Book Title: Agam 18 Upang 07 Jambudveep Pragnapti Sutra Part 01 Sthanakvasi
Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ३८ कुलकरताप्रकारकथनम्
ततोऽभीषु युग्मिमनुजेषु सत्सु क्षेमन्धरः कुलकरस्तेषामनुशासनाय माकारं दण्डनीति प्रवर्त्तितवान् तदनुयायिनो विमलवाहन - चक्षुष्मद् यशस्वदभिचन्द्रा अपि माकारमेव दण्डनीति प्रवर्तितवन्तः । तत्र महत्यपराधे माकारो दण्डः, सामान्यापराधे तु हाकार इति ।
अथ तदनन्तर कालभाविनः कुलकरा यां दण्डनीति प्रवर्तितवन्तः, तामाह - ' तत्थ णं' इत्यादि । 'तत्थ णं' तत्र खल 'चंदाम पसेणइ मरुदेव उसभाणं एएसि णं पंचह कुलगरा णं' चन्द्राभप्रसेनजिद् मरुदेव नाभि ऋषभाणाम् एतेषां खलु पञ्चानां काले 'धिक्कारे' धिक्कारे- धिक्करणं धिक्कारो 'णामं दंडणीई होत्था' नाम दण्डनीतिर तरभवत् 'ते णं मणुया धिक्कारेणं दंडेणं हया समाणा जाव चिति' ते खलु मनुजा धिक्कारेण वह पूर्व की तरह लज्जित, विलज्जित अदि विशेषणों वाला बन जाया करता था, यही बात यहां यावत्पद से समझाई गई है । तात्पर्य इस कथन का यही कि जब हाकार दण्ड अतिपरिचित हो चुका तो उससे उन लोगों में भय नहीं रहा - " ते तं मणुया मक्कारेणं दंडेणं हया समाणा जाव चिट्ठति" तब उन युगलिक मनुष्यों में भय का संचार रहे- वे अनुशासन से ही न होजावें इस भाव को लेकर क्षमन्धर कुलकर ने उनको अपने अनुशासन में रखने के लिये माकार नामकी दण्डनीति का प्रचलन किया । क्षेमन्धर के बाद इनके अनुयायी विमलवाहन, चक्षुष्मत्, यशस्वान, और अमिचन्द्र इन चार कुलकरो ने भी इसी माकार दण्डनीति का प्रवर्तन किया, यह मानकर दण्डनीति का वहुत बडे अपराध के होने पर ही किया जाता था, सामान्य अपराध में तो केवल हाकार दण्डनीति का प्रयोग होता था, इनके बाद में हुए कुलकरों ने जिस दण्डनीति को प्रवृत्ति को उसे अब सूत्रकार प्रकट करते हैं - " तत्थ णं चंदाभ, पसेनइ, मरुदेव, उसभाणं एएसि णं पंचण्हें कुलगराणं धिक्कारे णामं दंडणीई होत्था" चन्द्राभ, प्रसेनजित मरुदेव, नाभि और ऋषभ इन पांच कुलकरों के काल में धिक्कार नामकी दण्डनीति प्रचलित हुई, इस दण्डनीति से इन कुलकरों के समय मनुष्य दण्डित होते रहे यहां ऐसा समझना વિલજ્િજત વગેરે વિશેષણેાથી યુકત થઈ જતેા. એ જ વાત અહી' યાવત પદથી કહેવામાં આ વી છે. આ કથનનું તાત્પ આ પ્રમાણે છે કે જયારે હાકાર દંડ અતિ પરિચિત થઈ ગયા ત્યારે તે લેકેમાં દંડ. પ્રત્યે ભય રહ્યો નહિ. તેએ અભીત થઈ ગયા. ત્યારે તે યુગલિક મનુષ્યમાં ભયતું સચરણ રહે, તેએ અનુશાસનહીન થઈ જાય નહિ, એ ભાવને લઈને ક્ષેમન્યર કુલકરે તેમને પેાતાના અનુશાસનમાં રાખવા માટે ‘માકાર’ નામક ક્રૂડનીતિ તું પ્રચલન કર્યું. ક્ષેમધર પછી તેમના અનુયાયી વિમલવાહન, ચક્ષુષ્માન્ અભિચન્દ્ર એ ચાર કુલકરાએ પણ એજ ‘માકાર’ દંડનીતિનુ` પ્રવતન કર્યું. આ માકાર' ક્રૂડનીતિને પ્રયાગ બહુ જ મેટા અપરાધ ખલ જ કરવામાં આવતા. સામાન્ય અપરાધ માટે તા ફકત ‘હાકાર' દ’ડનીતિને પ્રયાગ જ થતુ. 'હાકાર' દુષ્ઠનીતિ બાદ કુલકરાએ જે દંડનીતિના પ્રયાગ કર્યાં, તે વિષે હવે સૂત્રકાર કહે છે- ચન્દ્રાભ, પ્રસેનજિત, મરુદેવ, નાભિ અને ઋષભ એ પાંચ કુલકરાના કાળમા ધિકકાર' નામક દંડનીતિનું પ્રચલન હતું.. આ દંડનીતિથી એ કુલકરોના સમયના લેાકેા ઈંડિત થયા, એવુ અત્રે સમજવું જોઇએ. ‘માકાર'
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
३३१
