________________
૧૬ ૦ મારું જીવનવૃત્ત ઉપર બેસી મેમસાહેબ ફરવા જાય કે કૃષ્ણલાલ મેમસાહેબને સિગરામમાં હાથ પકડીને બેસાડે એ બધું અમારે માટે સિનેમા અને નાટક કરતાં પણ વધારે આકર્ષક દશ્ય હતું.
સાહેબ આવવાના હોય તે પહેલાંથી તેમને વાસ્તે ઠંડકની ભારે તૈયારીઓ ચાલતી. ખસની ટ્ટીના અવેજમાં જવાસાની ટટ્ટી બનતી. અમે ખરે બપોરે દૂરદૂર રખડી જવાસા લાવતા. ગામનો મુખી કુંભારોને વેઠે લાવી પાણી ભરાવી ટટ્ટી ઉપર છંટાવે.
પરીક્ષા ચાલતી હોય ત્યારે સાહેબનો પોશાક, એમની ગાદી ઉપર બેસવાની ઢબ અને મારો સાથે એ શું અને કેવી રીતે વાત કરે છે એ બધું જોવા-સાંભળવા અમે તલપાપડ રહેતા અને સવાલોના જવાબ આપવાની ફિકરથી પણ મુક્ત ન હતા. અમારા માસ્તર તેમજ પાસેના બેએક ગામથી પરીક્ષા અપાવવા વિદ્યાર્થીઓને લઈ આવેલા બીજા માસ્તરોને સાહેબ જ્યારે ધમકાવે ત્યારે માસ્તરોના ચહેરા જોઈ અમે નવાઈ પામતા. જે માસ્તરો કૃષ્ણલાલસાહેબની સામે બોલતાં અને ચાલતાં બકરી જેવા થઈ જતા એનું માનસશાસ્ત્રીય રહસ્ય તો બહુ મોટી ઉંમરે સમજાયું. જે કોઈને ડરાવે તે બીજા સબળથી ડરવાનો જે એ નિયમ, અમારા યુગમાં, આજની પેઠે જાણવાનું સુકર ન હતું.
સાહેબ અને મેમની જોડીની રીતભાતનું દર્શન એ મારા જીવનમાં પાશ્ચાત્ય સભ્યતાનું પ્રથમ દર્શન હતું. અલબત્ત, ક્યારેક ક્યારેક ગોરા સાહેબો મેમ સાથે ઘોડે ચડી શિકારે આવતા અને તળાવની પાળે બેસતા. તે વખતે અમે તેમના અન્યત્ર નહિ જોયેલા ગોરા ચહેરાઓ તેમ જ મોઢામાંની ચિરૂટમાંથી નીકળતા ધુમાડાઓ બહુ દૂરથી, પણ અતિ ધ્યાનથી જોતા. મને ઘણી વાર એમ થયેલું કે આમની પાસે કેમ નહિ જવાતું હોય ! ગામડિયાં સ્ત્રી-પુરુષો આવાં દશ્યો જોઈ તે વખતે ખૂબ નવાઈ પામતાં અને પાછળથી જાતજાતની વાતો તેમને વિષે કરતાં. મેં ઘણી સ્ત્રીઓના મોઢેથી એમ સાંભળેલું કે મેમો કેવી નફટ ! લાજ તો કાઢે જ નહિ, પણ ઘોડા ઉપર બેસે અને ટોપી તેમજ બૂટ પહેરે. આ તે કાંઈ બૈરાંને શોભે! એ જમાનાની ગ્રામ્ય સ્થિતિમાં આજે થોડો ફેર જરૂર પડ્યો છે.
તે જમાનામાં ગામડાનો અડધો રાજા મુખી. એને પગાર તો બારેક રૂપિયા મળે, પણ એની આણમાં સાત-સાત રૂપિયાના પગારદાર બે સિપાહીઓ, જેને સૌ પુરવિયા કહેતું. પુરવિયા એટલે પૂર્વ દેશના વાસી ભૈયા એ અર્થ હું પાછળથી સમજેલો) અને એટલા જ પગારનો એક હવાલદાર. આ બધા શાહજાદાઓ ઢેઢ, ભંગી, કુંભાર, હજામ વગેરેને વેઠથી નિચોવી નાંખે. શિયાળામાં ચણા પાકે ત્યારે મુખીની એક વેઠ વિદ્યાર્થીઓના ભાગે પણ આવતી. ધંધૂકાના મોઢ મુખી પ્રેમચંદ ભારે રુઆબદાર. માસ્તરને કહેવરાવે કે પોપટા ફોલવા છોકરાઓને મોકલજો. અમે બે-ચાર જણ જઈએ અને મુખિયાણીની મુકાદમી નીચે ખેડૂતો પાસેથી મફત આવેલ પોપટાના ઢગલાને ફોલીએ તેમજ મુખિયાણી આઘીપાછી જતાં ફોલવા ખાઈએ પણ. જોકે એની ચબરાક છોકરીઓનો ચાડી ખાવાનો ભય તો ખરો જ.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
