________________
કાશી પાઠશાળાનો ત્યાગ ૦ ૭૩ અને સમૃદ્ધ લોકો તેમજ વલ્લભજી હીરજી જેવા જ્ઞાનશાસ્ત્રના જ્ઞાતા પણ હાજર હતા. મારે માટે જાહેર વ્યાખ્યાનનો આ પ્રથમ પ્રસંગ હતો, પણ કાંઈક અણધારી સફળતા મળી.
મહારાજજી વિનાનું પાઠશાળાનું તંત્ર
મહારાજીની સામ-દામ નીતિએ અમારા બંને ઉપર અસર ન કરી. અમે અમારા સંકલ્પ પ્રમાણે કાશી પાછા ફરી અધ્યયનમાં નિમગ્ન થઈ ગયા. ૧૯૬૩ના શિયાળામાં વિહાર કરી ગયેલ સન્મિત્ર સમ્મેતશિખરની યાત્રા કરી ચોમાસા સુધીમાં કાશી પાછા આવી ગયા હતા. તેથી કલકત્તામાં મહારાજજીને શંકા આવે તે સ્વાભાવિક હતું કે, મંત્રીઓ મારા વિના જ પાઠશાળા ચલાવી લેવા ધારે છે અને સન્મિત્રને ત્યાં રોકી લેવા ઇચ્છે છે. સન્મિત્ર પાઠશાળાના કોઈ વ્યાવહારિક તંત્રમાં માથું મારતા જ નહિ એટલે મંત્રીઓએ તો એ તંત્ર ચલાવવા એક હાલાર તરફના મૂળચંદ નામના જૈનને મૅનેજર તરીકે મોકલેલ હતા. મૂળચંદભાઈ મૂળી જેવા દેશી રાજ્યમાં રેવન્યૂ ખાતામાં નોકરી કરી ચૂકેલા. એમને કેળવણી અને ખાસ કરીને પ્રાચ્ય વિદ્યાઓ સાથે કશો જ સંબંધ ન હતો. પાઠશાળામાં વિલક્ષણ સ્થિતિ પ્રવર્તવા લાગી. મૅનેજર કે તેમના પુત્ર પાઠશાળાની કેટલીક વસ્તુઓ ઘે૨ ખસેડવા લાગ્યા. પુસ્તકાલયમાંથી કેટલાંક કીમતી અંગ્રેજી પુસ્તકો પણ જવા લાગ્યાં. હું અને વ્રજલાલજી બે જ વિદ્યાર્થીઓમાં કાંઈક મોટા અને આગળ પડતા. સન્મિત્ર કશામાં પડતા નહિ. પાઠશાળાની વસ્તુ ઉચાપત થાય તે અમારાથી ન સહાયું એટલે અમે વિદ્યાર્થીઓની એક મીટિંગ કરી. તેમાં મૅનેજરને પ્રમુખ બનાવ્યા. અને તેમના ઉપર સીધેસીધા આરોપો મૂકી તેમની પાસેથી ખુલાસો માંગ્યો. મૅનેજરે જોયું કે મામલો વીફર્યો છે ત્યારે અમને શાન્ત રહેવા બહુ નમ્રતાથી સમજાવ્યા અને કહ્યું કે એ ચીજો તો માત્ર વા૫૨વા લીધી છે. માટે પાછી આપવાની જ છે. છેવટે મૂળચંદભાઈ તો એમના છ માસના રૂપિયા ને પાઠશાળાની કેટલીક વસ્તુઓ તફડંચી કરી દેશમાં સિધાવ્યા. કલકત્તામાં બેઠા મહારાજજીને બહાનું મળી ગયું કે પાઠશાળાને કોઈ સંભાળી શકતું નથી અને બધું વણસે છે, મંત્રીઓ વીરમગામ જેટલે દૂર બેઠા છે, ઇત્યાદિ. પણ હજી પાઠશાળામાં સન્મિત્રના અસ્તિત્વનો કાંટો હતો તેનું શું? મહારાજીની એવી ઇચ્છા અને ચેષ્ટા ખરી કે સન્મિત્ર સ્વયમેવ કાશીથી વિહાર કરી જાય. સન્મિત્ર અલિપ્ત હતા અને ઇચ્છતા કે કોઈ પણ રીતે પાઠશાળા સારી રીતે ચાલે, પણ એમની તંત્ર ચલાવવા જેટલી કુશળતા કે બાહોશી નહિ. પાઠશાળાનું નાવડું મધદરિયે હતું. મંત્રીઓ મહારાજ્જીને હવે સર્વસત્તાધીશ બનાવવા ઇચ્છતા નહિ અને તેવો કોઈ મળે તો મહારાજજી તેને ચલાવી લે તેવા પણ નહિ. એટલે કોકડું વધારે ગૂંચવાઈ જતું હતું. ચોમાસું પૂરું થયા બાદ સન્મિત્રે કાશીથી આગ્રા તરફ પ્રસ્થાન કર્યું વીરમગામથી મંત્રીએ આવી પાઠશાળામાં એક કામચલાઉ મૅનેજર રોક્યો. ડગમગતા એ નાવડામાં
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
