Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ - zrIvijayanemisUrigranthamAlAratnam-29. AzaizavazIlazAline zrInemIzvarAya namo namaH // wome nyAyAcArya-nyAyavizArada-mahAmahopAdhyAyazrImadyazovijayagaNimaNi viracitaM saptabhaGgI-nayapradIpaprakaraNam / taduparitapogacchAdhipati-zAsanasamrAT-saricakracakravAtajagadguru-zrImadvijayanemisUrIzvara-paTTAlaGkAreNa vyAkaraNavAcaspati-zAstravizArada-kaviratnena zrIvijayalAvaNyasUriNA viracitA baalbodhiniivivRtiH| vi0 saM0 2003 81000
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ Aasaare - - prakAzaka:zrIrAjanagarasthajainaprakAzakasabhAyAH kAryavAhakaH zreSThI 'IzvaradAsa mUlacandra' itinAmA / 'kIkAbhaTTanI pola' amadAvAda prAptisthAnam / zrIgUrjaragrantharatnakAryAlaya, zrIsarasvatIpustakabhaMDAra gAMdhIrasto 'hAthIkhAnA' ratanapola, amadAvAda amadAvAda - - - mudraka:rAmacandra yesU zeDage, mecejara 'nirNayasAgara presa, 26-28 kolabhATa sTrITa, muMbaI - Pram - - -
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya nivedana saptabhaMgI ane sAta nayono TUMkamAM bodha Apato "saptabhaMgI nayapradIpa prakaraNa" nAmano A graMtha che. tenA racayitA pUjyapAda jaina nyAyanA prANadAtA nyAyavizArada-nyAyAcArya mahAmahopAdhyAya zrImadda yazovijayajI mahArAja che. temanA jIvana ane kavana vize keTalAye vidvAnoe khUba prakAza pADyo che tethI e saMbaMdhe piSTapeSaNa karavAnI jarUrata nathI. chatAM nyAyanA prakhara pAMDitya vize eTaluM kahevuM jarUrI che ke temaNe kAzInA samartha brAhmaNa paMDito sAthenA zAstrArthamAM jIta meLavavAthI e ja paMDita maMDalIe nyAyavizArada'nI padavIthI temane vibhUSita karyA hatA ane nyAyanA ekaso ATha graMtho banAvyA bAda "nyAyAcArya"nA birudathI navAjyA hatA. temanI kasAyela vidrogya kalamathI lakhAyela A graMtha Adhunika prajAne TIkA vinA sAMgopAMga samajavo muzkela hato, tethI pUjyapAda zAsanasamrA sarvatantra svatanna sUricakra cakravartI AcArya mahArAjAdhirAja zrImad vijayanemisUrI. zvarajI mahArAjazrInA paTTAlaMkAra vyAkaraNavAcaspati, kaviratra, zAstravizArada pUjya AcAryavarya zrImad vijayalAvaNyasUrIzvarajI mahArAjazrIe vidratasamAja temaja tattvajijJAsu tattvarasika jIvane tattvano bodha ApanArI bAladhinI" nAmanI vivRtti-TIkA racI, A saptabhaMgI-nayapradIpa graMthane sugama banAvyo che. tene ame saharSa prakAzita karIe chIe. mULa graMtha apratima pratibhAzAlI che, e vAta to ni:zaMka che. paraMtu TIkAkAra maharSie paNa tenA upara talasparzI vizada AlabodhinI vivRtti racI, potAnI prakAMDa pratibhAne vyakta karI che; je sAdyanta sUmekSikAthI nirIkSaNa karanArane saheje khyAlamAM Ave tema che; eTaluM ja nahi paraMtu "bAbodhinI" vivRttinI sArthakatAno sAkSAtkAra thayA vinA raheto nathI. jene nyAyanI sAhitya sRSTimAM A graMtha anero prakAza pheke che. A graMtha-ratnAkaramAM kayAM kayAM viSayaro kyAM kyAM che, tenI jijJAsAvALA mahAnubhAvone vizALakAya viSayAnukramaNikAnuM nirIkSaNa karavA bhalAmaNa karIe chIe; jethI graMthane TIkAnI mahattAno kharo khyAla AvI zakaze. pUjya vidvAna munizrI mahimApravijayajI mahArAje presa kopI meLavavA vageremAM je parizrama uThAvyo che, te mATe ane prastuta graMthanuM sAghanta prapha vagerenuM saMzodhana kArya, vyAkaraNatIrtha che. aMbAlAla premacaMda zAhe, je kuzaLatAthI karela che te dhanyavAdane pAtra che.*
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIH // saTIkasaptabhaGgI-nayapradIpaprakaraNaviSayAnukramaNikA / ans Rana viSayAGkAH viSayAH patra-patiH jinendranamaskArarUpaM maGgalam / zrIhemacandrasUriprabhRtInAM smaraNAtmakaM maGgalam / zrIyazovijayopAdhyAyasmaraNalakSaNaM maGgalam / maGgalArtha gurupravarazrIne misUrIzvarastutilakSaNaM maGgalam / 1 mUlakartRkRtamaGgalam / [khanAma cAviSkRtam / ] 2 TIkAkartA svakRtaTIkAyA vaiziSTayopadarzanenopAdeyatvam 2 maGgalasya prayojanAdikamupadarzitam / maGgalapadyavyAkhyAnaM tatra vizeSaNasAmarthyalabdhAtizayacatuSTayAnubandhacatuSTayopadarzanam / pramANanayatattvAlokAlaGkAracaturthaparicchedAntargatAnA saptabhaGgIviSayANAM sUtrANAmuTTaGkanam / jainAnAM pramANamAtraprAmANyavyavasthApakatvAt saptabhaGgIjijJAsitavyatvaM vAde jayaparAjayaphalajanakatvAt khasiddhAntarahasyAvedakatvAccAbhyasanIyatvamiti drshitm| 4 ekAntavAdinAM na saptabhaGgayA jijJAsitavyatvaM kintu jainAnAmiti vyavasthApitaM TIkAyAm / saptabhaGgItaH pramANAnAM prAmANyaM vyavasthitaM bhavatIti dArzatam , mUlAbhiprAyazca darzitaH / padyena saptabhaGgyAH svarUpopavarNanapurassaraM syAdvAdino vAde jayaphalakatvamupavarNitam / 'yA praznAd' iti padyavyAkhyAnam / vAkyasya saptabhaGgyAtmakatve satyeva pramANavAkyatvamiti vyavasthApakaM tattvAlokAlaGkArasUtramukkitam /
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkasaptabhaGgI nayapradIpaprakaraNasya viSayAhAH viSayAH patra-patiH ___ saptabhaGgI pratipAdakaM tattvAlokAlaGkArasUtraM tanyA khyAnaM c| vyAkhyAne sUtropAttavizeSaNAnAM vyAvRttyupadarzanam / 7 anantadharmavivakSAyAmapi pratiparyAyaM saptAnAmeva bhaGgAnA sambhava iti saptabhaGgInAmAnantyamityetatpratipAdaka suutrmullikhitm| saptabhaGgIkharUpAvagataye krameNa 'syAdastyeva sarvam' ityAdi saptabhaGgAnAmupadarzanaM saGgamanapurassaram / anekAntAvabodhakasyAdityavyayena khadravyAdicatuSTayApekSayA ghaTasyAstitvAvagatiH prathamabhaGgato yathA tathopadarzanam / tadupapAdanaM TIkAyAm / bhaGge avadhAraNArthakaivakAropAdAnasyAvazyakatvaM prAcInoktyA saMvAditvam / bhaGge anekAntadyotakasyAtpadopAdAnAvazyakatvaM vyava. sthApitam / aprayuktasyApi syAtpadasyArthAtpratItau prAcInavacanasaMvAdo drshitH| 'syAnAstyeva sarvam' iti dvitIyabhaGgasyopapAdanaM sarvAntargataghaTe tadarthasamanugamena / kSaNavinazvarANAmutpattereva vinAzakAraNatve prAcInavacanasaMvAdo drshitH| bhAvAbhAvayoraikyApattyA'niSTaprasajanamAzA parihRtam / 'sthAdastyeva syAbhAstyeva sarvam' iti tRtIyabhAsyopapAdana / 'sthAdavakavyameva sarvam' iti turIyabhAsyopapAdanam / 16
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ vissyaanukrmnnikaa| 30 viSayAGkAH viSayAH patra-patiH yugapadvidhi-niSedhadvayapratipAdane na kasyApi zabdasya sAmarthyamityupadarzitam / 'syAdastyeva syAdavaktavyameva sarvam' iti paJcamabharasyopapAdanam / 'syAnAstyeva syAdavaktavyameva sarvam' iti SaSThabhaGgasyopapAdanam / 'syAdatyeva syAnnAstyeva syAdavaktavyameva sarvam' iti saptamabhaGgasyopapAdanam / 20 ekatra vastunyanantadharmakalpanayA'nantabhahImAzana tatprati vidhAnaM pramANanayatattvAlokAlaGkArasUtropanyAsenA20 saptabhaGgayAH pratibhaGgaM sakalAdeza-vikalAdezakhabhAvatve pramANavAkyalanayavAkyasanimitte lakSite / 22 kAlAdibhiraSTabhirabhedavRttiprAdhAnya-tadupacArAbhyAM yogapadyenAnantadharmAtmakavastupratipAdakatvAt sakalAdezatvaM kAlAdibhiraSTabhirmedavRttiprAdhAnya-tadupacArAbhyAM yogapayena niruktavasla pratipAdakalAdvikalAdezatvaM yathA tathopapAditaM TIkAyAm / kAlAdayo'STAvupadarzitAH tatsaGgrahapravarNa padyaM darzitam / 23 saptabhaGgIkharUpaniSkarSo drshitH| tatra nirAkAGkSArthabodhajanakalAt saptabhaGgIvAkyameva pramANavAkyamiti darzitam / ghaTo'stIti vAkyamapi nirAkAGkSArthabodhajanakatvAt pramANavAkyameveti saptamajIvAkyoMpAsanA na kAryati praznaH tatprati vidhAnaM c| pramANabAdhitaikAntAstitvabodhakatvena ghaTo'styevesasthAprAmANyaM 'syAdastyeva ghaTaH' ityasya prAmANyam evamapyAkAlA samuhasatIvitabhittathe 'sthAnIsveSa pA' iti dvitIyabhA ityupadarzitam / X . 41
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ patra-patiH 24 saTIkasaptabhaGgI nayapradIpaprakaraNasya viSayAGkAH viSayAH AkAGkSAvizeSanivRttyartha 'syAdastyeva syAnnAstyeva ghaTaH' iti tRtIyabhaGgapravRttiH, tasya viSaya vizeSavyavasthApanena prathama-dvitIyabhanAbhyAmagatArthatvaM vyvsthaapitm| vilakSaNabodhajanakatvAt tRtIyabhaGgasya prathama-dvitIyabhaGgAbhyAmagatArthatvamupavarNitam / 'syAdavaktavya eva ghaTaH' iti turIyabhaGgasyAtItabhaGgatrayAgatArthatvAt samarthanam / turIyabhaGgajanyabodhasya tadviSayasyAvaktavyasya ca bhinnatvaM svarUpoTTaGkanena vyavasthApitam / 'sthAdastyeva syAdavaktavya eva ghaTaH' iti paJcamabhaGga. vyavasthApanaM viSayAtirekopadarzanena / 'syAnAstyeva syAdavaktavya eva ghaTaH' iti SaSThabhajAvazyakatvaM darzitam / 'syAdastyeva syAnnAstyeva syAdavaktavya eva ghaTaH' iti saptamabhaGgAvazyakatvaM vyavasthApitam / vaktavyatvapratipAdakASTamabhaGgAzakotthApya pratikSiptA / khatantravaktavyatvadharmAzrayaNena sptbhnggiiprsiddhiruppaaditaa| uktasaptamabhaGgayAmaSTamadharmAsambhavAnASTamabhaGgIsambhava iti bhAvitam / saptabhanayAH kalpitArthabodhavaicitryamAtrataivetyasya khaNDanam / saptabhanayAH pramANavAkyatvopapattaye sakalAdezatA. samAzrayaNam / pratibhaGgaM sakalAdezavataH saptamAyAH pramANavAkyatvaM drshitm| 47 27 54
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ vissyaanukrmnnikaa| viSayAGkAH viSayAH patra-patiH pratibhaGgaM vikalAdezatvato nayavAkyatvaM tasyA darzitam / 28 15 matAntareNa syAdastyeva ghaTaH 1, syAnnAstyeva ghaTaH 2, syAdavaktavya eva ghaTaH 3, iti bhaGgatrayasya sakalAdezatvamanyeSAM vikalAdezatvaM darzitam / budhAnAM granthazodhanakarmasammukhIkaraNAvabodhakapadya. vivaraNam / 29 10 iti saptabhaGgIprakaraNa-taTTIkAviSayAnukramaNikA // atha sttiiknyprdiipprkrnnaanukrmnnikaa| nayasAmAnyasya lakSaNacatuSTayopadarzanam / saptabhaGgInirUpaNAnantaraM nayanirUpaNasya yuktatvamupapAditam / nayasAmAnyaprathamalakSaNaM nayazabdaniruktilabhyamiti darzitam / dvitIyanayasAmAnyalakSaNamupacArAdvastugataM jJAnagataM paryavasitaM tadAveditam / / dvitIya lakSaNena nayaviSayAvedanam , tRtIyalakSaNena nayasvarUpAvedanam / abhiprAyasya jainamate jJAnarUpatvam , nyAyamate icchAvizeSarUpatvarUpamiti / zrutAkhyajJAnasyaiva nayarUpatvamiti turIyalakSaNenAveditam / anuyogavRttikRduktanayapaJcamalakSaNaM jJAnamAtrasyaivaikAMzagrAhiNa ityabhiprAyakam / devasUrisUtritaM SaSThaM nayasAmAnyalakSaNaM vyAkhyAtaM mUle tyaakhyaanm|
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 my 14 m 15 16 saTIkasattabhaGgI nayapradIpaprakaraNasya viSayAGkAH viSayAH patra-patiH khaviSayIbhUtAMzabhinnAMze audAsInyaM bhajamAnasya nayatvamitarozapratikSepiNastu nayabhAsatvamityatra ratna. prabhasUrikRtapadyadvayaM saMvAdakatayopadarzitam / aMzaprahiNaH pratyakSAdevastugatyA nayatve'pi vyAvahArikaprAmANyAzrayaNena pratyakSAdipramANenetyuktiH / 'nizzeSAMzajuSAm' ityAdipadyadvayasya vivaraNam jinamate na kasyApi nayavihInatvamityatra vizeSA. vazyakagAthApramANatayodbhAvitA / nayAbhAsalakSaNam / vistArato nayAnAmAnantye vizeSAvazyakagAthA prmaanntyoktaa| samAsato dravyArthika-paryAyArthikabhedena nayasya vaividhyaM tatra vizeSAvazyakagAthAsaMvAdaH / 17 dravyalakSaNamabhihitam / dravyArthikanaye prastute dravyalakSaNAbhidhAne bIjamupadarzitam / arthakriyAkAryeva sadityatra prAcInapacaM pramANatayA darzitam / dravyapadavyutpattilabdhaM dravyalakSaNam, tathA'nyalakSaNam , tatra vizeSAvazyakavRttisaMvAdazca / saMvAdakagAthAvyAkhyAmam / prasaGgAyAtayoH khabhAva-vibhAvaparyAyayoH prdrshnm|| agurulaghudravya sthirai siddhikSetramityatra samavAyAjavRttisaMvAdo drshitH|| guNavikArANAM paryAyANAM dvAdaza viSatvaM darzitam / 39 guNa vibhajanam , astitvAdayo vyANoM sAmAnyaguNA daza tatra pralekamaSTo aSTau srvessaam| jJAna-darzanAdayo dravyANAM SoDazavizeSaguNA ekSitAH / 39 35 or s s 23 25
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27 41 viSayAnukramaNikA / viSayAGkA: viSayAH patra-patiH guNavikArANAM dvAdazabhedAH spaSTamupavarNitAH 399 pratyekamaSTau aSTau sarveSAmityasyAvataraNe viziSya cetanAcetanadravyayoraSTasAmAnyaguNopavarNanam / vizeSaguNeSu jIvapudlayoH Sada, anyeSAM trayo guNA darzitA antyAzcatvAraH sAmAnyaguNA vizeSaguNAzca / 40 jIvasya SaTpudgalasya ca SadhamodInAM trayastrayazca vizeSaguNAH spssttiikRtaaH| khajAti-vijAtibhyAmityasya spaSTIkaraNam / dravyANAM sAmAnyakhabhAvA ekAdaza, vizeSasvabhAvA daza updrshitaaH| cetanAdidravyeSu yasya yatsaGkhyAkAH svabhAvAstasya te darzitAH, tatsaGgrahapravarNa padyamullikhitam / khabhAvAnAM guNa paryAyayorantarbhAvaH, uktakharUpaM bravyanayaM vizeSArthapratipattaye bhavati tatra prAcInapadyasaMvAdazca / 42 nAnAkhabhAvasaMyuktamiti padya vivaraNam / niruktasya dravyArthikasyAnvayadravyArthikAdayo dazabhedA udAharaNasaMvalitA bhAvitAstadavAntarabhedAzca / paryAyArthikasya niruktilabhyaM lakSaNam, tatra prAcInapadyasaMvAdazca / 'amAdinidhane' iti padyasya vivaraNam / paryAyazabdena SaDguNahAni-vRddhirUpANAM naranArakA. dInAM ca grahaNam / sahabhAvi-kramabhAviparyAyabhedena paryAyasya dvaiciMdhyaM tayorudAharaNaM ca / paryAyANAM svabhAva-vibhAva-dravya-guNa-paryAyabhedena cAturvidhyam , teSAM caturvidhAnAM jIMce pudgale va nidarzanapurassaramupadarzanam / 42
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ m m 43 m h 46 h m h 48 m saTIkasaptabhaGgI nayapradIpaprakaraNasya viSayAGkAH viSayAH patra-patiH svabhAvadravyavyaJjanaparyAyAdInAM khakhanidarzane yathAvatsaGgamanam / ekatvapRthaktvAdayaH paryAyAH sUtrokkatayA darzitAH / 49 paryAyArthikasya vyutpattilabhyaM lakSaNam , anAdi nityaparyAyArthikAdyAH SaDbhedAH sanidarzanamupadarzitAH / 49 teSAM nidarzanAnAM saGgamanA vihitaa| dravyArthikapoyArthikayoH sthAnapradhAnopadarzanam, tatra rAjapraznIyavRttisaMvAdaH / dravyArthiko dravyameva svIkaroti na paryAyAnityupadarzitam / 52 tRtIyo guNArthikanayaH kathaM netyAzaGkAyAH prati vidhAnam / 52 dravyArthikanayAt paryAyArthikanayo yuktyA bhedena vyvsthaapitH| dravyAt paryAyasya sUkSmatvAdikaM vizeSapratipattikaramupadarzitaM tatra vizeSAvazyakagAthA saMvAdazca / kSetrAdanantaguNatvaM dravyasya, dravyAt saGkhyeyaguNatvaM vA paryAyasyetyatra vishessaavshykgaathaasNvaadH| dravyArthika-paryAyArthikayobhinnatvamupasaMhRtam / dravyArthi kaparyAyArthikAnAM parasparamilitAnAmapi svasvapRthagbhAvAparityAgitve gAthAsaMvAdo drshitH| sAmAnyArthika-vizeSArthikanayayoratiriktatayA''zaGkA prtivihitaa| tiryaksAmAnyorcatAsAmAnyabhedena sAmAnyasya dvaividhyaM darzitam / tatra tiryaksAmAnyasya lakSaNaM tasya lakSyaM ca drshitm| 56 UrdhvatAsAmAnyasya lakSaNaM tallakSyasya vizeSato nirdiSTasya trikAlAnugAmitve vRttisaMvAdo drshitH| tiryaksAmAnyasya vyajanaparyAyatve prAvanikasiddhiH / pramANatayA drshitaa| Ru m m m 3 m s m m niitH| 57 m m
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ vissyaanukrmnnikaa| viSayAkAH viSayAH patra-patiH 59 . UrdhvatAsAmAnyasya dravyarUpatvaM vizeSasya paryAye'nta rbhAvAt sAmAnyArthika-vizeSArthikanayayordravyArthikaparyAyArthikanayayorantarbhAvo nigmitH| dravyArthikasya naigama-saGgraha-vyavahArabhedena traividhyam , paryAyArthikasya RjusUtra-zabda-samabhirUDhevaMbhUtabhedena cAturvidhyam, teSAM saGgrahe sapta-paJca-pada-catvAraH saGkhyA vikalpAH prvcnsaaroddhaarvRttito'vseyaaH| 59 TIkAyAM paJcava SaDevetyAdayassaGkhyA vikalpAH snggmitaaH| 59 naigamAdinayAnAmanuyogadvAra-tadvRttigatAni lakSaNAni pUrvabhAvitakharUpANyeveti saMvAdanArthamabhihitam / 60 vizeSato naigamAdinayavizeSAvagataye dravyArthikAnoM naigamAditrayANAM krameNa lakSaNAnyAveditAni / tatra negama-vyavahArAvazuddhadravyArthiko, saGgrahaH zuddhaH dravyArthika ityasya vyavasthApako'nuyogadvAravRttigrantha udRGkitaH / naigamasya nAma niruktilakSaNaM dharmadvayagocarAdayastrayo bhedA uktaaH| krameNa trayANAmapi naigamanayaprakArANAmudAharaNAni bhAvitAni / prakArAntarAzrayaNena naigamaM nirucya tasya bhUta-bhaviSyadvartamAnabhedena trayo bhedA nidarzanopadarzanena bhAvitAH / 65 dharma-dhArmiNoranyatarasyaiva pradhAnatayA'vagAhino naigamasya pradhAnatayA tadubhayAvagAhinaH pramAgAdbhedaH prtipaaditH| 65 naigamAbhAsalakSaNaM tadudAharaNaM naiyAyikAdidarzanasya tadAbhAsatvaM ca / saGgrahanayalakSaNaM tasya spaSTIkaraNaM ca / mUloktasaGgrahasAmAnyalakSaNasya parAparasaGgrahadvayavyApitvaM bhAvitam / 64
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 73 *. . 71 .2 saTIkasaptabhaGgI nayapradIpaprakaraNasya vizyAkAH viSayAH patra-patiH parAparabhedena saGgrahasya dvaividhyam , tatra parasaGgrahasya lakSaNaM sodAharaNamupadarzitam / 68 khajAterityAdi paryavasitasaGgrahalakSaNasya vivaraNena spaSTIkaraNam / atra hi vizvasyaikatvamityA dimUloktAbhiprAyo drshitH| 69 parasaGgrahAbhAmalakSaNaM sodAharaNamupadarzitam', advaitadarzana-sAGkhyadarzanayostadAbhAsatvamAveditam / 70 aparasaGgrahalakSaNaM tadudAharaNaM tasyopapAdanam , caitanyasya jJAnarUpatve prAcInapA pramANatayA darzitam / 'caitanyamanubhUtiH syAd' iti prAcInapA samyaktayA vivRtam / aparasaMGgrahAbhAsalakSaNaM tadudAharaNaM tadupapAdanaM c| 72 prakArAntarAzrayaNena saGgrahasya sAmAnya-vizeSAbhyAM dvaividhyaM tayorudAharaNaM ca / vyavahAranayalakSaNavacanaM tadvyAkhyAnaM tadudAharaNa c| 73 aparasaGgrahagRhItArthavyavahArasyodAharaNaM bhaavitm| 74 vyavahArAbhAsalakSaNam ,tadudAharaNaM tatra lakSaNasaGgamanaM c| 74 daigambarIyaprakriyAzrayaNena vyavahAra-tadbhedAnAmupadarzanam / TIkAyAM digambaramataprakaTIkaraNam , tatra dravyArthikaparyAyArthikayoH pravezanena nayAnAM navavidhatvaM tatra karmopAdhinirapekSazuddhadravyArthikAdibhedena dravyArthikasya dazabhedA drshitaaH| ___ 75 19 anAdi-nityaparyAyArthikAdibhedena paryAyArthikasya Sada bhedA drshitaaH| bhUtakAlAdibhedena naigamasya traividhyam , sAmAnya vizeSabhedena saGgahavyavahArayodvaividhyam , sthUla-sUkSmabhedAju . 5.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ vissyaanukrmnnikaa| viSayAGkA viSayA: patra-patiH sUtrasya dvauM bhedau, trayANAM zabdanayAnAmekaikavidhatvaM militAH sarve aSTAviMzatiriti darzitam / daigambarIyamupanayabhedaprapazcanam , tatraikavastubhedaviSayasya sadbhutavyavahArasya zuddhAzuddhabhedena dvividhasya lakSaNodAharaNAbhyAM nirUpaNam / 76 14 saMzleSasahitavastusaMbandhaviSayakasyAnupacaritAsadbhUtavyavahArasya khajAti-vijAtyubhayaviSayabhedena trividhasya lakSaNodAharaNAbhyAM nirUpaNam / 76 17 saMzeSarahitavastusaMbandhaviSayakasyopacaritAsadbhUtavyavahArasya khajAtivijAtyubhayaviSayabhedena trividhasya lakSaNodAharaNAbhyAM nirUpaNam / ___ 76 22 itthaM nayopanayanirUpaNa-tatkhabhAvayojanAdidigambaraprakriyAyazovijayopAdhyAyenAnekAntavyavasthAprakaraNe khaNDiteti darzitam / bhedopacAratayA vastu vyavahriyate iti vyavahAra ityasya spaSTIkaraNam / 77 11 digambarairupanayatayA sammatasya vyavahArasya sadbhutavyavahArAdayazcaturdazabhedAH svakhaviSayodAharaNasamanvitAH paribhAvitAH,TIkAyAM granthAntaratastatra tatra vishessaashcopdrshitaaH| tatra krameNa-1 sadbhUtavyavahAra-2 upacaritasadbhUtavyavahAra-3 anupacaritasadbhUtavyavahAra-4 azuddhasadbhUta. vyavahAra-5 khajAtyasaddhRtavyavahAra-6 vijAtyasadbhUta. vyabahAra-7. ubhayAsadbhUtavyavahAra-8 khajAtyupacarinAsadbhUtavyavahAra-9 vijAtyupacaritAsadbhUtavyavahAra10 tadubhayopacaritAsadbhUtavyavahAra-11 asadbhUtavyavahAra-12 upacaritAsadbhUtavyavahAra-13 anupacaritA
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 saTIkasaptabhaGgI nayapradIpaprakaraNasya viSayAGkAH viSayAH patra-patiH sadbhUtavyavahArA ityevaM te khakhaviSayalakSaNodAharaNato drshitaaH| asadbhUtavyavahAraviSayasyopacArasya dravye dravyopacAra ityAdibhedena navavidhatvaM tasya pRthaganayatvApAkaraNaM ca / 85 upacArapravRttiniyamanam / upacAranimittasya sambandhasyAvinAbhAvAdirUpatvena paJcavidhatvaM darzitam / avinAbhAvAdisambandho yatra yathA ghaTate tatra tathopadarzanam / upacaritAsadbhUtavyavahArasya traividhyamiti sarve militAvyavahAranayArthAzcaturdaza, bhedaviSayazca vyavahAra iti / 87 paryAyArthikanayaprathagabhedasya RjusUtrasya lakSaNavacanam, tadvivaraNam , tadudAharaNaM ca bhAvitam / vyavahAranirUpaNAnantaramRjusUtranirUpaNe saGgati. rAveditA / 88 101 kauTilyaniruktau vartamAnapraveze'bhiprAyo darzitaH / RjusUtrAbhAsalakSaNam / 103 sukhavivartaH sampratyastItyudAharaNe dravyasyAprAdhAnya. tayA darzayatItyasya saGgamanam / 104 RjusUtrAbhAsodAharaNam / / sUkSmaNu-sthUla sUkSmaNusUtrabhedena dvaividhyamRjusUtrasya drshitm| paryAyArthikadvitIyabhedasya zabdanayasya lakSaNavacanaM tadvyAkhyAnaM kAlabhede udAharaNaM c| kArakabhede zabdanayasyodAharaNam / 108 liGgabhede saMkhyAbhede ca zabdanayasyodAharaNam / puruSabhede zabdanayasyodAharaNaM bhAvitam / 100
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 110 114 115 viSayAnukramaNikA / viSayAkAH viSayAH patra-patiH saGkhyAbhedodAharaNe uktasya gehA ityasyArthopavarNanam / 92 . 111 puruSabhede zabdodAharaNasya samyag vivecanaM kRtam / 92 112 upasargabhede arthabhede ca zabdasyodAharaNaM darzitam / 95 bharthabhede zabdasyodAharaNe 'jahAtu nainaM kathamartha siddhiH' iti kirAtArjunIyaM padyaM savyAkhyAnamupadarzitam / 95 zabdAbhAsalakSaNavacanaM tadvyAkhyAnaM tadudAharaNaM ca darzitam / paryAyArthikatRtIyabhedasya samabhirUDhanayasya lakSaNa vacanaM tadvyAkhyAnaM tadudAharaNaM ca darzitam / 116 samabhirUDhAbhAsalakSaNaM tadurAharaNaM ca darzitam / 99 paryAyArthikanayaturIyabhedasyaivambhUtasya lakSaNavacanaM tadvyAkhyAnaM ca / yadyapi jAti-guNa-kriyA-sambandhiyadRcchAlakSaNA paJcatayI zabdapravRttirbhASyAdAvupadarzitA tathApi sA vyavahArataH, evambhUtanaye tu sarve zabdAH kriyAzabdA evetyupapAditam / 101 evambhUtanayasyodAharaNam / 102 evambhUtanayAbhAsalakSaNaM tadudAharaNaM ca / 102 naigamAdayazcatvAro'rthanayAH zabdAdyAstrayaH zabdanayA iti darzitam / / 104 saptAnAmapi nayAnAM pratyeka zatavidhatvena saptazatasaGkhyakatvam , paJcanayA iti pakSe paJcazatasaGkhyakatvamiti vizeSAvazyakagAthayA darzitam / 104 AdezAntare Sadazata-catuHzatadvizata-saGkhyakatvA nyapi / 2 sapta0 anu0 117 118 119 120 21 122 123 105
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkasatabhaGgInayapradIpaprakaraNasya viSayAzA. viSayAH patra-patiH 124 sarvanayAnI mUlanayau nizcayavyavahArI tathA dravyapa ryAyArthikAviti kRtvA dvau nayo, tayoH pratyekaM zatavidhatvAd dvizatasaMkhyakatvamityAveditaM gAthayA / 106 'jAvaMto' ityAdi vizeSAvazyakabhASyagAthayA vacanasamasaMkhyakatvaM nayAnAm , nayasamasaMkhyakatvaM para'samayAnA samuditAnA samaktvaM ca drshitm| 106 pratyekaM mithyAtve'pi samuditAnAM samyaktvaM dRSTAntAvaSTambhato bhAvitam / 107 uktArthapratipAdakavizeSAvazyakabhASyagAthAyA vivaraNam / 108 naigamAdiSu saptasu nayeSu pUrvapUrvanayasyottarottaranayApekSayA pracura viSayatvaM pUrvapUrvanayApekSayottarottara. nayasyAlpaviSayatvaM viziSyopadarzitam / 109 pramANavAkyavanayavAkyamapi khaviSaye pravartamAna saptabhaGgImanusarati tadvat saphalaM ceti drshitm| 110 anantaritaparamparitabhedAd dvividhaM pramANaphala. vanayaphalamiti darzitam , TIkAyAmupapAditaM ca / 111 nayavicAramayoktapranthataH satAmAnandAvAptiH phalaM prArthitam / saptabhaGgInayapradIpaprakaraNaTIkAkartuH zrIlAvaNyasUreH prakRtakRtI doSasya kasyacidbhAve'pi hAsyAnAspadatvaM kRtinA khata eva tadapanayanavyApRtatvamiti prantha. viSayAbhirAmatvapratipAdanAyopadarzitam / 112 17 samApteyaM viSayAnukramaNikA // zubhaM bhUyAt // 129 130 131 132
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___ aham / nyAyavizArada-nyAyAcArya-mahAmahopAdhyAyazrIyazovijayagaNiviracitaM saptabhaGgI-nayapradIpaprakaraNam / tadupari tapogacchAdhipati-zrIvijayanemisUrIzvarapaTTAlaGkAra zrIvijayalAvaNyasUriviracitA bAlabodhinI vivRtiH| yajjJAnAbhAvatAyAM bhavati niyamataH zUnyatA'lIkatA vA yadvANItyaktarUpe kathamapi na bhaved vAcyabhAvavyavasthA / tAn doSAtItarUpAn sakalajanagurUn pUjyapUjyAn jinendrAn vighnavAtA'panuttyai hRdayamupagatAn naumi mAGgalyagehAn // 1 // yeSAM tattvArthavArtA pracarati jagati prAjyanItipracArA tattadvastuvyavasthA tata iha niyatA bhAti mAnakasArA / AcAryA hemacandrapramukhabudhavarAste'tra kRtye nisargAt sAhAyyaM khAnusRtyA vidadhatu mahitA vAgminAmagragaNyAH // 2 // yanmUlAlokamAtrAnnija-parasamayAbhISTarAddhAntakAntA / vANI nirduSTabhAvA vilasati gahane tattvamArge'mitA''mA / - sa zrImAn vAcakAgryo navanavaviSayAlocanaikAntavRtti. bhUyAt kalyANahetuH smRtitatikalitaH zrIyazonAmadheyaH // 3 // meSAM svame'pi jainAgamamananaparaivonnatA cittavRttiH zAstre sarvatra kAmaM vilasati ghiSaNA kApyapUrvA'navadyA / saritrAtaikamAnyA nRpanutacaraNAstIrthavRddhayaikakRtyA ne zrImannemisUrIzvaragurupravarAH santu no manalAya // 4 //
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAlabodhinIvivRtivibhUSitaM aindrAdigaNataM devaM dhyAtvA sarvavidaM hRdi / saptabhaGga-nayAnAM ca vakSye vistaramAzrutam // 1 // spaSTAbhISTArthabodhA'pyabhibhavatitarAM vAkchaTA mandabuddhIn yasmAt tasmAnmadIyA'pyupakRtiphalikA bhAvinI tatra vRttiH / nopekSyA syAd budhAnAmitidhRtadhiSaNo yatnamAsthAya yogyaM __vyAkhyAmenAM prakurve mitanayavimalAM zrIlalAvaNyasUriH // 5 // ziSTAcAraparipAlanAya vighnavighAtAya vA kRtaM maGgalaM ziSyazikSAyai anthAdau nibadhnan, zrotravadhAnAya tatpravRttiphalakAnubandhacatuSTayapratipacaye ca kartavyaM pratijAnIte-aindrAdipraNatamityAdi / 'aindrAdipraNatam' ityanenAnyasattvapUjyairapIndrasamUhAdibhiH praNatasyAnyairapi praNatatvamAgatameveti pUjAtizayo. labhyate / divyati AntarakAma-krodhAdyazeSazatrUnmUlanAt sarvotkarSeNa vartata iti deva iti 'devam' ityuktyA'pAyApagamAtizayo labhyate / 'sarvavidam' ityanena jJAnAtizayaH prtiiyte| etAdRzasya bhagavato dhyAnaM taduktasaptabhaGga-nayavistaravacananirvighnaparipU. rtyartham , atastasya zrutAnugatimattvAvagataye Azrutamiti / tato vacanAtizayo'pyAllabhyata iti / etAdRzAtizayacatuSTayasampatsamanvitasya bhagavato dhyAnaM hRdaya eva, ityevamapi 'hRdi' ityuktirhadayasthitasya tasya tadvacananirdiSTasaptabhaGga-nayanirUpaNayuktatvAyuktatvavicArasAkSitvAvagataye, tathA ca yena bhagavatA sapta bhaGgA nayAzcopadiSTAH sa eva bhagavAn maddhRdi vyavasthito'nantarAbhidhIyamAnasaptabhaGga-nayavistarasAkSIti sa evAtrArthe pramANamityAzayaH / saptabhaGga-nayavistarakathanarUpagranthe saptabhaGga-nayavistara evAbhidheyaH, tena samaM granthasya pratipAdya-pratipAdakabhAvaH sambandhaH, tadadhigatiH prayojanam , tadadhigatikAmo'dhikArItyanubandhacatuSTayAvagatiriti /
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptabhaGgI nayapradIpaprakaraNam / . [zrIvAdidevasUripurandarapraNItapramANanayatatvAlokAlaGkAracaturthaparicchedAntargatAni saptabhaGgIgocarANi kAnicit sUtrANi sarvatrAyaM dhvanirvidhi-pratiSedhAbhyAM khArthamabhidhAnaH saptabhaGgImanugacchati // 13 // ekatra vastunyekaikadharmaparyanuyogavazAdavirodhena vyastayoH samastayozca vidhi-niSedhayoH kalpanayA syAtkArAGkitaH saptadhA vAkprayogaH saptabhaGgI // 14 // / tadyathA-syAdastyeva sarvamiti vidhikalpanayA prathamo bhnggH||15|| sthAnAstyeva sarvamiti niSedhakalpanayA dvitIyaH // 16 // .. syAdastyeva syAnnAstyeveti kramato vidhi-niSedhakalpanayA tRtIyaH // 17 // . syAdavaktavyameveti yugapadvidhi-niSedhakalpanayA caturthaH // 18 // - syAdastyeva syAdavaktavyameveti vidhikalpanayA yugapadvidhiniSedhakalpanayA ca pazcamaH // 19 // - syAnnAstyeva syAdavaktavyameveti niSedhakalpanayA yugapadvidhiniSedhakalpanayA ca SaSThaH // 20 // __ syAdastyeva syAnnAstyeva syAdavaktavyameveti kramato vidhiniSedhakalpanayA yugapadvidhi-niSedhakalpanayA ca saptama iti // 21 // * ekatra vastuni vidhIyamAna-niSidhyamAnAnantadharmAbhyupagamenA'. nantabhaGgIprasaGgAdasaGgataiva saptabhaGgIti na cetasi nidheyam // 37 // / vidhi-niSedhaprakArApekSayA pratiparyAyaM vastunyanantAnAmapi saptabhaGgInAmeva saMbhavAt // 38 // pratiparyAyaM pratipAdyaparyanuyogAnAM saptAnAmeva sambhavAt // 39 // ... iyaM saptabhaGgI pratibhaGgaM sakalAdezasvabhAvA vikalAdezakhabhAvA ca // 43 // pramANapratipannA'nantadharmAtmakavastunaH kAlAdibhirabhedavRttiprAdhAnyAdabhedopacArAd vA yogapadyena pratipAdakaM vacaH sakalAdezaH // 4 // tadviparItastu vikalAdezaH // 45 // ]"
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAlabodhinIvivRtivibhUSitaM atha saptabhaGgI prArabhyate / jainAnAM tAvat saptabhaGgI vijijJAsitavyA, saiva teSAM pramANabhUmimAracayati / durdamaparavAdivAda saptabhaGga-nayavistarakathanapratijJAyAM saptabhaGgA''tmakamahAvAkyarUpasaptabhanyA nirUpaNasya prAthamyaM manasikRtya tAmadhikaroti - atheti / ekAntavAdimate vidhi-niSedhayoH parasparaM viruddhayornaikasmin samAveza iti vidhi - niSedhapratipAdakabhaGgadvayasyAbhAve nAstyeva saptabhaGgIti tajjijJAsAyA apyabhAvAnnaikAntavAdijijJAsitavyatvaM saptabhaGgayAH, tathA'pyanekAntavAdimate'nantadharmAtmake vastuni ekaikadharmamabhimukhIkRtya vidhi - niSedha - kalpanayA saptAnAM dharmANAM sambhave tatpratipAdakasaptabhaGgasamUhA''tma kasaptabhaGgIta eva nirAkAGkSArthAvabodha iti tatprabhavasaMskAramAhAtmyataH pramANAntare'pyanekAntAtmArthAdhyavasAyasyollekhaH saptabhaGgaparikarmita iti tata eva prAmANyAvasitiH, anyathA syAdvAdinAM nirAkAGkSabodha eva na bhavediti saptabhaGgI jijJAsitavyetyAha - jainAnAmiti / saptabhaGgaghAH phalavattve satyeva tajjijJAsA prekSAvatAM syAd, atastasyAH sakalapramANaviSayollekhazekharatvena pramANamUrdhAbhiSiktatvAdupAdeyatvamityAha - saiveti / saptabhayevetyarthaH / teSAM jainAnAm / pramANabhUmiM pramANabhAvam / Aracayati vyavasthApayati, saptabhaGgIta eva khakhapratiniyata nimittApekSAyAsvirodhena vidhi - niSedhAdilakSaNadharmavyavasthitau tathA tattaddharmAvagAhibodhasvarUpasya pramANasya pramANatvaM samyag vyavasthitaM bhavati, anyathA svasva - nimittabhedApratisandhAnato'vadhAraNameva virodhAghAtatvAnna bhavediti na kasyApi pramANasya prAmANyaM vyavatiSTheta, ekAntavAdinastu na viruddhadharmadvayasannipAta iti na nimitta medApekSeti na saptabhaGgI jijJAsitavyeti bhAvaH /
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamaGgInayapradIpaprakaraNam / mataGgajAn parijighRkSavaH samyak svIyasiddhAntarahassaM vijijJAsavo vAdimatallikAH samyak tAmavazyamabhyasanti, yaduktam-- "yA praznAd vidhi-paryudAsabhidayA bAdhacyutA saptadhA dharma dharmamapekSya vAkyaracanA naikA''tmake vastuni / nirdoSA niradezi deva! bhavatA sA saptabhaGgI yayA jalpana jalparaNA'GgaNe vijayate vAdI vipakSaM kSaNAt" // 1 // - ratnAkarAvatArikA / svapakSasAdhanAGgatvAt parapakSabAdhanAGgatvAcca syAdvAdavAdinaH saptamajI samyagabhyasyantItyAha-durdameti-duHkhena damanaM nigrahaH khaNDanaM yeSAM te durdamAH, durdamAzca te paravAdivAdamataGgajAzca durdamaparavAdivAdamataGgajA-stAn, parijighRkSavaH paritaH sarvato grahItumicchavaH, paramatakhaNDanaikAvadhAnA iti yAvat / samyag yathArthatayA / khIyasiddhAntarahasyaM jaina'siddhAntAbhipretam / vijijJAsavo vizeSeNa jJAtumicchavaH / vAdimatallikA vAdipravarAH / samyak samIcInatayA / tAM saptabhaGgIm / abhyasyanti syAdvAdasaMskAradAyi bhUyaH parizIlayanti / samyagabhyastA ca saptabhaGgI sabhAkSobhAdikAraNenA'pyapratibaddhapracArA vAdiparAjayAya jainarAddhAnteSTatattvasamarthanAya ca syAdvAdinAM bhavatyeveti jijJAsitA sA nirUpaNAheti bhAvaH / saptabhaGgayA vAdivijayahetutve prAcInAnumatimupadarzayati-yaduktamiti / yA vAkyaracanA praznAt praznavazena taduttararUpatayA jAyamAnA, dharma dharmamapekSya vidhi-payudAsabhidayA saptadhA saptaprakArA, bAdhacyutA bAdharahitA, naikAtmake anekAntAtmake, vastuni dharmiNi, he deva! bhavatA sarvajJena, niradezi pratyapAdi, sA saptabhaGgI bhaNyate, jalparaNAGgapaNe jalpakathAtmakasaMgrAmabhUmau, yayA saptabhajhyA, jalpana vAdI vipakSa prativAdinam , kSaNAta jhaTiti vijayata ityarthaH / pramANavAkyaM saptabhaGgIsvarUpatAmAsAdayadeva khIyArtha
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAlabodhinIvivRtivibhUSitaM - tathA cAyaM zabdo yatkiJcit sadaMzA'sadaMzabhAgAbhyAM ca svIyamartha pratipAdayan sapta bhaGgAneva pratyavatiSThate / "sarvatrAyaM dhvanirvidhi-niSedhAbhyAM svArthamabhidadhAnaHsaptabhaGgImanugacchati" // 13 // iti sUtram / .: sA kIDakvarUpati lakSaNamAha "ekatra vastunyekaikadharmaparyanuyogavazAdavirodhena vyastayo samastayozca vidhi-niSedhayoH kalpanayA syAtkArAGkitaH saptadhA vAjhayogaH saptamaGgI" // 14 // iti sUtram / - etasyArthaH-ekasya jIvAjIvAdeH padArthasya, ekaikazo dharmaviSayapariprazne sakalapramANAbAdhyatvena bhinnAbhinnavidhi-pratiSedha pratipAdanapratyalamityAha-tathA ceti / pratyavatiSThate anusarati / zabdasya vidhi-niSedhAbhyAM svArthAvabodhane saptabhaGgyanusaraNAvazyambhAve zrIdevasUrIzasUtraM pramANayati-sarvatreti-loke lokottare cetyrthH| ayaM dhvaniH pramANatvena sammataH zabdaH / vidhi-niSedhAbhyAM sattvAsattvAdibhAvAbhAvarUpadharmAbhyAm / sA saptabhaGgI / lakSaNaM saptabhaGgIlakSaNam / ekatretyAdi zrIdevasUrIzasUtram / etasya 'ekatra' ityAdisUtrasya / 'ekatra vastunyekaikadharmaparyanuyogavazA' ityasya vyAkhyAnam-'ekasya jIvAjjIvAdeH padArthasya, ekaikazo dharmaviSayapariprazne' iti / 'avirodhena' ityasyArthaH-'sakalapramANAbAdhyatvena' iti / 'vyastayoH samastayozca vidhi-niSedhayoH kalpanayA' ityasyArthaH-'bhinnAbhinnavidhipratiSedhavibhAgAbhyAm' iti, tRtIyAntasya 'vAkprayogaH' ityatrAnva
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptabhaGgI - nayapradIpatrakaraNam / vibhAgAbhyAM prayuktaH, syAcchabdAGkitaH, saptavidhatvena vAkyopanyAsaH, sA saptabhaGgI vijJeyA / vidhiH-sadaMzaH / pratiSedhaH-asadaMzaH / padArthasArthasya sadaMzA'sadaMzadharmAdyanekaprakAravibhajanayAsnantabhaGgIprasaGgaH tannirAsAyaikapadopAdAnam / vidhi-niSedhAdyanantadharmA'dhyAsite ekasmin jIvAjIvAdivastuni anantadharmaparipraznakAle'nantabhaGgasambhavaH, tadvyAvRttyarthamekaika dharmaparyanuyogasyopAdAnam / etenAnantadharmAdhyAsiteSvanantapadArtheSu satkhapi yAt 'prayuktaH' iti labdhasya kathanam / 'syAtkArAGkitaH' ityasyArthaH'syAcchabdAGkitaH' iti / 'saptadhA vAkprayoga : ' ityasyArthaH - 'saptavidhatvena vAkyopanyAsaH' iti / 'sadaMzaH' ityanena nityAdibhAvamAtrAMzaparigrahaH / ' asadaMzaH' ityanenA'nityAdyabhAvamAtrAMzaparigrahaH / 'ekatra vastuni' ityatraikapadopAdAnaprayojanamupadarzayati-padArthasArthasyeti - ghaTaH san ghaTossannityAdibhaGgA yathA ghaTarUpadharmiNi, tathA paTaH san paTossannityAdibhaGgAH paTarUpadharmiNi, tathA maThAdidharmiNyapItyevaM padArthasArthasya sadaMzAdyanekadharma vibhajanayA'nantabhaGgIprasaGga iti tannirAsAyaikatra vastunItyarthaH / 'ekaikadharmaparyanuyogavazAd' ityatra 'ekaikadharmaparyanuyogaH' ityupAdAnaprayojanamupadarzayati - vidhi-niSedhAdyanantadharmAdhyAsita iti / anantadharmaparipraznakAla iti - jIvaH kiM sanneva kimasanneva : kiM nitya eva : kimanitya eva ? kiM bhinna eva : kimabhinna eva ? ityevaMpraznakAle praznasamasaGkhyottaravacanAbhidhAnato'nantabhaGgIprasaGga iti tadvyAvRttaye ekaikadharmaparyanuyogasyopAdAnam, ekaikadharmamadhikRtya praznasya saptavidhatvena saptabhanyA eva sambhava iti / etena' -
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAlabodhinIvivRtivibhUSitaM pratipadArthaM pratidharmaM paripraznakAle ekaikazo vastudharme ekaikaiva saptabhaGgI bhavatIti niyamaH / anantadharmavivakSayA saptabhaGgInAmapi nAnAkalpanamabhISTameva, etat tu sUtrakAreNaiva jJApitam, tathAhi "vidhi niSedhaprakArApekSayA pratiparyAyaM vastunyanantAnAmapi saptabhaGgInAmeva sambhavAt // 38 // pratiparyAyaM pratipAdyaparyanuyogAnAM saptAnAmeva sambhavAt " // 39 // iti // atha saptabhaGgI svarUpataH pradarzyate, tathAhi - 'syAdastyeva ityasya 'niyamaH' ityanenAnvayaH, yadyapyanantadharmAdhyAsitA anantA eva padArthAH, tathA'pyekasmin padArthe ekadharmamadhikRtya praznAH saptaiveti taducaravAkyarUpA ekaiva saptabhaGgI bhavatIti niyamaH, 'ekatra dharmiNi' ityupAdAnena 'ekaikadharmaparyanuyogavazAd' ityupAdAnena cetyarthaH / yadyekadharmavivakSayA ekA saptabhaGgI, tarhi anantadharmavivakSayA anantA saptabhaktyapi syAdityatreSTApattimAha- anantadharmavivakSayeti - ekatra dharmiNi yAvanto dharmAstatra pratyekadharmavivakSayA ekaikasaptabhaGgIsambhave tAvatyaH saptabhaGgyaH syurevetyarthaH / etat tu saptabhaGgInAmanantatvaM punaH / sUtrakAre - Naiva pramANa - nayatatvAlokAlaGkArasUtrakRtA zrIdevasUriNaiva / tajjJApake sUtre ullikhati-vidhi - niSedhaprakArApekSayeti sUtre spaSTe / saptabhaGgasamUharUpAyAH saptabhaJjyAH samUhinAM saptAnAmapi bhaGgAnAM pratyekaM svarUpaparicaye kharUpAvagatirityAzayena krameNa saptAnAmapi bhaGgAnAM svarUpamupadarzayati - tathAhItyAdinA / sattvAsattvAdisaptavidhadharmaparikarmite vastuni akhaNDe sadaMzasya kalpanayA yad vibhajanaM pRthakkaraNaM tena 'syAdastyeva
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptabhaGgI nayapradIpaprakaraNam / sarvam' iti sadaMzakalpanAvibhajanena prathamo bhaGgaH // 15 // 'syAnAstyeva sarvam' iti paryudAsakalpanAvibhajanena dvitIyo maGgaH // 16 // 'syAdastyeva syAnnAstyeva' iti krameNa sadaMzA'sadaMzakalpanAvibhajanena tRtIyo bhaGgaH // // 17 // 'syAdavaktavyameva sarvam iti prathamo bhaGgo bhavati, sarvasya kathaJcidastitve sarvAntargataghaTAdAvapi pratyekaM kathaJcidastitvaM samanugatamiti sarvasya dharmitayopanyAsaH, tena 'syAdastyeva ghaTaH' 'syAdastyeva paTaH' ityevaMdizA ghaTAdidharmiNi astitvapratipAdakaH prathamo bhaGgaH, astitvaM ca vidhyaMzasya nityatvAderapyupalakSaNamiti 'syAd nityameva sarvam' ityevaMdizA prathamo bhaGgo bhaavniiyH| 'syAnnAstyeva sarvam' iti dvitIyo bhaGgaH sarvasya dharmiNa upAdAnena yathA bhavati tathA 'syAnnAstyeva ghaTaH' 'syAnnAstyeva paTaH' ityevaM ghaTAdidharmiNa upAdAnato'pi sambhavati, evaM bhaGgAntare'pi, nAstitvalakSaNaparyudAsakalpanAvibhajanena yathA dvitIyo bhaGgastathA'nityatvAdilakSaNaparyudAsakalpanAvibhajanenApi, tena 'syAdanityameva sarvam' 'syAdanitya eva ghaTaH' ityevaMdizA dvitIyo bhaGgo bhaavniiyH| prathama-dvitIyabhaGgAbhyAM vidhi-niSedharUpadharmadvayavyavasthitau tayoH krameNa vivakSayA kramikatadubhayapratipAdakaH 'syAdastyeva syAnnAstyeva ca sarvam' iti tRtIyo bhaGga ityAha-'svAdastyeva sthAnAstyeva' iti / yugapat tadubhayavivakSAyAM yugapadeva tayoH prAdhAnyena pratipAdakaM kimapi vacanaM nAstItyanirvacanIyatAMzakalpanAvibhajanena caturtho bhaGga ityAha-'syAdavaktavyameva' iti / vidhiprAdhAnyena yugapadvidhi-niSedhaprAdhAnyena ca sadaMza-yugapadvidhiniSedhAMzakalpanAvibhajanayA 'syAdastyeva syAdavaktanya
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAlabodhinIvivRtivibhUSitaM iti samasamaye vidhi-niSedhayoranirvacanIyakhyApanAkajalpanAvibhanayA caturtho bhaGgaH // 18 // 'syAdastyeva syAdavaktavyameva' iti vidhiprAdhAnyena yugapadvidhi-niSedhA'nirvacanIyakhyApanAkalpanAvibhajanayA paJcamo bhaGgaH // 19 // 'syAnnAstyeva syAdavaktavyameva' iti niSedhaprAdhAnyena yugapadvidhiniSedhA'nirvacanIyakhyApanAkalpanAvibhajanayA SaSTho bhaGgaH // 20 // 'sthAdastyeva sthAnAstyeva syAdavaktavyameva' iti kramAt sadaMzA'sadaMzaprAdhAnyakalpanayA yugapadvidhi-niSedhAnirvacanIyakhyApanAkalpanAvibhajanayA ca saptamo bhaGgaH // 21 // __ athArthataH prathamabhaGgaM pracikaTayiSurAha-sthAdastyeveti-vidhiprAdhAnyavivakSAyAmayaM bhaGgaH / syAd' ityanekAntadyotakamavyayam, meva sarvam' iti paJcamo bhaGga ityAha-'sthAdastyeva syAdavaktavyameva' iti / niSedhaprAdhAnyena yugapadvidhiniSedhaprAdhAnyena ca nAstitvAnirvacanIyatvAMzakalpanAvibhajanayA 'syAnnAstyeva syAdavaktavyameva sarvam' iti SaSTho bhaGga ityAha-'syAnnAstyeva syAdavaktavyameva' iti / krameNa sadaMzA'sadaMzaprAdhAnyakalpanayA yugapadvidhi-niSedhaprAdhAnyakalpanayA ca 'syAdastyeva syAnnAstyeva syAdavaktavyameva sarvam' iti saptamo bhaGga ityAha-'sthAdastyeva syAnnAstyeva yAdavaktavyameva' iti / sAmAnyato'bhihitA api sapta bhaGgA yathAvadanupapAditA na parIkSakANAmabhyupagamapadavImArohantItyato viziSyArthadidarzayiSayA''ha-atheti / astitva-nAstitvAdisaptavidhadharmA''kalite vastuni saptApi dharmA avabodhanIyA iti kimarthamekadharmapratipAdaka evAyaM bhaGga ityapekSAyAmAhavidhiprAdhAnyavivakSAyAmiti-santi vastuni saptApi dharmAH, te sarve
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 saptabhaGgI nayapradIpaprakaraNam / 'syAd' ityanena kathaJcit svakIyadravya-kSetra-kAla-bhAvacatuSTayarUpeNa, astyeva ghaTAdivastu, nAstyevAnyadIyadravya-kSetra-kAlabhAvacatuSkarUpeNa, tathAhi-ghaTo dravyataH pArthivatvarUpeNa, nAsti jalAdirUpeNa kSetrataH pATaliputrakatvena, nAsti kAnyakubjatvena kAlataH zaiziratvena, nAsti vAsantikatvena; bhAvato raktatvena, nAsti pItatvena / evaM sarvamanyadeva jJAtavyam / khadravyAdicatu svasvanimittabhedenaivaikatrAvasthitimAsAdayanti, prayojanavazatazca prAdhAnyamanubhavanti, tatazca sadaMzasya prayojanavazAt prAdhAnyavivakSAyAM tathAtatpratipAdakaH prathamo bhaGga upatiSThata ityrthH| 'syAdastyeva ghaTaH' ityatra 'syA ityanena kimuktaM bhavatItyapekSAyAmAha-syAditIti-anekAntatA tadA syAd yadyastitvavannAstitvamapi bhavet , tathA ca nAstitvAliGgite'stitvaM nApekSAbhedamantareNeti tadavabodhakaH 'syAd' iti zabdaH kathaJcidityarthakaH / kathaJcidastitvAvagame'pi nimittavizeSajijJAsA nopazAmyati, tatazca na nirAkAGkSArthabodha ityata Aha-svakIyadravya-kSetra-kAlabhAvacatuSTayarUpeNeti / svakIyadravya-kSetra-kAla-bhAvacatuSTayasyAstitvAvacchedakatve tadanavacchedakasya parakIyadravya kSetra-kAla-bhAvacatuSTayastha tatpratipakSanAstitvAvacchedakatvamarthAt prAptameva, tathA ca svakIyadravyAdicatuSTayairastyeva ghaTa iti 'syAdastyeva ghaTaH' ityanenAbhihite'rthAt prAptameva parakIyadravyAdicatuSTayairnAstyeva ghaTa ityAha-nAstyeveti / svadravyAdinA'stitvaM paradravyAdinA nAstitvaM ca ghaTe bhAvayati-tathAhIti / yacca svadravyAdibhyo'nyat tat sarvaM paradravyAdi, tadrUpeNa nAstitvamavaseyamityAha-evamiti / tathA ca 'syAdasti ghaTaH' ityasya vizeSataH kIdRg ullekha ityapekSAyAmAha-vadravyAdIti / yadi ca ghaTasyAstitve
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 bAlabodhinIvivRtivibhUSitaM STayApekSayA kathaJcidasti, paradravyAdicatuSTayApekSayA nAsti ca ghaTa ityullekhaH, anyasyAnyadIyarUpApattau svruuphaaniprsktiH| evakAreNa tvIdRgullekhako bhaGga ityavadhAraNaM syAt / avadhAraNaM ca kartavyam, yaduktam "vAkye'vadhAraNaM tAvadaniSTArthanivRttaye / kartavyamanyathA'nuktasamatvAt tasya kutracit" // 1 // -[ ratnAkarAvatArikA ] tathApyastyeva kumbha ityetAvanmAtrIpAdAne kumbhasya stambhAdhastitvenApi sarvaprakAreNAstitvaprAH pratiniyatasvarUpAnupapattiH syAt , tatpratipattaye 'syAd' ityapyavyayaM prayujyate / nimittabhedo nAzrIyeta tarhi sarvAtmanA ghaTasyA'stitvaprasaktau ghaTasya paTA* divyAvRttatvena yad ghaTasvarUpatvaM tadeva vilIyetetyAha-anyasyeti / 'syAd' ityanena kathaJcidarthAvabodhane'pi evakAropAdAnAbhAve khadravyAdinA'stitvasyeva tadabhAvasyApi prAptirapratiSiddhatvAt syAd , atastannivRttaye'vadhAraNArthakaivakAropAdAnamAvazyakamityAha-evakAreNa viti / IgullekhakaH svadravyAdicatuSTayApekSayA kathaJcidasti paradravyAdicatuSTayApekSayA nAsti ca ghaTa ityevamullekhakaH / bhaGge'vadhAraNasya karttavyatve prAcAmanumatimupadarzayati-yaduktamiti / anyathA aniSTArthanivRttiprayojanakAvadhAraNArthakaivakArAnupAdAne / pratiniyatanimittAvabodhakasyAtpadopAdAnAbhAve evakAropAdAne'pi sarvaprakArAstitvaprAptau pratiniyatasvarUpahAniH prasajyata iti syAtpadamavazyaM prayoktavyamityAha-tathApIti / avadhAraNArthakaivakAropAdAne'pItyarthaH / tatpratipacaye pratiniyatasvarUpa
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptabhaGgI-nayapradIpaprakaraNam / kathaJcidrUpeNa svadravyacatuSTayApekSayA'sti paradravyacatuSTayApekSayA nAstIti prayogapratipattaye tasya tu prayogo vyavacchedaphalaivakAravadanukto'pi draSTavyaH, yaduktam "so'prayukto'pi vA tajjJaiH sarvatrArthAt pratIyate / yathaivakAro'yogAdivyavacchedaprayojana" // 1 // tata evakAra-syAtkArayoH saptasvapi bhaGgeSu grahaNaM pratipattavyam / vidhipradhAnatvAd vidhireva prathamo bhnggH| athArthato dvitIyabhaGgaM pradarzayanti-sthAnAstyeveti-niSedhapradhAnakalpanayA'yaM maGgaH / yadeva niyataM sAdhyasadbhAve'stitvaM pratipattaye / syAtkAralAJchitaprayoge sati yAdRzaprayogapratipattibhavati tamupadarzayati-kathaJcidrUpeNeti / tasya tu syAtpadasya punaH / sthAtpadaprayogasyAvazyakatve prAcAM sammatimupadarzayati-yaduktamiti / sa sthaacchbdH| tajjJaiH syAdvAdajJaiH / 'ayogAdi0' ityAdipadAdanyayogA'tyantAyogayograhaNam / evaM ca sati saptasvapi bhaGgeSu syAdevakArayoH prayoga Avazyaka ityupasaMharati-tata iti / vidhirUpArthapradhAnakatvena prathamabhaGgasya vidhirUpatvamityAha-vidhIti / dvitIyabhaGgamadhikarotiatheti / ayaM bhaGgA-dvitIyabhaGgaH / astitvaM nAstitvAvinAbhUtamiti yatrAstitvaM tatrAvazyaM nAstitvamiti tatpratipAdakasya dvitiiybhnggsyaavshyktvmityaah-ydeveti| vahrisadbhAve prameyatvasyAstitvaM na niyata yayabhAve'pi prameyatvasya bhAvAditi na vayabhAve prameyatvasya nAstitvamityavabodhanAya-niyatamiti / sapakSasattva-vipakSAsattvayoravinAbhAvanidarzanena prakRte vidhi-niSedhayoravinAbhAvasya sAdhayitumabhipretasya
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAlabodhinIvivRtivibhUSitaM tadeva sAdhyAbhAve sAdhanasya nAstitvamabhidhIyate, yathA ghaTa: khadravyacatuSTayairastitvena siddhaH, tathA mudgarasaMyogAdinA naSTaH san nAstitvarUpeNa siddho bhavati, astitvasya nAstitvAvinAbhAvitvAt / tathA ca kSaNavinazvarANAM bhAvAnAmutpattireva vinAze kAraNamiSyate, taduktam "utpattireva bhAvAnAM vinAze heturiSyate / yo jAtazca na ca dhvastaH [ sa hi nAma na vidyate ]" // 1 // iti utpattirastitvasya siddhiM karoti saiva vinAzA'paraparyAyanAstitvasya, mUlakAraNatvAdavinAbhAvaH siddhazca / na ca tenaiva kharUpeNAstitva-nAstitvayorekatra sthAne nirUpaNAd bhAvA'bhAvayorekyApatteraniSTaprasaGga iti? bhinnabhinnasamayaprarUpaNAyAM naiSa sAmyamAvedayati-yatheti / tathA ca astitvasya nAstitvAvinAbhUtatve ca / utpattevinAzaM prati kAraNatve prAcAM sammatimAha-taduktamiti / nanUtpatti-vinAzayoravinAbhAvasiddhAvapi savAsattvayoravinAbhAvo na siddha ityata Aha-utpattiriti-nabasata utpattirastItyutpattito'stitvaM siddhaM bhavati, utpattevinAzakAraNatvAd yatrotpattistatrAvazyaM vinAzaH, vinAzazca nAstitvamiti kAryakAraNabhAvAdutpatti-vinAzayoravinAbhAve sattvA'sattvayoravinAbhAvo'pi siddha ityarthaH / nanu yenaiva svarUpeNotpattisvabhAvaM vastu tenaiva svarUpeNa vinAzasvabhAvamapIti svarUpAbhinnatvAt tayoraikyaprasaGga ityAzaGkaya pratikSipati-na ceti / utpattisvabhAvatA yasmin kSaNe tato dvitIyakSaNe vinAzasvabhAvateti bhinnasamaye bhAvAbhAvasvabhAvatve'pi naikasamaye tattvamiti na sarvathaikyam , kathaJcidaikyaM viSTameveti pratikSepahetumupanyasyati-bhinnabhineti-yadyapi ekakSaNe'pyu
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptabhaGgI nayapradIpaprakaraNam / doSaH, pratisamayakSayitvAd bhAvAnAm , nApi yasmin samaye utpAdastasin vinAza iti manyate'smAbhiH, tato'stitvasyAcinAbhAvi nAstitvaM siddham / evaM sarva vastu sva-paradravyacatuSTayApekSayA'sti nAsti, astitvapradhAnadazAyAM prathamo bhaGgaH / niSedhadazAyAM tu dvitIyo bhnggH| - athArthatastRtIyabhaGgaM prakaTayanti-sthAdastyeva syAnnAstyeveti sarva vastu krameNaiva sva-paradravyAdicatuSTayA''dhArA'nAdhAravivakSayA prAptapUrvA'parabhAvAbhyAM vidhi-niSedhAbhyAM pradhAnatayA vizeSitaM tRtIyabhaGgabhAga bhavati, ghaTavat , yathA-ghaTaH svIyadravyA tpAda-vinAzau samanugatau tathA'pi yadrUpeNotpAdo na tadrUpeNa vinAzastadAnI kintvekarUpeNotpAdo'nyarUpeNa vinAzaH, yadpeNotpAdastadrUpeNa vinAzastu bhinnasamaya evetyAzayaH, pratisamayakSayitve'pi rUpabhedAdevotpAda-vinAzAviti na dossH| vastutaH sthairyAbhyupagantRbhirasmAbhi:vamabhyupagamyate'pItyAha--nApIti-ekarUpeNotpAda-vinAzayo kasin / kSaNe bhAva ityatraiva tAtparyamavaseyam / prathama-dvitIyabhaGgayornirgalitArthasvarUpamupadarzayati-evamiti / niSedhadazAyAM nAstitvapradhAnadazAyAm / - tRtIyabhaGgamadhikaroti-atheti / krameNaiveti-evakAreNa yogapadyavyavacchedaH, yogapadyenAstitva-nAstitvayoH pradhAnatayA vivakSAyAM catu, rthabhaGgo darzayiSyate, vastuni vidhi-niSedhau samakakSau na pUrvAparIbhUtautathA'pi krameNa svadravyAdicatuSTayAdhArasya paradravyAdicatuSTayAnAdhArasya gha vivakSayA prAptapUrvAparabhAvAbhyAM sattvAsattvAbhyAM pradhAnatayA vizeSitasya vastunaH pratipAdakaH 'syAdastyeva syAnnAstyeva ghaTaH' iti tRtIyo bhaGga ityarthaH / udAharati-~yatheti /
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 bAlabodhinIvivRtivibhUSitaM dyapekSayA kathazcidastyeva syAt, paradravyAdyapekSayA nAstyeva syAt / vidhi pratiSedhapradhAno'yaM tRtIyo bhaGgaH / athArthatazcaturthabhaGgaM vyaktIkurvanti - syAdavaktavya [meveti-] yugapadvidhi-niSedhakalpanayA caturtha iti sardazA'sadaMzayodvayoH samakAlaprarUpaNAniSedhapradhAno'yaM bhaGgaH tathAhI - vidhipratiSedhadharmayoryugapatpradhAnabhUtayorekasya padArthasya yugapadvidhi-niSedhadvaya iti pradhAna vidhAna vivakSAyAM tAdRkzabdasyA[ bhAvenA] nirvacanIyatvAdavaktavyaM ghaTAdi vastu, tasya vidhipratiSedhadharmAkrAntasyApi yugapadddvaya dharmasyAvaktavyarUpatvAd yugapadviruddhadvayadharmasyAprayogaH zItoSNayoriva sukhaduHkhayorivAnayoH krameNaivArthapratyAyane sAma turIyabhaGganirUpaNamadhikaroti -- atheti - vidhi - niSedhayoryugapadeva pradhAnatayA vivakSitayoH samakAlameva tatprarUpaNapravaNasya kasyacicchabdasyAbhAvAt 'syAdavaktavyameva sarvaM vastu' iti turIyabhaGga ityarthaH / turIyabhaGgaM bhAvayati - tathAhIti / tAdRkzabdasya yugapatpradhAnIbhUtavidhiniSedhapratipAdakazabdasya / anirvacanIyatvAd vaktumazakyatvAt, ko'pi zabdo yugapatpradhAnIbhUtavidhi-niSedhapratipAdako nAstItyabhAvAdeva tAdRzazabdasyAnirvacanIyatvAdityarthaH / yugapadvivakSitapradhAnIbhUta-vidhiniSedhadharmadvayasya ghaTAdivastuno'vaktavyatvaM spaSTayati--- tasyeti - ghaTAdivastuno vidhi - niSedhadharmAkrAntasya sato'pi yugapad dharmadvayasyAvaktavyatvena tatpratipAdakazabdaprayogAbhAva iti kRtvA 'syAdavaktavyo ghaTaH' iti turIyabhaGga ityarthaH / zItoSNazabdau sukha-duHkhazabdau vA yathA krameNaivArthapratyAyane samarthI tathA sadasacchabdAvapi krameNaivArthapratyAyane samarthau na tu yugapadityAha - zItoSNayoriveti / kta-ktavatvoH saGketito'pi
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptabhaGgI - nayapradIpatrakaraNam / 17 rthyAt, na tu yugapaditiH kta ktavatusaGketitaniSThAzabdavat, athavA puSpadantazabdena saGketitavat, niSThAzabdena puSpadantazabdena vA krameNaiva ktaktavatvoH sUrya-candramasozcArthapratyayaH; tena dvandvAdipadAnAmapi yugapadarthapratyAyakatvamapAstam, 'dhava - khadirau staH ' ityatra krameNaiva jJAnaM na yugapaditi, tathaiva pratyayatvAt sama niSThAzabdo yathAkrameNaiva ktaktavatvoH pratipAdako na tu yugapat, tathA yaH kazcidekaH zabdaH sadasatoH saGketitaH syAt so'pi krameNaiva tayoH pratipAdakaH syAnna tu yugapadityAha -- kta ktavatusaGketitaniSThAzabdabaditi / evam 'ekayoktyA puSpadantau divAkara - nizAkarau' iti kozAt puSpadantazabdo divAkara-nizAkarayoH saGketito'pi krameNaiva tayoH pratipAdako na tu yugapat, tathA sadasatoH saGketitAdapyekasmAd yasmAt kasmAdapi zabdAt krameNaiva tayoH pratipAdanaM na tu yugapadityAha -- athaveti / samAsavAkyasyApi krameNaivArthadvayapratipAdakatvaM na tu yugapaditi na sadasatoH yugapat pratipAdakaM samAsavacanamapItyAha teneti / ekasya zabdasya yugapadarthadvayapratipAdanasAmarthyaviraheNetyarthaH, asya 'apAstam' ityanenAnvayaH samAseSu dvandvasamAsasyaiva samasyamAnayAvadarthapradhAnakatvam, tasyApi yadi na yugapadarthadvayapratipAdakatvaM tarhi samAsAntarasya yugapadarthadvayapratipAdakatvAbhAvaH prApta eveti viziSya dvandvasya grahaNam, AdipadAt karmadhArayAdInAmupagrahaH / ' dhavakhadirau staH' ityatra yadyapi dhavakhadirayorubhayorapi prAdhAnyaM tathApi krameNaiva dhavakhadirayojJAnaM na yugapadityAha -dhaveti / tathaiva krameNaiva / pratyayatvAd, anubhaktalAt khadirau staH' iti vAkyato dhavakhadirAvagAhijJAne krame2 saptabhaGgI - "
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAlabodhinIvivRtivibhUSitaM kAlAvAcakatvAt / avaktavyaM jIvA-'jIvAdi vastu yugapadvidhipratiSedhavikalpanayA sakrAntameva pratyavatiSThate, astitva-nAstitvadharmaviziSTo'pi samakAlamastitva-nAstitvAbhyAM vaktumanirvaca. nIyo ghaTa iti phalitArthazcaturtho bhaGgaH // athArthataH paJcamabhaGgaM prAduSkurvanti-"syAdastyeva syAdavaktavyam" iti sadaMzapUrvako yugapatsadaMzA-'sadaMzA'nirvacanIyakalpanApradhAno'yaM bhaGgaH / svasvadravyAdicatuSTayairvidyamAnatve'pi dina avatA jIvAjIvAdhAnyena yugamaya jIva Naiva dhavakhadirayoravabhAso bhavatIti krameNaiva dhavakhadirapratyayatvaM tajjJAna ityarthaH / dhavakhadirayoryugapadevAmilApakaM nAsti tatra kimapi vacanam , dhavazabdo yadA dhavamabhidhatte tadA nAsti khadirazabdo yastadAnImeva khadiramabhidadhyAt , khadirazabdazca yadA khadiramabhidhatte tadA nAsti dhavazabdo yastadAnIM dhavamabhidadhyAditi samakAlaM dhavakhadirayoravAcakatvAdityAha-samakAlAvAcakatvAditi / caturthabhaGgAbhipretamarthamupadarzayati-avaktavyamiti-yugapadvidhi-niSedhakalpanayA saGkrAntameva-viSayIkRtameva yadA jIvAjIvAdi vastu bhavati tadA tajjIvAjIvAdi vastu avaktavyaM pratyavatiSThate, prAdhAnyena yugapad vidhiniSedhavivakSAyAM jIvAjIvAdi vastu kIdRzamiti prazne 'avaktavyaM jIvAdi vastu' ityevamuttaravacanAkrAntaM bhavatItyarthaH / vaktumanirvacanIyaH vaktumayogyaH / paJcamabhaGgamadhikaroti-atheti-prathamabhaGgapratipAdyena kathaJcidastitvena saha turIyabhaGgapratipAdyasyAvaktavyatvasya saMyojanayA 'syAdastyeva syAdavaktavyameva sarvaM vastu' iti paJcamabhaGgaH sadaMzapUrvako yugapatsadasadaMzAnirvacanIyakalpanApradhAna ityrthH| pnycmbhnggaabhipretmrthmupdrshyti-vkheti|
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptabhaGgI nayapradIpaprakaraNam / sadaMzo'sadaMza iti prarUpaNAM kartumasamarthe'sin bhaGge sarva vastu jIvAdi svadravyacatuSTayApekSayA samastyapi vidhi-pratiSedharUpAbhyAM vaktumanirvacanIyam / astyatra pradeze ghaTaH, sadrUpA-'sadrUpAbhyAM yogapadhena svarUpaM nirdeSTumasamarthatvAt vidhitve'pi avaktavya iti phalitArthaH pazcamo bhnggH|| ___ athArthataH SaSThaM bhaGgaM prakaTayanti-"syAnnAstyeva syAdavaktavyam" iti-niSedhapUrvako yugapadvidhi-niSedhAnirvacanIyapradhAno'yaM bhnggH| paradravyAdicatuSTayairavidyamAnatve'pi sadaMzo'sadaMza iti prarUpaNAM kartumasamarthe'smin bhaGge sarva vastu jIvAjIvAdi paradravyacatuSTayApekSayA nAstyapi vidhi-pratiSedharUpAbhyAM vaktumanirvacanIyam / nAstyatra pradeze ghaTaH, sadrUpA-'sadrUpAbhyAM yaugapadyena kharUpaM nirdeSTumasamarthatvAnnAstitve'pi avaktavya iti phalitArthaH SaSTho bhnggH|| 'syAdastyeva' ityanena khadravyAdicatuSTayairastitvaviziSTaH pratipAdito bhavati, 'syAdavaktavyam' ityanena yugapatpradhAnabhAvavivakSAnibandhanasadaMzAsadaMzAnirvacanIyasvarUpaviziSTaH pratipAdito bhavati, ekaH sadaMzo'paro'vaktavyAMzazca paJcamabhaGgapratipAdyaH, tathApratipAdake ca paJcamabhaGge sarva vastu vadravyAdicatuSTayApekSayA samastyapi vidhi-niSedharUpAbhyAmanirvacanIyamityarthaH / paJcamabhaGgaphalitamarthamAvedayati-astyatreti / SaSThaM bhnggmdhikroti-atheti| dvitIyabhaGgapratipAdyena nAstitvena saha turIyabhaGgapratipAdyasyAvaktavyatvasya yojanayA SaSTho bhaGgaH 'syAnnAstyeva syAdavaktavyameva sarvam' ityAkArako niSedhapUrvako yugapadvidhiniSedhAnirvacanIyapradhAnaka ityarthaH / SaSThabhaGgAbhipretArthamupadarzayati-khadravyAdicatuSTayairiti / phalitArthamAha-nAstyatreti / saptamabhaGgamadhikaroti
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAlabodhinIvivRtivibhUSitaM idAnImarthataH saptamaM bhaGgamAviSkurvanti-"ssAdastyeva syAmA styeva syAdavaktavyamiti" iti-anukrameNAstitva-nAstitvapUrvako yugapadvidhiniSedhaprarUpaNAniSedhapradhAno'yaM bhaGgaH / itiH saptabhaGgIsamAptau / svadravyAdicatuSTayApekSayA'stitve'pi paradravyAdicatuSTayApekSayA nAstitve'pi 'vidhirvA pratiSedho vA' iti pratipAdayitumasamarthe'sin bhaGge sarva jIvAdi vastu svadravyApekSayA'sti, paradravyApekSayA nAstyapi samasamayaM vidhi-pratiSedharUpAbhyAM saha yugapatpratipAdayitumasamartham , yathA-svadravyApekSayA'styatra pradeze ghaTaH, paradravyApekSayA nAstyatra ghaTaH, vidhi-niSedharUpAbhyAM yogapadyena svarUpaM nirdeSTumazakyatvAdavaktavyam , iti sphuTArthaH, ityataH 'sthAdastyeva syAnAstyeva syAdavaktavyam' iti bhaGgenopadaryata iti // nanvekasmin vastuni anantadharmakalpanA'GgIkArAdanantabhaGgI idAnImiti-tRtIyabhaGgArthena RmikAstitvanAstitvena saha caturthabhaGgArthasthAvaktavyatvasya yojanayA saptamo bhaGgaH 'syAdastyeva syAnnAstyeva syAdavaktavyameva sarva vastu' iti krameNAstitvanAstitvapUrvako yugapadvidhiniSedhaprarUpaNAniSedhapradhAnaka ityarthaH / saptamabhaGgAbhipretamarthamupadarzayatikhadravyAdicatuSTayApekSayeti / phalitArthamAha-yatheti / nanu saptadharmakalpanayA saptamasambhavato yathA saptabhaGgI tathA'nantadharmakalpanAGgIkArasyApi ekasmin vastuni sambhavAdanantabhadyapi syAditi prazna-pratividhAnaparatayA 'ekatra vastuni0' ityAdisUtratrayamavatArayitumAha-nanviti /
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptabhaGgI -nayamadIpaprakaraNam / prasaGga iti ? tatroktaM pramANanayatattvAlokAlaGkAre caturthapari0" ekatra vastuni vidhIyamAna niSidhyamAnAnantadharmAbhyupagamenAnantabhaGgIprasaGgAdasaGgataiva saptabhaGgIti na cetasi nidheyam ||37|| vidhi pratiSedhaprakArApekSayA pratiparyAyaM vastunyanantAnAmapi saptabhaGgInAmeva sambhavAt || 38 // pratiparyAyaM pratipAdya paryanuyomAnAM saptAnAmeva sambhavAt " // 39 // iti / tathA ca 21 tatra uktaprane / uktaM zrIdevasUrIzairuktam / ekatreti - ekasmin 'ghaTAdivastuni vidhIyamAnAH svadravyAdicatuSTayaiH sattvAdayaH, niSidhyamAnAH paradravyAdibhiH sattvAdayaH, arthAt paradravyAdibhirasattvAdilakSaNadharmAH, te cAnantadharmA iti tadabhyupagamena tatpratipAdakAnantabhaGgasamUhalakSaNAnantabhaGgIprasaGgataH saptabhaGgI na saGgateti cetasi na nidheyamityarthaH / ekaM sattvadharmamapekSya vidhiniSedhakalpanayA saptadharmasambhavataH saptabhaGgI, evamekaM nityatvadharmamapekSya vidhiniSedhakalpanayA saptadharmasambhavataH saptabhaGgI, ityevaM krameNAnantAnAmapi saptabhaGgInAmeva sambhavo na tvanantabhaGgIsambhava ityAha-- vidhiniSedheti / yataH sattvadharmamAzritya kimastitvameva kiM nAstitvameva ? kiM kramike te eba ? ityevaM saptaiva pratipAdyapuruSasya praznAH, tata uttaravAkyarUpA bhaGgA api saptaiva yuktA ityAha-- pratiparyAyamiti / saptabhaGkhyAH pramANavAkyatvopapattaye sakalAdezatvaM nayavAkyatvopapattaye vikalAdezatvaM devasUraya Amananti, anye punaH 'syAdastyeva, syAnnAstyeya, - syAdavaktavyameva' iti bhavantrayasyAkhaNDArthatvAt sakalAdezatvam, 'syAda- styeva syAmnAstyeva' ityAdicaturNAM bhavAnAM sakhaNDArthatvAda vikalAdezatyamityabhyupagacchanti, tatra zrIdevasusmitamevAbhimukhIkRtyAha-rAthA ceti www
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 bAlabodhinIvivRtivibhUSitaM tatraiva-"iyaM saptabhaGgI pratibhaGga sakalAdezasvabhAvA vikalAdezakhabhAvA ca // 43 // pramANapratipannAnantadharmAtmakavastunaH kAlAdibhiramedavRttiprAdhAnyAdabhedopacArAd vA yaugapadyena pratipAdakaM vacaH sakalAdezaH // 44 // tadviparItastu vikalAdeza" // 45 // tipAlakAnayAdezAdekasyAtiparyAyArthikanayAdezAn tadabhinnatayA uktadizA saptabhaGgIvyavasthitau cetyarthaH / tatraiva pramANanayatattvAlokAlaGkAra eva, uktamiti shessH| sakalAdezaH kaH? ityapekSAyAmAhapramANeti / 'syAdastyeva ghaTaH' iti bhaGgo'stitvadharmAtmakavastuna eva pratipAdako nAnantadharmAtmakavastuna ityata Aha-kAlAdibhiriti / dravyArthikanayAdezAdekasyAstitvAdidharmasya nAstitvAdidharmaiH saha kAlAdibhirabhedavRttiprAdhAnyAt , paryAyArthikanayAdezAd dharmANAmabhedavRtterasambhavenAbhedopacArAzrayaNAd vA, ekadharmapratipAdane tadabhinnatayA'zeSadharmapratipAdakatvasambhavena yaugapadyenAnantadharmAtmakavastunaH pratipAdakaM 'syAdastyeva ghaTaH' ityAdikaM vacanaM sklaadeshH| tadviparItastviti / sakalAdezaviparItastu, kAlAdibhirbhedavRttiprAdhAnyAd bhedopacArAd vA krameNa vastvekadezapratipAdakaM vaco vikalAdeza ityarthaH / ayamabhiprAyaH- ghaTe yatkAle'stitvaM samasti tatkAla eva nAstitvAdikamapItyekakAlAH sarve'pi dharmAH, teSAM ca kAlena saha kathaJcidabhede tadabhinnAbhinnasya tadabhinnatvamiti niyamenAstitvAbhinnakAlAbhinnanAstitvAderastitvAbhinnatvamiti 'sthAdastyeva' iti vAkyamastitvapratipAdakaM sad astitvAbhinnAzeSadharmapratipAdakamityastitvAdyanantadharmAtmakavastupratipAdakamityataH sakalAdezaH / evaM 'syAnnAstyeva' ityAdibhaGgA api sakalAdezAH / tathA'stitvasya ghaTadharmatvaM yadAtmarUpaM tadeva nAstitvAdInAmapItyastitvA
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptabhaGgI - nayapradIpaprakaraNam / 23 ke punaH kAlAdayaH ?, kAlaH, AtmasvarUpam, arthaH, sambandhaH, upakAraH, guNidezaH, saMsargaH, zabda ityaSTau / saGgrahazva "kAlA - sstmarUpa - sambandhAH, saMsargopakriye tathA / guNidezArtha - zabdAcetyaSTau kAlAdayaH smRtAH" // 1 // vizeSArthajijJAsubhiH syAdvAdaratnAkare laghuvRttau ca draSTavyamiti // iti saptabhaGgIsamarthanaH prathamaH sargaH // bhinnAtmarUpAbhinnatvAnnAstitvAdInAmastitvAbhinnatvamityevamapyastitvapratipAdane tadabhinnatvAnnAstitvAdipratipAdanamapItyastitvAdyanantadharmAtmakavastupratipAdakatvAd bhavati 'syAdastyeva' iti bhaGgaH sakalAdezaH / evaM 'syAnnAstyeva' ityAdibhaGgA api jJeyAH / evamarthAdidvArakAntitvAdyazeSadharmAbhedabhAvataH sakalAdezatA 'syAdastyeva' ityAdibhaGgAnAM bhAvanIyA ! yaH kAlAdirastitvasya sa na nAstitvAdeH, astitvAdiparyAyANAM bhede tatkAlAderapi bhinnatvAd, ityastitvAtmakai kadharmapratipAdakameva 'syAdastyeva' iti vacanam, tathA 'syAnnAstyeva' ityAdivacanamapIti dharmANAM dravyArthikanayA dezAd bhedopacArAt paryAyArthikanayA deza d bhedavRttiprAdhAnyAd vA ekaikadharmamAtrapratipAdakatvAt 'syAdastyeva' ityAdibhaGgA vikalAdezA iti / vizeSajijJAsubhiretatsvarUpAvagataye syAdvAdaratnAkaratadavatArike vilokanIye, granthagauravabhayAnnAtra vistarataH sakalAdezavikalAdezau bhAvitAvityupadizati - vizeSArthajijJAsubhiriti / tadayamatretthaM saptabhaGgIsvarUpaniSkarSaH - pratipAdyapuruSasaMzayA-jJAna- vipratipattyapAkaraNAya pramANavAkyamuccArayanti prekSAdakSA vaktAraH, yena ca vAkyena .
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 zAkyaM nirastasyAH kA . bAlabodhinIdhivRtivibhUSitaM nirAkAGkSArthAvabodhastadeva vAkyaM pramANavAkyam, nirAkAGkSArthAvabodhazca jainAbhyupagatasaptabhanayAtmakamahAvAkyata eveti saptabhaGgIvAkyameva pramANavAkyam / nanu ghaTe'stitvasyaikasya dharmasyAvagatinibandhanaM ghaTo'stIti vAkyaM nirAkAGkSArthAvabodhajanakatvAd bhavati pramANavAkyam , urarIkurvanti caikAntavAdinastasya ghaTavizeSyakAstitvaprakArakapramAtmakabodhajanakatvena pramANavAkyatvamiti nArthaH kazcit saptabhaGgIvAkyasyeti tadupAsanA mahAmohavijRmbhiteti cet, na yato yad vastu tad astIti sAmAnyataH sakalajananirNItameveti na tadviSayakaH sAmAnyato'sti saMzayaH, kintu vizeSata eveti tayapohAya yadi ghaTo'stIti vAkyamastitvavizeSaparA'stItipadaghaTitaM prayuJjIta vaktA, tadA sarva vAkyaM sAvadhAraNamiti kRtvA ghaTo'styevetyevaMrUpaM tadvAkyameSitavyam , evaM cAstitvaM yathA ghaTasya tathA paTAderapIti yadrUpeNa paTasyAstitvaM tadrUpeNa ghaTasyApyastitvaM sarvathA'stitvasvarUpaM prasajyata iti ghaTo'styeveti vAkyena sarvAtmanA ghaTasyAstitvaM bAdhitameva pratIyata iti bAdhitArthaviSayakapratItijanakatvAnna pramANavAkyatvamasyeti ghaTA'sAdhAraNAstitvAvagatinibandhanameva vAkyaM pramANavAkyamAsthayam, tacca 'syAdastyeva ghaTaH' ityevaMrUpameva bhavitumarhati, tatrAnekAntadyotakena tyAdyantapratirUpakeNa 'syAda' ityanena kathaJcidarthe nivedite svadravya-kSetra-kAla-bhAvairastitvameva ghaTasya pratIyate, tatazca tat kiM nAstitvamapi ghaTasya ? yena svadravyakSetrakAlabhAvarastitvaM viziSyata ityAkAGkSA samupatiSThata iti na nirAkAGkSaparipUrNArthabodhaH 'syAdastyeva ghaTaH' iti vAkyAt , tata uktAkAsAnivRttaye 'smAnAstyeva ghaTaH' iti vAkyamavazyameva prayoktavyam ,tatra sarvaprakAranAstitvaM zUnyatAmeSa draDhayediti paradravyAdibhirnAstitvAvagataye syAditi / evaM prathamabhanena kathaJcidastitvAtmakaikadharmasyaivAyavoSaH, dvitIyabhanena ca kathaJcinnAsti
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptabhaGgI nayapradIpaprakaraNam / tvAtmakaikadharmasyaivAvabodhaH, iti vidhi-niSedhadharmadvayAkalitavastupratipattyabhAve tadviSayiNI AkAGkSA nopazAmyatIti vidhiniSedhadharmadvayAvagatinibandhanaM vAkyamavazyameSitavyam, tatra dharmadvayAvabodhaH kramasanniviSTadharmadvayapratipAdakavacanadvayasamanugatavAkyAt , tacca vAkyaM 'syAdastyeva syAnnAstyeva ghaTaH' iti / prathamabhaGgena kathaJcidastitvaniSThaprakAratAnirUpitaghaTaniSThavizeSyatAko bodho bhavati, dvitIyabhaGgena kathaJcinnAstitvaniSThaprakAratAnirUpitaghaTaniSThavizeSyatAko bodho bhavati, uktabhaGgayoH sammelanenaikavAkyatAyAmapi kathaJcidastitvaniSThaprakAratAnirUpitaghaTaniSThavizeSyatAkaH kathaJcinnAstitvaniSThaprakAratAnirUpitaghaTaniSThavizepyatAkazca samUhAlambanabodha eva bhavet , na tu kathaJcidastitvaniSThaprakAratAnirUpitA satI kathaJcinnAstitvaniSThaprakAratAnirUpitA yA ghaTaniSThavizeSyatA tannirUpako bodha iti tAdRzabodhanivAkAGkhAnivartakaH 'syAdastyeva syAnnAstyeva ghaTaH' iti tRtIyabhanna AvazyakaH / api ca dravyArthikasavahanayAdezAd yathA kathaJcidastitvaM dharmastadavabodhanibandhanamekaM vacanam , vyavahAranayAdezAt kathaJcinnAstitvaM dharmastadavabodhanibandhanaM dvitIyaM vacanam , tathA krameNoktanayadvayArpaNAtaH kathaJcidastitvaviziSTakathaJcinnAstitvakharUpaM dharmAntarameva vastuni samupatiSThata iti tatpratipAdakaM tRtIyaM vacanam , tena ca kathaJcidastitvaviziSTakathaJcinnAstitvaniSThaprakAratAnirUpitaghaTaniSThavizeSyatAko bodho viziSTalakSaNadharmAntaraviSayako jAyate, tAdRzazva bodho na samaminyAhRtAbhyAmAta prathama-dvitIyabhaGgAbhyAmiti tRtIyabhAsyAvazyakatvam / astitvaM nAstitvaM ca nayayaviSayo yugapadeva vastuni pradhAnabhAvena tiTana iti yugapadeva pradhAnabhAvena vivakSitau tau nAtItabhAtramasamadhigatI, na ca yugapalapAna
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 vAlabodhinIvivRtivibhUSitaM bhAvavivakSitadharmadvayapratipAdane kimapi vacanaM pragalbhata iti tathAbhUtaM tad avaktavyatAsvabhAvameva bibhartIti tasya dharmAntaratvavyavasthitau tadavabodhakaM vacanamAvazyakam , tadantareNa taddharmaviziSTatayA vastvanavagame nirAkAGkSArthabodhAsambhavAditi tatpratipAdakaM 'syAdavaktavya eva ghaTaH' iti turIyabhaGga AvazyakaH, tena ca kathaJcidavaktavyatvaniSThaprakAratAnirUpitaghaTaniSThavizeSyatAko bodho jAyate, yugapatpradhAnabhAvavivakSita dharmadvayamavaktavyatAkhyadharmabhAvaM bhajata iti, yathA ca nAstitve'stitva vaiziSTayapariprApitaM dharmAntaraM tRtIyabhaGgaviSayaH, evaM yugapatpradhAnabhAvakalitasyaikadaikena zabdena vaktumazakyasya vidhi-niSedhalakSaNadharmadvayasyAvaktavyatAlakSaNasvabhAvAntarazAlitvAd dharmAntaratvam , atastatpratipAdakasturIyo bhaGgaH / tathA'stitvAMzavidhikalpanA-yugapadvidhiniSedhAvaktavyAMzakalpanAbhyAM kathaJcidastitva-kathaJcidavaktavyatvayorvaiziSTyAkalananibandhanadharmAntarasya prAptyA tatpratipAdakaH 'syAdastyeva syAdavaktavya eva ghaTaH' iti paJcamabhaGga Avazyaka eva, tamantareNoktaviziSTalakSaNadharmAntarAnadhigame nirAkAsabodhAsambhavAt / tathA niSedhAMzakalpanA-yugapadvidhiniSedhakalpanAbhyAM ca kathaJcinnAstitvavaiziSTayAnuraJjitakathaJcidavaktavyatvadharmaprAptau tatpratipAdakaH 'syAnnAstyeva syAdavaktavya eva ghaTaH' iti SaSTho bhaGga AvazyakaH / evaM kramikavidhiniSedhakalpanA-yugapadvidhiniSedhakalpanAbhyAM kathaJcidastitvakathaJcinnAstitvavaiziSTayAnusyUtakathaJcidavaktavyatvalakSaNadharmAntaraprAptau tadavabodhakaH 'syAdastyeva syAnnAstyeva syAdavaktavya eva ghaTaH' iti saptamo bhaGga AvazyakaH / ekamastitvaparyAyamAzritya vidhi-niSedhadharmadvayaparikalpanayoktadizA saptaiva dharmAH sambhavanti / na cAvaktavyatvavad vaktavyatvadharmo'pi kathaM na bhavediti tatpratipAdakASTama
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptabhanI nayapradIpaprakaraNam / bhaGgasambhavato'STabhaGgI api kiM na syAditi vAcyam , yataH kathaJcidastitvAdinaiva vaktavyatvaM bhavediti yadyadryeNa vaktavyaM bhavati vastviti tattadrUpamevAstitvAdikaM vaktavyatvamityastitvAdipratipAdakabhaGga eva vaktavya tvapratipAdaka iti nASTamaH saH, yathA ca svAtantryeNA'stitvaparyAyamavalambya vidhi-niSedhakalpanayA saptabhaGgI, tathA vastuni vaktavyatvaparyAyo'pi samastIti tadvidhi-niSedhakalpanApekSayA kathaJcidvaktavyatva-kathaJcidavaktavyatvAdisaptadharmapratipAdakasaptabhaGgasambhavato'parA saptabhaGgI sambhavantI na niroDhuM zakyeti; yathA cAstitvaparyAyaM samAzritya vidhiniSedhavibhajanakalpanayA pariprApteSu dharmeSu nASTamo vaktavyatvAkhyadharmaH pravizati tathA niruktasaptadharmavyatiriktadharmAntarasya na pravezasambhavaH / tathAhi-kathaJcidastitvaM prathamabhaGgena kathaJcinnAstitvaM dvitIyabhaGgena pratipAdyata iti vidhi-niSedhau tau svAtatryeNAvadhRtau staH, athAstitvanAstitve kramikapradhAnabhAvakalpanayA yadA bodhanIye tadA tayorvaiziSTayaM samAzrityAstitvaviziSTanAstitvAtmakaM yat tadubhayasvarUpamApatati, tatpratipAdakaM 'syAdastyeva syAnnAstyeva ghaTaH' iti tRtIyabhaGgaH, astitvanAstitvayovaiziSTayaM cAstiviziSTanAstitvasvarUpe nAstitvaviziSTAstitvasvarUpe ca paryavasyati, tatra vizeSya-vizeSaNabhAve kAmacAra iti tad viziSTadvayaM vastugatyaikarUpamiti tadAdhikyanibandhanAtiriktabhaGgasya na prasaGgaH / samasamayaM pradhAnatayA kalpanAgocarIkRte vacanapathAtIte bhavata iti 'syAdavaktavya eva ghaTaH' iti turIyabhaGgastatpratipAdakaH, tatpratipAye'vaktavyatve prathama-dvitIyabhaGgaviSayavaiziSTayataH paJcama-SaSTha-saptamabhaGgaviSayA dharmAH sambhavantIti paJcama-SaSTha-saptamabhaGgAH / evaM vyavasthite, paJcamabhApratipAdye'stitvaviziSTAvaktanyatve astitvasyAvaktavyatvasya vaiziSTyaM punarutatvAdeva na pravizati, nAstitvavaiziSTayapraveze tu sa
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 bAlabodhinIvivRtivibhUSitaM dharmaH saptamaGgapratipAdya eveti na tato'dhikamAsambhAvanA / SaSThamaGgapratipAdye nAstitvaviziSTAvaktavyatve'pi punaruktatvAdeva na nAstitvAvaktavyatvayorvaiziSTvaM pravizati, astitvavaiziSTyapraveze tu saptamabhaGgaviSayIbhUtadharmaprAptireveti tatpratipAdakaH saptamabhaGga eveti nAdhikabhaGgasambhavaH / saptamabhaGgapratipAdye'stitva-nAstitvaviziSTAvaktavyatve'stitva-nAstitvA'vaktavyatvAnAM madhyAnna kasyApi vaiziSTayaM punaruktabhayAt pravizati, itthamaSTamadharmAbhAvato'STamabhaGgAsambhavAnmASTamaGgIti bhavati suvyavasthitAsaptabhaGgI / tasyAH pratibhaGgamupapAdane kalpanAvibhajanAzabdasaGgharacanAtastattadbhaGgapratipAdyAnAM tattaddharmANAM kalpitatvamiti kalpitArthabodhavaicitryamAtraM saptabhaGgayA iti na cetasi nidheyam , yataH pratiparyAyamAzrityAnyo'nyA'vibhAgavRttayaH saptApi dharmA vastusthityA'nantadharmAtmake vastuni samavayanti,teSAM pratyekaM svaskhanimittApekSayA vartanaM yad asti tatspaSTapratipattyarthameva tattatkalpanAto vibhajanA''zrIyata iti sadarthaviSayiNyeva sA kalpanA, naitAvatA kAlpanikatvaM tattaddharmANAm , nahi zAkhAvacchedena vRkSe kapisaMyogo mUlAvacchedena tadabhAva iti kalpanayA vibhajyopadarzane vRkSe kapisaMyoga-tadabhAvayoH kAlpanikatvamiti / saptadharmapratipAdanato nirAkAGkSArthAvabodhakatve'pi saptabhaGgayAH pramANapratipannAnantadharmAtmakabastuviSayakabodhajanakatvAbhAve pramANavAkyatvaM na syAdityetadartha sakalAdezatA samAzrIyate / dravyArthikanayAdezAt kAlAdibhiraSTabhirastitvAdinaikadharmeNa saha tadanyeSAmazeSadharmANAmabhedavRttiprAdhAnyAt paryAyArthikanayAdezAdabhedopacArAd vA'stitvAghekadharmAvabhAsakatvatastadabhinnAzeSadharmAvabhAsakatvenAmantadharmAtmakavastuno yogapacena pratipAdakatvaM pratimA sakalAdezatvam, tatazca pratibhaGgaM pramANavAkyatvam , kAlAdibhisTami
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptabhaGgI nayapradIpaprakaraNam / yadatra rabhasAt kizcid duruktaM mayakA budhaiH|| saptabhaGgIvivakSAyAM zodhyaM shaastraanusaartH||1|| rmedavRttiprAdhAnyAd bhedopacArAdekaikadharmAvabhAsakavacanatvaM vikalAdezatvam, tatazca nayavAkyatvamityevaM pratibhaGgaM sakalAdezasvabhAvA saptabhaGgI pramANavAkyaM pratibhaGgaM vikalAdezasvabhAvA saptabhaGgI nayavAkyamiti devasUrINAM matam / anye punaH 'syAdastyeva ghaTaH, syAnnAstyeva ghaTaH, syAdavaktavya eva ghaTaH' iti bhaGgatrayasya sakalasyAkhaNDasya pratipAdakatvena sakalAdezatvam, 'syAdastyeva syAnnAstyeva ghaTaH' ityAdicatuSTayasya vikalasya sakhaNDasya pratipAdakatvena vikalAdezatvamiti svIkurvantIti dik / granthakAro niruktasaptabhaGgIsvarUpanirUpaNasaMzodhane budhAn sammukhIkaroti-yadatreti / atra saptabhaGgIsvarUpanirUpaNe, rabhasAt vegAd harSAt paurvAparyAvicArAd vA mayA yat kizcid duruktaM tat zAstrAnusArato budhaiH zodhyam / etena zAstrAnusAreNa zodhanapravRttau duruktatvaM vastusthityA nAstyeveti khayameva jJAsyanti budhAH, tatazca teSAmetadranthata AnandasamullAso'pyanupacarita iti // iti nyAyavizArada-nyAyAcArya-kUrcAlasarakhatI-pUrvadharAsannavarticatuzcatvAriMzaduttaracaturdazazatagranthasUtraNasUtradhArasUripuGgavazrIharibhadrasUrilaghubAndhavaprabhRtivizadabirudAvalIbhUSita-mahAmahopAdhyAya-zrIyazovijayagaNimaNigumphite saptabhaGgI-nayapradIpaprakaraNe saptabhaGgInirUpaNAtmakaprathamasargasya tapogacchAdhipatizAsanasamrAT-sUricakacakravarti-svaparasamayapArAvArapArINa-bAlabrahmacArijagadguruzrIvijayanemisUrIzvarapaTTAlaGkAreNa vyAkaraNavAcaspati-zAstravizArada-kaviratnetyuSAdhikalitenAcAryavijayalAvaNyasUriNA nirmitA bAlabodhinI nAma vivRtiH sampUrNA // M
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAlabodhinI vivRtivibhUSitaM [atha dvitIyasarge nayapradIpaprakaraNam / ] athAnusaptabhaGga nayalakSaNAn prArabhante-1 nAnAsvabhAvebhyo vyAvRttyaikasmin svabhAve vastu nayati-prApnotIti nyH| 2 pramANena atha nayanirUpaNamadhikaroti___ atheti / anusaptabhaGga saptabhaGganirUpaNAnantaram , yataH "saptabhaGganayAnAM ca vakSye vistaramAzrutam" ityanena saptabhaGga-nayobhayanirUpaNasya pratijJAtatvena tatra saptabhaGganirUpaNe vRtte sati nayanirUpaNamevAvasaraprAptam , tathA saGgrahAdinayaviSayIkRtArthasya saptabhirbhaGgaiH prarUpaNam , nayadvayayojanayaiva ca saptabhaGgIpravRttiriti nayanirUpaNe satyeva saptabhaGgIsvarUpAvagatiH spaSTeti yuktaM saptabhaGganirUpaNAnantaraM nayanirUpaNamiti / nayalakSaNAn prArabhanta iti-lakSaNazabdasya napuMsakaliGgatvAd 'nayalakSaNAni prArabhante' iti pATho yuktaH / niruktibalena nayalakSaNaM tAvadAha-nAnAkhabhAvebhya iti-yathA sAmAnya-vizeSAdinAnAsvabhAvAtmakaM ghaTAdivastu pramANaviSayaH, tacca ghaTAdivastu nAnAsvabhAvebhyo vyAvRttya-vyavacchidya ekasmin svabhAve- sAmAnyAtmani vizeSAtmani vA saGgrahanayo vyavahArAdinayo vA prApnoti- tathAvadvastu gRhNAtIti saGgrahAdirnaya ityrthH| pramANeneti-anantadharmAtmakavastugrAhi pramANam , tena saGgrahItasyasamyag gRhItasya, arthasya-anantadharmAtmakavastunaH, eko'zaH-sAmAnyAtmA vizeSAtmA vA, nayA-nayaviSayatvAnnaya upacaryate, tathA ca pramANasaGgrahItArthekAMzagrAhI naya ityarthaH /
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptabhaGgI nayapradIpaprakaraNam / saMgRhItArthaikAMzo nayaH, 3 jJAturabhiprAyaH 4 zrutavikalpo vA ityeke| anuyogadvAravRttikRtastu [sUtra0 59] 5 "sarvatrAnantadharmAdhyAsite vastuni ekAMzagrAhako bodho nayaH" iti / 6 "nIyate yena zrutAkhyapramANaviSayIkRtasyArthasyAMzastaditarAMzIdAsInyataH sa pratipatturabhiprAyavizeSo nayaH" / -[pramANanayatattvAlokAlaGkArasya saptamaparicchede sUtram-1] etasyArtha:-yena pratyakSAdipramANena, zabdapramANena viSayI WAN etAvatA grAhyasvarUpaM tasyAvadhRtaM bhavati, grAhakaM ca tatsvarUpaM kimityapekSAyAmAha-jJAturabhiprAya iti-abhiprAyazca jainamate jJAnavizeSa eva nyAyAdimate ca icchAvizeSaH / na jJAnamAtraM nayaH kintu zrutAkhyajJAnasyaiva vizeSaH sa ityAha--zrutavikalpo veti / anuyogadvAravRttikRtAmabhimatanayasvarUpamupadarzayati-anuyogadvAravRttikRtastviti-etanmate ekAMzagrAhijJAnamAtrasyaiva nayatvaM na zrutavikalpasyaiveti / __ zrIdevasUrIzasUtritaM nayalakSaNamAha-nIyata iti / etasyArthaH "nIyate yena." ityaadisuutrsyaarthH| 'yena' ityasya vyAkhyAnampratyakSAdipramANeneti-asya 'nIyate' itynenaanvyH| zrutAsvapramANaviSayIkRtasya' ityasya vyAkhyAnam-zabdapramANena viSayIkRtaspeti / 'aMzaH' ityatraikavacanamavivakSitam , tenAMzasyAMzayoraMzAnAM ca grahaNam , tena naigamanayasya sAmAnyA-'vAntarasAmAnya-vizeSagrAhiNaH saGgrahaH / etAvatA pratyakSAdipramANAtmaiva pratipatturabhiprAyavizeSo nayaH, "nIyajJAdipramANeneti vyAkhyAnama tim , tenAMzasthAnavizeSa
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 bAlabodhinIvivRtivibhUSitaM kRtastra padArthasyAMzo aMzA vA ( aMzoM'zAvaMzA vA ), nIyateprApyate, itarAMzaudAsInyabhAvena sa nayaH, 'aMza:' ityekavacanaM jAtAvekavacanam / taditarAMzapratikSepe tu tadAbhAsatAprasaGgaH, taduktaM paJcAzati "niHzeSAMzajuSAM pramANaviSayIbhUyaM samAseduSAM vastUnAM niyatAMzakalpanaparAH sapta zrutA bha(sssa) GginaH / audAsInyaparAyaNAstadapare cAMze bhaveyurnayAzvedekAntakalaGkapaGkakaluSAste syustadA durnayAH " // 1 // aMzAdigrAhiNazca pratyakSAdervastusthityA na pramANatvaM kintu nayatvameva, 'pratyakSAdipramANena' ityuktizca tadvati tatprakArakatvalakSaNavyAvahArikaprAmANya samAzrayaNena naye'pi ca tAdRzaprAmANyamanumatameveti bodhyam / yadi aMzoM zAvaMzA vA 'aMza:' ityanena parigRhyante tarhi 'aMzaH' ityekavacanaM kathaM saMgatamityapekSAyAmAha -- aMza ityekavacanamiti / itarAMzaudAsInyabhAvena nIyata iti yaduktaM tatprayojanamupadarzayati-tadita zapratikSepe tviti / tadAbhAsatAprasaGgaH nayAbhAsatAprasaGgaH / vastuno niyatAMzagrAhiNa itarAMzA'pratikSepiNo nayatvam, itarAMzapratikSepiNastu nayAbhAsatvamityatra paJcAzadvacanaM pramANayati - taduktamiti / niHzeSeti - samastAMzavatAM pramANaviSayANAM vastUnAM niyatAMzakalpanaparAH - pratiniyatAMzaviSayAH, aparasminnaMze caudAsInyaparAH saptaprakArA AgamoktA nayA bhaveyuH, te punaH, ekAntakalaGkapaGkakaluSAHpratiniyatAMzamAtramavagAhamAnAH santastaditarAMzapratikSepiNaH syuzcet tadA durnayA jJeyA ityarthaH // 1 // -
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 33 saptabhaGgI nyprdiipprkrnnm| "aho! citraM citraM tava caritametanmunipate! svakIyAnAmeSAM vividhaviSayavyAptivazinAm / vipakSApekSANAM kathayasi nayAnAM sunayatAM vipakSakSetRRNAM punariha vibho ! duSTanayatAm" // 2 // -[ratnaprabhAcAryakRtastutidvAtriMzikA ] jinamate yat kiJcinnayairvihInaM na bhavati, yaduktaM vizepAvazyake "natthi naehi vihUNaM suttaM attho a jiNamae kiMci / Asajja u soyAraM nae nayavisArao bUyA // " [ gAthA-2277 ] laukikarAjanItInAM vipakSApekSANAM duSTatvaM vipakSakSetRNAM sunayatvam, tadvaiparItyaM ca zrImato bhagavato vIrasya nItInAmiti citrametadityAha-aho iti, he munipate ! zrImanmahAvIra! etat tava caritaM citraM citram / kiM tadityapekSAyAmAha-svakIyAnAmiti-vividhaviSayavyAptikazinAM svasambandhinAM vipakSApekSANAM nayAnAM sunayatAM tvaM kathayasi, he vibho ! vipakSakSetRNAM teSAM nayAnAM punaH duSTanayatAM kathayasIti mahadAzcaryamityarthaH // 1 // jinamate vastumAtravyApitvaM nayAnAmityupadizati-jinamata iti / uktArthe vizeSAvazyakasaMvAdamupadarzayati-yaduktamiti / natthIti "nAsti nayairvihIna sUtramarthazca jinamate kiJcit / AsAdya tu zrotAraM nayAn nayavizArado brUyAt" // iti saMskRtam / 3 saptabhaGgI. NAMMAR
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 bAlabodhinIvivRtivibhUSitaM / prasaGgAnayAbhAsalakSaNamAha"svAbhipretAdazAditarAMzApalApI [punaH] nayAbhAsa" -[ pramANa0 pari0 7 sUtram-2] svasyepsitAdAMzAdanyArtha pratipadya(Sidhya)mAno nayavadAbhAsamAna ityarthaH, na tu nayaH, yathA-anyatIrthikAnAM nityA'nityAdyanyataraikAntapradarzakaM vAkyamiti / te ca nayA vistAravivakSAyAmanekadhA bhavanti, nAnAvastunyanantAMzAnAmekaikAMzavidhAyino ye vakturupanyAsAste sarva nayAH, yaduktam "jAvaiyA vayaNapahA tAvaiyA ceva huMti nayavAdA / jAvaiyA nayavAdA tAvaiyA ceva huMti parasamayA" // [vize0 gA0 451] nayalakSaNamabhidhAya nayAbhAsalakSaNamupadarzayati-prasaGgAditi / 'svAbhipretAd' itisUtrArthamupadarzayati-svaspepsitAditi / nayAbhAsAnudAharati-yatheti / nayAnAM vyAsato bhedA anantA eva, na vaktuM zakyA ityupadarzayitumAha-te ca nayA iti / kathamanekaprakAratvaM teSAmityapekSAyAmAha-nAnAvastunIti-tathA ca tattaddharmapratipAdakavaktavacanAnAmAnantyAt tadAtmakAnAM tajjanyAnAM ca nayAnAmAnantyamityarthaH / __ ekaikAMzavidhAyinAM sarveSAmapi vaktarupanyAsAnAM nayatvamityatrAgamasaMvAdamAha-yaduktamiti / jAvaiyeti "yAvanto vacanapathAstAvantazcaiva bhavanti nyvaadaaH| yAvanto nayavAdAstAvantazcaiva bhavanti parasamayAH" / iti saMskRtam /
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 35 saptabhaGgI-nayapradIpaprakaraNam / iti vyAsato nayAn pravaktuM na zakyate / samAsato nayaM prakaTayanti-sa dvedhA dravyArthikaH, paryAyArthikazva; yaduktam "NicchayavavahAranayA mUlimabhedA NayANa savvANaM / NicchayasAhaNaheU davyayapajaTThiyA muNaha" // [vize0 gA0 2381] atha dravyalakSaNamAha-sat dravyalakSaNam, sIdati-khakIyAn guNa-paryAyAn vyAmotIti sat, utpAda-vyaya-dhrauvyayuktam , arthakriyAkAri ca sat; iti etasmAtkAraNAt / vyAsato nayaprakArANAM vaktumazakyatve vyavasthite samAsato nayaprakAra upadarzayituM zakya ityata AhasamAsata iti / sa nayaH, dravyArthika-paryAyArthikabhedena nayo dviprakAra ityarthaH / uktArthe saMvAdamAha-yaduktamiti / Nicchayeti"nizcaya-vyavahAranayo mUlabhedau nayAnAM sarveSAm / . nizcayasAdhanahetU dravyaparyAyArthiko jAnIhi" // iti saMskRtam / atha dravyArthikanayanirUpaNam dravyamartho viSayo yasya sa dravyArthika iti vyutpattyA dravyaviSayako nayo dravyArthikanayaH, tatra dravyarUpaviSayasya jJAne satyeva, tadviSayakanayasya jJAnaM suzakamiti dravyalakSaNamupadarzayitumAha-atheti / sad iti yadi dravyalakSaNaM tarhi kiM nAma jagati vastu yanna sad ? iti sattvalakSaNayogAt sarvasya vastuno dravyatvaM syAdityata Aha-sIdatItisvakIyAn guNa-paryAyAn yad vyApnoti tat sad ityetAvatA guNa-paryAya
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAlabodhinIvivRtivibhUSitaM "yadevArthakriyAkAri tadeva paramArthasat / yaca nArthakriyAkAri tadeva parato'pyasat" | iti nija nijapradezasamUhairakhaNDavRcyA svabhAva-vibhAvaparyAyAn dravati, droSyati, adudruvaditi dravyam, guNa-paryAyavad dravyaM vA, guNAzrayo dravyaM vA; yaduktaM vizeSAvazyakavRttau 36 "dava duyae doravayavo vigAro guNANa saMdAvo / davvaM bhavyaM bhAvassa bhUyabhAvaM ca jaM joggaM" // 28 // dravati- tAMstAn khaparyAyAn prApnoti muJcati vA, tathA drUyate vaditi dravyalakSaNam / athavA utpAda-vyaya-dhauvyayuktaM sat, tadeva ca dravyam / athavA yad arthakriyAkAri tat sat, yannArthakriyAkAri tadsaditi / tathA ca sad dravyamityukte'pi yatra dravyapadavyutpattinimittaM ghaTate tadeva dravyamityabhiprAyeNAha - nijanijeti - tathA ca kAlatrayespi nijanijapradeza samUhairavicchinnatayA svabhAva-vibhAvaparyAyavyApanasvabhAvaM vastu dravyamityarthaH / asyaiva phalitArthamAzrityAha -- guNa paryAyavad dravyaM ceti / atra guNasya dravyamAtravRttitve guNavad dravyamityukte'pi na kazcid doSa ityatastathaivAha -- guNAzrayo dravyaM veti / vizeSAvazyakavRttAvuditaM dravyalakSaNamapi dravyapadavyutpattimAzrityetyu yadarzayati - yaduktamiti / davae0 iti - - / " dravati dryate droravayavo vikAro guNAnAM sandrAvaH / dravyaM bhavyaM bhAvasya bhUtabhAvaM ca yad yogyam" // iti saMskRtam / etadAthArthaM darzayati---dravatItyAdinA / 'dravati' ityasya prApnotIti yadA'rthastadA 'svaparyAyAn' ityanena 'bhaviSyataH svaparyAyAnU'
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptabhaGgI-nayapradIpaprakaraNam / 37 svaparyAyaireva prApyate mucyate vA; druH sattA, tasyA evAvayavo vikAro veti dravyam / avAntarasattArUpANi dravyANi mahAsattAyA avayavo vikAro vA bhavantyeveti bhAvaH / tathA guNA rUparasAdayasteSAM saMdrAvaH samUho ghaTAdirUpo dravyam / tathA 'bhavyaM bhAvassa'tti bhaviSyatIti bhAvastasya bhAvasya, bhAvinaH paryAyasya, yad bhavyaM yogyaM tadapi dravyam, rAjya(ja)paryAyArhakumAravat / tathA 'bhUtabhAvaM ca' iti bhUtaH pazcAtkRto bhAvaH paryAyo yasya tad bhUtabhAvam , tadapi dravyamanubhUtaghRtAdhAratvaparyAyariktaghRtaghaTavat; cazabdAd bhUta-bhaviSyatparyAyaM ca dravyaM bhUta-bhaviSyadghRtAdhAratvaparyAyariktaghRtaghaTavat / yad yogyam-bhUtasya bhAvasya bhUta-bhaviSyatozca bhAvayoridAnImasattve'pi yad yogyamaha tadeva ityasya grahaNam , 'muJcati' iti yadA'rthastadA 'bhUtAn svaparyAyAn' ityasya grahaNam , evamagre'pi / mahAsAmAnyarUpasattAyA avayaktvaM vikAratvaM vA yathA dravyasya tathopapAdayati-avAntarasattArUpApIti / guNAnAM sandrAvasya dravyatvaM bhAvayati-tathA guNA iti / teSAM rUpAdInAm , rUparasagandhasparzasamUha eva ghaTAdi tiriktastebhya iti matamavalambya / bhAvinaH paryAyasya yad yogyaM tad dravyamiti bhAvayannAha-tatheti / bhaviSyatparyAyayogye dravyavyavahAre dRSTAntamAha-rAjaparyAyArhakumAravadili-yaH kumAro nedAnI rAjA kintUsarakAle rAjA bhaviSyatIti kRtvA tadyogyatAlakSaNavyatAmAdAya rAjeti vyavahriyate / anubhUtaparyAyasya vastuno bhUtaparyAyApekSayA dravyatvaM darzayati-tatheti / yogye dravyatvaM bhAvayati-yad yogyamiti /
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 bAlabodhinIvivRtivibhUSitaM dravyamucyate, nAnyat, anyathA sarveSAmapi paryAyANAmanubhUtatvAdanubhaviSyamANatvAcca sarvasyApi pudgalAdeIcyatvaprasaGgAditi gaathaarthH|| prasaGgAyAtau svabhAva-vibhAvau paryAyau pradazyate-tatrAgurulaghudravyavikArAH svabhAvaparyAyAH, tadviparItaH svabhAvAdanyathAbhavanaM vibhaavH| tatrAguruladhudravyaM sthiraM siddhikSetram yaduktaM samavAyAGgavRttau___ "gurulaghudravyaM yat tiryaggAmi vAyvAdi, agurulaghu yat sthiraM siddhikSetraM ghaNTAkAravyavasthitajyotiSkavimAnAdIni" iti / R anyathA yogyasyaiva dravyatvamityasyAnabhyupagame / 'nijanijapradezasamUhairakhaNDavRttyA svabhAva-vibhAvaparyAyAn dravatIti dravyam' iti yaduktaM prAk tatra kaH svabhAvaparyAyaH? kazca vibhAvaparyAyaH? ityAkAGkSAnivRttaye Aha-prasaGgAyAtAviti / tatra svabhAva-vibhAvaparyAyayormadhye / tadviparItaH khabhAvaparyAyAd vipriitH| yasya yaH khabhAvastadrUpeNa pratikSaNaM yad bhavanaM tat svabhAvaparyAyaH, agurulaghudravyaM siddhikSetraM ghaNTAkAravyavasthitajyotiSkavimAnAdi ca sthirakhabhAvaM pratikSaNaM tathAbhAvenaiva pariNamad Aste, na kadAcidanyathAbhAvenA'sthiratayA pariNamatIti; yacca pUrvakhabhAvato'nyathAbhAvena pariNamanaM tad vibhAvaparyAya ityarthaH / agurulaghudravyaM kim ? yadvikAraH khabhAvaparyAya ityapekSAyAmAha-tatrAgurulaghudravyamiti / gurulaghudravyaM vAyvAdi yat tiryak pavate, tadviparItamagurulaghudravyaM sthiraM siddhikSetrAdikamityatra samavAyAGgavRttisaMvAdamAha-yaduktamiti / guNavikArANAM paryAyANAM dvAdazavidha amM
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptabhaGgI nayapradIpaprakaraNam / guNavikArAH paryAyAH, te ca dvAdazadhA-anantA-'saGkhyAtasaGkhyAtabhAgaguNa-vRddhibhyAM tathAnantA'saGkhyAtasaGkhyAtabhAgaguNahAnibhyAM ca SaT SaT iti / vibhAvaparyAyAstu naranArakAdicaturgatirUpAzcaturazItilakSayonayo vA / guNAn vibhajate-astitvam1, vastutvam 2, sAmAnyavizeSAtmakaM dravyatvam 3, prameyatvam 4, agurulaghutvam 5, pradezatvam 6, cetanatvam 7, acetanatvam 8, mUtatvam 9, amUtatvam 10, ceti dravyANAM sAmAnyaguNA daza, pratyekamaSTau aSTau sarveSAm / jJAna-darzana-sukha-vIrya-sperza-rasa agara 2, saamaayonyo| tvamupadarzayati anantetyAdinA-anantabhAgavRddhiH 1, asaMkhyAtabhAgavRddhiH 2, saMkhyAtabhAgavRddhiH 3, anantaguNavRddhiH 4, asaMkhyAtaguNavRddhiH 5, saMkhyAtaguNavRddhiH 6, anantabhAgahAniH 7, asaMkhyAtaMbhAgahAniH 8, saMkhyAtabhAgahAniH 9, anantaguNahAniH 10, asaMkhyAtaguNahAniH 11, saMkhyAtaguNahAnizca 12, tatkRtA dvAdazaprakArA guNavikArA ityrthH| vibhAvaparyAyANAM bhedAn samAkhyAti-vibhAvaparyAyAsviti / 'naranArakAdi' ityAdipadAt tiryagamarayorupagrahaH / guNAn vibhajya darzayati-guNAn vibhajata iti / 'sAmAnyavizeSAtmakam' iti 'dravyatvam' ityasya svarUpoparaJjakaM vizeSaNam / atra astitvAdidazasAmAnyaguNeSu cetanadravye astitvam 1, vastutvam 2, dravyatvam 3, prameyatvam 4, agurulaghutvam 5, pradezatvam 6, cetanatvam 7, amUrttatvam 8, ityevamaSTau sAmAnyaguNAH, acetanadravye ca astitvam 1, vastutvam 2, dravyatvam 3, prameyatvam 4, agurulaghutvam 5, pradezatvam 6, acetanatvam 7, mUrttatvam 8, cetyaSTau sAmAnyaguNA ityAha--- pratyekamaSTau aSTau sarveSAmiti / vizeSaguNAnupadarzayati--jJAnetyA
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAlabodhinI vivRtivibhUSitaM gandha-varNa-gatihetutva-sthiM tihetutvA-rvagAhana hetutvaM- (tva) - vartanAhetutvaM cetanatvamaeNcetanatvaM mRrtatvamamUrtatvaM ceti dravyANAM SoDaza vizeSaguNAH / pratyekaM jIva- pudgalayoH pada, itareSAM trayo guNAH / antyAzcatvAro guNAH svajAti-vijAtibhyAM sAmAnyA vizeSAzca / 40 dinA - atra dvAdaza vizeSaguNA eva, cetanatvA'cetanatva-mUrttatvA'mUrttatvAnAM sAmAnyaguNatve'pi vizeSaguNatvamAzritya SoDaza vizeSaguNA uddiSTAH / tatra jJAna-derzana- sukha- vIrya cetanatvA mUrttatvAni SaD jIvasya vizeSaguNAH, sparza-rasa- gandha-varNA'cetanatvA mUrttatvAni SaT pudgalasya vizeSaguNAH, gatihetutvA'cetanatvA'rtatvAnIti trayo dharmAstikAyasya vizeSaguNAH, sthitihetutvA'cetanatvA-mUrttatvAnIti trayo'dharmAstikAyasya vizeSaguNAH, avagAhanahetutvA'cetena tvA-'mUrttatvAnIti traya AkAzAstikAyasya vizeSaguNAH vartanAhetutvA'cetanatvA mUrttatvAnIti trayaH kAlasya vizeSaguNA ityAha---- pratyekamiti / itareSAM dharmAstikAyAdInAm | antyAzcatvAro guNAH cetanatvA-'cetanatva-mUrttatvAmUrttatvAkhyAzcatvAro guNAH / svajAti - vijAtibhyAM sAmAnyA vizeSAzca cetanatvaM jIvajAtIya sakalavRttitvAt sAmAnyaguNaH, vijAtIyebhyo'jIvebhyo vyAvRttatvAda vizeSaguNaH acetanatvamajIvatvena sajAtIya sakalA'jIvavRttitvAt sAmAnyaguNaH, vijAtIyebhyo jIvebhyo vyAvRttatvAd vizeSaguNaH mUrttatvaM pudgalatvena sajAtIyapudgalamAtravRttitvAt sAmAnyaguNaH, vijAtIyebhyo'pudgalebhyo vyAvRttatvAd vizeSaguNaH ; amUrttatvamapudgalatvena sajAtIyA'zeSavRttitvAt sAmAnyaguNaH, vijAtIyapudgulamAtrAvRttitvAd vizeSaguNa ityarthaH / - -
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptabhaGgI-nayapradIpaprakaraNam / prasaGgato jIvAdidravyANAM svabhAvAH prarUpyante-astisvabhAvaH 1, nAstisvabhAvaH 2, nityasvabhAvaH 3, anityasvabhAvaH 4, ekasvabhAvaH 5, anekasvabhAvaH 6, bhedasvabhAvaH 7, abhedakhabhAvaH 8, bhavyasvabhAvaH 9, abhavyasvabhAvaH 10, paramasvabhAva: 11 (ca) ete svabhAvA dravyANAM saamaanyaaH| cetanA-'cetanamRtA-'mUrtekapradezA-'nekapradeza-vibhAva-svabhAva-zuddhA 'zuddhopacaritakhaMbhAvA ete daza vizeSasvabhAvAH / tatra cetana-mUrta-vibhAvA'zuddhopacaritasvabhAvAn etAn pazca muktvA dharmAditrayANAM SoDaza svabhAvAH / bahupradezasvabhAvaM muktvA kAlasya paJcadaza svbhaavaaH| jIva-pudgalayorekaviMzatiH khabhAvAH / saMgrahazca "ekaviMzatibhAvAH syurjiiv-pudglyormtaaH| dharmAdInAM SoDaza syuH kAle paJcadaza smRtAH" / yathA ca guNAnAM sAmAnya-vizeSabhAvena dvaividhyaM tathA svabhAvAnAmapIti prasaGgataH svabhAvAnAM nirUpaNamadhikaroti-prasaGgata iti / sAmAnyakhabhAvA ekAdazApi paJca ca vizeSasvabhAvA iti militvA SoDaza svabhAvA dharmA'dharmA''kAzAnAmityAha-dharmAditrayANAM SoDaza khabhAvA iti / catvArazca vizeSasvabhAvA ekAdazApi sAmAnyasvabhAvA militvA paJcadaza svabhAvAH kAlasyetyAha-bahupradezeti / jIvasya paJcavidhakAyayogataH pudgalasvabhAvasyA'cetanatvAderapi sambhavaH pudgalasyApi zarIrAdyAtmano jIvasambandhAt cetanatvAdisambhava iti sAmAnyakhabhAvA vizeSasvabhAvAzca sarve'pi jIvapudgalayotyekaviMzatiH svabhAvAstayorityAha-jIvapudgalayorekaviMzatiH khabhAvA iti / ye ca sahabhAvinaH
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAlabodhikniIvivRtibhUSitaM svabhAvA api guNa-paryAyayorantarbhUtA eva draSTavyAH, anyathA dravyalakSaNe tayoriva teSAmapi grahaNamabhaviSyat / uktA guNAH / guNavikArAH paryAyAste'pyuktA eva // etacca dravyanayamizritaM vizeSArthapratipattaye bhavati; yaduktam "nAnAsvabhAvasaMyuktaM dravyaM jJAtvA pramANataH / taca sApekSasiddhyartha sthAnamizritaM kuru"|| svabhAvAste guNe, ye ca kramabhAvinaH svabhAvAste paryAye'ntarbhavantItyAha-svabhAvA apIti / anyathA svabhAvAnAM guNa-paryAyayoranantarbhAve / dravyalakSaNe guNa-paryAyavad dravyamityevaM dravyalakSaNe / tayoriva guNa-paryAyayoriva / teSAmapi svabhAvAnAmapi, tathA ca guNa-paryAyakhabhAvavad dravyamiti dravyalakSaNamakariSyadAcAryaH, tathA'karaNAcca jJAyate-yaduta, svabhAvA guNa-paryAyayorevAntarbhUtA iti / krameNa guNa-paryAyanirUpaNe upasaMharate-uktA guNA iti / etacca guNa-paryAyavadrvyamityevaM lakSitaM dravyaM ca / dravyanayamizritaM dravyanayaviSayIkRtaM sat / dravyanayamizritasya niruktakhabhAvadravyasya vizeSArthapratipaktihetutve prAcAM saMvAdamAha-yaduktamiti-nAnA svabhAvAH sAmAnyAtmakA vizeSAtmakAzca ye'nantaramabhihitAstaiH saMyuktaM dravyaM pramANataH-pramANaiAtvA tatra ye svabhAvA yenApekSAnimittena vartante tatsApekSasiddhayarthaM tacca-niruktadravyaM punaH syAdityetadartham , nayaiH-tattatsvabhAvagrAhinayamizritaM kuru, tattatsvabhAvasaMyuktasya dravyasya tattannimittasApekSasya siddhyarthaM tattatsvabhAvagrAhinayaviSayIkaraNaM yuktaM tadantareNa tathA tatsiddhyasaMbhavAdityAzayaH / dravyArthikanayena siddhyati dravyamatastasya dravyaM
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptabhaGgI nayapradIpaprakaraNam / tadevaM dravyamarthaHprayojanaM yasyAsau dravyArthikaH / so'pi yuktikalpanayA dazadhA, tathAhi--anvayadravyArthikaH, yathA-guNaparyAyasvabhAvaM dravyam 1 / svadravyAdigrAhako vA, yathA-svadravyacatuSTayApekSayA dravyamasti 2 / paradravyAdigrAhako vA, yathA-paradravyAdicatuSTayApekSayA dravyaM nAsti 3 / paramabhAvagrAhako vA, yathA-jJAnamaya AtmA, atrAnekeSAM svabhAvAnAM madhyAjjJAnAkhyaH prayojanamityabhiprAyeNa dravyArthikanayasvarUpaM nigamayannAha-tadevamiti / dravyArthikanayasya dazavidhatvaM pratipAdayati-so'pIti-dravyArthikanayo'pItyarthaH / yadviSayAnugamanena dravyArthika iti vyapadizyate sa viSayo'nvayAtmA dravyArthikanayaviSayatvAd dravyArthika ityanvayadravyArthika ityAha-anvayadravyAthika iti / udAharati-yatheti-atra guNaparyAyakhabhAvavyamapi bhavedanvayadravyArthikaH, tadviSayakajJAnamapi tathA, tatra jJAnasya mukhyaM dravyArthikatvam , tadviSayatvAd guNa-paryAyakhabhAvadravyasyApi tattvam / khadravyAdigrAhako nayo dvitIyo dravyArthika ityAha-svadravyAdigrAhako veti / tamudAharati-yatheti-svadravyakSetra-kAla-bhAvApekSayA dravyamastIti jJAnaM svadravyAdigrAhako dravyArthika ityarthaH / paradravyAdigrAhakastRtIyo dravyArthika ityAha-paradravyAdigrAhako veti / tamudAharati-yatheti-paradravya-kSetra-kAla-bhAvApekSayA dravyaM nAstIti yajjJAnaM tat paradravyAdigrAhako dravyArthikanaya ityarthaH, niSedhyatvena dravyaviSayakatvAdasya dravyArthikatvamavaseyam / paramabhAvagrAhakazcaturtho dravyArthika ityAha-paramabhAvagrAhako veti / tamudAharati-yatheti / svabhAvAntarebhyo jJAnAkhyaH khabhAva AtmanaH paramasvabhAvaH, tadrAhakatvAd jJAnamaya Atmeti jJAnaM paramabhAvagrAhako dravyA
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 bAlabodhinIvivRtivibhUSitaM paramasvabhAvo gRhItaH 4 / karmopAdhinirapekSaH zuddhadravyArthiko vA, yathA-jIvaH siddhasadRzaH zuddhAtmA 5 / utpAdavyayagauNatvena .. sattAgrAhakaH zuddhadravyArthiko vA, yathA-dravyaM nityam 6 / bhedakalpanAnirapekSaH zuddhadravyArthiko vA, yathA-nijaparyAyasvabhAvatvAdabhinnaM dravyam 7 / karmopAdhisApekSo'sAvazuddhadravyArthiko vA, yathA-krodhAdikarmajabhAva AtmA 8 / utpAda-vyayasApekSo rthikanaya iti spaSTayati-atreti-jJAnamaya Atmeti jJAna ityarthaH / karmopAdhivinirmuktazuddhajIvadravyagrAhI nayaH karmopAdhinirapekSaH zuddhadravyArthika iti paJcamo duvyArthika ityAha-kopAdhinirapekSa iti / udAharati-yatheti-jIvo yadyapi saMsArI karmopAdhiviziSTastathApi tasya karmopAdhivimuktatayaiva zuddhAtmatvena grAhakamidaM jJAnamuktavyapadezAhamityAzayaH / SaSThamutpAda-vyayagauNatvena sattAgrAhakaM zuddhadravyArthikamAha-utpAdeti / udAharati-yatheti-dravye paryAyAtmanotpAdavyayayoH sattve'pi tAvavivakSayitvA pradhAnatayA dhrauvyAMzamAtramavagAhata iti / paryAyeNa saha bhinnatvaM tiraskRtyAbhinnatvameva dravyasya pradhAnatayA'vagAhamAno bhedakalpanAnirapekSaH zuddhadravyArthikaH saptamadravyArthika ityAha-bhedakalpaneti / tamudAharati-yatheti / zuddhadravyArthikastridhopadAzuddhadravyArthiko'pi vidhA-karmopAdhisApekSaH, utpAdavyayasApekSaH, bhedakalpanAsApekSazceti, tatra prathamaM dravyArthikasyASTamaM bhedamAha-karmopAdhisApekSa iti / asau dravyArthikaH, evamagre'pi / udaahrti-ytheti| dvitIyaM dravyArthikasya navamaM bhedamAha---utpAda
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptabhaGgI-nayapradIpaprakaraNam / 'sAvazuddhadravyArthiko vA, yathaikasmin samaye dravyamutpAda-vyayadhrauvyayuktam 9 / bhedakalpanAsApekSo'sAvazuddhadravyArthiko vA, yathA''tmano darzana-jJAnAdayo guNAH 10 / uktA dravyArthikasya bhedAH // sAmprataM paryAyArthikanayaM vyAcikhyAsurAha-payati-utpAdamutpattiM [ vyayaM ] vipattiM ca prApnotIti paryAyaH, yaduktam "anAdinidhane dravye svaparyAyAH pratikSaNam / unmajanti nimajjanti kUlakallolavajale" / / vyayasApekSa iti / udAharati-yatheti / tRtIyaM dravyArthikasya dazamaM bhedaM darzayati--bhedakalpanAsApekSa iti / udAharati--yatheti // iti saprabhedadravyArthikanayanirUpaNam // atha paryAyArthikanayanirUpaNam samAsato nayo dvividhaH-dravyArthikaH paryAyArthikazca, tatra prathamoddiSTo dravyArthika etAvatA nirUpitaH, atha kramaprAptaM paryAyArthikanayaM nirUpayati--sAmpratamiti / paryAya evArthaH prayojanamasyAsau paryAyArthika iti niruktimAzritya paryAyArthikanayasvarUpaM vyAkhyAtukAma AcAryoM vyutpattitaH paryAyasvarUpaM tAvadAha-paryetIti / paryetIti paryAyaH, tatra paryetItyanena kimuktaM bhavatItyapekSAyAmAha-utpAdamutpattiM vipattiM ca prAmotIti / utpattiM vipattiM ca ya Amoti sa paryAya ityatra prAcAM sammatimupadarzayati-yaduktamiti / anAdinidhane utpAda-vinAzarahite dravye, svaparyAyAH dravyasya pariNAmAH, pratikSaNamunmajanti utpadyante nimajanti vinazyanti jale samudrAdyAtmani kUlakallolavat taTe AgacchadvigacchattaraGgavadityarthaH / utpAda-vinAza
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAlavodhinIvivRtivibhUSitaM pUrvoktA api SaT hAni-vRddhirUpA nara-nArakAdirUpAcaha paryAyazabdena gRhyante / paryAyo hi dvedhA-sahabhAviparyAyo'tha ca kramabhAviparyAyaH; taduktam "paryAyo dvividhaH-kramabhAvI sahabhAvI ca, sahabhAvI guNa ityabhidhIyate, paryAyazabdena tu paryAyasAmAnyasya svavyaktivyApino'bhidhAnAnna doSaH" iti / tatra sahabhAvinaH paryAyA guNAH, yathA''tmano vijJAnavyaktizatyAdayaH / kramabhAvinaH paryAyAstvAtmanaH, ythaa-sukhduHkh-shok-hrssaadyH| zAlinaH pariNAmAH paryAyAH ke ? ityapekSAyAmAha---pUrvoktA apIti"anantA'saGkhyAta-saGkhyAtabhAga-guNavRddhibhyAm , tathA'nantA'saGkhyAtasaGkhyAtabhAga-guNahAnibhyAm" iti granthenAbhihitA apItyarthaH / 'nArakAdi ityAdipadAt tirthgmryorupgrhH| sahabhAvi-kramabhAvibhedAbhyAM paryAyasya dvaividhyaM darzayati--paryAyo hi dvedheti / tatra prAcAM sammatimupadarzayati-taduktamiti / nanu paryAyaH kramamAvyeveti kathaM tena sahabhAvino grahaNamityata Aha~-paryAyazabdena viti / svavyaktivyApinaH svasya paryAyasAmAnyasya paryAyatvasya vyaktiH sahabhAvI kramabhAvI ca tavyApinaH tadubhayAnugatasya, paryAyasAmAnyasya paryAyazabdenA'bhidhAnAt kathanAt , na doSaH naikasya paryAyasya grahaNaM kintu dvayorapi kramabhAvi-sahabhAvinorgrahaNamiti paryAyo dvividha ityupapadyata ityarthaH / tatra tayoH paryAyayormadhye / sahabhAviparyAyAnudAharati-yatheti-vijJAnavyaktizaktyAdaya AtmanA sahaivAvatiSThanta iti guNAH santaste paryAyA ityarthaH / kramabhAvinaH paryAyAnudAharati-yatheti-vaiSayikasukha-duHkhA
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptabhaGgI- nayapradIpaprakaraNam / paryAyA api svabhAva-vibhAvAbhyAM dravya-guNAbhyAM ca catubhedAH, tathAhi khabhAvadravyavyaJjanaparyAyAzcaramazarIrAta kiMcinyUnasiddhaparyAyAH 1 | svabhAvaguNavyaJjanaparyAyAH, yathA jIvasthAnantacatuSTayarUpAH 2 | vibhAvadravyavyaJjanaparyAyA gatyAdayaH 3 / vibhAvaguNavyaJjanaparyAyA matyAdayaH 4 / 47 dayaH kadAcidevAtmanaH sambhavantIti te kramabhAvinaH paryAyA ityarthaH / paryAyANAM cAturvidhyamupadarzayati- paryAyA apIti / svabhAvadravyavyaJjanaparyAyA iti-siddhasya svabhAva evaiSaH, yaduta --caramazarIrAt kiJcinnyUnaparimANaka iti, sa ca siddhaparyAyaH siddhatve satyeva jAta iti kramabhAvitvAt paryAya iti, siddho jIvadravyamiti dravyasyaivaiSa iti, anantaraM sarvadA'vatiSThata iti siddhapadapravRttinimittatvAd vyaJjana iti bhavantiM kiJcinyUna siddhaparyAyAH svabhAvadravyavyaJjanaparyAyA iti 1 / svabhAvaguNavyaJjana paryAyA iti - anantajJAnA'nantadarzanA'nantacAritrA'nantavIryasvabhAvA jJAnAdiguNAnAmiti, te uttarakAlaM sarvadA'vatiSThanta iti zabdapravRttinimittatAmupayAntIti vyaJjanabhUtAsta iti jIvasyA'nantacatuSTayarUpAH paryAyA bhavanti svabhAvaguNavyaJjanaparyAyA iti 2 / vibhAvadravyavyaJjanaparyAyA iti - devAdigatyAdayo jIvadravyasya kramajanmAna iti paryAyAH, nottaraM tathaivAvatiSThanta iti vibhAvAH, devAdipadapravRttinimittatayA vyaJjanatAmupayAntIti bhavanti gatyAdayo vibhAvadravyavyaJjanaparyAyA iti 3 / vibhAvaguNavyaJjanaparyAyA iti-matyAdayo jJAnAdiguNasya paryAyAH krameNa bhavanti nottarakAlaM sarvadA'vatiSThante, atha ca matyAdizabdapravRttinimittatAmupayAntIti te vibhAvaguNavyaJjanaparyAyAH 4 / iti jIvasya caturbhedAH paryAyA upadarzitAH /
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 bAlavodhinIvivRtivibhUSitaM pudgalasyApi vyaNukAdayo vibhAvadravyavyaJjanaparyAyAH 1 / rasarasAntaragandhagandhAntarAdayo vibhAvaguNavyaJjanaparyAyAH 2 / avibhAgipudgalaparamANavaH svabhAvadravyavyaJjanaparyAyAH 3 / varNagandharasaikaikAviruddhasparzadvaye ca svabhAvaguNavyaJjanaparyAyAH 4 / atha pudgalasya te upadarzyante-pudgalasyApIti / vibhAvadravyavyaJjanaparyAyA iti-vyaNukAdayo bhUtvA na sarvadA'vatiSThanta iti pudgaladravyasya vibhAvAH, atha ca ghyaNukAdisaMjJAnimittatAmupayAntIti vibhAvadravyavyaJjanaparyAyA vyaNukAdayaH 1 / vibhAvaguNavyaJjanaparyAyA iti-rasa-gandhAdiguNasya rasAntara-gandhAntarAdibhAvena pariNamanaM guNaparyAyAH, te ca parAvartanta iti vibhAvAH, atha ca madhurAdisaMjJAnimittatAmupayAntIti vyaJjanasvabhAvA iti bhavanti rasarasAntara-gandhagandhAntarAdayo vibhAvaguNavyaJjanaparyAyA iti 2 / svabhAvadravyavyaJjanaparyAyA iti-pudgaladravyasya tu paramANavo niyamenAnusyUtA eva, yadyapyeke paramANavo vyapagacchanti anye samAgacchanti tathA'pi paramANusAmAnyaM pudgalAvibhaktamavatiSThata iti avibhAgipudgalaparamANavaH pudgalasya svabhAvAH, athAgamanavyapagamanAdipariNAmAsAdanAt paryAyAH, paramANusaMjJAnimittatvAd vyaJjanAtmakA iti svabhAvadravyavyaJjanaparyAyA bhavanti avibhAgipudgalaparamANava iti 3 / svabhAvaguNavyaJjanaparyAyA iti-eko varNa eko gandha eko rasaH sparzadvayaM cAviruddhamiti pudgale niyamenAvatiSThanta iti varNAdiguNasvabhAvo'yam , anyAnyabhAvena pariNamatIti paryAyaH, saMjJAnimittatAmupayAntIti vyaJjanAtmaka iti bhavanti svabhAvaguNavyaJjanaparyAyA varNa-gandha-rasaikaikA aviruddhasparzadvaye
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptabhaGgI nayapradIpaprakaraNam / evamekatva pRthaktvAdayo'pi paryAyAH / uktaM ca-- "egattaM ca puhattaM ca saMkhA saMThANameva ca / saMjogo ya vibhAgo ya paJjavANaM tu lakSaNam" // -[ uttarA0 a0 28 gAthA-13 ] / paryAya evArthaH prayojanamasthAsau paryAyArthikaH / so'pi SaDvidhaH, tadyathA-anAdinityaparyAyArthikaH, yathA-pudgalaparyAyo Www ca 4 / ekatva-pRthaktvAdayo'pi paryAyA avaseyA ityAha-evamiti, 'pRthaktvAdayaH' ityatrAdipadAt saGkhyA-saMsthAna-saMyoga-vibhAgAnAM grahagam / ekatvAdInAM paryAyatve uttarAdhyayanasaMvAdamupadarzayati-uktaM ceti / egattaM ca0 iti"ekatvaM ca pRthaktvaM ca saGkhyA saMsthAnameva ca / saMyogazca vibhAgazca paryavAnAM tu lakSaNam" // iti saMskRtam / etAvatA paryAyasvarUpAvadhRtau paryAyArthikasya vyutpattyupadarzanena svarUpamAviSkaroti-paryAya eveti-paryAyArthikanayena paryAyaH sidhyatIti siddhayAkalitaH paryAyaH paryAyArthikanayasya prayojanaM bhavatIti bodhyam / ___ paryAyArthikanayasya SaDDidhatvamupadarzayati-so'pIti-paryAyArthikanayo'pItyarthaH, yathA dravyArthikanayasya yuktyA dazavidhatvaM tathA paryAyArthikanayasya yuktyA SaDiyatvamityapinA darzitam / tatrAnAdinityaparyAyArthikaH prathamo bheda ityAha-anAdIti / udAharati-yathetipudgalaparyAyo medinityaH, tadavagAhi jJAnamanAdinityaparyAyArthiko nayaH, tadviSayatvAnmervAdirapi pudgalaparyAyo'nAdinityaparyAyArthikaH, tathA tada 4 saptabhanI.
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAlabodhinIvivRtivibhUSitaM mervAdinityaH 1, sAdinityaparyAyArthikaH, yathA-siddhaparyAyo nityaH 2, sattAgauNatvenotpAda-vyayagrAhakasvabhAvo'nityazuddhaparyAyArthikaH, yathA-samayaM samayaM prati paryAyA vinAzinaH3, sattAsApekSasvabhAvo'nityAzuddhaparyAyArthikaH, yathA-ekasmin samaye utpAda-vyaya-dhrauvyAtmakaH paryAyaH 4, karmopAdhinirapekSakhabhAvo'nityazuddhaparyAyArthikaH, yathA-saMsArI jIvaH siddha bhidhAnamapi, evamgre'pi / dvitIyaM sAdinityaparyAyArthikabhedaM darzayatisAdIti / udAharati-yatheti-AtmanaH siddhaparyAya utpadyata iti sAdiH, na ca vinazyatIti nitya iti, tathA tadavagAhijJAnaM sAdinityaparyAyArthikanaya ityarthaH / anityazuddhaparyAyArthikaM paryAyArthikatRtIyabhedamAvedayati-sattAgauNatveneti-sattAyA gauNatvena grAhaka utpAda-vyayayoH prAdhAnyena grAhako nayo'nityazuddhaparyAyAthika ityarthaH / udAharati-yatheti-pratisamayaM paryAyA vinAzina iti jJAnaM prAdhAnyena pAyANAmutpAda-vinAzAveva viSayIkaroti sthairyalakSaNasattAM tu gauNatvenaivAvagAhata iti bhavatyanityazuddhaparyAyArthika ityarthaH / sattAsApekSasvabhAvamanityAzuddhaparyAyArthikaM caturthabhedamupadarzayati-sattAsApekSeti / udAharati-yatheti-pUrvatra sattAlakSaNasthairyasya gauNatvAcchuddhatA, atra tu sattAlakSaNasthairyasyApyavagAhanAdazuddhateti bodhyam / karmopAdhinirapekSasvabhAvamanityazuddhaparyAyArthikaM paJcamaM bhedamAha-karmopAdhIti / udAharati-yatheti-karmopAdhisApekSakhabhAvatve siddhasadRzatvaM zuddhAtmatvaM mAtmato nAvag2Aheta jJAnamiti tathA tahAhiNo jJAnasya viSayanibandhanaM kopAdhinirapekSakhabhAvatvaM yuktameva / karmopAdhisApekSasvabhAvamAnatyAzuddha
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptabhaGgI-nayapradIpaprakaraNam / sadRk zuddhAtmA 5, karmopAdhisApekSakhabhAvo'pyanityAzuddhaparyAyArthikA, yathA-saMsAriNAmutpatti-maraNe staH 6, iti paryAyArthikasya SaD bhedaaH|| atha tayoH sthAnapradhAnamAha-dravyAstikanayo hi nityasthAnamevAha, dravyasya nityatvAt sakalakAlabhAvitvAcca / paryAyArthikastvanityameva sthAnamAha, paryAyANAmanityatvAt prAyazaH / taduktaM rAjapraznIyavRttau--- paryAyArthikaM SaSThaM bhedamAha-karmopAdhIti / udAharati-yatheti-jIvasyA'nAdinidhanasvabhAvasyotpattimaraNe kArmaNazarIrasambandhakRte iti karmopAdhisApekSasvabhAvatvam , vibhinnakAlInayorutpatti-maraNayorekatra vidhAnaM nAnugAmidravyamantareNeti tathAbhUtadravyasambandhAdazuddhateti tathAgrAhiNo jJAnasya viSayanibandhanaM karmopAdhisApekSasvabhAvatvamanityAzuddhaparyAyArthikatvaM ceti bodhyam / upasaMharati-iti paryAyArthikasya SaD bhedA iti / ___ sthAne tayormantavyabhedamupadarzayati-atheti / tayoH dravyArthikaparyAyArthikanayayoH / dravyAstikasya nityaM dravyameva viSayastasya trikAlAvasthAnAditi sthAnamavasthAnametannaye nityamityAha-dravyAstikanayo hIti / paryAyAstikanayaviSayasya paryAyasya bahudhA'nityatvAt , keSAJcit paryAyANAM siddhatvAdInAmuttarakAle sarvadA'vasthAne'pi pUrvakAle'vasthAnAbhAvAdazuddhaparyAyasya nityatvasyaupAdhikasya sambhave'pi zuddhaparyAyasya nityatvAsambhavAt tatsthAnamanityamityAha-paryAyArthikastviti / dravyAstikasya nityasthAnAbhyupagamaH paryAyAstikasyA'nityasthAnAbhyupagama ityatra rAjapraznIyavRttisaMvAdamupadarzayati-taduktamiti / dravyAtikanaye sthAnakha
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAlabodhinIvivRtivibhUSitaM "dravyArthanaye nityaM paryAyArthanaye tvnitym"| dravyAstikanayo dravyameva tAttvikamabhimanyate, na tu paryAryAn, dravyaM cAnvayi pariNAmitvAt sakalakAlabhAvi bhavati / nanu guNapradhAnastRtIyo guNArthikanAmA nayaH kathaM na syAditi cet, na-guNAnAM paryAyagrahaNenaiva grahaNasambhavAt / nanu dravyANAmeva paryAyAstarhi dravyArthika-paryAyArthikanayadvayaM kathamiti cet, nityatvamupapAdayati-dravyAstikanaya iti-sthAnamAtrasya tattve siddhisthAnasya tattvamAveditaM bhavatIti / nanu yathA dravyaviSayakatvAd dravyArthikanayaH paryAyaviSayakatvAt paryAyArthikanayastathA guNaviSayakatvAd guNArthikanayo'pi bhavitumarhati, tathA ca nayastrividhaH-dravyArthikaH, guNArthikaH, paryAyArthikazcetyevaM nayavibhAgaH samucita ityAzaGkatenanviti / paryAyArthikanayo hi paryAyasAmAnyAvalambanaH, paryAyasAmAnye ca kramabhAvI paryAyaH sahabhAvI paryAyazcAntarbhUta iti sahabhAviparyAyarUpaguNaviSayakanayo'pi paryAyArthikanaya eveti nAtirikto guNArthikanaya iti samAdhatte-neti / nanvevaM paryAyArthikanayatvena saGgrahAd guNArthikanayo yadi nAtiriktastarhi paryAyA dravyasyaiveti dravyapadena dravyasambandhinaH paryAyasyApi grahaNasambhavAd dravyArthikanayatvena paryAyArthikanayo'pi saGgrahIta iti so'pyatirikto mA'stviti zaGkate- nanviti / dravyasyaiva paryAyA iti dravyasambandhitve'pi dravyasvarUpAdanugAminaH paryAyasvarUpasyAnanugAminaH kathaJcid bheda iti bhinnaviSayatvAd dravyArthikanayAt paryAyArthikanayo bhinna iti dravyArthika-paryAyArthikanayAbhyAM
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 53 saptabhaGgI-nayapradIpaprakaraNam / satyam-dravya-paryAyayoH svarUpavivakSAyAM kazcidvizeSa iti 'rAho: zira' itivat kathaJcidabhede SaSThI, tathA hi,-dravyAdapi sUkSmaH paryAyaH, ekasmin dravye'nantAnAM paryAyANAM sambhavAt , dravye vardhamAne paryAyA niyamAd vardhante, pratidravyaM saGkhyeyAnAmasaGkhayeyAnAmavadhinA paricchedAt , paryAye vardhamAne ca dravyaM bhAjyam / "bhayaNAe~ khetta-kAlA parivaItesu davva-bhAvesu / davve vaDDai bhAvo bhAve davvaM tu bhayaNioN" // -[ vizeSyAvazyaka0 gAthA-619 ] vibhajanaM nAsaGgatamiti samAdhatte-satyamiti / dravya-paryAyayoH svarUpato'pi sarvathA'bhede dravyasya paryAyA iti SaSThI na bhavet , rAhoH zira ityatrApi bhede satyeva kathaJcidabhede SaSThI na sarvathA'bheda ityAhadravya-pAyayoriti / dravya-paryAyasvarUpayorvizeSameva bhAvayatitathAhItyAdinA / dravyasya yatraikatvaM tatrApi tatparyAyANAmanantatvAd dravyAt paryAyasya sUkSmatvamityAha--ekasmin dravya iti / dravye vardhamAne paryAyA niyamena vardhante, paryAye vardhamAne dravyaM vardhate na vetyato'pi dravya-paryAyasvarUpayorbheda ityAha-dravye vardhamAna iti / atraiva hetumupadarzayati-pratidravyamiti / avadhinA avadhijJAnena / uktArthe vizeSAvazyakabhASyasammatiM darzayati-bhayaNA iti-"bhajanayA kSetra-kAlau parivarddhamAnayordravya-bhAvayoH / dravye vardhate bhAvo bhAve dravyaM tu bhajanIyam" / / iti saMskRtam / kSetrato'nantaguNatvaM dravyasya, dravyAca saGkhyaguNatvamasaGkhyeyaguNatvaM vA'vadhiviSayaparyAyasyetyato'pi dravyakha
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAlabodhinIvivRtivibhUSitaM punazca kSetrAdapicAnantaguNaM dravyam, dravyAdapi cAvadhiviSayA: paryAyAH saGkhyeyaguNA asaGkhyeyaguNA vA / "khittapaesehito davvamaNaMtaguNiyaM paesehiM / ... davehito bhAvo saMkhaguNo'saMkhaguNio vaa"| -[ vizeSAvazyaka0 gAthA-625 ] - etat sarva nandiTIkAyAM savistaramabhihitam / tasmAd dravyaparyAyayoH svarUpavivakSAto bhinnatvAd bhinnA nayA dravyArthikAH paryAyArthikAzca / te ca yadyapi svabhAvabhedaiH parasparaM milanto'pi khakhapRthagbhAvaM na tyajanti, uktaM ca-- rUpAt paryAyasvarUpasya bheda ityAha---punazceti / paryAyANAmavadhiviSayatayopadarzanaM ca tathA'bhyupagame prAmANikatvakhyApanAya / atrApi bhASyasammatimAha-khitta0 iti-"kSetrapradezebhyo dravyamanantaguNitaM pradezaiH / dravyebhyo bhAvaH saGkhyaguNo'saGkhyaguNito vA" // iti sNskRtm| viziSyaitattattvAvabodhanAya nandiTIkA vizeSArthibhiravalokanIyetyupadizati-etat sarvamiti / dravyArthika-paryAyArthikanayayorviSayasvarUpamedAd bhedaM nigamayati-tasAditi / arthanayatva-zabdanayatvAdibhiH pradeza-vasatyAdidRSTAntanirNItAbhyupagamaprakAraizca parasparaM keSAJcinnayAnAM melane'pi yatkiJcidviSayavailakSaNyanibandhanAnyo'nyapRthagbhAvAtyAgitvamevetyupadarzayati-te ceti-nayAzcetyarthaH / anyo'nyasammIlana-khasvapRthagbhAvAparityAgau nayAnAmityatra vRddhasammatimupadarzayati-uktaM ceti| aNNoNNaM iti-"anyo'nyaM pravizanto dadato'vakAzamanyo'nyam / milanto'pi ca nityaM khasvabhAvaM na vijahati" // iti saMskRtam / kaiH
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ M saptabhaGgI nayapradIpaprakaraNam / "aNNoNNaM pavisaMtA ditA ogAsa aNNamaNNassa / melaMtA vi a NicaM sagasagabhAvaM na vijahaMti" // svabhAvabhedo'gre vakSyate / nanu dravya-paryAyavyatiriktau sAmAnyavizeSau vidyate tat kathaM na sAmAnyArthika-vizeSArthikanAmAnau nayau bhavataH 1 iti cet, na-dravya-paryAyavyatiriktasAmAnya- vizeSAprasiddheH, tad yathA, prasaGgAt sAmAnyaM darzayati-- __ "sAmAnyaM dvidhA-ekaM tiryaksAmAnyamaparamUrkhatAsAmAnyam" // -[ pramANa0 pari0 5 sU0 3] AdyalakSaNamAha--- khabhAvavizeSairanyonyaM milanti te ? ityapekSAyAmAha-svabhAvabhedo'gre vakSyata iti / nanu yathA dravyaviSayakatvAd dravyArthikaH paryAyaviSayakatvAt paryAyArthikastathA sAmAnyaviSayakatvAt sAmAnyArthiko vizeSaviSayakatvAd vizeSArthiko'pi nayaH kiM na syAt ? na ca sAmAnyavizeSau dharmasvarUpau dharmiNordravya-paryAyayorantarbhavata ityAzaGkatenanviti / sAmAnya-vizeSayordravya-paryAyayorevAntarbhAvAna vyatiriktau sAmAnya-vizeSau sta iti na tadrAhiNau nayAvapyatiriktAviti samAdhatte-neti / sAmAnya-vizeSayoH svarUpanirUpaNe satyeva tayordravya-paryAyayorantarbhAvo jJAtuM zakya iti tau nirUpayitavyau, tatra prathamopasthitatvAt prathamaM sAmAnyaM nirUpayati-prasaGgAditi / anugatapratItinibandhanatvaM sAmAnyasya lakSaNamanyavAdino'pyabhimatamatastadvibhAgamevAvedayatisAmAnyaM dvidheti / parasAmAnyamaparasAmAnyamityevamatiriktasAmAnyavAdino'bhimataM dvaividhyaM na syAdvAdino'bhimataM kintu tiryaksAmAnyamekamaparaM cordhvatAsAmAnyamityevaM dvaividhyamityAha-ekamiti / AdhalakSaNamAha
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 'bAlabodhinIvivRtivibhUSitaM " prativyakti tulyA pariNatistiryaksAmAnyam, yathA-zabalazAbaleyapiNDeSu gotvam " // iti / -- [ pramANa0 pari0 5 sU0 4 ] www tiryaksAmAnyaM ca gavAdau gotvAdisvarUpatulyapariNatirUpam, udAharaNaM ca-tajAtIya evAyaM gopiNDo vA gosadRzo gavaya iti vA / dvitIyalakSaNamAha "pUrvAparapariNAmasAdhAraNadravyamUrdhvatAsAmAnyam, yathAkaTaka - kaGkaNAdyanugAmi kAJcanam " || iti / -- [ pramANa0 pari0 5 sU0 5 ] tiryaksAmAnyalakSaNaM kathayati / prativyaktIti yAdRzI pariNatirekagovyaktastAdRzyeva pariNatirgavAntaravyakterapIti vyaktInAM sAmAnyapariNatistiryaksAmAnyamityarthaH / tiryaksAmAnyamudAharati--yatheti - zAbalazAbaleyago piNDeSu sadRzAkArapariNAmo yastadeva gotvaM tiryaksAmAnyamityarthaH / etadeva spaSTayannAha - tiryaksAmAnyaM ceti / udAhRtasya gotvAdirUpatulyapariNatisvarUpatiryaksAmAnyasya jJAnAkAramudAharati -- udAharaNaM ceti-gRhAGgaNe yA govyaktirmayA dRSTA tajjAtIya evAyaM gopiNDa ityasmin pratyabhijJAne pUrvopalabdhagavyA samamidAnImanubhUyamAnagopiNDasya sAjAtyaM yad bhAsate tat tulyapariNatirUpaM sAmAnyamityarthaH / gavi gavaye ca yA samAnapariNatistadrUpatiryaksAmAnyaviSayakaH 'ayaM gosadRzo gavayaH' iti bodha ityAha- gosadRzo gavaya iti veti / dvitIyalakSaNamAha UrdhvatAsAmAnyalakSaNaM kathayati / pUrveti - suvarNasya pUrvapariNAmaH kaTakAtmA'parapariNAmaH kaGkaNAdistadubhayasAdhAraNaM tadubha
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptabhaGgI nayapradIpaprakaraNam / 57 UrdhvatAsAmAnyaM ca parAparavivartavyApi mRtsnAdidravyam , trikAlagAmi caitat / taduktaM vRttau___"pUrvAparaparyAyayoranugatamekaM dravyam , dravati-tAMstAn paryAyAn gacchatIti vyutpattyA trikAlAnuyAyI yo vastvaMzastadUrdhvatAsAmAnyamityabhidhIyate" iti / kaTake kaGkaNe ca tat kAJcanameva, athavA sa evAyaM jinadatta ityudAharaNam / tatra tiryaksAmAnyaM tu prativyakti sAdRzyapariNatilakSaNaM vyaJjanaparyAya eva, "sthUlAH kAlAntarasthAyinaH yAnugataM yat suvarNAdi dravyaM tad UrdhvatAsAmAnyamityarthaH / udaahrtiytheti| tiryaksAmAnyata UrdhvatAsAmAnyasya vailakSaNyaM bhAvayati-UrdhvatAsAmAnyaM ceti / pareti-paraH pUrvo'para uttaro yo vivartaH pariNAmastadvyApi tadanugAmi yanmRtlAdi dravyaM tad UrdhvatAsAmAnyam / yata idaM parAparavivartavyApi tatastrikAlagAmi bhavatItyAha-trikAlagAmIti / etat UrdhvatAsAmAnyam / atrArthe vRttisaMvAdaM darzayati-taduktaM vRttAviti-ratnAkarAvatArikAyAmityarthaH / pUrvApareti-spaSTam / kaTakakaGkaNAnugAmikAJcanadravyalakSaNamUrdhvatAsAmAnyaM pUrva bhAvitameva, udAharaNAntaramAha-athaveti-janmana Arabhya maraNaparyantamavayavopacayApacayato jinadattazarIrAnekatAyAmapyanugataM jinadattazarIraM samastyeva yato bhavati sa evAyaM jinadatta iti, pUrvAparazarIrAnugAmijinadattazarIramUrdhvatAsAmAnyamityarthaH / urdhvatAsAmAnyasya vailakSaNyamupadarya tiryaksAmAnyasya vailakSaNyamupadarzayati-tatra tiryaksAmAnyaM tviti / tiryaksAmAnyasya vyaJjanaparyAyatAyAM prAvacanikaprasiddhiM pramANayati-sthUlA
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 vAlabodhinIvivRtivibhUSitaM zabdAnAM saGketaviSayA vyaJjanaparyAyAH" iti praavcnikprsiddhH| UrdhvatAsAmAnyaM tu dravyameva vivakSitam / vizeSo'pi sAmAnyavaisadRzya-vivartanalakSaNo vyaktirUpaH paryAya evAntarbhavatIti na tAbhyAmadhikAvakAzo nayasya / iti-spaSTapratIyamAnAvayavasamAnasaMsthAnavizeSasvarUpatvAt sthUlatvamavaseyam , kAlAntarasthAyitvamUrdhvatAsAmAnyasyApi paramekapravAhAnuvRttyaiva, atra tvekagovyaktivinAze'pi tavyaktisantAnocchede'pi dezAntare kAlAntare ca jJAyamAnagovyaktyantare'vasthAnataH kAlAntarasthAyitvamiti vizeSaH / zabdAnAM gavAdizabdAnAm / saGketaviSayAH pravRttinimittatayA saGketaviSayAH, ata eva vyaJjanaparyAyA ityevaM prAvacanikAnAM pravacanAbhijJAnAM vRddhAnAM prasiddheH vyvhaaraadityrthH| evaM ca sati tiryaksAmAnyaM vyaJjanaparyAya iti tadavagAhinayaH paryAyArthikanaya eve. tyarthaH / pUrvAparavivartAnugAmidravyamevordhvatAsAmAnyamiti tadavagAhinayo dravyArthikanaya evetyAha-Urdhvateti / tathA ca sAmAnyArthikanayo dravyArthikanaye paryAyArthikanaye cAntarbhUtatvAnnAtirikta ityaashyH| vizeSastu paryAyakharUpa eveti tadviSayakanayasya paryAyArthikanaya evAntarbhAva ityAha --vizeSo'pIti / sAmAnyeti-sAmAnyamanugataM tato yad vaisadRzyaM vyAvRttatvena vailakSaNyaM tathA pratikSaNaM yad vivarttanaM tallakSaNastadrUpo'ta eva vyaktirUpaH, sa ca paryAya evAntarbhavatIti vizepAvagAhinayasya paryAyArthikanaye'ntarbhAva ityarthaH / iti etasmAt kAraNAt / tAbhyAM sAmAnya-vizeSalakSaNaviSayAbhyAm / na nayasyAdhikAvakAzaH sAmAnyArthikanayaH paryAyArthikanaya ityevamAdhikyaM netyarthaH /
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptabhaGgI nayapradIpaprakaraNam / atha saptanayasaGkhyAmAha-ayo dravyArthikanayaH, tasya trayo medAH-naigama-saGgraha-vyavahArabhedAt / dvitIyaH paryAyArthikanayaH, tasya RjusUtra-zabda-samabhirUdvaivambhUtanayabhedAcatvAro bhedaaH| tadubhayobhaidasaGgrahe ca saptaiva nayAH / "paJcaiva nayAH, SaDeva nayAH, catvAra eva mUlanayA" pravacanasAroddhAravRttau [124 dvAre] / ranmmms WM atha nayasaGkhyAnirUpaNam atha dravyArthikanayastrividhaH, paryAyArthikanayazcaturvidhaH, tayormelane sapta nayA bhavantItyevaM saGkhyAmupadarzayati-atheti / tasya vyArthikanayasya / naigameti naigamaH saGgraho vyavahArazcetyevaM dravyArthikanayasya trayo bhedA ityarthaH / tasya paryAyArthikanayasya, asya catvAro bhedAH' ityanenAnvayaH, RjusUtraH zabdaH samabhirUDha evambhUta ityevaM paryAyArthikanayasya catvAro bhedA ityarthaH / tadubhayoH dravyArthika-paryAyArthikayoH / bhedasaGgrahe bhedAnAM trayANAM caturjA vizeSANAM saGgrahe melane / dravyArthikasya pUrvoktAstrayo bhedAH, paryAyArthikasya RjusUtra-zabdau, zabdatvena zabda-samabhirUdaivambhUtAnAM grahaNamiti tatsaGgrahe paJcaiva nayA ityAha / naigamasya sAmAnyagrAhiNaH saGgrahe vizeSagrAhiNastasya vyavahAre'ntarbhAva iti naigamanayo'tirikto nAstIti dravyArthikasya dvau bhedau, paryAyArthikasya yathoktA RjusUtrAdayazcatvAro bhedA iti tatsaGgrahe SaDeva nayA ityAha / athavA dravyArthikasya saGgraha-vyavahArau dvau bhedau, paryAyArthikasya RjusUtra-zabdau, zabde ca zabdAdInAM trayANAmantarbhAvaH, tayoH sajhanhe
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAlabodhinIvivRtivibhUSitaM savistaramagre vakSyante / yaduktamanuyogadvAra-tadvRttyAdiSu"Negehi mANehiM miNai tti Negamasya ya niruttI / sesANaM pi nayANaM lakkhaNamiNamo suNaha vocchN| 136 // saMgahiyapiNDiyatthaM saMgahavayaNaM samAsao viti / baccati viNicchayatthaM vavahAro savvadavvesu / / 137 // paccuppannaggAhI ujjumao NayavihI muNeyavyo / icchati visesiyataraM paccuppana nao saddo // 138 // vatthUo saMkamaNaM hoi avatthU gae samabhirUDhe / vaMjaNa-attha-tadubhae evaMbhUo viseseti // 139 // nAyaMmi gihiyavve agivhiyavve ya ittha atthaMmi / jaiyavyameva ii jo uvaeso so nao nAma" // 140 // ANNA catvAra eva mUlanayA ityAha / naigamAdinayAnAmanuyogadvAra-tadvRttyAdigataM lakSaNamupadarzayati-Negehi0 iti "naikainirminotIti naigamasya ca niruktiH / zeSANAmapi nayAnAM lakSaNamidaM zRNuta vakSye / / 136 // saGgRhItapiNDitArtha saGgrahavacanaM samAsato bruvanti / brajati vinizcayArtha vyavahAraH sarvadravyeSu // 137 / / pratyutpannagrAhI RjusUtro nayavidhirjJAtavyaH / icchati vizeSitataraM pratyutpannaM nayaH zabdaH // 138 / vastunaH saGkramaNaM bhavati avastu naye samabhirUDhe / vyaJjanArthatadubhayAnevambhUto vizeSayati // 139 //
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptabhaGgI nayapradIpaprakaraNam / tatra naigamadravyArthikanayo dhrm-dhrmi-drvy-pryaayaadiprdhaanaaprdhaanaadigocrH| tena gRhItasya vastunaH sampiNDitArtha vadatIti saGgrahaH, saGgrahadravyArthikastvabhedarUpatayA vastujAtaM sam-ekIbhAvena gRhNAtIti / saGgraheNa gRhItasya gocarIkRtasyArthasya bheda jJAte grahItavye'grahItavye cAnArthe / yatitavyameveti ya upadezaH sa nayo nAma" // 140 // iti saMskRtam / itthaM saGkepeNa naigamAdinaye sulakSite'pi vizeSato naigamAdinayaviSayAvagatinibandhanaM tallakSaNamupadarzayitukAma Aha-tatreti-naigamAdinayeSu madhya ityarthaH / dharmeti-dharma dharmiNoH pradhAnatayA dharmamapradhAnatayA dharmiNam , pradhAnatayA dharmiNamapradhAnatayA dharmam , dharmayorvaika pradhAnatayA'paramapradhAnatayA, dharmiNokaM pradhAnatayA'paramapradhAnatayA'vagAhamAno nayo naigamadravyArthikanayaH, tathA dravya-paryAyayordravyayoH paryAyayokaM pradhAnatayA'paramapradhAnatayA'vagAhamAno nayo naigamadravyArthikanaya ityrthH| saGghahanayasvarUpaM lakSayati-teneti-naigamanayena gRhItasya sAmAnyAtmakasya vizeSAtmakasya vastunaH sampiNDitArthaM mahAsAmAnyasattAsvarUpeNa saGgrahItamekIbhUtasvarUpamartha vadati pratipAdayatIti saGgraha ityarthaH / saGghahadravyArthikanayo vastumAtraM mahAsAmAnyasadrUpeNAbhedarUpatayaikarUpatayA gRlAtItyAha-saGgrahadravyArthikastviti-saGgrahe samzabdo grahazabdazca, tatra 'sam' ityasyaikrIbhAvena 'graha' ityasya grahaNamityarthata uktArthalAbhaH / vyavahAradravyArthikanayaM lakSayati-saGgraheNeti / arthasya saamaanyruupsy|
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 vAlabodhinIvivRtivibhUSitaM rUpatayA vastuvyavaharaNaM vyavahAradravyArthikaH / naigama-vyavahArau cAzuddhadravyAnubhavikatvenAzuddhau, saGgrahaH zuddhadravyavAditvAcchuddhaH, taduktamanuyogadvAravRttau [mU0 72]- "naigama-vyavahArarUpo'vizuddhaH, saGgraharUpastu vizuddhaH katham ?, yato naigama-vyavahArAvanantaparamANvanantadvyaNukAdhanekavyaktyAtmakaM kRSNAyanekaguNAdhAraM trikAlaviSayaM cAvizuddhaM dravyamicchataH, saGgrahazca paramANvAdikaM paramANvAdisAmAnyAdekaM tirobhUtaguNakalApamavidyamAnapUrvAparavibhAgaM nityaM sAmAnyameva dravya bhedarUpatayA vizeSarUpatayA / vastuvyavaharaNaM sAmAnya vizeSarUpatayaiva vastu iti vyavaharaNam / yadyapi naigama-saGgraha-vyavahArAstrayo'pi dravyaviSayakatvAd dravyArthikAstathApi sarvAnugatatvAnmahAsAmAnyameva zuddhadravyamiti tadviSayakaH saGgrahaH zuddhadravyArthikaH, naigamaviSayo'vAntarasAmAnya vyavahAraviSayazca dravyatva-pRthivItva-ghaTatvAdiranyavyAvRttatvAt paryAyospItyazuddhadravyam , tadviSayakatvAnnaigamavyavahArAvazuddhadravyArthikAvityAhanaigama-vyavahArAviti / naigama-vyavahArayorazuddhatve saGghahasya ca zuddhatve'nuyogadvAravRttisaMvAdamupadarzayati-taduktamiti / naigama-vyavahArayoH kathamazuddhatvamiti pRcchati-kathamiti / uttarayati-~-yata iti'naigama-vyavahArAvazuddhaM dravyamicchataH' ityanvayaH, anantaparamANvAdyanekavyaktyAtmakatvAdikameva dravye'vizuddhatvam / nityasAmAnyAtmakaikadavyasya zuddhatvena tadabhyupagantRtvAt saGgrahasya zuddhatvamityAha-sanahaveti-asya 'icchati' ityanenA'nvayaH / nityaikasAmAnyarUpadravya
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 63 saptabhaGgI-nayapradIpaprakaraNam / micchati, etacca kilAnekatAdyabhyupagamakalaGkenA'kalaGkitatvAcchuddham , tataH zuddhadravyAbhyupagamaparatvAdayameva zuddhaH" iti // atha naigamanayaM prarUpayanti naike gamA bodhamArgA yasyAsau naigamo nAma nayaH syAt, pRSodarAditvAt kakAralopaH / sa tredhA-dharmadvayagocaraH, grahaNasya kathaM zuddhatvamityapekSAyAmAha-etacceti-anantaropadarzitadravyasvarUpagrahaNaM cetyarthaH / saGgrahasyaiva zuddhatvamupasaMharati-tata iti / / atha naigamanayanirUpaNamsAmAnyato naigamasvarUpaM prarUpitamapi ziSyANAM vizeSatastatvarUpapratipattaye punastannirUpaNamadhikaroti-atheti / 'nake gamAH' ityAdinirutyAzrayaNena naikagama iti syAnna tu naigama ityata Aha-pRSodarAditvAditi-pRSato matsyasyodaramivodaraM yasyeti vigrahe'pi pRSodara ityeva bhavati na tu pRSadudara iti, tatra takAralopAd yathA pRSodara iti tathA tadguNa pAThAdatra kakAralope 'naigamaH' iti bhavati saadhurityrthH| naigamanayasya traividhyaM darzayati-sa tredheti / sa naigamaH / atra naigamaprakAre / atra 'saccaitanyamAtmani' iti dharmadvayagocaranaigame / 'Atmani' iti saptamyantena Atmana AdheyatayA sattAviziSTacaitanye prakAratvAd gauNatvam, sattvarUpadharmasyApi sAmAnAdhikaraNyasambandhena caitanyarUpadharme vizeSaNatvAn gauNatvam , caitanyasya ca vizeSyatvAnmukhyatvam , cetanazcetana iti zabdapravRttinimittatvAccaitanyAkhyadharmasya vyaJjanaparyAyatvam, sattvAkhyadharmasthApi sat saditi zabdapravRttinimittatvAd vyaJjanaparyAyatvamiti, yadyapi satvasa vizeSaNatvaM tathA'pyAtmApekSayA vizeSyatvamiti vaiziSTyasadbhAvAda
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 bAlabodhinIvivRtivibhUSitaM dharmidvayagocaraH dharma-dharmigocaraH, atra dharmidharmazabdena dravyaM vyaJjanapoyaM ca vadanti / athAghodAharaNamAha--"saccaitanyamAtmani" iti / -[ pramANa pari0 7 sUtram-8] atra caitanyAkhyasya vyaJjanaparyAyasya vizeSyatvAd mukhyatayA vivakSaNam, satvAkhyavyaJjanaparyAyasya tu vizeSaNatvAdamukhyatayeti dharmadvayagocaro naigamaH prathamaH / dvitIyodAharaNamAha-"vastu paryAyavadravyam" // ---[pramANa pari0 7 sUtram-9] atra paryAyavadravyAkhyasya dharmiNo vizeSyatvena prAdhAnyam , vastvArakhyasya tu dharmiNo vizeSaNatvenAprAdhAnyamiti dharmidvayagocaro naigamo dvitiiyH| atha tRtIyodAharaNam---"kSaNamekaM sukhI vissyaasktjiivH"| iti / -[pramANa0 pari0 7 sUtram-10] . atra hi viSayAsaktajIvasya dravyasya vizeSyatvAt prAdhAnyam , dharmadvayagocaratvamuktam / atra 'vastu paryAyavadrvyam' iti dharmidvayagocaranaigame / 'paryAyavadrvyam' ityatra paryAyAkhyadharmasya vizeSaNatvena viSayatvaM yadyapi samasti tathApi tasya vizeSaNatve na nirbharaH kintu paryAyavadravyasya viziSTasyaiva dharmiNo vizeSyatvam, tatra tAdAtyena vasturUpadharmiNo vizeSaNatvamiti vivakSayaiva dharmidvayagocaratvamasyAbhimatam / atra hi 'kSaNamekaM sukhI viSayAsaktajIvaH' iti dharma-dharmigocaranaigame
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptabhaGgI- nayapradIpaprakaraNam / sukhalakSaNasya paryAyasyAprAdhAnyaM tadvizeSaNatvAditi dharma-dharmAlambano naigamastRtIyaH / athavA nigamo vikalpastatra bhavo naigamaH, sa trividhaH - bhUtabhaviSyadvartamAnakAlabhedAt / atItasya vartamAnavat kathanaM yatra sa bhUtanaigamaH, yathA - tadevAdya dIpotsavaM parva yasmin vardhamAnasvAmI mokSaM gatavAn 1 | bhAvini bhUtavadupacAro yatra sa bhaviSyanaigamaH, yathA - arhantaH siddhatAM prAptA eva 2 | kartumArabdhamISanniSpannaM vA vastu kathyate yatra sa vartamAnanaigamaH, yathA - odanaH pacyate 3 | naigamanayena dharma- dharmiNoranyatarasyaiva prAdhAnyamanubha 65 yataH / tadvizeSaNatvAt viSayAsaktajIvavizeSaNatvAt / naigamasya nirvacane bhedakathane ca prakArAntaramAzrayati -athaveti / bhUteti-bhUtanaigamo bhaviSyannaigamo vartamAnanaigama iti bhedAnnaigamastrividha ityarthaH / tatrAdyanaigamaM lakSayati - atItasyeti / udAharatiyatheti-yasmin parvaNi vardhamAnasvAmI mokSaM gatavAn tat parva tu vina ww STatvAdatItam, athApi tasya vartamAnavat kathanamiti bhUtanaigama ityarthaH / bhaviSyannaigamaM nirUpayati -- bhAvinIti / udAharati -- yatheti - arha - -- --- nto'vazyaM siddhiM yAsyanti na tu vartamAnakAle te siddhAH, tathApi bhAvinyAM siddhiprAptau bhUtatvamupacaryArhantaH siddhatAM prAptA ityucyata iti bhaviSyanaigamo'yamityarthaH / vartamAnanaigamaM nirUpayati kartumArabdhamiti / udAharati -- yatheti -- atrodanaH karttumArabdha eva, ISanniSpanno vA pAkakarmatayA kathyata iti vartamAnanaigamo'yamityarthaH / nanu naigamanaye'pi dharma - dharmiNorbhAnaM pramANe'pIti kathaM nAsya pramANatvamityata Aha-5 saptabhaGgI *
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAlabodhinIvivRtivibhUSitaM vatIti prAdhAnyena dravya-paryAyayoH sampiNDitArtha jAnadU vijJAnaM pramANatvena pratipattavyaM nAnyaditi / atha naigamAbhAsaM prarUpayanti - "dharmadvayAdInAmaikAntikapArthakyAbhisandhirnaigamAbhAsaH" iti / - [ pramANa0 pari0 7 sUtram - 11] -- [ pramANa0 pari0 7 sUtram - 12] Adipadena dravyadvaya dravyaparyAyayorgrahaNam / udAharaNam - " yathA''tmani saccaitanye parasparamatyantaM pRthagbhUte ityAdiH " iti / Adizabdena vastu paryAyavaddravyamiti dravyayoH kSaNamekaM sukhIti sukha-jIvalakSaNayordravya-paryAyayorgrahaNam, tayordvayoH sarvathA bhinnatAprarUpaNAyAM naigamAbhAso durnaya ityarthaH / naiyAyika-vaizeSikadarzanamapyetadAbhAsatayA jJeyamiti / iti naigamaH // > naigamanayeneti / 'anubhavati' ityatra jJAnamiti dRzyam, tathA caikasyaiva prAdhAnyenAvagAhanAnnayatvam, yatra prAdhAnyena dvayoravagAhanaM tasyaiva pramANatvam, naigame tu na tatheti na tasya pramANatvamityAzayaH / naigamanayaM nirUpya prasaGgAnnaigamAbhAsanirUpaNamadhikaroti - atheti / dharmeti-dharmayodravyayordravya-paryAyayozca sarvathA bhinnatvAbhisandhAnaM naigamAbhAsa ityarthaH / Adipadena 'dharmadvayAdInAm' ityatrAdipadena / tatra dharmadvayorekAntena pArthakyAbhisandhimudAharati -- yatheti / ' ityAdiH ' ityatrAdizabdena dravyayordravya-paryAyayozcaikAntapArthakyAbhisandhyorgrahaNamityAha - Adizabdeneti / naiyAyikAdidarzanaM naigamAbhAsa ityAhanaiyAyiketi / etadAbhAsatayA naigamAbhAsatayA // I
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamaGgI nayapradIpaprakaraNam / atha dravyArthikanayasya dvitIyabhedaM sahanAmAnamupavarNayanti"sAmAnyamAtragrAhI parAmarzaH snggrhH|" -[pramA0 pari07 sUtram-13 ] mAtraM kAtsnye'vadhAraNe ca, sAmAnyamazeSavizeSarahitaM satvadravyatvAdikaM gRhNAtItyevaMzIlaH, sam-ekIbhAvena piNDIbhUtatayA atha saGgahanayanirUpaNam--- saGgrahanayanirUpaNamadhikaroti-atheti-saGkepataH pUrva nirUpito'pi saGgrahanayo viziSya ziSyANAmavagataye punarnirUpaNapathamAnIta iti bodhyam / sAmAnyamAtragrAhI sAmAnyameva gRhNAti na tu vizeSagrAhI, evambhUto nirNayaH saGgraha ityarthaH / 'sAmAnyamAtragrAhI' ityatra mAtrapadaM kAArthakamavadhAraNArthakaM ca, tena sAmAnyAtiriktavizeSagrAhitvavyavacchedaH sattva-dravyatvAdyazeSasAmAnyagrAhitvaM ca saGgrahasya labhyata ityAzayenAha-mAtraM kAtsnye 'vadhAraNe ceti yadyapi parasaGgraho mahAsAmAnyameva gRhNAti, aparasaGgrahazcAvAntarasAmAnyameva gRhNAtIti kRtlasAmAnyagrAhitvaM na kutrApi saGgraha iti kAArtho nAtra ghaTate tathApi saGgrahasAmAnyAzrayaNenAzeSasAmAnyagrAhitvamatra vivakSitam , ata eva 'sattva-dravyatvAdikaM gRhNAtItyevaMzIlaH' ityuktam , tena yenApi parasaGgraheNAvAntarasAmAnyaM na gRhyate, aparasaGgraheNa ca yena parasAmAnya na gRhyate, tayorapi sAmAnyatastathAgrahaNasvabhAvo'styeveti / saGgraha ityatra 'sam' ityupasargasya 'graha' ityasya ca samabhivyAhArataH piNDIbhUtatvalakSaNaikIbhAvena vizeSarAzigrAhitvaM saGgrahasya labhyata ityAhasam-ekIbhAveneti / 'ekIbhAvena' ityasya vivaraNam -piNDIbhUtatayeti-yathA ca prasthAdipramitAnAM cUrNAdInAM jalAdidravadravyasambandhena
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ phUTa bAlabodhinIvivRtivibhUSitaM vizeSarAziM gRhNAtIti saGgrahaH / ayamarthaH - svajAterdRSTeSTAbhyAmavirodhena vizeSANAmekarUpatayA yad grahaNaM sa sagraha iti / vizeSarAhityena piNDIbhUtaM sAmAnya- vizeSavad vastu zuddhamanubhavan jJAnavizeSaH saGgrahatayA''khyAyate / saGgrahospi parApara bhedAd dvividhaH, tatra paralakSaNamAha - " azeSa 5 piNDIbhUtatA tathA'zeSavizeSANAM sattvAdisambandhena piNDIbhUtatA ekateti yAvat tayetyarthaH / 'sam - ekIbhAvena' ityAdyukteH sphuTamarthamAviSkaroti - ayamartha iti / khajAteriti yajjAtyA vizeSANAmekarUpatayA grahaNaM tajjAteH pratyakSAdipramANena svAbhyupagamena cAvirodhena yAvatA yajjAtyaikIkaraNaM tajjAteH pratyakSAdipramANena bAdho na bhavet svAbhyupagamahAnizca na bhavet tathA virodhAbhAvena vizeSANAM dravyaguNAdInAmekarUpatayA sadAdyAtmanA yad grahaNaM 'sarvaM sad' ityAkArakam, tatraiva 'sarvaM dravyam' iti grahaNaM pratyakSAdipramANena viruddham, na ca sarveSAM dravyatvamevetyabhyupagamyate'pItyabhyupagamaviruddhamiti na tatra 'svajAterdRSTe - TAbhyAmavirodhena' iti ghaTate; tathA ca sarve saditi grahaNam, dharmAdikaM sarvaM dravyamiti grahaNam, rUpa - rasAdInAM sarve rUpAdayo guNA iti grahaNaM saGgraha ityarthaH / yattadbhyAM vinaivAnugataM saGgraha svarUpamAkhyAti - vizeSarAhityeneti-tattadvizeSarAhityenetyarthaH / piNDIbhUtam ekIbhUtam, sAmAnyavizeSavad vastu sattvAdimad vastu / saGghaho dvividhaH - parasaGgraho'parasaGgrahamdha, ityevaM saGgrahasya dvaividhyaM prakaTayati-saGgraho'pIti--apinA naigamasya dharmadvayAdigocaratvena bhUtanaigamatvAdinA vA traividhyasya darzitasyAmreDanam / tatra parA'parasaGgrahayormadhye / paralakSaNamAha-parasaGgrahalakSaNaM kathayati / azeSavizeSeSu
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptabhaGgI-nayapradIpaprakaraNam / vizeSeSvaudAsInyaM bhajamAnaH zuddhadravyaM sanmAtramabhimanyamAnaH parasaGgrahaH" -[ pramA0 pari0 7 sUtram-15 ] "yathA-vizvamekaM sadavizeSAt" -pramA0 pari07 sUtram-16 ] atra hi vizvasyaikatvaM saditi jJAnasAmAnyahetujanitasattAkatvAbhedarUpeNa gRhyate / dravyatvaguNatvAdi-pRthivItvajalatvAdi-rUpatvarasatvAditadavAntaravizeSeSu / audAsInyam upekSAM gajanimIlikAm, bhajamAnaH khIkurvan , na tvazeSavizeSapratikSepaparAyaNaH, tathA sati saGgrahAbhAsataiva syAt / zuddhadravyaM sarvavizeSAnugatam , tat sanmAnato'nyanna sambhavatIti sanmAtram , abhimanyamAnaH khIkurvan parasaGgraha ityarthaH / udAharatiyatheti / atra hi 'vizvamekaM sadavizeSAd' iti jJAne yataH 'vizvasyaikatvaM gRhyate' ityanvayaH, 'sad' itijJAnasAmAnyaheturyanmahAsAmAnyaM sattvaM tajjanitA tannibandhanA sattA yasya sarvasya vastunastat saditijJAnasAmAnyahetujanitasattAkaM tasya bhAvo niruktasattAkatvaM tadAtmako yo'bhedastadrUpeNa vizvasyaikatvaM gRhyata ityarthaH, yadi sarvatraikaM mahAsAmAnyaM na syAt tarhi sarvatra 'sat sad' iti jJAnaM na bhavediti bhavati saditijJAnasAmAnyahetuH sattvam , tannibandhanaiva ca sattA sarvasya vastuna iti bhavati sarva vastu tathAvidhasattAkam, atastadbhAvalakSaNAbhedarUpeNa vizvasyaikatvaM 'vizvamekaM sadavizeSAd' iti jJAnena gRthata ityAzayaH /
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAlabodhinISivRtivibhUSitaM " parasabahAmAsalakSaNamAha- "sattAdvaitaM svIkurvANaH sakalavizeSAnnirAcakSANastadAbhAsaH" / - pramA0 pari0 7 sUtram-17 ] "yathA-sattaiva tatvaM tataH pRthagbhUtAnAM vishessaannaamdrshnaad| iti / -[pramA0 pari0 7 sUtram-18 ] advaitavAdinAM nikhilAnidarzanAni sAMkhyadarzanaM ca tadAbhAsatayA jJeyAni / dvitIyAparasaGgrahalakSaNamAha-dravyatvAdInyavAntarasAmAnyAni manvAnastaddedeSu gajanimIlikAmavalambamAnaH punaraparasaGgrahaH" . -[pramA0 pari0 7 sUtram-19 ] "yathA-dharmA-'dharmA-''kAza-kAla-pudgala-jIvadravyANAmaikyaM dravyatvamedAdityAdiH" -[ pramA0 pari0 7 sUtram-20] atra hi dravyatvasAmAnyajJAnenAbhedarUpeNa SaNNAM dravyANAmekatvaM prasaGgAt parasaGgrahAbhAsalakSaNamadhikRtyAha-parasaGgraheti / tadAbhAsaH parasanahAbhAsaH / udAharati-yatheti / tato pRthagbhUtAnAM sattAto bhinnAnAm / ke parasaGgrahAbhAsAH ? ityAkAGkSAyAmAha-advaitavAdinAmiti / tadAbhAsatayA parasaGgrahAbhAsatayA / dvitIyeti-saGgahasya dvitIyabhedo yo'parasaGgrahastasya lakSaNaM kathayatItyarthaH / avAntarasAmAnyAni mahAsAmAnyasattAvyApyasAmAnyAni / tadbhadeSu dravyatvAdivyApyadharmatvA'dharmatvAdyavAntarasAmAnyeSu / gajani, mIlikAm upekSAm / aparasaGghahamudAharati-yatheti / atra hi
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptabhaGgI nayapradIpaprakaraNam / sagRhyate / dharmAdivizeSabhedeSu ca gjnimiilikaavdupekssaa| evaM caitanyA'caitanyaparyAyANAmaikyaM paryAyatvasAdhAt / caitanya jJAnam "caitanyamanubhUtiH syAt sakriyArUpameva ca / kriyA mano-vaca:-kAyairanvitA vartate dhruvam" // 1 // tadviparItamacaitanyam, tayoraikyaM kathamiti vizeSavivakSAnAkAGkSaNamupekSA dravyatvenAbhedabuddhivivakSaNAt / 'dharmAdInAmaikyaM dravyatvAbhedAd' iti jJAne yataH / yathA dravyatvAbhedAd dharmAdInAmaikyamiti jJAnamaparasaGgrahastathA caitanyAcaitanyaparyAyANAmaikyaM paryAyatvAbhedAdityapi jJAnamaparasaGgraha ityAha-evamiti / caitanya jJAnam , ajJAnamacaitanyam , tato jJAnAjJAnayoraikyaM kathamiti vizeSAnAkAhAlakSaNopekSavAtra, tena paryAyatvasAdhAdaikyajJAnaM sambhavatyevetyAhacaitanyaM jJAnamiti / caitanyasya jJAnarUpatve prAcAM vacanaM pramANayaticaitanyamanubhUtiH syAditi-anubhUtiranubhavAtmakaM jJAnamiti jJAnarUpatA caitanyasya / Atmano vastvanubhavalakSaNakriyArUpameva caitanyamityAhasakriyArUpameva ceti / vasvanubhavakAle kriyA vartate cet kriyArUpatvaM tasyAbhyupagantumucitam , na ca tadAnI kriyA kA'pi dRzyata iti kathaM sakriyArUpatvamityata Aha--kriyeti-yadA kimapyanubhavati tadA mano-vacaH-kAyaiH kAmapi kriyAM kurvannevAste nahi nizceSTa eva kimapyanubhavatIti, anubhavanamapi mAnasI kriyaiveti kriyArUpatvaM caitanyasyAvazyakamiti / tadviparItaM jJAnaviparItamajJAnamiti yAvat / tayoH jJAnAjJAnakharUpayozcaitanyAcaitanyayoH / kathamupekSetyata Aha-dravyatve
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7ra bAlabodhinI vivRtivibhUSitaM tadAbhAsalakSaNamAha-"dravyatvAdikaM pratijAnAnaH tadvizeSAniDhuvAnastadAbhAsa" -[pramA0 pari0 7 sUtram-21] "yathA-dravyatvameva tattvam" iti, -[pramA0 pari0 7 sUtram-22] nAsti ca dharmAdi dravyamityapahnavaH, yathA-vastu vartate paraM sAmAnyavizeSatvaM kva vartata ityapahnavaH / evaM sAmAnyavizeSAtmano vastuno drssttvym| athavA saGgrahaH sAmAnya-vizeSAbhyAM dvidhA,sAmAnyasaGgrahodAneti-atra 'paryAyatvena' iti pATho yuktaH, caitanyAcaitanyayoH paryAyarUpatayA paryAyatvenAbhedabuddhereva vivakSaNAt , paryAyatvasAdhAdeva ca caitanyAcaitanyaparyAyANAmaikyamiti jJAnasyAparasaGgrahatvaM prastutamapIti bodhyam / prasaGgAdaparasaGgrahAbhAsalakSaNaM vicArapaddhatimAnayati-tadAbhAsalakSaNamAheti-aparasaGghahAbhAsalakSaNaM kathayatItyarthaH / 'dravyatvAdikam' ityatrAdipadAd guNatvAdegrahaH / tadvizeSAn dravyavizeSAn dharmAdharmAdIn / tadAbhAsaH aparasaGgrahAbhAsaH / udAharati-yatheti / 'dravyatvameva' ityevakAreNa dhrmtvaadervyvcchedH| dharmAdyapahnavasvarUpamullikhati-nAsti ceti / sAmAnyavizeSatvasyApyAdheyabhAvenApahnavo'parasaGgrahAbhAsa evetyAha-yatheti / sAmAnyavizeSo dravyatvAdikaM samasti, na ca tat kutrApi vartate sAmAnyavizeSAtmano vastudharmiNo'bhAvAdityevamapahnavo'pyaparasaGgrahAbhAsa ityAha--evamiti / sAmAnyasaGgraho vizeSasaGgrahazcetyevaM vA saGgrahasya dvaividhyamityAhaathaveti / krameNa saGgrahadvayamudAharaNadvArA bhAvayati--sAmAnyasanahodAharaNamiti / iti sanahanayanirUpaNam //
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 73 saptamaGgI nayapradIpaprakaraNam / haraNam-savoNi dravyANi parasparamavirodhIni, vizeSasaGgraho yathAsarve jIvAH parasparamavirodhinaH / iti saGgrahaH // ___ atha vyavahAradravyArthikanayaM prarUpayanti-"saGgraheNa gocarIkRtAnAmarthAnAM vidhipUrvakamavaharaNaM yenAbhisandhinA kriyate sa vyavahAraH" iti| --[ pramA0 pari0 7 sUtram-23 ] etasyArtha:-- saGgrahagRhItasya sattvAdyarthasya vidhIyamAno yo jJAnavizeSastameva vivecayati sa vyavahAranAmA nayaH kathyate budhaiH / udAharaNam "yathA-yat sad dravyaM paryAyo vetyAdiH" -[ pramA0 pari. 7 sUtram-24 ] atha vyavahAranayanirUpaNamvyavahAranayanirUpaNamadhikaroti-atheti / vyvhaarnymullikhti-snggrhenneti| uktalakSaNavAkyArthamAvedayati-etasyArtha iti'saGgraheNa' ityAdilakSaNavAkyasyArtha ityarthaH / saGgrahagRhItasya saGgrahanayena viSayIkRtasya / sattvAdyarthasya sattva-dravyatvAdirUpamahAsAmAnyasAmAnyavizeSAdirUpArthasya / 'vidhIyamAnaH' ityanantaraM yo vizeSa iti dRzyam , vizeSa ityanena ca dravyatvapRthivItvAdergrahaNam / tameva dravyatva-pRthivItvAdilakSaNavidhIyamAnavizeSameva, yo jJAnavizeSo vivecayati vibhajya gRhNAti, sa jJAnavizeSo budhairvyavahAranAmA nayaH kathyata ityrthH| yat sat tad dravyaM paryAyo veti parasaGgrahagRhItasyArthasya vidhIyamAnavizeSavivecanalakSaNavyavahArasyodAharaNam / 'paryAyo vetyAdi'
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 bAlabodhinIvivRtivibhUSitaM aparasaGgrahagRhItArthavyavahArasyApyudAharaNamAdipadAlakSyam , yathA-yad dravyaM tajjIvAdi SaDvidhamiti, paryAyo dvedhA-kramabhAvI sahabhAvI ceti, evaM jIvA muktAH saMsAriNazca, ye kramabhAvinaH paryAyAste kriyArUpA akriyArUpAzceti / atha vyavahArAbhAsaM lakSayanti- "yaH punarapAramArthikaM dravyaparyAyavibhAgamabhipreti sa vyavahArAbhAsa" -[pramA0 pari0 7 sUtram-25] "yathA-cArvAkadarzanam" iti / --[ pramA0 pari0 7 sUtram-26 ] ityAdipadAdaparasaGgrahagRhItArthavyavahArasvApyudAharaNaM grAhyamityAha-aparasaGgraheti / udAharati--yatheti / yad dravyaM tad jIvAdiSaDvidhamiti vyavahArodAharaNaM tu dharmA-'dharmA-''kAna-kAla-pudgala-jIvadravyANAmaikyaM dravyatvAbhedAdityaparasaGgrahagRhItArthasye : bodhyam / paryAyANAmaikyaM paryAyatvasAdhAdityaparasagrahagRhItArthasya vyavahArasyodAharaNam-paryAyo dvedhA kramabhAvI sahabhAvI ceti / jIyAnAmaikyaM jIvatvasAdhAdityaparasaGgrahagRhItArthasya vyavahArasyodAharaNam-jIvA muktAH saMsAriNazceti / kriyA'kriyArUpaparyAyANakyaM kramabhAviparyAyatvasAdhAdityaparasagrahagRhItArthasya vyavahArasyo haraNam -ye kramabhAvinaH paryAyAste kriyArUpA akriyArUpAzcati / prasaGgAd vyavahArAbhAsalakSaNanirvacanamadhikaroti-atheti / cArvAkadarzanasya pAramArthikajIvAdidravyavibhAgAbhyupagantRtvAbhAvAdapAramArthikayAvadRSTigocarapRthivyAdicatuSTayabhUtavibhajanAbhyupagantRtvAda
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptabhaGgI-nayapradIpaprakaraNam / 75 nAstiko hi jIvadravyAdi bhimanyate, sthUladRSTyA ca bhRtacatuSTayaM yAvadRSTigocaramiti khakalpitatvenAtathAtvAd vyavahArAmAsamiti // atha katipayamanyato likhyate-bhedopacAratayA vastu vyavahiyata iti vyavahAraH / guNa-guNinoH, dravya-paryAyayoH, saMjJAsaMjJinoH, svabhAva-tadvatoH, kAraka-tadvatoH, kriyA-tadvatobhaiMdAd MAM vyavahArAbhAsatvamityAha-nAstiko hIti / 'yAdadRSTigocaram' ityanantaramabhimanyata ityanuSajyate / bhUtacatuSTayavAdasya cArvAkeNa svayaM kalpitatvenApAramArthikatvAdityAha-svakalpitatvenAtathAtvAditi / zvetAmbarAbhimatavyavahAra-tadAbhAsasvarUpaprarUpaNAM parisamApya daigambarI prakriyAmAzritya vyavahArasvarUpaM tadbhedAMzyopadarzayitumAha-athetisvasaiddhAntikAbhimatavyavahAra-tadAbhAsasvarUpopadarzanAnantaramityarthaH / katipayamiti-anantarAbhidhIyamAnaprakAreNa vyavahArabhedopadarzane bahavo bhedA viSayabhedaprayuktA vyavahArasya sambhavanti, tanmadhyAt katipayasaGkhyAkaM laukikaparIkSakabuddhigrAhya vyavahAranayabhedaprapaJcanam / anyataH digambaraanthAt / likhyate digambaragranthe yathaivAbhihitamasti tathaivollikhyate, na tu svayamatra kSodakSamAkalito vicAraH kriyate, tenAsya guNa-doSAbhyAM na kizcinmametyAveditam / digambarastu-dravyArthika-paryAyArthika-naigama-saGgraha-vyavahArarjusUtrazabdasamabhirUdvaivambhUtabhedena nayAnAM navavidhatvam, tatra karmopAdhinirapekSaH zuddhadravyArthikaH 1, utpAda-vyayagauNatvena sattAgrAhakaH zuddhadravyArthikaH
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 bAlabodhinIvivRtivibhUSitaM 2, bhedakalpanA nirapekSazuddhadravyArthikaH 3, karmopAdhisApekSo'zuddhadravyArthikaH 4, utpAda - vyayasApekSo'zuddhadravyArthikaH 5, bhedakalpanAsApekSo'zuddhadravyArthikaH 6, anvayasApekSo dravyArthikaH 7, svadravyAdigrAhako dravyArthikaH 8, paradravyAdigrAhako dravyArthikaH 9, paramasvabhAvagrAhako dravyArthikaH 10, ityevaM dravyArthikasya daza bhedAH; anAdinityaparyAyArthikaH 1, sAdinityaparyAyArthikaH 2, sattAgauNatvenotpAdavyayagrAhako'nityazuddhaparyAyArthikaH 3, sattAsApekSo nityAzuddhaparyAyArthikaH 4, karmopAdhinirapekSo nityazuddhaparyAyArthikaH 5, karmopAdhisApekSo nityAzuddhaparyAyArthikaH 6, ityevaM paryAyArthikasya SaD bhedAH; bhUta-bhAvavartamAnakAlabhedAnnaigamasya trayo bhedAH; sAmAnya- vizeSabhedAt saGgrahasya dvau bhedau; sAmAnya vizeSabhedAd vyavahArasyApi dvau bhedau; sthUla sUkSmabhedAd RjusUtrasya dvau bhedau; zabdAdInAM trayANAM pratyekamekaikabheda iti sarve militA aSTAviMzatirnayabhedA ityevaM manyate / tasyaiva cetthamupanayabhedaprapaJcanam, yathA- upanayeSu ekavastubhedaviSayaH sadbhUtavyavahAraH, sa ca zuddhAzuddhabhedAd dvividhaH, AdyaH zuddhaguNaguNi'zuddhaparyAya paryAyabhedakathanam, yathA- kevalajJAnAdayo jIvasya dvitIyo - 'zuddhaguNa- guNyAdibhedakathanam, yathA - matijJAnAdayo jIvasya / asadbhUtavyavahAra upacaritasya pRthak kathanAdanupacarito gRhyate, sa ca saMzleSasahitavastusambandhaviSayaH svajAti - vijAtyubhayaviSayabhedena trividhaH, Adyo yathA- paramANurbahupradezIti kathanam dvitIyo yathA-mUrta matijJAnaM yato mUrttidravyeNa janitam, tRtIyo yathA jJeye jIve'jIne ca jJAnamiti kathanaM tasyobhayaniSThatvAt / asadbhUtavyavahAra evopacAraH, tata upacArAnantaraM ya upacAraH kriyate sa saMzleSarahitavastusambandha 3 -
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ GG saptabhaGgI nayapradIpaprakaraNam / viSaya upacaritAsadbhUtavyavahAraH, so'pi svajAti-vijAtyubhayaviSayabhedena trividhaH, Ayo yathA-putra-dArAdi mama, dvitIyo yathA-vastrA''bharaNa-hema-rajatAdi mama, tRtIyo yathA-durga-deza-rAjyAdi mameti / itthaM nayopanayanirUpaNam, teSAM ca svabhAveSu yojanam , tadupayogitayA guNa-paryAya-svabhAvAnAM parasparabhinnatayA prarUpaNamiti yA digambaraprakriyA sopadarzanapUrvakaM guNAnAM paryAyAnatiriktatvameva svabhAvA api paryAyeSvevAntarbhavantItyevaM zvetAmbararAddhAntameva puraskurvataitadanthakAreNa zrImatA yazovijayamahopAdhyAyena svanirmite'nekAntavyavasthAprakaraNe khaNDitaiva, tadupapAdanaprakArastatkhaNDanaprakArazca parizIlanIyo jijJAsubhiranekAntavyavasthAprakaraNAvalokanataH, tatazca siddhamidaM yo'nantaraM vyavahArabhedo'tra darzyate sa digambarasammata upanayabheda eveti / bhedopacAratayeti-bhedazvopacArazca bhedopacArau; tayorbhAvo bhedopacAratA, tayA bhedopacAratayetyarthaH, atropacAro'pi sannidhAnAd bhedasyaivAvagantavyaH, tathA ca sanahAbhimataM yad guNa-paryAya-nAma-svabhAva-kAraka-kriyAdyAtmakadravyasvarUpamekaM vastu tad guNAdibhirbhedenopacaritabhedena vA vyavahiyata ityarthaH / asya vyavahArasyopanayatayA digambaraiH paribhASitasyaikavastubhedaviSayaH sadbhUtavyavahAra ityevaM lakSaNalakSito yaH sadbhUtavyavahArAkhyaH prathamabhedastasya zuddhAzuddhabhedena dvaividhyaM granthAntare vyAvarNitam , tathA'trAnupacaritasadbhUtavyavahArasya turIyabhedasya yadudAharaNam 'kevalajJAnAdayo guNAH' iti tad granthAntare zuddhasadbhUtavyavahArasyodAharaNaM darzitam, yaccAtropacaritasadbhUtavyavahArasya tRtIyabhedasyodAharaNam 'matijJAnAdayo jIvasya' iti tad granthAntare'zuddhasadbhUtavyavahArasyodAharaNamuktam /
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAlabodhinIvivRtivibhUSitaM etAvatopacaritatvamazuddhatvam, anupacaritatvaM zuddhatvamiti bodhyam / niruktaniyuktyupadarzita kharUpasya vyavahArasya sadbhUtavyavahArAdayazcaturdaza bhedAH, tatra prathamaM sadbhUtavyavahArAkhyaM bhedamupadarzayati-guNa-guNinoriti-guNa- guNinorbhedAd bhedakaH sadbhUtavyavahAra ityanvayaH itthameva dravya - paryAyayorityAdAvapyanvayo bodhyaH / yadyapi svamate sahabhAviparyAya eva guNa iti dravya-paryAyayorityanenaiva guNa-guNinorityasya gatArthatA, evaM saMjJA-svabhAva-kAraka - kriyANAmapi paryAyarUpatvAd dravya-paryAyayorityanenaiva gatArthatA, tathA digambaramate guNa-svabhAvAdInAM paryAyAt pArthakyamiti tanmatAnusAreNevedaM vyavahArabhedaprapaJcanam, ataH pArthakye - nAbhidhAnamiti bodhyam / yadyapi sadbhUtavyavahAraH zuddhasadbhUtavyavahAropacaritasadbhRtavyavahArAnupa 7 caritasadbhUtavyavahArAzuddhasadbhUtavyavahAreSvanantaramevAbhidhIyamAneSvantarbhavatIti na tasya pArthakyenAbhidhAnamucitam, yadi ca pArthakyenAbhidhAnaM neSTamasya, tarhi sadbhUtavyavahArazcaturdhA zuddhopacaritAnupacaritAzuddhabhedAdityevaM tadabhidhAnaM yuktaM syAt na ca tathA'nabhidhAne'pISTaM tathaiva anyathA tasya pRthaktayA'bhimatatve tadudAharaNamapi pRthagabhihitaM syAd, na ca tadudAharaNaM kizciduktamiti vAcyam, evaM sati zuddhasadbhUtavyavahAro'zuddhasadbhUtavyavahArazca pRthag nAbhidhAtuM yuktau tayorapyudAharaNAnupadarzanAt / na ca yadevAnupacaritasadbhUtavyavahArasyodAharaNaM tadeva zuddhasadbhUtavyavahArasya, yadeva copacaritasadbhUtavyavahArasyodAharaNaM tadevAzuddhasadbhUtavyavahArasyetyata udAharaNAntarAnupadarzanaM tayoriti vAcyam, tathA sati anupacaritasadbhUtavyavahAra eva zuddhasadbhUtavyavahAraH, upacarita - sadbhUtavyavahAra eva cAzuddhasadbhUtavyavahAra ityevamapi sadbhUtavyavahArasya
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptabhaGgI nayapradIpaprakaraNam / bhedakaH sadbhUtavyavahAraH1 / zuddhaguNa-guNinoH, zuddhaparyAya-dravyayo dvaividhyameva syAnna cAturvidhyam / na ca granthAntare zuddhAzuddhabhedena dvaividhyameva sadbhUtavyavahArasya darzitamityatrApi tadevAbhimatam , zuddhasadbhUtavyavahArasyaiva nAmAntareNa kathanamanupacaritasadbhUtavyavahAra iti, azuddhasadbhUtavyavahArasyaiva ca nAmAntareNa kathanamupacaritasadbhUtavyavahAra iti vaktuM sAmpratam , tathA sati svalakSaNena lakSitaM zuddhasadbhUtavyavahAramabhidhAya tasya nAmAntarakathanarUpamanupacaritasadbhUtavyavahAra ityabhidhAya tadudAharaNamupadarzanIyaM syAt , evaM svalakSaNena lakSitamazuddhasadbhUtavyavahAramabhidhAya tasya nAmAntarakathanarUpamupacaritasadbhUtavyavahAra ityabhidhAya tadudAharaNaM ca pradarzanIyaM syAt , na cetthamatra sandarbhaH, kintu zuddhasadbhUtavyavahArasya lakSaNamanyad, anyadeva cAnupacaritasadbhUtavyavahArasya, evamazuddhasadbhUtavyavahArasya lakSaNaM bhinnaM tato bhinnaM copacaritasadbhUtavyavahArasyeti / ___ tathApi dravyArthikasya naigama-saGgraha-vyavahAreSu paryAyArthikasya RjusUtrazabda-samabhirUdvaivambhUteSu cAntarbhAvasambhave'pi digambareNa tayoH pArthakyamevorarIkRtya nayA navorarIkRtAH, tathA zuddhasadbhUtavyavahArAdipvantarbhAvazIlasyApi sadbhUtavyavahArasya tanmate pArthakyameva yuktam , vizeSebhyaH sAmAnyasya bhinnatayorarIkAreNa tathAbhidhAnaM tanmate nAsaGgatam , udAharaNaM ca tasya-dravyasya guNAH, dravyasya paryAyAH, saMjJinaH saMjJA, dravyasya svabhAvAH, dravyasya kArakam , dravyasya kriyA, ityAdi; sAmAnyato guNaguNinorityAdInAM bhedakathanam , asyodAharaNasya spaSTatvAdanabhidhAnamiti / - zuddhasadbhUtavyavahAraM dvitIyabhedaM lakSayati-zuddhaguNa-guNinoriti
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 20 bAlabodhinIvivRtivibhUSitaM AMdakathanaM zuddhasadbhUtavyavahAraH 2 / sopAdhiguNa-guNinormedaviSaya upacaritasadbhUtavyavahAraH, yathA-jIvasya matijJAnAdayo gunnaaH3| nirupAdhiguNa-guNinorbhedako'nupacaritasadbhUtavyavahAraH, yathA Atmano jJAnAdayo guNAH, AtmanaH paryAyA gatyAdaya iti; evaM pudgalasya rUpAdayo guNAH, mRdAdayaH paryAyA ityudAharaNam , guNa-paryAyayorbhedaM digambaro'bhyupagacchati tena zuddhasya guNasya zuddhasya paryAyasya ca dravyeNa saha bhedakathanarUpatvAd bhavati zuddhasaddhRtavyavahAra iti, anupacaritasadbhUtavyavahAro guNa-guNinoreva bhedakaH, ayaM ca dravya-paryAyayorapItyadhikaviSayakatvAt tasmAdayaM bhidyata iti, atrApyudAharaNaM sugamAvabodhyatvAnnoTTaGkitam / ___ tRtIyabhedaM lakSayati--sopAdhiguNa-guNinoriti / udAharatiyatheti-prANadhAraNaviziSTAtmano jIvatvamiti 'jIvasya' iti sopAdhidravyagrahaNam , sAvaraNameva matijJAnAdyAvaraNakSayopazamavizeSasamutthaM jJAnaM matijJAnAdivAcyamiti matijJAnAdayaH' ityanena sopAdhiguNagrahaNam , sopAdhitvAdeva cAnayorupacaritatvamiti bhavati jIvasya matijJAnAdayo guNA iti sopAdhiguNa-guNibhedaviSaya upacaritasadbhUtavyavahAraH, azuddhasadbhUtavyavahAre'zuddhadravya-paryAyayorbhedo'pi viSayaH, na cAtra tatheti tato'sya nyUnaviSayatvAd bheda iti / . ___caturthabhedaM lakSayati-nirupAdhIti / udAharati yatheti- kevalajJAnAdayo guNAH' iti sthAne 'kevalajJAnAdaya Atmano guNAH' iti pATho yuktaH, yadyapi granthAntare zuddhasadbhUtavyavahArasyodAharaNaM 'kevalajJAnA. dayo jIvasya' ityuktaM tathApi tatra jIvapadamAtmaparameva bodhyam , asya
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptabhaGgI nayapradIpaprakaraNam / kevalajJAnAdayo guNAH 4 / azuddhaguNa-guNinorazuddhadravyaparyAyayorbhedakathanamazuddhasadbhUtavyavahAraH 5 / svajAtyasadbhUtavyavahAraH, yathA-paramANubahupradezIti kathanam 6 / vijAtyasadbhUtavyavahAraH, yathA-mUrtimanmatijJAnaM mUrtajanitatvAt 7 / ubhayA nirupAdhiguNa-guNibhedamAtraviSayakatvena zuddhaparyAya-dravyayorapi bhedakathanAtmakAcchuddhasadbhUtavyavahArAd bheda iti / paJcamabhedaM lakSayati-azuddhaguNa-guNinoriti-asyAzuddhadravyaparyAyayorapi bhedasya bodhakatvenopacaritasadbhUtavyavahArAd bhedaH, udAharaNam-jIvasya matijJAnAdayo guNAH, manujAdayaH paryAyA iti / SaSThaM bhedamupadarzayati-khajAtyasadbhUtavyavahAra iti, dvAdazabhedamasadbhUtavyavahAramagre lakSayiSyati, anyatra prasiddhasya dharmasthAnyatra samAropaNasadbhUtavyavahAra iti tadeva sAmAnyalakSaNaM kiJcid vizeSamupAdAya SaSThAdibhedAnAmapi bhaviSyatItyabhisandhAya lakSaNaM nAbhihitam , tathA ca svajAtiviSayakaM yad anyatra prasiddhasya dharmasyAnyatra samAropaNaM sa svajAtyasadbhUtavyavahAra ityarthaH / udAharati yatheti-'paramANubahupradezI' ityatra bahupradezibhinne paramANau bahupradezitvasya samAropaNamasti, paramANu-bahupradezinoH pudgalatvena sAjAtyamastIti svajAtiviSayako'yamiti bhavati svajAtyasadbhUtavyavahAra ityrthH| saptamaM bhedamupadarzayati-vijAtyasadbhUtavyavahAra iti-vijAtiviSayakaM yad anyatra prasiddhasya dharmasyAnyatra samAropaNaM sa vijAtyasadbhUtavyavahAra ityarthaH / udAharati-yatheti-'mUrtimad matijJAnam' ityatra mUrtimatpudgalabhinne matijJAne mUrtajanitatvahetuto mUrtimattvasya pudgale 6 saptabhannI
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAlabodhinIvivRtivibhUSitaM sadbhUtavyavahAraH, yathA-jJeye jIve cAjIve jJAnamiti kathanaM tayoniviSayatvAt 8 / svajAtyupacaritAsadbhUtavyavahAraH, yathA prasiddhasya dharmasya samAropaNamasti, mUrtimato vijAtIyaM ca matijJAnamiti bhavati vijAtyasadbhUtavyavahAra ityarthaH / aSTamaM bhedamupadarzayati-ubhayAsadbhUtavyavahAra iti-svajAtivijAtyubhayaviSayakaM yad anyatra prasiddhasya dharmasyAnyatra samAropaNaM sa ubhayAsadbhUtavyavahAra ityarthaH / udAharati-- yatheti-'jJeye jIve cAjIve jJAnam' ityatra jJAtRsvabhAvasya jJAnalakSaNopayogasya jJAtari prasiddhasya jJAtRbhinne jJeyabhUte jIve'jIve ca samAropaNamasti, jJAtRkhabhAvasya jJAnasya jIvo jJeyasvarUpaH sajAtIyaH, vijAtIyazcAjIva iti, tadubhayaM ca viSaya iti bhavati sajAti-vijAtyubhayAsadbhUtavyavahAra iti, jIve 'jJeye' iti vizeSaNopAdAnenedaM jJApitam , yaduta jJAnaM jIvasya dharmo bhavati, paramasau jJAturjIvasya na tu tadbhinnasya jJeyatayA'bhimatasya jIvasyeti, tatra tasya samAropaNamevetyarthaH / tayoH jIvAjIvayoH / navamaM bhedamupadarzayati-svajAtyupacaritAsadbhUtavyavahAra itisvajAtyasadbhUtavyavahArasya yallakSaNaM tadevopacaritatvavizeSaNamadhikamupAdAyA'sya lakSaNamavaseyam , yathA ca khajAtyasadbhUtavyavahArAdiSvantarbhAvayituM zakyo'pyasadbhUtavyavahAro daigambarI prakriyAmAzritya pArthakyamanubhavati sAmAnya-vizeSayorbhedopAsanatastathaiva svajAtyupacaritAsadbhUtavyavahArAdiSvantarbhavanazIlA api svajAtyasadbhUtavyavahArAdayo daigambarI prakriyAmavalambyaiva pArthakyabhAjo'vaseyAH / udAharati-yatheti-'putra
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptabhaGgI nayapradIpaprakaraNam / 3 putra-dArAdi mama 9 / vijAtyupacaritAsadbhUtavyavahAraH, yathAvastra-bhUSaNa-hema-ratnAdi mama 10 / tadubhayopacaritAsadbhUtavyava dArAdi mama' ityatra putra-dArAdAvasmacchabdArthadevadattAdipuruSavizeSasvatvaM vastuto nAstyeva kintvAropaNameva tasya vyavahArabalAt , tatazca khakharUpAdau prasiddhasya svakhatvasya samAropaNaM samasti, yathA cAsmacchabdArtho jIvavizeSastathA putra-dArAdikamapIti jIvatvena samAnajAtIyatvAt khajAtiviSayatvam , ya eva caikasya putra iti vyavayite sa evAnyasya pitRtvena mAtulatvena bhrAtRtvena bhAgineyatvAdinA ca vyavahriyate, yaiva mahilA ekasya dArA iti vyavahriyate saivAnyasya jananI bhaginI mAtulAnItyAdinA ca vyavayita ityupacaritaputratva-dAratvAdiyogAdupacaritameva putra-dArAdIti bhavatyayaM khajAtyupacaritAsadbhUtavyavahAra ityarthaH / ___ dazamaM bhedamupadarzayati-vijAtyupacaritAsadbhUtavyavahAra itivijAtyasadbhUtavyavahArasya lakSaNameva copacaritatvarUpAdhikavizeSaNamupAdAyA'sya lakSaNaM jJeyam / udAharati-yatheti-vastra-bhUSaNa-hema-ratnAdi mama' ityatra vastra-bhUSaNa-hema-ratnAdAvasmacchabdArthasvatvAropaNaM pUrvavada bhAvanIyam , yadeva vastrAdikamekasyAcchAdanAdipratiniyatakAryakAritayA vastrAdi bhavati tadevA'nyasya tathAkAryAkaraNatastathA na bhavatItyevaM dizopacaritatvaM sUkSmekSikayA paribhAvyam , vijAtIyatvamasmacchabdArthajIvataH suvyakameveti bhavatyayaM vijAtyupacaritAsadbhUtavyavahAra ityarthaH / ekAdazabhedamupadarzayati-tadubhayopacaritAsadbhUtavyavahAra itiyadevobhayAsadbhUtavyavahArasya lakSaNaM tadevopacaritatvavizeSaNamupAdAyAsya
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAlabodhinIvivRtivibhUSitaM hAraH, yathA-dezarAjyakIrtidurgAdi mama 11 / anyatra prasiddhasya dharmasthAnyatra samAropaNamasadbhUtavyavahAraH 12 / asadbhUtavyavahAra evopacAraH, ya upacArAdapyupacAraM karoti sa upacaritAsadbhUtavyavahAraH, yathA-devadattasya dhanamityatra saMzleSarahitavastu lakSaNaM pratipattavyam / udAharati-yatheti-dezAdhantargataM jIvavizeSAdikamapIti tadapekSayA khajAtiviSayakatvaM tadanyApekSayA vijAtiviSayakatvamiti svajAti-vijAtyubhayaviSayakatvam , anyat pUrvavad bhAvanIyam / dvAdazabhedaM lakSayati-anyatreti-yadyapi khajAtyasadbhUtavyavahArAdInAM yAnyudAharaNAni tAni sarvANyevAsadbhUtavyavahArasyodAharaNAni sambhavanti, yaccAnyadeva kiJcidudAharaNaM parikalpyopadarzanIyaM tadapi svajAtyasadbhUtavyavahArAdilakSaNAnyatamAvaguNThitameva tathApi sarvalokaprasiddhaM yad bhAravAhIke gotvAropaNam 'ayaM gauH' iti tadasyodAharaNamavagantavyam , evaM kuNDikA sravati, panthA gacchatItyAdikaM jJeyam / trayodazaM bhedamupadarzayati-asadbhUteti-'siMho mANavakaH' ityAdiraupacArikaH prayoga iti gIyate, tatropacAraH ka iti pRcchAyAM yo'rya mANavake siMha ityevamasadbhutavyavahAraH sa evopacAra ityevottaraM bhavati, tadatiriktasyopacArasya tatra vaktumazakyatvAdityabhisandhiH / upacaritAsadbhUtavyavahAramudAharati-yatheti-'devadattasya dhanam' ityatra kasmiMzciccharIravizeSaviziSTe puruSe devadatta iti nAmakaraNAd yo'yaM devadatta iti vyavahAraH sa upacAra eva, yataH puruSecchAparatantrameva nAmakaraNaM na vastvadhInamiti devadatta iti nAmakaraNavat, tatra puruSe yajJadatta-bhavadattAdi
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptabhaGgI nayapradIpaprakaraNam / / smbndhvissyH13| saMzleSasahitavastusambandhaviSayo'nupacaritAsadbhUtavyavahAraH, yathA-jIvasya zarIramiti 14 / upacAro'pi navadhA, tathAhi-dravye dravyopacAraH1,guNe guNopacAraH2, paryAye nAmakaraNe'pi tathA vyavahiyetaiva saH, evaM yasya svatvaM yatra brIhyAdau ratnAdau vidyAdau vA tasya tad dhanam , udAsInapuruSApekSayA tu na tad dhanamiti brIhyAdau saGketitameva dhanamiti, tathA ca brIhyAdau yo'yaM dhanamiti vyavahAraH so'pyupacAra eva, dhanena saha devadattasya na saMyogalakSaNasaMzleSa iti saMzleSarahitarahitasya dhanAtmakavastunaH svaskhAmisambandhaviSayako'yaM devadattasya dhanamiti bhavati upacaritAsadbhUtavyavahAra ityrthH| caturdazabhedamupadarzayati-saMzleSasahiteti / anupacaritAsadbhUtavyavahAramamudAharati-yatheti-'jIvasya zarIram' ityatra na jIva upacaritaH prANadhAraNakartRtvasya tatra vastuto bhAvAt , zIryata iti zarIramiti vyutpattilabhyavinazanazIlatvarUpArthasya kAye vastuto ghaTanAnna zarIramityupacaritaM kintu jIvasya sukhaduHkhAdyupabhoge'vacchedakavidhayA kAraNatvena sahakAribhUte zarIre jIvasya sambandhaH kalpyata eva na vastutaH sambandho'stItyato'sadbhUtavyavahAro'yaM zarIreNa sahAnyo'nyAnuviddhatayA saMyogalakSaNasaMzleSo vidyata iti saMzleSasahitaM yaccharIralakSaNaM vastu tatsambandhaviSayako'yamiti bhavati saMzleSasahitavastusambandhaviSayo'nupacaritAsadbhUtavyavahAra ityarthaH / asadbhUtavyavahAraviSayasyopacArasya navavidhatvamupadarzayati-upacAro'pi navadheti / tAneva nava prakArAnullikhati-tathAhIti-dravye
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAlabodhinIvivRtivibhUSitaM paryAyopacAraH 3, dravye guNopacAraH 4, dravye paryAyopacAraH 5, guNe dravyopacAraH 6, guNe paryAyopacAraH 7, paryAye dravyopacAraH 8, paryAye guNopacAraH 9, sarvo'pyasadbhUtavyavahArasyAoM draSTavyaH, ata evopacAraH pRthaga nayo na bhavatIti / mukhyAbhAve sati prayojane nimitte copacAraH pravartate / so'pi sambandho'vi dravyopacAro yathA-jIvaH pudgala iti, guNe guNopacAro yathA-jJAna mUrtiriti, paryAye paryAyopacAro yathA-naDulodakaM pAdaroga iti, dravye guNopacAro yathA-AtmA jJAnamiti, dravye paryAyopacAro yathA-AtmA manuja iti, mRd ghaTa iti, guNe dravyopacAro yathA-jJAnamAtmeti, guNe paryAyopacAro yathA-jJAnaM matiriti, paryAye dravyopacAro yathA-ghaTAdimRd dravyamiti, paryAye guNopacAro yathA-matyAdi jJAnamiti / sarvo'pi navavidho'pyupacAraH / arthaH viSayaH / ata eva upacArasyAsadbhUtavyavahAre'ntarbhAvAdeva / pRthag nayaH vyavahAranayAd bhinno nayaH / upacArapravRttiM niyamayati--mukhyAbhAva iti-yatra mukhyo'rtho na ghaTate upacArAzrayaNe kiJcitprayojanaM ca vidyate, yasya yatropacArastayoH kazcit sambandha upacAranimittabhUtaH samasti tatropacAraH pravartate ityarthaH / saMzleSarahitavastusambandhaviSaya upacaritAsadbhUtavyavahAra uktaH, saMzleSasahitavastusambandhaviSayo'nupacaritAsadbhUtavyavahAra uktaH, tatra sambandhaH ka ityapekSAyAmAha-so'pIti-upacAraMnimitta upacAraviSayIbhUto vA'pItyarthaH / avinAbhAva iti-guNe dravyopacAro dravye guNopacAro vA yatra tatra dravya-guNayoH sahabhAvitvAdavinAbhAvaH sambandhaH, evaM kRtakarmanityamityuparyate, anityaM ca kRtakamiti tatra kRtakAnityayora
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptabhaGgI- nayapradIpaprakaraNam / nAbhAvaH, saMzleSasambandhaH, pariNAma- pariNAmisambandhaH, zraddhAzraddheyasambandhaH, jJAna jJeyasambandhaceti / upacaritAsadbhUtavyavahArastredhA - satyArthaH, asatyArthaH, ubhayArthazca iti vyavahAranayasyArthAH, caturdazabhedAzca jJeyAH, bhedaviSayo vyavahAraH // iti dravyArthikasya tRtIyo bhedo vyavahAranayaH // , 87 - vinAbhAvaH sambandhaH / saMzleSasambandho yathA- Atmani zarIrarUpamupacarya 'ahaM gauraH sthUlaH' iti vyavahAraH pravartate, tatra zarIreNa sahAtmanaH saMzleSalakSaNasambandhaH; evaM nIlAdiraJjanavastusambandhAnnIlaM pItaM raktamityAdirUpeNa vastramupacaritaM bhavati, tatrApi saMzleSasambandhaH / 'mRd ghaTaH, jJAnaM matiH' ityAdau pariNAma - pariNAmisambandhaH | zraddhAzraddheyasambandha iti-yo yacchraddhaH sa eva sa iti vacanAd 'jinazraddho jina eva, haribhakto harireva' ityAdau zraddhA - zraddheyasambandhaH / 'ghaTajJAnaM ghaTaH, paTajJAnaM paTaH' ityAdI jJAna - jJeyasambandha iti / upacaritAsadbhUtavyavahArasya traividhyamupadarzayati - upacariteti - yAvanmAtraM devadattasambandhi dhanaM tAvanmAtraM dhanamupAdAya yo'yaM devadattasya dhanamiti vyavahAraH sa satyArtha ityarthaH, yazca na devadattasya dhanaM tadevopAdAya devadattasya dhanamiti vyavahAro'satyArthaH, yat kiJcid devadattasya dhanaM kiJciccAnyasya tadubhayAtmakadhanasamaSTimupAdAya devadattasya dhanamiti vyavahAraH satyAsatyobhayArthaH / iti evaMprakAreNa, vyavahAranayasya arthA viSayA jJeyA iti sambandhaH / caturdazeti sadbhUtavyavahAra ityArabhyAnupacaritAsadbhUtavyavahAra ityantagranthena caturdaza bhedA vyavahArasya jJeyA ityarthaH / ayaM ca sarvo'pi vyavahArabhedo bhedaviSaya upadarzita ityAha-bhedaviSaya iti-saGgraho'bhedaviSayaH, ayaM ca bhedaviSaya iti
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAlabodhinI vivRtivibhUSitaM - idAnI paryAyArthikasya caturbhedaprarUpaNAyAM tAvadRjusUtraM vivecayanti-"Rju vartamAnakSaNasthAyi paryAyamAtraM prAdhAnyataH sUtrayannabhiprAya RjusUtraH" iti // -[pramA0 pari0 7 sUtram-28] etasyArthaH-bhUta-bhaviSyadvartamAnakSaNalavaviziSTalakSaNakauTilyaviviktatvAd Rju saralameva sUtrayati-dravyasthAprAdhAnyatayA saGgrahAdasya sarvathA bheda ityanenAveditam / vyavahAranayanirUpaNaparisamAptyA dravyArthikanayanirUpaNaparisamApti sUcayati-itIti / iti vyavahAranirUpaNam // iti dravyArthikanayanirUpaNam / / atha paryAyArthikanayanirUpaNe, RjusUtranayanirUpaNam-RjusUtra-zabda-samabhirUdvaivambhUtabhedAt paryAyArthikanayazcaturdhA, tatrArthanayatvena vyavahAranayasajAtIyatvAt prathamamRjusUtranayanirUpaNamadhikarotiidAnImiti-dravyArthikanayanirUpaNAnantarakAla ityarthaH / RjusUtrasya niruktibalalabhyasvarUpamupadarzayati-Rjviti / asyaivArthakathanam-- vartamAnakSaNasthAyiparyAyamAtramiti / 'sUtrayan' ityasya prAdhAnyata iti vizeSaNopAdAnAd gauNatayA dravyamabhyupaiti na tu tat pratikSipati, tathA sati nayAbhAsatA prasajyeteti / RjusUtrasyAnantaropadarzitaniruktiprapaJcavAkyasyArthamAvedayati-~etasyArtha iti / bhUteti-bhUta-bhaviSyakAlavaiziSTyameva yadyapi kauTilyaM tathApi bhUta-bhaviSyatkAlamadhyavartitvena vartamAnakAlavaiziSTyamapi kauTilyamityabhisandhAya bhUta-bhaviSyadvartamAnakSaNalavaviziSTalakSaNatvaM kauTilyasyAbhihitam / 'sUtrayati' ityasya
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptabhaGgI- nayapradIpaprakaraNam / 89 paryAyANAM kSaNakSayiNAM prAdhAnyatayA darzayatIti RjusUtraH / udAharaNam - " yathA sukhavivartaH sampratyastItyAdiH " // - [ pramA0 pari0 7 sUtram - 29 ] anena vAkyena kSaNikaM sukhAkhyaM paryAyamAtraM mukhyatayA darzyate, tadadhikaraNaM jIvadravyaM gauNatvenApi na pratIyata iti / etadAbhAsaM nirUpayanti - " sarvathA dravyApalApI tadAbhAsaH" iti || - [ pramA0 pari0 7 sUtram - 30 ] WWW. vyAkhyAnam ---- darzayatIti / kathaM darzayati ? yena saralameva darzitaM bhavatItyapekSAyAmAha --- dravyasyAprAdhAnyatayeti / uktalakSaNamRjusUtramudAharati -- udAharaNamiti / sukhavivarttaH sukhAtmakaparyAyaH / anena vAkyena - 'sukhavivarttaH sampratyasti' iti vAkyena, asya darzyate' ityanenAnvayaH / tadadhikaraNaM sukhaparyAyAdhikaraNam / gauNatvenApi na pratIyata iti - yadi 'Atmani sukha vivarttaH sampratyasti' iti vAkyaM bhavet tadA sukhavivarttasya mukhyavizeSyatvena pradhAnatayA''tmanastadvizeSaNatvena gauNatayA pratItiruktavAkyAt syAt, na caivam / nanu 'dravyasyAprAdhAnyatayA darzayati' iti lakSaNabhAgasyAghaTanAdRjusUtratvaM na syAditi cet, na - paryAyasya dravyAt kathaJcid bhinnAbhinnatvena paryAyamAne tadabhinnatayA dravyamapi bhAsata eva, dravyAtmanA tu na bhAsata ityapradhAnatayA bhAnam, paryAyavizeSaNatayA'nullikhitatvena tathA tatpratItirnAstIti 'gauNatvenApi na pratIyate' ityuktirapradhAnatayA pratItAvapi na virudhyata iti bodhyam / prasaGgAdRjusUtrAbhAsanirUpaNamadhikaroti - etadAbhAsamiti - RjusUtrAbhAsamityarthaH / sarvatheti - dravyaM nAstyeva yat sat tat kSaNikameve
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAlabodhinIvivRtivibhUSitaM udAharaNam-"yathA tathAgatamatam" iti // -[pramA0 pari0 7 sUtram-31] bauddho hi kSaNakSayiNaH paryAyAneva pradhAnatayA prarUpayati, tattadAdhArabhUtAni dravyANi nAbhimanyate, atastanmataM tadAbhAsatayA jJeyam / RjusUtro dvidhA, sUkSmarjusUtro yathaikasamayAvasthAyI paryAyaH1, sthUlarjusUtro yathA manuSyAdiparyAyAstadAyuHpramANakAlaM tisstthnti2|| iti paryAyArthikasya prathamo bheda RjusUtranayaH // __ atha dvitIya bhedaM prabhedayanti-"kAlAdibhedena dhvanerarthabhedaM pratipadyamAnaH zabdaH" iti // --[pramA0 pari0 7 sUtram-32] tyupagama RjusUtrAbhAsa ityarthaH / etadudAharati-udAharaNamiti / tathAgatamiti-'yat sat tat kSaNikam' iti vyAptyA sarva kSaNikameveti buddhamatamRjusUtrAbhAsa ityarthaH / bauddhamatasya sarvathA dravyApalApitvAt paryAyamAtrAbhyupagantRtvena RjusUtrAbhAsatA jJeyeti darzayatibauddho hIti / tattadAdhArabhUtAni tattatparyAyAdhArabhUtAni / tanmataM bauddhamatam / tadAbhAsatayA jJeyam RjusUtrAbhAsatayA'vadhAryam / sUkSmarjusUtra-sthUlarjusUtrAbhyAmRjusUtrasya dvaividhyaM darzayati-RjusUtro dvidheti // iti RjusUtranirUpaNam // atha zabdanayanirUpaNamparyAyArthikadvitIyabhedasya zabdanayasya nirUpaNamadhikarotiatheti / 'kAlAdi0' ityAdipadAt kAraka-liGga-saGkhyA-puruSopasa
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptabhaGgI - nayapradIpaprakaraNam / etasyArthaH - saGketAd vyAkaraNAt prakRti - pratyayasamudAyena siddhaH kAla-kAraka-liGga-saGkhyA-puruSopasargabhedenArthaM paryAyamAtraM pratIyate sa zabdanayaH / kAlabhede udAharaNam - " yathA babhUva bhavati bhaviSyati sumerurityAdiH " // 91 -- [ pramA0 pari0 7 sUtram - 33 ] atra kAlatrayavibhedAt sumerorapi bhedatvaM zabdanayena pratipAdyate, dravyatvena tvabhedo'syopekSyate / kArakabhede udAharaNam karoti rgANAM parigrahaH / dhvaneH zabdasya / etasyArthaH 'kAlAdibhedena dhvanerarthabhedaM pratipadyamAnaH zabdaH' iti lakSaNavAkyasyArthaH / siddhaH zabda iti dRzyam / pratIyata iti sthAne pratyAyayatIti pATho yuktaH, pratyetIti pATho vA, 'pratIyate' iti pAThaprAmANye tu paryAyamAtraM prati iyate iti chedaH, tasya pratipAdakatvena paryAyamAtraM prati gacchatItyarthaH / kAlabhedena bhinnArthapratipAdakamudAharati- kAlabhede udAharaNamiti - ' babhUva meruH ' iti zabdapratipAdyo meruranyaH ' anyazca bhavati meruH' itizabda pratipAdyaH, tadanyazca 'bhaviSyati meruH' itizabdapratipAdyaH zabdanaye, bhUta-bhaviSyadvartamAnakAlAnAM merusambandhinAM bhede merorapi bheda iti / atra babhUva bhavati bhaviSyati merurityatra ya eva merurbabhUva sa eva bhavati bhaviSyati ceti dravyatvena tasyaikyaM samasti paraM zabdanayastatra gajanimIlikAmavalambata ityAha -- dravyatveneti / kArakabhede'rtha bhedapratipAdakaM zabdanayamudAharati- kArakabhede udAharaNamiti - 'karoti kumbham' iti kartRpratyayasthale dvitIyAntapadapratipAdyAt kumbhAt 'kriyate kumbhaH' iti karmapratyayasthalIyaprathamAntapadapratipAdyaH kumbho'nya eva zabdanayena pratIyata iti /
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAlabodhinIvivRtivibhUSitaM kumbham, kriyate kumbha iti / liGgabhede-taTastaTI taTamiti / saGkhyAbhede-dArAH, kalatram , gRhaaH| puruSabhede-ehi ! manye-rathena ------ liGgabhedenArthabhedapratipAdakaM zabdanayamudAharati-liGgabheda ititaTa iti pulli~GgapratipAdyastaTarUpo'rtho'nyaH, anyastaTIti strIliGgapratipAdyaH, tAbhyAmanyazca taTamiti napuMsakaliGgapratipAdya ityevaM zabdanayo'bhimanyate / __ saGkhyAbhedenArthabhedapratipAdakaM zabdanayamudAharati-saGkhyAbheda itibahuvacanAntadArapadapratipAdyo dArarUpArtho'nyaH, tato'nyaH kalatramityekavacanAntakalatrapadapratipAdyaH, tasmAdanyazca bahuvacanAntagRhapadapratipAdyaH, "na gRhaM gRhamityAhuhiNI gRhamucyate" iti vacanAd gRhakAryanipuNAyAM striyAmapi gRhazabdo vartata iti strIbodhako'yaM gRhazabda iti, anyathaikavacanAntapadapratipAdyAd gRharUpArthAd bahuvacanAntagRhapadapratipAdyo'nya eveti saGkhyAbheda nArthabheda iti shbdnyo'bhyupgcchtiityrthH| ___ uttama-madhyamA'nyapuruSabhedenA'rthabhedapratipAdakaM zabdanayamudAhartumAha-puruSabheda iti-asmacchabdavAcyo'rtha uttamapuruSaH, yuSmacchabdavAcyo'rthoM madhyamapuruSaH, tAbhyAmanyo'rtho'nyapuruSaH, tabodhakapratyayabhede yo'rthabhedastatpratipAdakamanantaramucyamAnamudAharaNamityarthaH / kiM svarUpaM tadityAkAGkSAyAmAha-ehItyAdi / ehi ApUrvakasya idhAtorvidhyAdau madhyamapuruSaikavacane rUpam , 'Agaccha' iti tdrthH| manye mandhAtorvartamAnAyAmuttamapuruSaikavacane rUpam , vakSyamANasUtrabalAda 'manyase, manyethe, manyadhve iti' madhyamapuruSasthAne uttamapuruSasya ekavacanAntatvena nirdezaH, arthastu madhyamapuruSamAzritya vAcyaH, tatra yadyapi
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptabhaGgI nayapradIpaprakaraNam / yAsyasi, nahi yAsyati[si], yAtaste pitA / athavA-ehi ! manyeodanaM bhokSyase, bhuktaH so'tithibhiH, etam etaM vA / manye dvivacana bahuvacane api sambhavatastathApi 'ehi' ityekavacanAntasAnnidhyAda 'manyase' ityekavacanAntasthAne 'manye' ityavagantavyam , 'vicArayasi', iti tadarthaH / kIdRzI vicAraNA ? ityAha-rathena yAsyasIti / rathena vAhanavizeSeNa / yAsyasi yAdhAtobhaviSyantyAM madhyamapuruSaikavacane rUpam , vakSyamANasUtrabalAd 'yAsyAmi' ityuttamapuruSasthAne madhyamapuruSatayA nirdeza 'gamiSyAmi' iti tadarthaH / niruktapuruSavyavasthA-vacanavyavasthAprayojakaprahAsAvagataye prAha nahi yAsyasi, yAtaste piteti / atra 'ehi ! tvaM manyase-ahaM rathena yAsyAmi' iti vaktavye sUtravizeSavidhAnasAmarthyAt 'ehi ! manye-rathena yAsyasi' iti prayujyate / atra yadyapi 'ehi' ityanena sambodhyo yo maitrAdiH sa eva 'manye' ityasya 'yAsyasi' ityasya ca kartA tathApi puruSabhedAdarthabheda iti zabdanayo'bhimanyata iti 'ehi' iti 'yAsyasi' iti ca madhyamapuruSAkhyAtavAcyAdarthAd 'manye' ityuttamapuruSAkhyAtavAcyo'rtho'nyaH / prakArAntareNoktamevArthamAha---athaveti-'ehi ! manyase odanaM bhokSye' iti vaktavye vakSyamANasUtrabalAd 'ehi ! manye--odanaM bhokSyase, iti prayujyate, 'bhuktaH so'tithibhiH' ityanena prahAsasya gamyamAnatvaM labhyate, tathA satyeva niruktapuruSavyavasthA-vacanavyavasthe bhavataH / sambodhyakavyaktimAzritya 'ehi ! manye-odanaM bhokSyase' ityudAhRtam / atha sambovyaM vyaktidvayaM vyaktitrayaM cAzrityodAhartumAha-etam ! enam ! vetyAdi-atra 'etam ! eta! vA' ityAdipAThaH samucitaH / etam / ApUrvakasya idhAtorvi
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 bAlabodhinIvivRtivibhUSitaM odanaM bhokSyethe bhokSyadhve, bhokSye bhokSyAvahe bhokSyAmahe ityAdiH, manyase manyethe ityAdirarthaH, "prahAse ca manyopapade manyateruttama ghyAdau madhyamapuruSadvivacane rUpam , 'Agacchatam' iti tdrthH| eta AGpUrvakasya idhAtorvidhyAdau madhyamapuruSabahuvacane rUpam , 'Agacchata' iti tadarthaH / vAzabdaH samuccayArthaH, tenodAharaNatrayamAveditaM bhavati, tathAhi-ehi ! manye-odanaM bhokSyase 1, etam ! manye-odanaM bhokSyethe 2, eta! manye odanaM bhokSyadhve 3 / ekasya sambodhane prathamamudAharaNam, dvayoH sambodhane dvitIyam , bahUnAM sambodhane tRtIyam , man dhAtorvidhAnabalAt sarvatra uttamapuruSaikavacanena nirdezaH, bhujUdhAtorvidhAnabalAd uttamapuruSasthAne madhyamapuruSanirdezaH, zeSaM tu sarvatra yathAsthitameva / atra prathamamudAharaNam-'ehi ! manyase-odanaM bhokSye iti sthAne, dvitIyam-'etam ! manyethe-odanaM bhokSyAvahe' iti sthAne, tRtIyam-- 'eta! manyadhve odanaM bhokSyAmahe' iti sthAne vijJeyam -bhokSye bhokSyAvahe bhokSyAmahe ityAdiriti-udAharaNadattAH 'bhokSyase, bhoyethe, bhokSyadhve' iti trayaH prayogAH krameNaitatritayasthAne saMjAtA ityarthaH, teSAM puruSabhedAnmitho minnArthatvamiti vyajyata iti bhAvaH / triSvapyudAharaNeSu 'manye' ityasyaikAkAratvAdarthabhedaH kazcidasti na vetyAkAGkSAyAmAha-manyase manyethe ityAdirartha iti-prathamodAharaNe 'manye' ityasya 'manyase' ityarthaH, dvitIye 'manyethe' ityarthaH, tRtIye 'manyadhve' ityartho bodhyaH / nanu tatra kiM niyAmakamiti ced , ucyatesannihitapadavacanaM niyAmakam , tathAhi-'ehi' ityekavacanAntasthale 'manyase' iti 'etam' iti dvivacanAntasthale 'manyethe' iti, 'eta' iti bahuvacanAntasthale 'manyadhve' iti / nanu puruSAntaravAcye puruSA
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptabhaGgI nayapradIpaprakaraNam / ekavaca" [pA. 1. 4. 106.] iti sUtreNeyaM puruSavyavasthA prahAsa eva, yathArthakathane tu-ehi! tvaM manyase-odanamahaM bhokSya, bhuktaH so'tithibhiriti / upasargabhede santiSThate, avatiSThate / kvacidarthabhedasyApi grahaNam-"saMzayya karNAdiSu tiSThate ntarIyaprayogazcet tadA'vyavasthaiva syAdityArekA nirAkartukAma AhaprahAse cetyAdi-anena sUtreNa vyavasthA bhaviSyatItyarthaH, kutrAnena sUtreNa vyavasthetyAha-prahAsa eveti-uktasUtreNa prahAsa eva puruSAntaraprayoge puruSAntarIyaprayogo nAnyatreti vyavasthetyarthaH / anena ca zabdabheda eva kevalaM na tvarthabhedo matAntara iti sUcitam / yatra tu na prahAsastatra 'ehi ! manye-odanaM bhokSyase' iti na prayogaH kintu 'ehi ! tvaM manyase-odanamahaM bhokSye' ityeva prayoga ityAhayathArthakathane viti / 'bhokSye' ityanantaraM 'na tu bhokSyase' iti dRshymiti| __ upasargabhedenArthabhedapratipAdakaM zabdanayamudAharati-upasargabheda iti / arthabhedAbhiprAyeNa prayujyamAnasyApi zabdasya vikAratAmitasyArthabhedamabhyupagacchataH zabdanayasyodAharaNamAha-kvacidarthabhedasyApi grahaNamiti-'upasargabhedena' ityanenArthabhedasyApi grahaNamityarthaH / saMzayyeti-kirAtArjunIye tRtIyasarge yudhiSThiraM prati vyAsasya vacanamidam "jahAtu nainaM kathamarthasiddhiH, saMzayya karNAdiSu tiSThate yaH / asAdhuyogA hi jayAntarAyAH, pramAthinInAM vipadA padAni" // 14 // etat padyamitthaM vyAkhyAtam-enaM dhRtarASTam , arthasiddhiH kathaM na jahAtu, jahAtvevetyarthaH / 'praiSAti sargaprAtakAleSu kRtyAzca" [pA0
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ : bAlabodhinIvivRtivibhUSitaM yaH" iti sthayArthe "prakAzana-stheyAkhyayozca" [pA. 1. 3. 23. ] sUtreNAtmanepadam / etadAbhAsaM prakaTayanti-"tadbhedena tasya tameva samarthayamAnastadAbhAsaH" iti // -[pramA0 pari0 7 sUtram-34 ] kAlAdibhedavibhinnasa zabdasyArthasyApi bhinnatvamabhimanya 3. 3. 163.] iti prAptakAle loT , tasya hAnikAlaH prApta ityarthaH / kutaH ? yo dhRtarASTraH, saMzayya sandihya, karNAdiSu tiSThate karNAdIn durmatriNaH sandigdhArthe nirNetRtvenAvalambata ityarthaH / "prakAzana-stheyAkhyayozca" [pA0 1. 3. 23.] iti stheyAkhyAyAmAtmanepadam , tiSThate'sminniti stheyo vivAhapadanirNatA / tathAhi-asAdhuyogA durjanasaMsargA jayAntarAyA jayavighAtakAH, kiJca, pramAthinInAmunmUlanazIlAnAM vipadAM padAni sthAnAni, "padaM vyavasitatrANasthAnalakSmAbhivastuSu" ityamaraH, na kevalaM jayaghAtinaH kintvanarthakAriNazcetyarthaH / dhRtarASTro'pi durjanavidheyatvAd vinayatIti bhAvaH, etadvyAkhyAyAM sthAdhAtorarthabhedaH spaSTIkRta eveti bodhyam / arthabhede parasmaipadino'pi sthAdhAtorAtmanepadaM sUtravihitamityupadarzayati-prakAzaneti / prasaGgAcchabdanayAbhAsanirUpaNamadhikaroti-etadAbhAsamitizabdanayAbhAsamityarthaH / tadbhedeneti-kAla-kAraka-liGga-saGkhyA-puruSopasargabhedena zabdasyArthabhedameva samarthayamAnaH zabdAbhAsa ityarthaH / amumevArtha zabdAntareNa spaSTayati-kAlAdIti / bhinnatvaM bhinnatvameva, tathA satyevAbhinnatvapratikSepAdAbhAsateti / udAharaNaM zabdAbhAsodAhara
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptabhaGgI nayapradIpaprakaraNam / mAnaH zabdAbhAsa ityarthaH / udAharaNam-"babhUva bhavati bhavidhyati sumerurityAdayo bhinnakAlAH zabdA bhinnamevArthamabhidadhati bhinnakAlazabdatvAt tAdRsiddhAnyazabdavadityAdiH" // -[pramA0 pari0 7 sUtram-35] anena vAkyenaikArthasyaikyAdarthabhedastu zabdAbhAsaH / iti paryAyArthikassa dvitIyabhedaH shbdnyH|| __ atha tRtIyabhedaM samabhirUDhaM samarthayanti-"paryAyazabdeSu niruktibhedena bhinnamartha samabhirohan samabhirUDhaH" iti // -[pramA0 pari0 7 sUtram-36] Nam / "bhinnakAlAH zabdAH' ityantaM pakSavacanam, 'bhinnamevArthamabhidadhati' iti vidheyavacanam , 'bhinnakAlazabdatvAd' iti liGgavacanam , 'tAdRsiddhAnyazabdavad' iti nidarzanam / 'ityAdi ityAdipadAt 'karoti kumbha, kriyate kumbhaH' iti bhinnakArakazabdA bhinnamevArthamabhidadhati bhinnakArakazabdatvAdumayasampratipannatathAvidhazabdavadityAgrahaNam / iti zabdanayanirUpaNam // atha samabhirUDhanayanirUpaNam samabhirUDhanayanirUpaNamadhikaroti-atheti / tRtIyabhedaM paryAyArthikanayasya tRtIyaprakAram / samamirUDhalakSaNavAkyamullikhati-paryAyazabdeviti-indra-zakra-purandarAdizabdeSu, indanAd indraH, zakanAt zakrA, pUrdAraNAt purandara iti niruktibhedena bhinnamarthamabhyupagacchan samabhirUDhanaya ityarthaH / 'paryAyazabdeSu0' ityAdisamabhirUDhanayalakSaNa 7 saptabhanI
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAlabodhinIvivRtivibhUSitaM etasyArtha:-zabdanayo hi zabdaparyAyaminnatve'pi dravyasyArthasyAbhedatvamabhilaSati, samabhirUDhanayena (nayo) hi zabdaparyAyabhede bhinnaM dravyArthamabhimanyate, paryAyazabdAnAmarthata ekatvamupekSata iti / udAharaNam-"indanAdindraH, zakanAcchakrA, pUrdAraNAt purandara ityAdiSu yathA" // -[pramA0 pari 7 sUtram-37] anena vAkyena "indre ca zake ca purandare ca" ityAyekArthaparyAyazabde'pi vyutpattibhedenaitadarthasyApi bhedaH samAdriyate, zabdabhedAdarthabheda iti phalitArthaH / evamanyatra kalaza-ghaTakumbhAdiSu drssttvyH| vAkyasya paryavasitamarthamupadarzayati etasyArtha iti / zabdanayo hIti-yataH sAmpratanAmA zabdanaya indra-zaka-purandarAdizabdaparyAyabhede'pi tadarthasya svargAdhiparUpasyAbhedamicchati, samabhirUDhanayastu indrAdizabdaparyAyabhede indrAdirUpArthabhedaM vibhinnavyutpattinimittAtmakapravRttinimittasamAliGgitaM vibhinnaM dravyamabhyupagacchati, sadapi paryAyazabdAnAmarthata ekatvamupekSate, tatra gajanimIlikAmAzrayatItyarthaH / samabhiruDhanayodAharaNaM darzayati-udAharaNamiti / anena vAkyeneti-indanAd indra ityAdivAkyenetyarthaH / tathA ca samabhirUDhanayaH zabdabhedAdarthabhedamicchatIti tattvamityAha-zabdabhedAditi / kalaza-ghaTakumbhAdizabdeSvapyarthabhedamabhyupagacchatyayaM naya ityatidizati evmnytreti|
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramA0 para saptabhaGgI nayapradIpaprakaraNam / samabhirUDhAbhAsamAha-"paryAyadhvanInAmabhidheyanAnAtvameva kakSIkurvANastadAbhAsa" // [pramA0 pari0 7 sUtram-38] udAharaNam-"yathA-indraH, zakraH, purandara ityAdayaH zabdA bhinnAbhidheyA eva bhinnazabdatvAt , kari-kuraGga-turaGgazabdavadityAdiH" iti // -[pramA0 pari0 7 sUtram-39 ] atra hIndra zakre purandare ca nAmaikye'pi bhinnazabdatvAd bhinnavAcyA ete zabdAH,yathA kari-kuraGga-turaGgAdayo bhinnavAcyAstathaite'pi, tataH samabhirUDhAbhAsatayoktam / iti paryAyArthikasya tRtIyabhedaH samabhirUDhanayaH / / __atha caturthabhedamevambhUtaM samAkhyAnti-"zabdAnAM svapravRttinimittabhUtakriyAviziSTamathe vAcyatvenAbhyupagacchannevambhUta" iti // -[pramA0 pari0 7 sUtram-40] prasaGgAt smbhiruuddhnyaabhaasniruupnnmdhikroti-smbhiruuddheti| 'nAnAtvameva' ityevakAreNArthaikatvasya vyavacchedaH / tadAbhAsaH samamirUDhanayAbhAsaH / samabhirUDhanayAbhAsodAharaNaM darzayati-udAharaNamiti-"zabdAH' ityantamuddezyavacanam , 'bhinnAbhidheyA eva, iti vidheyavacanam , 'bhinnazabdatvAd' iti liGgavacanam , 'kari-kuraGga' ityAdi nidarzanam / atra hi niruktodAharaNavAkye yataH / iti samabhirUDhanayanirUpaNam // athaivambhUtanayanirUpaNam evambhUtanayanirUpaNamadhikaroti-atheti / caturthabhedaM paryAyArthikanayasya turIyaprakAram / zabdAnAmiti indrazabdasya svapravRttinimi
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 bAlabodhinIvivRtivibhUSitaM etasyArtha:-samabhirUDhanayenendanAdikriyAviziSTamindrasya piNDa bhavatu vA mA vA bhavatu, paramindrAdivyapadezaH, loke vyAkaraNe ca tathaiva rUDhatvAt samabhirUDhaH, tathA ca rUDhazabdAnAM vyutpattiH zobhAmAtrameva "vyutpattirahitAH zabdA rUDhAH" iti vacanAt / evambhUtanayo hi yasmin samaya indanAdikriyAviziSTamartha pazyati tasmin samaya evendrazabdavAcyo'yamiti manute na tu tabhUtendanakriyAviziSTaM svargAdhipatirUpamartha vAcyatvenAbhyupagacchannevambhUtanaya ityarthaH, evaM purandarazabdasya svapravRttinimittabhUtapUrdAraNakriyAviziSTaM svargAdhiparUpamarthaM vAcyatvenAbhyupagacchannevambhUtanayaH, evaM zakrAdizabde'pIti / uktalakSaNavAkyAbhipretArthamAviSkaroti--etasyArtha iti / samabhirUDhanayavaktavyAvedanena tadabhimatArthAdevambhUtAmimatArthasya bhedamAviSkurvannAha-samabhirUDhanayeneti / tathaiva indanAdikriyopalakSitavyaktAveva / tathA ca indanAdikriyAviziSTatAdazAyAM tAdRzakriyA'viziSTatAdazAyAM cendrAtmakapiNDe indravyapadezavyavasthitau ca / rUDhazabdAnAM go-ghaTAdizabdAnAm / vyutpattiH gacchatIti gauH, ghaTate ceSTata iti ghaTa ityevaM vyutpattiH / 'zobhAmAtrameva' ityevakAreNa vyutpattyarthasya tatra tadvyapadezakAle'vazyasattvasyAvazyakatvavyavacchedaH / rUDhazabdasya vyutpatteH zobhAmAtratve rUDhazabdasya vyutpattirahitatvavacanaM prAcInAnAmupodvalakamityAha-vyutpattirahitA iti / samabhirUDhanayavaktavyamuktvA tadvaiziSTayapratipattaye evambhUtanayavaktavyamupadarzayati--evambhUtanaya iti-asya 'pazyati, manute' ityubhytraankyH| na tu tadrahitakAla iti-indanAdikrivArahitakAle indraza Mana
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'saptabhaGgI- nayapradIpaprakaraNam / 101 wwwwm tadrahitakAla ityarthaH / etannayamate tu kriyAzabda eva / yadyapi bhASyAdiSu jAti-guNa-kriyA-sambandhi-yadRcchAlakSaNA pazcatayI zabdapravRttiruktA sA vyavahAramAtra to'vagantavyA na nizcayAdityayaM nayaH svIkuruteH tathAhi - jAtizabdAH kriyAzabdA eva [ yathA-] gacchatIti gauH, AzugAmitvAdazvaH / guNazabdA yathAzucIbhavatIti zuklaH, nIlabhavanAnnIlaH / yadRcchAzabdA yathA bdavAcyo'yamiti na manuta ityarthaH / evambhUtanaye sarvazabdAnAM vyutpattinimittabhUta kriyApravRttinimittakatvAt kriyAzabdatvameva na tu jAtiguNa-dravyazabdatvamityAha - etannayamate tviti / vyavahAranayAvalambanena bhASyAdiSu paJcatayI zabdAnAM pravRttiruktA, na tu nizcayataH, evabhUtanayastu nizcayanayaH, tadanusAreNa ca kriyAzabda eva kevala iti na bhASyavirodhaH, bhASye nizcayanayA'nAlambanAdityAha -- yadyapIti / sA paJcatayI zabdapravRttiH / ayaM nayaH evambhUtanayaH / evambhUtanaye jAtyAdizabdAnAM kriyAzabdatvaM bhAvayati tathAhItyAdinA / gavAzvAdizabdA gotvA'zvatvAdijAtipravRttinimittakatayA jAtizabdatvena prasiddhA api kriyAzabdA eva, gacchatIti gauH, AzugAmitvAdava ityevaM kriyApravRttinimittakatvasya tatrApi bhAvAdityAha - jAtizabdAH kriyAzabdA eveti / guNapravRttinimittatayA guNazabdatayA prasiddhAnAM zukla-nIlAdizabdAnAM kriyApravRttinimittakatvena kriyAzabdatvamupapAdayati - guNazabdA iti / AdhunikasaGketitAnAM devadattAdizabdAnAM yacchAzabdatayA prasiddhAnAmapi kriyAzabdatvaM darzayati-yahacchAzabdA iti / saMyogena dravyaviziSTabodhako dravyasaMyogaviziSTabodhako
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 bAlabodhinIvivRtivibhUSitaM deva enaM deyAt, yajJa enaM deyAt [iti devadattaH, yajJadattaH] | saMyoga-samavAyizabdA yathA-daNDo'syAstIti daNDI, viSANamasthAstIti viSANItyastikriyApradhAnatvAd , astyarthe pratyayAtha(ca) / ete sarve kriyAzabdA eva 'asti-bhU' ityAdikriyAsAmAnyakha sarvavyApitvAt / udAharaNam-"yathA-indanamanubhava'nindraH, sakanakriyApariNataH zakraH, pUraNapravRttaH purandara ityucyate" iti // -[pramA0 pari0 7 sUtram-41] etadAbhAsaM lakSayanti-"kriyA'nAviSTaM vastu zabdavAcyatayA pratikSipastu tadAbhAsaH" iti // -[pramA0 pari0 7 sUtram-42] svakIyakriyArahitaM tadvastvapi zabdavAcyatayA pratikSipati vA 'daNDI' iti, samavAyitayA dravyaviziSTabodhako dravyasamavAyitvaviziSTabodhako vA 'viSANI' iti zabdazca kriyAzabda evetyAha---- saMyoga-samavAyizabdA iti / uktazabdavyutpattAvastikriyApravezAt, in pratyayazcAstyartha eveti kriyAzabdatvaM daNDyAdizabdasyetyAhadaNDo'syAstIti daNDIti / sarvazabdaprayoge 'asti-bhU' ityAdikriyAsAmAnyasya bhAvAt sarvazabdAnAM kriyAzabdatvamityAha-ete sarva iti / evambhUtanayasyodAharaNamupadarzayati-udAharaNamiti / __ prasaGgAdevambhUtanayAbhAsalakSaNamadhikaroti- etadAbhAsamiti-evambhUtanayAbhAsamityarthaH / 'kriyAnAviSTam' ityAdilakSaNavAkyArthamupadarzayati-svakIyeti-indanAdikriyArahitaM zakrAdivastvapi indrazabda
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptabhaGgI nayapradIpaprakaraNam / 103 tacchabdavAcyamidaM na bhavatyeva, etAdRza evambhUtAbhAsaH / udA. haraNam-'yathA-viziSTaceSTAzUnyaM ghaTAkhyaM vastu na ghaTazabdavAcyaM ghaTazabdapravRttinimittabhUtakriyAzUnyatvAt paTavadityAdiH" iti // -[pramA0 pari0 7 sUtram-43 ] anena hi vAkyena svakriyArahitasya ghaTAdervastuno ghaTAdizabdavAcyatAniSedhaH kriyate, saca pramANabAdhita ityevambhUtanayAbhAsatayoktamiti / iti paryAyArthikasya turyabheda evambhUtaH // eteSu ke punararthanayAH? ke punaH zabdanayAH 1 tad darzayati vAcyatayA pratikSipati-indrazabdavAcyamidaM na bhavatIti, tathA pratikSipannaivambhUtanaya ityarthaH / evambhUtanayAbhAsasyodAharaNamupadarzayatiudAharaNamiti-'viziSTaceSTAzUnyaM ghaTAkhyaM vastu' iti pakSanirdezaH, 'na ghaTazabdavAcyam' iti sAdhyanirdezaH, 'ghaTazabdapravRttinimittabhUtakriyAzUnyatvAd' iti hetunirdezaH, 'paTavad' ityudAharaNanirdezaH / asya caivambhUtanayAbhAsatvaM spaSTayati-anena hi vAkyeneti-'viziSTaceSTAzUnyaM ghaTAkhyaM vastu0' ityAdivAkyena yato viziSTaceSTAlakSaNaghaTakriyArahitasya ghaTAdevastuno ghaTAdizabdavAcyatAniSedhaH kriyamANaH pramANabAdhita itItthaM pratipAdakasyaivambhUtanayasyaivambhUtanayAbhAsatayA'bhidhAnamityarthaH / ityevambhUtanayanirUpaNam // iti paryAyArthikanayanirUpaNam // arthanaya-zabdanayanirUpaNamprakArAntareNa nayAnAM keSAJcit sAjAtyaM svabhAvAbhedataH, keSAJcid vaijAtyaM svabhAvabhedAdityetad bhAvayitumarthanayatva-zabdanayatve pratiniyata
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 'bAlabodhinIvivRtivibhUSitaM "eSu catvAra AdyA nayA arthanirUpaNAyAM prviinntvaadrthnyaa"| -[ pramA0 pari0 7 sUtram-44 ] "agretanAstrayo nayAH zabdavAcyArthagocaratayA zabdanayA:" iti / -[pramA0 pari0 7 sUtram-45] ke punarbhedAH? tAnAha"ikiko ya sayaviho, satta nayasayA havanti emeva / anno vi a Aeso, paMceva sayA nayANaM tu" // -[ vizeSAvazyakabhASyagAthA-2264 ] aadyaashctvaaniruupnnaayaa| arthanayA nayAdhAratayA nirUpayati-eteSviti-nirukteSu saptasu nayeSvityarthaH / tad darzayati arthanayatvaM zabdanayatvaM ca darzayati / eSu saptasu nayeSu / AdyAzcatvAro nayAH naigama-saGgraha-vyavahAra-RjusUtrAkhyAzcatvAro nayAH / arthanirUpaNAyAm arthvissykjnyaanaanukuulshbdaatmkniruupnne| pravINatvAt samarthatvAt / arthanayA jJeyAH / agretanAstrayo nayAH zabda-samabhirUdvaivambhUtAkhyA nayAH / 'zabdavAcyArthagocaratayA' ityanena zabdaprAdhAnyaM khyApitaM bhavati, kAlabheda-liGgabhedAdikaM zabdagatameva, tahalAd vibhinnArthagocaratvena zabdavAcyArthagocaratA zabdAkhyasAmpratanayasya, samabhirUdvaivambhUtayorapi vyutpattiH zabdasyaiveti tannimittakriyAbhedo'pi zabdAdhIna eveti tata eva ca vibhinnArthagocaratvena zabdavAcyagocarateti, arthabhede zabdabheda eva nibandhanamiti yathA yathA zabdA anyathAbhAvamupayAnti tathA tathA'rthA apyanyathAbhAvaM pratipadyanta iti zabdaprAdhAnyAcchabdanayatvameSAmityarthaH / nayabhedasaGkhyAnirUpaNam--- nayAnAM saptatvAdisaGkhyAprakArAnupadarzayitumAha ke punarbhedAH?
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptabhaGgInayapradIpaprakaraNam / 105 sasAnAM naigamAdinayAnAmekaikazca prabhedataH zatabhedaH, evaM sarvairapi abhedaiH sapta zatAni bhavanti / prakArAntare pazcApi nayA:, kadA ? yadA zabdAdibhistribhinayaireka eva zabdanayo vivakSyate tadA paJca, ekaikasya ca zatavidhatvAt paJca zatAni nayAnAm / apizabdaH punararthe / SaT catvAri ca zatAni, dve vA zate nayAnAm , kadA? yadA sAmAnyagrAhinaigamasya saGgrahe'ntarbhAvaH, vizeSagrAhinaigamasya tu vyavahAre'ntarbhAvo vivakSyate tadA mUlanayAnAM SaDvidhatvAdekaikasya ca zatabhedatvAt SaT zatAni / tAnAheti / ikkiko0 iti-"ekaikazca zatavidhaH sapta nayazatAni bhavantyevameva / anyo'pi ca AdezaH paJcaiva zatAni nayAnAM tu" // iti saMskRtam / nayAnAM saptazatavidhatvamupapAdayati--saptAnAmiti / zatabheda iti-kathamevamityAkAGkopazamanAya mUlakRtA noktameva kimapIti granthAntarataH pratyekaM zatabhedatvAvagame yatna Astheyo vizeSa jijJAsubhiH / AdezAntare mUlanayAnAM paJcavidhatvam , pratyekaM ca zatabhedatvamiti sarvairapi prabhedaiH paJca zatAni nayAnAmityAha-prakArAntara iti / naigama-saGgraha-vyavahAra-RjusUtra-zabdAH paJca nayAH, zabdatvena ca sAmprata-samabhirUdvaivambhUtAstrayo'pi nayAH saGgRhyante, itthaM vivakSAyAM mUlanayAnAM paJcavidhatvam, pratyeka zatavidhatve paJca zatAnItyAha-- yadeti / zabdAdibhiH zabda-samabhirUDhaivambhUtaiH / apizabdaH 'anyo'pi ca' ityatrApizabdaH / SaTzatatvaM nayAnAmupapAdayati-yadetinaigamasya saGgraha-vyavahArayorantarbhAvAdatiriktasyAbhAve mUlanayAH Sada, pratyekaM ca zatavidhatve SaT zatAnIti / naigamasya saGgraha-vyavahArayorantarbhAvato'rthanayAH saGgraha-jyavahArarjusUtrAstrayaH, zabdanayatvena zabdasama
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAlabodhinIvivRtivibhUSitaM kadA catvArIti? yadA saGgrahavyavahArarjusUtralakSaNAstrayo'rthanayA:, ekastu zabdanayaH paryAyAstikastadA catvAro nayA:, pratyekaM ca zatabhedatvAccatvAri zatAni / kadA dve iti ? eko dravyArthikA, paryAyArthikazceti dvau, pratyekaM ca zatabhedatvAd dve zate, kutrApi "Nicchaya-vavahAraNayA, mUlimabhedA nayANa savvANaM / nicchayasAhaNaheU, davvaya-pajaTThiyA muNaha" // 1 // iti / utkRSTato'saGkhyAtA api bhavanti"jAvaMto vayaNapahA, tAto vA nayA visadAo / te ceva ya parasamayA, sammattaM samudiyA savve" // -[vizeSAvazyakabhASyagAthA-2265] vyAkhyA-yAvanto vacanaprakArAste'pIhApizabdAt saGga bhirUdvaivambhUtAnAM saGgrahaNamiti zabdanaya eka iti mUlanayAzcatvAraH, pratyekaM zatabhedatvena catvAri zatAni nayAnAmityAha-yadeti / mUlanayau dravyArthika-paryAyArthiko dvau, pratyekaM zatavidhatvAd dve zate nayAnAmityAha-eko dravyArthika iti / nizcaya-vyavahArabhedatvena nayasya dvaividhyam , pratyekaM zatavidhatve dve zate nayAnAmityapyAdezAntaramityAha-kutrApIti / Nicchaya0 iti-"nizcaya-vyavahAranayau mUlabhedau nayAnAM sarveSAm / nizcayasAdhanahetu dravya-paryAyArthiko jAnIhi" || iti saMskRtam / utkarSato'saGkhyAtabhedatvamapi nayAnAmityAha-utkRSTata iti / jAvanta0 iti-"yAvanto vacanamArgAstAvanto nayA apishbdtH| te eva parasamayAH samyaktvaM samuditAH sarve" || iti saMskRtam / uktagAthAM vivRNoti-yAvanta iti-yAvanto vacanaprakA
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptabhaGgI - nayapradIpaprakaraNam / 107. hItAH / sAvadhAraNAste sarve nayAH parasamayAstIrthika siddhAntAH, ye ca niravadhAraNAH syAcchabdalAJchitAste nayAH samuditAH samyaktvaM pratipadyante / na ca pratyekAvasthAyAM mithyAtvahetutvAt samuditAH sarve mahAmidhyAtvahetavaH kathaM na bhavantIti vAcyam, pracuraviSalavasamudAye viSaprAcuryavat, tatra pratyuttarayannAha" savve samayaMti sammaM, vegavasAo nayA viruddhA vi / free- vavahAriNo iva, rAodAsINavasavattI" // --[ vizeSAvazyakabhASyagAthA-2267 ] rAste vacanaprakArA api apizabdAt saGgRhItA nayA bhavanti, teSAM vacanaprakArANAM sAvadhAraNAnAmanyavyavacchedakatvenaikAntabhAvAdekAntavA - ditairthikasiddhAntarUpatvam, ta eva niravadhAraNAH santo nAnyavyavacchedakAH, atha ca syAcchabdalAJchitAH kathaJcidarthapratipAdakAH, tata eva ca samuditAste samyaktvaM pratipadyanta ityarthaH / nanu pratyekaM mithyAtvahetUnAM nayAnAM samuditAnAM mahAmithyAtvahetutvameva syAnna samyaktvami - tyAzakya pratikSipati -- na ceti - asya 'vAcyam' ityanenAnvayaH, 'pracura0' ityAdyapi praznArthasanniviSTameva ekaikaviSalavasya yatkiJcidviSakAryakAritve pracuraviSalavasamudAye viSaprAcuryabhAvAd yathA viziSTaviSakAryakAritvaM tathA pratyekAvasthAyAM nayAnAM midhyAtvahetutve samuditAnAM teSAM kathaM na mahAmithyAtvahetutvam ? api tu mahAmithyAtvahetutvaM teSAM syAdityarthaH / tatra uktaprane / pratyuttarayan samAdhAnamabhidadhat / Aha vakti / savve0 iti - "sarve samayanti samyaktvaM caikavazato viruddhA api / bhRtya - vyavahAriNa iva rAjodAsInavazavartinaH " wwwwwww ,
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAlabodhinIvivRtivibhUSitaM .. vyAkhyA-parasparaviruddhA api sarve nayAH samuditAH samyaktvaM bhavanti, ekasya jinasAdhovaMzavartitvAt , yathA-rAjavazavartinAnAbhiprAyabhRtyavargavat , yathA vA dhana-dhAnya-bhUmyAdyartha parasparaM vivadamAnA bahavo'pi samyagyAyavatA kenApyudAsInena yuktibhirvivAdakAraNAnyapanIya mIlyante, tatheha parasparavirodhino'pi nayAn jainasAdhurvirodha bhatvA ekatra mIlayati / tathA pracuraviSalavA api hi prauDhamatravAdinA nirviSIkRtya kuSThAdi iti saMskRtam / 'savve samayaMti0' iti gAthAM vivRNoti-ekasyetijinasAdhurhi syAdvAdarahasyAmijJo nayAnAM svasvaviSayeSu yojanAM kartu vidagdhaH "saGgrahanaya etannimittApekSayA vastuni sattvamabhyupaiti, vyavahAranayazcaitannimittApekSayA'sattvamabhyupagacchati' ityevaM virodhaparihAreNa sarvanayAnAmekatra vastunyavasthAnaM kartumarhatIti tadabhiprAyAnugamanalakSaNatadvazavartitve samuditAnAM nayAnAM samyaktvameva, na tu mahAmithyAtvahetutvam / ukkArthadAAya nidarzanamAha-yatheti-nAnAbhiprAya ityanena parasparaviruddhAbhiprAyakatvena parasparavirodhinAmapi bhRtyAnA svasvayogyarAjakArye rAjJA sannivezitAnAM samIcInarAjakAryakartRtvameva, na tu rAjakAryavidhvaMsanahetutvam , tathetyarthaH / nidarzanAntaramAhayathA veti-atra dRSTAnta-dAntikabhAvanA granthakRtaiva samyak kRtA / yaJca 'pracuraviSalavasamudAye viSaprAcuryavad' ityuktaM tatrApi pracuraviSayalaveSvapi prauDhamantravAdinA mantravizeSeNa nirviSatvaM sampAdya kuSThAdirogiNe dIyamAneSvamRtatvaM bhavatIti tathA jinasAdhunaikatra viSaye'pekSAbhedena saGghaTiteSu teSu samyaktvaM bhavatItyAha-tathA pracuraviSayalavA
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptabhaGgI nayapradIpaprakaraNam / 109 rogiNe dattA amRtarUpatvaM pratipadyanta eveti sarva vizeSAvazyakaTIkAyAM sphuTameva / atredam-eSu "pUrvaH pUrvo nayaH pracuragocaraH, paraH parastu parimitaviSayaH 46 / [sanmAtragocarAt saMgrahAnaigamo bhAvAbhAvabhUmikatvAd bhUmaviSayaH 47 / sadvizeSaprakAza www apIti / etadvizeSAvagamAya vizeSajijJAsubhirvizeSAvazyakaTIkA'valokanIyA granthagauravabhayAnneha pratanyata ityabhiprAyeNAha--sarva vizeSAvazyakaTIkAyAM sphuTameveti / / nayAnAM pracuraviSayatvA'lpaviSayatvAdikamupadarzayati-atreti / 'idam' ityasya 'iti bodhyam' ityanenAnvayaH / eSu naigama-saGghahavyavahAra-RjusUtra-zabda-samabhirUlaivambhUteSu / pUrvapUrvasyottarottarApekSayA pracuraviSayatvamuttarottarasya pUrvapUrvApekSayA'lpaviSayatvaM krameNa bhAvayatisanmAtreti-sanmAtraviSayakAt saGgrahanayAt, naigamanayaH, bhAvAbhAvabhUmikatvAt bhAvaH sAmAnyam , abhAvo vizeSo'nyavyAvRttirUpatvAt , tadbhUmikatvAt-tadviSayakatvAt , bhUmaviSayo bahuviSayaH, saGghahasya sanmAnaM-sAmAnyameva viSayaH; naigamasya sattAlakSaNamahAsAmAnyamapi viSayaH, avAntaralakSaNasAmAnyavizeSo'pi viSaya ityuttarAt saGgrahAt pUrvasya naigamasya pracuraviSayatvam , pUrvamAnnaigamAd uttarasya saGgrahasya parimitaviSayatvamityarthaH / vyavahArAt pUrvasya saGgrahasya sakalavizeSavyApisattAlakSaNamahAsAmAnyaviSayatvAd bahuviSayatvam , saGgrahAcca pUrvasmAt sadvizeSamAtrAvabhAsakatvAd vyavahArasyottarasya parimitaviSayatvaM darzayati-sadvizeSaprakAzakAditi / RjusUtrAduttarasmAd vyavahArasya bahuviSayatvam , vyavahArAca pUrvasAduttarasya RjusUtrasya parimitaviSayatvaM
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 bAlabodhinIvivRtivibhUSitaM kAd vyavahArataH saGgrahaH samastatatsamUhopadarzakatvAd bahuviSayaH 48 / vartamAnaviSayA dRjusUtrAd vyavahArastrikAlaviSayAvalambittvAdanalpArthaH 49 / kAlAdibhedena bhinnArthopadarzinaH zabdAdRjusUtrastadviparItavedakatvAnmahArthaH 50 / pratiparyAyazabdamarthabhedamabhIpsataH samabhirUDhAcchandastadviparyayAnuyAyitvAt prabhUtaviSayaH 51 / pratikriyaM vibhinnamartha pratijAnAnAdevambhUtAt samabhirUDhastadanyathA'rthasthApakatvAnmahAgocaraH 52 / nayavAkyamapi darzayati -- vartamAnaviSayAditi - vartamAnamAtraviSayAdityarthaH / analpArthaH prabhUtArthaH / uttarasmAt sAmpratAkhyazabdanayAt pUrvasya RjusUtrasya mahArthatvam, tato'lpArthatvaM zabdasya darzayati -- kAlAdIti / AdipadAd liGga saGghabAderbhahaNam / tadviparItAvedakatvAt kAlAdibhede'pyabhinnArthAvedakatvAt / samabhirUDhAt sAmpratasya prabhUtaviSayatvamAvedayati--- pratiparyAyazabdamiti / tadviparyAnuyAyitvAt paryAyazabdabhede'pyarthAbhedAbhyupagantRtvAt / evambhUtanayAt samabhirUDhanayasya prabhUtaviSayatvaM spaSTayati-- pratikriyamiti - vyutpattinimittakriyAsadbhAvakAla eva tatacchabdavAcyatvamityabhyupagacchata evambhUtanayAt vyutpattinimittakriyA tadA varttatAM mA vA ubhayathApi tadupalakSitArthasya zabdavAcyatvamityevamarthasthApakatvAt samabhirUDhasya mahAgocaratvamityarthaH / yathA pramANavAkyaM khaviSaye pravartamAnaM vidhi-niSedhAbhyAM saptabhaGgImanusarati tathA nayavAkyaM svaviSaye pravartamAnaM vidhi-niSedhAbhyAM saptabhaGgImanusaratItyAha - nayavAkyamapIti tathA ca pramANasaptabhaGgI - nayasaptabhaGgabhedAt saptabhanyA dvaividhyamityarthaH / pramANavannayasyApi saphalatvamiti
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptabhaGgInayapradIpaprakaraNam / 111 khaviSaye pravartamAnaM vidhi-pratiSedhAbhyAM saptabhaGgImanuvrajati 53 // pramANavadasya phalaM vyavasthApanIyam 54" -[pramA0 pari0 7 sUtram-46-54 ] yathA pramANasya khalvAnantaryeNa sampUrNavastvajJAnanivRttiH phalaM tathA nayasyApi vastvekadezAjJAnanivRttiH phalam / pArampayeNa ca yathA pramANasyopAdAnahAnopekSAbuddhayaH sampUrNavastuviSayAH phalatvenA'bhihitAstathA nayasyApi vastvaMzaviSayAstAH phalatvenA'vadhAraNIyAH // ] iti bodhyam / iti zrInayapradIpavibhAgaH // pramANanirUpaNavannayanirUpaNamapi saprayojanatvAt kartavyamityAzayenAhapramANavaditi / asya nayasya / tavyavasthAmevopadarzayati-yathetianantarita-paramparitabhedAt pramANasya phalaM yathA dvividhaM tathA nayaphalamapyuktaprakAreNa dvividham, tatra pramANaM sampUrNArthaviSayakajJAnarUpamiti tadanantaritaphalaM sampUrNavastvajJAnanivRttiH, nayastu vastvekadezamAhijJAnarUpa iti tadanantaritaphalaM vastvekadezAjJAnanivRttiH, sampUrNavastuviSayakasya pramANasya pAramparyeNa phalaM sampUrNavastuviSayA upAdAna-hAnopekSAbuddhayaH, evaM nayasyApi vastvaMzaviSayakasya pAramparyeNa phalaM vastvaMzagocarA upAdAna-hAnopekSAbuddhaya iti pramANasamazIlatvAt pramANanirUpaNamiva nayanirUpaNamapi prekSAvadbhirAdaraNIyamityayaM nayanirUpaNayalo'smAkaM saphalatvAnna kAkadantaparIkSAvadupekSaNIya ityAzayaH / saptabhaGgInayapradIpaprakaraNarUpasyAsya granthasya prathamasargaH saptamaGgIsamarthanAtmA pUrva vRttaH, idAnI nayapradIpavibhAgAtmA dvitIyasargo'pi vRtta ityAha-- iti zrInayapradIpavibhAga iti /
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAlabodhinIvivRtivibhUSitaM nayavicAramayo likhito mudA, yadadhunA zizunA'rthazubhena vai / ayamupAsyadhiyAM sudhiyAM prage, bhavatu saukhyakRte satataM satAm // iti saptabhaGgI - nayapradIpaprakaraNaM sampUrNam // 112 www nayavicAramaya iti - arthyata ityartha iSTaH, iSTaH zubho yasya so'rthazubhaH, tAdRzena, alpajJatvAt zizunA - bAlena zrIyazovijayena, 'arthazumena vai' iti sthAne 'zizunA yazasA mayA' iti pAThe tu kaNThata eva nAma pratIyate; adhunA idAnIm, yad - yasmAd, mudA - Anandena, nayavicAramayaH - nayavicArAbhinnasvarUpo'yaM granthaH, likhita :- etadvanthasaGkalitanayavicArastu granthAntare vistareNa samastyeva mayA tu kevalaM tataH samAkalayya saGkSepeNa likhitaH, so'yaM granthaH prage - prAtaHkAle, upAsyadhiyAM sudhiyAM satAM satataM saukhyakRte - AnandAya bhavatu, etagranthAt phalAntaraM kimapyahaM na kAmaye kintu satataM prAtaHkAle etadviSayaparizIlanataH sajjanAnAM pramodo bhavatvityeva prArthaya ityabhisandhiH // iti zrItapogacchAdhipati zAsanasamrAT jagadguru zrIvijayane misUrIzvarapaTTAlaGkAra-vyAkaraNavAcaspati zAstravizArada -kaviratna - vijayalAvaNyasUriviracitA zrIsaptabhaGgI - nayapradIpaprakaraNaTIkA sampUrNA / chadmastheSu sadA skhaladgatitayA doSaprabandhAnvaye no hAsyAspadamatra doSaghaTanAyAM syAmahaM ghImatAm / no prArthyAH kRtino nisargagarimAvAsA mayA zodhane yeSAM doSagaNapramArjana vidhiH svAbhAviko'yaM yataH // 1 //
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptabhaGgI - nayapradIpaprakaraNam / prazastiH / [ upajAtivRttam ] zrInAbhijAtaM zubhazAntinAthaM subhavyarAjInayanAmRtaM ca / prakAzipaM zrIzubhavarddhamAnaM namAmi nityaM jinarAjarAjam // 1 // MM wwwwwww [ zArdUlavikrIDitavRttAni ] lokAlokavilokino jinapaterdUrIkRtAMhastateH sollAsairamarAdhipaiH kRtanateH sUryAtigAGgayuteH / gIrIzasya ca nazca zAsanapateH siddhArtha satsantateH paTTe dharmadhurandharaM vijayate vIraprabhoH sanmateH // 2 // tatra zrIzrutakevalI gaNimaNizcAritracUDAmaNi rnirgranthAbhidhamacchagacchamatanot svAmI sudharmAbhidhaH / koTIzaH kila sUrimantrakalanAt koTIti nAmnojjvalaM www gacchaM cAcchamatizca susthita iti zrIsUripo'nu vyadhAt // 3 // wwww candraM candrakalAkalApadhavalaM bhUyoyazomAlinaM www gacchaM cAnucakAra cArucaraNaH zrIcandrasUrIzvaraH / tatraivAnu ca sUrirAT zamanidhiH sAmantabhadrAbhidho wwwww www vyAtene vanavAsigacchamamalaM lInaM gaNAnAM gaNe // 4 // saMtApApaharaM samAzritanRNAM zAkhAvalIlAlitaM dIkSAdAnazubhAspadaM sucaraNAbaddhaM vizAlonnatam | zreyAMsaM vaTagacchamacchamatulaM satpuNyapaNyApaNa 113 mAcAryAdhipa AtatAna tadanu zrIsarvadevAbhidhaH // 5 // 8 saptabhaGgI * www
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAlabodhinIvivRtivibhUSitaM bhUpAlena ca medapATapatinA dRSTvA tapo duSkaraM sAnvarthaM ca mahAtapA iti padaM yasmai dade sammadAd / wwwwww wwwwww puNyAtmA vidadhe tataH sa ca jagacandrAbhidhaH sUrirAT SaSThaM praSThaguNAlayaM kila tapAgacchaM sadacchAzayam // 6 // gacche'smiMzca paramparAgatamahovaizadyalIlAlaye zraddhAcAracitAM kulAlayamaye rAddhAntamArgAdhvage / zrIhIreNa jinendrazAsanAzirohIreNa dhIreNa ca wwwwwww bhUpAlAskabaraprabodhanakRtA puNyAtmanA sUriNA // 7 // mohelApatipATane paTutame saddharmasenAkare zrIsenena ca sainikena guNinA zreyo'rthinA sUriNA / 114 www zrIdevena ca sUriNA vibudhatAsphArti parAM bibhratA zrIsiMhena ca pApanAgahariNA zrIsUriNollAsite // 8 // AA pRthvIM pAdapracArato vidadhato dhvastAndhakArAM varAM nirmAtuH zamasAgarodayaramAM sadvRttatAzAlinaH / satsaumyAkRtimAlinaH kuvalayA''nandaM dadAnasya ca sAdhostArakapasya vRddhivijayAmikhyasya vai sadguroH // 9 // pAdAmbhojarajomarandamadhupo vidyAvilAsAlayo ww . bhUpAlAvalimaulilAlitapadAmbhojo janAnandadaH / uccAcArapracAraprodyatamanA nAnAmunInAM guru rudroDhA''gamayogamucca vidhinA prasthAnapaJcatparaH // 10 // svaM cAkhaM samayaM sadA sahRdayaM vidvAMzca divyAkRtirnityaM dharmakathAvidhau vilasatA mAdhuryamAzritA /
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptabhaGgI nayapradIpaprakaraNam / 115 gambhIradhvaninA dhanAdhanaravaM hAsyAspadaM kurvatA ___ tAreNAkhilabhabyakekinikarA''nandaM dadAnaH sanA // 11 // tIrthAnAmavane samuddhRtikRtau lInAntarAlaH sadA zIlaM zaizavato'malaM ca kalayannAcAryacUlAmaNiH / samrAT zrIjinazAsanasya vasatiH prauDhapratApazriyo rArAjItitarAM jagadgururayaM zrInemisUrIzvaraH / / 12 // [vasantatilakAvRtte] IDe sudarzanadharaM puruSottamaM taM maitrIyutaM samudayazriyamAdadhAnam / sanandanaM sumanasAmanurAgacaGgaM vijJAnatAmarasatAmarasAkaraM ca // 13 // bhavyAlipaGkavikalaM jaDatAtigaM ca nityaM punAnamakhilaM kila sAdhupanam / sandarzitA'mRtapathaM varadezanAto laavnnymndirmudaarmno'bhiraamm||14|| [ upajAtivRtte ] namyaM narendraiH sujayantamAryadakSaM suzIloccavizuddhacittam / kalyANabhRtkevalanAmadheyajinaprabhollAsitabhAvavijJam // 15 // saccandanaM sajjanatApahAraM prauDhaprabhAvaM vibudhArcitaM ca / sanmaGgalaM sacaraNAdikAntaM matIzamAnyaM nipuNaM sumuktiM // 16 // caturbhiH kalApakam / [zArdUlavikrIDitavRttAni ] vIre jIvati nandivardhanamahInAthena nirmApitaM bimba vIravibhoH sudhAMzuvimalaM yasyAM sadA rAjate / rom www M
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ Mamma 116 bAlabodhinIvivRtivibhUSitaM zrIvajrAgamanaM ca yatra jagaDDarjAto jayI jAvaDo ... dhanyA sA gurujanmabhUrmadhupurI navyA na kAvyaiH kakaiH ? // 17 // tatra zrIgurujanmabhUtalabhuvi zrAddhaiH kRtaM bhAvukai___ zcaityaM nemivihAranAma vitataM vidyotate pronnatam / tatpArdhasthitanemibodhasadane varSAsthitiM kurvatA ___ varSe vikramage jagat-kha-nakhage pakSe site kArtike // 18 // kaivalyaM gaNigautame nijagurau janmAdadhAne dine dIpAlIlalite pramodakalite lakSmIyute gehini / varSArambhatayA gIte mudamite loke'khile'laMkRte lAvaNyAbhidhasUriNA viracitA bAlAya vRttirmudA // 19 // . [ snagdharAvRtte ] 'anthe'smin saptabhaGgI jinamatagaditA bhAvitA yuktijAlaiH saMkSiptArthasvarUpA api vizadatayA darzitA nItayo'pi / vyAkhyAnAdasmadIyAdavihatamananA dhImatAmagragaNyAH .. zrImanto nemisUrIzvaragurucaraNA arpitAt santu bhUtyai // 20 // zrImallAvaNyasUremananapariNatA zrIyazogranthaTIkA mUlArthobodhadakSA paravacanaghaTA'mizritA'vistRtA ca / bAlAnAM saptabhaGgI-nayamananavidhau bodhadA'stu prakAmaM bhUyAdAkalpameSA jinamataprathimAdhAnahetvarthagatyai // 21 // candrArkamahimA yAvad bhAti kAntikRto bhuvi / tAvad vivekazAlinAM grantho'yaM hRdi nandatu // 22 //
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptabhaGgI-nayapradIpaprakaraNam / vivRtisahitasaptabhaGgI-nayapradIpaprakaraNazuddhAzuddhipatram / azuddham zuddham patram patiH bhAhI. bhaGgIM vyastayo vyastayoH nAnAkalpana nAnAtvakalpana nIyakhyApanAkajalpanA nIyatAkhyApanAkalpanA nayA degjanayA 'catu, catubhUtI bhutI dvaya dvayaiti pradhAna pradhAna khadravyAdi paradravyAdi cAsti viziSTa cAstitvaviziSTa saptabhaGga saptamabhaGga vaktavacanA vaktRvacanA 'vaktarUpa degvakturUpa yotyeka yoriye kaukA vi0 kaikA avi0 Nam , pra. 0NaM pra' dravyatvabhe "dravyatvAme gajani vakhanu vasvanu tathA tathApi paNa paNamasa0 . 1 10 'gajani, 18
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 azuddham saMzleSarahitarahitasya kRtakarma prabhedayanti tathAgatamiti "saMkhyAbhedanA * vyavasthA 'vivAhapada nimittatayA pracuraviSaya "viSayalavA bAlabodhinIvivRtivibhUSitaM zuddham saMzleSarahitasya kRtakama O prarUpayanti tathAgatamatamiti saMkhyAbhedenA 'vyavasthA * vivAdapada nimittakatayA pracura viSa " viSalavA patram paGgiH 85 86 90 92 93 96 101 108 108 . 22 . 11 13 19 10 18 19 22
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIvijayanemisUrigranthamAlAyA labhyA granthAH dhAturatnAkara bhAga 1 2 "" 39 37 33 "" "" 11 33 93 "" 55 3 4 5 6 37 siddhamadIpikA siddhamadIpikA prakAza tatvArthatrisUtrIprakAzikA prathamakarmagranthapadyAnuvAda vivecanAdisahita caityavandanabhASya chandobaddha bhASAnuvAda syAdyantaratnAkara ( zabdarUpasAgara ) tilakamaJjarI TIkAtrayopetA prathamAMza jinasaMgItasaritA ( noTezana tathA snAtrayukta ) nayarahasyaprakaraNaM pramodATIkAyutam saptabhaGgInayapradIpaprakaraNaM bAlabodhinITI kAyutam 5-0-0 4-0-0 2-0-0 2-0-0 4-0-0 28-0 5-5-0 200 0-14-0 4-8-0 0-3-0 0-8-0 1-4-0 0-12-0 0-12-0
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ mugyamANagranthA1 siddhahemazabdAnuzAsanaM bRhadvRtti bRhannyAsa-laghunyAsAdiyutam 2 tilakamaJjarI TIkAdvayopetA / 3 anekAntavyavasthAprakaraNaM tattvabodhinIvRttiyutam / 4 nayopadezonayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNiyutaH / 5 siddhhemlghuvRttiH|