta kI huI samatA hai vaha zIghra hI naSTa ho jAtI hai| ___ bhAvArtha-krodhake samAna koI bhayaMkara Aga nahIM hai / pariNAma bar3e hI krUra, klezita va hiMsaka ho jAte haiN| isalie tIvra cAritramohanIya Adi azubha karmoMkA bandha hotA hai, jisakA phala bhavabhavameM duHkhadAyI hotA hai| vairabhAva kaI janmoM taka calA jAtA hai| jisa sAdhune cirakAlataka tapa karake samatAkA abhyAsa kiyA ho usa sarva sAmyabhAvake bhaMDArako yaha krodhakI cinagArI bhasma kara DAlatI hai, ataeva haraeka sAdhu yA zrAvakakA parama dharma hai ki vaha krodhakI agniko kabhI bhar3akane na de, una nimittoMse baceM jinase krodhakI vRddhi hotI hai / zAMtabhAvameM susthita rahanese jIvana sadA sukhI rahatA hai| paralokameM bhI sukhI jIvana prApta hotA hai| jo krodhako jIte vahI jina hai| For Personal & Private Use Only Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 sArasamuccaya sudRSTamanasA pUrvaM yatkarmasamupArjitam / tasmin phalapradeyAste ko'nyeSAM krodhamudhet // 287 // anvayArtha-(sudRSTamanasA) samyakdRSTivAna manuSyake dvArA (pUrvaM yat karmasamupArjitaM) pUrvameM jo karma upArjana kiyA gayA hai (tasmin phalapradeyAH te) usakA phala prApta honepara (kaH anyeSAM krodhaM udghahet) kauna dUsaroM para krodha karegA ? bhAvArtha-jaba kisIko koI kaSTa kisIke dvArA pahu~catA hai va kisIke dvArA kisIkA nukasAna hotA hai taba usameM dUsarA to kevala nimittamAtra hai, usa kaSTa yA hAni honekA mUla kAraNa usa jIvakA apanA hI azubha bhAvoMse bA~dhA huA pApakarma hai / taba jJAnI vicAratA hai ki isameM merA hI aparAdha hai, ye to nimittakAraNa mAtra haiN| mujhe inapara krodha nahIM karanA caahie| bhalA huA ki inake nimittase merA karma kSaya ho gayA aisA vicArakara samabhAva rakhatA hai| 1vidyamAne raNe yadvaccetaso jAyate dhRtiH / karmaNA yodhyamAnena kiM vimuktirna jAyate // 288 // anvayArtha-(raNe vidyamAne) yuddhakSetrameM rahate hue (yadvat) jisa taraha (cetasaH dhRtiH jAyate) cittako dhairya rahatA hI hai (karmaNA yodhyamAnena) taba karmoMse yuddha karate hue (vimuktiH kiM na jAyate) mokSa kyoM nahIM hogA ? bhAvArtha-jo sAhasI hotA hai vaha vijaya prApta kara letA hai / yuddhameM jo ThaharegA use avazya dhairya aura sAhasa rakhanA hI hogA, nahIM to vaha yuddhakSetrameM Thahara nahIM sktaa| isI taraha jo yaha vicAra dRr3hatAse karegA ki mujhe avazya karmoMko jItanA hai to avazya dhairya aura sAhasake sAtha AtmadhyAna karegA / dhyAnake balase karmoMko kSaya karake avazya mukta ho jaayegaa| svahitaM yaH parityajya sayatnaM pApamAharet / kSamAM na cet karomyasyamatkRtaghno na vidyate // 289 // anvayArtha-(yaH svahitaM parityajya) jo apane AtmakalyANako tyAgakara (sayatnaM pApaM Aharet) yatnapUrvaka pApako ekatra karatA hai (kSamAM ceta na karomi) isako kSamA maiM nahIM karatA hU~, kyoMki (asyamatkRtaghno na vidyate) usake jaisA anya koI kRtaghnI-upakArako bhUlanevAlA nahIM haiN| __ bhAvArtha-jo ajJAnI mAnava Atmahitake kAryako na karatA huA viSayavAsanAke lobhase cAritrako chor3akara bhraSTa ho jAve aura pApoMko karane pAThAntara-1. chidyamAne RNe / 2. zodhyamAnena / For Personal & Private Use Only Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 135 kalaha va vivAda nahIM karanA laga jAve to vaha mAnava bar3A hI kRtaghnI hai; kyoMki dharmake pratApase zubhasaMyogako prApta hokara usI dharmakA tiraskAra karatA hai, vaha mAnava kSamAkA pAtra nahIM / zatrubhAvasthitAn yastu karoti vazavartinaH / prajJAprayogasAmarthyAt sa zUraH sa ca paNDitaH // 290 // anvayArtha-(yaH tu) jo koI (zatrubhAvasthitAn) rAgadveSAdi zatruoMko (vazavartinaH karoti) apane vaza kara letA hai (prajJAprayogasAmarthyAt) bhedavijJAnake abhyAsakI zaktise, (sa zUraH sa ca paNDitaH) vaha vIra hai tathA vahI paNDita hai / __ bhAvArtha-bhedavijJAnakI painI chenIse rAgadveSAdi AtmAke vairI jIta liye jAte haiN| jo mahAtmA ina vibhAvoMpara vijaya karatA hai vahI saccA vIra hai, aura vahI saccA paNDita hai| usIkA jIvana Adarza evaM saphala hai jisane AtmAnandako prApta kara liyA hai| ataeva he bhAI ! tU bhI rAgadveSAdi vibhAvabhAvoM para vijaya prApta kara, cidsvarUpameM rama, aura svAtmAnandakA upabhoga kr| kalaha va vivAda nahIM karanA vivAdo hi manuSyANAM dharmakAmArthanAzakRt / vairAn bandhujano nApi nityaM vAhitakarmaNAM // 291 // anvayArtha-(manuSyANAM vivAdo hi) jo mAnavoMmeM paraspara vivAda yA jhagar3A karanA hai vaha (dharmakAmArthanAzakRt) dharma, artha, kAma tInoM puruSArthoM kA nAza kara DAlatA hai, kyoMki (vAhitakarmaNAM) karmoMke phalako bhoganevAle mAnavoMke (vairAn bandhujanaH nApi nityaM) vairI va bandhujana koI nitya nahIM haiN| bhAvArtha-jagatameM jhagar3A karanese bahuta hAni uThAnI par3atI hai, kalahake kAraNa zatru aneka ho jAte haiM / jagatameM na bandhujana nitya haiM na zatru nitya hai| sabhIko avasthA badalanI par3atI hai| ataeva jJAnIko ucita hai ki zAMta jIvana bitAye, rAgadveSa na kare, vivAda na kare taba ubhaya lokameM sukha hogA / dhanyAste mAnavA nityaM ye sadA kSamayA yutAH / vaJcamAnA na vai lubdhA vivAdaM naiva kurvate // 292 // anvayArtha-(te mAnavA nityaM dhanyAH) ve mAnava nitya hI dhanya haiM, prazaMsanIya haiM (ye sadA kSamayA yutAH) jo sadA kSamAguNase pUrNa hokara (vaJcamAnA na vai lubdhA) For Personal & Private Use Only Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 sArasamuccaya dUsaroMse Thage jAne para bhI Akulita nahIM hote haiM aura (vivAdaM naiva kurvate) kisIke sAtha vivAda nahIM karate haiN| bhAvArtha-yahA~para digambara jaina sAdhuoMko lakSyameM lekara kahA hai ki ve sAdhu sadA hI uttama kSamA guNako pAlate haiM, kabhI bhI krodha karake apanI AtmAko kaluSita nahIM karate haiM, na kisIke sAtha vAda-vivAda karate haiN| yadi koI unako Thaga letA hai, unake sAtha kapaTa karatA hai to bhI ve saMta mahAtmA kSamAbhAvase apane karmoMkA udaya vicAra kara saha lete haiM / vacanoMse aura manase koI vikalpa-vivAda nahIM karate haiM / vAdena bahavo naSTA ye'pi dravyamahotkaTAH / varamarthaparityAgo na vivAdaH khalaiH shH||293|| anvayArtha-(vAdena bahavaH naSTAH) paraspara vivAda uThanese bahuta naSTa ho cuke, (ye'pi dravyamahotkaTAH) bar3e bar3e dhanika bhI naSTa ho gaye, ataH (khalaiH saha vivAdaH na varaM arthaparityAgaH) duSToke sAtha jhagar3A karanA acchA nahIM, kintu dravyakA tyAga karanA par3e to vaha ThIka hai / bhAvArtha-sAdhuoMko to sadA samabhAva rakhanA cAhie, kisIke sAtha vivAda na karanA cAhie / gRhasthoMko bhI yaha upadeza hai ki kisIke sAtha laDAI-jhagar3A na kareM / lar3AIkI Aga bar3hanese donoM ora vinAza hotA hai| sajjanoMke sAtha vivAda A jAve to zIghra nipaTa jAtA hai, adhika hAni nahIM hotI hai, parantu durjanoMke sAtha vivAda to ThIka hI nahIM hai| yadi kucha dravyake tyAgase jhagar3A nibaTa jAve to nibaTA lenA cAhie, anyathA bhArI hAni uThAnI pdd'egii| isakA abhiprAya yaha nahIM ki duSTase dabakara apanI hAni uThA lenaa| thoDI hAnise, dravyake denese yadi vaha mAna jAve to adhika lar3AI-jhagar3A na bar3hAnA caahie| ___ ahaMkAro hi lokAnAM vinAzAya na vRddhaye / yathA vinAzakAle syAt pradIpasya zikhojvalA // 294 // anvayArtha-(ahaMkAraH) ahaMkAra yA ghamaNDa (hi lokAnAM vinAzAya) nizcayase logoMkA nAza karanevAlA hai, (na vRddhaye) usase unnati nahIM hotI hai / (yathA vinAzakAle pradIpasya zikhojvalA syAt) jaise jaba dIpaka bujhane lagatA hai taba usakI lau bar3ha jAtI hai| bhAvArtha-gRhasthoMko ucita hai ki dhana, adhikAra, kuTumba, rAjya Adike honepara ahaMkAra yA ghamaNDa na kare, kyoMki ye saba padArtha nAzavanta For Personal & Private Use Only Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vItarAga vijJAnamaya mArga durlabha hai 137 haiM / sampatti honepara namratA va vinaya rakhanA hI zobhanIya hai na ki ghamaNDa karanA / jo ghamaNDa karate haiM aura dUsaroMko satAte haiM, tiraskAra karate haiM, unako aisA pApakA bandha ho jAtA hai ki vaha isI janmameM udaya A jAtA hai aura usake phalase ghamaNDIkA patana ho jAtA hai / dIpakakI lau bujhate samaya bar3ha jAtI hai / vaha ahaMkAra karake mAno miTa jAtI hai| hInayoniSu baMbhramya cirakAlamanekadhA / uccagotre sakRt prApte ko'nyo mAnaM samudvahet // 295 // anvayArtha-(hInayoniSu cirakAlaM anekadhA bambhramya sakRt uccagotre prApte) yaha jIva nIca yoniyoMmeM dIrghakAla taka aneka tarahase jaba bhramaNa kara cukatA hai taba kahIM puNyake yogase eka bAra uttama yonimeM janma prApta karatA hai / (anyaH kaH mAnaH samudvahet) aisI dazAmeM kauna aisA hai jo ahaMkAra kare ? ___ bhAvArtha-ucca kulameM janma lekara dhanAdikA abhimAna karanA vRthA hai / kyoMki isa jIvako nIca kuloMmeM bArabAra janmanA par3atA hai tathA aneka bAra dhanahIna honA par3atA hai, taba kahIM bar3e puNyayogase ucca kulameM janma hotA hai yA dhanavAnapanA prApta hotA hai| aise kSaNabhaMgura saMyogake honepara jJAnI jIva ahaMkAra nahIM karate haiM, pratyuta vinayavAna va namra hokara jagatakI sevA karate haiM va dharmasAdhana karake AtmakalyANa karate haiM / mAna hI vivAdakI jar3a hai| vItarAga-vijJAnamaya mArga durlabha hai rAgadveSau mahAzatrU mokSamArgamalimlucau / jJAnadhyAnataporatnaM harataH sucirArjitam // 296 // anvayArtha-(rAgadveSau mahAzatrU) rAga aura dveSa mahAzatru haiM, (mokSamArgam alimlucau) mokSake vItarAga vijJAnamaya mArgako lUTanevAle haiM, (sucirArjitam jJAnadhyAnataporatnaM harataH) ye dIrghakAlase saMcaya kiye hue jJAna, dhyAna, taparUpI ratnako lUTa lete haiN| bhAvArtha-mokSamArgIko rAgadveSa tyAgakara vItarAgabhAvakI hI zaraNa grahaNa karanI caahie| AtmAke prabala vairI rAgadveSa haiN| ye hI AtmAkI jJAna-dhyAna-taparUpI sampattiko hara lete haiM aura ise dIna, hIna, daridrI, pApI, anyAyI, durAcArI banA dete haiM, kaSAyavAna kara dete haiM aura saMsArake bhayAnaka gartameM paTaka dete haiN| For Personal & Private Use Only Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 sArasamuccaya ciraM gatasya saMsAre bahuyonisamAkule / prAptA sudurlabhA bodhiH zAsane jinabhASite // 297 // anvayArtha-(bahuyonisamAkule saMsAre) caurAsI lAkha yoniyoMse bhare hue saMsArameM (ciraM gatasya) anantakAlase bhramaNa karate hue jIvako (jinabhASite zAsane sudurlabhA bodhiH prAptA) jinendrabhASita dharmameM bar3I kaThinatAse jJAnakA lAbha huA hai| bhAvArtha-dIrghakAlIna saMsArameM eka to mAnava-janmakA pAnA kaThina hai, dUsare uttama kula, dIrgha Ayu, indriya pUrNatA, uttama deza, jainadharmakA samAgama ye saba sAdhana milanA ekase eka kaThina hai| isa para bhI jainadharmakA jJAna honA to bahuta hI kaThina hai| jisako ho jAve usako ucita hai ki usa AtmajJAnako samhAlakara rakhe tathA pramAda chor3akara AtmAkA hitasAdhana kara le / yadi pramAda karegA to yaha avasara phira na milegaa| adhunA tAM samAsAdya saMsAracchedakAriNIm / pramAdo nocitaH kartuM nimeSamapi dhImatAM // 298 // anvayArtha-(adhunA) aba (saMsAracchedakAriNI tAM samAsAdya) saMsArako cheda karanevAlI usa bodhiko pAkara (dhImatAM) buddhimAnako (nimeSaM api) eka kSaNamAtra bhI (pramAdaH kartuM na ucitaH) pramAda karanA ucita nahIM hai| bhAvArtha-bar3I hI kaThinatAse jainadharmakA samAgama hotA hai, tathA usase bhI kaThina tattvoMkA jJAna hai / jJAna hokara zraddhAna honA to aura bhI kaThina hai| zraddhAnasahita jJAna honepara cAritrake pAlanameM buddhimAnako pramAda nahIM karanA cAhie, kyoMki mAnavajanmake bIta jAnekA koI samaya niyata nahIM hai| zIghrAtizIghra AtmazuddhikA puruSArtha kara lenA ucita hai| muni yA zrAvakake vyavahAracAritrake sahArese AtmAnubhavarUpa nizcaya cAritrakA abhyAsa karanA yogya hai jisase jIvana sadA sukhadAyI ho jAve / pramAdaM ye tu kurvati mUDhA viSayalAlasAH / narakAdiSu tiryakSu te bhramanti ciraM nraaH||299|| anvayArtha-(ye tu mUDhA) jo koI mUr3ha puruSa (viSayalAlasAH) indriyoMke viSayoMke lampaTI hokara (pramAdaM kurvati) pramAda karate haiM (te narAH narakAdiSu tiryakSu ciraM bhramanti) ve mAnava naraka-tiryaMca Adi gatiyoMmeM dIrghakAla taka bhramaNa karate rahate haiN| bhAvArtha-avasarako cUkanA bar3I bhArI bhUla hai / Atma-jJAnakA lAbha ho For Personal & Private Use Only Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdhIna sukha hI saccA sukha hai 139 jAve taba mAnavoMko AtmadhyAnakA vizeSa upAya karanA yogya hai jisase karmoMkA kSaya ho tathA jaba taka mokSakA lAbha na ho taba taka deva yA manuSya gatimeM janma huA kare, naraka yA pazugatimeM jAnA na pdd'e| kyoMki ina donoM gatiyoMmeM zArIrika ghora kaSTa bhogane par3ate haiN| mithyAdRSTi jIva eka bAra nigodameM calA jAtA hai taba vahA~se unnati karate hue dvIndriyAdi paryAya pAnA hI bahuta durlabha hai / manuSya honA to bahuta hI kaThina hai / svAdhIna-sukha hI saccA sukha hai AtmA yasya vaze nAsti kutastasya pare janAH / AtmAdhInasya zAntasya trailokyaM vazavartinaM // 300 // anvayArtha-(yasya vaze AtmA nAsti) jisake AdhIna apanA AtmA nahIM hai (pare janAH kutaH tasya) usake AdhIna dUsare mAnava kaise ho sakate haiM ? (AtmAdhInasya zAMtasya trailokyaM vazavartina) jisake AdhIna apanA AtmA hai va jo zAMta hai usake AdhIna tIna loka ho jAtA hai / bhAvArtha-jo apanI indriyoMko apane vazameM rakhatA hai, jisake AdhIna kaSAyabhAva hai, jo zAntacitta hai, sahanazIla hai, kSamAvAna hai, usakA aisA prabhAva par3atA hai ki tIna lokake prANI usake AdhIna ho jAte haiM, AtmAke antaraMga guNa prANImAtrako vaza kara lete haiN| ataeva apane AtmAkI unnati atyanta Avazyaka hai| AtmAdhInaM tu yatsaukhyaM tatsaukhyaM varNitaM budhaiH / parAdhInaM tu yatsaukhyaM duHkhameva na tatsukham // 301 // anvayArtha-(yat saukhyaM AtmAdhInaM) jo sukha AtmAdhIna hai-AtmAkA svabhAva hai (tatsaukhyaM budhaiH varNitaM) usIko buddhimAnoMne sukha kahA hai / (yat tu parAdhInaM saukhyaM) jo sukha parAdhIna hai-indriyoMke viSayoMke AdhIna hai (tatsukhaM na dukhaM eva) vaha sukha nahIM hai, kintu vaha duHkharUpa hI hai| ___bhAvArtha-indriyoMkA sukha atRptikArI hai va tRSNAkI dAhako bar3hAnevAlA hai, AkulatAkA kAraNa hai jaba ki atIndriya sukha svAdhIna hai, AtmAkA svabhAva hai, avinAzI hai, nirAkula hai, karmoMkA kSaya karanevAlA hai| ataeva isa sacce Atmika sukhake lie buddhimAnoMko upavAsa karanA yogya hai| isakA upAya parase mamatva choDakara eka nija AtmAkA hI dhyAna hai| For Personal & Private Use Only Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 sArasamuccaya parAdhInaM sukhaM kaSTaM rAjJAmapi mahaujasAM / tasmAdetat samAlocya AtmAyattaM sukhaM kuru // 302 // anvayArtha - (mahaujasAM rAjJAM api) mahAna tejasvI rAjAoMko bhI ( parAdhInaM sukhaM kaSTaM) parAdhIna sukha kaSTakA denevAlA hai ( tasmAt etat samAlocya ) isalie aisA bhale prakAra vicArakara ( AtmAyattaM sukhaM kuru) AtmAdhIna atIndriya sukhake lie prayatna karanA yogya hai / bhAvArtha- indriyasukhase kabhI tRpti nahIM hotI / bar3e-bar3e rAjAoMkI bhI tRSNA baDha jAtI hai / jaba icchita vastu nahIM prApta hotI hai taba unako bar3A duHkha hotA hai tathA iSTa padArthake viyogakA kaSTa hotA hai / sAdhAraNa logoMkI to bAta hI kyA hai ? isalie yahI ucita hai ki indriyasukhako asAra jAnakara AtmAke svAbhAvika sukhake lAbhakA prayatna kiyA jAve, jisase ubhayalokameM AnandakA lAbha ho / AtmAyattaM sukhaM loke parAyattaM na tatsukhaM / etat samyak vijAnaMto 'muhyante mAnuSAH kathaM // 303 // anvayArtha-(loke AtmAyattaM sukhaM) isa lokameM svAdhIna sukha hai vahI sukha hai ( parAttaM tat sukhaM na ) parAdhIna sukha sukha nahIM hai ( etat samyak vijAnantaH) aisA bhale prakAra jAnate hue ( mAnuSAH kathaM muhyante) manuSya kyoM indriyasukhameM moha karate haiM ? bhAvArtha - atIndriya sukha AtmAkA svabhAva hai / apanese hI apaneko jaba cAhe taba prApta ho sakatA hai / vaha kabhI kama nahIM hotA / usake bhoganemeM apanI kucha hAni nahIM hai, ulTA karmoMkA kSaya hotA hai / aise sukhake sAmane iMdriyasukha parAdhIna hai, parapadArthoMke va indriya-balake AdhIna hai, atRptikArI hai / tRSNArogavardhaka hai aisA bhale prakAra samajhakara buddhimAnoMkA kartavya hai ki ve usa jhUThe indriyasukhameM moha na kreN| jo jAnate hue bhI moha karate haiM yaha bar3e AzcaryakI bAta hai / vaha mohanIya karmake tIvra udayakA doSa hai / isa mohake ghaTAnekA upAya jinAgamakA sevana hai / parigraha sukhakA bAdhaka hai no saGgAjjAyate saukhyaM mokSasAdhanamuttamam / saGgAcca jAyate duHkhaM saMsArasya nibandhanam // 304 // pAThAntara - 1. mucyante / For Personal & Private Use Only Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ duHkhameM zoca vRthA hai 141 anvayArtha - (saMgAt) parigrahakI mUrchAse (uttamam ) uttama va (mokSasAdhanaM saukhyaM na jAyate) mokSakA sAdhanabhUta sukha nahIM prApta hotA hai ( ca saMgAt saMsArasya nibandhanaM duHkhaM jAyate) kiMtu parigrahakI mUrchAse saMsArakA kAraNa duHkha hI prApta hotA hai| bhAvArtha- parigrahakA mamatva tyAga denese, viSayoMkI cAha miTA denese aura mokSase prema karanese vItarAgabhAvasahita AtmAmeM ramaNa hotA hai taba uttama atIndriya sukha bhI milatA hai tathA karmoMkA kSaya bhI hotA hai, saMsAra kaTatA hai / parantu parigrahake mamatvase aisA apUrva sukha nahIM prApta ho sakatA hai, itanA hI nahIM, pApoMkA baMdha hotA hai jisase saMsAra bhI bar3hatA hai aura duHkhoM ko bhI sahanA par3atA hai / duHkhameM zoca vRthA hai pUrvakarmavipAkena bAdhAyAM yacca zocanam / tadidaM tu svadaMSTrasya jaracceDAhitADanam // 305 // anvayArtha - ( pUrvakarmavipAkena bAdhAyAM yat ca zocanam ) pUrva karmoMke udayase pratikUlatA utpanna honepara zoca karanA ( tata idaM tu) so aisA hI hai jaise koI (svadaMSTrasya) svayaM apane Apako kATa le aura (jarat ceDAhitADanam ) vRddha naukarako pratADita kare / bhAvArtha- koI asamartha puruSa zArIrika pIDAse ghabar3Akara svayaM hI apaneko kATa le aura vRddha naukarako krodhase pratADita kare - phiTakAra lagAve to yaha usakI mUrkhatA hI hai / usane hI svayaMko kATA hai usakA kaSTa usako hI bhoganA par3egA / isI prakAra jo tIvra karma isa jIvane svayaM bA~dhA hai usake udaya Anepara zoca karanA yA ghabar3AnA vRthA hai, mUrkhatA hI hai / kyoMki vaha apane hI doSakA phala hai / ataH buddhimAnoMko ucita hai ki prApta hue duHkhako samatAse bhoga leve / ' ajJe hi bAdhate duHkhaM mAnasaM na vicakSaNe / pavanairnIyate tUlaM meroH zRMgaM na jAtucit // 306 // anvayArtha - ( mAnasaM duHkhaM ) mAnasika duHkha (vicakSaNe na hi ajJe bAdhate) buddhimAna paNDitako kaSTa nahIM paidA karatA hai kintu anya mUrkhako hI satAtA hai (pavanaiH tUle nIyate meroH zRMgaM jAtucit na) pavanake vegoMse ruI ur3a jAtI hai kintu sumeru parvatakA zikhara kabhI nahIM ur3atA hai / pAThAntara - 1. anyo / For Personal & Private Use Only Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 sArasamuccaya bhAvArtha-ajJAnI duHkhoMke par3anepara manameM trAsita hokara ghabar3Ate haiM va zoca karate haiM parantu samyagjJAnI karmoMke duHkhako jAnakara, apanA hI aparAdha mAnakara, santoSita rahakara samabhAva rakhate haiN| jaise tIvra pavana ruIke Dherako ur3A sakatI hai, parantu sumeru zikharako kadApi nahIM ur3A sakatI hai, vaha nizcala banA rahatA hai / sAdhujana parISaha va upasargoMko bar3I hI zAMtise sahana kara lete haiN| jJAna pAnekA phala svarUparamaNatA hai paraM jJAnaphalaM vRttaM na vibhUtigarIyasI / tathA hi vardhate karma sadvRttena vimucyate // 307 // anvayArtha-(jJAnaphalaM paraM vRttaM na garIyasI vibhUtiH) zAstrajJAna pAnekI saphalatA uttama cAritra-pAlana hai na ki vipula dhanakA lAbha / (tathA hi karma vardhate) vipula dhanake saMyogase to karmoMkA baMdha bar3hegA jaba ki (savRttena vimucyate) svarUpAcaraNarUpa samyakcAritrase baMdhakA nAza hogaa| ___ bhAvArtha-jo koI vidyA paDhakara va zAstroMkA jJAtA hokara usa jJAnake phalase bahuta dhanakA saMcaya karanA cAhatA hai vaha kuphalako cAhatA hai, jJAnakA durupayoga karatA hai| kyoMki dhanarUpI parigraha mUrchA bar3hAnemeM kAraNa hogA jisase karmoMkA adhika saMcaya hogA, paramparAya saMsAra bar3hegA / zAstrajJAnakA phala vairAgya hai| tattvajJAnIko yathAzakti vyavahAracAritra pAlakara nizcaya AtmaramaNarUpa cAritrakA abhyAsa karanA cAhie, jisase navIna karmoMkA saMvara ho va purAtana karmoMkI nirjarA ho aura yaha AtmA baMdhase chUTakara mukta ho jAve aura zuddha hokara sadAke lie kRtakRtya aura sukhI ho jAve / phira bhavabhavameM bhaTakanA na pdd'e| saMvegaH paramaM kAryaM zrutasya gaditaM budhaiH / tasmAdye dhanamicchanti te tvicchantyamRtAdviSam // 308 // anvayArtha-(zrutasya paramaM kArya saMvegaH budhaiH gaditaM) zAstrajJAnakA uttama phala vairAgya hai aisA buddhimAnoMne kahA hai (tasmAt) usa zAstrajJAnase (ye dhanaM icchanti) jo koI dhanakI cAhanA karate haiM (te tu amRtAt viSaM icchaMti) ve to amRta pIkara viSakI cAha karate haiN| bhAvArtha-jinavANIkA bhale prakAra abhyAsa jo kare usako saMsArazarIra-bhogoMse vairAgya AnA cAhie tathA use Atma-kalyANakA prayatna For Personal & Private Use Only Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 143 saccA dhana kyA hai ? karanA cAhie / parantu jo koI zAstroMko paDhakara saMvega-bhAva prApta na kare aura usa jJAnase dhana kamAkara dhanavAna honA cAhe, parigrahake mamatvameM pha~sanA cAhe, vaha usa vidyAse mohI banakara durgatikA pAtra banegA / vaha aisA hI mUrkha hai jaisA vaha mUrkha ki jo amRta pIkara viSa pInA cAhe / jinavANIkA svAda amRtarUpa hai so amara ajara mokSakA kAraNa hai / jisase avinAzI mokSa mila sakatA hai usase saMsArake tuccha viSaya bhoga karake sukha mAna lenA viSagrahaNake samAna hai| saccA dhana kyA hai? zrutaM vRttaM zamo yeSAM dhanaM paramadurlabham / te narAH dhaninaH proktAH zeSA nirdhaninaH sadA // 309 // anvayArtha-(yeSAM paramadurlabhaM dhanaM zrutaM vRttaM zamaH) jinake pAsa bar3I kaThinatAse prApta karane yogya dhana-zAstrajJAna, cAritra va zamabhAva haiM (te narAH dhaninaH proktAH) ve hI mAnava dhanavAna kahe gaye haiM, (zeSAH sadA nirdhaninaH) bAkI mAnava dhanavAna hokara bhI nirdhanI haiN| bhAvArtha-jisase saccA sukha va saMtoSa mile vahI dhana hai| mAnavoMko saccA sukha denevAle tIna padArtha haiM-zAstroMkA yathArtha jJAna, muni yA zrAvakakA cAritra-pAlana tathA samyagdarzanase prApta honevAlA samabhAva yA zAMtabhAva / jinako ye tIna mahAna guNa mila gaye ve hI sacce dhanI haiN| inakA prApta karanA bar3A kaThina hai| inhIMko prApta karanA cAhie / jo zAstrajJAnarahita, cAritra- rahita, aura samyagdarzanarahita haiM ve dhanavAna hokara bhI nirdhanI haiN| unako saccI sukhazAMti kabhI bhI prApta na hogii| ve isa jIvana meM bhI duHkhI hoMge aura AgAmI kAlameM bhI duHkhI hoNge| laukika bhoga tRptikArI nahIM ko vA tRpti samAyAto bhogairduritabandhanaiH / devo vA devarAjo vA cakrAMko vA narAdhipaH // 310 // anvayArtha-(duritabandhanaiH bhogaiH) pApako bA~dhanevAle bhogoMse (ko vA tRpti samAyAtaH)kauna aisA hai jisako tRpti ho sakatI ho ? (devaH vA devarAjaH vA cakrAMkaH vA narAdhipaH) cAhe vaha deva ho yA indra ho yA cakravartI ho yA rAjA ho / bhAvArtha-indriyoMke bhogoMko bhoganese kisIko bhI tRpti nahIM hotii| For Personal & Private Use Only Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 sArasamuccaya nirdhana ho yA dhanI ho, bhogarogase pIr3ita saba duHkhI haiM / indra, cakravartI, deva, rAjA to puNyazAlI mAne jAte haiM / ve dIrghakAla taka manavAMchita indriyoMke bhoga karate haiM phira bhI unakA mana kabhI tRpta nahIM hotA hai / jaise samudra nadIse va agni IMdhanase tRpta nahIM hotI hai vaise hI yaha mana viSayoMke bhogase tRpta nahIM hogA / I AtmA hI saccA tIrtha hai AtmA vai sumahattIrthaM yadAsau prazame sthitaH / 'yadAsau prazamo nAsti tatastIrthaM nirarthakam // 311 // anvayArtha - (yadA AtmA prazame sthitaH asau sumahat tIrthaM) jisa samaya AtmA zAMtabhAvameM sthira ho jAtA hai vahI mahAna tIrtha hai (yadA asau prazame nAsti ) aura jaba yaha AtmA zAntabhAvameM nahIM hai ( tataH tIrthaM nirarthakam ) taba tIrthayAtrA nirarthaka hai / bhAvArtha- jo saMsArase tAre, pAra utAre use hI tIrtha kahate haiM / saMsAratAraka eka AtmAkA anubhava hai, jahA~ nizcaya samyagdarzana, nizcaya samyagjJAna aura samyakcAritra tInoMkI ekatA ho rahI hai / AtmAnubhavake samayameM AtmA zAnta hotA hai yahI dazA saccA mokSamArga hai / isa Atmamananako jAgRta karaneke lie tathA zAMta bhAvoMkI prAptike lie jo tIrthayAtrA zrI sammedazikhara, giranAra Adi tIrthasthAnoMkI karatA hai vaha yAtrA saphala hai, sArthaka hai, parantu jisako AtmabhAvanAkI ora lakSya nahIM hai, kevala laukika samajhakara tIrthasthAnoMmeM jAyegA, usako mokSamArgakA lAbha na hogA isalie usakI yAtrA nirarthaka hai / kevala kucha puNya bA~dha legA - mokSakI siddhi vaha kadApi nahIM kara sakegA / jalasnAnase Atma-zuddhi nahIM zIlavratajale snAtuM zuddhirasya zarIriNaH / na tu snAtasya tIrtheSu sarveSvapi mahItale // 312 // anvayArtha- (zIlavratajale snAtu asya zarIriNaH zuddhiH) zIla- rUpI jalake bhItara snAna karanese isa prANIkI zuddhi ho sakatI hai / ( mahItale sarveSu tIrtheSu api snAtasya na tu ) kintu isa pRthvImeM sarva hI nadiyoMmeM snAna karanese bhI kadApi zuddhi nahIM ho sakatI / pAThAntara- 1. athAsya / For Personal & Private Use Only Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvajJAnakA snAna saccA snAna hai 145 bhAvArtha-AtmAkA karmoMse chUTanA va rAgadveSa bhAvoMse chUTanA yahIM prayojana hai| usakI siddhi nadiyoMke snAnase kadApi nahIM ho sakatI (nadIsnAna to hiMsAkA kAraNa hai) kintu zuddhi zIlavrata pAlanese hogI / antaraMga zIlavrata kaSAyoMko maMda karake zAMtabhAvajanya brahmarUpI AtmAmeM ramaNatA hai, bAharI brahmacaryameM maithunakA tyAga hai / jisase AtmA zAMtarasameM nitya gote khAtA hai vaha nitya AtmagaMgAmeM snAna kara rahA hai| yahI saccA snAna haiM jo karmamala dhotA hai| aneka nadiyoMmeM snAna karanese AtmAkI zuddhi karmoMse kadApi ho nahIM sakatI hai| unase to hiMsAke kAraNa pApakA hI baMdha hogaa| isalie buddhimAna mAnavako ucita hai ki isa AtmagaMgAmeM nitya snAna karake pavitra ho / tattvajJAnakA snAna saccA snAna hai rAgAdivarjitaM snAnaM ye kurvanti dayAparAH / teSAM nirmalatA yoge na ca snAtasya vAriNA // 313 // anvayArtha-(ye dayAparAH) jo dayAvAna puruSa (rAgAdivarjitaM snAnaM kurvanti) rAgadveSAdise rahita AtmAke svarUpameM ramaNa karate hue usImeM DubakI lagAte haiM (teSAM nirmalatA yoge) unakI zuddhi yogAbhyAsameM ho jAtI hai / (na ca snAtasya vAriNA) kiMtu jalameM snAna karanevAlekI zuddhi jalase nahIM ho sakatI hai| bhAvArtha-AtmAko karmoMse chuDAnekA upAya yA rAgAdi malase chur3AnekA upAya, vItarAga vijJAnamaya AtmAke bhItara snAna karanA hai| jalakA snAna AtmAke bhAvoMko zuddha nahIM kara sakatA hai / jala-snAnase hiMsA hotI hai isase pApakA bandha hotA hai| dayAvAna mahAtmAgaNa jala-snAnase zuddhi na mAnakara AtmAke anubhavase zuddhi hotI hai aisA nizcaya karake AtmArUpI gaMgAmeM snAna karate haiM, yahI saccA snAna hai / AtmAnaM snApayennityaM jJAnanIreNa cAruNA / yena nirmalatAM yAti jIvo janmAntareSvapi // 314 // anvayArtha-(AtmAnaM nityaM cAruNA jJAnanIreNa snApayet) AtmAko sadA pavitra jJAnarUpI jalase nahalAnA cAhie (yena jIvaH janmAntareSu api nirmalatAM yAti) jisase yaha jIva anya bhavameM bhI karmarUpI mailase chUTakara nirmala ho jAtA hai / bhAvArtha-tattvajJAnameM ramaNa karanA aisA pavitra snAna hai jisase kevala isI janmameM hI zuddhi nahIM hotI hai, kiMtu vaha bhavabhavameM AtmazuddhidAtA hai / 12 For Personal & Private Use Only Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 sArasamuccaya usase AtmA zuddha ho jAtA hai, yaha pavitra saMskAra paralokameM bhI sAtha banA rahatA hai| zarIra zuci nahIM ho sakatA sarvAzucimaye kAye zukrazoNitasaMbhave / zucitvaM ye'bhivAMcchaMti naSTAste jddcetsH||315|| anvayArtha-(ye zukrazoNitasaMbhave sarvAzucimaye kAye) jo koI vIrya aura rudhirase utpanna pUrNarUpase apavitra zarIrameM (zucitvaM abhivAMcchaMti) pavitratAkI vAMchA karate haiM (te jaDacetasaH naSTAH) ve jaDabuddhi apanA nAza karate haiN| bhAvArtha-yaha mAnavadeha mAtAkA rudhira va pitAkA vIrya ina donoMke saMyogase paidA hotA hai tathA sarvatra malamUtra, rudhira, kapha, hADamAMsase bharA hai / isake nava bar3e dvAroMse va romachidroMse sadA mala hI bahatA hai / isako koI lAkhoM bAra gaMgAjalase snAna karAve to bhI yaha pavitra nahIM ho sakatA / jaise madirAkA ghar3A pAnImeM DubAnese zuddha nahIM ho sktaa| jo jalAdise isa zarIrakA pavitra honA mAnate haiM ve mUrkha haiN| unako tattvajJAnakA honA kaThina hai| audArikazarIre'smin saptadhAtumaye'zucau / / zucitvaM ye'bhimanyante pazavaste na mAnavAH // 316 // anvayArtha-(ye) jo koI (asmin saptadhAtumaye azucau audArika zarIre) isa sAta dhAtumaya apavitra audArika zarIrameM (zucitvaM abhimanyante) pavitrapanA mAnate haiM (te pazavaH na mAnavAH) ve pazu haiM, mAnava nhiiN| bhAvArtha-mAnavoMkA zarIra audArika hai jisameM sAta dhAtu bharI haiM, yaha mahA apavitra hai / usako pavitra mAnanA bilakula mUrkhatA hai| kintu isakI bhI pavitratA tattvajJAnake ramaNase tathA dhyAna-svAdhyAyase hotI hai| mahAtmAoMke zarIra pUjanIya ho jAte haiM; vAstavameM pUjanIya AtmA hotA hai usakI saMgatise zarIra bhI pUjanIya ho jAtA hai / zuddhi kyA vastu hai? satyena zuddhayate vANI mano jJAnena zuddhyati / guruzuzrUSayA kAyaH zuddhireSa snaatnH||317|| anvayArtha-(vANI satyena zuddhayate) vANIkI zuddhi satya bolanese hai, (manaH jJAnena zuddhayati) manakI zuddhi tattvajJAnase hai, (kAyaH guruzuzrUSayA) kAyakI zuddhi For Personal & Private Use Only Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 147 manuSya-janmakI saphalatA gurukI sevAse hai, (eSaH sanAtanaH zuddhiH) yaha anAdikAlakI arthAt sanAtana zuddhi hai| bhAvArtha-hamAre pAsa mana vacana kAya haiM, unakI zuddhikA upAya yaha hai ki hama manameM tattvajJAnakA vicAra kareM, mana pavitra hogA / vacanoMse satya, zAstrokta, hitakArI vacana boleM, isase vacanakI zuddhi banI rahatI hai| kAyakI zuddhi gurukI sevAse yA duHkhI thake hue dharmAtmAoMkI sevAse hotI hai / jinakA mana vacana kAya isa taraha zuddha rahatA hai ve hI mAnava mahAtmA haiM va pavitra haiN| manuSya-janmakI saphalatA svargamokSocitaM nRtvaM mUDhairviSayalAlasaiH / kRtaM svalpasukhasyArthaM tiryaGnarakabhAjanam // 318 // anvayArtha-(viSayalAlasaiH mUDhaH) viSayoMke lampaTI mUrkha logoMne (svargamokSocitaM nRtvaM) isa manuSya janmako jisase svarga tathA mokSakI siddhi kI jA sakatI hai (svalpasukhasyArtha) alpa indriyasukhake artha khokara (tiryaGnarakabhAjanam kRtaM) apaneko tiryaMcagati va naraka gatimeM jAneke yogya kara liyA / bhAvArtha-yaha manuSya-janma bar3A hI durlabha hai / usako pAkara aisA yatna karanA cAhie jo janma-maraNase rahita mokSakA lAbha ho jAve / yadi kadAcit mokSa na prApta ho to svarga to avazya prApta ho jAve / yaha taba hI ho sakatA hai jaba jainadharmakA zraddhApUrvaka sAdhana kiyA jAve / jo isa bAtako bhUlakara viSayabhogoMmeM pha~sa jAte haiM ve marakara durgatimeM cale jAte haiM / sAmagrI prApya sampUrNA yo vijetuM nirudyamaH / viSayArimahAsainyaM tasya janma nirarthakam // 319 // anvayArtha-(sampUrNA sAmagrI prApya) saba anukUla sAmagrIko pAkara (yaH viSayArimahAsainyaM vijetuM nirudyamaH) jo viSayarUpI zatrukI senAko jItanekA udyama nahIM karatA hai (tasya janma nirarthakam) usakA saMsArameM janma vyartha hai| __ bhAvArtha-manuSya-janma, indriyoMkI pUrNatA, dIrghAyu, lokamAnya kula, uttama jinadharmakI saMgati, nirAkula AjIvikA ityAdi saba anukUla sAdhana pAkara bhI jo indriyoMke viSayoMke mohameM pha~sa jAve aura ina viSayoMko zatru samajhakara unake jItanekA prayatna na kare to usa mAnavakA janma vyartha hI huA / naradeha pAnekA phala yahI hai jo AtmAke vairI viSayakaSAyoMko jItA jAve, jisase zIghra hI saMsArakA bhramaNa dUra ho / For Personal & Private Use Only Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 sArasamuccaya pAparahita vacana bolo niravadyaM vadedvAkyaM madhuraM hitamarthavat / prANinAM cetaso'hlAdi mithyAvAdabahiSkRtam // 320 // anvayArtha-(vAkyaM niravadyaM madhuraM hitaM arthavat prANinAM cetasaH AhlAdi mithyAvAdabahiSkRtam vadet) vacana aisA bolanA cAhie jo pApagarbhita na ho, mIThA ho, hitakArI ho, artha sahita ho, prANiyoMke cittako prasanna karanevAlA ho tathA mithyAvAdase rahita ho| bhAvArtha-vacanoMke kAraNa jagatase prema yA jagatase dveSa ho jAtA hai| isalie dveSotpAdaka hiMsAkArI pIDAkArI kaTuka vacana na kahakara jJAnIko aise vacana bolane cAhie~ mAno amRta hI pilA rahe haiN| jo vacana sArthaka hitakArI va mIThA hotA hai vahI vacana bolanA ucita hai| jhUTha kabhI nahIM bolanA caahie| priyavAkyapradAnena sarve tuSyaMti jantavaH / tasmAttadeva vaktavyaM kiM vAkye'pi daridratA // 321 // anvayArtha-(priyavAkyapradAnena sarve jantavaH tuSyanti) miSTa vacana bolanese sarva prANI prasanna rahate haiM (tasmAt tat eva vaktavyaM) isalie aisA hI priya vacana bolanA yogya hai / (vAkye'pi daridratA kiM) vacanoMko madhuratAse kahane meM kyoM daridratA honI cAhie arthAt nahIM honI caahie| bhAvArtha-jagatameM zabdoMkI kamI nahIM hai / buddhimAna sajjanako ucita hai ki mIThe vacana logoMse bole / miSTa vacana kahanA mAno amRtakA pilAnA hai| apriya kaThora zabdoMko kAmameM na le / sarva zabda komala hitakArI hone caahie| saMsAra-duHkhake kSayakA upAya vrataM zIlatapodAnaM saMyamo'rhatpUjanam / duHkhavicchittaye sarvaM proktamatanna saMzayaH // 322 // anvayArtha-(duHkhavicchittaye) saMsArake duHkhoMkA nAza karaneke lie (vrataM zIlatapodAnaM saMyamaH arhatapUjanam etat sarvaM proktaM na saMzayaH) munivrata yA zrAvakavrata, brahmacarya, 12 prakAra tapa, cAra prakAra dAna, saMyama tathA arhantakA pUjana ye saba upAya kahe gaye hai| isameM saMzaya na rakhanA caahie| bhAvArtha-jo isa janmake va AgAmI duHkhoMse bacanA cAheM unako apanI For Personal & Private Use Only Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsAra-duHkhake kSayakA upAya 149 zaktike anusAra ahiMsAdi pA~ca vratoMko pAlanA cAhie / brahmacaryapara vizeSa lakSya denA cAhie / bAraha prakAra tapa karanA cAhie / AhAra auSadhi Adi dAna karanA caahie| niyama va pratijJA lenI cAhie va arhanta bhagavAnakI zraddhApUrvaka pUjA karanI cAhie / inhIM upAyoMse karmakA nAza hogA / tRNatRlyaM paradravyaM paraM ca svazarIravat / pararAmA samA mAtuH pazyan yAti paraM padam // 323 // anvayArtha-(paradravyaM tRNatulyaM) dUsareke dhanako tRNake samAna, (paraM ca svazarIravat) dUsareke zarIrako apane zarIrake samAna, (pararAmA mAtuH samA) parastrIko mAtAke samAna (pazyan) jo dekhatA hai (paraM padaM yAti) vaha paramapada mokSako pAtA hai| bhAvArtha-haraeka mAnavako ahiMsAvrata bhale prakAra pAlanA cAhie / jisake pAsa jo vastue~ hotI haiM ve use prANoMse adhika pyArI hotI hai| isalie usakI vastuoMko curAnA bar3A doSa hai, bar3I hiMsA hai| ataeva parake dhanako tRNake samAna dekhakara usakI lAlasA na karanI cAhie / jaise apane zarIrako kaSTa pahu~catA hai to vedanA hotI hai vaise yadi dUsareke zarIrameM maiM kaSTa paha~cAU~gA to vedanA hogI aisA samajhakara kisIko satAnA na cAhie / brahmacaryavratakI rakSArtha parastrIko mAtAke samAna dekhanA cAhie / svastrImeM gRhasthako saMtoSa rakhanA caahie| ye hI bAteM jIvako mokSameM pahu~cA detI hai| samyaktvaM samatAyogo naiHsaGgaM kSamatA tathA / kaSAyaviSayAsaGgaH karmaNAM nirjarA parA // 324 // anvayArtha-(samyaktvaM) samyagdarzana-tattvArthakA zraddhAna, (samatA) vItarAgatA, (yogaH) dhyAna, (naisaMgaM) parigrahakA tyAga, (kSamatA) kSamA, (tathA kaSAyaviSayAsaMgaH) tathA viSaya kaSAyakA tyAga, (karmaNAM parA nirjarA) ye saba karmoMkI bar3I nirjarA karanevAle haiN| __ bhAvArtha-karmoMke bandhanase chUTaneke lie samyagdarzanasahita vItarAgatAkA, dhyAnakA, aparigrahakA, kSamAkA, viSaya-kaSAyoMke tyAgakA abhyAsa mokSakA sAdhana hai| inako nirantara pAlanA cAhie / ayaM tu kulabhadreNa bhavavicchittikAraNam / dRbdho bAlasvabhAvena granthaH saarsmuccyH||325|| anvayArtha-(bAlasvabhAvena kulabhadreNa) bAla svabhAvadhArI kulabhadrane (ayaM tu For Personal & Private Use Only Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 sArasamuccaya sArasamuccaya granthaH bhavavicchittikAraNam dRbdhaH) isa sArasamuccaya granthako saMsArakI sthiti kATaneke lie racA hai| bhAvArtha-zrI kulabhadracAryane kevala AtmakalyANake hetu isa granthako racA hai, aura koI khyAtikI cAha nahIM hai| ye bhaktyA bhAvayiSyanti bhavakAraNanAzanam / te'cireNaiva kAlena 'sukhaM prApsyaMti zAzvatam // 326 // anvayArtha-(ye bhavakAraNanAzanam bhaktyA bhAvayiSyanti) jo koI saMsArake kAraNa karmoMko kSaya karaneke lie bhaktipUrvaka isa granthakI bhAvanA kareMge (te acireNa eva kAlena zAzvatam sukhaM prApsyaMti) ve thor3e hI kAlameM avinAzI sukhako prApta hoMge arthAt mokSakA lAbha kareMge / __ bhAvArtha-isa granthameM sugamatAse mokSakA upAya batAyA hai arthAt AtmAnaMda pAnekA mArga jhalakAyA hai / jo koI ise bArabAra paDheMge ve sacce sukhako paayeNge| sArasamuccayametadye paThanti samAhitAH / te svalpenaiva kAlena padaM yAsyantyanAmayaM // 327 // anvayArtha-(ye samAhitAH etat sArasamuccayaM paThanti) jo samAdhAnacitta hokara isa sArasamuccaya granthako paDheMge (te svalpena eva kAlena anAmayaM padaM yAsyanti) ve thor3e hI kAlameM sarva rogarahita avinAzI padako pA skeNge| bhAvArtha-isa granthakA zAMtise manana vairAgyakA kAraNa hai| vairAgyase dhyAnakI siddhi hotI hai aura dhyAnase mokSa prApta hotA hai / namaH paramasaddhyAnavighnanAzanahetave / mahAkalyANasampattikAriNe'riSTanemaye // 328 // __ anvayArtha-(paramasaddhyAnavighnanAzanahetave) parama sundara dharmadhyAna va zukladhyAnameM vighnoMko nAza karaneke kAraNa va (mahAkalyANa sampattikAriNe) mahAkalyANarUpa zivasampadAke kAraNa (ariSTanemaye) zrI ariSTanemi bAIsaveM tIrthaMkarako (namaH) namaskAra ho / ___ bhAvArtha-zrI neminAtha bhagavAnakI bhakti pradarzita karate hue kulabhadrAcAryane sArasamuccaya granthakA nirmANa kiyA hai ataeva aMtameM unhoMne zrI neminAthajIko hI namaskAra kiyA hai| pAThAntara-1. prazamaM / For Personal & Private Use Only Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 151 anuvAdakakI prazasti dohA maMgala zrI arahaMta haiM, maMgala siddha mahAna / maMgala sUri uvajhAya haiM, maMgala sAdhu pramAna // iti zrImatkulabhadrAcAryaviracita sArasamuccaya-grantha samApta anuvAdakakI prazasti dohA guDagAMvA pharrukhanagara, hai vikhyAta suthAna / agravAla zubha vaMzameM, goyala gotra mahAna // 1 // pRthvIrAja gRhastha haiM, jainadharma lavalIna / peDA bA~Te nagarameM, nAma sabhI rakhadIna // 2 // suta jvAlAparasAda haiM, tA suta indararAja / tA suta haiM rAyasiMhajI, cale suvANija kAja // 3 // Aye lakSmaNapura base, hue dhanI vyApAra / tA suta maMgalasainajI, haiM vidvAna apAra // 4 // tA suta makkhanalAlajI, tinake suta do Aja / saMtalAlajI prathama haiM, tRtiya ju sItala sAja // 5 // vidyA paDha gArhasthameM, battisa vaya ulajhAya / cita udAsa zrAvaka bhaye, bhramata dharma lava lAya // 6 // unnisasaupara bAnave, vikrama saMvata Aya / lakSmaNapura vAsA kiyA, varSAmeM sukhadAya // 7 // jaina digambara ghara yahA~, zata saMkhyA anumAna / sAdhata dharma supremase, mAnata zrI jina Ana // 8 // cauka gaMja ahiyA tathA, gaMja saAdata jAna / DAligaMja cArvAgameM, mandira SaSTha pramAna // 9 // gRha caityAlaya tIna haiM, bAlaka zAlA jAna / auSadhizAlA eka hai, jaina bAga sukhadAna // 10 // For Personal & Private Use Only Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 sArasamuccaya sAdhujanoMke saMgameM, rahA dharma rasa cAkha / graMtha likhanameM kAlako, saphala kiyA hita rAkha // 11 // zrI kulabhadra mahAna haiM, jJAtA zruta AdhIza / sArasamuccaya graMthako, likhA parama guNaIza // 12 // tisakI bhASA vacanikA, huI guru parasAda / paDho paDhAvo bhavyajana, pAvo AtmaprasAda // 13 // saphala karo narajanmako, jainadharma rasa leya / ho pavitra yaha AtamA, karma saMga taja deya // 14 // bhAdoM sudi doyaja dinA, zanIvAra dukhahAra / saMvata unnisa bAnave, TIkA likhI udAra // 15 // bhUlacUka kucha hoya to, vidvajana aradAsa / kSamA karo zodho sahI, kahe sukhodadhi dAsa // 16 // sattAvana vaya dhAratA sItala jinakA dAsa / pUrNa Ayu taka dharma jina, karU~ hRdaya puTavAsa // 17 // ma iti zrImad kulabhadrAcAryaviracita saMsArasamuccaya grantha samApta For Personal & Private Use Only Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akArAdi kramase zloka-sUcI 153 akArAdi kramase zloka-sUcI zloka caraNa zloka/pRSThAGka | zloka caraNa zloka/pRSThAGka a AtmanA yatkRtaM karma 133-68 akSANyeva svakIyAni 79-42 AtmAdhInaM tu yatsaukhyaM 301-139 akSAzvAnnizcalaM dhatsva 78-41 AtmAnaM bhAvayennityaM 5-4 agninA tu pradagdhAnAM 92-49 AtmAnaM vinayAbhyAse 227-109 acireNaiva kAlena 177-88 | AtmAnaM snApayet nityaM 314-145 ajJAnAvRttacittAnAM 253-120 AtmAnaM satataM rakSet 15-9 ajJAnAdyadi mohAt 176-87 AtmAbhilASarogANAM 83-44 ajJAnI kSipayetkarma 188-93 AtmAyattaM sukhaM loke 303-140 ajJe hi bAdhate duHkhaM 306-148 AtmA yasya vaze nAsti 300-139 atItanApi kAlena 46-25 AtmA vai sumahattIrthaM 311-144 adhunA tattvayA prAptaM 14-8|Apastu sampatantISu 171-85 adhunA tAM samAsAdya 298-138 Apado hi mahAghorAH 278-130 anAdikAlajIvena 48-26 AyuryasyApi devajJaiH 6736 anekazastvayA prAptA 141-72 | ArttadhyAnarato mUDho 3-3 abrahmacAriNo nityaM 139-71 ArtaraudraparityAgAd 226-108 ayaM tu kulabhadreNa 325-149 artho mUlamanarthAnAm 236-113 | indriyaprabhavaM saukhyaM 77-41 alpAyuSA nareNeha 66-35 indriyaprasaraM ruddhvA 134-69 asevanamanaGgasya 114-59 | indriyANAM jaye zUrAH / 214-103 asevecchAnirodhastu 116-60 indriyANAM yadA chande 80-42 ahaMkAro hi lokAnAM 294-136 indriyANAM zame lAbhaM 84-44 aho te dhiSaNAhInA 99-52 indriyANi pravRttAni 81-43 aho te sukhitAM prAptA 125-65 indriyANi vaze yasya 85-45 aho mohasya mAhAtmyaM 21-12 indriyecchArujAmajJaH 82-43 A iyaM sA madanajvAlA 122-63 Agraho hi zame yeSAM 200-98| AtmakAryaM parityajya 157-69 | IdRzaM zramaNaM dRSTvA 222-105 AtmatattvaM na jAnanti 53-28 | Izvaro nAma santoSI 244-117 For Personal & Private Use Only Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ka 154 sArasamuccaya zloka caraNa zloka/pRSThAGka | zloka caraNa zloka/pRSThAGka | kAmadAho varaM soDhuM 110-57 uttame janmani prApte 47-25 kAmamicchAnirodhena 117-61 upavAso'vamaudaryaM 115-60/kAmArtho vairiNo nityaM 109-57 kAmahidRDhadaSTasya 95-50 etajjJAnaphalaM nAma 11-7| kAmI tyajati savRttaM 107-56 etadeva paraM brahma 164-82 kimpAkasya phalaM bhakSyaM 89-47 ete hi ripavo caurA 23-13 | kusaMsargaH sadA tyAjyo 269-127 evaM vidhamidaM kaSTaM 149-75 kRmijAlazatAkIrNe 124-64 evaM vidhaM hi yo dRSTvA 207-100 kRmitulyaiH kimasmAbhiH 137-70 au ko vA tRptiM samAyAto 310-143 audArikazarIre'smin 316-146 ko vA vittaM samAdAya 238-114 krodhena vardhate karma 286-133 kathaM te bhraSTa savRttA 130-67 kathaM na ramate cittaM 55-29 garbhavAse'pi yaduHkhaM 184-91 kathaM no dvijase mUDha ! 186-92 guNAH supUjitA loke 273-128 karmaNAM zodhanaM zreSThaM 119-62 guruzuzrUSayA janma 19-11 karmapAzavimokSAya 182-90 | gRhAcArakuvAse'smin 183-90 kaSAyakarSaNaM kRtvA 37-20/ kaSAyakaluSo jIvo 31-17 caturazItilakSeSu 185-92 kaSAyarahitaM saukhyaM 34-18 caturgatinibandhe'smin 148-74 kaSAyavaMzago jIvo 32-17 cAritraM tu samAdAya 276-129 kaSAyaviSayAtanAM 28-15 | cittaratnamasaMkliSTaM 169-84 kaSAyaviSayaizcittaM 33-18|cittasaMdUSaNAH kAmaH 103-54 kaSAyaviSayaizcauraiH 36-19 citraM narakatiryakSu 264-125 kaSAyaviSayai rogaiH 29-16 | ciraM gatasya saMsAre 297-138 kaSAyAtApataptAnAM 38-20 ciraM supoSitaH kAyo 154-77 kaSAyAn zatruvat pazyet 35-19 kAmakrodhastathA mohaH / 26-14 | chitvA snehamayAn pAzAn 20-11 kAmakrodhastathA lobho 22-12 kAmadAhaH sadA naiva 111-58 | janmAntarArjitaM karma 44-24 182 For Personal & Private Use Only Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akArAdi kramase zloka-sUcI 155 zloka caraNa zloka/pRSThAGka | zloka caraNa zloka/pRSThAGka jarAmaraNarogAnAM 43-24| dhanyAste mAnavA nityaM 292-135 jAtenAvazyamartavyaM 156-78 | dhanyAste mAnavA loke 166-83 jinairnigaditaM dharma 68-36 dharmakArye matistAvad 60-32 jIvitaM vidyutA tulyaM 150-75 | dharma eva sadA kAryo 58-31 jIvitenApi kiM tena 189-94 | dharma eva sadA trAtA 72-38 dharmamAcara yatnena 61-33 tathA ca sattapaH kArya 6-4 dharmasya saMcaye yatna 193-96 tathAnuSTheyametaddhi 165-82 dharmAmRtaM sadA peyaM 63-34 taptatailikabhallISu 143-72 | dhIrANAmapi te dhIrA 209-101 tasmAtkAmaH sadA heyo 108-56 / dhRtibhAvanayA duHkhaM 199-98 tasmAtkuruta sadvRttaM 102-53 | dhRtibhAvanayA yuktA 198-97 tasminnupazame prApte 118-61 tiryaggatau ca yaduHkhaM 146-74|namaH paramasaddhayAna 328-150 tRNatulyaM paradravyaM 323-149 narakAvarttapAtinyaH 123-64 tRSNAndhA naiva pazyanti 239-114 | nAdatte'bhinavaM karma 211-102 tRSNAnalapradIptAnAM 241-115 nAnAyaMtreSu raudreSu 144-73 tyaja kAmArthayo saMgaM 129-66/nAyAto bandhubhiH sArdhaM 155-78 | nAsti kAmasamo vyAdhiH 27-15 dayAGganA sadA sevyA 259-123 | niHsaMgino'pi vRttADhyA 201-99 duHkhasya bhIravo'pyete 54-29 nindAstutisamaM dhIraM 205-100 duHkhaM na zakyate soDhuM 56-30 niyataM prazamaM yAti 113-59 duHkhAnAmAkaro yastu 96-51 niravadyaM vadedvAkyaM 320-148 duSTA yeyamanabhecchA 98-52 nirmamatvaM paraM tattvaM 234-112 devadevaM jinaM natvA 1-2 nirmamatve sadA saukhyaM 235-112 dehaM dahati kAmAgniH 285-133 nUnaM nAtmA priyasteSAM 230-110 doSANAmAkaraH kAmo 104-54 nRjanmanaH phalaM sAraM 75 dravyAzAM dUratastyaktvA 243-116 no saMgAjAyate saukhyaM 304-140 dha dhanahIno'pi zIlADhyaH 280-130 paNDito'sau vinIto'sau 42-23 dhanahIno'pi savRtto 283-131 | paranindAsu ye mUkA 86-45 For Personal & Private Use Only Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 zloka caraNa paraM ca vaMcayAmiti paraM jJAnaphalaM vRttaM parAdhInaM sukhaM kaSTaM parigrahapariSvaGgAt parigrahe mahAdveSo parISahaja zaktaM parISahajaye zUrAH parISaha mahArAtivana paro'pyutpathamApanno paMcatAsannatAM prAptaM pizAcenaiva kAmena punazca narake raudre pUrvakarmavipAkena prajJAGganA sadA sevyA prajJA tathA ca maitrI ca pramAdaM ye tu kurvanti prANAntike'pi samprApte prAptojjhitAni vittAni prazAntamAnasaM saukhyaM priyavAkyapradAnena bha bhayaM yAhi bhavAdbhImAt bhavabhogazarIreSu bhuktvA'pyanantaraM bhogAn bhogArthI yo karotyajJo ma madano'sti mahAvyAdhiH manasyAhlAdinI sevyA manovAkkAyayogeSu mamatvAjjAyate lobho sArasamuccaya zloka / pRSThAGka zloka caraNa 180-89 | malaistu rahitA dhIrA 307-142 | mAnastaMbhaM dRDhaM bhaktvA 302-140 | mAyAM nirAsikAM kRtvA 254-121 | mithyAtvaM paramaM bIjaM 192-95 | mRtA naiva mRtAste tu 203-100 | maitryaGganA sadopAsyA 210-102 ya 215-103 | yatparityajya gantavyaM 175-87 yattvayA kriyate karma 181-90 | yattvayA na kRto dharmaH 105-55 | yattvayopArjitaM karma 142-72 | yathA ca kurute jantuH 305-141 yathA ca jAyate cetaH 258-122 yathAkhyAtaM hitaM prApya 267-126 yathA saMgaparityAgaH 299-138 yadA kaNThagataprANo 87-46 yadA cittavizuddhiH syAt yadi nAmApriyaM duHkhaM yA caiSA pramadA bhAti 237113 204-100 321-148 268-126 12765 75-40 126-65 yAvat svAsthyaM zarIrasya yAvadasya hi kAmAgni yAvanna mRtyuvajreNa ye bhaktyA bhAvayiSyanti ye hi jIvAdayo bhAvaH zloka/pRSThAGka 217-104 194-96 208-101 93-49 265-125 19797 233-111 For Personal & Private Use Only 52-28 62-33 260-123 229-109 74-39 73-39 187-93 252-120 161-80 195-96 228-109 65-35 174-86 70-37 120-62 17-10 94-50 128-66 326-150 251-120 | yena te janitaM duHkhaM 138-70 | yena saMkSIyate karma 140-71 | yairmamatvaM sadA tyaktaM 202-99 yaiH santoSAmRtaM pItaM 246-117 yaiH santoSAmRtaM pItaM tRSNA 247-118 Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 157 zloka caraNa rAgadveSamayo jIvaH rAgadveSavinirmuktaM rAgadveSau mahAzatrU rAgAdayo mahAdoSAH rAgAdivarjitaM snAnaM rAgAdivarddhanaM saMgaM rAjasUyasahasrANi roSe roSaM paraM kRtvA akArAdi kramase zloka-sUcI zloka/pRSThAGka | zloka caraNa |zatrubhAvasthitAn yastu 24-13 |zamaM nayanti bhUtAni 206-100 zamo hi na bhavedyeSAM 296-137|zarIramAtrasaGgena 272-127|zIlaratnaM hataM yasya 313-145 zIlavratajale snAtuM 223-106/zIlasaMdhAriNAM puMsAM 256-121/zuddhe tapasi sadvIryaM 191-95 zrutaM vrataM zamo yeSAM zloka/pRSThAGka 290-135 262-124 263-124 231-110 16-10 312-144 277-129 18-11 309-143 varaM tatkSaNato mRtyuH varaM narakavAso'pi varaM zatrugRhe bhikSA varaM sadaiva dAridryaM varaM hAlAhalaM muktaM vardhamAnaM hi tatkarma vAdena bahavo naSTA viNmUtrapUrite bhIme vidyamAne raNe yadvat viyogA bahavo dRSTA vivAdo hi manuSyANAM vizuddhapariNAmena vizuddhaM mAnasaM yasya vizuddhAdeva saMkalpAt viSayAsvAdalubdhena viSayoragadaSTasya vairAgyabhAvanAmaMtraiH vrataM zIlatapodAnaM za zakracApasamA bhogAH 279-130 SaTkhaNDAdhipatizcakrI 136-69 39-21 sa 281-131 sa jAto yena jAtena 190-94 282-131 sa dharmo yo dayAyuktaH 64-34 76-40 satsaGgo hi budhaiH kAryaH 270-127 178-88 satyena zuddhayate vANI 317-146 293-136 sadguNaiH gurutAM yAti 274-128 145-73 sadvRttaH pUjyate devaiH 275-129 288-134 sadvRttabhraSTacittAnAM 131-67 160-80 saptabhIsthAnamuktAnAM 225-107 291-135 samaH zatrau ca mitre ca 220-105 172-86 samatAM sarvabhUteSu 213-103 162-81 | samAnavayaso dRSTvA 152-76 71-38 sampanneSvapi bhogeSu 135-69 132-68 samyaktvajJAnasampanno 25-14 30-16 samyaktvabhAvanA zuddhaM 221-105 106-55 samyaktvabhAvazuddhana 50-27 322-148 samyaktvaM paramaM ratnaM 40-21 samyaktvaM bhAvayet kSipraM 45-24 151-76 | samyaktvaM samatAyogo 324-149 For Personal & Private Use Only Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 zloka caraNa samyaktvAdityasaMbhinnaM samyaktvena hi yuktasya sarvadvandvaM parityajya sarvasaGgAn pizuna kRtvA sarvasattve dayAM maitrIM sarvAzucimaye kAye nazvare sarvAzucimaye kAye saMkalpAcca samudbhUtaH saMkliSTacetasAM puMsAM saMklezapariNAmena saMklezo na hi kartavyaH saMgAtsaMjAyate gRddhiH saMgAdirahitA dhIrA saMtuSTA sukhino nityaM saMtoSasArasadratnaM saMtoSaM lobhanAzAya saMpattau vismitA naiva saMmAnayati bhUtAni saMyogamUlajIvena saMvegaH paramaM kAryaM saMsAradhvaMsanaM prApya saMsAradhvaMsane hISTaM saMsAradhvaMsinI caryAM saMsArasya ca bIjAni saMsArAvAsanirvRttAH saMsArAvAsa bhIrUNAM saMsAre paryaTana jaMtuH saMsArodvigna cittAnAM saMsRtau nAsti tatsaukhyaM sArasamuccaya zloka / pRSThAGkaH | zloka caraNa 49-26 | sAdhUnAM khalasaMgena 41-23 | sA prajJA yA zame yAti 12-8 sAmagrI prApya sampUrNAM 255-121 sArasamuccayametadye 261-124| sukRtaM tu bhavedyasya 153-77 | sukhabhAvakRtA mUDhAH 315-146| sukharAtrirbhavetteSAM 97-51 |sukhasaMbhogasaMmUDhAH 173-86 | sutIvreNa kAmena 168-84 sudRSTa manasA pUrvaM 16783 | strIsamparkasamaM saukhyaM 232-111 |smarAgninA pradagdhAni 196-97 smareNa smaraNAdeva 242-116 smareNAtIvaraudreNa 240-115 svargamokSocitaM nRtvaM 248-118 svahitaM tu bhavejjJAnaM 170-84 | svahitaM yaH parityajya 88-46 ha 250-119 hitaM karma parityajya 308-142 hInayoniSu baMbhramya 51-27 | hRdayaM dahyate'tyarthaM 163-81 216-104 121-63 212-102 219-105 2-2 224-107 147-74 | jJAnabhAvanayA jIvo kSa kSaNe'pi samatikrAnte kSamayA kSIyate karma jJa jJAnadarzanasampanna jJAnadhyAnopavAsaizca For Personal & Private Use Only zloka / pRSThAGka 271-127 257122 319-147 327-150 57-30 179-89 284-132 159-80 112-58 287-134 90-48 91-41 101-53 100-53 318-147 158-79 289-134 69-37 295-137 245-117 59-32 266-125 249-119 8-6 4-4 Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka caraNa jJAnabhAvanayA siktA jJAnaM nAma mahAratnaM akArAdi kramase zloka-sUcI 159 zloka/pRSThAGka | zloka caraNa zloka/pRSThAGka 218-104 jJAnAdityo hRdiryasya 10-7 13-8 | jJAnAbhyAsaH sadA kAryo 9-6 TippaNameM Aye zloka karmaNA mohanIyena pRSTha 12 karmaNAM dhvaMsane cittaM pRSTha 125 darzane harate cittaM pRSTha 62 svalpenaiva kAlena pRSTha 88 For Personal & Private Use Only Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education international For Personel Private Use Only www.jalnelibraryorg