________________
૧૩૮ મારું જીવનવૃત્ત તત્વાર્થ ચાલે છે એવી પ્રથમની જાહેરાતને અનુસરી એ ચાલુ તો રાખવું, પણ વર્ગની ૬૦ મિનિટમાંથી છેલ્લી પાંચ-સાત મિનિટો જ સીધી રીતે તત્ત્વાર્થનું સૂત્ર સમજાવવામાં આપવી. તે સિવાયનો લગભગ ૫૫ મિનિટ જેટલો સમય સામાજિક, રાજકીય, ઔદ્યોગિક અને શારીરિક આદિ વિષયોમાંથી કોઈ પણ એક વિષયને લઈ તેની ચર્ચામાં ગાળવો. ચર્ચા એવી ઢબે શરૂ કરવી કે છેવટે તે તે દિવસના પાઠમાં આવતા તત્ત્વાર્થના સૂત્રગત વિષય સાથે સ્પષ્ટપણે ને અસંદિગ્ધ રીતે તે ચર્ચાનો મેળ બેસી શકે. ચર્ચા સામાજિક કે રાજકીય આદિ વિષય ઉપર થઈ હોય તોય તેમાં આધ્યાત્મિક અને તત્ત્વજ્ઞાનના મુદ્દાઓ કેવી રીતે ઘટી શકે છે એ બતાવવા હું પ્રયત્ન કરતો. આને લીધે સમયનો મોટો ભાગ વિદ્યાર્થીઓના માનસને પોતાના નિત્યપરિચિત વિષયોમાં જ રોકી રાખતો ને થોડી જ મિનિટો એમના મનને તદ્દન નવા અને સૂકા દેખાતા વિષયમાં રોકતી. એટલે વિદ્યાર્થીઓને કંટાળો આવવાપણું ને વર્ગમાં રસ નથી પડતો એમ કહેવાપણું રહ્યું જ નહિ. ઊલટું તેમને એમ જણાતું ગયું કે, ધર્મ અને તત્ત્વજ્ઞાનમાં જે જે વસ્તુઓ છે તે જ બીજે નામે ને બીજે રૂપે વ્યવહારમાં કામ કરી રહી છે. ધર્મ ને તત્ત્વજ્ઞાનની તેમ જ વ્યવહારની પરિભાષા જુદી એટલું જ. ખરી રીતે આવો ક્રમ રાખવા પાછળ મારો ઉદ્દેશ એ હતો કે તત્ત્વાર્થ જેવા શાસ્ત્રીય જેવા ગણાતા ગ્રંથોમાં જે વાતો કહી છે તે બધી એક અથવા બીજી રીતે વિદ્યાર્થીઓના શીખવામાં ને વાંચવામાં આવે જ છે તો તે બંને વચ્ચેની પરિભાષાના ભેદનો ઘટસ્ફોટ માત્ર કરવો. અલબત્ત, આને લીધે શાસ્ત્રીય વિષયો ઊંડાણથી ન ચર્ચાતા, પણ એમાં કોઈ કંટાળતું નહિ એ જેવો તેવો લાભ ન હતો. ઊંડાણથી અભ્યાસ કરનાર માટે તો મેં જુદી વ્યવસ્થા કરી જ હતી.
વર્ગ ચલાવવામાં અને વિદ્યાર્થીઓ સાથે ચર્ચાની કુસ્તી કરવામાં મને પહેલાં કદી નહિ પડેલ એવો રસ પડ્યો. મેં જોયું કે કોલેજના વિદ્યાર્થીઓ અનેક વિષયો શીખતા હોઈ તેમનું સામાન્ય જ્ઞાન ઉપરછલ્લું છતાં વિશાળ હોય છે ને તેઓની જિજ્ઞાસા પણ બળવતી હોય છે. વિદ્યાર્થીઓ તો જિજ્ઞાસુ ઉપરાંત નમ્ર અને શિષ્ટ પણ હતા. તેથી વર્ગ લેવામાં મને ઓર જ મજા પડતી, પરંતુ હું ભણેલ જૂની ઢબે. શાસ્ત્રીય જ્ઞાન ગમે તેટલું મેળવ્યું હોય ને સમાજ, રાજકારણ આદિ ઉપર થોડાંક છાપાં વાંચ્યાં હોય તેથી હું વિશેષ તૈયારી સિવાય વર્ગને સંતોષ આપી શકું એ સંભવ જ ન હતો. આને લીધે ને મારી પોતાની સ્વતંત્ર જિજ્ઞાસાને લીધે મેં અમુક વિષયોની યાદ કરી તેને લગતાં ગુજરાતી-હિન્દી-મરાઠી પુસ્તકો ને છાપાં મેળવવા તેમ જ વાંચવા માંડ્યાં. સમાજશાસ્ત્રને લગતાં પુસ્તક કે લેખ મળે તો એય તે વિષયોને લગતું સાહિત્ય વાંચું ને નોંધો કરતો જાઉં. રાજકારણ તો છાપાંમાં ને હવામાં જ તરતું એટલે તેનું સાહિત્ય તો વંચાતું જ. આ રીતે લગભગ આખો દિવસ વિવિધ વાચન અને નોંધણીમાં જાય ને સાંજે વર્ગમાં એનો એક અથવા તો બીજી રીતે ઉપયોગ થાય. આટલા છીછરા જ્ઞાનથી પણ હું તો વર્ગમાં સર્વજ્ઞ બની જતો. વિદ્યાર્થીઓ સંતોષાતા એ તો સ્થૂળ લાભ હતો, પણ સૂક્ષ્મ
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
