Pramanmimansa Jain History Series 10

Author(s): Hemchandracharya, Nagin J Shah, Ramniklal M Shah
Publisher: 108 jain Tirth Darshan Trust

Page 289

મૂલ સંસ્કૃત અને ગુજરાતી અનુવાદ
૨૪૭ છે. તેનાથી વિપરીત પ્રયોગ કરવો તે વિપરીતાવ્યદષ્ટાન્તાભાસ છે. ઉદાહરણ - જે કૃતક હોય તે અનિત્ય હોય એમ કહેવું જોઈએ; તેના બદલે જે અનિત્ય હોય તે કૃતક હોય જેમકે ઘટ, એમ કહેવું તે વિપરીતાન્વયદષ્ટાન્તાભાસ છે.
સાધ્યના અભાવમાં સાધનનો અભાવ જયાં પ્રદર્શિત કરવામાં આવતો હોય તે વ્યતિરેકદષ્ટાન્ત છે. તેનાથી વિપરીત પ્રયોગ કરવો તે વિપરીત વ્યતિરેકદષ્ટાન્નાભાસ છે. ઉદાહરણ – જે અનિત્ય નથી તે કૃતક નથી એમ કહેવું જોઈએ; તેના બદલે જે કૃતક નથી તે અનિત્ય નથી કેમ કે આકાશ એમ કહેવું તે વિપરીત વ્યતિરેકદૃષ્ટાન્તાભાસ
સાધનરૂપ ધર્મનો અનુવાદ કરીને સાધ્યરૂપ ધર્મનું વિધાન કરવું એ અન્વય છે. સાધ્યરૂપ ધર્મના અભાવનો અનુવાદ કરીને સાધનરૂપ ધર્મના અભાવનું વિધાન કરવું એ વ્યતિરેક છે. અન્વય અને વ્યતિરેકનો અન્યથાભાવ એ વિપરીતાન્વય અને વિપરીત તિરેક છે. કહ્યું પણ છે, “સાધ્યરૂપ ધર્મનો અનુવાદ કરીને સાધનરૂપ ધર્મનું વિધાન કરવું એ વિપરીતાવ્ય છે અને સાધનના અભાવનો અનુવાદ કરીને સાધ્યના અભાવનું વિધાન કરવું એ વિપરીતવ્યતિરેક છે.” (૨૬)
[વળી,] અપ્રદર્શિતાવય અને અપ્રદર્શિતવ્યતિરેક [નામનાં બીજા બે દષ્ટાન્નાભાસો છે.] (૨૭)
58. “મપ્રતાન્વય' “મપ્રસંતતિવ:' ર છાત્તાપાણી પતી च प्रमाणस्यानुपदर्शनाद्भवतो न तु वीप्सासर्वावधारणपदानामप्रयोगात्, सत्स्वपि तेष्वसति प्रमाणे तयोरसिद्धेरिति । साध्यविकलसाधनविकलोभयविकलाः, सन्दिग्धसाध्यान्यवयसन्दिग्धसाधनान्वयसन्दिग्धोभयान्वयाः, विपरीतान्वयः, अप्रदर्शितान्वयश्चेत्यष्टौ साधर्म्यदृष्टान्ताभासाः । साध्याव्यावृत्तसाधनाव्यावृत्तोभयाव्यावृत्ताः, सन्दिग्धसाध्यव्यावृत्तिसन्दिग्धसाधनव्यावृत्तिसन्दिग्धोभयव्यावृत्तयः, विपरीतव्यतिरेकः, अप्रदर्शितव्यतिरेकश्चेत्यष्टावेव वैधर्म्यदृष्टान्ताभासा भवन्ति ।।
58. અન્વયને ન દર્શાવવો તે પણ દષ્ટાન્તાભાસ છે અને વ્યતિરેકને ન દર્શાવવો તે પણ દૃષ્ટાન્તાભાસ છે. આ બે દૃષ્ટાન્નાભાસ તર્ક નામના વ્યાતિગ્રાહક પ્રમાણને ન દર્શાવવાના કારણે થાય છે, વિસા, સર્વ અને અવધારણ પદોનો પ્રયોગ ન કરવાના કારણે થતા નથી, કારણ કે તે પદોનો પ્રયોગ થયો હોય પરંતુ પ્રમાણ ન હોય તો અન્વય