________________
ઝળહળતાં નક્ષત્રો
૫૦૯
મંગલ –મંગલ એટલે જેનાથી દુર્ભાગ્ય-અનિષ્ટ દિશ્ય શબ્દ “રેલિ' પરથી (રેલવું)-રેલ, પૂર, રેલાવું એટલે વેગળાં થાય અને ઇષ્ટની પ્રાપ્તિ થાય, હિત સધાય તે. ‘મંગલ'ને ઢોળાવું; રેલો ચાલવો, રેલો એટલે નાનો પ્રવાહ, રેલારેલ એટલે કેન્દ્રમાં રાખીને થયેલી રચના-કતિઓ પણ “મંગલ' ગણાય છે! રેલમછેલ, રેલવું (હિંદી શબ્દ “રેલના' પ્રાકૃત “રેલ” પરથી રેલ
ઘી-દૂધ-અક્ષત જેવા પદાર્થો દ્રવ્યમંગલ ગણાય છે. આવવી, જોસથી વહેવું, જોરથી રેડવું, ઢોળવું રેલમાં તાણી સમ્યક દર્શન, સ.જ્ઞાન અને સ.ચારિત્ર ભાવમંગલ ગણાય છે. જવું, દૂર કરવું વગેરેમાં તો ‘રેલુઆ'ના મૂળ નહીં હોયને? આ આ ઉપરાંત લૌકિક મંગલમાં સ્વસ્તિક, શ્રીવત્સ, નંદાવર્ત, તો માત્ર અનુમાન છે.] વર્ધમાનક, ભદ્રાસન, કળશ, મીનયુગલ, દર્પણ ગણાય છે તો જેસલમેર ઉપાશ્રયના જ્ઞાનભંડારમાં ‘પુષ્મિકા’ પુસ્તિકાનાં લોકોત્તરમંગલમાં અરિહંત, સિદ્ધ સાધુ અને કેવલિપ્રણીત ધર્મનો થોડાંક હસ્તલિખિત (સં. ૧૪૩૭) પાનાં પર ‘રેલુઆ’ શબ્દ છે સમાવેશ થાય છે. ચાર મંગલમુક-ચત્તરિમંગલમમાં અરિહંતા તેથી એ અરસામાં આ પ્રકારની રચના, જેમાં કોઈ છંદ વપરાતો મંગલમ્, સિદ્ધ મંગલમ્, સાહુમંગલમુ, કેવલીપનતો ધમ્યો હોય તેમ બને. “રેલુઆ’માં ધ્રુવપંક્તિ આવે છે જે તેના પર મંગલમનો સમાવેશ થાય છે. પ્રભુપૂજા, ધૂપપૂજા, આરતી, લોકગીતની ચાલનો પ્રભાવ અને ગેયતાનો ઇશારો કરે છે. પ્રભુગુણગાન એ ચાર મંગલરૂપ છે. કવિ ઉદયરત્ન ચાર
“જિનકુશલસૂરિ રેલઆ', “શાલિભદ્ર રેલુઆ’ “ગુરાવલી મંગલની કૃતિ રચી છે.
રેલુઆ', “શ્રી જિનચંદ્રસૂરિ રેલુઆ’ મળે છે. ચરિત્ર –નામ પ્રમાણે કૃતિનું વસ્તુ સ્પષ્ટ છે.
બોલી –છંદોબદ્ધ રચનાઓમાં (બોલીયુક્ત) ગદ્ય લબ્ધોદયગણિ (સં. ૧૭૦૭)નું ‘પવિનીચરિત્ર', કવિ હેમરનની
મૂકવાની જે પ્રથા હતી તે “બોલી’ કહેવાતી. હીરાણંદ કૃત ગોરા-બાદલ-ચોપાઈ છે.
‘વસ્તુપાલરાસ' (ઇ.સ.ના ૧૫માં શતકના પૂર્વાર્ધમાં રચાયેલી વિલાસ –સામાન્ય રીતે ‘વિલાસ'નો અર્થ ભૌતિક કૃતિ) તથા જયશેખરસૂરિકૃત પ્રકીર્ણ રચનાઓમાં વચ્ચે બોલી’ સુખ-સમૃદ્ધિમાં રચ્યાપચ્યા રહીને સમય પસાર કરવો એવો જોવા મળે છે. થાય પણ અહીં વિલાસનો અર્થ આત્માની શુદ્ધ વિચારધારામાં બોલિકા –બાબત. બોલ એવો અર્થ થાય છે. મગ્ન રહેવાની, અશુભ વિચારોને જાકારો દઈને શુભ વિચારો વાસપજ્ય બોલિકા'માં વાસુપૂજ્ય ભગવાન અંગે માહિતી મળે દ્વારા આનંદની અનુભૂતિ કરવી, આધ્યા. રીતે આત્મવિકાસ છે સાધવાની પ્રવૃત્તિ એવો થાય છે. દેવચંદ્રનો ‘વિવેકવિલાસ
ચાબખો –ચાબખો ફારસી શબ્દ ચાબુક પરથી છે. સલોકો' (સં. ૧૯૦૩) આ પ્રકારનો છે.
ચાબુક પરથી ચાબક, ચાબખો શબ્દ આવ્યો છે. પાતળી દોરીનો વયણાં –વેણ, કથન, વાક્ય, વચન, કૉલ પરથી આ
કોરડો શિક્ષા કરવા વપરાતો તે ચાબખાનો અર્થ પછીથી શબ્દ ઉતરી આવ્યો લાગે છે કારણ કે ‘વયણ’નો અર્થ બોલ,
અસરકારક માર્મિક વચન, ચાબખા મારવા એટલે માર્મિક વેણ વેણ થાય છે. સમયસુંદરે આવી રચના કરી છે.
કહેવાં એવો પણ અર્થ ઉમેરાયો. સમાજમાં રૂઢિ, જડતા, વહેમ, તરંગ –આપણે ‘તરંગ'નો અર્થ પાણીની લહેર- અંધશ્રદ્ધા, દંભ, ભેદભાવ, સંકુચિતતા વ.માં ફસાયેલા લોકોને મોજું, કલ્પના, પદાર્થના રજકણ કે અણુઓમાં મોજા જેવી સત્ય સમજાવી જાગૃત કરવા માટે જે કઠોર, ધારદાર, કડવી, હલનચલન કે ક્ષોભની ક્રિયા-જેમાંથી ગતિ, ગરમી, વીજળી વેધકવાણીની અસરકારક રચનાઓ થાય છે તેને “ચાબખો’ વ.નું વહન થાય છે તેવો લઈએ છીએ. કોઈ પુસ્તકોમાં “પ્રકરણ” કહેવાય છે. (મ.કા. ગુજરાતીમાં ભોજા ભગતના ચાબખા' માટે ‘તરંગ' શબ્દ પણ વાંચ્યો હશે પરંતુ અહીં આનંદ, ઊર્મિ, વખણાય છે.) જૈન સાહિત્યમાં ‘ચાબખા” જેવી થોડીક રચનાઓ અગમ-નિગમને સમજવાનો પ્રયત્ન કરતી કલ્પનાઓ એ અર્થ થયેલ છે. ખોડીદાસ સ્વામીએ ચાબખા રચેલ છે. લેવાનો છે. સંવત ૧૮૮૨માં કવિ તેજપાલે “સીમંધરસ્વામી
ચંદ્રાઉલા/ચંદ્રાવળા –શબ્દ “ચંદ્ર' પરથી છે જેનો શોભાતરંગ' રચેલ.
અર્થ “એક છંદ” અથવા “એક જાતની કાવ્યરચના” થાય છે. જેને રેલુઆ કરેલુઆ એક પ્રકારનું કાવ્ય છે પણ અને જૈનેતર કવિઓએ તે રચેલાં છે. મ.કા. સાહિત્યમાં તેની શબ્દાર્થ અને ભાવાર્થની દ્રષ્ટિએ તેનો ઉલ્લેખ મળતો નથી. સંખ્યા મોટી છે. “ચંદ્રાવલા’ એક પ્રકારની દેશીમાં રચાયેલ છે
Jain Education Intemational
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
