Book Title: Nyayamanjari Ahanika 03
Author(s): Jayant Bhatt, Nagin J Shah
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/005497/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ JAYANTA BHATTA'S NYAYAMANJARI I TRTIYA AHNIKAI WITH GUJARATI TRANSLATION L. D. SERIES 97 GENERAL EDITORS DALSUKH MALVANIA NAGIN J. SHAH Edited and Translated By NAGIN J. SHAH READER IN SANSKRIT L. D. INSTITUTE OF INDOLOGY AHMEDABAD 9 L. D. INSTITUTE OF INDOLOGY AHMEDABAD 9 on International For Personal & Private Use Only CE Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ JAYANTA BHATTA'S NYAYAMANJARI (TRTIYA AHNIKA) WITH GUJARATI TRANSLATION L. D. SERIES 97 GENERAL EDITORS DALSUKH MALVANIA NAGIN J. SHAH Edited and Translated By NAGIN J. SHAH READER IN SANSKRIT L. D. INSTITUTE OF INDOLOeY AHMEDABAD 9 MARIO Best SV 3) L. D. INSTITUTE OF INDOLOGY AHMEDABAD 9 to ahamadAbAda For Personal & Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Printed by ; Mahanth Tribhuvandasji Shastry Shree Ramanand Printing Press Kankaria Road, Ahmedabad-22, and Published by Nagin J. Shah Acting Director L. D. Institute of Indology Ahmedabad-9 FIRST EDITION Feb. 1984 PRICE RUPEES 21/ For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayantamaviracitA nyAyamaJjarI [tRtIyam Ahnikam ] gUrjarabhASAnuvAdasahitA - saMpAdaka-anuvAdaka nagIna jI. zAha prakAzaka lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira ahamadAbAda-9 Jain oration International For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika navamI sadInA uttarArdhamAM thayelA naiyAyika jayaMta bhaTTanI nyAyamaMjarI nyAyasUtra uparanI vRtti gaNAtI hovA chatAM svataMtra racanAnuM svarUpa dharAve che. nyAyamaMjarI atyaMta mahatvane dArzanika graMtha che. tenA bAra AphrikA che. prathama be Alike gujarAtI anuvAda sahita ame prakAzita karyA che. ahIM trIjA Alikane gujarAtI anuvAda sAthe prakAzita karIe chIe. prathama AtrikamAM pramANunuM lakSaNa, pramANunI saMkhyA, arthApati ane abhAvanI carcA pradhAnapaNe che. dvitIya AhnikamAM pratyakSa, anumAna ane upamAna e traNa pramANenuM nirUpaNa che. A tRtIya AhikamAM zabdapramANuM, khyAtivAda, Izvara ane zabdanityatvanI vicAraNuM che. eTale A carcAomAM taiyAyikone mATe pradhAna mala che mImAMsa. anuvAda karavAmAM mULa graMthano artha barAbara UtarI Ave ane anuvAda kilaSTa na banI jAya enuM dhyAna rAkhyuM che. anuvAda svataMtrapaNe vAMcI zakAya e svAbhAvika ane suvAcya bane e lakSya che, AmAM huM keTaluM saphaLa rahyo chuM eno nirNaya sahRdaya vidvAna kare. mArA prastuta anuvAdane vAMcI gya sucane karavA badala zrI dalasukhabhAI mAlavaNiyAne AbhAra mAnuM chuM. bhAratIya tatvajJAnanA gujarAtIbhASI abhyAsIone A anuvAda upayogI banI raheze ema mAnuM chuM. lA. da. bhA. saM. vidyAmaMdira amadAvAda 380008 7 mArI 1984 nagIna jI. zAha kAryakArI adhyakSa For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayanirdeza 1-88 15 21 23 zabdapramANaparIkSA (brAntajJAnamImAMsA sahita) zabdalakSaNa abhidhAnakiyA karaNa ane phaLa Ata koNa? zabda anumAnathI juduM pramANa nathI e bauddha pakSa zabda ane anumAnane viSayabheda zabda ane anumAnanI kAraNusAmagrIne bheda zabdapramANune viSaya vivekSA nathI zabda pramANu nathI e pakSa zabda arthAsaMspazI che puruSadaSanA lIdhe zabda arthAsaMsparza zAbda bodhanA yathArtha va-ayathArtha tvanuM kAraNa prAmANya-aprAmANya svataH parataH vicAra badhAM zAne abAdhya che e prAbhAkara mata bAdha asaMbhava che viparIta jJAne saMbhavatAM nathI prAbhAkaranI khyAti viparIta khyAtine nIrAsa asakhyAtine nIrAsa badhI khyAtiomAM akhyAtine svIkAra bhedagrahaNa pachI abhedagrahaNa asvIkArya smRtimAM bhedAgrahaNa kevI rIte ghaTaze? brAnta jJAnamAM agrahaNa hoya che, akhyAtivAdakhaMDana akhyAtivAdIe paNa parataHprAmANya svIkAravuM paDe akhyAtivAdathI zanyavAdane pratikAra azakya brAnta jJAnane viSaya bAdha eTale viSayApahAra bAdha eTale phlApahAra bhAtiviSayaka mImAMsaka mata bhAtiviSayaka mImAMsaka matanuM khaMDana viparIta khyAtivAda ja nirdoSa che zabdanuM prAmANaya parataH ja che For Personal & Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdanuM prAmAya-aprAmANya vakatAnA guNadoSa para AdhArita bAdhAnutpattimAtra prAmANyanizcAyaka nathI IvamImAMsA 89-120 ka R : che 8 Izvara vedakartA IzvarasAdhaka kAI pramANu nathI. Izvara sazarIra che ke azarIra Izvara zarIravyApArathI sarjana kare che ke ichAmAtrathI Izvara sarjanamAM karma para AdhAra rAkhe che? Izvara krIDAthe sagana kare che ? IcachAmAtrathI sajana mAnavAmAM doSa IzvarasAdhaka sAmAnyatadaSTa anumAna kArya hetu siddha nathI sanizahetu parIkSA sezvara sAMkhyakAranuM IzvarasAdhaka anumAna viziSTa kartAnuM jJAna Agama dvArA Izvara sarvajJa che IzvaranA jJAna ane AnaMda guNe nitya IzvaramAM pAMca ja AtmavizeSaguNo che. Izvarane zarIra nathI Izvarane jagatasajananuM prayojana cho karmonA adhiSThAtA na hoI zake Izvara eka ja kema ? Izvara na mAnatAM sarva vyavahAropa karmanI paNa AvazyakatA che Izvara vedakartA nathI e mImAMsaka mata 108 111 112 114 115 116 117 118 119 120 zabda nitya ke anitya? 121-180 zAnityatvasAdhaka hetuo zabdAnityavasAdhaka hetuonuM aprojakatva vRddhavyavahAra dvArA thatuM zabdArthajJAna zabdanityavasAdhaka anitya zabdanA sadazya dvAra arthajJAna asaMbhava zaSyatva sAmAnya dvArA paNa arthajJAna asaMbhava garva sAmAnyanuM astitva nathI e mImAMsaka mata 122 124 125 127 128 For Personal & Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 129 130 134 137 14 142 143 144 145.. 146 147 148 151 15ra arva sAmAnya nathI e mImAMsada mata ke nA zabda nitya che e mImAMsaka mata zabdAbhivyaktipakSanI durghaTatA zabdAbhivyakti pakSanI tarkasaMgatatA vaizeSikAne zatpattipakSa sAMkhyanI zabdazravaNuprakriyA zabda vizenA jaina matanI samIkSA zabda bhivyakita pakSanI samarthaka dalIla zabdAbhivyakita pakSamAM lAghavaguNa zabdanityatA sAdhaka pramANa zada kSaNika nathI gakAranA bhedanA jJAnanuM kAraNa bhedabuddhi ane vizeSabuddhine abheda mImAMsaka mata advaitamAM pariNamavAnI Apatti gavarNanI bhedabuddhinuM kAraNa svarasaMga nathI piMDabhedajJAna ane gavarNabhedajJAna avvasAmAnya zatvasAmAnya sArUpya ane sAmAnya brAhmaNatva jAti zabdanI pratyabhijJAnI vizeSatA zabdapratyabhijJAnI dIrdha prakriyA pratyabhijJAnuM svarUpa nityasvagrAhI pratyabhijJA ne vinAzAhI pratyakSane bAyabAdhAbhAva jJAna-kriyAmAM nityasvasamarthana anucita zabdanuM bhinnadezatva zakya nathI zrotrasaMskAra zrotrendriya abhivyakitaniyama adaSTane AdhAre mAnava aAgya abhivyakita pakSamAM varNanI tIvratA-maMdatA ghaTatI nathI varNarUpa na hoya tevA zabadanuM pratyakSa kejhaSa vAyunuM zabdAbhivyaMjakatva asaMbhava zabda sajAtIya zabdanA saMtAnane utpana kare che, zabdanA guNatvanI sidimAM Azritatva hetu aproja, zabda guNa che enI siddhi naiyAyike Apela tarka itaretarAzayalayukta 153 154 155 156 157 158 15. 162, 16, 165 167 168 16 172 17. 174 For Personal & Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 175 176 177 mahatva gAdi guNa zabaMgANamAM ghaTe che zabda kArya ja che, zakhanI anityatA puravAra karatA hetuo udyotakare Apela hetu vize zabdAnityatA zabda IzvarakRta 18 17 18 For Personal & Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyA ya maM jarI For Personal & Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayantabhaTTaviracitA nyAyamaJjarI tRtIyamAhnikam 1. upAmAnAnantaraM zabdasya vibhAgasUtre nirdezAt tasya lakSaNaM pratipAdayitumAha-AptopadezaH zabdaH [nyAyasUtra 1.1.7] / upadezaH zabda ityucyamAne paryAyamAtroccAraNAdakArake zabdamAtre prAmANyaprasaktiriti tadvinivRttaye pUrvasUtrAt sAdhyasAdhanapadamAkRSyate / tathApi zabdAntarajanake prasaktiriti pratyakSasUtrAt jJAnapadasya, smRtijanakasya vyavacchedArtha cArthagrahaNasya, saMzayaviparyayajanakanirAkaraNAya ca vyavasAyAtmakAvyabhicAripadayoranuvRttirityevamavyabhicArAdivizeSaNArthapratItijanaka upadezaH zabda ityuktaM bhavati / tadevaM paryAyamevopadezazabdaM zabdalakSaNamapekSitapUrvasUtropAttavizeSaNapadaM kecid vyAcakSate / AptagrahaNaM ca lakSaNanizcayArthamAhuH / 'prANarasanatvakcakSuH zrotrANIndriyANi bhUtebhyaH' nyAyasUtra 1.1.12] ityatra bhUtagrahaNaM vakSyate / evaM hi aitihyasya na pramANAntaratA bhaviSyati, upadezarUpatvAvizeSAditi / jyantabhaviracita nyAyamaMjarI tRtIya Ahika 1. vibhAgasUtramAM upamAna pachI tarata zabdane nirdeza heI, tenuM lakSaNa jaNAvavA mATe gautama kahe che, "Aptane upadeza [arthAta zabda] zabdapramANa che." nyAyasUtra 1.1,7.]. "upadeza zabda che ema kahetAM kevaLa paryAyone jaNavyA kahevAya ane pariNAme ajanaka zabdamAtrane pramANa mAnavAnI Apatti Ave. A Apattine dUra karavA pUrva satramAMthI "sAdhya sAdhana pada [A sUtramAM] kheMcI lAvavAmAM Ave che. [pariNAme kAryajanaka upadeza arthAt zabda pramANa che evuM zabdapramANunuM lakSaNa banaze. tema karavuM te paNa zabdajanaka zabda pramANu banI javAnI Apatti te raheze ja. A deza na Ave e khAtara "jJAna" padanI, smRtijanaka zabdanI vyAvRtti karavA mATe "arthagrahaNa padanI ane saMzayajanaka tema ja viparyayajanaka zabdanI vyAvRti karavA mATe vyavasAyAtmaka tathA avyabhicArI' padanI anuvRtti pratyakSasatramAMthI A sUtramAM samajavI. Ama avyabhicArI vagere vizeSaNe dharAvatA arthajJAnane janaka upadeza arthAta zabda zabdapramANu che e artha nIkaLaze. tethI, A For Personal & Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdalakSaNa pramANe pUrvasUtromAMthI lIdhelA vizeSaNapadonI je apekSA rAkhe che ane je zabdanA paryAyarUpa che te "upadeza"zabda zabdanuM (RzabdapramANanuM) lakSaNa che, ema keTalAka kahe che. [jema dhrANu vagere indriyo niyatapaNe gadha vagerenuM ja yathAkrama grahaNa kare che ene nizcaya karAvavA sUtrakAre Indriyone gaNAvatA sUtramAM]-prANa, rasana, tvapha, cakSu ane zrotra bhUtAmAMthI [utpanna thayelI che)' A satramAM nyAyasUtra 1.1.12]-"bhUtamAMthI [utpanna thayelI che e paMda mUkayuM che tema zabdanI bAbatamAM tenA pramANa hovArUpa dharmane nizcaya karAvavA mATe temaNe A sUtramAM "Apta'pada mUkyuM che. diSTa viSayo yA Indriyagamya viSayonI bAbatamAM te bIjA pramANu sAthenA saMvAdane AdhAre zabdanA pramANa hovAne nizcaya thaI zake paraMtu adaSTa viSa yA atIndriya viSayonI bAbatamAM te A rIte tenA pramANa hevAne nizcaya thaI zakatuM nathI. eTale AvA viSayonI bAbatamAM tenA pramANa hovAne nizcaya karavA mATe "Apta' pada mUkayuM che. daSTa viSayomAM Aptane upadeza AvyabhicArI vagere vizeSa dharAvatA jJAnane janaka jaNAya che, eTale adaSTa viSayomAM paNa Aptane upadeza tevo ja hoya kAraNa ke te Aptano upadeza che.] zabdapramANa upadezAtmaka heI aitihya e svataMtra pramANa nahi rahe kAraNa ke te paNa upadezarUpa ja che. 2. anye tu bruvate yuktamupadezapadameva zabdalakSaNam / yuktaM ca tannizcayArthamAptagrahaNam / pUrvasUtropAttavizeSaNapadAnuvRttistu nopayujyate, sAmAnyalakSaNAnantaraM vizeSalakSaNaprakramAt / sAmAnyalakSaNena ca smRtyAdijanakasakalapramANAbhAsavyudAse kRte sajAtIyapratyakSAdivyavaccheda eva kevalamidAnI vaktavyaH / tatra ca paryAyatayA paryAptamupadezapadameva buddhyAdipadavaditi kiM vizeSaNAnuvRttiklezeneti / 2. bIjA kahe che - zabdanuM lakSaNa upadeza" pada ja che e ThIka vAta che. tenA primANa hevArUpa dharmane nizcaya karavavA mATe "Aptapada mUkavAmAM AvyuM che e vAta paNa barAbara che. paraMtu pUrvasUtromAMthI lIdhelAM vizeSaNapadanI anuvRtti mAnavI yogya nathI, kAraNa ke pramANasAmAnya lakSaNa pachI tarata ja pramANuvizeSalakSaNe ApavAnuM zarU karyuM che. smRti vagerenA janaka jeTalA pramANubhAse che te badhAnI vyAvRtti pramANasAmAnyalakSaNathI thaI jatAM have te kevaLa sajAtIya pratyakSa vagere pramANothI zabdapramANunI vyAvRttine ja jaNavavI joIe. ane ema karavAmAM te zabdane paryAya hovAne kAraNe upadeza'pada paryApta che. udAharaNArtha, buddhi, upalabdhi jJAnanA paryAye hevAne kAraNe jJAnanA lakSaNa tarIke ApavAmAM AvyA che- "buddhi, upalabdhi, jJAna e paryAya che.' te pachI vizeSaNapadanI anuvRtti mAnavAne zrama zA mATe le che ? 3. apara Aha-anavalambitasAmAnyalakSaNAnusaraNadainyamanadhyAhRtaprAktanavizeSaNapadamAptopadezaH zabdalakSaNam / na cAkArakeNa zabdAntarakAriNA vA smRtijanakena vA saMzayAdhAyinA vA zabdena kiJcidupadizyate iti nirvacanasavyapekSAdupadezagraNahAdeva tannivRttiH siddhA / mithyopadeze tu rathyApuruSAdivacasi viparIta For Personal & Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lakSaNagata padmAnu' pratyeAjana pratItikAriNi prasaGgo na nivartate iti tatpratikSepArthamAptagrahaNam / aitihye `yathArthapratItihetAvAptAnumAnAnna pramANAntaratvamiti / tasmAdyathAzrutameva sUtraM zabdalakSaNArthaM yuktam / 3. vaLI kAI trIjo kahe che- sAmAnyalakSaNane anusaravAnA dainyanuM avalaMbana na letuM ane pUrva sUtreAmAM AvelAM vizeSapadane adhyAhata na karatuM AptApadeza zabda [-pramANa] che' evuM zabdapramANunuM lakSaNa che. ajanaka zabda, zabdAntarajanaka zabda, smRtijanaka zabda, saMzayajanaka zabda vaDe kaMI upadezAtuM nathI e vyAkhyAnI apekSA rAkhatuM 'upadeza'paTTa lakSaNamAM mUkavAthI ja te badhAnI vyAvRtti thaI jAya che. paratu raste janAramAM ayathA jJAna utpanna karanArAM vacane rUpa mithyA upadeza zabdapramANu banI javAnI Apatti tA rahe che ja, tene dUra karavA 'Apta'pada mUkayu che. yathArtha jJAnanA janaka aitilamAM tA AptanuM anumAna thatu i aititva svataMtra pramANa rahetuM nathI [para Mtu zabdapramANamAM ja teneA antarbhAva thai jAya che.] taiyA, mUtrakAre jevuM lakhyuM che tevuM ja sUtra zabdapramANunA lakSaNa mATe yogya che. 4. mavatvenam / niyate kRti joDartha: ? amiyAnakriyA yite / camami dhAnakriyA nAma ? pratItiriti ceccakSurAderapi tatkaraNatvAdupadezatvaprasaGgaH / svAvagatipUrvikA pratItiriti cet, dhUmAderapi upadezatAprasaGgaH / svasAdRzyena pratItiriti ced bimbasyApi pAdAdyanumitAvupadezatvaprasaGgaH, zabde ca tadabhAvAdanupadezatvaM syAt / zabdAvacchinnA pratItiriti cet zrotrasya tajjanakatvAdupadezatvaprasaGgaH, zabdasya ca svAvacchedena pratItijanakatvaniSedhAdanupadezatvaM bhavet / nApi zabdakaraNikA pratItiH, abhidhAnakriyAvivakSAyAM AkAzAnumAne vA tasyopadezatvaprasaGgAdityabhidhAnakriyAsvarUpA nizcayAnna tasyAH karaNamupadezaH / 4. bhale ema heA. upadezAya che" ene zo artha ? ene artha che 'kathanakriyA karavAmAM Ave che". kathanakriyA e zuM che? jo kaheA ke te jJAna che tA cakSu vagere upadeza banI javAnI Apatti Ave, kAraNa ke te paNa jJAnanA karaNa che. [pramA arthAt jJAna ane tenA pramANane eka nAma ApavAmAM Ave che. pratyakSajJAnane paNa pratyakSa kahevAmAM Ave che ane tenA pramANane paNa pratyakSa kahevAmAM Ave che. A rIte upadeza e jJAna haiAya teA tenA pramANane paNa upadeza kahI zakAya. jJAnanA pramANu tarIke cakSu vagere paNa prasiddha che; eTale upadeza jJAna hoya tA jJAnanA pramANu tarIke cakSu vagere prasiddha heAi, cakSu vagerene paNa upadeza gaNavA paDe.] [karaNanu] peAtAnuM jJAna je jJAnanuM kAraNa che te jJAna kathanakriyA che ema jo kaheA tA dhUma vagere paNa upadeza bano javAnI Apatti Ave. karaNanA potAnA (anya vastu sAthenA) sAdRzya dvArA thatuM jJAna te kathanakriyA che ema jo kahe! teA [jayAre biMbanu* pratibiMba dekhAya tyAre te pratibiMba uparathI devadattane paga (biMba) che vagere je amitijJAneA thAya che te badhAMmAM pratibiMba peAtAnA saza biMbanuM jJAna For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhidhAnakriyA karAvatuM heI,] pratibiMba uparathI karavAmAM AvatA mULa paga vagerenA anumitijJAnamAM karaNuM pratibiMba paNa upadeza banI jAya, jayAre zabda pite pitAnA (anya vastu sAthenA) sAdasya dvArA jJAna utpanna karate na hoI upadeza na rahe. zabdaviziSTa ke zabdAvachina jJAna kathanakriyA che ema mAnIe te zrotra tene janaka hAI te pite upadeza banI jAya, ane zabda pite pitAnAthI avacchinna jJAnane janaka nathI ema kahevAmAM AvyuM hoI zabda upadeza na rahe. zabda jenuM kAraNa che te jJAna kathanakriyA che ema paNa na kahI zakAya kAraNa ke ema mAnatAM kathanakriyAnI vivakSAmAM ane AkAzanA anumAnamAM zabda upadeza banI javAnI Apatti Ave. Ama kathanakriyAnA svarUpane ja nizcaya thatA na hoI tenuM karaNa upadeza nathI. 5. ucyate / zrotragrAhyavastukaraNikA tadarthapratItirabhidhAnakriyA, itthaM loke vyavahArAt / uktaH, abhihitazca sa evArtho loke vyapadizyate, yastu tathAvidhapratItiviSayatAM pratipannaH, zrotragrAhyasya varNarAzerevArthapratItikaraNatvAt; na tu zrotrapratyayaviSayaH sphoTAtmA zabdaH / zrotragrahaNe hyarthe zabdazabdaH prasiddhaH / varNA eva ca zrotragrahaNAH / yato'thapratItiH sa zabda iti tucyamAne dhUmAdirapi zabdaH syAt, agRhItasambandhazca zabdaH zabdatvaM jahyAdarthapratipatterakaraNAt / 5. niyAyika - [Ano uttara ame ApIe chIe. zretragrAhya vastu jenuM kAraNa che ane te zrotragrAhA vastune artha jeno viSaya che te jJAna abhidhAnakriyA arthAta, kathanakriyA che kAraNa ke jagatamAM ene ja abhidhAnakriyA kahevAmAM Ave che. ane vaLI zretragAha varNa rAzi (=varNarAzirUpa zabdo ja arthajJAnanuM kAraNa che. mATe je AvA jJAnane viSaya bane che tene ja jagatamAM abhihita gaNavAmAM Ave che. [varNarAzirUpa zabda zretrajJAnane viSaya che paraMtu sphoTAmA zabda zrotrajJAnane viSaya nathI. zrotragrAhya vastumAM ja "zabda zabdano prayoga prasiddha che. varSo suvarNarAzirU5 zabda) ja zrotramAhya che. jenA dvArA arthanuM jJAna thAya che te zabda che ema kahetAM dhUma vagere paNa zabda banI jAya, ane vaLI je zabdane (arthanI sAthe saMbaMdha gRhIta na thayo hoya te zabda zabdapaNuM cheDI de, kAraNa ke arthanA jJAnanuM kAraNa te banatuM nathI. 6. nanu pratIteH saMvidAtmakatvAnnAbhidhAnakriyA nAma kAcidapUrvA saMvidanyA vidyate / tatkaraNasya copadezatAyAmatiprasaGga ityuktam / satyam, saMvidAtmaiva sarvatra pratItiH / sA cakSurAdikaraNikA pratyakSaphalam, liGgakaraNikA'numAnaphalam , zrotragrAhyakaraNikA zabdaphalam / na hi dRzyate anumIyate'bhidhIyate iti paryAyazabdAH / tatpratItivizeSajanane ca zabdasyopadezatvamucyate / AkAzAnumAnavivakSAdau tu tasya liGgatvamevetyalaM prasaGgena / For Personal & Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karaNa ane phaLa 6. 1 - jJAna pAte jJAnAtma cha, mamidhAnayA (na jJAna35 cha ta) apUrva (arthAta bIjAM jJAnathI taddana bhinna koTinuM) jJAna te che nahi; eTale abhidhAnaziyAnA karaNane upadeza gaNatAM atiprasaMgadeSa Ave ema ame kahIe chIe. naiyAyikano uttara - tamArI vAta sAcI che. jJAna sarvatra jJAnAtmaka ja che. paraMtu tenuM kAraNa jayAre cakSu vagere hoya tyAre te pratyakSanuM phaLa gaNAya che, jyAre tenuM karaNa liMga hoya tyAre te anumAnanuM phaLa gaNAya che, jayAre tenuM karaNa zrotramrAhya (zabda) hoya tyAre te zamanu 51 gAya che. pAya che', 'manumAya cha', 'AvAya che' mA paryAya zabda nathI. te viziSTa jJAna utpanna karavAmAM zabdanuM upadezatva jaNAvAyuM che paraMtu AkAzanuM ane vivekSA vagerenuM anumAna karavAmAM te te liMga ja che. vadhu vistAra 22vA . ____7. Apto bhASyakRtA vyAkhyAtaH-AptaH khalu sAkSAtkRtadharmA yathAdRSTasyArthasya cikhyApayiSayA prayuktaH upadeSTA iti nyAyabhASya 1. 1.7] / dharma ityupadeSTavyaH kazcidartho vivakSitaH / sAkSAtkaraNametasya yathArthamupalambhanam / / na tu pratyakSeNaiva grahaNamiti niyamaH, anumAnAdinizcitArthopadezino'pyAptatvAnapAyAt / cikhyApayiSayA yukta ityuktA vItarAgatA / upadeSTetyanenoktaM pratipAdanakauzalam // vItarAgo'pi mUkAdirupadeSTumazaktaH kiM kuryAt ? vaktuM zakto'pi sAkSAskRtadharmApyavItarAgo na vakti, tUSNImAste iti / tasya ca pratipAdya'rthe vItarAgatvamiSyate / sarvathA vItarAgastu puruSaH kutra labhyate ? // RSyAyamlecchasAmAnyaM vaktavyaM cAptalakSaNam / evaM hi loke'pyAptoktacA vyavahAro na nakSyati / / ye'pyApti doSakSayamAcakSate tairapi doSakSayaH pratipAdyArtheSveva varNanIyaH anyathA loke dRzyamAnasyApToktinibandhanasya vyavahArasya nihnavaH syAt / athavA vedaprAmANyasiddhayarthatvAcchAstrasya tatpraNeturAptasyezvarasya yathAzrutamevedaM lakSaNam, sa sAkSAtkRtadharmaiva, dharmasyezvarapratyakSagocaratvAt / cikhyApayiSayA prayukta iti kAruNika eva bhagavAniti vakSyate / upadeSTA ca vedAdyAgamAnAM tatpraNItatvasya samarthayiSyamANatvAditi / For Personal & Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ata keNuM ? 1. AptanI samajUtI bhASkAre A pramANe ApI che - "je upadezake dharmane sAkSAtkAra karyo che ane sAthe sAthe je pote arthane jevo dekhe heAya tevo ja kahevAnI icchA dharAve che te Apta che." dharma eTale upadeza karavA gya je kaI artha vivakSita hoya che. ene sAkSAtkAra eTale yathArtha jJAna. (te arthanuM] pratyakSa vaDe ja grahaNa thayuM hovuM joIe evo niyama nathI, kAraNa ke anumAna vagere dvArA nizcita jJAta arthane upadeza karanArAnuM Aptava cAlyuM jatuM nathI. [arthane jevo dekhe hoya te ja] kahevAnI IcchAthI yukta ema kahIne bhAgyakAre vItarAgapaNe jaNAvyuM che. "upadeSTA" e zabda dvArA pratipAdanakauzala kahevAyuM che. mUMgApaNuM vagerene lIdhe upadeza karavA azakta puruSa vItarAga hoya te paNa zuM karI zake ? [bIjI bAjuvastune yathArtha jANanAre bolavAne samartha hoya paraMtu vItarAga na hoya te te vastune jevI jANuM heAya tevI kahetA nathI, mUge rahe che. upadezakanI vItarAgatA pratipAdya viSayamAM IcachavAmAM Ave che, sarvathA vItarAga puruSa te kyAM maLe ? AptanuM lakSaNa chaSi, Arya ane leracha traNeyane lAgu paDe evuM kahevuM joIe. AptanuM lakSaNa evuM hoya te jagatamAM Aptavacana dvArA cAlatA vyavahArane nAza na thAya. jee AptatAne doSakSayarUpa gaNAve che teoe paNa A deSakSayane pratipAdya viSayane anulakSIne ja varNavavo joIe. [arthAta, pratipAdya viSaya prati rAga-dveSarUpa deSano abhAva ja temaNe upadeSTAmAM kahevo joIe. anyathA, Aptavacanane AdhAre jagatamAM cAlatA dekhAtA vyavahArane nirAdha AvI paDaze. athavA nyAyazAstranuM prayojana vedanuM prAmANya siddha karavAnuM hAI taiiyAyike mAne che ke vedanA praNetA Apta Izvara jevuM kahevAmAM AvyuM che tevuM ja AptanuM] A lakSaNa dharAve che. te sAkSAtkRtadharmo che ja, kAraNa ke Izvarane dharma pratyakSagamya che. vastu jevI jANI hoya che tevI ja] kahevAnI IcchAthI yukta Izvara che kAraNa ke Izvara kAruNika che ema ame kahIe chIe. ane Izvara upadeSTA che, kAraNa ke veda vagere AgamonA te praNetA che enuM samarthana ame AgaLa upara karavAnA chIe. 8. Aha-AstAM tAvadetat / idaM tu cintyatAM kimarthamidaM punaH zabdasya pRthaglakSaNamupavarNyate-- zabdasya khalu pazyAmo nAnumAnAdvibhinnatAm / atastallakSaNAkSepAnna vAcyaM lakSaNAntaram / / parAkSaviSayatvaM hi tulyaM tAvad dvayorapi / sAmAnyaviSayatvaM ca sambandhApekSaNAd dvayoH // agRhIte'pi sambandhe naikasyApi pravartanam / sambandhazca vizeSANAmAnantyAdatidurgamaH // yathA pratyakSato dhUmaM dRSTvA'gniranumIyate / tathaiva zabdamAkarNya tadartho'pyavagamyate // For Personal & Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda anumAnathI judu pramANa nathI anvayavyatirekau ca bhavato'trApi liGgavat / yo yatra dRzyate zabdaH sa tasyArthasya vAcakaH / / pakSadharmatvamapyasti zabdaH eva yato'rthavAn / prakalpayiSyate pakSo dhUmo dahanavAniva // tatra dhUmatvasAmAnyaM yathA vahati hetutAm / go'zvAdizabdasAmAnyaM tadvadatrApi lakSyate / / evaM viSayasAmagrIsAmyAdekatvanizcaye / na vilakSaNatAmAtra kiJcidanyatvakAraNam // pUrvavarNakramodbhUtasaMskArasahakAritA / puruSApekSavRttitvaM vivakSAnusRtikramaH // ityAdinA vizeSeNa na pramANAntaraM bhavet / kAryakAraNadharmAdivizeSo'trApi nAsti kim // yatheSTaviniyojyatvamapi nAnyatvakAraNam / hastasaMjJAdiliGge'pi tathAbhAvasya darzanAt // dRSTAntanirapekSatvamabhyaste viSaye samam / anabhyaste tu sambandhasmRtisApekSatA dvayoH // anekapratibhotpattihetutvamapi vidyate / aspaSTaliGge kasmiMzcidazva ityAdizabdavat // sphuTArthAnavasAyazca pramANAbhAsato yathA / liDne tathaiva zabde'pi nAnArthabhramakAriNi // api ca pratibhAmAtre zabdAjjAte'pi kutracit / AptavAdatvaliGgena janyate nizcitA matiH // ata eva hi manyante zabdasyApi vipazcitaH / AptavAdAvisaMvAdasAmAnyAdanumAnatAm // kiJca zabdo vivakSAyAmeva prAmANyamaznute / na bAhye vyabhicAritvAt tasyAM caitasya liGgatA // 8. viradhI (bauddha) kahe che - A carcA rahevA de, paraMtu e vicAre ke zA mATe zabdanuM alaga lakSaNa tame kaho cho. anumAnathI zabdanI bhinnatA amane dekhAtI nathI. For Personal & Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda anumAnathI juduM pramANa nathI tethI, anumAnanA lakSaNa vaDe zabdano AkSepa thata heI, zabda mATe anya lakSaNa kahevuM na joIe. pakSaviSayagrAhItA baMnemAM samAna che. sAmAnya viSayagrAhItA paNa baMnemAM che kAraNa ke baMne saMbaMdhanI apekSA rAkhe che. saMbaMdha ajJAta hoya tyAre bemAMthI eka paNa pravRtta thatuM nathI. ane vizeSa anaMta hAI, saMbaMdha atyaMta duya che. jema pratyakSa vaDe dhUmane dekhIne agninuM anumAna thAya che te ja rIte zabdane sAMbhaLIne tenA artha jJAna thAya che. anumAnanI jema ahIM paNa anvaya-vyatireka bane che. je zabda je arthamAM priye jAtA] dekhAya che te zabda te arthane vAcaka che. jema agnimAna hovAne kAraNe dhUmane pakSa gaNavAmAM Ave che tema zabdane ja pakSa kalpavAmAM Avaze kAraNa ke te arthavAna che. anumAnamAM ghUmavasAmAnya jema hetu bane che tema ahIM paNa ge, azva, Adi zabdasAmAnya hetu banatA dekhAya che. Ama viSaya ane kAraNa sAmagrInI samAnatAne AdhAre temane ekatvane nizcaya thatuM hoya te kaIka [tuccha] vilakSaNatA temanA anyatvanuM kAraNa na banI zake. kramathI jAgelA pUrvavarNonA saMskAronI sahakAritA, purUSApekSa astitva, vivakSAne anusaravAne niyama vagere vizeSone lIdhe zabda anumAnathI juduM pramANu banI jato nathI. kArya, kAraNa, dharma, vagere vize zuM anumAnamAM nathI ? [koI anumAnamAM hetu kArya che, kaI anumAnamAM hatuM kAraNa che, ItyAdi. ethI zuM e badhAM anumAne svataMtra pramANe banI jAya che ?] zabdane IcchA pramANe viniyoga zakya che e paNa kaMI tenA anumAnathI bhinna hovAnuM kAraNa nathI, kAraNa ke hastasaMjJA vagere liMganI bAbatamAM paNa IcchA pramANe viniyoga dekhAya che. ['jayAre AMgaLIo A pramANe hoya tyAre A artha samajavo" - A udAharaNamAM hastasaMjJArUpa liMgane IcchA pramANe vinidhoga che ja.] viSaya abhyasta hoya tyAre daSTAntanirapekSatA [yA saMbaMdhammaraNanirapekSatA] te baMnemAM samAnapaNe hoya che, jayAre viSaya anavyasta hoya tyAre saMbaMdhasmaraNApelA baMnene hoya che. jema "azva" vagere zabdo judI judI vyaktiomAM bhinna bhinna jJAna utpanna kare che tema aspaSTa liMga paNa judI judI vyaktiomAM bhinna bhinna jJAne utpanna kare che. jema pramANubhAsatAne kAraNe aneka arthone bhrama karAvanAra liMga skuTa ane nizcaya nathI karAvatuM tema pramANabhAsatAne kAraNe aneka arthone bhrama karAvanAra zabda paNa kuTa arthane nizcaya nathI karAvato. vaLI, zabdathI jayAre paNa koI paNa jJAna utpanna thAya che tyAre te zabda Apta puruSane che tethI e liMga dvArA [viSayanuM] nizcita jJAna thAya che. eTale ja buddhimAne "Aptavacana bAhya viSaya sAthe avisaMvAdI hoya che e vyAptine AdhAre zabdane paNa anumAna ja mAne che. vaLI, zabdanuM prAmANya kevaLa vakatAnI vivakSAmAM ja che, bAhya arthamAM nathI kAraNake zAda jJAnane bAhya artha sAthe visaMvAda - vyabhicAra jaNAya che. eTale, zabda vivakSAnuM liMga che, [bAhya arthanuM nathI]. 9. tatrAmithI te - dvividha rAi, paDhAmAM vAyAma tiA tatra vAkyamanavagatasambandhameva vAkyArthamavagamayitumalam, abhinavaviracitazlokazravaNe sati padasaMskRtamatInAM tadarthAvagamadarzanAt / ataH sambandhAdhigamamUlapravRttinA'numA For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda ane anumAnane viSayabheda nena tasya kathaM sAmyasambhAvanA / padasya tu sambandhAdhigamasApekSatve satyapi sAmagrIbhedAd viSayabhedAccAnumAnAdbhinnatvam / viSayastAvadvisadRza eva pada liGgayoH / . tadvanmAnaM padasyArtha iti ca sthApayiSyate / anumAnaM tu vAkyArthaviSayam-'atrAgniH,' 'agnimAn parvataH' iti tataH pratipatteH / uktaM ca tatra dharmaviziSTo dharmI sAdhya iti / 9. niyAyika - A bAbatamAM ame [Ama] kahIe chIe. zabdanA be prakAra chepadAtmaka zabda ane vAkyAtmaka zabda. e bemAM vAkya, [vAkya ane vAjyArthine] saMbaMdha jeNe jANyuM nathI tene ja vAkyarthanuM jJAna karAvavA samartha che, kAraNa ke navA racelA slekane sAMbhaLatAM ja padono artha jANanArAone vAkyanA arthanuM jJAna thatuM dekhAya che. tethI, saMbaMdhanuM jJAna jenA vyApAranA mULamAM che evA anumAnanI sAthe zabdanI (=vAkyAtmaka zabdanI) samAnatA kayAMthI saMbhave.? pada [padArthanuM jJAna karAvavAmAM] pada ane padArthanA saMbaMdhanA jJAnanI apekSA rAkhatuM. hovA chatAM anumAnanI kAraNasAmagrIthI ane anumAnanA viSayathI tenI kAraNasAmagrI ane tene viSaya bhinna hoI, te anumAnathI bhinna che. pada ane anumAnane viSaya visadaza che. padane artha kevaLa tavat (= jAtimat) che enI sthApanA [pAMcamA AhnikamAM] karavAnA chIe. paraMtu anumAnane viSaya vAkyartha che-ahIM agni che, parvata anivALA che" evA AkAranuM jJAna anumAna dvArA thAya che; kahyuM paNa che ke anumAnamAM sAdhya che dhama viziSTa dhamI. 10. nanu padAnyapi vAkyArthavRttIni santi - gomAnaupagavaH kumbhakAra iti / satyam, kintu teSvapi sAkAGkSatA'styeva, padAntaramantareNa nirAkAGkSapratyayAnutpAdAt, gomAn kaH ityAkAhAyA anivRtteH / api ca parvatAdivizeSyapratipattipUrvikA pAvakAdivizeSaNAvagatirliGgAdudeti / padAttu vizeSaNAvagatipUrvikA vizeSyAvagatiriti viSayabhedaH / 10. zaMkAkAra (bauddha) - pade paNa vAkyartha dharAvatA hoya che. evAM padenAM udAharaNa che] gamAna (gAyavALA), aupagava (upagune putra), kuMbhakAra (kuMbha banAvanAra) naiyAyika - tamArI vAta sAcI che. paraMtu AvAM padamAM paNa sAkAMkSatA hoya che ja, kAraNa ke bIjA pada vinA teo nirAkAMkSa jJAna utpanna karatA nathI. bIjA pada vinA] "geAmAna koNa ?" e AkAMkSA dUra thatI nathI. liMga dvArA parvatAdi vizeSyanuM jJAna thAya pachI agni Adi vizeSaNanuM jJAna thAya che, jayAre pada dvArA, vizeSaNanuM jJAna thAya pachI vizeSyanuM jJAna thAya che. A che temane viSayabheda, For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda ane anumAnane viSayabheda 11. nanUktaM yathA'numAne dharmaviziSTo dharmI sAdhya evamihArthaviziSTaH zabdaH sAdhyo bhavatu / maivam, zabdasya hetutvAt / na ca hetureva pakSo bhavitumarhati / 11. zaMkAkAra (bauddha) - kahyuM che ke jema anumAnamAM dharmaviziSTa dharma sAdhya che tema ahIM arthaviziSTa zabda sAdhya bane. taiyAyika - evuM na bane, kAraNa ke zabda te hetu che ane hetu pite ja pakSa (=sAdhya) banavAne lAyaka nathI. 12. nanu yathA agnimAnayaM dhUmaH, dhUmavattvAt mahAnasadhUmavaditi / uktaM ca 'sA dezasyAgniyuktasya, dhUmasyAnyaizca kalpitA' iti [glo. vA. anu. 48] / evaM gozabda evArthavattvena sAdhyatAM, gozabdatvAditi sAmAnyaM ca hetUkriyatAmiti / 12. zaMkAkAra (bauddha) - [hetu pite ja sAdhya banI zake] udAharaNartha, A aniyukta dhumADe che kAraNa ke te dhumADe che, rasoDAnA dhumADAnI jema. ane kahyuM paNa che ke "sAdhyapaNuM agniyukta dezamAM che; keTalAke dhumADAmAM sAdhyapaNuM mAnyuM che." e ja pramANe, arthavAna ge" zabdane sAdhya mAne ane "gazabdatvane kAraNe" ema (gozaSyatva) sAmAnya hetu banAvo. 13. etadapi durghaTam / zabdasya dharmiNaH kimarthaviziSTatvaM vA sAdhyate pratyAyanazaktiviziSTatvaM vA arthapratItiviziSTatvaM vA ? na tAvadarthaviziSTatvaM sAdhyamU, zailajvalanayoriva zabdArthayoH dharmadharmibhAvAbhAvAt / athArthaviSayatvAcchandasyArthaviziSTatetyucyate tadapyayuktam, tatpratItijananamantareNa tadviSayatvAnupapatteH / pratItau tu siddhAyAM kiM tadviSayatvadvArakeNa taddharmatvena / yadi tu tadviSayatvamUlA taddharmitvapUrvikA'rthapratItiH, arthapratItimUlaM tadviSayatvam, taditaretarAzrayam / tsmaannaarthviziSTa rIndraH sAdhyaH | 13. naiyAyika-A paNa durghaTa che. dhamI zabdanuM arthathI viziSTa hevuM sAdhya che ke (artha) jaNAvavAnI zaktithI viziSTa hovuM sAdhya che ke arthane jJAnathI viziSTa hevuM sAdhya che ? dhama zabdanuM arthathI viziSTa hevuM sAdhya nathI kAraNa ke jema parvata ane agni vacce dharmadhamarbhAva che tema zabda ane artha vacce dharmadhamabhAva nathI. artha zabdane viSaya hovAne kAraNe zabda arthathI viziSTa che ema je kahe che te paNa rogya nathI kAraNa ke arthanA jJAnanI utpatti thayA vinA artha zabdane viSaya che e ghaTI zake nahi, ane arthanuM jJAna thaI jAya pachI e arthazAna dvArA arthanuM zabdanA dharma hovAnuM zuM prayojana ? je kahe ke artha pitAne viSaya hevAne kAraNe arthaviziSTa banele zabda arthajJAnane utpanna kare che ane arthajJAnane kAraNe artha zabdane viSaya heya che, te ItaretarAzrayadoSa Ave che. tethI, arthaviziSTa zabda sAdhya nathI. For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaba ane anumAnane viSayabheda 14. nApyarthapratyAyanazaktiviziSTaH, tadarthitayA zabdaprayogAbhAvAt / __ na zaktisiddhaye zabdaH kathyate zrUyate'pi vA / arthagatyarthamevAmu zRNvanti ca vadanti ca // 14. artha jaNAvavAnI zaktithI viziSTa zabda paNa sAtha nathI, kAraNa ke AvI zaktithI viziSTa zabdanI irachAthI te zabdano prayoga ja thAya nahi. zaktinI siddhi karavA mATe zabda kahevAmAM ke sAMbhaLavAmAM AvatuM nathI. arthanA jJAna mATe ja leke zabdane bele che ke sAMbhaLe che. 15. nAthathapratItivijhiTa: rADa pakSatAmanumavitumati, siddhacaddhiviklpaanupptteH / asiddhayA'pi tadvattvaM zabdasyArthadhiyA katham / siddhAyAM tatpratItau vA kimanyadanumIyate // jvalanAdAvapi tulyo vikalpa iti cet, na hi tatrAgnidhU mena janyate api tu gamyate, iyaM tvarthapratItirjanyate zabdenetyasyAmeva siddhAsiddhatvavikalpAvasaraH / tasmAt tridhA'pi na zabdasya pakSatvam / 15. arthajJAnathI viziSTa zabda sAdhya banavAne lAyaka nathI, kAraNa ke tenI bAbatamAM siddhi-siddhinA vika ghaTatA nathI. asiddha arthajJAnathI zabda arthajJAnaviziSTa kevI rIte hoI zake ? arthajJAna siddha hoya te pachI bIjA zenuM anumAna karavAnuM rahyuM ? agni vagerenI bAbatamAM paNa A vikalpa UThaze ema kahetA he te amAre kahevAnuM ke agni vagerenI bAbatamAM agni dhUmathI utpanna thatA nathI paNa jJAta thAya che, paraMtu A arthajJAna te zabdathI utpanna thAya che eTale A arthajJAnanI bAbatamAM ja sihaasiddha vikalpone avakAza che. niSkarSa e ke traNeya rIte zabdanuM sAya tevuM ghaTatuM nathI. 16. api ca gozabde dharmiNi gatvAdisAmAnyAtmakasya hetorgrahaNam, tato vyAptismaraNam, tataH parAmarzaH, tato'rthapratipattiriti kAladrAdhIyastvAddharmI tirohito bhavet / na parvatavadavasthitistasya api tUccaritapradhvaMsitvaM zabdasya / na ca zabdamarthavattvena lokaH pratipadyate, kintu zabdAt pRthagevArthamiti na sarvathA zabdaH pkssH| ato dharmaviziSTasya dharmiNaH sAdhyasyehAsambhavAcchabdaliGgayomahAn viSayabhedaH / 16. vaLI, gA' zabdarUpa dhamamAM gatva vagere sAmAnyarUpa hetunuM grahaNa, pachI ['jyAM jayAM gatva vagere sAmAnya hoya che tyAM tyAM ga artha hoya che evI vyAptinuM smaraNa, tyAra bAda ['A zabdamAM gatva vagere sAmAnya che evuM] parAmarzajJAna, tyAra pachI ["tethI A gauzabdamAM artha che evuM] arthanuM jJAna thAya che- Ama lAMbo kALa vyatIta thavAthI dhamI zabda tirahita banI jAya, kAraNa ke te parvata je sthAyI nathI, te te uccarita thatAM ja nAza pAme che. For Personal & Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda ane anumAnanI kAraNa sAmagrIne bheda uparAMta, zabda arthavAna hoya e rIte leke zabdane jaNAvatA nathI paraMtu teo te zabdathI arthane pRthapha ja jaNuve che. eTale keI paNa rIte zabda sAdhya nathI. tethI, dharmaviziSTa dhamarUpa sAdhyano ahIM saMbhava na hovAne lIdhe zabda ane anumAnanA viSathone bheda ghaNo moTo che. 17. tamAme tvapi - pakSadharmAnvathAptisrAsApekSamanumAnaM cAhayAtama, zabde tu na tAni santi rUpANi / tathA ca zabdasya pakSatvapratikSepAnna taddharmatayA gatvAdisAmAnyasya liGgatA / na cArthasya dharmitvam, siddhiyasiddhivikalpAnupapatteH / na ca taddharmatvaM zabdasya zakyate vaktum, tatra vRttyabhAvAt / pratItijanakatvena taddharmatAyAmucyamAnAyAM pUrvavaditaretarAzrayaH, pakSadharmAdibalena pratItiH, pratItau ca satyAM pakSadharmAdirUpalAbhaH / api ca yadyarthadharmatayA zabdasya pakSadharmatvaM bhavet, tadA'navagatadhUmAgnisambandho'pi yathA dhUmasya parvatadharmatAM gRhNAtyeva tathA'navagatazabdArthasambandho'pi arthadharmatAM zabdasya gRhNIyAtU, na ca gRhNAtItyato nAsti pakSadharmatvaM zabdasyeti / 17. kAraNasAmagrIne bheda paNa [anumAna ane zabda vacce] che. pakSadharma, anvaya, vagere dharmonI apekSA rAkhanAruM anumAna che ema samajAvavAmAM AvyuM che, jayAre zabdamAM te e dharmo nathI. vaLI, zabdanA pakSa hovAne pratiSedha karavAmAM Avyo hoI pakSadharmarUpe gatva vagere sAmAnya liMga na banI zake. arthane pakSa tarIke svIkArI na zakAya kAraNa ke siddhi-asiddhi vikalpa dvArA arthanuM pakSa hevuM ghaTatuM nathI. [mAne ke arthane pakSa tarIke svIkArI laIe te paNa zabda pakSane (=arthane) dharma che ema kahI zakAze nahi kAraNa ke tene pakSamAM (=arthamAM) abhAva che. arthajJAna janmAvIne zabda arthane (=pakSano) dharma bane che ema kahetAM pahelAMnI jema a nyAzrayadoSa Avaze - pakSadharma ' vagerenA baLe arthajJAna janma ane arthajJAna jamatAM pakSadharma vagere dharmo svarUpalAbha pAme. vaLI, je arthane dharma hovAne kAraNe zabdanuM pakSadharmatatva saMbhavatuM hoya te dhUma ane agni vaccenA saMbaMdhanA jJAna vinA paNa dhUma parvatano dharma che evuM jJAna jema thAya che ja tema zabda ane artha vaccenA saMbaMdhanA jJAna vinA zabda ane dharma che evuM jJAna thavuM joIe, paNa thatuM nathI. tethI, zabda pakSane dharma nathI. 18. anvayavyatirekAvapi tasya durupapAdau, deze kAle ca zabdArthayoranugamAbhAvAt / na hi yatra deze zabdaH tatrArthaH / yathoktaM zrotriyaiH -'mukhe hi zabdamupalabhAmahe bhUmAvartham' iti / vayaM tu karNAkAze zabdamupalabhAmahe ityAstAmetat / nApi yatra kAle zabdaH tatrArthaH, idAnIM yudhiSThirArthAbhAve'pi yudhiSThirazabdasambhavAt / zabdArthayoH anvayAbhAve'pi tadbuddhayoranvayo grahISyate ityucyate / tarhi vaktavyaM - kimarthabuddhAvutpannAyAmanvayo gRhyate anutpannAyAM vA ? anutpannAyAM tAvat svarUpAsattvAt For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda ane anumAnanI kAraNasAmagrIne bheda kuto'nvayagrahaNam ? utpannAyAM tvarthabuddhau kimanvayagrahaNeneti naiSphalyam / tatpUrvakatve tu pUrvavaditaretarAzrayam / etena vyatirekagrahaNamapi vyAkhyAtam / 18. anavaya ane vyatireka e baMne paNa ghaTAvavA muzkela che, kAraNa ke dezamAM ane kALamAM zabda ane arthane aya che ja nahi. je dezamAM zabda hoya che tyAM artha heta nathIjemake triAe kahyuM che ke mukhamAM zabda jaNAya che ane bhUmi upara artha. amane niyAyikone to karNakAzarUpa zretramAM zabda jaNAya che - paNa enI carcA karavAnI jarUra nathI. vaLI je vakhate zabda hoya che te vakhate artha hoto nathI. atyAre yudhiSThira na hovA chatAM yudhiSThirazabda astitva dharAve che. zabda ane arthanA anvayane abhAva hovA chatAM temanAM jJAne vaccenA anvayanuM grahaNa thAya che ema kahevAmAM Ave che. tenI sAme kahevuM joIe ke zuM arthajJAna utpanna thatAM anvayanuM grahaNa thAya che ke arthazAna utpanna na thayuM hoya tyAre ? arthajJAna utpanna na thayuM che tyAre te artha jJAnane ja abhAva hoI zabdajJAna ane arthajJAnanA avayanuM grahaNa kayAMthI thAya? arthajJAna utpanna thayA pachI to zabdajJAna ane arthajJAnanA avayanA grahaNanI jarUra ja rahetI nathI. arthajJAnapUrvaka, zabdajJAna ane arthajJAnanA anvayanuM grahaNa mAnatAM pahelAMnI jema itaretarAjayadeva Ave. A nirUpaNa dvArA vyatirekanA grahaNanuM vivecana paNa thaI gayuM. 19. nanvAvApodvApadvAreNa zabdArthasambandhe nizcIyamAne upayujyate evAnvayavyatireko, yathoktam 'yatra yo'nveti yaM zabdamarthastasya bhavedasau' iti [zlo. vA. 7. 160] / satyametat / kintu samayabalena siddhAyAmarthabuddhau samayaniyamArthAvanvayavyatireko zabde, nAnvayavyatirekakRtA ca dhUmAderivAgneH tato'rthabuddhiH / api ca dhUmAdibhyaH pratItizca naivAvagatipUrvikA / ihAvagatipUrvaiva zabdAdutpadyate matiH // sthaviravyavahAre hi bAlaH zabdAt kutazcana / dRSTvA'rthamavagacchan taM svayamapyavagacchati / / yatrApyevaM samayaH kriyate 'etasmAcchabdAdayamarthaH tvayA pratipattavyaH' iti tatrApi pratItireva kAraNatvena nirdiSTA draSTavyA / tasmAdanyo liGgaliGginoravinAbhAvo nAma sambandhaH, anyazca zabdArtha yoH samayAparanAmA vAcyavAcakabhAvaH sambandhaH pratItyaGgam / evaMvidhaviSayabhedAt sAmagrIbhedAcca pratyakSavadanumAnAdanyaH zabda iti siddham / - 19. zaMkAkAra - tenA (zabdanA) hetAM te (artha) hoya che ane tene (zabda) dUra karatAM te (artha) dUra thAya che e hakIktane AdhAre zabda-arthanA saMbaMdhane nizcaya thata hoI anvaya-vyatireka ghaTe che, jemake kahyuM paNa che ke jayAM je artha zabdane anusare che tyAM te artha te zabdane artha banaze ja, For Personal & Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda ane anumAnanI kAraNasAmagrIne bheda naiyAyika - tamArI vAta sAcI che. paraMtu eka vAra saMketanA baLe A zabdane A artha che evuM zabdanA arthanuM jJAna thaI jAya pachI ja saMketaniyamanA arthamAM [-kharA arthamAM nahi -] anvayavyatireka saMbaMdha zabda artha sAthe dharAve che. tethI jema dhUma dvArA thatuM agninuM jJAna avayavyatirekajanya che tema zabda dvArA thatuM arthanuM jJAna anvayavyatirekajanya nathI. dhUma dvArA thatuM agninuM jJAna saMtasaMbaMdhajJAnapUrvaka nathI jyAre ahIM zabda dvArA thatuM arthanuM jJAna te saMketasaMbaMdhajJAnapUrvaka che. eka vaDIla vyakti bIjI vaDIla vyaktine amuka zabda kahe che te bIjI vaDIla vyakti amuka vastune lAve che tyAre zabdane artha na jANanAra tyAM UbhelI vyakti arthane joI te arthane te zabdane vAcya jANIne saMketaniyamane svayaM jANe che. jayAM koI vyakti saMketa kare che ke "A zabdane A artha tamAre samajavo" tyAM paNa te arthanuM te zabdanA vAya tarIkenuM je jJAna che tene siMketaniyamajJAnanuM] kAraNa gaNavAmAM AvyuM che. tethI, liMga ane liMgI e bene avinAbhAva nAmano saMbaMdha judI vastu che, ane zabda ane arthane saMketasaMbaMdha aparanAma vAyavAcakabhAvasaMbaMdha - je arthajJAnanuM kAraNa che - judI vastu che. Ama viSayabheda ane kAraNasAmagrIbhedane lIdhe zabda jema pratyakSathI juduM pramANa che tema anumAnathI paNa juduM pramANa che, e siddha thayuM. ____ 20. yattu pUrvavarNakramApekSaNAdivailakSaNyamAzaGkaya dUSitaM kastatra phalguprAye nirbndhH| yatpunarabhihitam 'AptavAdAvisamvAdasAmAnyAdanumAnatA' iti [lo. vA. zabda. 23] tadatIva subhASitam, viSayabhedAt / AptavAdatvahetunA hi zabdArtha buddheH prAmANya sAdhyate, na tu saiva janyate / yadAha-- anyadeva hi satyatvamAptavAdatvahetukam / vAkyArthazcAnya eveha jJAtaH pUrvataraM ca saH // tatazcedAptavAdena satyatvamanumIyate / / vAkyArthapratyayasyAtra kathaM syAdanumAnatA // janma tulyaM hi buddhInAmAptAnAptagirAM zrutau / namAdhipayogI ja nAnumAyo trirukSaT | ruti [. va. vAvavA. 24-246) na ca prAmANyanizcayAdvinA pratibhAmAtra taditi vaktavyam; zabdArthasampratyayasyAnubhavasiddhatvAt / 20. pUrva pUrva varNanA krame jAgelA saMskAranI sahakAritA vagere vilakSaNatAo jaNAvI virodhIoe evo je deSa Apyo ke e vilakSaNatAo zadane pramANAntara nathI banAvatI te doSa tucha hoI tenA tarapha dhyAna zuM ApavuM? vaLI, emaNe je kahyuM ke jyAM jyAM Aptavacana che tyAM tyAM avisaMvAda che e vyApti uparathI zabdanuM For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdapramANane viSaya vivekSA nathI 15 anumAnapaNuM siddha thaI jAya che e artha vagaranI vAta che, kAraNa ke zabda ane pristuta] anumAnanA viSayo bhinna che. Apta vacanarUpa hetu dvArA zabdArtha buddhinuM prAmANya siddha thAya che ane nahi ke zabdArtha buddhi temAMthI utpanna thAya che. eTale kahyuM che ke "Apta vacanarUpa hetu dvArA jaNAtuM prAmANya e judI ja vastu che ane prAmANya pahelAM ja jJAta thaI gayele vAkyartha e judI ja vastu che. tethI, AptavacanarU5 hetu vaDe prAmANyanuM je anumAna thatuM hoya te tenAthI ahIM vAkyarthajJAnanI anumAnatA kema karIne thaI jAya ? jema trilakSaNa dharAvate hetu anumitijJAnane pitAnI utpattimAM ja upayogI che, tethI vadhu upayoga anumitijJAnane tene nathI, tema zabda, Aptane ho yA anAptane, saMbhaLAtAM zAbdabedhane utpanna kare che, zAbdabedhane zabdano tethI vadhu keI upayoga nathI." [arthAta, jema anumitijJAnanA prAmANyanuM jJAna utpanna karavAmAM hetune kaI upayoga nathI tema zAbdabodhanA prAmANyanuM jJAna utpanna karavAmAM zabdane paNa kaMI upayoga nathI. prAmANyanA nizcaya vinAne zAbAdha kevaLa bhAnamAtra che ema na kahevuM joIe kAraNa ke zabdArthanA nizcayane anubhava te te vakhate paNa hoya che ja. 21. etena vivakSAviSayatvamapi pratyuktam, na hi vivakSA nAma zabdasya vAcyo viSayaH, kintvartha eva tathA / vivakSAyAM hi zabdasya liGgatvamiha dRzyate / AkAza iva kAyetvAnna vAcakatayA punaH // zabdAduccaritAcca vAcyaviSayA tAvatsamutpadyate savittistadanantaraM tu gamayet kAmaM vivakSAmasau / arthopagrahavarjitA tu niyamAtsidvaivamAjIvitA tadvAcyArthavizeSatA tvavidite naiSA tadarthe bhavet / / 21. A je ame kahyuM tenAthI zabdapramANane viSaya vivakSA che evA virodhIonA matane paNa nirAsa thaI gayo. vivakSA zabdane vAgya viSaya nathI paraMtu artha ja zabdane vAya viSaya che. vivakSAnuM anumAna karAvavAmAM ja zabda hetu jaNAya che kAraNa ke te jema kArya hovAne lIdhe AkAzanuM liMga che tema kAryo hovAne lIdhe ja vivakSAnuM liMga che ane nahi ke vAcaka hovAne lIdhe. [zabda vivakSAne vAcaka nathI paNa vivakSAnuM kArya che.] ucArAyela zabdamAMthI vAcyArthaviSayaka jJAna janme che, te pachI e zabda vivakSAne bhale jaNAve. Ama vivakSA niyamathI arthAta avazyapaNe vAgyAthe sAthe saMbaddha nathI, e siddha thayuM. jyAM sudhI vAcya artha jJAta thaye hete nathI tyAM sudhI vivakSA vAcya artha sAthe saMbaddha thatI nathI. 22. nanu siddha pramANa meDhAme parIkSAmAM kriyate na tu zabdasya prAmANyamavakalpate / For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vedanuM prAmANya nakkI karavuM muzkela che arthapratItijanakaM pramANamiti varNitam / vikalpamAtramUlatvAnnArtha zabdAH spRzantyamI // arthoM nirUpyamANazca ko vA zabdasya zakyate / vaktuM na jAtirna vyaktirna tadvAnnAma kazcana // sambandho'pyasya nArthena nityo'sti samayo'tha vA / zakyaH sannapi vA boddhamarthe kathamatIndriye // vAkyArtho'pi na nirNetuM pAryate pAramArthikaH / niyogabhAvanAbhedasaMsargAdisvabhAvakaH / tatpratItyabhyupAyazca ki padArthaH padAni vA / vAkyaM vA vyatiSaktArtha sphoTo veti na lakSyate / / siddhAyAmapi tadbuddhau tasyA draDhimakAraNam / nityatvamAptoktatvaM vA na samyagavatiSThate / pade nitye'pi vaidikyo racanAH kartapUrvikAH / nityA vA kRtakatve'pi kRtAH keneti durgamam // kartA'sti sa ca nindraH sa caikaH sa ca sarvavit / sa ca kAruNiko veti pratipattuM na zakyate // parasparaviruddhAzca santi bhUyAMsa AgamAH / teSAM kasyezvaraH kartA kasya neti na manmahe / / vede doSAzca vidyante vyAghAtaH punrukttaa| phalasyAnupalambhazca tathA phalaviparyayaH / kIdRzazcArthavAdAnAM viruddhArthAbhidhAyinAm / mantrANAM nAmadheyAdipadAnAM vA samanvayaH // siddhakAryopadezAcca vede saMzerate janAH / kimasya kArye pramANyaM siddhe'rthe vobhayatra vA // tena vedapramANatvaM viSame pathi vartate / jIvikopAyabuddhayA vA zraddhayA vA'bhyupeyatAm // For Personal & Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda pramANa nathI 22. zaMkA- ekavAra e siddha thaI jAya ke zabda pramANa che pachI zabdane bIjA pramANuthI bheda che ke abheda enI parIkSA thaI zake. paraMtu zabda te pramANa saMbhavatuM ja nathI. arthajJAnanuM janaka je hoya te pramANa ema kahevAmAM AvyuM che. paraMtu A zabdo kevaLa vikalpamUlaka hoI arthane sparzatA ja nathI. zabda vaDe nirUpAto [jaNAta] artha kene kahI zakAya ? te artha jAti paNa nathI, vyakti paNa nathI ke jAtimata vyakti paNa nathI. zabdano artha sAthe nitya saMketasaMbaMdha zakya nathI. athavA zakya hoya to paNa zabdane atIndriya artha sAthe te saMbaMdha jANo kema karIne zakaya bane ? nivega, bhAvanA, bheda ke saMsarga ItyAdi svabhAvavALA vAdyArthIne paNa kharekhara nizcitapaNe jANa zakya nathI. tenA jJAnane upAya zuM padArtho che, pado che, vyatiSakatArtha vAkaya che ke pheTa che ?- e paNa samajAtuM nathI. ekavAra vAkyarthanuM jJAna thaI jAya pachI tenA prAmAyane nizcaya karavA mATenuM sAdhana vAkyanuM nityatva che ke Atoktatva che. ene paNa samyapha nirNaya nathI thaI zakate. pada nitya hoya te paNa e prazna te rahe che ke vaidikI racanA kartapUrvaka che ke nitya che ? je te kartapUrvaka hoya te temane kartA koNa che e jANavuM muzkela che. temane kartA che ane te ni che, eka che, sarvajJa che tema ja kAruNika che e jANavuM zakya nathI. vaLI, nAthavAda Adi] ghaNuM Agamo paraspara viruddha che. temAMnA kaIne kartA Izvara che ane koIne kartA Izvara nathI e ame mAnatA nathI. vedamAM paNa vyAghAta, punarukti, phalAnupalaMbha, phalaviparyaya doSe che. viruddhArthanuM pratipAdana karanArA arthavAde varace, maMtro vacce ane nAmadheyAdi pado varace samanvaya ke ? veda siddhane ( siddha vastuno) ane kAryane upadeza Ape che. [arthAta , veda siddhArtha svarUpavarNana kare che ane kartavyano upadeza Ape che. eTale lekene vedamAM saMzaya jAge che ke zuM AnuM prAmANya kAryamAM che ke siddha arthamAM che ke baMnemAM ? tene pariNAme vedanuM prAmANya viSama mArgamAM AvI paDe che, [arthAt vedanA prAmAyane nirNaya muzkela banI jAya che.] jIvikAnuM sAruM sAdhana che evI buddhithI ke zraddhAthI vedanA prAmANyane svIkAra kare; [bIjI kaI rIte vedanA prAmANyano svIkAra thaI zake ema nathI] 23. atrAbhidhIyate / sarva evaite doSA yathAkramaM parihariSyante ityalamasamAzvAsena / supratiSThameva vedaprAmANyamavagacchatvAyuSmAn / 23. naiyAyika-ahIM Ane uttara ame ApIe chIe. A badhA ja deSone yathAkrame ame parihAra karIzuM; mATe avizvAsa vyakta karavo baMdha kare. vedaprAmANyanI sthApanA barAbara thayelI ja che ema Apa jANe. 24. navadaMpavimeva sAthe paricite? na hi vAgheDarthe zaT: pratItimaaddhti / te hi durlabhavastusaMparkavikalpamAtrAdhInajanmAnaH svamahimAnamanuvartamAnAstiraskRtabAhyArthasamanvayAn vikalpaprAyAn pratyayAnutpAdayanto dRzyante 'aGgulyo hastiyUthazatamAste' iti svabhAva eva zabdAnAmarthAsaMsparzitvam / For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda athasaMspazI che 24 zaMkA- zabda arthane sparzatA nathI e dezane parihAra tame taiyAyike kevI rIte karazo? bAhya arthanA (=vastunA) jJAnane zabda utpanna karatA nathI. jemane vastune saMparka durlabha che evA kevaLa vikalparUpa jJAnane AdhAre ja utpanna thanArA [zabdo] pitAnA mahimA pramANe bAhya artha sAthenA samanvayane avagaNIne moTe bhAge vikalparUpa jJAnene ja utpanna karatA jaNAya che. AnuM udAharaNa che-AMgaLInA Terave hAthIonA se jUtha hatA." zabdane A svabhAva ja temanuM arthAsaMsparzitva che. 25. cakSurAdInAmapyalIkakacakUrcakAdipratItikAraNatvamasti, na ca teSAmarthAsaMsparzitvamiti cet , na, teSAM hi timirAdidoSakaluSitavapuSAM tathAvidhavibhramakAraNatvam, na tu svamahimnaiva / 25. naiyAyika--cakSa vagere paNa mithyA vALanA gUMcaLA vagerenuM jJAna janmAve che, chatAM teo arthAsaMsparza nathI. zaMkAkAra-nA. cakSu vagere pitAnA ja mahimAthI tevA bhramajJAno jamAvatA nathI paraMtu timira vagere dethI dUSita teo tevA bhramajJAne janmAve che. 26. rUApi puruSottameSa maTima, na rAAnAmiti veta; maitram, DhoSavto'pi puruSasya mUkAderanuccAritazabdasyedRzaviplavotpAdanapATavAbhAvAt / asatyapi ca puruSahRdayakAluSye yathAprayujyamAnAnyagulyagrAdivAkyAni viplavamAvahantyeveti zabdAnAmevaiSa svabhAvaH, na vaktadoSANAm / api ca na cakSurAdibAdhakajJAnodaye sati na viramati, viparItavedanajanmanaH zuktikArajatAdibuddhiSu vibhramasyApAyadarzanAt / zabdastu zatakRtvo'pi bAdhyamAno yathaivoccaritaH 'karazAkhAzikhare kareNuzatamAste' iti tathaiva tathAbhUtaM bhUyo'pi vikalpamayathArtha mutpAdayatyeveti vikalpAdhInajanmatvAcchabdAnAmevedaM rUpaM yadarthAsaMsparzitvaM nAmeti / taduktam-- vikalpayonayaH zabdA vikalpAH zabdayonayaH / teSAmanyonyasambandhe nArtha zabdAH spRzantyamI // iti / / 26. naiyAyika- ahIM paNa zabdone e mahimA nathI paraMtu puruSanA doSone mahimA che. zaMkAkAra-evuM nathI, kAraNa ke mUka vagere je deSavALA puruSo che temanA anuracArita zabdamAM AvA bhramane utpanna karavAnuM sAmarthya nathI. puruSanA hRdayamAM koI kaluSitatA (doSa) na hoya ane chatAM teNe ucArela "AMgaLInA Terave hAthInAM seMkaDo jUtha hatAM' jevAM vAka bhrAnta jJAna utpanna kare che ja; eTale A zabdane ja svabhAva che, vakatAnA doSone svabhAva nathI. vaLI, bAdhaka jJAna janmatAM cakSu vagere brAnta jJAna utpanna karavAmAMthI aTakatA For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puraSadoSane lIdhe zabda athasaMpazI nathI ema nahi. chIpane rajata tarIke grahaNa karanAra jJAna ane evAM bIjA bhrAnta jJAnanI bAbatamAM te brAnti bAdhaka jJAna janmavAthI dUra thaI jatI dekhAya che. paraMtu zabda te seMkaDo vAra badhA pAmata hovA chatAM pharIthI e ja rIte uccArAtAM arthAta "hAthanA agrabhAge so hAthI hatA e pramANe uccArAtAM pahelAMnI jema ja tevuM ja ayathArtha vikalpajJAna te pharIthI utpanna kare che. vika9pane adhIna zabdanI utpatti hovAthI zabdone Avo arthasaMsparza svabhAva che. eTale ja kahyuM che ke "vikalpa zabdane utpanna kare che ane zabado vikalpone utpanna kare che. [A pramANe temane anya saMbaMdha hovAthI A zabdo arthane sparzatA nathI." 27. maMtrAmiyate-mahetahevaM caDhi na jAvipi yathArtha rAkhyuMH pratyaymupjnyet, arthAsaMsparzitvamevAsya svabhAva iti gamyeta / bhavati tu guNavatpuruSabhASitAt 'nadyAstIre phalAni santi' iti vAkyAdatiraskRtabAhyArtho yathArthaH pratyayaH, tataH pravRttasya tadarthaprApteH / na ceyamarthaprAptirarthasparzazUnyAdapi zabdavikalpAt pAramparyeNa maNiprabhAmaNibuddhivadavakalpate ityupariSTAd vakSyAmaH / 27. naiyAyika -ahIM Ane javAba ApIe chIe. Ama bane; je kadI paNa zabda yathArtha jJAna utpanna na karate hoya te arthasaMspaziva ene svabhAva che e samajI zakAya. paraMtu guNavAna puruSanA kahelA vAkaya "nadIkAMThe phaLe che dvArA bAhya arthane na avagaNatuM yathArtha jJAna utpanna thAya che kAraNa ke tenA AdhAre pravRtti karatAM te arthanI prApti thAya che. jema maNiprabhAne maNi tarIke grahaNa karanAra jJAna [brAnta hevA chatAM] paraMparAthI artha prApti karAve che tema artha sparzazunya zabdajanya vikalpa [bhrAnta hovA chatAM paraMparAthI A artha prApti karAve che evuM nathI e ame AgaLa jaNAvIzuM. 28. nanu guNavadvaktakAdaGgulyAdivAkyAd dRSTa evAsamIcInaH pratyayaH / maivam, guNavatAmevaMvidhavAkyoccAraNacApalAbhAvAt / yattu Apto'pi kaJcidanuzAsti 'mA bhavAnabhUtArtha vAkyaM vAdIH aGgulikoTau karighaTAzatamAste iti' iti, tatretikaraNAvacchinnasya dRSTAntatayA zabdaparatvenopAdAnAt pratiSedhaikavAkyatayA yathArthatvameva / arthaparatve tu niSedhaikavAkyataiva na syAditi / tasmAdAptavAkyAnAmayathA rthatvAbhAvAnna svato'rthAsaMsparzinaH zabdAH / puruSa doSAnuSaGgakRta evAyaM viplavaH / 28. zaMkAkAra-guNavAna vakatAe kahelA "AgaLInA Terave hAthInAM se jUtha hatAM vAya dvArA yathArtha jJAna thatuM dekhyuM che. taiyAyika--nA, evuM nathI, kAraNa ke guNavAna vaktAo AvAM vAkayo bolavA mATe jarUrI avicAritA dharAvatA nathI. "AMgaLInA Terave hAthIonAM seMkaDo jUtha hatAM evuM beTuM vAkya Apa na bolaze ema jyAre paNa Apta puruSa Adeza Ape che tyAre tyAM evuM" zabdathI viziSTa vAkaya udAharaNa tarIke ApavAmAM AvyuM haI zabda para ja For Personal & Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mithyA zAbdadhanuM kAraNa puruSaSa -artha para nahi-) tene svIkAra hovAne lIdhe pratiSedha sAthe tenI ekavAkayatA bane che ane pratiSedha sAthe tenI ekavAkyatAne kAraNe te yathArtha ja che. artha paratve te niSedha sAthe tenI ekavAyatA ja na thAya. tethI, Apta puruSane vAkyo ayathArtha na hoI, zabda svataH arthAsaMsparza nathI. puruSanA deSane lIdhe ja A arthAsaMspezitA yA ayathAthatA uddabhave che. - 29, navA-nairevaMvidhavAvAjhoDapi sanidho. vyatire: - vi zAnAM tAdRzasvabhAvAbhAvAdayathArthapratyayAnutpAdaH uta vaktRdoSAbhAvAditi / naitadevam anuccaritazabdo'pi puruSo vipralambhakaH / hastasaMjJAdhupAyena janayatyeva viplavam // na ca hastasaMjJAdinA zabdAnumAnam tatkRtazca viplava iti vaktavyam, itthamapratIteH / utpanne ca kacinnadyAdivAkyA dvijJAne taraGgiNItIramanusAnnanAsAditaphala: pravRttabAdhakapratyayaH puruSamevAdhikSipati 'dhik ! hA tena durAtmanA bipralabdho'smi' iti, na zabdam / prAptaphalazca pumAMsamevazlAdhate 'sAdhu sAdhunA tenopadiSTam' iti / ataH puruSadoSAnvayAnuvidhAnAt puruSadoSakRta eva zabdAdviplavaH, na svarUpanibandhanaH / tadabhAvakRta eva ApteSu tUSNImAsIneSu vibhramAnutpAda iti na sandigdho vyatirekaH / 29. zaMkAkAra-Apta puruSe A prakArane vAkyaprayoga na karatA hoya te paNa vyatireka te saMdigdha ja rahe che-zuM zabdane tevo svabhAva na hovAthI ayathArtha jJAna utpanna thatuM nathI ke vakatAmAM deSa na hovAthI ? naiyAyika -nA, evuM nathI. puruSa zabda bela na hoya te paNa te vipralaMbhaka hoya che. hAthanI saMjJA vagere upAya vaDe te brAnta jJAna utpanna kare che. hAthanI saMjJA vagere dvArA zabdanuM anumAna karavAmAM Ave che ane te anumita zabda brAnita utpanna kare che ema ne kahevuM joIe, kAraNa ke evuM jaNAtuM nathI. koIka vAra, nadItIre phaLo che e vAkayathI jJAna janme che tyAre nadItIre jaI phaLa na prApta karanAra, bAdhaka jJAna jene thayuM che evo mANasa vAkaya kahenAra puruSane ja bhAMDe che ke dhikkAra che te duSTa puruSane jeNe mane chetaryo, te zabdane bhAMDato nathI. phaLa prApta karanAro vAkya kahenAra puruSanI prazaMsA kare che-te sajajana puruSe mane sAcuM ja kaheluM. tethI, puruSaSa sAthe anvayasaMbaMdha heIne puruSadoSane lIdhe ja zabda dvArA mithyAjJAna janme che, zabdasvarUpane lIdhe zabda dvArA mithyAjJAna janmatuM nathI. Apta jyAre zAMta --cUpa hoya che tyAre deSAbhAvane lIdhe brAnta jJAnane anutpAda hoya che. eTale vyatireka saMdigdha nathI. 30. nanu puruSadoSAstatra kiM kuryuH ? puruSasya hi guNavato doSavato vA zabdoccAraNamAtre eva vyApAraH / tataH paraM tu kArya zabdAyattameveti tatsvarUpa For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAdabodhanA yathArtha-ayathArthavanuM kAraNa 21 kRta evAyaM vibhramaH / hanta ! tarhi vaktari guNavati sati 'saritastIre phalAni santi' iti samyakpratyaye'pi zabdasyaiva vyApArAt puruSasya coccAraNamAtre caritArthatvAnaikAntataH zabdasyArthAsaMsparzitvameva svabhAvaH / yuktaM caitadeva yaddIpavat prakAzatvamAtrameva zabdasya svarUpam, na yathArthatvamayathArthatvaM vA, viparIte'pyarthe dIpasyeva prakAzatvAnativRtteH / ayaM tu vizeSaH - pradIpe vyutpattinirapekSameva prakAzatvam , zabde tu vyutpattyapekSamiti / prakAzAtmanastu zabdasya vaktRguNadoSAdhIne yathArthetaratve / ata evAGgulizikharAdhikaraNakareNuzatavacasi bAdhite'pi punaH punaruccAryamANe bhavati vibhramaH, prakAzatvarUpAnapAyAt / na tveSa zabdasya doSaH / padArthAnAM tu saMsargamasamIkSya prajalpataH / vaktureva pramAdo'yaM na zabdo'trAparAdhyati / taduktam-pramANAntaradarzanamatra bAdhyate, na punarhastiyUthazatamiti zAbdo'nvayaH / puruSo hi svadarzanaM zabdena pareSAM prakAzayati / tatra tadarzanaM ced duSTaM, duSTaH zAbdapratyayaH, aduSTa cedaduSTa iti. guNavataH puruSasyAduSTaM darzanaM bhavati, doSavato duSTamiti / adRSvA'pi vastu yadupadizyate so'pi buddhidoSa eva / tasmAt puruSagataguNadoSAnvayavyatirekAnuvidhAyitvAt tatkRte eva zAbdayathArthatvAyathArthatve / taduktam-'tattathyamapi bhavati vitathamapi bhavati' iti [bRhatI. 1.1.2] / tenAbhidhAtRdaurAtmyakRteyamayathArthatA / pratyayasyeti zabdAnAM nArthAsaMsparzitA svataH // yA tu jAtyAdizabdArthaparAkaraNavartmanA / arthAsaMsparzitA proktA sA purastAnniSetsyate / / 30. 4|2--purusshssii tyAM zu. 4re ? puruSa guNavAna ya SavANA hoya tene vyApAra te kevaLa zabdane uracAra karavAne ja hoya che. te pachInuM kArya te zabda upara ja nirbhara che. eTale zabadasvarUpajanya ja A vibhrama che. nayAyi:--sare ! [mema hAya ] guNavAna patA hotA nahAtIre 5 / cha' mevA samyaka jJAnanI utpattimAM paNa kevaLa zabdane ja vyApAra hovAne lIdhe ane puruSane vyApAra te zabdaracAra karavAmAtramAM ja samApta thaI gayo hovAne lIdhe, ekAntapaNe arthane na sparzavAne ja zabdone svabhAva nahi rahe. ane A ja barAbara che ke dI5nI jema zabdanuM svarUpa prakAzatva ja che, yathArthatva ke ayathArthatva nathI. [ arthAta, dIpa arthane prakAzita kare che, te prakAza svarUpa che, tenuM svarUpa yathArthatA ke ayathArthatA nathI. tevI ja For Personal & Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdadhanA yathArtha-ayathArthatvanuM kAraNa rIte zabda arthane prakAzita kare che, te prakAza svarUpa che, tenuM svarUpa yathArthatA ke ayathA. thatA nathI. ] AvuM che kAraNa ke jyAre viparIta arthanuM grahaNa thAya che tyAre paNa dIpanI jema zabdane prakAzitvasvabhAva dUra thaI gaye nathI hoto, [ arthAt tyAre paNa te arthane prakAzita karavAne svabhAva dharAve ja che.] chatAM dIpa ane zabda varace A bheda che-- dIpanuM prakAzatva vyutpattinI (=saMketajJAnanI) apekSA rAkhatuM nathI jyAre zabdanuM prakAzava vyutpattinI apekSA rAkhe che. [arthAta dIpa arthane prakAzita karavAmAM vyutpattinI apekSA rAkhatA nathI jyAre zabda vyutpattinI apekSA rAkhe che.] zabda kevaLa prakAza svarUpa hoI, yathArthatva ane ayathArthatva tenuM svarUpa nathI paNa vakatAnA guNa ane deSa upara avalaMbatA tenA dharmo che. eTale ja "AMgaLInA Terave hAthIonAM seMkaDo jUthe che e vAkaya bAdhita thavA chatAM pharI pharI uracArAtAM bhrAnta jJAna janme che kAraNa ke zabdane prakAzasvabhAva cAlyo gayo heta nathI. A kaI zabdane deSa nathI padonA arthonA saMsarganI barAbara vicAraNA karyA vinA bolanAra vakatAne ja A pramAda che, ahIM zabdane kaI aparAdha nathI. eTale ja kahyuM che ke ahIM [ vakatAnuM ] darzanarUpa yA anubhavarUpa anya pramANu bAdhita thAya che, ane nahi ke "[ AMgaLInA Terave ] hAthInAM seMkaDe jUtha che" e vAkayagata padena anvaya, kAraNa ke puruSa potAnA darzanane (=anubhavane) zabda dvArA bIjAo AgaLa rajU kare che. tyAM je tenuM darzana dUSita hoya te bIjAne zabda dvArA je jJAna thAya te paNa dUSita ja thAya. je tenuM darzana adUSita heAya te bIjAne zabda dvArA je jJAna thAya te paNa adUSita thAya. guNavALA puruSane adUSita darzana thAya che, jyAre doSavALA puruSane dUSita darzana thAya che. vastune dekhyA [ arthAta anubhavyA ] vinA upadezavAmAM Ave che te paNa buddhidoSa ja che. tethI, puruSagata guNadoSa sAthe zAbda sAnanA yathArtha tva-ayathArthatvano anvaya-vyatireka saMbaMdha hovAthI zAbdajJAnanuM yathAtva-ayathAWtva puruSagata guNa doSajanya ja che. eTale kahyuM che ke [ pauruSeya vacana ] yathArtha paNa hoya che ane ayathArtha paNa hoya che. upasaMhAramAM jaNAvavAnuM ke vakatAnA dezane kAraNe zabda jJAnamAM ayathArthatA Ave che, arthAsaMsparzitA e kaMI zabadomAM svataH nathI. zabdanA jAti vagere [ arthAta jAti, guNa, kriyA, nAma ane dravya] arthonA nirAkaraNa dvArA zabdonI arthAsaMpazitA kahevAmAM AvI che, ene pratiSedha ame AgaLa karIzuM. 31.pramANatvaM tu zabdasya kathamityatra vastuni / jaiminIyairayaM tAvatpIThabandho vidhIyate / / prAmANyamaprAmANyaM vA sarvavijJAnagocaraH / svato vA parato veti prathamaM pravivicyatAm / / 31. vastunI bAbatamAM zabdanuM prAmANya kevI rIte che e prazna mImAMsake A bhUmikA race che. badhAM ja jJAnanuM prAmA ke aprAmANya svataH che ke parataH e sauprathama vicAre. ___32. nanu zabdaprAmANyacintAvasare sakalapramANaprAmANyavicArasya kaH prasaGgaH ? na svAtantryeNa parIkSaNam , api tu tadarthameva, samAnamArgatvAt / athAnyeSAM For Personal & Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmANya-aprAmANya svataH-parata: vicAra 13 svataH parato vA prAmANyaM tathA zabdasyApi bhaviSyatIti / na hi tasya svarUpamiva prAmANyamapi tadvisadRzamiti / taducyate-kiM vijJAnAnAM prAmANyamaprAmANyaM ceti dvayamapi svataH, uta ubhayamapi parataH, Aho svidaprAmANyaM svataH prAmANyaM tu parataH, uta svit prAmANyaM svataH aprAmANyaM tu parata iti / 32. 24412--zanA prAmAyanI viyaa29|| 42tI mate mAM pramANAnA praamaayne| vicAra karavAne prasaMga kayAM prApta thAya che ? mImAMsakane uttara--badhAM pramANane prAmANyanI parIkSA svataMtrapaNe nathI karatA paraMtu zanA prAmANya // parIkSA bhATe [ 043rI 4] te 4rIya chIme, 269 4 praabhaaynirNayanI rIta badhAM pramANamAM samAna che. je bIja pramANenuM prAmANya svataH che ke parataH e nirNata thAya che te ja pramANe zabdanuM prAmANya paNa svataH che ke parataH e nirNata thaze, kAraNa ke jema zabdanuM svarUpa bIja pramANonA svarUpathI bhinna che tema tenuM prAmANya bIja pramANenA prAmANyathI bhinna nathI. eTale ame pUchIe chIe ke zuM jJAnenuM prAmANya ane aprAmANya baMneya svata: che ke parataH che, ke aprAmANya svataH paNa prAmANya parataH che, ke prAmANya svata: paNa aprAmANya parataH che ? ___33. tatra dvayamapi svata iti tAvada sAMpratam, pravRttasya visaMvAdadarzanAt / yadi hi prAmANyamitaradvA svata eva jJAnasya gamyeta tahi zuktau (jAjJAnaM pramANatayA vA pratipannamanyathA vA / / pramANatvaparicchittau visaMvadati tatkatham / aprAmANyagRhItau vA tasmin kasmAt pravartate // etena tRtIyo'pi pakSaH pratyuktaH yadaprAmANyaM svataH prAmANyaM tu parata iti / svato hyaprAmANye nizcite pravRttine prApnototi / kiJca aprAmANyamutpattau kAraNadoSApekSam, nizcaye ca bAdhakajJAnApekSam / tatkathaM svato bhavitumarhati ? yacca 'aprAmANyamavastutvAnna syAt karaNadoSataH' [zlo. vA. 1.1.2.39] iti kaizciducyate tadapi yatkiJcat, saMzayaviparyayAtmanaH aprAmANyasya vastutvAttadgatamaprAmANyamapi vastveveti / paratastu prAmANyaM yathA nAvakalpate tathA vistareNocyate / evaM cAyaM dvayamapi parata iti dvitIyapakSapratikSepo'pi bhaviSyati / 33. baMne svata: che e mana rogya che, kAraNa ke jJAnane AdhAre pravRtti karanAranI pravRtti [ keTalIka vAra ] saphaLa thatI dekhAtI nathI. je jJAnanA prAmANya ane aprAmANya baMne svataH ja jJAta thatA hoya te chIpane rajatarUpe grahaNa karanAruM jJAna pramANa tarIke gRhIta thAya che ke apramANa tarIke ? jJAnanI pramANutAnuM jJAna hoya te jJAna artha prApti kema na karAve ? jJAnanI apramANutAnuM jJAna hoya te jJAtA tevA jJAnane AdhAre pravRtti For Personal & Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmANya-aprAmAya svataH-parata: vicAra kema kare ? AnA dvArA te aprAmANya svataH paNa prAmANya parataH e trIjo pakSa paNa nirasta thaI gayA. aprAmANya svataH ja nizcita thaI jatAM pravRtti thavI saMbhAve nahi. vaLI, aprAmANya pitAnI utpatti mATe karaNanA doSonI apekSA rAkhe che, ane te (aprAmANya) pitAnuM nizcayAtmaka jJAna utpanna karavA mATe bAdhaka jJAnanI apekSA rAkhe che. te pachI aprAmANyanuM svataH havuM kevI rIte ghaTe ? vaLI, "aprAmANya karaNanA dezane lIdhe nathI utpanna thatuM kAraNa ke aprAmANya avastu che" ema je keTalAka kahe che te turacha che. saMzaya-viparyayarUpa apramANa vasturUpa hoI tadgata aprAmANya paNa vastu ja che. prAmANyanuM parataH havuM kevI rIte nathI ghaTatuM e [ pachI] vistArathI jaNAvIzuM. ane Ama baMne parataH che e bIjA pakSane paNa pratikSepa thaI jAya che. 34 arthatathAtvaprakAzakaM hi pramANamityuktam / tasya svaprameyAvyabhicAritvaM nAma prAmANyam / asya ca parApekSAyAM satyAM parata iti kathayitumucitam / na cAsya parApekSA kvacidvidyate / sA hi bhavantI utpattau vA syAt svakAryakaraNe vA prAmANyanizcaye vA / utpattau kArakasvarUpamAtrApekSA tadatiriktatadgataguNApekSA vA ? kArakasvarUpamAtrApekSAyAM siddhasAdhyatvam / asatsu kArakeSu kAryasya jJAnasyAtmalAbhAbhAvAt kasya prAmANyamaprAmANyaM vA cintyate ? 34. artha jevo hoya te ja tene je jaNAve te pramANa ema kahyuM che. potAnA reya viSaya sAthe tene avyabhicAra (=saMvAda) e prAmAya che. bIjAnI apekSA ene hoya te ja ene (=prAmANya ) parataH kahevuM ucita che ane ene bIjAnI apekSA te kaMI che nahi. ene parApekSA je hoya te kAM te potAnI utpattimAM hoya kAM to pitAnA kAryane utpanna karavAmAM hoya ke te potAnA nizcayAtmaka jJAnane utpanna karavAmAM hoya. pitAnI utpattimAM prAmAyane kArakasvarUpamAtranI apekSA che ke tenAthI (=kArakathI) atirikta tenA guNanI apekSA che ? jo kahe ke kArakasvarUpamAtranI apekSA che te siddhasAdhyatA. thaze [ kAraNa ke e ja mImAMsakasammata prAmANyanA svatasvarUpa che.] kAra ja na hoya te kAryarUpa [jJAna ja utpanna thAya nahi ane] jJAnanA abhAvamAM konA prAmANya ke aprAmANyanI carcA karavAmAM Ave ? 35, kArakAtiriktatadadhikaraNaguNApekSaNaM tu durghaTam, aprAmANikatvena kArakaguNAnAmAkAzakuzezayasadRzavapuSAmapekSaNIyatvAbhAvAt / na kArakaguNagrAhi patyakSamupapadyate / cakSurAdeH parokSatvAt pratyakSAstadguNAH katham // liGga cAdRSTasambandhaM na teSAmanumApakam / yathA'rthabuddhisidvistu nirdoSAdeva kArakAt / / For Personal & Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmANya-aprAmANya svataH-parata: vicAra 25 yadi hi yathArthatvAyathArthatvarUpadvayarahitaM kiJcit upalabdhyAkhya kArya bhavet, tataH kAryatravidhyAt kArakatraividhyamavasIyeta-yathArthopalabdherguNavatkArakaM kArakam, ayathAaeNpalabdherdoSakaluSaM kArakaM kArakam , ubhayarUparahitAyAstu tasyAH svarUpAvasthita. meva kArakaM kArakamiti / na tvevamasti / dvividhaiva khalviyamupalabdhiH -- yathArthatvAyathArthatvabhedena / tatrAyathArthopalabdhistAvad duSTakArakakAryaiva dRSTA / ___ dRSTaH kuTilakumbhAdisambhavo duSTakAraNAt / tathA mAnAntaramitAttimirAdevi candradhIH / ayathArthopalabdhau ca duSTakArakakAryatvena siddhAyAmidAnIM tRtIyakAryAbhAvAt yathArthopalabdhiH svarUpAvasthitebhya eva kArakebhyo'vakalpate iti na guNakalpanAyai prabhavati / anumAne ca yaiva pakSadharmAnvayAdisAmagrI jJAnasya janikA saiva prAmANyakAraNatvena dRSTA / na ca svarUpasthitAni kAraNAni kAryajanmanyudAsate eva, yena yathArthopalabdhijananena teSAM guNasahakAritA kalpyetetyato na santi kAraNaguNAH / nairmalyavyapadezastu locanAdeH kAcakAmalAdidoSApAyanibandhana eva, na svarUpAtiriktaguNakRtaH / aJjanAdyupayogo'Apa doSaniharaNAyaiva, na guNajanmane / tasmAdavitathA saMvit svarUpasthitahetujA / doSAdhikaistu taireva janyate viparItadhIH // ata evApramANatvaM parato'bhyupagamyate / janmanyapekSate doSAn bAdhakaM ca svanizcaye // tasmAnnotpattau guNApekSaM prAmANyam / 35. kArathI atirikta tenI aMdara rahenAra guNanI apekSA [ prAmANyane potAnI utpattimAM che ] e te ghaTI zakatuM nathI. kArakaguNe aprAmANika [=I paNa pramANane viSaya na hoI AkAzakusumasadaza che ane tethI keIne temanI apekSA heya e saMbhave ja nahi. kArakanA guNone grahaNa karanAruM kaI pratyakSa ghaTatuM nathI. cakSu vagere parokSa heI, temanA guNe pratyakSa kevI rIte hoI zake ? ane jene vyAptisaMbaMdha adaSTa (agRhIta) che evuM liMga emanuM anumApaka na banI zake. yathArtha jJAnanI utpatti te nirdoSa (=SAbhAvayukta) kArakathI ja thAya che. [ arthAt jJAnanA prAmANyanI utpatti nirdoSa kArakathI ja thAya che. | je yathArtha - ane ayathArtha - baMne svarUpathI rahita upalabdhi =jJAna) nAmanuM koIka kArya hoya te kAryanA =jJAnanA) saividhyanA AdhAre kArakanuM vaividhya avazya nizcita For Personal & Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmANya-aprAmANya svataH-parataH vicAra thAya, jema ke yathArtha upalabdhinuM kAraka guNavALuM kAraka, yathArtha upalabdhinuM kAraka dezathI kaluSita kAraka, [ ayathArtha vayathArtha tava ] baMnethI rahita upalabdhinuM kAraka svarUpAvasthita ( guNa-deSarahita) kAraka. paraMtu evuM nathI. upalabdhi be prakAranI ja che--yathArtha ane ayathArtha te bemAM ayathArtha upalabdhi doSayukta kArakanuM kArya che e jANItuM che. dezavALA kArakane lIdhe ja [doSayukta arthAta ] kuTila kuMbha vagere kAryo utpanna thatAM dekhAya che. tevI ja rIte, [deSanuM jJAna anya pramANuthI thatuM hoI,] anya pramANuthI jJAta timira Adi deSathI be caMdranuM jJAna utpanna thAya che. ane ayathArtha upalabdhi doSayukta kArakanA kAryarUpe puravAra thatAM tema ja have trIjA prakAranA kAryane (yathArtha-ayathArthatvathI rahita upalabdhine) abhAva heI yathArthopalabdhi svarUpAvasthita ( guNa-deSarahita) kArakathI ja ghaTe che, eTale te arthAta yathArthopalabdhi guNanI kalpanA karAvavA zaktimAna nathI. vaLI anumAnanI bAbatamAM pakSadharma, anvaya, vagere je kAraNasAmagrI te anumitijJAnanI janaka che, te ja kAraNasAmagrI te anumitijJAnanA prAmANyanI janaka che e jANItuM che. vaLI, svarUpAvasthita kAraNe kAryane utpanna karavAmAM udAsInatA sevatA nathI ja jethI karIne yathArtha upalabdhinI utpatti dvArA kArAmAM guNanI kalpanA karavI paDe. A puravAra kare che ke kAraNamAM guNa hetA nathI. AMkha vagerenI bAbatamAM nirmaLatA" zabdanA vyavahAranuM kAraNa kAcaroga, kamaLo, vagere denuM AMkha vageremAMthI dUrIkaraNa che ane nahi ke AMkha vagerenA svarUpathI atirikta temanAmAM rahelA guNa. AMkha vagerenI bAbatamAM aMjana vagerene upaga doSa dUra karavA mATe ja che ane nahi ke guNa pedA karavA mATe. upasaMhAramAM jaNAvavAnuM ke yathArtha upalabdhi: kevaLa svarUpAvasthita arthAt guNadeSarahita hetuthI (kArakathI) janya che, paraMtu hetumAM (kArakamAM) svarUpa uparAMta vadhArAmAM deSa heya te te hetu ja ayathArtha upalabdhi utpanna kare che. tethI ja ame mImAMsake aprAmAyane parataH mAnIe chIe, te potAnI utpatti mATe kArakagata denI apekSA rAkhe che ane potAnA nizcayAtmaka jJAnanI utpattine mATe te bAdhakanI apekSA rAkhe che. niSkarSa e ke pitAnI utpatti mATe prAmANya kArakagata guNanI apekSA rAkhatuM nathI. 36. nApi svakAryakaraNe kiJcidapekSate, arthaprakAzanasvabhAvasyaiva tasya svahetorutpAdAt / arthaprakAzanameva ca pramANakArya, pravRttyAdeH puruSecchAnibandhanatvAt / naiva vA jAyate jJAnaM jAyate vA prakAzakam / . arthaprakAzane kiJcinna tUtpannamapekSate // tathA coktam mRddaNDacakrasUtrAdi ghaTo janmanyapekSate / udakAharaNe tvasya tadapekSA na vidyate // iti / [tattvasaM pR. 757] For Personal & Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmANya-aprAmANya svataH-parataH vicAra athavA sApekSatvaM ghaTasyApi salilAharaNaM prati / yatkiJcidasti na tvevaM pramANasyopapadyate // na ca svagrahaNApekSaM jJAnamarthaprakAzakam / tasminnanavabuddhe'pi tasiddhezcakSurAdivat // uktaM ca 'na hyajJAte'rthe kazcid buddhimupalabhate, jJAte tvanumAnAdavagacchati' iti [ zAbarabhA. 1.15] / tasmAt svakAryakaraNe'pi na svagrahaNApekSaM pramANam / 36. pitAnuM kArya utpanna karavA mATe pramANu kazAnI apekSA rAkhatuM nathI, kAraNa ke pitAnA kAraNamAMthI tenI utpatti jyAre thAya che tyAre te arthaprakAzanasvabhAvavALuM ja utpanna thAya che. ane arthane prakAzita karavo e ja to pramANanuM kArya che (bIju keI pramANanuM kArya nathI, kAraNa ke pravRtti vagere te puruSanI irachAnuM kArya che. kAM to jJAna utpanna thatuM ja nathI ane je utpanna thAya che to artha prakAzaka ja utpanna thAya che. utpanna thayeluM jJAna arthane prakAzita karavAmAM kazAnI apekSA rAkhatuM nathI. eTale ja kahyuM che ke "mATI, daMDa, ca, dorI vagerenI apekSA ghaTane potAnI utpatti mATe che paraMtu pANuM bharI lAvavAnA pitAnA kArya mATe ghaTane temanI apekSA nathI'. athavA, pANI bharI lAvavAnA potAnA kArya mATe ghaTane paNa je kaMI (puruSa vagerenI) apekSA rahe che evI keI apekSA pramANane potAnA kArya mATe hoya e ghaTatuM nathI. vaLI jJAna arthane prakAzita karavA mATe svagrahaNanI apekSA rAkhatuM nathI, [arthAta jyAM sudhI jJAnanuM jJAna na thayuM hoya tyAM sudhI te jJAna arthane grahaNa karI zakatuM nathI, evuM nathI, ] kAraNa ke cakSu vagerenI jema jJAna pate ajJAta hoya tyAre paNa arthane prakAzita kare ja che. kahyuM paNa che ke jyAre artha ajJAta hoya che tyAre koIne jJAnanuM jJAna thatuM nathI paraMtu jyAre artha jJAta thAya che tyAre te [arthagata jJAtA dvArA anumAnathI jJAnanuM jJAna thAya che. tethI potAnA kAryanI utpattimAM [arthAta artha prakAzanamAM] paNa pramANa pitAnA jJAnanI apekSA rAkhatuM nathI. 37. nApi prAmANyanizcaye kiJcidapekSate, apekSaNIyAbhAvAt / tathA hi-asya kAraNaguNajJAnAdvA prAmANyanizcayo bhaved bAdhakAbhAvajJAnAd vA saMvAdAdvA ? na tAvatkAra: NaguNajJAnAt, kAraNaguNAnAmidAnImeva nirastatvAt / api ca na kArakaguNajJAnamindriyakaraNakam , atIndriyakArakAdhikaraNatvena parokSatvAd guNAnAm / api tUpalabdhyAkhyakAryaparizuddhisamadhigamyaM guNasvarUpamapravRttasya ca pramAturna kAryaparizuddhibuddhirbhavati / tanna / idAnIM prAmANyanizcayapUrvikA pravRttirbhavet , anyathA vA ? anizcitaprAmANyAdeva jJAnAt pravRttisiddhau kiM pazcAttannizcayena prayojanam ? nizcitaprAmANyAttu pravRttau duratikramaH For Personal & Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmANya-aprAmANya svata-parataH vicAra cakrakakrakacapAtaH-pravRttau satyAM kAryaparizuddhigrahaNaM, kAryaparizuddhigrahaNAt kAraNaguNAvagatiH, kAraNaguNAvagateH prAmANyanizcayaH, prAmANyanizcayAt pravRttiriti / 37. jJAna potAnA prAmANyanA nizcayajJAnanI utpattimAM paNa koInI apekSA rAkhatuM nathI, kAraNa ke apekSaNayane ja asaMbhava che. te asaMbhava A pramANe che-jJAnane prAmANyanA nizcayanI utpatti jJAnanA kAraNanA guNanA jJAnane lIdhe thAya che ke jJAnanuM keI bAdhaka nathI evA jJAnane lIdhe thAya che ke [bAhya artha sAthe jJAnanA saMvAdane lIdhe thAya che ? jJAnanA kAraNanA guNane jJAnane lIdhe te nahi, kAraNa ke kAraNanA guNone nirAsa te hamaNuM ja ame karI gayA. vaLI, jJAnanA kAraNane guNenuM jJAna indriyarUpa karaNa dvArA na thAya kAraNa ke guNo atIndriya kArakamAM rahetA hoI parokSa che. ahIM keI kahI zake ke upalabdhi (jJAna) nAmanA kAryanI yathArthatA uparathI upalabdhinA kAraNanA guNanuM anumAna thAya che; ane pramAtA pravRtti na kare to tene jJAnanI yathArthatAnuM jJAna thatuM nathI. paraMtu ene amAre jaNAvavuM joIe ke tamArI vAta barAbara nathI. ame tamane pUchIe chIe ke jJAnanA prAmANyane nizcaya thayA pachI te nizcayane pariNAme pravRtti thAya che ke anyathA ? je jJAnanA prAmANyo nizcaya thayA vinA ja jJAnane lIdhe pravRtti ghaTatI hoya te pravRtti pachI jJAnanA prAmANyo nizcayanI jarUra ja kayAM rahI ? je jJAnanA prAmANyane nizcaya thayA pachI tene pariNAme pravRtti thAya che ema mAnaze te cakakadaSanuM AvI paDavuM khALI zakAze nahi-pravRttine pariNAme jJAnanI yathArthatAnuM grahaNa, jJAnanI yathArthatAnA grahaNane kAraNe jJAnanA janaka kAraNanA guNanuM jJAna, kAraNaguNanA jJAnanA kAraNe prAmANyo nizcaya ane pramANvanizcayane lIdhe pravRtti. 38. nApi bAdhakAbhAvaparicchedAt prAmANyanizcayaH / sa hi tAtkAliko vA syAt kAlAntarabhAvI vA ? tAtkAliko na paryAptaH prAmANyaparinizcaye / kUTakArSApaNAdau kiJcitkAlamanutpannabAdhake'pi kAlAntare tadutpAdadarzanAt / sarvadA tadabhAvastu nAsarvajJasya gocaraH // 38. jJAnanA prAmANyanA nizcayanI utpatti e jJAnanuM kaI bAdhaka jJAna nathI evA jJAnane lIdhe paNa thatI nathI. bAdhaka jJAna nathI evuM je jJAna prAmANyanA nizcayanuM janaka che te kevaLa tAtkAlika (vartamAnaviSayaka) che ke kAlAntarabhAvI (=bhUta bhaviSyaviSayaka) paNa che? [ arthAta, vartamAnamAM tenuM bAdhaka jJAna nathI e jJAna prAmANyanA nizcayanuM janaka che ke traNeya kALamAM tenuM bAdhaka jJAna nathI e jJAna prAmANyanA nizcayanuM janaka che ?] bAdhaka jJAna nathI evuM je tAtkAlika (=vartamAnaviSayaka) jJAna che te jJAnanA prAmANyane nizcaya janmAvavAmAM paryApta nathI kAraNa ke beTe sikake vagerenI bAbatamAM keTaleka vakhata bAdhaka jJAna janmatuM na devA chatAM kAlAntare (=bhaviSyamAM) te tenI utpatti thatI jaNAya che. [ amuka jJAnanuM ] bAdhaka jJAna sarvadA nathI evuM jJAna te asavaMzane thatuM nathI. For Personal & Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmANya-aprAmAya svata:-parataH vicAra 39. atha saMvAdAt prAmANyanizcaya ucyate taryucyatA ko'yaM saMvAdo nAma ! kimuttaraM tadviSayaM jJAnamAtram, utArthAntarajJAnam , Aho svidarthakriyAjJAnamiti ? Aye pakSe kaH pUrvottarajJAnayorvizeSo, yaduttarajJAnasamvAdAt pUrva pUrva jJAnaM prAmANyamaznuvIta / api cottarasaMvAdAtpUrvapUrvapramANatAm / vadanto nAdhigaccheyurantaM yugazatairapi / sudUramapi gatvA tu prAmANyaM yadi kasyacit / svata evAbhidhIyeta ko dveSaH prathamaM prati / / thayA-- kasyacitta yadISyeta svata eva pramANatA / prathama0 tathAbhAve vipaH krinivazvanaH | ti [o . va. va. 76] [39. have je saMvAda dvArA prAmANyane nizcaya thAya che ema kahetA che. te kahe ke A saMvAda zuM che ? saMvAda e zuM uttarakALe te ja viSayanuM jJAna che ke anya viSayanuM jJAna che ke pachI artha kriyAjJAna che ? prathama pakSa svIkAratAM prazna uddabhave ke prathama jJAnathI pachInA jJAnamAM vizeSatA zI che ke jethI pachInA jJAna sAthenA saMvAdane lIdhe prathama jJAna prAmANya prApta kare ? vaLI, pachI pachInA jJAna sAthe pUrva pUrvanAjJA nA saMvAdane lIdhe pUrva pUrvanuM jJAna pramANu bane che ema kahenArAo seMkaDo yugoe paNa [ prastuta jJAnanuM prAmANya nakakI karavAnI prakriyAnA ] aMte pahoMcaze nahi. ghaNe dUra gayA pachI paNa je kAIka jJAnanuM prAmANya svataH ja che ema kahevuM paDatuM hoya to pachI prathama jJAna prati dveSa zA mATe dharAvo che ? [ prathama jJAnanA prAmANyane paNa svataH ja mAnene. ] kahyuM paNa che ke kaIka jJAnanuM prAmANya je svata: IrachatA ho to pachI prathama jJAnanA prAmANyanA svataH havAmAM vidveSa rAkhavAnuM kAraNa zuM che ?" 40. athAnyaviSayajJAnamapyasya saMvAda ucyate, tadayuktam, adarzanAt / na hi stambhajJAnaM kumbhajJAnasya saMvAdaH / 40. je anya viSayanA jJAnane anya viSayanA jJAnane saMvAda gaNatA ho te e barAbara nathI kAraNa ke AvuM kayAMya dekhyuM nathI. staMbhajJAna e kuMbhajJAnane saMvAda nathI. [ arthAta staMbhajJAna sAthe kuMbhajJAnane saMvAda nathI. jemanA viSe bhinna hoya evA jJAne vacce saMvAda na saMbhave.] 41. gAyAjJAnasaMvAdAtta prathama prazya jJAnastha prAmAthamiSyate, taSi hyanavasitaprAmANyaM kathamAdimasya prAmANyamavagamayet ? kazcArthakriyAjJAnasya pUrvasmAdvizeSo yadetadAyattastasya prAmANyAdhigamaH ? arthakriyAjJAnatvameva vizeSa iti cet, kila salila For Personal & Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30. prAmANya-aprAmANya svataH-parataH vicAra jJAnamAdyamavidyamAne'pi payasi pRSadIdhitiSu pravartakaM dRSTamiti na bhavati visrmbhbhuumiH| idaM punararthakriyAsaMvedanamambumadhyavartinaH pAnAvagAhanAdiviSayamudetItyanavadhAritavyabhicAritayA tatprAmANyanizcayAya kalpate iti / tadasat, svapne pAnAvagAhanasyApi vyabhicAropalabdheH / kiJca caramadhAtuvisargo'pi svapne sImantinImantareNa bhavatIti mahAneSa vybhicaarH| atha rAgodrekanimittatvena pittAdidhAtuvikRtinibandhanatvena vA tadvisargasya na svasAdhanavyabhicAra ityucyate, tadasamaJjasam, asakRdanubhUtayuvatiparirambhAdyanvayavyatirekAnuvidhAyitvena tatkAryatvAvadhAraNAt / tasmAdarthakriyAjJAnavyabhicArAvadhAraNAt / tatprAmANyaparIkSAyAmanavasthA na zAmyati / / athavA''saphalatvena kiM tatprAmANyacintayA / prathame'pi pravRttatvAt kiM tatprAmANyacintayA ? // 41. je arthakriyAjJAna sAthenA saMvAdane kAraNe prathama pravartaka jJAnanuM prAmANya IcchatA ho te [ e prazna UbhuM thAya ke] jenA potAnA prAmANyane nizcaya thaye nathI e ardha kriyAjJAna prathama jJAnanA prAmAyane nizcaya kevI rIte karAve ? vaLI, prathane jJAnathI artha kriyAjJAnanI vizeSatA zI che ke jethI ene AdhAre prathama jJAnanA prAmANyanuM jJAna utpanna thAya che ? arthajhiyAjJAnatva ja enI vizeSatA che ema je kahe te-arthAta keTalIya vAra pANI na hoya tyAre thatuM prathama jalajJAna sUryakiraNomAM pravartaka banatuM dekhAya che eTale tenA upara vizvAsa mUkI na zakAya, jyAre A arthakriyAjJAna te che pANImAM paDelA mANasane pAna, snAna, vagere vizenuM je jJAna thAya che te, pariNAme A arthayAjJAna nizcitapaNe vyabhicArarahita hovAne kAraNe prathama jJAnanA prAmANyane nizcaya karAvavA samartha che ema ja kaho te-te khoTuM che kAraNa ke svapnamAM paNa pAna, snAnanuM je artha kriyAjJAna thAya che temAMya vyabhicAra saMbhave che. vaLI, suMdarI vinA svapnamAM vIryapAta thAya che e hakIkata paNa artha kriyAjJAnamAM moTe vyabhicAroSa saMbhave che ene nirdeza kare che. je kahe ke atyaMta kAmarAgane lIdhe ke pitta vagere dhAtunI vikRtine lIdhe vIryotsarga thato hoI, [ svapnamAM ] vIryotsarga pitAnA hetu vinA thatA nathI [ arthAta svapnamAM thatuM vIryotsarganuM arthakriyAjJAna vyabhicArI nathI ] te e barAbara nathI kAraNa ke aneka vAra anubhavelA yuvatI sAthenA AzleSa vagerenI sAthe vIryotsargane anvayavyatireka hoIne vIryotsarga tenuM kArya che evo nizcaya [ ApaNane saune ] che. tethI, artha kriyAjJAnamAM paNa vyabhicAra deSa avato nizcitapaNe jANo heI, tenA prAmANyanI parIkSA paNa karavI joIe ane tenA prAmANyanI parIkSA karavA jatAM anavasthAdeSa dUra thata nathI. [ arthAt je anavasthAdeza saMvAdanA prathama vikalpanI carcA vakhate darzAvyo hato te a lavasthAdeSa emane ema raheze, dUra nahi thAya.] artha kriyAnI (=pAna, snAna, vagere phaLanI) prApti pachI artha kriyAjJAnanA prAmANyanI vicAraNAnI zI jarUra che ? [-Avo prazna je pUchazo te ame sAme pUchIzuM ke] prathama jJAna paNa pravartaka banatuM hoI [pravRtti pachI] tenA prAmANyane vicAra karavAnI zI jarUra che ? For Personal & Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmANya-aprAmANya svataH-parata: vicAra 42. na cedamarthakriyAjJAnamapravRttasya pusaH samudbhavati / tatra prAmANyAvadhAraNapUrvikAyAM pravRttau kAraNaguNanizceyaprAmANyacarcAbaddhacakrakakrakacacodyaprasaGgastadavastha eva / anizcitaprAmANyasya tu pravRttau pazcAttanniyo bhavannapi kRtakSIrasya nakSatraparIkSAvadaphala evetyuktam / 42. vaLI, A artha kriyAjJAna jeNe [prathama jJAnane AdhAre ] pravRtti karI nathI evA puruSane thatuM nathI. prathama jJAnanA prAmANyanA avadhAraNane kAraNe pravRtti mAnatAM prathama jJAnanA kAraNanA guNa dvArA te prathama jJAnanA pramANvane nizcaya thAya che e matanI carcA je cakakadaSathI gherAyelI che te cakakadaSanI Apatti ema ne ema ja raheze-dUra thaze nahi. je anizcita prAmANyavALA prathama jJAnathI pravRtti mAnaze te [ pravRtti ] pachIthI tenA prAmAyane nirNaya thAya te paNa te muMDanakriyA karAvyA pachI nakSatra jevA je niprayojana ja gaNAya ema vidvAne kahe che. 43. taMtratAsthAt dvividhA hiM pravRttiH-AthI rAkhyAtinI ghA tatrAyA -- vinihitasalilAvasiktamasRNamRdi zarAve zAlyAdibIjazaktiparIkSaNAya katipayabIjakaNAvAparUpA / tatastatra teSAmakurakaraNakauzalamavikalamavalokayantaH konAzA niHzaGka kedAreSu tAni bIjAnyAvapantIti seyamAbhyAsiko pravRttiH / evamihApi prathamAparIkSitapramANabhAvAdeva jJAnAtkutazcitkazcidvipazcidapi vyavaharaMstavyavahAraparastattatphalajJAne tasya prAmANyamavagacchan punastathAvidhe jAte sati sukhameva pravRttyAdikaM vyavahAramazaGkitakAludhyaH kariSyatIti na sarvAtmanA vaiyaryamiti / 43. naiyAyika--AnuM nirAkaraNa Ama che. pravRtti be prakAranI che--Adya pravRtti ane abhyasta pravRtti. emAM Adya pravRttinuM daSTAMta A che -zAlibIjenI zaktinI parIkSA karavA mATe [ Dhagale zAlibIjemAMthI] keTalAMka zAlibIjone pANI siMcela mRdu mATI bharelA zakerAmAM vAvavArUpa pravRtti. tyAra bAda te keTalAka bIjenA aMkuraNanuM kauzala dhyAnapUrvaka joyA pachI kheDUto dvArA ni:zaMkapaNe thatI badhAM ja zAlibIjene kayArAomAM vAvavArUpa pravRtti e AbhyAsika yA abhyasta pravRtti che. e ja rIte ahIM paNa kaIka vicAra zIla vyakti aparIkSita prAmANyavALA jJAnanA AdhAre pravRtti karI, pravRtti pachI pravRttinA phaLanA jJAnamAM [=artha kriyAjJAnamAM ] prathama jJAnanuM prAmANya che ema jANe che. pachI evuM jJAna jyAre jyAre ene thAya che tyAre e pravRtti vagere vyavahAra aprAmANyadeSanI zaMkA rAkhyA vinA sahelAIthI kare che; eTale pravRtti pachI jJAnanA prAmANane nirNaya sarvathA vyartha nathI. 44. vyakti vinodacaM chAtta - tajAtIyatayA bIjaM zakyate yadi veditum / tatra tannizcayAyuktaM nirvizaGkaM pravartanam // For Personal & Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmANya-aprAmANya svataH-parataH vicAra jJAne tathAvidhatvaM tu bodharUpAvizeSataH / kAryAdvA kAraNAdvA'pi jJAtavyaM na svarUpataH / / iti / kAraNAnAM parokSatvAnna tadvArA tadA gatiH / kArya tu nApravRttasya bhavatItyupavarNitam // tasmAdvaiyarthya codyasya nAyaM paridRtikramaH / evaM cArthakriyAjJAnAtkohaka prAmANya nizcayaH // 44. mImAMsake Ane uttara ame ApIe chIe. A daSTAnta viSama che arthAta baMdha besatuM nathI, te jAtirUpe bIjane jANavuM je zakya che te tene te jAtirUpe nizcaya thatAM bAkInAM badhAM bIjane vAvavArUpa pravRtti niHzaMkapaNe thAya e yogya ja che. jJAnanI bAbatamAM te badhAM jJAna jJAnarUpa samAnapaNe hevAne kAraNe jJAnanuM prAmANya te jJAnanA kArya ke kAraNa dvArA jANavuM joIe, svarUpataH nahi. jJAnanAM kAraNe parokSa hAI kAraNe dvArA jJAnanA prAmANyanuM jJAna thAya nahi ane jJAnanuM kArya to pravRtti vinA bane nahi, e ame jaNAvI gayA chIe. tethI, pravRtti pachI jJAnanA prAmANyane nirNaya sarvathA vyartha che e Apatti dUra karavAnI A rIta nathI. ane artha kriyAnA jJAna dvArA prathama jJAnanA prAmANyane nizcaya vaLI kevo ? 45. samarthakArajJAnAvof prAmAdhyanizcayam | brUte so'pi kRtodvAhastatra lagnaM parIkSate / / kilAtivikasitakusumamakarandapAnamuditamadhukarakule kasmiMzcidudyAne vAdyamAnAyAM vINAyAM nirantaralatAsantAnAntaritavapuSi vidUrAdanavalokyamAne vAdake vINAdhvanisaMvidi rolambanAdasaMdehadUSitAyAM tadabhimukhameva pratiSTamAnaH zrotA parivAdake darzanapathamavatIrNe svarAnukUlakAraNanizcayAt tatpratItau saMzayanivRtteH prAmANyaM nizcinotItyeSa samarthakAraNajJAnakRtaH prAmANyanizcayaH / 45. jJAnanuM prAmANya jJAnanA janaka samartha kAraNanA jJAna dvArA nizcitapaNe jANI zakAya che ema je kahe che te paNa vivAha karyA pachI prahalagnanI parIkSA karavA jevuM kare che. [ A matavAdIe pitAne mata A pramANe daSTAntathI samajAve che. ] pUrNa khIlelAM kulene rasa cUsavAne pariNAme AnaMdita thayelA bhamarAo keIka bAgamAM guMjana kare che, te ja vakhate te bAgamAM gADha latAomAM chupAyelo vAdaka vINA vagADI rahyo che. te dUrathI dekhI zakAto nathI. te vakhate dUrathI kaI zretAne vINAdhvaninA jJAnanI bAbatamAM saMdeha jAge che ke zuM A bhamarAonuM guMjana te nahi hoya ! A saMdehathI prerArele e pelA dhvaninI dizAmAM cAlavA mAMDe che. [ najIka pahoMcatAM ] e vAdakane dekhe che. vINanA vaninA anukULa vA samartha kAraNane (=vAdaka) nizcaya thatAM vINavaninI bAbatamAM For Personal & Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmANya-aprAmANya svataH-parata: vicAra 33 teneA je saMzaya hatA te dUra thAya che ane vINAdhvaninA jJAnanA prAmANyanuM nizcayAtmaka jJAna tene thAya che. sama kAraNanA jJAna dvArA jJAnanA prAmANyanA nizcayanuM A dRSTAnta che. 46. tatrApi nApravRttasya hetusAmarthyavarzanam / evameva pravRttau tu nizcitenApi tena kim // tannizcayAtpravRttau vA punaranyonyasaMzrayam / tannizcayAtpravRttiH syAtpravRttestadvinizcayaH // 46. A matanI bAbatamAM paNa pravRtti karyAM vinA kAraNanA sAmarthya nu' pratyakSa thatu nathI. ema ja be pravRtti thatI hAya tA (arthAt prAmANyanA nizcaya vinA ja be pravRtti thatI hoya te) prAmANyane nizcaya karavAnI zI jarUra ? prAmANyanA nizcaya thavAne pariNAme pravRtti thAya che ema mAnatAM te anyAnyAzrayadASa Ave-prAmANyanA nizcayane kAraNe pravRtti thAya ane pravRttinA kAraNe prAmANyane nizcaya thAya. 47. tadevaM na kutazcidapi prAmANyanizcayaH cakraketaretarAzrayAnavasthAvaiyarthyAdidUSaNAtIta sthitirastIti, ataH prAmANyanizcaye'pi na kiJcidapekSate pramANam, tatazcoreat svakAryakaraNe svaprAmANyanizcaye ca nirapekSatvAdapekSAtrayarahitatvAt svataH prAmANyamiti siddham / taduktam- svataH sarva pramANAnAM prAmANyamiti gRhyatAm / na hi svatoDalatI rAtti: umancena paryaMte // [zno, vA. cor. 27 ] aprAmANyaM tUtpattau doSApekSatvAt svanizcaye bAdhakapratyayAdisApekSatvAt ubhayatrApi parata ityuktameva / tasmAt pakSatrayasyAnupapattezcaturtha evAyaM pakSaH zreyAn - prAmANyaM svataH, aprAmANyaM parata iti / 47. upasaMhAramAM jaNAvavAnu ke prAmANyane nizcaya (svataH nahi paNu) khIja kazA dvArA mAnatAM e pramANyanizcaya cakrakadeoSa, maMtaratarAzrayadoSa, anavasthAdoSa, vaiyathya"doSa vagere deSathI rahita banatA nathI; tethI mAnavuM joIe ke peAtAnA prAmANyanA nizcaya mATe pramANu khIjA kazAnI apekSA rAkhatuM nathI. peAtAnA prAmANyanI utpattimAM, peAtAnA kAIne utpanna karavAmAM ke peAtAnA prAmANyanA nizcayamAM pramANu kazAnI apekSA rAkhatuM na heAI, pramANa traNeya apekSAothI rahita che ane eTale pramANunuM prAmANya svataH che e siddha thAya che. eTale ja kahyuM che ke badhAM pramANAnuM prAmANya svata: che ema mAnA, kAraNa ke jenAmAM zakti svataH na heAya tenAmAM te zakti khIju` kAI utpanna * karavA sama nathI.' aprAmANya teA utpattimAM doSonI apekSA rAkhatuM heAI ane peAtAnA nizcayamAM bAdhaka jJAna vagerenI apekSA rAkhatuM hAI taiya rIte parataH che ema daDhatAthI p For Personal & Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmANya-aprAmANya svataH-paratA vicAra kahevAmAM AvyuM che. tethI traNa pakSe ghaTatAM na heI, A cothe pakSa ja sauthI sAre che- prAmANya svataH che ane aprAmANya parataH che. 48. nanu cotpattivelAyAM na vizeSo'vadhAryate / pramANetarayostena balAdbhavati saMzayaH / / paricchittimAtraM pramANakAryam / tacca yathArthetarapramitisAdhAraNaM rUpam / sAdhAraNadharmagrahaNaM ca saMzayakAraNamiti prasiddhaH panthAH / evaM ca sthite-- pramANAntarasaMvAdavisaMvAdau vinA katham / pramANetaranirNItiH atazca parato dvayam // 48. naiyAmi . OMrai cha-pramANa bhane mapramANunI utpatti mate amana vizeSa dharma [prAmANya ke aprAmANya ] nizcitapaNe jJAta thato nathI. tethI saMzaya jame ja che [ke A jJAna ] pramANu haze ke apramANa. pramANanuM kArya parichittimAtra (=viSayamAtra viSayajJAnamAtra) che. te jJAna35tA to yathArtha (=prabhA) mane ayathArtha (=apramANuM) jJAnanuM sAdhAraNa rUpa (dharma) che ane sAdhAraNa dharmanuM grahaNa saMzayanuM kAraNa che e sarvasvIkRta bAbata che. ane je Ama che, to bIjA pramANa sAthenA saMvAda ke visaMvAda vinA prastuta jJAnanA pramANa ke apramANu hevAno nirNaya kema thAya ? tethI prAmANya ane aprAmANya baMne parataH che. 49. tadetadacaturasram / satyaM paricchittireva pramANakAryam / sA punarupajAyamAnaiva na saMdehAdidUSitatanurupalabhyate ityautsargika prAmANyameva sA bhajate / arthaparicchedAcca pravarttamAnaH pramAtA pramANenaiva pravartito bhavati na saMzayAtpravRttaH / sthite caivamautsargike prAmANye yatra tasyApavAdaH kacidbhavati tatrAprAmANyam / aprAmANye cAvazyaMbhAvI apvaadH| dvividha evApavAdaH - vAdhakapratyayaH kAraNadoSajJAnaM ca / taduktaM bhASyakRtA 'yatra ca duSTaM kAraMNaM, yatra ca mithyeti pratyayaH, sa evAsamIcInaH pratyayaH; nAnyaH' iti [ zAbarabhA. 1.1.5] / vAttikakakAro'pyAha-- tasmAdbodhAtmakatvena prAptA buddheH pramANatA / arthAnyathAtvahetUtthadoSajJAnAdapodyate / / iti [ zlo. vA. coda. 53 ] tatra bAdhakajJAnaM pUrvajJAnopamardadvAreNaiva tasminviSaye jAyate iti samAnaviSayatvAt spaTameva bAdhakam / kAraNadoSajJAnaM tu bhinnaviSayamapi kAryekyAbAdhakatAM pratipadyate, yathA 'camasenApaH praNayanti' iti darzapUrNamAsAGgatvAt kratvarthazcamasaH / 'godohanena pazukAmasya praNayet' iti kAmyamAnapazunirdezAt puruSArtho godohanamityevaM kratvarthapuruSArthatayA bhinna For Personal & Private Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmANya-aprAmANya svataH-parata: vicAra 5 viSayatve'pi camasagodohanayoH praNayanAkhya kAryamekamiti godohanena nirvRtte tasmiMzcamaso nivarttate / evamiha kAraNadoSajJAnaM doSaviSayamapi doSANAmayathArthajJAnajananasvabhAvatvAttasya jJAnasya prAmANyaM bAdhate / taduktam -- duSTakAraNabodhe tu jAte'pi viSayAntare / arthAtteyArthatAM prApya vAdho goronAhivat // kRti [o. vA. stro6.18] yatra punaridamapavAdadvayamapi na dRzyate tatra tadautsargikaM prAmANyamanapoditamAste iti mithyAtvAzaGkAyAM nimittaM kiJcit / 49. mImAMsakanA uttara--A kharAkhara nathI. e sAcuM ke viSayanuM jJAnamAtra ja pramANanuM kAryAM che. te jJAnamAtra utpanna thatAM ja sa MdeDa vagerethI dUSita hAya ema dekhAtuM nathI. eTale te niyamathI ja prAmANyadharma dharAve che. te jJAnamAtrane lIdhe pravRtta thanArA pramAtA pramANu dvArA ja pravRtta thAya che, sazaya dvArA pravRtta thatA nathI. Ama jJAnamAtranuM niyamathI prAmANya prasthApita thayu' heAI jyAM e niyAmAM kayAreka apavAda UbhA thAya tyAM te jJAnanu' aprAmANya che [ema nabuvuM, ] aprAmANya hAya tyAre apavAda avazya UbhA thAya che. apavAda e prakAranA che--bAdhaka jJAna ane kAraNudeSajJAna. tethI ja zAkhara- bhASyanA kartAe kahyuM che ke je jJAnuM karaNa dUSita hoya ke je jJAnanI bAbatamAM [ A jJAna ] mithyA che' evuM jJAna thatuM haiAya te ja jJAna apramANu che, khIjuM nahi, vAtika kAra kumArile paNa kahyuM che ke 'tethI khodhAtmaka heAvA mAtrathI ja jJAnane prApta thayelI pramANatA, viSaya anyathA che evA jJAnane kAraNe ke karadoSajJAnane kAraNe [ pachIthI ] dUra thAya che.' bAdhaka jJAna pahelA jJAnanuM upamana karIne ja te viSayamAM janme che eTale temanA viSaya samAna heAI te spaSTapaNe ja khAdhaka che paraMtu karaNadASajJAnane viSaya [khAdhya jJAnanA viSayathA ] bhinna heAvA chatAM kAryekane lIdhe karaNudoSajJAna tenuM bAvakra khane che. udAharaNA, 'camacA vaDe pANI lai jAya.' ahI` dapUrNa mAsayajJanA aMgabhUta hAi, camacA mrutva che. 'je pazukAma hAya te gAyane dehavA mATe vaparAtA pAtra vaDe [goronena ] pANI laI jAya.' ahIM kAmyamAna pazunA nirdeza hAi, gAyane havA mATe vaparAtuM pAtra [tva nathI paNa] puruSArtha che. Ama tvaM ane puruSArtharUpe te baMnenA viSayA bhinna hAvAM chatAM camacA ane gADhAhanapAtranu` kA` eka hAI gADhAhanapAtrathI kAM pAra paDatAM camacA te kAryAM karavAmAMthI aTaae che. e ja pramANe karaNadoSajJAnanA viSaya dASa DAvA chatAM dASAnA svabhAva ayathA jJAna utpanna karavAnA heAI, karaNadeASajJAna pelA jJAnanA prAmaNyanu bAdhaka bane che. tethI kahyuM che ke duSita kAraNanuM jJAna anya viSayamAM utpanna thayuM. heAvA chatAM para parAthI tulyaviSayatA pAmIne gadAhana vagerenI jema khAdhaka bane che.' ['mArI AMkha doSavALI che' evu jJAna karASajJAna che. Ama karaNudASajJAnanA viSaya doSa che, dASA ayathAya jJAna janmAve che. eTale AMkha ciMdrane dekhatI DhAya te cidra viSaya ayathArtha che evuM bhAna ApaNane karaNadeASajJAna karAve che. For Personal & Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmANya-aprAmANya svataH-parataH vicAra dicaMdrajJAna te pitAne viSaya yathArtha che evuM jaNAve che. paraMtu ekane eka viSaya yathArtha paNa hoya ane ayathArtha paNa hoya e saMbhave nahi. eTale Ama paraMparAthI ( = arthAt) diyajJAnane yA thAya che.] nyAM mAthe apavAda nAya tyA niyamathA raheluM prAmAya dUra thayA vinA ema ne ema rahe che, eTale enI bAbatamAM aprAmAyanI zAnu aa nimitta nathA. . 50. yadAha-doSajJAne tvanutpanne nAzaGkayA niSpramANatA iti [zlo. vA. coda. 60] / tathA hi kazcidutpanna eveha svasaMvedyo'sti saMzayaH / sthANurvA puruSo veti ko nAmApahanuvIta tam / / haThAdutpadyamAnastu hinasti sakalAH kriyAH / svabhAryAparirambhe'pi bhavenmAtari saMzayaH / / vinAzI saMzayAtmeti pArAzaryo'pyabhASata / nAyaM loko'sti kaunteya ! na paraH saMzayAtmanaH // iti / tattvasaM. pR. 760 yatrApi kvacidabAdhakapratyaye saMzayo jAyate tatrApi tRtIyajJAnApekSaNAnnAnavasthA / na ca tAvatA svataHprAmANyahAniH / yatra prathamavijJAnasaMvAdi tRtIyajJAnamutpadyate tatra prathamasya prAmANyamautsargikaM sthitameva / dvitIyavijJAnAropitAlIkakAluSyazaGkA nirAkaraNaM tvasya tRtIyena kriyate, na tvasya saMvAdAt prAmANyam / yadi tu dvitIyajJAnasaMvAdi tRtIyaM jJAnaM tadA prathamasyAprAmANyam / tacca parata iSTameva / dvitIyasya tu jJAnasya na tRtIyasaMvAda kRtaM prAmANyam , api tu saGkalpyamAnakuzaGkA''camanamAtre tasya vyApAraH / uktaM ca evaM tricaturajJAnajanmano nAdhikA matiH / prArthyate tAvataivaikaM svataHprAmANyamaznute // iti [*lo. vA. coda. 61] / 50 meTarI cha : 'lyA sudhA pijJAna meM nali tyA sudhI saamAnI zaMkA karavI joIe nahi." "A sthANu haze ke puruSa" evo kaIka saMzaya te [ svAbhAvikapaNe ] utpanna thatAM ja svasaMvedya banI jAya che, eTale tene te koNa nakArI zake ? paraMtu prayatnapUrvaka utpanna thatA saMzaya te badhI kriyAone nAza kare che, A prakAranA saMzo karanArane patnIne AzleSamAM letI vakhate paNa te pitAnI mAtA te nahi hoya evo saMzaya thAya. vyAse paNa kahyuM che ke saMzayAtmA nAza pAme che. he arjuna ! saMzyAtmAne A leka paNa nathI ane paraleka paNa nathI." ane je jJAnanI bAbatamAM kyAreya paNa bAdhaka jJAna utpanna thatAM saMzaya jAge tyAre te jJAna [patAnA upara AropAyela saMzayane dUra karavA ] trIjA jJAnanI apekSA rAkhe che tethI anavasthA doSa For Personal & Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmANya-aprAmANya svataH-parataH vicAre 7 AvatA nathI ane jJAnanA svataHprAmANyane kaMI hAni thatI nathI. jyAM prathama jJAnane saMvAdI trIjuM jJAna janme tyAM prathama jJAnanuM prAmANya niyamathI pahelethI che ja; bIjA jJAne tenA upara Apela aprAmANyanI mithyA zaMkAne dUra karavAnuM ja kAma A trIjuM jJAna te kare che, ane nahi ke prathama jJAna sAthenA pitAnA saMvAdane kAraNe prathama jJAnanuM prAmANya te sthApita kare che. je trIjuM jJAna bIjA jJAnane (= pahelA jJAnanA bAdhaka jJAnane) saMvAdI hoya te prathama jJAnanuM aprAmastha te trIjuM jJAna sthApita kare che ane te aprAmANya te parata: ISTa che. paraMtu dritIya jJAnanuM prAmANya kaMI tenA trIjA jJAna sAthenA saMvAdane lIdhe nathI, trIju jJAna bIjA jJAnanA prAmANyanI sthApanA karatuM nathI paraMtu prathama jJAnanI bAbatamAM ka9pavAmAM Avela zaMkAne dUra kare che. kahyuM paNa che ke Ama [jJAnanA prAmANyanI zaMkA ne dUra karavA ke tenA aprAmANyanI sthApanA karavA] traNa ke cAra jJAnethI vadhu jJAne icchavAmAM AvatA nathI; ATalAthI ja [arthAt ATaluM svIkAratAM ja] kaI paNa jJAna svataH prAmANya dharAve che [e matane samarthana maLe che.] 51. tadevaM sarvapramANAnAM svataHprAmANye siddhe samAnanyAyatayA zabdasyApi tathaiva prAmANyaM bhavati / na ca naisargikamarthAsaMsparzitvameva zabdasya svarUpamiti parIkSitametat / kintvarthabodhajanakatvAttasya naisargike prAmANye sati puruSadoSAnupravezakAritaH kvaciddhi viplavaH / taduktam, 'zabde doSodbhavastAvadvaktradhIna iti sthitam' iti [*lo. vA. 1-1-2-62 / tatra pauruSeye vacasi guNavati vaktari tadguNApasAritadoSatayA tatprAmANyamautsargikamanapoditaM bhavati / na tu guNakRtaM tatprAmANyam, anaGgatvAtprAmANye guNAnAm / bodhAtmakatvanibandhanameva tadityuktam / vede tu praNetuH puruSasyAbhAvAt doSAzaGkava na pravartate, vaktradhInatvAdoSANAm / na ca bAdhakapratyayo'dya yAvadvedArthe kasyacidutpanna iti nirapavAdaM vedaprAmANyam |aah ca ttraapvaadnirmuktirvktrbhaavaallghiiysii| vede tenApramANatvaM na zaGkAmadhigacchati / / iti [zlo. vA. coda. 68] tadidamuktam 'tatpramANaM bAdarAyaNasyAnapekSatvAt' iti [jai. sU. 1.1.5] / girAM mithyAtvahetUnAM doSANAM puruSAzrayAt / apauruSeyaM satyArthamiti yuktaM pracakSate // girAM satyatvahetUnAM guNAnAM puruSAzrayAt / pauruSeyaM satyArthamityayuktaM tu manyate // na hi puruSaguNAnAM satyatAsAdhanatvaM vacasi khalu nisargAdeva satyatvasiddhiH / guNamapi naravAcAM viplavAdhAyidoSaprazamanacaritArtha saGgirante guNajJAH // For Personal & Private Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 prAmANya-aprAmANya svataH-parataH vicAra 51. Ama badhAM prAmANeAnuM prAmANya svata: che e siddha thatAM samAnanyAye zabdanu prAmANya paNa svataH ja che [ema svIkAravu* joie.] zabdanuM svarUpa kudaratI rIte ane na spavAnu ja che e mata barAbara nathI; e matanI parIkSA ame karI gayA chIe. para Mtu zabda arthanuM jJAna janmAvatA hoI tenuM prAmANya naisargika che, chatAM puruSanA ( = vaktAnA) doSanA zabdamAM praveza thavAne lIdhe kAika vAra zabda dvArA mithyA jJAna janme che. eTale ja kahyuM che ke zabdamAM dASane ( = mithyAtvane) udbhava vaktAnA doSane adhIna che e sthApita thayu' [leAkatika]. jo vacana puruSAkta hAya tA vaktA paruSa guNavAna ( = anuM yathArtha jJAna dharAvanAra ane avacaka) hetAM zabda upara anyathA AvatA doSa puruSanA guNu dvArA dUra thaI jAya che ane zabdanuM naisagi ka prAmANya jaLavAi rahe che. paraMtu vaktAnA guNane kAraNe zabdanu prAmANya nathI, kAraNa ke prAmANyamAM guA nimitta nathI. prAmANya tA . bodhAtmakatAne kAraNe ja che, e ame agAu jaNAvI gayA chIe. vedanI bAbatamAM teA tenA praNetA puruSanA ja abhAva heAvAte kAraNe vedamAM deASanI zaMkA ja UThatI nathI, kAraNa ke doSa tA vakatA puruSamAM hoya che [ane vakatA puruSanA doSo zabdamAM saMkrAnta thAya che. vaLI, Aja sudhI vedA nA batamAM kAIne bAdhaka jJAna thayuM nathI. A uparathI siddha thAya che ke vedaprAmANya nirapavAda che. [arthAta vedranI bAbatamAM bAdhakajJAna ane karaNadevajJAna e e apavAdemAMthI eka paNa apavAda sabhavatA nathI.] kumArale kahyuM paNa che ke vedanI khAkhatamAM vaktAnA ( = kartAneA ) abhAva hAvAne lIdhe [ bAdhakajJAna ane karaNadeASajJAna e be] apavAdAmAMthI vedanI mukti sahelAIthI samajI zakAya che; tathA vekanI bAbatamAM kAIne paNu aprAmANyanI za`kA UThatI ja nathI, tethI ja naimitie mImAMsAsUtramAM kahyuM che ke te ( = zabda veda ) pramANu che kAraNa ke bAdarAyaNane mate te (= veda) kASThanI apekSA rAkhatA nathI.' [veda peAtAnI utpatti mATe kAInI apekSA rAkhatA nathI, temanA hAI raciyatA nathI, te apauruSeya che. tethI te pramANu che.] zabdanA mithyAtvanA (= aprAmANyanA) kAraNabhUta deSe puruSamAM hAi, je apauruSeya che satyA che' ema je kahevAmAM Ave che te yAgya che. 'zabdanA satyatvanA (- prAmANyanA) kAraNabhUta guNA puruSamAM hAI, je pauruSeya che te satyA che' ema ja mAnavAmAM Ave che te ayogya che. enu kAraNa e che ke puruSanA guNA zabdanA prAmANyanuM kAraNu naMdhI, zabdanu prAmANya tA nisathI ja siddha che. guNu te puruSanA zabdamAM mithyAla (= aprAmANya) lAvanAra doSane zamAvavA mATe che ema vicArakA kahe che, 52. atrAbhidhIyate pratyakSAdiSu dRSTArtheSu pramANeSu prAmANyanizcayamantareNaiva vyavahArasiddhestatra kiM svataH prAmANyamuta parata iti vicAreNa na naH prayojanam; anirNaya eva tatra zreyAn / adRSTe tu viSaye vaidikeSvagaNitadraviNavitaraNAdiklezasAdhyeSu karmasu tatprAmANyAvadhAraNamantareNa prekSAvatAM pravarttanamanucitamiti tasya prAmANyanizcayo'vazyakarttavyaH / tatra parata eva vedasya prAmANyamiti vakSyAmaH / For Personal & Private Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmANya-aprAmANya svataH parataH vicAra 39 52. naiyAyika-ame Ane uttara ApIe chIe. indriyagamya viSayane grahaNa thanAra pratyakSa vagere pramANenI bAbatamAM prAmANyanizcaya vinA ja vyavahAra ghaTate hAI, emanI bAbatamAM prAmAya svata: che ke parataH e vicAravAnuM ApaNane koI prayojana nathI; anirNaya ja emanI bAbatamAM vadhAre sAre che. paraMtu agaNita dhanano vyaya ane aneka kaSTothI pAra pADI zakAya evAM atIndriya viSayane anulakSI karAtAM vaidika karmonI bAbatamAM temanA (vaidika karmo karavAno Adeza ApatAM vedavAkyonA) prAmANyano nizcaya karyA vinA buddhimAna pravRtta thAya e anucita che, eTale vedanA prAmANyane nizcaya avazya karavo joIe. vedanuM prAmANya parataH che e ame have pachI puravAra karIzuM. 53. yaccedamiyatA vistareNa svataH prAmANyamupapAditaM tad vyAkhyeyam / svataH prAmANyamiti ko'rthaH ? kiM svata eva pramANasya prAmANyaM bhavati uta svayameva tatpramANamAtmanaH prAmANyaM gRhNAtIti / 53. mImAMsakee ATalA vistArathI je svataH prAmANya puravAra karyuM tenI parIkSA karavI joIe. "svataH prAmANyAne zo artha che ? zuM ene artha "pramANanuM prAmANya svataH arthAta kAraNa vinA ja udbhave che? e che ke pachI "te pramANa pote ja potAnuM prAmANya grahaNa kare che e che ? 54. na tAvatsvayameva prAmANyagrahaNamupapannam, aprAmANikatvAt / tathA hi yadetannIlaprakAzane pravRttaM pratyakSaM tannIlaM prati tAvatpratyakSaM pramANaM, tAvadindriyArthasannikarSoMtpannamiti jAnIma evaitat; kimatra vicAryate / 54. pramANa pote ja potAnuM prAmANya grahaNa kare che e mata ghaTatA nathI kAraNa ke te taka AgaLa TakI zake tema nathI. Ane kaMIka vistArathI samajAvIe chIe. je pratyakSa nIlavastune jANavAmAM, prakAzita karavAmAM pravRtta che te pratyakSa ke nIlavastune anu. lakSI pramANa che, [bIjI koI vastune anulakSIne pramANa nathI. pitAnA prAmANyane anu. lakSI te pramANa nathI. tethI potAnA prAmANyane prakAzita karavAmAM te pravRtta nathI. ] teTalA pUratuM arthata nIla vastu paraMtu je te pramANa che kAraNa ke ApaNe e jANIe ja chIe ke te indriyArthasanikatpanna che, athAMta je viSaya sAthe Indriyane saniSa : hoya te viSayane ja te grahaNa kare che. ] tethI have ahIM zuM vicAravAnuM rahyuM ? 55. prAmANyaparicchede tu kiM tatpramANamiti cintyatAm / pratyakSamanumAnaM vA ? pramANAntarANAmanAzaGkanIyatvAt / 55. [ pitAnA ] prAmAyane jANavA mATe karyuM pramANa samartha che e vicAravuM joIe. zuM pratyakSa samartha che ke anumAna che kAraNa ke [ A be sivAya bIja pramANe AvuM sAmarthya dharAvatA hovAnI zaMkA paNa UThI zakatI nathI, For Personal & Private Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 prAmANya-aprAmANya svataH-parataH vicAra 56. na tAvatsvaprAmANyaparicchede tatpratyakSaM pramANaM, taddhi jJAnasya vA prAmANyaM gRhNIyAt tatphalasya vA ? tatra jJAtRvyApArAtmano jJAnasya bhavanmate nityaparokSatvAt, pratyakSasya svataH paricchedAnupapattau tatprAmANyasyApi kathaM pratyakSeNa grahaNam ? phalasyApyarthaprakAzanAkhyasya saMvedanAtmano nendriyasaMsargayogyatA vidyate, yena tadgatamapi yathArthatvalakSaNaM prAmANyamindriyavyApAralabdhajanmanA pratyakSeNa paricchiyeta / na ca mAnasamapi pratyakSaM phalagatayathArthatA'vasAyasamarthamiti kathanIyaM, tadAnImananubhUyamAnatvAt / na hi nIlasaMvitprasavasamanantaraM yathArtheyaM nIlasaMvittiriti saMvedanAntaramutpadyamAnamanubhUyate / anubhave vA tato dvitIyAtprathamotpannanIlajJAnayAthArthyagrahaNAnna svataHprAmANyanizcayaH syAt / tasmAnna pratyakSasyaiSa viSayaH / 56. pratyakSa prabhAya pote potAnA prAmAyane 79] 72 nathA. [ mArata meM vikalpo saMbhave che-] te pratyakSa jJAnanuM prAmANya grahaNa kare ke jJAnanA arthaprakAzanarUpa phaLanuM. temAM tamArA mImAMsakonA mate jJAtAnA vyApArarUpa jJAna to nityaparokSa che, eTale pratyakSa pote ja potAne jANe e ghaTatuM na hoI te potAnA prAmANyane jANe e kevI rIte ghaTe ? tenuM artha prakAzanarUpa phaLa saMvedanAtmaka hoI temAM indriya sAthe sannikarSamAM AvavAnI yogyatA ja nathI ke jethI IndriyavyApArane lIdhe janmatA pratyakSa vaDe arthaprakAzanarU5 phaLagata yathArthatArUpa prAmANya gRhIta thAya. mAnasa pratyakSa phaLagata yathArthatAno =prAmANya) nizcaya karAvavA samartha che ema paNa na kahevuM joIe, kAraNa ke mAnasa pratyakSa vakhate artha prakAzarUpa phaLanI yathArthatAne nizcaya anubhavAta nathI. nIla vastunA pratyakSajJAna pachI tarata "nIlavastunuM A pratyakSajJAna yathArtha che' evuM jJAna utpanna thatuM anubhavAtuM nathI. ane dhAro ke ApaNe svIkArI laIe ke evuM jJAna utpanna thatuM anubhavAya che te A bIjA jJAna vaDe nIla vastunA prathama jJAnanuM prAmANya gRhIta thavAthI pratyakSa pote pitAnA prAmAyane nizcaya kare che ema nahi kahevAya. niSkarSa e ke pratyakSa pote potAnA prAmAyane grahaNa karatuM nathI. 57 anumAnenApi kasya prAmANyaM nizcIyate jJAnasya phalasya veti pUrvavadvAcyam / phalasya tAvattannizcaye liGgatvameva tAvanna kasyacitpazyAmaH / jJAtRvyApArAtmano jJAnasya tu svakArya bhavedapi liGga, phalasya kriyAmAtravyAptigrahaNAtsvarUpasattAmAtramanumApayitumutsahate, na yathArthatvalakSaNa prAmANyam / taddhi phalaM nirvizeSaNaM vA svakAraNasya jJAtRvyApArasya prAmANyamanumApayed yathArthatvaviziSTaM vA ? Adhe pakSe yataH kutazcana phalAttatprAmANyAnumAne nedAni kiJcidapramANaM bhavet / uttaro'pi nAsti pakSaH, phalagatayAthArthyaparicchedopAyAbhAvAdityuktam / For Personal & Private Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmANya-aprAmANya svataH-parata: vicAra 41 57. agAunI jema ja prazna pUchavo joIe ke anumAna paNa zenuM prAmANyA jANe che ? - jJAnanuM ke viSayaprakAzanarUpa tenA phaLanuM ? phaLanA prAmANyanA nizcaya mATe koI liMga ja amane jaNAtuM nathI. paraMtu jJAtAnA vyApArarUpa jJAnanuM liMga te te jJAnanuM kArya bane. kevaLa kriyA sAthe phaLanI vyApti gRhIta thatI hovAne lIdhe kriyAnA astitvamAtranuM anumAna karAvavA kAryarU5 phaLa pravRtta thAya paraMtu kriyAno (jJAnarUpa vyApAranA) yathArthatArUpa prAmANyanuM anumAna karAvavA te pravRtta thaI zake nahi. [ mAnI laIe ke phaLa kriyAnA prAmANyanuM anumAna karAvavA pravRtta thaI zake che, paNa te prazna udbhave che ke] pitAnA kAraNabhUta jJAtRvyApArane prAmANyanuM anumAna karAvanAra phaLa nirvizeSaNa hoya che ke yathArtha tAviziSTa (=prAmANyayukta) ? prathama pakSa svIkAratAM game te phaLa uparathI jJAnanA prAmAzyanuM anumAna thAya ane pariNAme kaI jJAna apramANa rahe ja nahi, bIje pakSa paNa gya nathI, kAraNa ke phaLagata yAyAthyane (=prAmAyane) jANavAno keI upAya nathI e ame kahI gayA chIe. 58 nanu svAnubhava evAtropAyaH / taddhi nIlasaMvedanatayA phalaM svata eva prakAzate / nIlasaMvedanatvameva cAsya yathArthatvaM, nAnyat / yadyevaM zuktikAyAmapi rajatasaMvedane samAno nyAyaH / na hi rajatasaMvedanAdanyA yathArthatvasavittiriti / 58. mImAMsaka-artha prakAzanarUpa phaLane pitAne anubhava ja ene upAya che. nIla vastunA saMvedanarUpe phaLa pote ja prakAze che. bIju kaMI nahi paNa nIlasaMvedanAtmaktA ja phaLanuM prAcAryuM che. niyAyika- ema hoya te chIpamAM rajatanuM saMvedana thAya che tenI bAbatamAM paNa A ja tarka lAgu paDe. [ ane te kahevuM paDe ke ] rajatasaMvedanathI anya yathArthenuM saMvedana nathI arthAta rajatasaMvedana ja vAghANye saMvedana che. ___59 nanu tatra bAdhakapratyayopanipAtenAyathArthatvamupanIyate / nUnaM cAsya mithyAdarzaneSu dezAntare vA zuktikArajatAdijJAne, kAlAntare vA kUTakArSApaNAdipratIto, puruSAntare vA jAtataimirike dvicandrapratItau, avasthAntare pItazaGkhAdipratibhAse bhavati bAdhakapratyayaH / tadasattve na tacchaGkA yuktimatItyuktameva / 59. mImAMsaka-chIpamAM rajatanuM je saMvedana thAya che tenI bAbatamAM te AvI paDeluM bAdhaka jJAna tenAmAM ayathArthatA lAve che. ane kharekhara brAnta jJAnamAM bAdhaka jJAna thAya che, chIpamAM rajatanA prAnta jJAnanuM bAdhaka jJAna dezAntaramAM (arthAt najIka jatAM) thAya che, khoTA sikakAmAM sAcA sikakAnA brAnta jJAnanuM bAdhaka jJAna kAlAntare thAya che, janmathI ja tamirika rogavALAne thatA be candranA bhrAnta jJAnanuM bAdhaka jJAna bIja puruSamAM thAya che, pILIyAnA rogIne thatA pILA zaMkhanA brAnta jJAnanuM bAdhaka jJAna avasthA For Personal & Private Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmANya-aprAmANya svataH-paratA vicAra ntare (arthAta pILayAnA rogathI mukta banela avasthAmAM) thAya che. bAdhaka jJAna na thAya tyAM sudhI jJAnamAM aprAmAyanI zaMkA karavI yukta nathI e to ame kahI gayA chIe. ___ 60 satyamuktamayuktaM tu / evaM hi vadatA bAdhakAmAvajJAnAdhInaM prAmANyamabhihitaM bhavati / tacca tAtkAlikaM kAlAntarabhAvi veti kalpyamAnaM nopapadyate iti darzitam / tasmAdutpadyamAnameva pramANamAtmanaH prAmANyaM nizcinotIti na yuktametat / yadi tu prasavasamaye eva jJAnasya prAmANyaM nizcinuyAmaH, tahiM tataH pravarttamAnA na kacidapi vipralabhyemahi, vipralabhyAmahe tu / tena manyAmahe na nizcitaM tatprAma NyaM, saMzayAdeva vyavaharAma iti / 60. nIyAyika-tame ema kahyuM che e sAcuM, paraMtu e barAbara nathI, kAraNa ke ema kahetAM bAdhaka jJAnanA abhAvanA jJAnane adhIna prAmANya che ema kahyuM kahevAze. vaLI, te bAdhaka jJAnanA abhAvanuM jJAna tAtkAlika (vartamAnaviSayaka) che ke kAlAntarabhAvI (=bhUta-bhaviSyaviSayaka) ? A be vikalpa ghaTatA nathI e ame darzAvI dIdhuM che. tethI, utpanna thatAM ja pramANu pite potAnA prAmAyane nizcaya karI le che e mata barAbara nathI. je jJAnanI utpatti veLAe ja jJAnanA prAmANyane ApaNane nizcaya thaI jatA heya te te jJAnane AdhAre pravRtti karatAM ApaNe kadI paNa chetarAIe nahi, paraMtu ApaNe te (ghaNI vAra) chetarAIe chIe. tethI ame mAnIe chIe ke jJAnanA prAmAyane ApaNane nizcaya hoto nathI, ApaNe te kevaLa saMzayane AdhAre ja pravRtti karIe chIe. 61 nanu saMzayo'pi tadA nAnubhUyate eva kimidaM rajatam uta na rajatamiti; ami tu rajatamityeva pratItiH / na hi saMzayAnAH pravartante laukikAH, kintu nizcinvanta eva viSayamiti / kimananubhUyamAna evAropyate saMzayaH / 61. mImAMsaka-jJAnotpatti vakhate saMzaya paNa anubhavAta nathI. te vakhate "zuM A rajata che ke nahi? evo saMzaya nathI anubhavAto, paraMtu "A rajata ja che evI pratIti thAya che. viSayane vize saMzaya karatA leke te viSayamAM pravRtta thatAM nathI, viSayanuM nizcayajJAna dharAvatA leke ja te viSayamAM pravRtta thAya che. te zuM na anubhavAtA saMzayane Aropa jJAna upara kare che ? 62 ekataragrAhyapyayaM pratyayaH tannizcayopAyavirahAtsaMzayakoTipatita eva balAdbhavati, yathA'sti kUpe jalamiti bhikSavo manyante / evaM rajatamidamityekapakSagrAhyapi tadAnI pratibhAsaH vastuvRttena saMzaya eva / yadi hi pramANatayA'sau gRhyeta, kathaM kvacidvisaMvadet, apramANatayA tu gRhyamANaH kathaM pumAMsaM pravartayet / ubhAbhyAmapi rUpAbhyAmatha tasyAnupagrahaH / so'yaM saMzaya eva syAditi kiM na: prakupyasi // For Personal & Private Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmANya-aprAmANya svataH-parataH vicAra 62. taiyAyika--bemAMthI eka viSayane ja A jJAna grahaNa kare che, paraMtu temAM viSayanA nizcayano viraha hevAthI te jJAna saMzayanI koTimAM ja na chUTake paDe che. AvA saMzayanuM A rahyuM eka (bIju) udAharaNa- dUrathI kUvo joI] bhikSuo mAnI le che ke "kUvAmAM pANI che." e ja rIte, "A rajata che e jJAna paNa eka ja viSayane grahaNa kare che chatAM paNa te vakhate e jJAna vastutaH saMzaya ja che. je te jJAna pramANarUpe te vakhate gRhIta thayuM hoya te pachIthI te bAdhita kema thAya ? je te jJAna apramANarUpe te vakhate gRhIta thayuM hoya to puruSa tene AdhAre pravRtti kema kare ? have je pramANa ke apramANu e bemAMthI ekeya rU5 te jJAnanuM gRhIta na thatuM hoya te te jJAna saMzaya ja bane. emAM tame AmArA upara kuddha zA mATe thAo che ? 63. yattu nAnubhUyate saMzaya iti satyam / ananubhUyamAno'pi nyAyAdabhyaste viSaye'vinAbhAvasmaraNavat sa parikalpyate, nizcayanimittasya tadAnImavidyamAnatvAt, saMzayajananahetozca sAmagryAH sannihitatvAt / tathA hi-yathArthetarArthasAdhAraNo dharmo bodharUpatvamUrdhvatvAdivattadA prakAzate eva / na ca prAmANyAvinAbhAvI vizeSaH kazcana tadAnImavabhAti / tadagrahaNe ca samAnadharmAdhigamaprabodhyamAnavAsanAdhInA tatsahacaritaparyAyAnubhUtavizeSasmRtirapi saMbhavatyevetIyatoyaM sA saMzayajananI sAmagrI sannihitaiveti kathaM tajjanyaH saMzayo na syAt ? 63. jJAnotpatti veLAe saMzaya anubhavAta nathI e sAcuM. paraMtu jema abhyasta viSayamAM avinAbhAvasmaraNa anubhavAtuM na hovA chatAM tenuM anumAna tarka dvArA karavAmAM Ave che tema jJAnotpatti veLA saMzaya anubhavAto na hovA chatAM tenuM anumAna tarka dvArA karavAmAM Ave che, kAraNa ke te vakhate nizcayanuM nimittakAraNa vidyamAna nathI hotuM ane saMzayane utpanna karavA mATe jarUrI kAraNa sAmagrI upasthita hoya che. Ane samajAvIe chIe. jema [ "A sthANuM haze ke puruSa e saMzayamAM] sthANu ane puruSa e be vastuene sAdhAraNa dharma UMcAI vagere gRhIta thAya che tema [prastuta jJAnamAM] pramANa ane apramANa e baMne jJAnane sAdhAraNa dharma jJAnarUpatA gRhIta thAya che; ane prAmAya sAthe avinAbhAvasaMbaMdha dharAvate kaI vizeSa dharma te vakhate gRhIta thatuM nathI; ane A vizeSadharmanA agrahaNane kAraNe samAnadharmanA grahaNa dvArA jAgrata thayela saMskAronA AdhAre te saMskAro sAthe sAhacaryasaMbaMdha dharAvatA jeTalA vikalpo che te badhA vikalponA pUve anubhavelA vizeSadharmonI smRti paNa saMbhave che ja. ATalI pelI saMzayajanaka kAraNa sAmagrI upasthita hoya che ja. te pachI tenAthI saMzaya kema na janme ? ___64 nanu pramANabhUte pratyaye jAyamAna eva tadgato vizeSaH parisphuratIti kathaM vizeSAgrahaNamucyate ? bho mahAtman ! kathyatAM sa vizeSaH / na hi taM vayamanupadiSTaM kRzamatayo jAnImaH / yadi tAvat spaSTatA vizeSaH, zuktikAyAmapi rajatAvabhAsaH spaSTa eva / For Personal & Private Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmANya-aprAmANya svataH-parataH vicAra na hi tatrAnadhyavasAyakAluSyaM kiJcidasti / atha niSkampatA, zuktikAyAmapi rajatAvabhAso niSkampa eva / na hyasau jAyamAna evAGgalyagrAdivAkyakaraNabodhavatkampamAno jAyate / atha nirvicikitsatA, zuktikAyAmapi rajatAvabhAso nirvicikitsa eva, kiM sviditi koTidvayAnavamarzAt / atha yasmin sati bAdhA na dRzyate so'sya vizeSa iti, nanvetadeva pRcchAmi kasmin sati bAdhA na dRzyate iti, sarvAvasthasya bAdhadarzanAt / na cAsau ciramapi cintayitvA vizeSo darzayituM zakyaH / atha svaviSayA. vyabhicAritvameva vizeSaH, sa tadAnIM nAvabhA mate ityuktam / api ca yadi tathAvidho'pi vizeSaH samasti, tarhi yatra jJAne'sau na dRzyate tataH kimiti pravarttate ? tadvizeSadarzI vA pravarttamAnaH kathaM vipralabhyetetyuktam / amyaste viSaye'vinAbhAvasmaraNavadasaMvedyamAne'pi tadAnImastyeva bodhe yathA'rthetaratvasaMzayaH / / na cAsau kalpyamAno'pi vyavahArasya lopakaH / tenaiva vyavahArasya siddhatvAt sarvadehinAm // atazca saMzayAdeva vyavahAraM vitanvatAm / laukikAnAM prayoktavyA nAbhizApaparamparAH / / 64. mImAMsaka-pramANabhUta jJAna utpanna thatAM ja taddagata vizeSadharmanuM jJAna thAya che ja, te pachI ema kema kahe che ke te vakhate vizeSadharmanuM grahaNa thatuM nathI ? naiyAyika-he mahAtmA ! te vizeSa dharma jaNAvo. ApanA kahyA vinA maMda buddhivALA ame tene jANI zakIzuM nahi. jo e vizeSadharma spaSTatA hoya te, chIpamAM thatuM jatanuM jJAna paNa spaSTa ja hoya che, kAraNa ke e jJAnamAM adhyavasAyane doSa jarA paNa hotuM nathI. je vizeSa dharma niSkapatA (=tarata ja bIjA viruddhajJAnathI bAdha na pAmavAno svabhAva) hoya te chIpamAM thatuM jatanuM jJAna paNa niSkapa ja hoya che, kAraNa ke utpanna thatAM ja A rajatajJAna AvuM hoya che, "AMgaLInA Terave hAthIonA seMkaDe jUtha che' A vAyarUpa karaNathI utpanna thatA jJAna jema kampamAna hetuM nathI. je vizeSadharma niHzaMkatA hoya te chIpamAM thatuM jatanuM jJAna paNa niHzaMka ja che, kAraNa ke "A zuM haze [-2jata ke chIpa ?' ] evA be vikalpone sparzatI vicAraNe ahIM hotI nathI. jenA hovAthI badhA jaNAtI nathI e ene vizeSa dharma che ema je kahevAmAM Ave te ame tamane pUchIzuM ke zuM hetAM bAdhA dekhAtI nathI ?, kAraNa ke bAdhA te badhI ja avasthAe dekhAya che. lAMbo vicAra karyA pachI paNa e vizeSadharmane darzAvavo zakya nathI. je e vizeSadharma jJAnane potAnA viSaya sAthe saMvAda (=svaviSayAbhicAritA) hoya te te saMvAda jJAnapatti vakhate jJAnamAM dekhAte heto nathI e ame agAu kahyuM ja che. vaLI, je Avo vizeSadharma jJAnotpatti vakhate jJAnamAM dekhAte heya to je jJAnamAM te na dekhAte For Personal & Private Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmANya-aprAmANya svataH-parata: vicAra heya te jJAnane AdhAre puruSa pravRtti kema kare ? ane jJAnotpatti vakhate A vizeSadharmane dekhanAra puruSa te jJAnane AdhAre pravRtti karato chetarAya che kema ? A praznane ame tamane pUchIe chIe. abhyasta viSayamAM na anubhavAtA avinAbhAvasmaraNanI jema jJAnotpatti vakhate na anubhavAtI hovA chatAM jJAnanA prAmANya-aprAmANyane saMzaya heya che ja. jJAnapatti vakhate jJAnanA prAmAya-aprAmAyano saMzaya ka95vAmAM Avelo hovA chatAM te vyavahArane lepa karanAre nathI kAraNa ke tenAthI ja badhA prANIone vyavahAra cAle che. tethI, jJAnanA prAmANya-aprAmAviSayaka saMzayane AdhAre ja vyavahAra calAvatA, pravRtti karatA leke upara ['saMzayAtmA nAza pAme che' jevA abhizApa na varasAvavA joIe. 65 na ca sarvathA saMzayasamarthane'smAkamabhinivezaH / prAmANyaM tu jJAnotpattikAle grahItumazakyamiti naH pakSaH / prAmANyAgrahaNamevAnadhyavasAyasvabhAvaM saMzayazabdeneha vyapadekSyAmaH / prAmANyAgrahaNaM ca pradarzitam, pratyakSeNAnumAnena vA satA pramANenAtmanaH pramA. NatvaparicchedAyogAt / tasmAtsvayaM prAmANyaM gRhyate ityeSa durghaTaH pakSaH / 65. sarvathA saMzayanuM samarthana karavAmAM ja amAro pakSapAta nathI. jJAnanI utpatti vakhate jJAnanA prAmANyane grahaNa karavuM zakya tathI e amAro pakSa che. anadhyavasAyarUpa svabhAvavALA, prAmAyanA agrahaNane ja ame ahIM saMzaya nAma ApIe chIe. ane [jJAnanI utpatti vakhate tenA] prAmANyanuM agrahaNa hoya che e ame darzAvI gayA chIe, kAraNa ke pratyakSa athavA anumAna pramANa hovA chatAM pitAnuM prAmANya prahaNa karavAne gya nathI. tethI pramANa potAnA prAmANyane pite ja grahaNa kare che e pakSa durghaTa che. 66 atha svataH prAmANyaM bhavatItyeSa pakSa AzrIyate, so'pyayuktaH, kAryANAM kAraNAdhInajanmatvAt prAmANyasya ca kAryatvAt / asti ca prAmANyaM, vastu ca tat, na ca nityamiti kAryameva tat / kAya ca kAryatvAdeva na svato bhavitumarhati iti ! athotpattau svakArakAtiriktaguNAnapekSitvameva prAmANyasya svato bhavanamucyate na punarakAryatvameveti tadapyasamyak, samyagrUpasya kAryasya guNavatkArakavyatirekeNAniSpatteH / dvividhaM kArya bhavati - samyagasamyagvA / tatra guNavatA kAraNena samyak kAryamutpadyate, doSavatA tvasamyagiti / nirdoSaM nirguNaM vApi na samastyeva kAraNam / ata eva tRtIyasya na kAryasyAsti sambhavaH / 66. je pramANanuM prAmANya svataH ja arthAta kAraNa vinA ja utpanna thAya che e pakSane svIkAravAmAM Ave te te pakSa paNa barAbara nathI, kAraNa ke kAryonI utpatti temanAM kAraNene adhIna che ane prAmANyuM te kArya che. prAmANya astitva dharAve che, te For Personal & Private Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 prAmANya-aprAmANya svataH-parataH vicAra vastu che ane te nitya nathI; eTale te kArya ja che. ane kArya mATe kArya hovAne kAraNe svataH kAraNa vinA ja utpanna thavuM yogya nathI. utpattimAM pitAnA kArakethI atirikta guNanI apekSA na hovI e ja prAmANyanI svata: utpatti che ane nahi ke akAryava ja ema je tame mImAMsake kahetA he te e paNa barAbara nathI kAraNa ke samyapha rUpa dharAvatuM kArya guNavALA kArake vinA utpanna thatuM nathI. kArya be prakAranuM hoya che-samyapha ane asamyapha. temAM guNavALA kAraNa vaDe samyapha kArya utpanna thAya che ane doSavALA kAraNa vaDe asamyaka kArya utpanna thAya che. doSavALuM paNa na hoya ane guNavALuM paNa na hoya evuM kAraNuM saMbhavatuM ja nathI. tethI ja kAryanA trIjA prakArane saMbhava nathI. ___67. samyagjJAnotpAdakaM kArakaM dharmi, svarUpAtiriktasvagatadharmasApekSaM kAryanivartakamiti sAdhyo dharmaH, kArakatvAt mithyAjJAnotpAdakakArakavat / samyagjJAnaM vA dharmi, svarUpAtiriktadharmasambaddhakArakaniSpAdyamiti sAdhyo dharmaH, kAyatvAt, mithyAjJAnavat / - 67. [asamyapha jJAnanI jema samyaka jJAna paNa pitAnA utpAdaka kArakanA svarUpathI atirikta kAragata dharmanI apekSA rAkhe che enA samarthanamAM nIce pramANe be anumAnaprAge ApI zakAya. samyapha jJAnanuM utpAdaka kAraka dhamI yA pakSa che. potAnA svarUpathI. atirikta panAmAM rahela dharmanI sahAyathI kArakanuM kAryotpAdaka (samyapha jJAnatpAdaka) hovuM. e sAdhya dharma che. kAraNa ke te kAraka che e hetu che. "asamyak jJAnanA utpAdaka kArakanI jema e udAharaNa che. athavA, samyaka jJAna dhana yA pakSa che. potAnA svarUpathI atirikta dharma sAthe saMbaMdha dharAvatA kArakathI samyapha jJAnanuM utpAdya hovuM e sAdhya dharma che. kAraNa ke samyapha jJAna kArya che e hetu che. "asamyaka jJAnanI jema' e udAharaNa che. - 68. AyurvedAccendriyaguNAn pratipadyAmahe / yadamI vaidyAH svasthavRtterauSadhopayogamupadizanti, tat guNopayogAyaiva, na doSazAntaye / dRzyate ca tadupadiSTauSadhopayogAdindriyAtizayaH / tadviSaya eva ca loke nairmalyavyapadezo na doSAbhAvamAtrapratiSTha ityalaM vimardaina / tasmAdutpattau guNAnapekSatvAt svataH prAmANyamiti yaduktaM tdyuktm| 68. vaLI, AyurvedamAMthI ApaNe indriyanA guNe jANIe chIe. A vaidya svastha IndriyavyApAra dharAvatI vyaktine auSadhano upayoga karavAne je upadeza Ape che te indriyanA guNone khIlavavA mATe ja che, indriyanA deSone dUra karavA mATe nathI. ane upadezavAmAM AvelA auSadhanA upayogathI IndriyamAM atizaya (=guNa) upanna thate ApaNe joIe paNa chIe. lekamAM nirmalya" zabdano prayoga A atizayane vize ja karavAmAM Ave che, dezanA abhAvane vize karavAmAM AvatuM nathI. AthI vizeSa A matanuM khaMDana jarUrI nathI. niSkarSa e ke "pitAnI utpattimAM kArakaguNonI apekSA rAkhatuM na hAI prAmANya svata: utpanna thAya che ema je kahevAmAM AvyuM che te ayogya che. For Personal & Private Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmANya-aprAmANya svataH-parataH vicAra 47 69. yadapi ca svakAryakaraNe pramANasya parAnapakSatvamucyate, tadapi vyAkhyeyaM - kiM pramANaM svakAryakaraNe nirapekSaM sAmagrI vA tadekadezo vA, tajjanyaM vA jJAnamiti ? tatra sAmagryAH satyaM svakAryajanmani nairapekSyamasti / na tu tAvatA svataH prAmANya, tatparicchedasya parAyattatvAt / sAmagryantargatakArakasya svakArye parApekSatvamaparihAryam, ekasmAt kArakAt kAryanivRttyabhAvAt / jJAnaM phalameva, na pramANamityuktam / naca phalAtmanastasya svakAryaM kiJcidasti, yatra sApekSatvamanapekSatvaM vA'sya cintyeta / puruSapravRttyAdau tu tadicchAdyapekSatvaM vidyate eveti yatkiJcidetat / 69. vaLI, tame mImAMsAe je kahyu ke pramANa peAtAnA kAne utpanna karavAmAM bInanI apekSA rAkhatuM nathI te paNa tamAre samajAvavu joIe. pAtAnA kAIne utpanna karavAmAM bIjAnI apekSA na rAkhatuM pramANa zuM che ?--sAmagrI che, sAmagrIne eka bhAga che ke tajajanya jJAna che ? AmAM sAmagrI pAtAnA kAne arthAt jJAnane utpanna karavAmAM bIjAnI apekSA nathI rAkhatI e sAcuM che. paraMtu teTalA mAtrathI (jJAnanA) prAmANyanu jJAna svataH ja utpanna thAya nahi kAraNa ke prAmANyanA jJAnane utpanna thavA mATe bIjI para AdhAra rAkhavA paDe che. [sAmagrInA eka bhAgane arthAt] sAmImAM samAyelA kArakane peAtAnu` kA` utpanna karavA khIjA para AdhAra rAkhavA anivArya che, kAraNa ke eka kArakathI kAryAM utpanna thatuM nathI. [have trIjA vikalpanI vAta karIe. ] jJAna phaLa ja che, pramANu nathI e ame jaNAvI gayA chIe, phaLarUpa jJAnane pAtAnuM kAI kArya nathI ke jene utpanna karavA mATe te khIjAnI apekSA rAkhe che ke nahi enI vicAraNa karavI paDe. e kharuM ke puruSapravRtti vageremAM jJAna puruSecchA vagerenI apekSA rAkhe che ja paraMtu prastutamAM tenu` koI mahattva nathI. 70. yadapi prAmANyanizcaye nairapekSyamabhyadhAyi tadapi na sAmpratam / prAmANyanizcayasya hi dvayI gatirnAstitvaM kAraNApekSitA vA / na punarasti ca prAmANyanizcayaH kAraNAnapekSazceti zakyate vaktum / tatra prathamapravarttakapratibhA saprasavasamaye tAvannAstyeva prAmANyanizcaya ityuktam / na hi nIlagrAhiNA pramANena nIlasvarUpamiva svaprAmANyamapi tadAnIM nizcetuM zakyate iti / kAlAntare tatprAmANyanizcayaH satyamasti, na tu tatra nairapekSyaM, pravRttisAmarthyAdhInatvAttannizcayasya / 70, tame mImAMsakeAe je kahyuM ke prAmANyanA nizcayajJAnane utpanna thavAmAM kAInI apekSA nathI arthAt prAmANyanizcaya svataH che te paNa barAbara nathI. prAmANyanizcayane mATe be ja vikalpA che--kAM tA peAtAnA astitvane abhAva kAM te peAtAnI utpattimAM } kAraNeAnI apekSA. paraMtu prAmANyanizcaya che ane tene [petAnI utpatti maTe ] kAraNunI apekSA nathI ema teA kahI zakAya ja nahi. pravartIka prathama jJAnanI utpatti vakhate prAmANyanizcaya hAtA ja nathI e tA ame kahyuM che ja, kAraNa ke nIlavastune grahaNuM karatuM For Personal & Private Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAmANya-aprAmANya svataH parataH vicAra pramANa jema nIlasvarUpane nizcaya karI zake che tema te vakhate potAnA prAmAyane nizcaya karI zakatuM nathI. pachI tenA prAmANya nizcaya thAya che e vAta sAcI paraMtu te kAraNa nirapekSa nathI, kAraNa ke prAmANyane nizcaya pravRttisAmarthyane lIdhe thAya che, arthAta pravRti saphaLa thatAM thAya che. ___71. nanu kSaNikatvAtkAlAntare jJAnameva nAsti, kasya prAmANyaM nizcinumaH ? zizucodyametad / aprAmANyamapi bAdhakapratyayAdinA kAlAntare kasya nizcinumaH, kSaNikatvena jJAnasyAtItatvAt / atikrAntasyApi smaryamANasya jJAnasya, tadutpAdakasya vA vartamAnasya kArakacakrasyeti cet prAmANyanizcaye'pi samAno'yaM panthAH / 71. mImAMsaka-jJAna kSaNika heI, pachIthI tenuM astitva ja hetuM nathI, te pachI ApaNe tenA prAmANyane nizcaya karIe chIe ? nAyika--A prazna bAliza che. ame tamane sAme pachIe chIe ke te pachI ApaNe kanA apramAyano nizcaya karIe chIe ? kAraNa ke jJAna te kSaNika hoI atIta thaI gayuM che. te atIta thaI gayuM hovA chatAM smRtimAM AvatA jJAnanA ke te jJAnanI janaka vartamAna kAraNasAmagrInA aprAmANyane nizcaya ame karIe chIe ema je tame mImAMsake kaheze te ama naiyAyike paNa kahIzuM ke prAmANyanizcayanI bAbatamAMya A ja mArga ( = prakriyA) che. 72. yatpuna: kAlAntare tannizcayakaraNe dUSaNamitaretarAzrayatvaM vA muNDitazironakSatrAnveSaNavadvaiyarthaM veti varNitaM tatrAdRSTe viSaye prAmANyanizcayapUrvikAyAH pravRtterabhyugamAnnetaretarAzrayaH cakrakaM vA / dRSTe viSaye hyanirNItaprAmANya evArthasaMzayAt pravRttirUpamanarthasaMzayAcca nivRttyAtmakaM vyavahAramArabhamANo dRzyate lokaH / etadeva yuktamityuktam -na prAmANyanizcayapuraHsaraM pravartanamiti / kuta itaretarAzrayaH ? 72. vaLI, [pravRtti pachI prAmANyo nizcaya karavAmAM Ave che ema mAnavAmAM, itaretarAzaya ke muMDanakriyA pachI nakSatra jovA jevuM yathya A be dezo mImAMsakoe batAvyA che tene vize amAre kahevAnuM ke viSaya adaSTa hoya tyAre prAmANyanizcaya pachI pravRtti ame svIkArI hAI itaretarAzraya ke cakradeSane koI avakAza nathI. viSaya daSTa hoya tyAre prAmANyane nizcaya karyA vinA ja artha viSayaka saMzayane kAraNe pravRttirUpa vyavahArane ane anarthaviSayaka saMzayane kAraNe nivRttirUpa vyavahArane AraMbha karatA sAmAnya jane jaNAya che. A ja yogya che. eTale ja ame kahyuM che ke prAmANyanizcaya pachI pravRtti thatI nathI. te pachI itaretarAzraya deza kyAM rahyo ? 73. vaiyarthya tu dRSTe viSaye satya miSyate, kintu tatra pravRttisAmarthyena prAmANyaM nizcinvannAtoktatvasya hetoH prAmANyena vyAptimavagacchatIti adRSTaviSayopayogivedAdi For Personal & Private Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmANya-aprAmANya svataH-parata: vicAra 48 pramANaprAmANyaparicchede pAramparyeNopAyatvAtsvaviSaye vyartho'pyasau tatra sArthakatAmavalambate ityadoSaH / 73. pravRtti pachI prAmANyano nizcaya vyartha che e tamArI vAta daSTa viSaya hoya tyAre sAcI che ema ame paNa mAnIe chIe, paraMtu tyAM paNa pravRttisAmarthya dvArA prAmAyane nizcaya karate pramAtA [ene pariNAme prAmANya (=sAdhya) sAthe A ktatva-hetunI vyAsinuM grahaNa kare che. eTale adaSTa viSayamAM upayogI veda vagere pramANonA prAmAyanA jJAnamAM paraMparAthI upAyabhUta hovAthI pitAnA viSayamAM pachIthI prAmANyane nizcaya vyartha hevA chatAM adaSTa viSayamAM upayogI pramANanA prAmANyane nizcaya karavAmAM te sArthakatA prApta kare che. pariNAme viyathya deza paNa Takato nathI. ___74. kiM punaridaM pravRttisAmarthya nAma yataH prAmANyanizcayamAcakSate naiyAyikAH / ucyate / pUrvapratyayApekSottarA saMvit pavRttisAmarthya vizeSadarzanaM veti pUrvAcAryaistatsvarUpamuktam / tatpuna tIva hRdayaGgamam iti bhASyakRtaiva 'samIhA pravRttirityucyate, sAmarthya punarasyAH phalenAbhisambandhaH' iti nyA. bhA. prArambha] vadatA'rthakriyAkhyaphalajJAnameva pravRttisAmarthya miti nirNItam / / 74. mImAMsaka-A pravRtti sAmarthya e vaLI zuM che, jenA dvArA prAmANyano nizcaya thAya che ema naiyAyika kahe che ? niyAyika -Ane uttara ApIe chIe. pahelA jJAnathI janya pachInuM [saMvAdI] jJAna pravRtti sAmarthya che athavA vizeSadharmanuM darzana pravRtti sAmarthya che ema kahI pUrvAcAryoe pravRtti sAmarthyanuM svarUpa jaNAvyuM che. [pachInA jJAnane viSaya paNa asata hoI zake che eTale asat jJAna sAthe saMvAda pahelA jJAnanA prAmANyano nizcaya na karAvI zake. ane vizeSa dharmanuM darzana thavA chatAMya keTalIka vAra saMzaya rahe che ja. eTale pravRtti sAmarthyanuM pUrvAcAryoe jaNAveluM ] te svarUpa manane ruce evuM nathI. tethI "samIhA (=samyaka IrachA) pravRtti kahevAya che, ane [tenuM sAmarthya eTale tenuM phaLa sAthe joDANuM ema kahIne bhASyakAra vAtAyane pote artha kriyA nAmanA phaLanA jJAnane ja pravRtti sAmarthya tarIke nizcita karyuM che. ___75. yatpunararthakriyAjJAnasyApi pUrvasmAtko vizeSaH ? tasyApi cAnyataH prAmANyanizcayApekSAyAmanavasthetyuktaM tadapi sakalaprANabhRtpratItisAkSikavyavahAravirodhitvAdasambaddhAbhidhAnam, aparIkSaNIyaprAmANyatvAdarthakriyAjJAnasya / pravartakaM tu sarvajJAnaM pravRttisiddhaye parIkSaNIyaprAmANyaM vartate / phalajJAne tu siddhaprayojanatvAt prAmANyaparIkSApekSaiva nAstIti kuto'navasthA / saMzayAbhAvAdvA tatprAmANyavicArAbhAvaH / pravartakaM hi prathama For Personal & Private Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 prAmANya-aprAmANya svata: parataH vicAra mudakajJAnamavidyamAne'pi nIre mihiramarIciSu dRSTamiti tatra saMzerate janAH / arthakriyAjJAnaM tu salilamadhyavattinAM bhavattadavinAbhUtameva bhavatIti na tatra saMzayaH / tadabhAvAnna tatra prAmANyavicAraH, vicArasya saMzayapUrvakatvAt / vizeSadarzanAdvA phalajJAne prAmANyanizcayaH / 75. "artha kriyAnA jJAnanI pahelA jJAnathI zI vizeSatA che ? artha kriyAnA jJAnanA prAmANayanA nizcaya mATe bIjA jJAnanI apekSA mAnatAM te anavasthA thAya" ema je tame mImAMsAe kahyuM te te asaMbaddha vAta che kAraNa ke e tamArI vAta sakaLa prANIonA anubhavanI sAkSIe cAlatA vyavahAranI virodhI che ane artha kriyAnA jJAnanA prAmAyanI parIkSAnI AvazyakatA jarA paNa nathI. badhAM pravartaka jJAnanA prAmANyanI parIkSA pravRttinI saphaLatA mATe karavI joIe. paraMtu phaLajJAnanI (=arthakriyAnA jJAnanI ) bAbatamAM te tenA prAmANyanI parIkSAnI apekSA ja rahetI nathI kAraNa ke prajana (phaLa) siddha thaI gayuM hoya che, to pachI anavasthA kayAMthI thAya ? vaLI, arthakriyAjJAnanA prAmAyanI bAbatamAM saMzayano abhAva hoI tenA prAmANyanI parIkSAno vicAra paNa saMbhavato nathI. pravartaka paheluM jalajJAna jala na hoya tyAre paNa sUryakiraNamAM utpanna thatuM dekhyuM che eTale pravartaka jJAnanA prAmANyanI bAbatamAM lekane zaMkA ubhave che. [ jala-arthakriyAjJAna to jalamAM rahelAne ja thatuM heI, te jala vinA. hetuM ja nathI; eTale arthakiyAjJAnanA prAmANyanI bAbatamAM saMzaya uddabhavato ja nathI. saMzayanA abhAvane kAraNe prAmANyanI parIkSAno vicAra paNa udbhavatA nathI kAraNa ke prAmANyanI parIkSAnA vicAranuM kAraNa prAmANyaviSayaka saMzaya che. athavA, artha kriyAjJAnamAM vizeSanuM darzana thavAthI arthayiAjJAnanA prAmANya nizcaya thAya che. 79. kaH punarayavizeSa iti ced yo'yaM zaucAcamanamajjanAmarapitRtarpaNapaTakSAlanazramatApanodanavinodanAdyanekaprakAranIraparyAlocanaprabandhaH / na hyayamiyAnkAryakalApo mithyAjJAnAtpravRttasya kacidapi dRSTaH / svapne'pyasya prabandhasya darzanamastIti cet na, svapnadazAvisadRzavispaSTajAgradavasthApratyayasya saMvedyatvAt / eSo'smi jAgarmi na svapimIti svapnavilakSaNamanidrAyamANamAnasaH pratyakSameva jAgratsamayaM sakalo janazcetayate / na ca tasminnavasare salilamantareNaitAH kriyAH pravartamAnA dRzyante iti tadvizeSadarzanAt sujJAnamarthakriyAjJAnaprAmANyam / kAraNaparIkSAto vA tasmin prAmANyaM nizceSyAmaH / yathoktaM bhavadbhireva 'prayatnenAnvicchanto na cedoSamavagacchema tatpramANAbhAvAdaduSTamiti manyemahi' iti [zA. bhA. 1.1.5] / tathA hi viSayasya calatvasAdRzyAdidoSavirahaH, Alokasya malImasatvAdikAraNavaikalyam, antaHkaraNasya nidrAdyadUSitatvam, AtmanaH kSutprakopAdyanA For Personal & Private Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmAya-aprAmANya svataH-parataH vicAra kulatvam, IkSaNayugalasya timirapaTalAdivikalatvamityAdi svayaM ca kAryadvAreNa paropadezena ca sarva sujJAnam / ato niravadyakAraNajanyatvAt pramANamarthakriyAjJAnamiti vimaH / 76. mImAMsaka-A vaLI kayo vizeSa? naiyAyika-A vizeSa che zarIrazauca, Acamana, nimajajana, deva-pitatarpaNa, vastraprakSAlana, zrama-tApaharaNa, jalakrIDA, vagere aneka prakAranAM jalakAryonI hAramALA. ATalAM badhAM kAryo jalanA mithyAjJAnathI pravRtta thayela vyakti karatI hoya e kadI devuM nathI. mImAMsaka-svapnamAM paNa kAryonI A hAramALAnuM darzana thAya che. naiyAyika-nA, ema nathI. svapnadazAthI bhinna ane spaSTa avasthAne anubhava darekane che. A huM chuM, jANuM chuM, UMghato nathI" A pramANe svapnathI bhinna jAgrata avasthAne jAgrata mAnasa dharAvatA badhA ja pratyakSa anubhave che ane te vakhate (=jAgrata avasthAmAM) pANI vinA A kriyAo dekhAtI nathI, eTale te vizeSanA darzanane kAraNe arthakiyAjJAnanuM prAmANya sahelAIthI jaNAI jAya che. athavA, artha kriyAjJAnanA prAmAzyane nizcaya ame naiyAyike artha kriyAjJAnanA kAraNanI parIkSA karIne karIe chIe. Apa mImAMsake ja kaho cho ke "prayatnapUrvaka deSane zodhavA chatAM deSane sAbita karatuM kaI pramANa na maLe te "A doSarahita che ema ame mAnIe chIe." [ marIcikA, zukti vagere ] viSayamAM [ kamathI ] calatva, sadazya vagere doSone abhAva, prakAzamAM malImasatva (malInatA, jhAMkhapa ) vagere deSone abhAva, aMtaHkaraNamAM nidrA Adi doSone abhAva, AtmAmAM bhUkha vagere doSone abhAva, be netramAM timira paTala vagere deSano abhAva A badhuM manuSya pote ja kArya dvArA jANI le che athavA bIjAne upadezathI jANI le che. tethI deSarahita kAraNethI utpanna thayuM hovAthI artha kriyAjJAna pramANa che e ame jANIe chIe. 77. yadyevaM prathame pravartake eva pratyaye kasmAtkAraNaparIkSaveyaM na kriyate ? kimartha kriyAjJAne ? na, AyuSmAn ! Aye'pi jJAne kAraNaparokSAyAM kriyamANAyAM kaH pramAdaH ? kimevaM sati svataH prAmANyaM siddhayati tava, mama vA parataH prAmANyamapahIyate ? kintu lokaH pravartakajJAnAnantaraM phalaprApti prati yathA sodyamo dRzyate na tathA tatkAraNaparIkSA prati / phalajJAnamevetthaM parIkSyate / Adyasya hi jJAnasya phalajJAnAdeva prAmANyasiddhiH / kazca nAma nikaTamupAyamupekSya dUraM gacchediti ? 77. mImAMsaka-jo Ama heya te prathama pravartaka jJAnanI bAbatamAM ja zA mATe A kAraNaparIkSA nathI karatA ? zA mATe artha kriyAjJAnanI [A kAraNuparIkSA] kare che? yAyika-he AyuSmAna ! prathama prarvataka jJAnanI bAbatamAM kAraNa parIkSA karavAmAM pramAda kevo ? zuM ema karatAM tamAruM svataH prAmANya puravAra thaze ane amAru parataH For Personal & Private Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para prAmANya-aprAmANya svataH-parataH vicAre prAmAya nahi Take ? paraMtu leka te prarvataka jJAna pachI tarata ja phaLane pAmavA jeTalA udyamI jaNAya che teTalA udyamI teo prarvataka jJAnanA kAraNanI parIkSA karavAmAM jaNAtA nathI. A kAraNe arthakriyAjJAnanI ja A rIte parIkSA karavAmAM Ave che. prathama prarvataka jJAnanA prAmANyanI siddhi artha kiyAjJAna dvArA ja thAya che. najIka rahelA upAyanI upekSA karI diranA upAyane grahavA dUra kaNa jAya? [prathama prarvataka jJAnanA kAraNanI parIkSA karI tenA prAmANya-apramAyane nizcaya karavA karatAM arthayAjJAna dvArA tenA prAmANya-aprAmANyane nizcaya karavo sahele che. sahele upAya choDI kaThina upAyane kaNa grahe ] 78. athavA saMzayotpattisAmarthyAdeva yathArthetaratvanizcayaH phalajJAne na lapsyate / saMzayo hi nAma dvaividhyadarzanAd vinA na bhavatyeva / na hi sthANupuruSasAhacaryamUrkhatAkhyasya dharmasya yo na jAnAti sa taM dRSTvA 'sthANurvA syAtpuruSo vA' iti saMzete / evamUrdhvatvavat bodharUpatvasya vyabhicAritvAvyabhicAritvAbhyAM sahadarzanamavazyamAzrayaNIyam , anyathA tadviSayasaMzayAnutpAdAt / ataH pUrvamavyabhicAritvadarzane siddhe yastadA tatparicchedopAyaH sa pazcAdapi bhaviSyatIti sarvathA siddhayatyavyabhicAritvanizcayaH / 78. athavA, saMzatpattisAmarthya dvArA ja thatuM yathArthatA ke ayathArthatAno nizcaya phaLatAnamAM (= artha kriyAjJAnamAM) prApta thato nathI. be jAtanI vastuonA darzana vinA saMzaya uddabhavato nathI. UrdhvatA nAmanA dharmane sthANu tema ja puruSa sAthe sAhacarya saMbaMdha dharAvate je jANatA nathI te te dharmane dekhIne A sthANuM haze ke puruSa' e saMzaya karatA nathI. [A artha kriyAjJAna vyabhicArI haze ke avyabhicArI evA saMzayanI utpatti mATe paNa A ja rIte UrvasvadharmanI jema artha kriyAjJAnatva dharmane vyabhicAritva tema ja avyabhicAritva sAthe sAhacarya saMbaMdha svIkAravo joIe kAraNa ke anyathA arthakriyAjJAnatva dharAvatuM jJAna] vyabhicArI haze ke avyabhicArI e saMzaya utpanna nahi thAya. niSkarSa e ke pahelAM [hamezA] artha kriyAjJAnamAM ekalA avyabhicAritvanuM darzana thayuM hoI, te vakhate je upAyathI arthakriyAjJAnanI avyabhicAritAnuM prahaNa thayeluM te ja upAyathI pachI paNa tenI avyabhicAritAnuM grahaNa thaze ane Ama tenA avyabhicAritvane nizcaya sarvathA siddha thaze. [UrdhvatA dharma sthANutva sAthe paNa dekhyo che ane puruSatva sAthe paNa dekhyo che. eTale hAla UrvatA dharmane dekhatAM tene sahacArI "sthANa haze ke puruSa e saMzaya jAge che. tevI ja rIte pahelAM je artha kiyAjJAnane vyabhicAritva sAthe paNa dekhyuM hoya ane avyabhicAritva sAthe paNa dekhyuM hoya te hAla artha kriyAjJAnane dekhatAM saMzaya jAge ke tenI sAthe atyAre vyabhicAritA haze ke avyabhicAritA. paraMtu arthakriyAzAnane pahelAM kadI vyabhicAritA sAthe dekhyuM nathI, kevaLa avyabhicAritA sAthe dekhyuM che. eTale hAla paNa artha kriyAjJAnane dekhatAM avyabhicAritAnuM ja grahaNa pahelAMnI jema thAya che.] For Personal & Private Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmANya-aprAmANya svataH-parataH vicAra paDyuM 79. anizcitaprAmANyAdapi vA phalajJAnAt pravartakasya prAmANyanizcayo yuktaH, na tu svataH; utpattI pramANatadAbhAsayorvizeSAgrahaNAt phalajJAne ca tadvizeSapratibhAsAt / yattu vizeSajJAnaM nizcitaprAmANyamanizcitaprAmANyaM veti vikalpyAnavasthApAdanamapratipattiprahatatAkathanaM vA tat dRSTaviruddhatvAtpralApamAtramityalamalIkoktavikalpakalApanirmathanoditadurAmodAsvAdanena / 79. athavA, anizcita prAmANyavALA artha kriyAjJAna dvArAya pravartaka jJAnanA prAmANayane nizcaya mAnavo ucita che paraMtu te pravartaka jJAnanA prAmANyane svataH nizcaya mAnavo ucita nathI, kAraNa ke pramANarUpa ane pramANubhAsarUpa pravartakajJAnanI utpatti vakhate temane vizeSa dharma gRhIta thato nathI jyAre artha kriyAjJAnanI utpatti vakhate ja tenA vizeSadharmanuM jJAna thaI jAya che. A vizeSadharmanuM jJAna nizcitaprAmANya che ke anisthitaprAmANya evA be viko UbhA karI anavasthASanI Apatti ApavI ke apratipattiprativatatA doSa jaNAvavo e daSTavirUddha hAI pralApamAtra che, eTale beTA UbhA karelA uparyukta vikalponuM khaMDana karavAnA durAnaMdanA AsvAdathI basa karuM chuM. 80. sthitirthajhiyAjJAnAta kAmAkhyanizcaya hRti | tadriku, "mAnatoDatheprtipttau pravRttisAmarthyAdathaivatpramANam' [nyA. bhA. 1. 1. 1.] iti / tasmAdaprAmANyavat prAmANyamapi parApekSamityato dvayamapi parata ityeSa eva pakSaH zreyAn / 80. e sthira thayuM ke arthakriyAjJAna dvArA pravartaka jJAnanA pramANyano nizcaya thAya che. eTale ja kahevAmAM AvyuM che ke "pramANa dvArA arthanuM jJAna thayA pachI pravRtti saphaLa thavAne kAraNe pramANa arthavata arthAta arthasaMvAdI (yathArtha) bane che." niSkarSa e ke aprAmANyanI jema prAmANya paNa bIjAnI apekSA rAkhe che eTale baMne parataH che e ja pakSa vadhu sAre che. 81. yatta kazcitprAjJamAnI vadati-'abhyaste viSaye svataHprAmANyamanabhyaste tu parataH' iti so'yamabhyaste viSaye iti ca bravIti svatazca prAmANyaM manyate iti svayamevAtmAnaM vaJcyamAnaM na cetayate / abhyAso hi nAma punaH punaH prayogaH kriyAyAH abhyAvRttiH / viSayasya cAbhyastatA bhUyo bhUyaH pravRttiH / atazca svazarIragrahe nijagRhakuDyastambhAdipratibhAse vA sahasrakRtvaH pravRttisaMvAdajJAnajanmanA prAmANyanizcaya ukto bhavati, [ na ] svataH / abhyastatvaM cAnyathA na bhavediti yatkiJcidetat / tasmAt parataH prAmANyamiti siddham / 81. potAne prAjJa mAnanAra koI (jena-bauddha vicAraka) kahe che ke jyAre jJAnane viSaya abhyasta hoya tyAre jJAnanuM prAmANya svata: paraMtu jyAre jJAnane viSaya abhyasta na hoya tyAre jJAnanuM prAmANya parata. te eka bAju "viSaya abhyasta hoya tyAre ema kahe che For Personal & Private Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmANya-aprAmANya svataH-parataH vicAra ane bIjI bAju jJAnanuM prAmANya svataH mAne che. Ama te pitAne ja chetare che enuM tene bhAna nathI. abhyAsane artha che ekanI eka kriyAne vAraMvAra karavI te. viSayanI abhyastatA eTale ekanA eka viSayane prApta karavA mATe vAraMvAra karavAmAM AvatI pravRtti. ane tethI ja pitAnA zarIranA jJAnanI bAbatamAM, potAnA gharanAM bhIMta, thAMbhalA vagerenA jJAnanI bAbatamAM pravRtti sAthe te jJAnanA saMvAdanuM jJAna hajAra vAra janmavAne lIdhe te jJAnanA prAmANyane nizcaya thayo kahevAya, svataH nahi. viSayanI abhyastatA bIjI kaI rIte na bane. [arthAt je viSayanI bAbatamAM vAraMvAra karavAmAM AvelI pravRtti saphaLa ja banI che te viSaya abhyasta gaNAya che.] Ama A mata tuccha che. tethI jJAnanuM prAmANya parata che e puravAra thayuM. 82. punaH rikvocate pramANamAM nA parIkSaNamuvgyate taddhi pramALa sicetAprmaannairvaa ? pramANairapi parIkSitaira parIkSitairvA ? tatra na nAma apramANaiH pramANaparIkSaNaM zakyakriyam / pramANairapyaparIkSitaiH tatkaraNe varaM vyavahAra eva tAdRzaiH kriyatAM, kiM parIkSaNena ? parIkSitaistu tatparIkSAkaraNamaparyavasitamanavasthAprasaGgAdityAdi / 82. vaLI keTalAka zaMkA kare che-pramANonI parIkSA ghaTatI nathI. te parIkSA pramANethI karavAmAM Ave che ke apramANethI karavAmAM Ave che ? [je pramANethI karavAmAM aAvatI hoya te] parIkSita pramANothI karavAmAM Ave che ke aparIkSita pramANethI ? AmAM apramANothI pramANunI parIkSA karavI te zakya ja nathI. vaLI, aparIkSita pramANethI pramANanI parIkSA karavAne pakSa svIkAratA ho to [ kahevuM paDe ke ] tevA (=aparIkSita) pramANethI ja vyavahAra calAvo vadhu sAro, pachI pramANanI parIkSAnI zI jarUra che ? parIkSita pramANethI pramANanI parIkSA karatAM parIkSA kayAMya aTakaze nahi, kAraNa ke anavasthASanI Apatti Avaze. 83. tadapyuktena nyAyena parihRtaM bhavati / dRSTe viSaye pramANaparIkSAM vinaiva vyavahArAt, adRSTe tu parIkSAyA avazyakarttavyatvAdupapattezceti / tasmAdadRSTapuruSArthapadopadezi mAnaM manISibhiravazyaparIkSaNIyam / prAmANyamasya parato niraNAyi ceti cetaHpramAthibhiralaM kuvikalpajAlaiH / / 83. niyAyika-A zaMkAne parivAra ukta nyAye thaI gaye samajavo, kAraNa ke viSaya daSTa hoya tyAre pramANanI parIkSA karyA vinA ja vahevAra thAya che paraMtu viSaya aSTa hoya tyAre pramANanI parIkSA avazya karavI joIe ane tyAre pramANunI parIkSA tArkika rIte ghaTe paNa che. niSkarSa e ke adaSTa puruSArthane upadeza denAra (zabda-)pramANanI parIkSA buddhimAna mANasoe karavI ja joIe, ane enuM =zabdapramANanuM) prAmANya parataH For Personal & Private Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ badhAM jJAnA akhAdhya che e prAbhAkara mata che evA ni ya upara ame AvyA chIe mATe, cittane phleza karanAra khATA vikalpAnI carcA karavAnI DDAI jarUra nathI. 84. suzikSitAstvA cakSate - yuktaM yadamI mImAMsakapAzAH kAzakusumarAzaya iva zaradi marudbhiratidurAtsamutsAryante duSTatArkikaH / ye hi kilAbhyupayanti ca viparItakhyAtivAdamakRtAstrAH prAmANyaM ca svata iti ca vadanti teSAM kutaH kauzalam viparItakhyAtAvabhyupagamyamAnAyAM bAdhyabodhasaMdarbhasubhikSe sati tatsAdhamrmyAdanutpannabAdhake'pi bodhe duSpariharaH saMzayaH, saMzaye ca saMvAdAdyanveSaNamapi dhruvamavataratIti parataH prAmANyamanivAryam / yadA tu na bAdhyo nAma jagati kazcidapi bodhaH, tadA kiM sAdharmyAt saMzeratAM pramAtAraH ? asaMzayAnAzca kimiti paramapekSantAm ? anapekSamANAH kathaM parataH prAmANyaM pratipadya - tAmiti nizcalaM svata eva prAmANyamavatiSThate / 55 svataH 84. suzikSitA (=prabhAkara mImAMsakreA) kahe che--sAruM thayuM ke jema zaradaRtumAM pavana kAzakusumAne haDaselI dUra kare tema duSTa tAki Ae A duSTa mImAMsakAne (=bhATTa mImAMsakrAne) harAvI dUra karyA. asrAnA upayoga karavAnuM na jANanAra te ( = bhATTa mImAMsa*A) eka bAju viparItakhyAtivAdane svIkAra kare che ane khIjI bAju prAmANyanI vAta kare che, emAM temanuM buddhikauzala kayAM ? [viparItakhyAtine anyathAkhyAti paNa kahevAmAM Ave che. eka vastunI bIjI vastunA rUpe pratItine anyathAkhyAti kahevAmAM Ave che. zukti rajatarUpe bhrAnta rajatajJAnamAM bhAse che. zukti paNa sat che ane rajata paNa sat che. bhramamAM A deza-kALanI sat (zukti) vastunI jagyAe anya deza-kALanI anya sat vastunu' (rajatanu) pratyakSa thAya che. Ama thavAnuM kAraNu chuM ? be vastue vaccenuM sAdazya. rajatasadeza zuktinuM darzana thatAM rajata smRtimAM upasthita thAya che ane tenuM pratyakSa thAya che. rajatasmRtisahaSkRta cakSu-zaktisanika thI zuktimAM rajanuM pratyakSa thAya che. uttarakAlIna taiyAyikA kahe che ke cakSu-zuktinA sannika thatAM jJAnalakSaNu alaukika sannikathI pUrvAnubhUta rajatanuM pratyakSa thAya che. viparItakhyAtimAM eka vastu anya vasturUpe pratIta thatI haiAvAthI A pratIti (jJAna) anya jJAnathI khAdha pAme che. arthAt viparItakhyAtimAM bhrAntajJAnane bAdhya mAnavu anivAya thai paDe che.] viparItakhyAtine svIkAra karI eTale khAdhya jJAnanI vAta sahelAIthI AvI paDe che ane pariNAme je jJAnanI bAbatamAM bAdhaka upasthita nathI thayuM te jJAnanI bAbatamAM paNa bAdhya jJAna sAthenA tenA sAdhane kAraNe sauMzaya-pramANa haze ke apramANa--jAgavA anivArya thai paDe che. ane eka vAra jJAnanA prAmANya bAbate saMzaya jAge eTale saMvAda vagerenuM anveSaNa paNa anivArya paNe AvI paDe che, pariNAme parataH prAmANya anivA` banI jAya che. jo jagatamAM kAi bAdhya jJAna ja nA hAya [tA sAdha ja asaMbhava banI jAya ane] tA kayA sAdhane AdhAre pramAtA sazaya kare ? [jo apramANu (=bhASya) ane pramANu (=abAdhya) e jJAnA hAya tA temanI For Personal & Private Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAdha asaMbhava che vacce sAdhAraNa dharma saMbhave paraMtu kevaLa pramANa jJAna ja hoya te sAdhAraNa dharma kayAMthI saMbhave ? ane je sAdhAraNa dharma ja na saMbhavate heAya te tajajanya saMzaya paNa kayAMthI saMbhave ? ane jemane saMzaya nathI teo zA mATe paranI (= saMvAda vagerenI) apekSA rAkhe? jemane paranI apekSA nathI teo zA mATe parata: prAmINyanuM pratipAdana kare. Ama prAmANya svataH ja che e daDhapaNe TakI rahe che. [mImAMsane jJAna vize mahatvane siddhAMta svata;prAmANyavAda che. prabhAkara mAne che ke jo koI paNa jJAna ayathArtha, mithyA viparIta saMbhavatuM hoya te vArtha jJAnamAM paga tene ayathArtha hovAnI zaMkAne avakAza rahe ja; e zaMkAne dUra karavA mATe yathArtha jJAnane abAdhita puravAra karavA bAdhakAbhAvane nirNaya karavo paDe, arthAta bAdhakAbhAvanizcaya sApekSa ja prAmAyanizcaya thavAne kAraNe yathArtha jJAnanI yathArthatA (prAmAya) svata: jJAta na rahetA parataH jJAta banaze. tethI prabhAkara badhAM ja jJAnane yathArtha ja gaNe che. koI bAdhya jJAna che ja nahi.] 85. kathaM punarbAdhyo nAma nAsti bodhaH ! zuktikAdau rajatAdipratyayAH prAcuryeNa bAdhyamAnA dRzyante / anabhijJo bhavAn bAdhasya, nahi te bAdhyAH pratyayAH / idaM hi nirUpyatAm ka ivottarajJAnena pUrvajJAnasya bAdhaH / bAdhArthameva na vidmaH / yadi tAvannAza eva bAdhaH, sa na teSAmeva; buddhevuddhacantarAdvirodha iti sakalabodhasAdhAraNatvAt / atha sahAnavasthAnaM tadapi samAnam, abAdhitAnAmapi jJAnAnAM sahAvasthAnAsaMbhavAt / atha saMskArocchedo bAdhaH, so'pi tADageva, samyakpratyayopajanitasaMskArasyApyucchedadarzanAt / kazcidbhavadabhimatabAdhyabodhAhito'pi saMskAraH satyapi bAdhakapratyaye nocchedamupagacchati, kAlAntare tatkAraNakatadviSayasmaraNadarzanAt / atha viSayasyApahAro vAdhaH, so'pi durdhaTaH, pratibhAtatvena viSayasyApahartumazakyatvAt / na hi bAdhakaM jJAnamitthamuttiSThati-yat pratibhAtaM tanna pratibhAtamiti / atha tadabhAvagraho bAdhaH, sa tAtkAlikaH kAlAntarabhAvI vA ? kAlAntarabhAvitadabhAvagrahaNasya bAdhakatve prAgavagatamudgaradalitaghaTAbhAvagrAhiNo'pi vijJAnasya tdbaadhktvprsnggH| tadaiva tu tadabhAvagrahaNe pratyayadvayasamarpitarUpadvitazyogAdubhayAtmakameva tadastu vastu kiM kasya bAdhyaM bAdhakaM vA / atha phalApahAro bAdhaH, so'pi na sambhavati, saMvidaH pramANaphalasya utpannatvenAnapaharaNIyatvAt / na hi yadutpannaM tadanutpannamiti vadati bAdhakaH / atha hAnAdiphalApahAro bAdhaH, na, tasya pramANaphalatvAbhAvAt / hAnAdivyavahAro hi puruSecchAnibandhanaH / na tenApahRtenApi pramANa bAdhitaM bhavet // tasmAnna bAdho nAma kazcit / For Personal & Private Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAdha asaMbhava che paha 85. naiyAyikaI jJAna bAdhya na hoya e kema bane ?, kAraNa ke chIpamAM rajatanuM jJAna ane evAM bIjAM ghaNuM jJAne bAdha pAmatAM jaNAya che. prabhAkara-bAdha zuM che e Apa jANatA lAgatA nathI. [tame bAdhya jJAnanAM je dRSTAnto ApyAM te bAdhya jJAne nathI. Apa e jaNAve ke uttara jJAna vaDe pUrva jJAnane bAdha e zuM che ? ame bAdhane artha samajatA nathI, [eTale tame amane samajAvo] je [uttarajJAna vaDe pUrvajJAnane] nAza ja bAdha heya te [chIpamAM rajatanuM jJAna jevAM ] te jJAnene ja bAdha thAya ema na bane kAraNa ke anya jJAna (uttara jJAna) vaDe jJAnano (pUrvajJAnane) virodha (= nAza) e te badhAM ja jJAnamAM sabhAnapaNe rahelo che. je sAthe na rahevuM e bAdha hoya te e paNa badhAM jJAnamAM sabhAnapaNe che kAraNa ke abAdhita jJAne paNa sAthe rahe e saMbhavatuM nathI. je saMskArane ucheda bAdha hoya te e paNa badhA jJAnamAM samAnapaNe raheluM che, kAraNa ke yathArtha jJAne pADelAM saMskArane paNa uccheda thate (keTalIka vAra ) dekhAya che. vaLI, Ape mAnelA bAdhya jJAne pADele kaI saMskAra, bAdhaka jJAna thavA chatAM, (keTalIka vAra) uccheda pAmatuM nathI kAraNa ke kAraNabhUta tenA viSayanuM smaraNa kAlAntare thatuM dekhAya che. je jJAne grahaNa karelo viSaya kharekhara tene viSaya na hato ema darzAvavuM arthAta te jJAnanA viSayanuM apaharaNa karavuM e bAdha hoya te e paNa durghaTa che, kAraNa ke je viSaya jJAnamAM bhAsya heya tenuM apaharaNa karavuM zakaya ja nathI. [kema?] kAraNa ke je viSaya bhA hatA te viSaya bhAsyo na hato' e AkAranuM bAdhaka jJAna jAgatuM nathI. je te viSayanA abhAvanuM prahaNa bAdha hoya te [ame pUchIe chIe ke kayAre thayeluM te viSayanA abhAvanuM grahaNa? -] te kALe (= te viSayanA bhAvagrahaNakALe) ke uttarakALe ? te viSayanA abhAvanA uttarakALe thatA grahaNane bAdhaka mAnazu te pahelAM jANelA paNa pachI sAMbelAthI kuTelA ghaDAnA abhAvane grahaNa karanAruM vijJAna (pUrvakAlIna) ghaTajJAnanuM bAdhaka banI javAnI Apatti Ave. te viSayanA abhAvanuM te ja kALe thatuM grahaNa bAdhaka che ema mAnatAM be jJAnee ApelAM be rU5nA yoge vastu ubhayAtmaka (= bhAvAtmaka ane abhAvAtmaka) banI rahe; ane te pachI bemAMthI kene bAdhya gaNavuM ane kone bAdhaka gaNavuM ? je pramANanA phaLanuM darIkaraNa [e ja pramANana] bAdha hoya te evo bAdha paNa saMbhavata nathI. pramANuphaLarUpa jJAna ekavAra utpanna thayA pachI tenI utpatti ja thaI na hatI e rItanuM tenuM drIkaraNa zakya nathI, kAraNa ke je utpanna che te utpanna thayuM nathI ema bAdhaka jaNAvatuM nathI. je hAnAdirUpa phaLanuM darIkaraNa bAdha hoya te te bAdha paNa zakya nathI kAraNa ke hAnAdi pramANanuM phaLa nathI. hAnAdi vyavahAranuM kAraNa pramANu nathI paraMtu ] puruSecachA che. tethI hAnAdinA dUrIkaraNathI 5NuM pramANa bAdhita na thAya. niSkarSa e ke bAdha nAmanI koI vastu ja nathI. 86. itazca nAsti / sa hi samAnaviSayayorvA jJAnayoriSyate bhinnaviSayayorvA ? na samAnaviSayayordhArAvAhijJAneSvadRSTatvAt / nApi bhinnaviSayayoH, stambhakumbhopalambhayostadanupalambhAt / yadi cottareNa jJAnena pUrvajJAnagRhItAdarthAdartho'nya idAnIM gRhItaH, tatpUrva For Personal & Private Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa8 viparIta gAne saMbhavatAM nathI jJAnaM kimiti bAdhitamucyate / api ca pUrvasminpratyaye prAptapratiSThe sati AganturuttaraH pratyayo bAdhituyuktaH, na pUrvo, na caivaM dRzyate / tasmAnna bAdhyaM nAma vijJAnamasti / tadabhAvAnna tatsAdharmyanibandhanaH saMzayaH / tadabhAvAtsaMvAdAdyananveSaNAnna parataH prAmANyam / | 86. A rIte vicAratAM paNa bAdha saMbhava nathI. bAdha samAnaviSayaka be jJAne vacce saMbhave che ke asamAnaviSayaka be jJAna vacce ? samAnaviSayaka be jJAne vacce bAdha na saMbhavI zake kAraNa ke dhArAvAhI jJAnamAM bAdha dekhyo nathI. asamAnaviSayaka be jJAne vacce paNa bAdha saMbhava nathI kAraNa ke staMbhanA jJAna ane kuMbhanA jJAna vacce bAdha jaNAto nathI. pUrvajJAne grahaNa karelA viSayathI anya viSayanuM grahaNa atyAre uttara jJAna karatuM hoya che tethI kaMI pUrvajJAna bAdhita kahevAya ? vaLI, pUrvajJAne te pratiSThA ( = daDhatA ) prApta karI lIdhI hovAthI navuM AvanAra uttarajJAna bAdhita thavAne gya che (kAraNa ke haju teNe pratiSThA prApta karI nathI), pUrvajJAna bAdhita thavAne yogya nathI; paraMtu evuM te dekhAtuM nathI. tethI, bAdhya jJAna che ja nahi. bAdhya jJAna ja asaMbhavita hAI sAdhamyajanya saMzaya jAgato nathI. sAdhamyajanya saMzayanA abhAve saMvAda vagerenA aSaNane abhAva thatAM prAmANya parataH nathI e phalita thAya che, 87. nanvevaM bAdhe nirAkriyamANe kimamI zuktikArajatAdigrAhiNo viparItapratyayA abAdhitA evAsatAm ? AH kumate ! nAmI viparItapratyayAH / na hIdRzAnAM viparyayANAmutpattau kimapi kAraNamutpazyAmaH / na tAvadindriyamevaMvidhabodhavidhAyi bhavitumarhati, sarvadA tadutpAdaprasaGgAt / nApi doSakaluSitaM, duSTaM hi kAraNaM svakAryakaraNe eva kuNThitazakti jAtamiti tadeva mA jojanat , viparItakAryakaraNasya kiM vartate ? na hi duSTAni zAlibIjAni yavAkurakaraNakauzalamavalamberan / tasmAt kAraNAbhAvAdapi na viparItapratyayAste / 87. bhaTTa mImAMsaka- A pramANe bAdhane nirAza karAtAM, zaktimAM rajAnuM grahaNa karanAra jevAM A viparIta jJAne zuM abAdhita ja raheze ? prabhAkara mImAMsaka- o dubuddhi ! A viparIta jJAna nathI kAraNa ke, evAM viparIta jJAnanI utpattinuM kaI kAraNa amane dekhAtuM nathI. Indriya AvAM viparIta jJAnonuM kAraNa hoI zake nahi, kAraNa ke indriyane AvAM viparIta jJAnenuM kAraNa mAnatAM sadA AvAM viparIta jJAnanI ja utpatti thatI rahevAnI Apatti Ave. dezathI kaluSita Indriya paNa AvAM viparIta jJAnenuM kAraNa nathI, kAraNa ke duSTa kAraNa pitAnuM kArya karavAnI ja zakti dharAvatuM hotuM nathI, eTale te potAnA kAryane ja pedA nahi. kare ane te pachI viparIta kAryane pedA karavAnI te vAta ja kyAM rahI ? duSTa zAlibIje vAMkurane pedA karavAnuM kauzala dharAvatA nathI. niSkarSa e ke viparIta jJAnenuM kaI kAraNa na hoI, viparIta jJAne saMbhavatA ja nathI. For Personal & Private Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAbhAkaranI AkhyAti. pa9 / 88. tatkiM satyakpratyaya eva zuktikAyAM rajatapratibhAsaH ? ayi mUDha ! nAyamekaH pratyaya idaM rajatamiti, kintu dve ete grahaNasmaraNe / idamiti puro'vasthitabhAsvarAkAradharmipratibhAsaH, rajatamiti tu bhAsvararUpadarzanaprabodhyamAnasaMskArakAraNakaM tatsAhacaryAdavagatarajatasmaraNam / atazcedaM smaraNaM yataH prAganavagatarajatasya na jAyate, viditarajatasyApi rajanyAmanyadA vA sAdRzyadarzanAdvinA na bhavatIti / sa..raNamapi bhavadidamAtmAnaM tathA na prakaTayatIti pramuSitamucyate / svarUpeNa cApratibhAsamAnAyAM smRtAvanubhavasmaraNayorviveko na gRhIto bhavatItyagrahaNamakhyAtirucyate / 88. bhaTTa mImAMsaka- te zuM chIpamAM thatuM rajatajJAna yathArtha che? prAbhAkara mImAMsaka-are mUrkha ! (chIpamAM thatuM) "A rajata che' evuM A eka jJAna nathI paraMtu be jJAne che- pratyakSa ane smaraNa. "A' e samakSa rahela caLakATa dharmavALI vastunuM pratyakSa jJAna che. paraMtu "rajata" e caLakATa dharmanA pratyakSa dvArA jAgrata thatA saMsakArathI janmeluM, caLakATa dharma sAthenA sAhacaryane kAraNe citamAM AvelA rajatanuM smaraNa che. A smaraNa che kAraNa ke pahelAM jeNe rajatanuM pratyakSajJAna nathI karyuM tene te nathI thatuM, tema ja pahelAM rajatanuM pratyakSa karyuM hovA chatAM sAdazyane darzana vinA koIne rAte ke anyadA, te smaraNa thatuM nathI. A smaraNa hovA chatAM te pitAne te pramANe (arthAta smaraNarUpe; bIjI rIte kahIe te, te deza ane te kAla sAthe) pragaTa karatuM nathI eTale tene pramuSita smaraNa kahevAmAM Ave che. [A rajatasmaraNamAM rajata tenA deza ane kALa sAthe smaraNamAM AvatI nathI. tethI smaraNanuM smaraNarUpa pragaTa thatuM nathI. eTale tene pramuSita samaraNa kahevAmAM Ave che. ] svarUpe ( = smaraNarUpe ) gRhIta na thatuM A smaraNa jyAre janme che tyAre anubhava ane smaraNane bheda gRhIta thato nathI. (bhedanA A) agrahaNane akhyAti kahevAmAM Ave che. 89 tathA hi bhrAntabodheSu prasphuradvastusaMbhavAt / catuSprakArA vimatirudapadyata vAdinAm / / viparItakhyAtiH asakhyAtiH AtmakhyAtirakhyAtiriti / 89, bhrAnta jJAnamAM pratIyamAna vastune saMbhava heI, cAra prakAranA virodhI mate vicAramAM pracalita che- viparIta khyAti, asakhyAti, AtmakhyAti ane akhyAti. [asakhyAtivAdanA puraskartA mAdhyamikA che. temanA mate badhI vastuo asat che. tethI temanA anusAra zuktimAM rajatanuM je jJAna thAya che, tenuM AlaMbana asat vastu che, kaI sat vastu nathI. temanI dRSTie zukti ane rajata baMne asat che. anAdi vAsanAne baLe ja asat padArtho jJAnamAM bhAse che. svapnamAMya at padArtho bhAse che, jAgrata avasthAmAMya asata padArtho bhAse che, badhAM jJAnomAM asat padArtho ja bhAse che. Ama badhAM ja jJAna bhrAnta che. jene bhrAnta jJAna kahevAmAM Ave che temAM asat vastune pratibhAsa thatA hoI tene asakhyAti kahevAmAM Ave che. have AtmakhyAtino vicAra karIe. A For Personal & Private Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viparIta khyAtino nivAsa khyAtinA puraskartA vijJAnavAdIo che. bhramajJAnamAM viSaya keI hoya che ane pratibhAsita kaMI bIju ja thAya che evuM vastutaH nathI. vizvamAM tava te eka ja che ane te che vijJAna. vastutaH AMtara tatva vijJAnanA AkAre ja bAhyarUpe pratIta thAya che. A daSTie badhAM bAhyavastuviSayaka jJAne brAnta che. vijJAnavAdI dRSTie badhAM jJAnomAM jJAnanI pitAnI ja khyAti (= jJAna) hoya che. tethI badhAM ja jJAna AtmakhyAti che. jJAna pote ja pitAne prakAze che, pitAthI anya bIjAne te prakAzatuM nathI.] 90 tatra viparItakhyAtistAvatkAraNAbhAvAdeva nirstaa| api ca viparItakhyAto trayI gatiH-rajataM vA'nyadezakAlamatrAlambanaM, zuktikA vA nigRhitanijAkArA satI parigRhItarajatAkArA ca, atha vA anyadAlambanamanyacca pratibhAti / tatra yadi rajatamAlambanaM, tadiyamasakhyAtireva, na viparItakhyAtiH, asatastatra rajatasya pratibhAsAt / athAnyadezakAlaM tadastyevetyabhidhIyate / ihAsannihitasyAsya tena sattvena ko guNaH // api ca, dezakAlAvapi kiM santau pratibhAsete utAsantAviti ? yadi santau tahiM saddezakAlamevedaM rajatamavabhAtamiti na bhrAntireSA syAt / asantau tUbhAvapi rajatavannAlambanaM bhavitumarhataH / atha smRtyArUDhaM rajatamasyAM pratItau parisphuratItyucyate, tarhi smRtyupArUDhamiti ko'rthaH ? smaraNamapi jJAnameva, tadapi kathamasadarthaviSayaM syAt ? smRteranathejatvameva svarUpamiti ced, astu kAmam / tatsAmAnyAdatrApyevaM prayoga ityetadapi tAvanna bramaH / tathA tvanarthajanyayA smRtyA so'rthaH kathamiha sannidhApayitu pAryate / sA hi na spRzatyevA'rtham / tasmAdasannihitarajatAlambanA viparIta khyAtirasatkhyAterna viziSyate eva / 90. temAM viparItakhyAtine nirAsa te kAraNabhAvane kAraNe ja thaI gaye. vaLI, viparIta khyAtinI bAbatamAM traNa vikalpa saMbhave che anya deza ane kALanI rajata ahIM viSaya che ke pitAnuM svarUpa DhAMkI daI rajatanuM svarUpa dhAraNa karanArI zukti viSaya che ke pachI viSaya anya (= zukti ) che ane pratIti anyanI (rajatanI) che ? temAM rajatane viSaya mAnavAmAM Ave to A asakhyAti ja bane, viparIta khyAti na rahe, kAraNa ke tyAM asat rajatanuM jJAna thAya che. je kahevAmAM Ave ke anya deza-kALamAM te te che (= sat ) ja te amAruM kahevuM che ke IndriyanI pahoMcanI bahAra tenA hovAne ( = sarvane) ahIM ze lAbha, zuM prajana? vaLI, deza ane kALa paNa zuM astitva dharAvatA hoya te ja dekhAya che ke astitva na dharAvatA hoya te paNa dekhAya che? je astitva dharAvatA ( = sasta) dezakALa dekhAtA hoya te rajata astitva dharAvatA (sata ) dezakALavALI ja dekhAI che [ ema mAnavuM paDe ] ane pariNAme A bhrAnti na bane. je deza ane kALa astitva na dharAvatA heya (arthAta asat hoya) te deza-kALa baMneya (asata) rajatanI jema jJAnane viSaya banavA gya nathI. je kahe ke smRtimAM Avela rajata e mithyA jJAnamAM dekhAya che te prazna UThe che ke "smRtimAM Avela' ne artha For Personal & Private Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viparita khyAtine nirAsa zuM che ? smaraNa paNa jJAna ja che. tethI te paNa kevI rIte asat (= atIta) arthane pitAne viSaya banAve ? je kahe ke artha janya hevuM e smRtinuM svarUpa nathI te bhale ema che. jJAnatvasAmAnyane kAraNe ahIM smRtimAM paNa "jJAna" zabda prayoga karavAmAM Ave che ema paNa ame kahetA nathI. je smRti arthajanya nathI te pelA (atIta) arthane ahIM indriyanA saMparkamAM kevI rIte lAvI zake ?, kAraNa ke te smRti te arthane sparzatI paNa nathI. tethI, IndriyanA sarSakamAM je nathI evI rajatane pitAne viSaya banAvanAra viparIta khyAtinI asakhyAtithI koI vizeSatA ja rahetI nathI. 91. jininavapuparahItaranatA sucitra prArAte kRti neyamaskhyaatirucyte, tadidamapUrvaM kimapi nATakamiyamasmi kRtyA sItA saMvRtteti / tathAhi kimatra zuktiriti pratItiruta rajatamiti ? zuktikApratItau tu zuktau zuktireva pratIyate, na rajatamiti bhramArthaH kaH ? rajatapratItau tu zuktirasAvityatra kiM pramANam ? bAdhakapratyayAdevamadhigatam iti cenmaivam , nahi jJAnAntareNAsyAH pratIteviSayo vyavasthApayituM yuktaH / bAdhakena hi jJAnena pUrvajJAnagRhItasya vastuno'sattvaM nAma khyApyatA, na tu tasya viSayo nirUpyate / anarthitvAdvA kadAcidapravRttasya puMso bAdhakAnutpattau vA ko'syAH pratIteviSayaM vyavasthApayiSyati / tasmAdyadevAsyAM cakAsti tadeva rajatamasyA viSaya iti yuktaM vaktum, zuktistu nigUhitanijavapuriti durvidagdhavAcoyuktiriyam / 91. bhAdR mImAMsaka-pitAnA svarUpane DhAMkI rajatarUpa dhAraNa karanAra zukti ahIM dekhAya che, eTale A asakhyAti nathI ema ame kahIe chIe. prabhAkara mImAMsaka -kRtyArAvaNa nATakamAM rAvaNano vadha karavA jAtavedase pitAnuM svarU5 DhAMkI "A huM kRtyA (= nakalI) sItA banI gayo" ema kahI sItAnuM svarUpa dhAraNa karI lIdhuM hatuM ema A paNa koI apUrva akaLa nATaka ja lAge che. zuM ahIM "zuktiche evuM jJAna thAya che ke "rajata che evuM ? je zuktinuM jJAna mAnavAmAM Ave te zuktimAM zaktinuM jJAna thAya che, rajatanuM jJAna thatuM nathI mATe bhramane artha ja kayAM rahyo? je rajatanuM jJAna mAnavAmAM Ave te "A zukti che e bAbatamAM zuM pramANa ? bAdhaka jJAnathI ja ema jaNAya che ema je kahevAmAM Ave te ame kahIe chIe ke nA, ema nathI. bIjuM jJAna "A jJAnane viSaya A che e darzAvavAne gya nathI. bahu bahu te bAdhaka jJAna pUrvajJAne grahaNa karela vastunuM asatva jaNAve che, pUrvajJAnane viSaya zo che e te jaNAvatuM nathI. arthane prApta karavAnI IcchA na hovAthI kadIka puruSa pravRtti na kare te bAdhaka jJAnanI utpati ja na thAya ane bAdhaka jJAnanI utpattinA abhAvamAM A jJAnane viSaya kayo che e keNa batAvaze? mATe, A jJAnamAM je pratIta thAya che te rajata ja tene viSaya che ema kahevuM yogya che. pitAnuM svarUpa chUpAvanAra zuti A jJAnane viSaya che e mata te vikRta jJAna dharAvanAra vidvAnone che. For Personal & Private Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asakhyAtine nirAsa ____92. ye tvAlambanatAM zukteH rajatasyAvabhAsanam / vadantyasmin bhramajJAne teSAmatitarAM bhramaH / / na hyAlambanatA yuktA sannidhAnanibandhanA / tatraiva bhUpradezasya tathAbhAvaprasaGgataH / / tadevAlambanaM buddheyadasyAmavabhAsate / anyadAlambanaM cAnyadbhAtIti bhaNitirna vA / / 92. A bhramajJAnamAM viSaya zakti che ane pratIti rajatanI che ema jeo kahe. che temane e moTo bhrama che. Indriya sAthe saMparka dharAve che eTalA ja kAraNe koI vastu jJAnane viSaya banI jAya che ema mAnavuM yogya nathI. ema hoya to (zukti jenA upara paDelI che te) jamIna paNa te bhramajJAnane viSaya banI jAya. jJAnano viSaya che te ja che je temAM pratIta thAya che. viSaya eka che ane pratIti bIjAnI che ema kahevuM yogya nathI. : 93. ato rajatamevaitabuddhigrAhyamasacca tat / evaM viparyayakhyAtirasatkhyAterna bhidyate / / __93 (oya vipAnI yAnA ) ni05 me 4 204d or meM jAnanA viSaya cha ane te asata che; Ama viparIta khyAti asakhyAtithI judI paDatI nathI. 94. tatkimasatkhyAtireva sAdhIyasI ? tAmevAbhyupagacchAmaH ? maivam , sA'pi nopapadyate eva / asakhyAtiriti ko'thaH ? kimekAntAsata evArthasya prathanam atha dezAntarAdau vidyamAnasyeti ? uttarasbhin pakSe viparItakhyAtreivaiSA, parairapi tatra rajatasya sattvAnabhyupagamAt , dezAntarAdau tu tatsattAyAstvayApi pratipannatvAt / ekAntAsatastvarthasya khyAtiriti na pezalam, AkAzanalinIpallavAderapratibhAsanAt / vAsanAbhyAsAdasatAmaNi pratibhAsA bhaviSyantIti ced na, arthamantareNa bAsanayA apyanupapatteH / arthAnubhavasamAhito hi saMskAro vAsanA kathyate, sA kathamasadarthapratibhAsahetuH syAt / bhavatvanyA vA bhavadabhimatA kAcana vAsanA, sA'pi tvasattvAvizeSe kimiti rajatamatimupajanayati, na gagananalinapratItimiti kutastyo niyamaH ? tadalamanayA / nAtyantamasato'rthasya sAmarthyamavakalpate / vyavahAradhuraM voDhumiyatImanupaplutAm / api ca sattvena pratibhAtIti asatkhyAtirapi na niparItakhyAtimativartate / 94. mA bhImAMsa-to zu masaNyAti sArI cha ( =qdhu muddhimaya cha ? zuM tene ame svIkArIe ? For Personal & Private Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asakhyAtine nirAsa prabhAkara mImAMsaka -te asakhyAti paNa ghaTatI nathI. "asakhyAtine artha zA che? zuM eno artha "ekAnta asat arthanuM jJAna" che ke pachI "anya deza vageremAM vidyamAna arthanuM jJAna" che? bIjo pakSa svIkAro te A asakhyAti viparIta khyAti ja banI rahe, kAraNa ke naiyAyike paNa (je dezamAM zukti che) te dezamAM rajAnuM astitva svIkAratA nathI, vaLI dezAtaramAM rajatanI sattA tame (bhAdro) paNa svIkAre ja che. ekAnta asata arthanuM jJAna thAya che e pakSa rucikara nathI, kAraNa ke AkAzanalinI, AkAzapalava vagere ekAnta asat arthonuM jJAna thatuM ja nathI. vAsanAnA sAtatyane kAraNe atyaMta asat arthonuM jJAna thAya che ema je kahevAmAM Ave te e barAbara nathI, kAraNa ke artha vinA vAsanA pite ja ghaTatI nathI. arthane anubhave pADele saMskAra ja vAsanA kahevAya che. te kevI rIte atyaMta asata vastunA jJAnane utpanna kare ? athavA te A vAsanAthI judI ja bIjI koI vAsanA Apane mAnya hoya te bhale tevI vAsanA he; paraMtu te paNa, rajata ane gagananalina baMne samAnapaNe atyaMta asata hovA chatAM, rajatanuM ja jJAna janmAve ane gagananalinanuM na janmAve e niyama kayAMthI ? mATe, AvI vAsanAnuM koI prajana nathI. ATalI moTI nakkara vyavahAradhurAne vahevA mATenuM sAmarthya atyanta asata arthamAM ghaTatuM nathI. vaLI, asata artho satarUpe jJAnamAM prahIta thAya che ema kahevAthI te asakhyAti paNa viparIvakhyAtithI judI nahi paDe. 95. tamAdraramA madhyAtirasta vijJAnameva khalvetadgRhNAtyAtmAnamAtmanA / bahirnirUpyamANasya grAhyasyAnupapattitaH // buddhiH prakAzamAnA ca tena tenAtmanA bahiH / tadvahatyarthazUnyA'pi lokayAtrAmihedRzIm / / 95. vijJAnavAdI bauddha- eTale AtmakhyAti vadhu sArI che ema mAno. vijJAna pote ja potAne grahaNa kare che kAraNa ke bahAra jaNAtuM grAhya ghaTatuM nathI. te te rUpe bahAra prakAzanuM arthazUnya vijJAna ahIM AvA lekavyavahAranuM vahana kare che. 96. uccate-nAtmakhyAtirapi yuktimatI ! vijJAnAtmano hi pratibhAse'haM rajatamiti pratItiH syAd nedaM rajatamiti / kiJca 'yadanta yarUpaM hi bahirvadavabhAsate' [pramANasamucacaya ] ityabhyupagamAdiyamapi viparItakhyAtireva syAt / asatkhyAtirapi ceyaM bhavatyeva, bahirbuddherasatvAt / buddhirastyeveti ced bahiSTvaM tarhi cintyaM sat asat veti ? na tAvat sat , buddherbAhyatvAbhAvAt / asattve tvasatkhyAtirityuktam / 96. prAbhAkara mImAMsaka- AtmakhyAti paNa tarkathI ghaTatI nathI. vijJAnanuM ja jJAna thatuM hoya te "huM rajata chuM" evA AkAranuM jJAna thAya, A rajata che evA AkAranuM jJAna na thAya. vaLI, je yarUpa aMtara che te yarUpa jANe bAhya hoya ema bhAse che ema svIkAratAM A AtmakhyAti paNa viparIta khyAti ja banI jAya. te asakhyAti For Personal & Private Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ badhI khyAtiomAM akhyAtine svIkAra che paNa bane che ja kAraNa ke vijJAnanuM bahAra astitva nathI. je kahe ke vijJAnanuM bahAra astitva te che ja, te tenA bAhyapaNane vicAra karavo joIe. te bAhyatva sata che ke asat ? te sata nathI kAraNa ke buddhinuM (vijJAnanuM) bAhya astitva dharAvatuM nathI. je te asat che ema svIkAro te AtmakhyAti e asakhyAti che ema kahyuM gaNAya. 97. tamAcAritrageDasminanyonyAnurini | yuktyA virudhyamAne ca zreyasyakhyAtireva sA // khyAtitrayavAdibhirapi ceyamapratyAkhyeyA nUnamakhyAtiH / 97. niSkarSa e ke paraspara sakirya dharAvatI A traNe khyAti tarka dvArA ghaTatI na heI pelI [ame mAnelI] akhyAti ja sArI che. A traNa khyAtinA puraskartAo paNa A akhyAtine nirAsa karavA samartha nathI. 98. AtmakhyAtau tAvad AtmatayA vijJAnasya khyAti sti, vicchedapratibhAsAdityuktatvAt / asatkhyAtAvapi asattvamarthasya naiva pratibhAsate, pravRtyAdivyavahArocchedaprasaGgAt / viparItakhyAtAvapi rajatasyAsannihitasya jJAnajanakatvam, ajanakasya ca pratibhAso neSyate eva / ataH tatra rajatasmRtyupasthApitaM rajatamavagatijanakamupagatam / atazca rajatasmRtiraparihAryA / sA ca rajatasmRtinaM tadA svena rUpeNa prakAzate, smarAmIti pratyayAbhAvAt / tasmAtpramuSitAmenAM smRtimicchanti tArkikAH / abhyaste viSaye liGgapratibandhasmRtiM yathA / so'yaM smRtipramoSastattvAgrahaNamakhyAtirucyate // evaM satIyamakhyAtiriSyate sarvavAdibhiH / tathA prakaTayadbhistu pItaM prAbhAkarairyazaH // 98. AtmakhyAtimAM vijJAnanuM AtmarUpe (= svarUpe = avibhakta vijJAnarUpe = AMtararUpe) jJAna hetuM nathI (arthAta agrahaNa hoya che), kAraNa ke AtmakhyAtimAM avibhAga vijJAna grAhya-grAhaka vibhaktarUpe gRhIta thAya che ema kahevAmAM AvyuM che. asakhyAtimAM paNa arthanuM asatva gRhIta thatuM ja nathI (arthAta asatvanuM agrahaNa hoya che, kAraNa ke asakhyAtimAM arthanuM asava gRhIta thAya che ema mAnatAM pravRtti vagere vyavahAranA ucchedanI Apatti Ave. viparIta khyAtimAM paNuM asanihita rajatamAM jJAnanI janakatA tema ja je ajanaka hoya tenuM grahaNa icachavAmAM AvatAM nathI ja. ethI viparIta khyAtimAM smRtimAM AvelI rajata jJAnajanaka che ema svIkAravAmAM AvyuM che. ane eTale ja rajatanI smRti aparihArya che. te rajatanI smRti te vakhate pitAnA rU5mAM (= smRtirUpe) gRhIta thatI nathI, kAraNa ke "mane (rajatanuM] smaraNa thAya che' evA AkAranuM jJAna hetuM nathI. tethI, jema tAki ke abhyasta viSayamAM vyAptismaraNa For Personal & Private Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhedAgrahaNa pachI abhedagrahaNa asvIkArya 65 na anubhavAtuM hovAM chatAM svIkAre che tema ahIM paNa teo rajAnI smRti na anubhavAtI hovA chatAM svIkAre che. smRtine A anubhava smRtinuM smRtirUpe aprahaNa che ane tethI akhyAti kahevAya che. Ama hAIne, badhA dArzanike A akhyAtine svIkAre che paraMtu tene e rIte rajU karIne [ame ! prabhAkara yaza pAmI gayA. __99. nanu rajatamiti smRteH svarUpollekho mA bhUd / idamityatra puro'vasthitadhamipratibhAsAt kathamakhyAti: ? ucyate, na puro'vasthito dharmI zuktikeyamiti spaSTatayA gRhyate / tathA cAbhyupagame bhramAbhAvaprasaGgAt / kintu tejasvitAdiviparItaM dharmimAtramavabhAsate / dharmasArUpyAcca tadAnI rajataM smaryate / te ete grahaNasmaraNe vivikte api viviktatayA na gRhyate iti vivekAgrahaNamakhyAtiH, na tu sarveNa sarvAtmanApratipattireva / 99. bhAre mImAMsa-jJAnamAM pelI ] rajata" evA AkAravALI smRtine smRtirUpe ulekha bhale na hoya paraMtu "A che' evuM samakSa rahela dhamanuM jJAna to thAya che, te pachI "akhyAti' kayAMthI ? prAbhAkara mImAMsake - ame uttara ApIe chIe. samakSa rahela dhamI 'A chIpa che ema spaSTapaNe gRhIta thatuM nathI. te spaSTapaNe gRhIta thAya che ema svIkAratAM bhramanA abhAvanI Apatti Avaze. [samakSa rahela dharma vizeSa chIpa gRhIta thatuM nathI paraMtu tejasvitA vagerethI [ =samAna dharmothI] jenuM vizeSarUpa gherAI gayuM che-DhaMkAI gayuM che evo dhamamAtra, [ dharmo vizeSa nahi ] gRhIta thAya che. [tejasvitArUpa ] dharma sArUyane lIdhe tyAre rajatanuM smaraNa thAya che. A be zahaNa ane smaraNa bhinna hovA chatAM temanuM bhinnarUpe grahaNa thatuM nathI. Ama aDI viveka( =bheda)nuM agrahaNa e ja akhyAti che, ane nahi ke sarvanuM sarvathA agrahaNa. 100. vyadhikaraNayozca grahaNasmaraNayorvaiyadhikaraNyaM cenna gRhItaM, kimanyadastu sAmAnAdhikaraNyam / na tu yadevedaM tadeva rajatamiti sAmAnAdhikaraNyena grahaNamasti / sA hi viparItakhyAtireva syAt / vaiyadhikaraNyAnupagrahAdeva pramAtuH pravRttiH / avivekAt sAdhAraNyAbhimAnena pravRttiriti phalata iyaM vAcoyuktiH ---- sAmAnAdhikaraNyena kecittatpRSThabhAvinam / parAmarzamapIcchanti tanna zraddadhmahe vayam // akhyAtipakSa evaM hi hIyetaikatvavedanAt / vakraizca vitathAkhyAtirakSaraiH kathitA bhavet / / 100. keTalAka prabhAkara mImAMsaka- grahaNa ane smaraNa che ekabIjAthI bhinna che temane bheda je gRhIta na thayo tethI zuM ? bhedathI anya abhedanuM grahaNa thAo. For Personal & Private Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smRtimAM bhedAgrahaNa kevI rIte ghaTaze? mULa prabhAkAro- paraMtu "A je che te ja rajata che' ema abhedanuM grahaNa paNa ahIM thatuM nathI. je ema [ abhedanuM grahaNa ] mAnIe to te viparIta khyAti ja banI jAya. bhedanA agrahaNathI ja pramAtAnI pravRtti thAya che. [ tamArI vAta mAnIe to ] phalataH A pramANe kahevuM prApta thAya - grahaNuM ane maraNanA bhedanA agrahaNane pariNAme temanA abhedanuM jJAna thAya che je pravRttinuM kAraNa bane che. keTalAka prabhAkarAnuyAyIo anubhava ane smaraNanA bhedane agraha) pachI tarata utpanna thatuM abhedAkAranuM parAmarza jJAna - "je A che te ja rajata che? paNa Irache che; te parAmarzazAnane ame mAnatA nathI. Ama ekatvanuM jJAna mAnatAM to akhyAtivAda TakI zake nahi ane ADakatarI rIte viparIta khyAti ja kahI gaNAya. 101. nanvevamakhyAtipakSe pratiSThApyamAne nedaM rajatamiti pUrvAvagatarajatapratiSedhabodhI bAdhakapratyayo dRzyamAnaH kathaM samarthayiSyate ? apratItijJo devAnAMpriyaH / na hyanena rajataniSedho vidhIyate kintu prAgagRhIto vivekaH prakhyApyate / na idaM rajataM, yadevedaM tadeva rajatamityetanna, idamidaM rajataM rajatam iti / etadukta bhavati idamanyadrajatamanyaditi, so'yaM vivekaH khyApito bhavati / 101. bhaTTa mImAMsaka-A pramANe akhyAtipakSanI sthApanA karavAmAM AvatAM, pahelAM jANela rajatano pratiSedha karanAruM "A rajata nathI" evuM je bAdhaka jJAna anubhavAya che tenuM samarthana tame prabhAkare kevI rIte karazo? prAbhAkara mImAMsaka- e mUrkha ! tuM e jJAnanA svarUpathI ajANa che. enA vaDe rajatane niSedha karAtA nathI paraMtu pahelAM na rahelA vivekanuM jJAna karAvAya che. "A rajata nathI" arthAt je A che te ja rajata che evuM nathI' arthAt "A A che, rajata rajata che. Ano artha e thayo ke 'A' bIjI vastu che ane "rajane bIjI vastu che evo je A viveka e jaNAvAya che. 102. navam 'huM natama rUsyA smaraNAnumavarmavata vivAdaLa, sthaLe tu kathametadbhaviSyati ? bhoro ! kiM jAtaM svapne ? vivekena na gRhyate smaraNAnubhavau kvacit / svapne tu smRtirevaikA tathAtvena na gRhyate / / 102. bhATa mImAMsaka - Ama "A rajata che' e bhrAntinA dRSTAntamAM smaraNa-anubhavana, bhedanuM agravaNa mAnI laIe, paraMtu briAnisvarU5] svapnamAM A smaraNa-anubhavanA bhedanuM agrahaNa kevI rIte banaze ? - prabhAkara mImAMsaka-are bhIru ! svapnamAM zuM thAya che? keTalIka vAra (= zuktimAM rajatanA bhramazAna jevAM zramajJAnamAM) smaraNa ane anubhavanA bhedanuM agrahaNa hoya che paraMtu svapnarU5 bhramamAM te kevaLa smRti ja hoya che ane smRtinuM smRtirUpe agrahaNa hoya che. For Personal & Private Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhrAnta zAmAM agrahaNa heya che. 103. sadRzadarzanAdvinA smRtireva kutastyeti ced na, nAnAkAraNakatvAtsmaraNasya / nidrAkaSAyitamapyantaHkaraNaM smaraNakAraNaM bhavatyeva / yadyevaM dvicandratiktazarkarAdipratyayeSu kathaM smRtipramoSaH ? 103. bhATa mImAMsaka - sadaza vastunA darzana vinA smRti kevI ? prAbhAkara mImAMsaka - tamArI zaMkA barAbara nathI kAraNa ke smRtinAM aneka kAraNe che. nidrAthI kaluSita thayeluM antaHkaraNa smRtinuM kAraNa bane che ja. bhATa mImAMsaka- jo ema hoya te kicandrajJAna, titazarkarAjJAna, vagere brAntajJAna nemAM smRtinuM mRtirUpe aprahaNa kevI rIte ghaTAvazo ? 104. mAda phoravara ! thamasamitimapi na vudhdha - na sarvatra smRtereva pramoSo'bhyupagamyate / kintvakhyAtiratazcAsau kathaJcitkasyacitkacit / / bhavatyanubhavasmRtyovivekAgrahaNaM kacit / kvacitta smaryamANasya tathAtvenAnupagrahaH / / dvidhA kRtA kacid vRttirnetrasya timirAdinA / na hi grahItumaikyena zaknoti ziziratviSam / / kacidrasanasaMpRkte pitte tiktatvavedanAt / paricchettuM na zaknoti mAdhuryaM zarkarAgatam // gRhNAti yattu tiktatvaM vastutaH pittavati tat / tathA tu na vijAnAti nigiranneSa zarkarAm / / etena pItazaGkhAdikhyAtayo'pi vyAkhyAtAH / 104 prAbhAkara mImAMsaka- are buddhu ! vAraMvAra kahevA chatAM kema samajatA nathI ke badhAM ja brAntajJAnamAM smRtinuM smRtirUpe agrahaNa svIkAryuM nathI paNa agrahaNa svIkArya che. tethI A agrahaNa kaIne kayAreka koIka rIte to heya che. kayAreka anubhava ane smRtinA bhedanuM agrahaNa hoya che. kyAreka amRtinA viSayanuM smRtinA viSaya tarIka agrahaNa hoya che. kyAreka timirAdi deSane lIdhe AMkhanuM darzana dvidhA vibhakta thaI jAya che. tethI AMkha caMdrane eka tarIke rahI zakatI nathI. pittathI jIbha Avarita hovAne lIdhe pittanI tikatatAnuM jJAna thatuM hoI sAkaranA mAdhuryane anubhavavA te asamartha banI jAya che. je tikatatAne tene anubhava thAya che te to pittagata che enuM sAkara khAnArane agrahaNa hoya che. A daSTAMta dvArA pItazaMkha vagere bhrAntionI paNa samajutI apAI gaI. For Personal & Private Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayAyikanuM AkhyAtivAdakhaMDane 105. tava kSatti sarvatra saMkhyAmAM brama: | na mithyApratyayaH kazcidasti zaGkAnibandhanaH / / ajAtAmathyAzaGkazca na saMvAdamapekSate / tasmAnna kazcitparataH prAmANyamadhigacchati // evaM svataH pramANatve siddhe vede'pi sA gatiH / apavAdadvayAbhAvo vaktavyazcAtra pUrvavat // 105. AvuM hoine samyapha grahaNane abhAva e bhrama che. mithyA jJAna jevuM kaMI jJAna nathI jethI jJAnanI bAbatamAM zaMkA janme ke A pramAM haze ke apramA. [badhAM ja jJAne yathArtha hAI, AvI zaMkA janmI zake ja nahi.] jene jJAnanA mithyA hovAnuM ke amithyA tevA ' vize zaMkA na hoya te (tenA nirNAyaka) saMvAdanI apekSA kema rAkhe? tethI koI paNa jJAnanuM prAmANya pasta: heya ema jaNAtuM nathI. Ama je jJAnanuM prAmANya svataH puravAra thayuM te vedanI bAtamAM paNa ema ja ( = svataH ja ) heya. be apavAdane abhAva vedanI bAbatamAM pahelAMnI jema nirUpa joIe. 106. matra pratividhIte | yaduzam "rUTuM ranatamiti samarAnumavazvamAve vivenAgRhymaanne dve ete jJAne' iti, tadasAmpratam , pratyabhijJAvadekatvenaiva saMvedyamAnatvAt / yadevedaM puro'vasthitaM bhAsvararUpAdhikaraNaM dharmi sAmAnyaM tadeva rajatamiti vizeSataH pratipadyate, yadidamagrataH sthitaM tadrajatamiti satyarajatapratItivat, anubhUtatayA hi na rajatamatra prakAzate kintvanubhUyamAnatayA, anubhUtatAgrahaNaM ca smaraNamucyate nAnubhUyamAnatAgrahaNam / 106. naiyAyika - ahIM ame akhyAtivAdane virodha karIe chIe. "A rajata cheemAM jemane bheda (hevA chatAM) gRhIta nathI thayA evA anubhava ane smaraNa e be jJAna che - ema je kahevAmAM AvyuM te yogya nathI, kAraNa ke pratyabhijJAnI jema ahIM paNa eka ja jJAnanuM saMvedana thAya che. je samakSa rahela che te rajata che evI satya rajatanI pratItinI jema ahIM "A je samakSa rahele bhAskara rUpa vagerenA adhikaraNabhUta dhamasAmAnya che te rajata che ema vizeSarUpe tenuM [=dhamI sAmAnyanuM] pratipAdana karavAmAM Ave che. bhUtakALamAM anubhavAyela vasturUpe rajata ahIM jJAta thatI nathI paraMtu vartamAnamAM anubhavAtI vasturUpe ja te jJAta thAya che. bhUtakALamAM anubhava velanuM grahaNa smaraNa kahevAya che, vartamAnamAM anubhavAtI vastunuM grahaNa samAraNa kahevAtuM nathI 107. svaprakAzA ca saMvittiriti bhavatAM darzanam / tatraiSA rajatasaMvittiH kena rUpeNa prakAzatAmiti cintyam / yadi smaraNAtmanA, kaH pramoSArthaH / athAnubhavAtmanA, tadiyaM viparItakhyAtirava, smRteranubhavatvena zuktariva rajatatvena pratibhAsAt / For Personal & Private Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAyikanuM AkhyAtivAdakhaMDana 107. vaLI, jJAna svaprakAza che evo tamAro prabhAkarane siddhAnta che. tamArA darzanamAM (tatvajJAnamAM) A rajatajJAna kayA rUpe gRhIta thAya che e vicAravuM joIe. je te smaraNarUpe gRhIta thatuM hoya te pachI smRtinA pramoSanI tame je vAta karo cho tene artha zo ? je anubhavarUpe gRhIta thatuM hoya te 'A rajata che evuM A bhramajJAna viparIta khyAti ja banI rahe. kAraNa ke [ viparIta khyAtimAM ] jema zukti rajatarUpe gRhIta thAya che tema ahIM mRta anubhavarUpe gRhIta thAya che. 108. madhu rasaMvimAtra caiva prajAte tapa na ghum, ragnaviSayonTeravAta, marAnubhvvishessrhitaayaashc viSayasaMvitteranupapatteH / 108. jo tame prAmAkare kahe ke te jJAna smRtirUpe gRhIta thatuM nathI ke anubhava rUpeya gRhIta thatuM nathI paraMtu kevaLa jJAnarUpe ja gRhIta thAya che te e barAbara nathI, kAraNa ke te jJAnamAM viyano ullekha che ane smaraNa ke anubhavane vizeSa dharma na dharAvatuM heya evuM viSayajJA ghaTatuM nathI. ___ 109. na ceyamapratipattiraveti vaktumucitaM, madamUrchAdidazAvisadRzasvaprakAzasaMvedanAnubhavAt / yathA idamityaMze svaprakAzaM saMvedanaM tathaiva rajatamityatrApi / 109. A rajatajJAnanuM agrahaNa ja hoya che ema kahevuM yogya nathI kAraNa ke mada, mUcha vagere dazAthI visadaza evA A svaprakAza jJAnano anubhava thAya che. jema "A" aMzamAM jJAna svaprakAza che tema "rajataaMzamAM paNa te prakAza ja heya. 110. api ca dvayozcAMzayoH samAne saMvedane tata ekaM pratyakSalabdhamaparaM smaraNaphalamiti kutastyo vibhAgaH / 110. vaLI ['A'aMza ane "rajata'aMza] baMne aMzonuM saMvedana samAna hoya che, te pachI eka aMzanuM saMvedana pratyakSaphaLa che ane bIjA aMzanuM saMvedana smaraNaphaLa che evo vibhAga kayAMthI ghaTe ? 111. idamityatra ca kimavabhAsate iti nirUpyatAm / yadi zuktikAzakalaM sakalasvagatavizeSakhacitamavabhAti tadA tadarzane sati rajatasmaraNasya ko'vasaraH ? / bhavadapi vA sAdRzyakRtaM smaraNaM na tadavivekAya kalpate, devadattadarzanAnantarodgatatatsadazapuruSAntarasmaraNavat / atha dharmimAtramidamiti pratyaye pratibhAti, na zuktikAzakalaM, tadbADhamiSyate / tadeva cedaM sAmAnyadharmaprahaNavazaviruddhasaMskAropanibandhanaviruddhavizeSasmaraNakAraNa kamidaM rajatamiti sAmAnyopakrame vizeSaparyavasAnaM jJAnaM, yadidaM tadrajatamiti sAmAnAdhikaraNyAvamarzAt / rajatAnubhavAbhimAnenaiva ca rajatArthI tatra pravartate / 111. 'A' e jJAnamAM zuM gRhIta thAya che e kaho. jo emAM zuktine TukaDo pRhIta thata heya te te pitAnA saghaLA vizeSa dharmo sAthe ja gRhIta thAya, Ama te vakhate zuktinuM For Personal & Private Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyAyikanuM AkhyAtivAdakhaMDana darzana heya, ane te pachI tyAre rajAnuM smaraNa thavAne koI avakAza ja kyAM rahe che ? ane zuktinA darzana pachI zukti sAthe rajatanuM sAdasya hovAne kAraNe rajatanuM smaraNa thAya to paNa te rajatasmaraNa zuddhidarzanathI potAnA bhedanuM agrahaNa janmAvavA samartha nathI - jema devadattanA darzana pachI devadatta sAthe sAthe dharAvanAra puruSanuM thatuM maraNa devadattadarzanathI potAnA bhedanuM apahaNa janmAvavA samartha nathI tema. je kahe ke "A' e jJAnamAM dharmimAtranuM grahaNa thAya che, zuktinA TukaDAnuM grahaNa thatuM nathI, te te te amane kharekhara ISTa che. sAmAnya dharmanA grahaNane lIdhe virodhI saMskAronI jAgavAthI virodhI vizeSa dharmonuM smaraNa thAya che jene kAraNe A rajata che' evuM te jJAna sAmAnya dharmathI zarU thaI vizeSa dharmamAM paryAvasAna pAme che, kAraNa ke "je A che te rajata che e abhedane parAmarza thAya che. potAne rajatane anubhava thayo che ema mAnIne rajatAthI tyAM pravRtta thAya che. 112. nanu smaraNAnubhavayovivekamapratipadyamAnaH pravartate ityuktam / zrutamidaM yadatrabhavadbhidharmakIrtigRhAdAhRtaM 'dRzyavikalpyAvavekIkRtya pravartate' iti / kiJca cauryamapIdaM na kathaJcana svArtha puSpAti, yAvaddhi dRzyaM gRhItamiti na jAtaH pratyayaH tAvatkathaM dRzyArthinastatra pravRttiH / evamihApi yAvad rajataM gRhAtamiti na jAtaH pratyayaH tAvat kutastadarthinAM pravRttiH / tasmAdasti rajatagrahaNaM, na tu tatsmaraNapramoSamAtram / 112. prabhAkara mImAMsaka -- smaraNa ane anubhavanA bhejanuM prahaNa na thatAM [rajatAthI] pravRtta thAya che ema ame te kahyuM che. nevAyika-ame A sAMbhaLyuM che ke "darzanane viSaya ane vikalpano viSaya eka na hovA chatAM temane eka karIne kamAtA pravRtta thAya che' A vicAra Ape dharmakAtinA gharethI ( kauddha darzanamAMthI) uchIne lIdhe che. vaLI, A corI paNa tamAre kaI svArtha poSatI nathI, kAraNake "darzanane viSaya gRhIta thayuM che evuM jJAna jyAM sudhI na thAya tyAM sudhI darzananA viSayane IrachamAra kayAMthI pravRtta thAya ? e ja rIte ahIM paNa "rajatanuM grahaNa (=darzana) thayuM che evuM jJAna jyAM sudhI na thAya tyAM sudhI rajatAthI kema pravRtti kare ? tethI rajananuM grahaNa (=darzana) che ane nahi ke rajatanA smaraNane pramoSa mAtra. 113. nanu rajatasmaraNaM viparItakhyAtivAdibhirapyaGgIkRtamityuktam / satyaM, rajatagatavizeSasmaraNamabhyupagatam / yathA hi puro'vasthite dharmiNyavatvAdisAdhAraNadharmagrahaNAt sthANupuruSagatavizeSAgrahaNAdubhayavizeSasmRteH saMzayo bhavati, evamihApi tejasvitAdisAmAnyadharmagrahaNAdvizeSAgrahaNAd rajatagatavizeSasmRtezca tasmin dharmiNi rajatapratyo bhavati viparyayAtmakaH / saMzaye hyubhayavizeSasmaraNaM kAraNama , iha tvanyataravizeSasmaraNamiti vizeSaH / ata eva cAgRhItarajatasyedaM jJAnaM notpadyate, sadRzAgrahaNe vA nizIthAdAviti / na tvetAvatA smaraNamAtramevedamitIyati viramya sthAtavyam, smaraNajanyasya viparyayapratyayasyApi saMvedanAt / ata eva tatpRSThabhAviparAmarzavAdino varaM satyavAcaH / te hi pratibhAsaM na nihnavate / For Personal & Private Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 naiyAyikanu` akhyAtivAdakhaMDana che TrAyasahita indriya. jema saoNMskArasahita indriya pratyabhijJAnuM kAraNa che tema deSasahita indriya viparyaM majJAnanuM kAraNa che. jo ke duSTa zAlikhIo yAMkurane uttpanna karatA nathI chatAM te duSTa zAlikAryone-apUpa vagerene-tA utpanna kare che ja. tethI, sAme rahela dharmAMnA trikALutva vagere vizeSa dharmonuM grahaNa karavA asamartha, dekhavALI indriya sAmAnya dharma dharAvatI khIjI vastunA vizeSa dharmanA maraNanI sahAyathI viparIta jJAna utpanna kare che. yathArtha jJAnanI apekSAe te(=ndriya kANu) duSTa kahevAya che, para Mtu peAtAnA ka vipa yajJAnanI bAbatamAM teA te kAraNu duSTa nathI. Ama rajatanuM' A jJAna [potAnI utpattimAM smRtinI apekSA rAkhatuM heAvA chatAM] te indriyajanya hAI anubhava ja che, prakruSita smRti nathI. 115. api ca, nedaM rajatamiti bAdhakajJAnaM pUrvAnubhavaviSayIkRtarajatanipedhamadhigamayadutpadyate / nedaM rajatamiti 'yadahamadrAkSaM tadrajataM na bhavati' iti prasaktasya cAyaM niSedhaH / ananubhUtaM tvaprasaktamapi pratiSidhyamAnaM, rajatamiva kanakamapi kimiti na pratiSidhyate / 115. vaLI, 'A rajata nathI' e khAdhaka jJAna, pUrvAnubhave jene grahaNa karela che te rajatanA niSedhane jaNAvatuM utpanna thAya che. A rajata nathI' ema kahetAM kahevA mAgIe chIe ke je vastu meM dekhI hatI te rajata nathI.' Ama A prAptane arthAt anubhUtane pratiSedha che. jene anubhava nathI arthAt je aprApta che evI vastune pratiSedha karavAmAM AvatAM rajatanI jema kanakane pratiSedha paNa kema na karAya ? 3 116. yatta vyAkhyAtaM prAganavagata smaraNAnubhavavivekapratipAdakaM bAdhakajJAnamiti tadvacAkhyAnamAtrameva, tathA'nanubhavAt / na hyevaM bAdhakamutpadyate yadaviviktaM tadviviktam' iti / ato yatkiJcidetat / tasmAnna rajatasmaraNam / 116. maraNu ane anubhavanA pahelAM na jAgelA viveka (=bheda)nuM pratipAdaka bAdhaka jJAna che evI je samajUtI tame prAbhAkaree ApI che te kevaLa samajUtI ja che, kAraNa ke evA anubhava thatA nathI ema ame kahIe chIe kAraNa ke je abhinna hatuM te A mata tuccha che. bhinna che" evA AkAranuM bAdhaka ne utpanna thatuM nathI. tethI niSkarSa e ke [ahIM] rajatanuM smaraNa nathI. 117. rajate vA kadAcidanubhavo'bhUditi smaraNamabhidhIyamAnaM nAtyantamalaukikam / svane tu svazirazchedAde ratyantAnanubhUtasya smRtiriti kathyamAnameva trapAkaram | janmAntare nijamastakalavanamanubhUtamaneneti ced idamapi svabhASitamasAram yajjanmAntarAnubhUtaM smaryate / tatra ca kutastya eSa niyamo yatkadAcideva smaryate, na sarvadA sarvamiti / 117. 'rajatane kAIka vAra anubhava thayeA hateA' eTale rajatanuM smaraNa thAya che ema kahetAM te te smaraNa atyaMta alaukika na heAya [kAraNa ke leke pUrvAnubhUtanuM smaraNa phare che.] pUrve kadI na anubhavelA potAnA ziracchedanI paNa smRti thAya che ema kahevuM For Personal & Private Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taiyAyikanuM adhyAtivAdakhaMDana che delasahita Indriya. jema saMskArasahita Indriya pratyabhijJAnuM kAraNa che tema desahita indriya viparyayajJAnanuM kAraNa che. jo ke duSTa zAlibIje vAMkurane utpanna karatA nathI chatAM teo duSTa zAlikAne-apU5 vagerene-to utpanna kare che ja. tethI, sAme rahela dhamanA trikeNutva vagere vizeSa dharmonuM grahaNa karavA asamartha, delavALI Iya sAmAnya dharma dharAvatI bIjI vastunA vizeSa dharmane maraNanI sahAyathI viparIta jJAna utpanna kare che. yathArtha jJAnanI apekSAe te (=Idriya kAraNu) duSTa kahevAya che, paraMtu potAnA kArya viparyayajJAnanI bAbatamAM to te kAraNa duSTa nathI. Ama rajatanuM A jJAna [potAnI utpattimAM smRtinI apekSA rAkhatuM hovA chatAM te Indriyajanya heI anubhava ja che, pramuSita smRti nathI. 115. api ca. nedaM rajatamiti bAdhakajJAnaM pUrvAnubhavaviSayIkRtarajataniSedhamadhigamayadutpadyate / nedaM rajatamiti 'yadahamadrAkSaM tadrajataM na bhavati' iti prasaktasya cAyaM niSedhaH / ananubhUtaM tvaprasaktamapi pratiSidhyamAnaM, rajatamiva kanakamapi kimiti na pratiSidhyate / 115. vaLI, "A rajata nathI" e bAdhaka jJAna, pUrvAnubhave jene grahaNa karela che te rajatanA niSedhane jaNAvatuM utpanna thAya che. A rajata nathI" ema kahetAM kahevA mAgIe chIe ke je vastu meM dekhI hatI te rajata nathI. Ama A prApta arthAta anubhUtane pratiSedha che. jene anubhava nathI arthAta je aprApta che evI vastune pratiSedha karavAmAM AvatAM rajatanI jema kanakane pratiSedha paNa kema na karAya ? 116. yatta vyAkhyAtaM prAganavagatasmaraNAnubhavavivekapratipAdakaM bAdhakajJAnamiti tadvayAkhyAnamAtrameva, tathA'nanubhavAt / na hyevaM bAdhakamutpadyate 'yadaviviktaM tadviviktam' iti / ato yatkiJcidetat / tasmAnna rajatasmaraNam / 116. maraNa ane anubhavanA pahelAM na jANelA viveka (bheda)nuM pratipAdaka bAdhaka jJAna che evI je samajUtI tame prAbhAkaroe ApI che te kevaLa samajUtI ja che, kAraNa ke evo anubhava thato nathI ema ame kahIe chIe kAraNa ke je abhinna hatuM te bhinna che evA AkAranuM bAdhaka = na utpanna thatuM nathI. tethI A mata tuccha che. niSkarSa e ke ahIM] rajatanuM samaraNa nathI. 117. rajate vA kadAcidanubhavo'bhUditi smaraNamabhidhIyamAnaM nAtyantamalaukikam / svapne tu svazirazchedAderatyantAnanubhUtasya smRtiriti kathyamAnameva trapAkaram janmAntare nijamastakalavanamanubhUtamaneneti ced idamapi svabhASitamasAram yajanmAntarAnubhUtaM smayate / tatra ca kutastya eSa niyamo yatkadAcideva smaryate, na sarvadA samiti / / 117. "rajatane koIka vAra anubhava thayo hato eTale rajAtanuM smaraNa thAya che ema kahetAM te te smaraNa atyaMta alaukika na hAya [kAraNa ke leke pUrvAnubhUtanuM smaraNa kare che.] pUrve kadI na anubhavelA pitAnA zirachedanI paNa smRti thAya che ema kahevuM For Personal & Private Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAyikanuM AkhyAtivAdakhaMDana 73 zaramajanaka che. je kahevAmAM Ave ke pUrvabhavamAM pitAnA mastakanuM chedana eNe anubhaveluM, te amAre kahevuM joIe ke janmAktaramAM anubhavelAnuM tene smaraNa thAya che ema kahevuM paNa atyaMta anucita che. tyAM e prazna UThe che ke pUirvabhavamAM anubhavelI amuka ja ghaTanAnuM] keIka vakhata ja te smaraNa kare ane badhI ghaTanAonuM sarvadA smaraNa na kare e niyamane AdhAra che ? 118. nanu bhavatA'pyasakhyAti nirasyatA svapnajJAneSu tAdRkSu kiM vaktavyam ? yad vaktavyaM tat tatraiva zroSyasi / asanna pratibhAtItyu vyate, na tvananubhUtamiti / 118, prabhAkara - asakhyAtine (arthAta brAntajJAnamAM asat arthanuM jJAna thAya che e matane) nivAsa karanAra Ape tevA svapnajJAnanI bAbatamAM zuM kahevuM che ? nayAyika - amAre je kahevuM che te tame tyAM ja (navamA AhnikamAM vistArathI) sAMbhaLaze. amAre kahevuM che ke asatanuM [kadI] jJAna na thAya, ane nahi ke ananubhUtanuM jJAna na thAya. [arthAta ananubhUtanuM jJAna saMbhave che paraMtu asatanuM jJAna saMbhavatuM nathI.] 119. navananumUtaM sat the nAnI re ? Triti vet jJAna, taTanumUrtamati zaiva, mayA tannAnubhUtam anyenAnubhaviSyate / parAnubhUta ca saditi zakyate vaktum / parAnubhUte tu smaraNamaghaTamAnamiti nAvayoratra vastuni samAnayogakSematvam / api ca bhavanmate svapnasmRteH smRtitvenAgrahaNe kena rUpeNa grahaNamiti cintyam / rUpAntareNa grahaNe viparItakhyAtiH / sarvAtmanA tvagrahaNe svapnasuSuptyoravizeSaprasaGgaH / anubhavapratyayazca svapne savedyate na smaraNAnullekhamAtramiti durabhiniveza eva smRtipramoSasamarthana nAmeti / dvicandrAdipratyayeSu kathamakhyAtiH ? 119. prAbhAkara - jene tamane anubhava thayuM nathI te sat che e tame kevI rIte jANaze ? te sat che evuM je tamane jJAna hoya to tene tamane anubhava thayo ja heya. niyAyika - nA, evuM nathI. meM tene bhale anubhavI na hoya paraMtu bIjae te tene anubhavI haze. bIjAe anubhavelI vastu sat che ema kahI zakAya. paraMtu bIjAe anubhavelI vastunuM smaraNa ghaTatuM nathI. tethI A vastumAM (=svapna jJAnanI samajUtI bAbatamAM ApaNe baMnene samAna yogakSema nathI. arthAt ame yAyike je rIte svapnajJAnane samajAvIe chIe te rIte tame prAbhAkare nahi samajAvI zake. amArI samajatI yogya che.] vaLI, tamArA mate te svapnaskRtinuM smRtirUpe agrahaNa che, te kayA rUpe tenuM grahaNa che eno vicAra karavo joIe. anya rUpe grahaNa mAnatAM viparIta khyAti AvI paDe. saMpUrNapaNe svaskRtinuM agrahaNa mAnatAM svapna ane suSupti vacce koI bheda nahi rahe. svapnamAM (darakane) anubhavajJAnanuM saMvedana thAya che, smRtinA agrahaNanuM 10. For Personal & Private Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taiyAyikanuM AkhyAtivAdakhaMDana ja mAtra saMvedana thatuM nathI. eTale smRtiprameSanuM samarthana karavAne tamAre prabhAkarane A pakSapAta ja che. vaLI, dvicandrajJAna vagere jJAnamAM akhyAti (vivekAgrahaNa) kevI rIte che? 120. nanuM suSiramina nayanavRttirelvena prItuM rAjanIti sArAmiti | bhoH zrotriya ! tAdRzI dRzo vRttirekatvamindormA grahIda dvitvAnubhava tu bhAnta ka pracchAdayAmaH! nanu cakSurvRttau tad dvitva, tadgatatvena tu yattasyAgrahaNaM sa eva bhramaH / naitadevam , netravRtteH sarvatra parokSatvAt / kimekacandrabodhe'pi vRtyekatvaM pratIyate / iyaM hyagRhyamANaiva cakSurvRttiH prakAzikA / / evamucyamAne caikacandragrahaNe'pi vRttyekatvAgrahaNAdakhyAtireva bhavet / yadapi tiktazarkarAdipratyayeSvakhyAtisamarthanakadAzayA pittavRttestiktatvasya saMvedyamAnasya tatsthatvenAgrahaNamupavarNitaM tadapi kuzakAzAvalambanaprAyam / mohAt pittagatatvena tiktatA cenna gRhyate / mA grAhi zarkarAyAM tu kiMkRtA tiktatAmatiH // sAmAnAdhikaraNyena hi tiktA zarkarA' iti tadadhikaraNA tiktatApratItirupajAyate / pittaM tvindriyasthaM timiravadagRhyamANamapi bhramamupajanayati zarIrasthamiva jvaraM ziro'ryAdi rogamityalaM prasaGgena / 120. prAbhAkara - ame kahyuM che ne ke timiraroganA deSane kAraNe dvidhA vibhakta thayele netravyApAra caMdranA ekatvane grahaNa karavA samartha nathI. rayAyika - are e vedavid ! cakSune tevo vyApAra caMdranA ekatvane bhale na grahaNa kare, paraMtu (caMdranA) dhitvanA anubhavanuM je saMvedana che tene ame kayAM chupAvIe? - prAbhAkara - te dhitva cakSuvyApAramAM che, cakSuvyApAragata dhitvanuM cakSuvyApAragatarUpe agrahaNa e ja bhrama che. naiyAyika - nA, evuM nathI, kAraNa ke cakSune vyApAra te sarvatra parIkSa che. zuM eka caMdranuM jJAna jyAre thAya che tyAre paNa cakSuvyApAragata ekatva dekhAya che ? A cakSuvyApAra te agRhIta rahIne ja [potAnA viSayane] prakAzita kare che - jANe che. Ama kahevAmAM AvatAM te eka candranuM jJAna paNa akhyAti ja banI jA? kAraNa ke temAM paNa cakSuvyApAragata ekatvanuM aprahaNa che. vaLI, sAkaranI tiktatAnA jJAna jevA jJAnamAM akhAti(=avagu)nuM samarthana karavAnI khATI AzAthI pittamAM rahelI tiktatAnuM saMvedana thatuM hovA chatAM te tiktatAnuM pittagatarUpe grahaNa thatuM nathI ema tame kahyuM che, For Personal & Private Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akhyAtivAdIe paNa parata mAmANya svIkAravuM paDe upa e paNa tRNane pakaDI DUbate bacavAnI AzA kare enA jevuM che. mehane kAraNe tiktatA pittagatarUpe gRhIta na thatI hoya to bhale na thAo, paraMtu sAkaramAM tiktatAnuM jJAna zA kAraNe thAya che ? [pitta ane sAkara baMnenuM adhikaraNa eka hevAne kAraNe [pittadharma tiktatA sAkaramAM jaNAya che ane pariNAme tikta sAkara' e jAtanI, sAkaramAM tiktatAnI pratIti janme che. [pitta ane sAkaranuM adhikaraNa eka kevI rIte? pitta jindriya upara che ane sAkara paNa jivA upara che. Ama baMnenuM adhikaraNa eka kahevAya.] jema zarIrastha [chupo jhINo] tAva timira roganI mAphaka ajJAta raheto hovA chatAM zirovedanA utpanna kare che tema Indriyastha pitta pote ajJAta rahetuM hovA chatAM bhrama utpanna kare che. vizeSa carcAnuM prayojana nathI. 121, gvaM sarvatra nAthAtinaiitIva sUkSmate ! na caitayApi parataHprAmANyamapahanyate // rajate'nubhavaH kiM syAduta pramuSitA smRtiH / dvaividhyadarzanAdevaM bhavettatrApi saMzayaH / / saMzayAnazca saMvAdaM nUnamanveSate janaH / tadapekSAkRtaM tasmAtprAmANyaM parato dhruvam / / 121, Ama badhe khyAti ghaTatI lAgatI nathI. vaLI, A akhyAti dvArA paNa parataH prAmANayane kaMI hAni thatI nathI. jitAnubhava ke rajata pramuSitasmRti ema be prakAranuM jJAna thatuM hoI A rajataviSayaka anubhava che ke rajataviSayaka pramuSita smRti evo saMzaya te akhyAtivAdamAM paNa thaze. [pariNAme] saMzayavALe mANasa pristuta jJAna pramANa che ke apramANa e nakakI karavA] kharekhara jJAna ane pravRtti varacenA] saMvAdane zodhaze. Ane niSkarSa e che ke saMvAdane AdhAre nakkI thatuM jJAnanuM prAmANya avazyapaNe parata: ja che. 122. 7 jaiSa jUcavAstha pratIvArAiyAnamaH | anarthajA hi nirdagdhapitrAdau bhavati smRtiH // dRSTAntIkRtya tAmeva zUnyavAdI samutthitaH / bhramApahnavamAtreNa pratihantuM na zakyate // athAsti kAcitparataH prAmANyasya niSedhikA / zUnyavAdasya yA yuktiH saiva vAcyA kimetayA / / tasmAdyathArthamasyAH saMzrayaNaM tanna niSiddhamakhyAteH / saMvidvirodha eva prakaTita iti dhika pramAditvam / / For Personal & Private Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ da taduktam akhyAtivAdathI zUnyavAdanA pratikAra azakaya kRtazca zIlavidhvaMso na cAnaGgazca saGgataH / AtmA ca lAghavaM nItastacca kArya na sAdhitam // iti [ ] 122. vaLI, zUnyavAdane pratikAra karavAnI A rIta nathI. [arthAt akhyAtivAdanu pratipAdana karIne zUnyavAdanA pratikAra karI zakAze nahi.] bhasmIbhUta thaI gayelA pitA vagerenI smRti ajanya nathI, tene ja dRSTAnta tarIke laIne zUnyavAdI [bArlR vastunuM kAI astitva ja nathI e darzAvavA] khaDA thayA che. kevaLa bhrAnta jJAneAneA nakAra karIne tene harAvavA zakaya nathI. jo parataH prAmANyanA niSedha karanArI ane zUnyavAdaneA niSedha karanArI kAI yukti hAya tA te ja kahevI joIe, A akhyAtithI zuM sadhAvAnuM ? tethI, te yuktineA AzarA leve! e ja yAgya che. te yuktiA Azare levAnI ame tamane nA pADatA nathI. akhyAti dvArA te anubhavanA ja virAdha tame prakaTapaNe karyo che. tethI dhikkAra hA tamArA pramAdIpaNAne ! kahyuM che ne ke : 'ziyaLaneA nAza karyA ane tema chatAM prema anukULa na thayA. AtmAne hINA karyAM ane chatAM te kAma pAra na pADayuM.' [tamAruM prAbhAkarAtuM AvuM che.] 9 123. yatpunarviparItakhyAtau pakSatrayamAzaGkaya dUSitaM tadapi na yuktam / astu tAvadayameva pakSaH 'rajatamAlambanaM tadeva cAsyAM pratItau parisphurati ' iti / nanvatra coditam 'annattvAtiova sA mavet' iti| naitabhAvu, ventarAvau rakhatasya vidyamAnavAt / asatkhyaatipksse hi ekAntAsato'rthasya pratibhAnamaGgIkriyate, iha tu dezAntarAdau vidyamAnasyeti mahAn bhedaH / 123. uparAMta, traNa vikalpezanI AzaMkA karI vaparItakhyAtimAM je dUSaNu batAvavAmAM AvyAM te paNa kharAbara nathI. te A rahyo prathama vikalpa - rajata e viSaya che, te ja A (bhrAnta) pratItimAM gRhIta thAya che.' A vikalpane anulakSI viparItakhyAtimAM Apatti ApavAmAM AvI che ke ema hAya tA viparItakhyAti asakhyAti ja banI jAya. viparItakhyAtimAM ApavAmAM AvelI A Apatti caiAgya nathI, kAraNu ke anya deza ke anya kALamAM rajata vidyamAna che, sat che. asakhyAtinA pakSamAM atyanta asat vastunuM grahaNu svIkAravAmAM Avyu' che, jyAre ahIM (=viparItakhyAtimAM) te dezAntara ke kAlAntaramAM vidyamAna (=sat) vastunuM grahaNu svIkAravAmAM AvyuM che. Ama [viparItakhyAti ane asakhyAti vacce] meTA bheda che, 124. nanu tatrAsato'rthasya kiM dezAntaracintayA / kiM kurmastAdRzasyaiva vastunaH khyAtidarzanAt // yastu dezAntare'pyartho nAsti kAlAntare'pi vA / na tasya grahaNaM dRSTaM gaganendIvarAdivat // For Personal & Private Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brAnta jJAnane viSaya ayameva ca dvayorasattvayorvizeSaH yadekasya grahaNaM dRSTamitarasya na dRSTamiti / 124. zaMkAkAra prabhAkara-viparIta khyAtimAM gRhIta thatA asata arthanI bAbatamAM dezAntara [ke kAlAntarano] vicAra karavAthI zo lAbha? naiyAyika - emAM ame zuM karIe, kAraNa ke brAtimAM tevI ja vastunuM darzana thAya che. je vastu dezAntara ke kAlAntaramAM paNa astitva dharAvatI nathI tenuM grahaNa thatuM dekhAtuM nathI, udAharaNArthe AkAzakuruma. A ja che be asatpaNane bheda, ekanuM grahaNa dekhAya che, bIjAnuM grahaNa dekhAtuM nathI. 125. nanUktaM tatrAsato'rthasya kathaM jJAnajanakatvamajanakasya vA kathaM pratibhAsaH ? uktamatra sadRzapadArthadarzanodbhUtasmRtyupasthApitasya rajatasyAtra pratibhAsanamiti / na cAsyopasthApanaM pazoriva rajjcA saMyamya Dhaukanam , api tu hRdaye parisphurato'rthasya bahiravabhAsanam / na caitAvateyamAtmakhyAtirasakhyAtiti vaktavyaM, vijJAnAdvicchedapratIteH, atyantAsadarthapratibhAsAbhAvAcceti / athavA pihitasvAkArA parigRhItaparAkArA zuktikaivAtra pratibhAtIti bhavatu dvitIyaH pakSaH / 125. zaMkAkAra prabhAkara - tyAM ame pUchyuM ja che ke viparIta khyAtimAM asata artha jJAnane janaka kevI rIte ghaTe ? ane asata artha jJAnane janaka na hoya to jJAnathI tenuM grahaNa kema thAya ? nayAyika - tyAM ame uttara Apelo ja che ke rajatasadaza padArthanA darzanathI jAgela mRtie upasthita karela rajatanuM ahIM (viparIta khyAtimAM) jJAna thAya che. vaLI, pazune jema doraDe bAMdhI najIka lAvavAmAM Ave che tema A arthane upasthita karavAmAM AvatA nathI, paraMtu hRdayamAM ( manamAM) skurelA arthane bahAra bhAsa thAya che, paraMtu ATalA mAtrathI ja A viparItakhyAti AtmakhyAti ke asakhyAti che ema kahevuM na joIe. ti AtmakhyAti nathI kAraNa ke vijJAnathI vistunA] vikhuTApaNAnI, alagapaNanI pratIti thAya che. [arthAt vijJAnathI alaga bAhya viSayanI pratIti thAya che.] [ asakhyAti nathI kAraNa ke atyanta asat arthanuM jJAna thatuM ja nathI. athavA, pitAnA AkArane DhAMkI bIjAne AkAra dhAraNa karanArI chIpa ja ahIM [viparIta khyAtimAM] gRhIta thAya che, te ja brAntapratIti viSaya che] evo bIjo vikalpa che. 126.nanUktaM kRtyAsItAvat kimidaM vezabhASAparivartanam ? kathaM ca rajatajJAne zuktikA'vabhAsitumarhatIti ! zrutamidaM nATakaM, na tu vayamatropahAsapAtram / zuktiketi vastusthitiH, eSA kathyate puro'vasthitaM dharmimAtram / bhAsvararUpAdisAdRzyopajanitarajatavizeSasmaraNamatra pratibhAtIti brUmaH, yadetatpuraH kimapi vartate tad rajatamityanubhavAt / vastusthityA tu For Personal & Private Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhrAntajJAnane viSaya zuktireva sA, trikoNatvAdivizeSagrahaNAbhAbAcca nigRhitanijAkAretyucyate, rajatavizeSasmaraNAcca parigRhItarajatAkAreti / etacca viSayendriyAdidoSaprabhaveSu zuktikArajatAvabhAsabhAskarakiraNajalAvagamajaladagandharvanagaranirvarNanarajjubhujagagrahaNarohiNIramaNadvayadarzanazaGkhazarkarApItatiktatAvasAyakezakUrcakAlokanAdivibhrameSvabhyupagamyate / manodoSanibandhaneSu tu mithyApratyayeSu nirAlambaneSu smRtyullikhita evA''kAraH prakAzate iti / 126. zaMkAkAra prAbhAkara - [A vikalpane anulakSI Apatti ApatAM ame jaNAvyuM che ke "nakalI sItAnI jema zuM A vezabhASAnuM parivartana che ? kevI rIte rajatajJAnamAM chIpanuM bhAsavuM yogya che?" taiyAyika - sAMbhaLyuM che ke A nATaka che paraMtu emAM ame upahAsapAtra nathI. chI' e vastusthiti che. ene ja "samakSa rahela dhamimAtra" kahevAmAM AvI che. bhArarUpa vagere sAdRzyane lIdhe smaraNamAM upasthita thayela jarnAvazeSanuM ahIM jJAna thAya che ema ame kahyuM che, kAraNa ke "A je kaMI samakSa rahela che te rajata che' evo anubhava thAya che. vAstavamAM te te chIpa ja che. (chIpanA) trikoNatva vagere vizeSa dharmonuM grahaNa na thavAne kAraNe chIpane potAne AkAra DhAMkanArI varNavavAmAM AvI che, rajatanA vizeSa dharmonuM smaraNa thavAne kAraNe chIpane rajatAkAra dhAraNa karanArI varNavavAmAM AvI che. viSaya ke indriyanA doSathI janmatA bhrAnta jJAnomAM Ama bane che. viSaya ke indriyanA doSathI janmatAM brAntajJAne che - chIpamAM rajatanuM jJAna, sUryakiraNemAM jaLanuM jJAna, vAdaLAmAM gaMdharvanagaranuM jJAna, deraDAmAM sApanuM jJAna, [eka caMdramAM dicaMdranuM jJAna, [LA] zaMkhamAM pILA raMganuM jJAna, [gaLI] sAkaramAM tiktatAnuM jJAna, vALanA gucachAnuM jJAna, vagere. paraMtu mananA doSane kAraNe janmatA viSayarahita brAnta jJAnamAM smRtigata AkAra ja bhAse che. 127. yastu tRtIyaH pakSaH 'anyadAlambanamanyacca pratibhAti' iti kazcidAzritaH, tatrApi na sannihitasyAlambanatvamucyate yena bhUpradezasyApi tathAtvamAzaGkayeta / nApi janakasyAlambanatvam , yaccakSurAdAvapi prasajyeta / kintvidamityagulyA nirdizyamAnaM karmatayA yajjJAnasya janakaM tadAlambanamityudhyamAne na kazcid doSaH / [127. je trIjo vikalpa che te A che - viSaya eka che ane jJAna thAya che bIjAnuM.' A pakSa keTalAke svIkAryo che. A vika9pamAM sannihitane viSaya nathI gaNavAmAM AvatA ke jethI bhUpradezane paNa viSaya mAnavAnI ApattinI kaI AzaMkA kare; jJAnajanaka paNa viSaya nathI, jethI cakSu vagerene viSaya mAnavAnI Apatti Ave; paraMtu AMgaLI cIMdhI A" ema karma tarIke nidai zAtuM je kaMI jJAnanuM janaka che te viSaya che ema kahevAmAM kaI deSa nathI. 128. nar [ vijJAne zonhUMjJAne [2] vikramANviAraLam | krizcitta timiraM romarAjiriva nayanadhAmno madhye evAste, tena dvidhA kRtA nayanavRttiH dvitvena candra For Personal & Private Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhrAnta jJAnanA viSaya masaM grahagati [ iti tadevAlambanam ] / kiJcittu timiraM tatra titauvivaravadantarA'ntarA tiSThati cakSuSaH, tena viralaprasRtA nayanarazmayaH sUkSmAH sUryAMzubhirabhihanyamAnAH kezakU - kAkArA bhavantIti tadevAlambanam, anudite'stamite vA savitari kezoNDUkapratya - yasyAnutpAdAt / gandharvanagarajJAne jaladAH pANDuratviSaH / alambanaM gRhATTAlaprAkArAkAradhAriNaH // tasmAdviparItakhyAtau patrayamapi niravadyam / 79 128. prAbhAkara - cindrajJAnamAM ane vALanA gunhAnA jJAnamAM viSaya zuM che ? - naiyika - AMkhanA DALAnA madhyamAM rAmarAji jevuM 'timira' raheluM DAya che. tenAthI khe bhAgamAM vibhakta thaI gayelA cakSuvyApara =cakSumAMthI nIkaLatAM kiraNA) eka ca Mdrane be caMdrarUpe dekhe che. [eTale cindrajJAnamAM Asana arthAt viSaya che A mira.] krAIka 'timira' cALaNInA kANAMnI mAphaka AMkhanI (=AMkhanA karAnI) vacce vacce rahela che. tenA lIdhe AMkhanAM kiraNo chUTAM chUTAM phelAya che ane jyAre sUryakiraNA sAthe athaDAya che tyAre vALanA gUMcaLAnA AkAranA banI jAya che. tethI [vALanA gucchAnA jJAnamAM] te timira ja viSaya che, kAraNa ke jyAre sUrya UgyA nathI hotA ke asta pAmI gayA. hAya che tyAre vALanA gucchAnuM darzana utpanna thatu nA. ganagaramAM gRha, aTTAla, prAkAranA AkArA dha!NuM karanAra sapheda vAdaLA viSaya che. karNae ke viparIta khyAtimAM uparyukta traNeya pakSe nirdeSa che. 129. yaH punaritaretarasaGkaraH khyAtInAmudAhAri tatrAtmakhyAtya satkhyAtI apavargAhnike vayamapi vijJAnAdvaitamapAkariSyantaH parAkariSyAma iti kiM taccintayA : viparItakhyAtau tu parihRtam / ! ! 129. vaLI, [viparItakhyAti. AtmakhyAti ane asakhyAti e traNa] khyAtiAJA paraspara saMkara je tame pra.bhAkAe kahyo tenI bAbatamAM kahevAnu` ke AtmakhyAti ane asakhyAtine nirAsa tA ame paNa apavargAhikamAM vijJAnAdvaitanA nirAsa karatAM karavAnA chIe eTale ahIM tenI vicAraNA karavAthI ze| lAbha ? viparItakhyAtimAM tA temanA sAMkanA deSane ame parihAra karyA che. 130 caghunaravAti 'sarvajJiima: smRtipramoSo'myuvAta va, prAmAestu yarA: pItam' iti, tatra vAyantarANi tAvadyathA bhavanti tathA bhavantu, vayaM tu smRtyupArUDharajatAyAkArapratibhAsamabhivadanto bADhaM smRtipramoSamabhyupagatavantaH / kintu na tAvatyeva vizrA myati matiH, api tu rajatAdyanubhavo'pi saMveyate iti na smRtipramoSamAtra eva viranta: vyam / ato viparItakhyAtipakSa eva niravadya iti sthitam / For Personal & Private Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAdha eTale viSayApahAra 130. vaLI, tame prAbhAkaree je kahyuM ke "badhA dArzanike smRtipramoSa svIkAre che ja, paraMtu yaza te prAbhAkarone maLe che e bAbatamAM kahevAnuM ke bIjA dArzanikonuM to je che te kharU paNa ame te smRtimAM Avela rajatAkAranA pratibhAsanI vAta karatAM smRtipramoSane kharekhara svIkArIe chIe. paraMtu buddhi tyAM ja aTakI jatI nathI paNa rajatAdine anubhava paNa saMvedAya che. eTale, kevaLa smRtipramoSe ja aTakI na javuM joIe. niSkarSa e ke virIkhyAtipakSa ja nirdoSa che. 131. yastu bAdhaprakAraH prAgvikalpitaH tatra sahAnavasthAnasaMskArocchedAdipakSA anabhyupagamenaiva nirastA ityasthAne kaNThazoSa AyuSmatA'nubhUtaH / viSayApahArastAvadastu bAdhaH / viSayasya ca na pratibhAtatvamapahiyate kintu pratibhAtasyAsattvaM khyApyate ityapahArArthaH / asatvamapi nedAnImupanatasya khyApyate yena pUrvadRSTa drughaNabhagnakumbhAbhAvapratibhAsavadabAdhaH syAt / na ca tadAnImadhyabhAvagrahaNe vastuno dvayAtmakatvamAzaGkanIyaM, pUrvAvagatAkAropamardadvAreNa bAdhakapratyayotpAdAt , yanmayA tadA rajatamiti gRhItaM tadrajataM na bhavati, anyadeva tadvastviti / 131. viko UbhA karI bAdhaprakArano tame prAbhAkaroe vicAra karyo che. temAM sahAnavasthAna, saMskAro cheda vagere vikalpa asvIkAryuM hovAne kAraNe nirarata thaI ja gayA che, eTale Ape nakAmuM gaLuM sUkavuM. bAdha eTale viSayApahAra ja he. viSayanI pratibhAtatA dUra thatI nathI paraMtu je viSaya pratibhAta thayo hoya che tenuM asatva jaNavAya che-A che apahArane artha. pahelAM bhrAtikALe upasthita thayela vastunuM atyAre ( bAdhakALa) asa2 [che ema] jaNAvAtuM nathI, jethI pUrva daSTa dUghaNubhagna kuMbhanA asattvanI jema tene bAdha na thAya. pahelAM ( brAntikALa) anubhavela vastunuM te ja kALe (=bhrAtikALe) asatva [hatuM ema grahaNa karatAM eka vastumAM eka kALe bhAvatva ane abhAvatva e be svabhAva mAnavA paDaze evI AzaMkA karavI na joIe kAraNa ke pUrva jANelA (=anubhavelA) AkArane dabAvIne bAdhaka jJAna utpanna thAya che, [jema ke te vakhate (= brAntikALa) je vastune meM rajata kahI gRhIta karI hatI te (te vakhate) rajata na hatI, keI bIjI ja vastu hatI. 132. nanu svakAlaniyatatvAt jJAnAnAM kathamuttarasya jJAnasya pUrvajJAnotpAdakAlAvacchinnatadviSayAbhAvagrahaNasAmarthyam ? kiM kurmaH ? tathA pratyayotpAdAt / na bhagnaghaTavadidAnI tannAstitA gRhyate, api tu tadaiva tadasaditi pratItiH / yathA ca na vartamAnakaniSThA eva viSayapratItayastathA kSaNabhaGgabhaGge vakSyAmaH / 132. prAbhAkaranI zaMkA - jJAne te pitA potAnA kALamAM ja niyata che, te pachI pUrvajJAnotpattikALathI viziSTa pUrvajJAnaviSayanA abhAvane grahaNa karavAnuM sAmarthya uttarajJAnamAM kyAMthI hoya ? For Personal & Private Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAdha eTale phalApahAra naiyAyika - ame zuM karIe? kAraNa ke evuM jJAna utpanna thAya che. bhagna dhaTanI jema tenuM (=rajatanuM) atyAre (= mAdhajJAnakALa) asattva gRhIta thatuM nathI paraMtu te vakhate ja (brAntikALa) te asat hatI evI pratIti thAya che. viSayapratItio kevaLa vartamAnaniSTha nathI e vastu ame kSaNabhaMgavAdano nirAsa karatI vakhate kahIzuM. 133. athavA jhApaTA mavatuM vadhAre pramANajhavaM dArADhivInAM pratyakSa lakSaNe varNitamiti tadapaharaNAt pramANaM bAdhitaM bhavatyeva / kiM kurvatA bAdhakena pramANaphalamapahRtamiti cet - gAyatA nRtyatA vA'pi japatA juhvatA'pi vA / taccetkAryaM kRtaM tena kimavAntarakarmaNA // tadabhyupagame vApi talki vidadhatA kRtam / tacca kiM kurvatetyevamavadhiH ko bhaviSyati / / tadalamamunA'vAntarapraznena / sarvathA bAdhakapratyayopajanane sati hAnAdirUpaM pUrvapramANaphalaM nivartate iti tena tadbAdhitamucyate / 133. athavA bAdha eTale phalApahAra che. pramANaphaLa e hAnAdibuddhi che e vAta ame pratyakSanA lakSaNa vakhate kahI che. tenA apahArathI pramANu bAdhita thAya che ja. prabhAkara - zuM karatuM bAdhaka jJAna pramANaphaLane apahAra kare che ? (arthAta bAdhaka jJAna phaLane apahAra karavA mATe vacce bIjuM zuM kare che ?]. naiyAyika - gAtA ke nAcatA paNa, japa karatA ke hama karatA paNa te bAdhaka jJAna te kArya karatuM hoya te pachI te kArya karavA mATe avAntara kArya karavAnI jarUra ja kyAM rahe che ? je avAntara kArya mAnavo te te avAntara kArya karavA mATe bIju kayuM avAntara kArya teNe karyuM ane te bIju avAntara kArya karavA mATe vacce anya karyuM avAktara kArya karyuM ? - ema A praznonI hAramALAne koI anta Avaze kharo? mATe, A avAtara kAryanA praka-nane rahevA de, jyAre bAdhaka jJAna utpanna thAya che tyAre hAnAdirUpa pUrva pramANaphaLa dUra thAya che, eTale bAdhaka jJAna vaDe pUrva pramANuphaLa bAdhita thAya che ema kahevAya che. 134. samAnAsamAnaviSayavikalpo'pi na pezalaH, ekasminviSaye viruddhAkAragrAhiNoniyorbAdhyabAdhakabhAvAbhyupagamAt / citrAdipratyaye kathaM na bAdha iti cet, pUrvajJAnopamardainottaravijJAnAnutpAdAt / ata evaikatrApi dharmiNi bahUnAM dharmANAmitaretarAnupamardaina vedyamAnAnAmatyeva samAvezaH / 11 For Personal & Private Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhrAntiviSayaka mImAMsaka mata 134. te e jJAnanA viSaya eka ja che ke judo judo e vikalpa paNu ucita nathI, kAraNa ke eka ja viSayamAM viruddha AkArAne aNu karanAra khe jJAneA vacce bAdhyuM. khAdhakabhAva ame svIkAryo che. citrarUpanA jJAnamAM bAdha krama thatA nathI ema jo pUchaze te amArA javA" e che ke khAdhamAM tA pUrvajJAnane dabAvI dUra karI uttarAna utpanna thAya che [jyAre citrajJAnanI bAbatamAM evu thatu na] tethA ja eka dhArmImAM ekabIjAne na dukhAvatA aneka anubhavAtA dharmane! samAveza eka sthAne thAya che ja. e 135 pUrvopamardenottara vijJAnajanmatazcaitadapi pratyuktaM bhavati yaduktaM pUrvasmin pratyaye prAptapratiSThe satyAgantujJAnamuttaraM bAdhyatAm' iti, yataH pUrvopamardenaiva taduttaraM jJAnamudeti / viSaya sahAyatvAt pramANAntarAnugRhyamANatvAcca uttarameva jJAnaM bAdhakamiti yuktam / tasmA sti jJAnAnAM bAdhyabAdhakabhAvaH / sa cAyaM bAghavyavahAro viparItakhyAtipakSe eva sAmarthyamaskhalitaM dadhAtIti sa eva jyAyAn / 135, pUrvajJAnane uttama karI uttarAna janme che ema kahevAthI pelI tame prAbhAkarAe karelI dalIlane paNa pratiSedha thaI nnaya che ke pUrvajJAna pratiSThA pAmI cUkayuM hAi je kAIne! bAdha thaI zake ema hAya teA te uttarajJAna che, pUrvajJAna nathI,' kAraNa ke pUrvajJAnanA upama karIne ja uttarajJAna utpanna thAya che. viSayanI sahAyane kAraNe tema ja anya pramANunI sahAyane kAraNe uttarajJAna ja bAdhaka che ema mAnavuM UMcata che. niSkarSI e ke nAnAmAM bAdhyabAdhakanA save che ane A bAdhavyavahAra viparItakhyAtipakSamAM ja skhalanArahita sAthya dharAve che, eTale te viparItakhyAtipakSa ja zreSTha che, ' 136. ajJaH ko'pi nAsa mImAMsakasvAha - yeyaM zuktikAyAM rajatapratItirviparItakhyAtiriti tavAdinAmabhimatA sA tathA na bhavatIti, satyarajatapratItivadatrApyavabhAsyarajatasadbhAvAt / laukikAlaukikatve tu vizeSaH / rajatajJAnAvabhAsyaM hi rajatamucyate, tacca kiJcid vyavahArapravartakaM kiJcinneti / tatra vyavahArapravattakaM laukikamucyate, tato'nydlaukikmiti / yacca zuktikAza phalamiti bhavanto vadanti tadalaukikaM rajatam / rajatajJAnAvabhAsyatvAd rajataM, tadvyavahArApravRteralaukikamiti / 136. kAIka ajJAnI mImAMsaka kahe che - chIpamAM thatI rajatanI je pratItine vAdI naiyAyikA viparItakhyAti kahe che te tevI (arthAt viparItakhyAti) nathI, kAraNa ke rajatanI sAcI pratItinI jema ahI` paNu (=rajatanI mithyA pratItimAM paNa) avabhAsya rajatanA dbhAva che. jitanI sAcI pratItimAM jema avabhAsya rajatane! sadbhAva che tema A bhrAnta pratItimAM paNa avabhAsya rajatane sadbhAva che]--bheka mAtra eTale ja ke rajatanI sAcI pratItimAM rajata laukika che jyAre aDI rajata alaukika che. rajatajJAnamAM je bhAse che tene rajata kahevAmAM Ave che, te rajata kei vAra vyavahArapravartaka DhAya che, kAI vAra vyavahArapravartaka nathI hetI. je devahArapravartaka rajata che tene laukika kahevAmAM For Personal & Private Use Only Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhrAtiviSayaka mImAMsaka matanuM khaMDana Ave che, tenAthI judA prakAranI rajAne (arthAta je vyavahArapravartaka nathI te rajatane) alaukika kahevAmAM Ave che. jene tame taiyAye chIpane TukaDe kahe che te alaukika rajata che; te rajatajJAnamAM bhAse che tethI rajata che, vyavahArapravartaka nathI tethI alaukika che. ___137. tadetadaparAmRSTasaMvedanetivRttasyAbhinavapadArthasargaprajApaterabhidhAnam / bAdhakapratyayena tatra rajatAbhAvasya khyApanAt / nedaM rajatamiti hi rajataM pratiSedhatyeSa pratyayaH, na vidyamAnarajatasyAlaukikatvamavadyotayati iti / / (137. vika-Ano artha te e ke alokika padArthanI sRSTinA sarjaka A mImAMsaka bhrAta jJAnano bAdha thAya che tyAre zuM thAya che. e sAva jAtA ja nathI. brAnta jJAnamAM, bAdhaka jJAnathI jatane abhAva jaNAvAya che; "A rajata nathI ema rajatane pratiSedha A bAdhaka zAna kare che, ane nahi ke vidyamAna rajatane alaukikatvanuM prakAzana, 138. 3 naMDha jimiti vyAghAyata datta ! vAH biyatAM saMvAni" mai.saM. 1.2.15] itivat so'yaM zrotriyaH svazAstravartanImihApi na tAM tyajati, na tu tasyA ayamavasaraH / agRhyamANe tu rajatAkhye'nyadharmiNi kathaM taddharmatvena laukikatvaM gRhyate ? rajatAbhAvagrahaNe tveSa na doSaH, bhAvatadabhAvayoH dharmadharmibhAvAbhAvAt / smaryamANapratiyogyavacchinna' hi abhAvo gRhyate eva / tasmAdatra nAstyeva rajataM, na punaralaukikaM tadasti / na ca rajatajJAnAvabhAsyatvamAtraM rajatalakSaNam api tvabAdhitarajatajJAnagamyatvam / api ca laukikAlaukikapravibhAgaH pratibhAmanibandhano vA syAdvyavahArasadasadbhAvanibandhano vA ? na tAvat pratibhAsanibandhanaH, tathApratItyabhAvAt , kvaciddhi rajataM, kvacicca tadabhAvaH pratIyate, na tu laukikatvamalaukikatvaM vA / [138. mImAMsaka- bAdhaka jJAna jaNAve che ke A rajata laukika nathI, "A rajata nathI" e vAkya adhuruM che ane tethI "laukika pada umerI A rIte pUrNa karavAnuM che- A lokika rajata nathI." udAharaNa, siM te vAyurvAna chata] saM thanakorajAni [samaSiA yajJapati:]. [A maMtramAM "vagacaijJAni sAthe ekavacana barachatAE' jaI zakatuM na hoI je adhurApaNuM vAkyamAM che tene "chattAm' pada umerI dUra karavAmAM Ave che. Ane vAkayazeSa kahevAmAM Ave che arthAta vAkayamAM bAkInA khUTatAM pada-padenuM umeraNa.] naiyAyika - A vedavizArada pitAnA zAstramAM prayukta paddhatine ahIM paNa cheDatA nathI, paraMtu tene mATe ahIM avasara nathI. rajata nAmane anya dhamI gRhIta ja na thato hoya te tene dharma tarIke laukikatvanuM grahaNa hoya ja kyAMthI? [ke jethI kahI zakAya ke rajatanA laukikatvane pratiSadha bAdhaka jJAna kare che.] rajavAbhAvanA grahaNamAM A doSa nathI kAraNa ke rajatanA bhAva ane abhAva varace dharmadharma bhAva saMbaMdha nathI. smaraNamAM AvatA For Personal & Private Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brAnDaviSayaka mImAMsaka matanuM khaMDana prativegIthI avariSTha abhAva ja gRhIta thAya che. [pratiyogI eTale zuM e samajIe. rajatAbhAva lo. abhAva kene? rajatane. tethI rajata e pratiyogI che ane tenAthI avacichanna prastuta abhAva che. nyAya-vazeSika mate abhAva pratyakSagrAhya che. paraMtu abhAvanuM pratyakSa thavAmAM pratiyogInuM smaraNa Avazyaka che. jyAM sudhI pratiyegI rajatanuM smaraNa na thAya tyA sudhI rajatAbhAvanuM pratyakSa thatuM nathI.] [upara je kahyuM tene] niSkarSa e ke ahIM (= rajatanA bhrAnta jJAnanI bAbatamAM) "rajata nathI ja' evuM bAdhaka jJAna thAya che ane nahi ke "rajata alaukika che evuM. vaLI, rajatajJAnamAM bhAsavuM te rajatanuM lakSaNa nathI paraMtu abAdhita rajatajJAnanuM jheya tevuM te rajAnuM lakSaNa che. uparAMta, ame pUchIe chIe ke viSayane laukika-alaukika vibhAga pratibhAone AdhAre che ke vyavahAranI havA-na hovAne AdhAre ? te pratibhAsane AdhAre na hoI zake kAraNa ke tevI pratIti nathI, (arthAta "A rajata laukika che ane A rajata alaukika che' evI pratIti nathI.) koIka vAra rajatanI pratIti thAya che ane deIka vAra rajatA bhAvanI pratIti thAya che, paraMtu rajatanA lekikatva ke alaukikatvanI pratIti ne thatI ja nathI. ___139. atha vyavahArapravRtyapravRttibhyAM laukikAlaukikatve vyavasthApyete tadvaktavyaM ko'yaM vyavahAro nAmeti / jJAnAbhidhAnasvabhAvo hi vyavahAraH / sa tadviSayo nAstItyuktam / tadarthakriyAnivartanaM vyavahAra iti cet, tarhi svapne parirabhyamANAyA yoSitaH kUTakArSApaNasya ca laukikatvaM prApnoti, utpadya naSTe ghaTe arthakriyAyA nivRtteralaukikatvaM syAt / api ca yaH zuktikAyAM rajatavyavahAraM na karoti sa rajatAbhAvameva buddhvA, na rajatasya satastasyAlaukikatAm / yadi cedamalaukikaM rajataM tatkimarthamiha tadarthakriyArtha pravartate ? alaukikaM laukikatvena gRhItveti cet, saiveyaM tapasvinI viparItakhyAtirAyAtA / tasmAd viparItakhyAtidveSeNa kRtamIdRzA / atrApi lokasiddhaiva pratItiranugamyatAm / 139. je vyavahArapravRttinA hevAna hovAnA AdhAre laukika-alaukikatvanI vyavasthA hoya to A vyavahAra e zuM che e tamAre jaNAvavuM joIe. jJAnane nAma ApavArUpa vyavahAra paNa che ane A vyavahArane viSaya lokikatva-alaukikatva nathI e ame kahyuM che. artha kriyA karavArUpa vyavahAra abhipreta che ema je kahetA ho te svapnamAM AliMgana karAtI yuvatI ane khoTA sikkA paNa laukika banI jaze; vaLI utpanna thaI nAza pAmI gayela ghaTamAMthI artha kriyA cAlI jatI hoI te alaukikatva prApta karaze. uparAMta, je mANasa chIpamAM rajane vyavahAra karatA nathI te rajatAbhAva naNune ja tema kare che ane nahi ke rajAtanA hovA chatAM tenI alaukikatAne jANIne. ane je A alaukika rajata heAya te ahIM rajatanI artha kriyA mATe pramAtA pravRtti kema kare ? alokika rajatane laukika rajata jaNane te tema kare che ema je tame kahezo te pelI bicArI viparIta khyAti vaLI pAchI AvIne UbhI raheze. mATe viparIta khyAti pratye A dveSa na rAkhe. ahIM paNa lekasiddha pratItine ja anusare. For Personal & Private Use Only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viparIta khyAtivAda ja nirdoSa che 140. na vA mImAM pute svamAryApi vephamataH | niHsArayitumicchanti svataHprAmANyatRSNayA // na caivamapi tatsiddhiH buddhidvaividhyadarzanAt / saMzaye sati saMvAdasApekSatvaM tathaiva tat // klezena tadamunA'pi svArthasteSAM prasiddhayati na kazcit / yadbhavati devagatyA rAjapathenaiva tadbhavatu // 140. svata:pramANutA mATenI tRSNane lIdhe A mImAMsake gharamAMthI potAnI patnIne paNa zuM kADhI mUkavA na I che ? (arthAta svataHpramANutAne khAtara mImAMsake pitAnI patnIne paNa gharamAMthI hAMkI kADhe.) paraMtu ema kare to paNa svataHpramANutA siddha thavAnI nathI kAraNake (yathArtha ane mithyA ema) be prakAranuM jJAna dekhAya che. jJAnanI yathArthatA bAbata saMzaya thatAM tenA yathArthyanI (=prAmANyanI) saMvAdasApekSatA evI ne evI ja rahe che. ATalo badho kaleza (=zrama) karavA chatAM temano (0mImAMsakono) keI svArtha sadhAya nahi. je anivAryapaNe banavAnuM ja che te ADAavaLA mArge banavA karatAM rAjamArgo ja bane. [arthAt je anivArya che tene galAtallAM karyA pachI svIkAravA karatAM sAmI chAtIe svIkAravuM ja vadhu sAruM]. 141. nAmathaticaMtADapratimAsAta nAsakhyAtirna hyasatAM dhIviSayatvam / ukto'khyAto dUSaNamArgo viparIta khyAtistasmAdAzrayaNIyA matimadbhiH / / 141. buddhimAnoe AtmakhyAti svIkAravI joIe nahi kAraNa ke artha to bAhyarUpe dekhAya che. temaNe asakhyAti paNa na svIkAravI joIe kAraNa ke je asata che te jJAnane viSaya nathI. temaNe akhyAti paNa na svIkAravI joIe kAraNa ke temAM AvatA deze ame jaNAvI gayA chIe. mATe, chevaTe viparIta khyAti ja temaNe svIkAravI joIe. 142. tei ja tasmina viparIta tadoyasAdharmyakRto'sti saMzayaH / tadA ca saMvAdamukhapratIkSaNAt ___ bhajanti bodhAH parataH pramANatAm // 142. tathA viparIta khyAti puravAra thatAM, pramANajJAnanuM tenI (=viparItajJAnanI) sAthe [jJAnasvarUpa sAdhamya hevAne kAraNe jyAre saMzaya jAge ke "A viparItajJAna haze For Personal & Private Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 zabdanu pramANya parataH ja che ke pramANujJAna haze' te vakhate nAnA (peAtAnuM pramANya siddha karavA) saMvAdanI apekSA rAkhatA hAi parataH prAmANya pAme che. 143. pratyakSAdvipramALAnAM tavacA'stu tathA'stu vA | zabdasya hi pramANatvaM parato muktasaMzayam // dRSTe hi viSaye prAmANyanizcayamantareNaiva laghuparizrameSu karmasu pravRttiriti tadupayogapratyakSAdipramANaprAmANyanizcaye durupapAde ko'bhiniveza: ? zabde punaradRSTapuruSArthapathopadezini prAmANyamanizcitya mahAprayatnanirvatrtyAni jyotiSTomAdIni na prekSApUrvakAriNo yajvAnaH prayuJjIran ityavazyaM nizcetavyaM tatra prAmANyam / tacca parata eveti brUmaH / 143. pratyakSa vagere pramANenuM prAmANya je rIte / te rIte kharu (arthAt enI carcAmAM na paDIe). paraMtu zabdanuM prAmANya tA ni:sazayapaNe parataH ja che. jyAre viSama dRSTa heAya tyAre prAmANyanA nizcaya vinA ja dhumramasAdhya karmAmAM lekA pravrutta thAya che, eTale temAM upayogI pratyakSa vagere pramANenuM prAmANya nizcitapaNe jANavuM (pravRtti paDelAM) duTa heAi tene nizcitapaNe jANyA pachI ja pravrutti karavAnI jaka karavAnA zeA artha ? paraMtu zabdA adRSTa puruSArtha pathanA upadeza Ape che, tethI zabdanA prAmANyane nizcitapaNe jANyA vinA mahAprayatnasAdhya jAtiSToma vagere krarmA buddhimAna yajamAneA kare nahi, eTale ahIM zabdanA prAmANyane nizcaya pravRtti pahelAM] avazya karaveA joIe ane te prAmANyanizcaya parataH ja che ema ame kahIe chIe. 144. zabdasya vRddhavyavahArAdhigatasambandhopakRtasya sataH pratItijanakatvaM nAma rUpamavavRtam / tattu naisargikazaktyAtmaka sambandhamahimnA vA puruSaghaTitasamayasambandhabalena veti vicArayiSyAmaH / prakAzakatvamAtraM tu dIpAdekhi tasya rUpam / yathA hi dIpaH prakAzamAnaH zucimazuciM vA yathAsannihitamarthamavadyotayati tathA zabdo'pi puruSeNa prayojyamAnaH zravaNapathamupagataH satye'nRte vA samanvite'samanvite vA saphale niSphale vA siddhe'siddhe kArye'rthe vA pramitimupajanayatIti tAvadevAsya rUpam / ayaM tu dIpAcchandasya vizeSo yadeSa sambandhavyutpattimapekSamANaH pramAmutpAdayatIti, dIpastu tannirapekSa iti / 144, vRdvavyavahAra dvArA jAgela saMbadhathI zabda jyAre upakRta heAya che tyAre tenu' pratItijanakatva svarUpa hAya che ema nizcita thayela che. A enu svarUpa naisiMga ka zAtmakasa baMdhanA mahimAne lIdhe che ke puruSe ghaDela sa MketasaMbadhanA baLe che e ApaNe (ceAthA AhnikamAM) vicArIzuM. dIpa vagerenI jema enuM svarUpa paNa prakAzakata mAtra che. jema prakAzamAna dIvA zuddha ke azuddha, je ka Mi samIpa DAya che tene prakAzita kare che tema zabda paNa, puruSa vaDe prayAnnatA kAne paDatAM, satya ke asatya, samanvita ke asavRita,sala ke niSkula, siddha ke asiddha kAnI ke aMnI pratIti janmAve che, eTale eTaluM ja enu For Personal & Private Use Only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdanuM prAmANya -aprAmANya vaktAnA guNadoSa para AdhArita 87 svarUpa che. A che dIpathI zabdane bheda-A (zabda) saMbaMdhajJAnanI apekSA rAkhato pramAne utpanna kare che jayAre dIpa saMbaMdhajJAnanI apekSA rAkhyA vinA pramAne upanna kare che. ___145. tasyAH zabdajanitAyAH pramiteyathArthataratvaM puruSadarzanAdhInam , samyagdarzini zucau purupe sati satyArthA sA bhavati pratItiH, itarathA tu tadviparIteti / tatra yathA naisargikamarthasaMsparzitvaM zabdasya rUpamiti samarthitam , evamasya svAbhAvikaM satyArthatvamapi na rUpam / evamabhyupagamyamAne vipralambhakavacasi visaMvAdadarzanaM na bhavet / tasmAt puruSaguNadoSAdhInAveva zAbde pratyaye saMvAdavisaMvAdau / 145. zabdajanita jJAnanuM prAmANya ke aprAmANya vaktA puruSanA darzana upara AdhAra rAkhe che-samyakdazI, zuci (kalezarahita) puruSa jyAre vaktA hoya tyAre za64-5 te jJAna yathArtha (satyA) heya cha, manmathA ayathArtha (= masatyArtha). nema zabdanuM arthasaMparzava rUpa svAbhAvika che tema tenuM satyArthatva (= yathArtha tva) rUpa svAbhAvika nathI. je yathArtha tatva rUpane svAbhAvika mAnavAmAM Ave to vaMcaka puruSanA vacanamAM visaMvAda na jaNAya. niSkarSa e ke zAbda jJAnamAM (= zabdajanya jJAnamAM saMvAda ane visaMvAda anukrame vaktA puruSanA guNa ane dezane adhIna che. 146. na candriyAdAviva tatra durbhaNA guNAH / rAgAdayo doSAH karuNAdayo guNAH puruSANAmatipraddhiA eva / puruSaguNA eva zabdasya guNAH, na svazarIrasaMsthAH cakSurAderiveti / tatra yadi puruSaguNAnAM prAmANya kAraNatA neSyate doSANAmapi viplavahe tutA mAbhUt / yattu doSaprazamana caritAthA eva puruSaguNA:, prAmANyahetavastu na bhavantItyatra zapathazaraNA evaM zrotriyAH / na ca vAdhAnutpattimAtreNa vaidikyAH pratIteH prAmANyaM bhavitumarhati 'pa:malAkSIlakSamabhiramayed vidyAdharapadakAmaH' ityAdAvapi prAmANyaprasaGgAt / uktaM ca kenacit-- yathA hi svapnadRSTo'rthaH kazcid dvopAntarAdiSu / asaMbhavadvisaMvAdaH zraddhAtuM naiva zakyate // tathA codanayA'pyarthaM bodhyamAnamatIndriyam / asaMbhavadvisaMvAdaM na zraddadhati kecana / / iti 146. jema Idriya vagerenA guNe kahevA muzkela che tema puruSanA guNo kahevA zkela nathI puruSanA rAga vagere deze ane karuNu vagere guNo khUba prasiddha che ja. puruSanA guNe e ja zabdanA guNo che; jema cakSu vagerenA guNa cakSu vageremAM ja rahe che tema zabdanA guNo zabdamAM ja rahetA nathI. jo tame mImAMsake puruSanA guNone zabdanA prAmANyanuM kAraNa na IcchatA he, te [tamArA mATa] puruSanA de paNa zabdanA For Personal & Private Use Only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 bAdhAnutpattimAtra prAmAyanizcAyaka nathI aprAmANyanuM kAraNa na bane. "puruSanA guNe te doSanuM prazamana karavAmAM ja caritArtha che, teo prAmANyanuM kAraNa banatA nathI--ema kahevAmAM mImAMsa kevaLa zapathanuM ja zaraNa le che, [takanuM nahi]. bAdhaka jJAna utpanna nathI thayuM eTalA mAtrathI ja vedajanya (=vedazabdajanya) pratIti prAmAya dharAvavAne lAyaka TharatI nathI, kAraNa ke te to pachI "jene vidyAdharapadanI kAmanA hoya te lola lenavALI lAkha yuvatIo sAthe ramaNa kare vagere zabdomAM paNa prAmAyanI Apatti Ave. keIke te kahyuM paNa che ke " jema svapnamAM dekhela koI vastune anya dvIpa vageremAM bAdha saMbhava na hovA chatAM temAM zraddhA rAkhavI zakya nathI tema veda dvArA jaNutA atIndriya arthane bAdha saMbhavato na hovA chatAM koI tene vizvAsa karatuM nathI." ___147. tatra svapnajJAne hetuH nidrAdidoSo'stIti duSTa kAraNajJAnAdaprAmANyamiti cet lolAkSIlakSavAkye kiM vakSyami ? prabhavastasya na jJAyate iti cet natarAmasau vede'pi tvanmate jJAyate iti ko vizeSaH ? mahAjanAdiparigraho'sya nAstIti ced anveSaNIyaM tarhi prAmANyakAraNaM, na buddhyutpAdakatvAdevautsargikaM prAmANyamiti yuktam / sAkSAdraSTunaroktatvaM zabde yAvanna nizcitam / bAdhAnutpattimAtreNa na tAvattatpramANatA // yadapi vede kAraNadoSanirAkaraNAya kathyate 'yadvA vakturabhAvena na syurdoSA nirAzrayAH' iti [*lo0vA0 1.2.63] tadapi na sAmpratam , asati vaktari prAmANyahetUnAM guNAnAmapyabhAvena tatprAmANyasyApyabhAvAt / na ca vede vakturabhAvaH suvacaH / tathA hyetadeva tAvadvicArayAmaH kiM vede vaktA vidyate na veti / 147. mImAMsaka - svajJAnanuM kAraNa nidrA vagere devo che eTale duSTa kAraNanA jJAnane AdhAre svapnajJAnanuM aprAmANya nakakI thAya che. yAyika - jene vidyAdharapakanI kAmanA hoya te lola locanavALI lAkha yuvatIo sAthe rama karI e vAkya vize tamAre zuM kahevuM che? mImAMsaka - A vAkyanuM mULa khabara nathI. nayAyika - vedanI bAbatamAM paNa, tamArA mate, maLanI koIne khabara nathI, eTale te bemAM ze bheda? mImAsaka - mahAjana vagere tene (lela lecanavALI ...' e vAkyanA pramANane) svIkAratA nathI. taiyAyika - te pramANayanuM kAraNa zodhI kADhavuM joIe. buddhine utpanna kare che eTale tenuM prAmANya nitya che ema kahevuM yogya nathI. zabdo sAkSAta draSTA puruSe kahyA che ema jyAM sudhI nizcita na thAya tyAM sudhI devaLa bAdhakajJAnanI anutpattine AdhAre For Personal & Private Use Only Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ izvara vedakartA che, ce temanuM prAmANya na svIkArAya. vaLI, vedanI bAbatamAM kAradASanA nirAkaraNa mATe tame je kahyuM che ke vaktAne abhAva hAvAne kAraNe deASA nathI kAraNa ke dezane rahevAne AdhAra [vaktA] pAte ja nathI' te anucita che, kAraNu ke vaktA na heAya teA prAmANyanA kAraNabhUta guNone paNa abhAva thAya, jene pariNAme te vedanA prAmANyane paNa abhAva thAya. vedanI bAbatamAM tenA vaktAnA abhAva che ema kahevuM sAruM' nathI. eTale ApaNe ene ja vicAra karIe ke vadarA vaktA che ke nahi ? 148. nanu ca vede pramANAntarasaMsparzarahitavicitrakarmaphalagata sAdhyasAdhanabhAvopadezini kathaM tadartha sAkSAddarzI puruSa upadeSTA bhavet ? ucyate 148. mImAMsaka-vividha karmo ane temanAM phaLA vaccene kAya kAraNabhAva - je khInna kAI pramANane viSaya nathA tenA upadeza veda Ape che. AvA vedamAM rahenA anu' pahelAM sAkSAt darzana karI pachI tene [varUpe] upadeza denAra puruSa karyAthI sa*bhave ? 149. vesya puruSa: rtA nahi cAdarAdarA: | kintu trailokya nirmANanipuNaH paramezvaraH // sa devaH paramo jJAtA nityAnandaH kRpAnvitaH / klezakarmavipAkAdiparAmarzavivarjitaH // 149, naiyAyika--vedanA raciyatA puruSa jevA tevA nathI paraMtu traNeya leAkanuM sarjana karavAmAM nipuNa eve: paramezvara che. te deva parama jJAtA (=sana) che, nitva AnaMdasvarUpa che, karuNayukta che, kaleza-ka-vipAka AdinA saMparkathI rahita che. 150. atrAda trive! kauToyanirmALanipuLamatiriti ! aTTo tava saramatitvm 1 na hi tathAvidhapuruSasadabhAve kiJcana pramANamasti / tathA hIzvarasadbhAvo na pratyakSapramANakaH / na sAvakSavijJAne rUpAdivi bhAsate / / na ca mAnasavijJAnasaMvedyo'yaM sukhAdivat / yoginAmaprasiddhatvAnna tatpratyakSagocaraH // pratyakSapratiSedhena tatpUrvakamapAkRtam / anumAnamavijJAte tasmin vyAptyanupagrahAt // 150. mImAMsaka-zu kaheA aa ? traNa leAkanuM sarjana karavAmAM nipuNa buddhivALA' ema ! he ! tamArI saraLa buddhi ! evA puruSanA astitvamAM DhAi pramANu nathI. IzvaranuM astitva pratyakSa pramANathI siddha thatu' nathI. jema rUpa vagere pratyakSajJAnAthI gRhIta thAya che tema te pratyakSajJAnethI gRhIta thato nathI. jema sukha vagere [AMtara viSayeA] mAnasa pratyakSathI gRhIta thAya che tema te mAnasa pratyakSatha gRhIta thatA nathI, ane yAgIo 12 For Personal & Private Use Only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IzvarasAdhaka keI pramANa nathI prasiddha na hovAthI-puravAra thayela na hovAthI te yogipratyakSane viSaya nathI. tethI niSkarSa e ke Izvara pratyakSano viSaya nathI. izvaranA astitvane puravAra karavAmAM pratyakSapramANane pratiSedha thavAthI pratyakSapUrvaka anumAnane paNa pratiSedha thaI gayo kAraNa ke Izvara kadI pratyakSa thayo ja na hoya te Izvara ane tene liMga ( hetu) vaccenI vyAptinuM grahaNa ja na saMbhave. 15ii. ne ja sAmAnyatoda jinnamasthAti vincana kSityAdInAM tu kAryatvamasiddha sudhiyaH prati / zailAdisannivezo'pi naiSa kAnumApakaH / kartRpUrvakakumbhAdisannivezavilakSaNaH // dRSTaH karnAvinAbhAvI sannivezo hi yAdRzaH // tAdRGnagAdau nAstIti kAryatvavadasiddhatA / 151. IzvaranuM astitva puravAra karatuM sAmAnyatodaSTa liMga paNa koI nathI. buddhimAne [tenA hetu tarIke ApavAmAM Avela] pRthvI vagerenA kAryane paNa asiddha gaNe che. parvata vagereno sanniveza (= racanA) paNa tenA kartAne anumApaka nathI kAraNa ke te saniveza kartAe banAvelA kuMbha vagerenA sannivezathI vilakSaNa che. kartA sAthe avinAbhAvasaMbaMdha dharAvate sanniveza jevo hoya che tevo sanniveza parvata vagereno nathI, eTale jema kAryatva hetu siddha che tema A sanniveza hetu paNa asiddha che. [15]. siddhatve na hetuvamenejAcArtuLAiimaH | akRSTajAtaiH kartAramantareNAptajanmabhiH / teSAmutpattisamayapratyakSatvena labhyate // kartudazyatvamapyevamabhAvo'nupalabdhitaH / na ca kSitijalaprAyadRSTahetvatirekiNaH / / kasyApi kalpanaM teSu yujyate'tiprasaGgataH // tena karturabhAve'pi sannivezAdidarzanAt / anaikAntikatA hetovipratve puruSatvavat / 152. A hetuo siddha hoya te paNa sad hetuo nahi ghaTe, kAraNa ke teo kevaLa pakSa-sapakSamAM ja nahi paNa vipakSamAM rahe che, jemane utpanna karanAra koI kartA nathI evAM kheDyA vinA UgI nIkaLelAM ghAsa vageremAM paNa te hetuo rahe che. sakaka kuMbha vagerenI utpatti vakhate thatA pratyakSa vaDe ja tenA kartAnuM dazyatva paNa jJAta thAya che; e ja rIte kartAne abhAva paNa anupalabdhi vaDe jJAta thAya che. kheDayA vinA UgI nIkaLela ghAsanI bAbatama'] mATI, pANI, vagere daSTa janaka hetuothI atirikta bIjA koInI (arthAt adaSTa kartAnI) kalpanA karavI yogya nathI, kAraNa ke tema karatAM ati For Personal & Private Use Only Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Izvara sazarIra che ke azarIra che? hava prasaMgadeSa Ave che.Ama kartAnA abhAvamAM (= sAdhdhAbhAvamAM) paNu sanniveza vagere [hetuo] dekhAtA hAi te hetu>>mAM anaikAntika doSa che. vipratva siddha karavA Apele 'puruSatva' hetu jema anaikAntika DhASathI dUSita che tema A hetue paNa anaikAntika doSathI duSita che. 153.Si vyAptyanusAreLa vyamAna: prasidhdhati / kulAlatulyaH karteti syAdvizeSaviruddhatA / vyApAravAna sarvajJaH zarIrI klezasaMkulaH / ghaTasya yAdRzaH kartA tAdRgeva bhaded bhuvaH / vizeSasAdhyatAyAM vA sAdhyahInaM nidarzanam || kartRsAmAnyasiddhau tu vizeSAvagatiH kutaH / 153. vaLI, jo ['jayAM jayAM kAryAM che tyAM tyAM kartA che' e vyAptine AdhAre [jagatakartA] kalpavAmAM Ave tA kulAlatulya te kartA che ema siddha thAya. paNu AmAM tA vizeSaviruddhatAnA dAba Ave. arthAt, vyApAravan, asarvajJa, zarIrI, lezayukta jevA ghaTane kartA teve ja jagatanA kartA banI jAya. tame vizeSaprakAranA kartA puravAra karavA mAgatA hai| teA A dRSTAnta sAdhyahIna ane kAraNa ke kartAmAtranI siddhi thatAM viziSTa prakAranA kartAnI siddhi kevI rIte thAya ? 154. api ca sazarIrA vA jaganti racayedIzvara : zarIrarahito vA ? zarIramapi ca tadIyaM kAryaM nityaM vA bhavet / sarvathA'nupapatti: azarIsya kartRtvaM dRzyate na hi kasyacit / deho'pyutpattimAnasya dehatvA caitradehavat // kAryamapIzvarazarIraM tatkartRkaM vA syAdIzvarAntarakartRkaM vA ? tatra svayaM nijazarIrasya nirmANamiti sAhasam / kartrantarakRte tasminnIzvarAnantyamApatet // bhavatu ko doSa iti cet, pramANAbhAva eva doSaH / ekasyApi tAvadIzvarasya sAdhane paryAkulatAM gatAH, kiM punaranantAnAm ? 154. uparAMta, zarIravALA izvara jagata race che ke azarIrI izvara jagata race che? [jo zarIravALA izvara jagata racatA hAya te!" tenuM zarIra paNa kAM aa kAra heya kAM tA nitya haiAya. game te mAne, kAi paNu rIte Izvara baTatA nathI. keAI azarIrI kartAne dekhyA nathI. [izvara sazarIrI che ema mAne! ] teneA kaiM pazu utpattimAna mAnavA paDe kAraNa ke te deha che, caitranA dehanI jema tenA zvetu utpattimAna DhAya tA teneA kartA te Izvara pAte che ke te IzvarathI anya khIjo kAI Izvara ? temAM peAtAnA zarIrane nirmAtA Izvara pAte ja che ema kahevu` sahapa che, te zarIranA kartA khIjo Izvara che ema kahetAM For Personal & Private Use Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hara Izvara zarIravyApArathI sarjana kare che ke irachA mAtrathI? anaMta Izvara mAnavAnI Apatti Ave. jo koI kahe ke anaMta Izvare mAnavAmAM zuM doSa che, te kahevuM joIe ke pramANabhAva e ja deSa che. eka Izvarane puravAra karavAmAM ATalo kaleza thAya che te ananta IzvaronI te vAta ja zI karavI ? 155. kiJca vyApAreNa vA kulAlAdiriva kAryANi sRjedIzvara icchAmAtreNa vA ? dvayamapi durghaTam / vyApAreNa jagatsRSTiH kuto yugazatairapi / tadicchAM cAnuvartante na jaDAH paramANavaH / / api ca kiM kimapi prayojanamanusaMdhAya jagatsarge pravartate prajApatiH evameva vA ? niSprayojanAyAM pravRttAvaprekSApUrvakAritvAdunmattatulyo'sau bhavet / pUrvo'pi nAsti pakSaH / avAptasarvAnandasya rAgAdirahitAtmanaH / jagadArabhamANasya na vidmaH kiM prayojanam // anukampayA pravartata iti ced maivam sargAt pUrvaM hi niHzeSaklezasaMsparzavarjitAH / nAsya muktA ivAtmAno bhavanti karuNAspadam / / paramakAruNikAnAmapi duHsahaduHkhadahanadandahyamAnamanaso jantunavalokayatAmudeti dayA, na punarapavargadazAvadazeSaduHkhazUnyAniti / karuNAmRtasaMsiktahRdayo vA jagatsUjan / kathaM sRjati duraduHkhaprAgbhAradAruNam // atha kevalaM sukhopabhogaprAyaM jagat sraSTumeva na jAnAti, sRSTamapi vA na ciramavatiSThate ityucyate tadapyacAru, niratizayasvAtantryasImani vartamAnasya svecchAnuvartisakalapadArthasArthasthiteH paramezvarasya kimasAdhyaM nAma bhavet ? 155. vaLI, te kuMbhAranI jema vyApAra dvArA kAryo saje che ke kevaLa IchA dvArA? baMne (vika) durghaTa che. vyApAra dvArA te jagatanI sRSTi seMkaDe yugamAM paNa na thAya; ane tenI icchA mujaba jaDa paramANuo vartAvA samartha nathI. vaLI, kayA prajanane kAraNe Izvara jagata sarjavA mATe pravRtta thAya che ? ke pachI ema ja jagatanuM sarjana kare che ? prayojana vinA jagata sarjavA pravRtta thAya che ema mAnatAM te vagara vicAryuM pravRtti karanAro banI jAya ane pariNAme umattatulya banI jAya. prathama pakSa paNa ghaTatuM nathI. je saMpUrNa AnaMdamaya che, jene AtmA rAga AdithI rahita che, tene jagatane sarjavAnuM zuM prayojana hoI zake e amane samajAtuM nathI. karuNatAthI prerAine te jagatane saje che ema kahetA ho to evuM ghaTatuM nathI, kAraNa ke jagatanA sarjana pahelAM badhA AtmAo muktanI jema sarva kalezAthI rahita hAI karuNAne pAtra nathI. parama kAruNikAneya dayA te For Personal & Private Use Only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Izvara sarjanamAM karmI para AdhAra rAkhe che ? 93 asahya du:khadAhathI pIDAtA mnavALAne dekhIne upaje che, ane nahi ke mukta AtmA jevA savathA du:kharahita jIvAne dekhIne, vaLI, jo karuNa mRtathI sI'cAyela hRdayavALA heAvAne lIdhe te jagatanuM sarjana karatA hAya tA pachI durvAra du:khathI khIcAkhIca bharela dAruNu jagatanuM sarjyana te zA sAruM kare che? jo kaheA ke kevaLa sukhApabhAgayeAgya jagatanuM` sajjana kema karavu e te jANatA nathI teA tema kahevu* ucita nathI; athavA evuM jagata te sarje che paNa pachI lAMkhA samaya evuM te rahetuM nathI ema kaheA tA e paNa barAbara nathI. jenA vAtantyane kAI sImA nathI ane badhA padArthAnI sthiti (=dazA) jenI icchA mujaba thAya che evA paramezvarane zu asAdhyu hAya ? 156. nAnAtmagata zubhAzubhakarma kalApApekSaH sraSTA prajApatiriti cet ; karmANyeva hi tarhi sRjantu jaganti kiM prajApatinA ? athAcetanAnAM cetanAnadhiSThitAnAM sraSTRghaTamAnamiti teSAmadhiSThAtA cetanaH kalpyate iti cet, na, tadAzrayANAmAtmanAmeva cetanatvAt tavAdhiSThAtAro bhaviSyanti, kimadhiSThAtrantareNezvareNa : tasyApi tAdRzA parakIyakarmAntarApekSA saGkocitasvAtantryeNa kimaizvaryeNa kAryam, rAjyamiva mantriparavaza maizvaryaM kopayujyate tAdRk yatrApa* nirapekSaM rucyaiva na racyate'bhimatam ? anyenApyuktam-- kimozvaratayezvaro yadi na vartate svecchayA / na hi prabhavatAM kriyAvidhiSu heturanviSyate / / iti / 156. naiyAtmika- judA judA AtmAnA zubha ane azubha karmonI apekSA rAkhIne Izvara jagata saje che. zaMkA--tA pachI kame! ja jagatanu pujana kare, izvaranI zI jarUra che ? naiyAyika--cetanathI prerita acetanamAM (=rmAmAM) sananu sAmarthya ghaTe che eTale tenanA pre ka eka cetana (=i) kalpavAmAM Ave che, zaMkA----nA, karmAnA AzrayarUpa jIvAtmA cetana heAI te ja karmonA preraka banaze, khInna adhiSThAtA izvarane mAnavAnI zI jarUra che? bIjAnAM karmonI apekSA rAkhavAne kAraNe maryAdita thaI gayela AvA sAtagarUpa azcanuM zuM prayeAjana ? kevaLa maMtrInA upara ja AdhAra rAkhatuM heAya evu rAkhavu. azva zA kAmanu' ? jyAM rAjA khInna upara AdhAra rAkhyA vinA pe.tAnI mAjI pramANe pAtA abhimata kaI karI zakatA na hoya? eTale ja khIjAe kahyu` che ke jo izvara peAtAnI icchA pramANe na vatI` zakatA hAma tA evA IzvaranA azva ne zuM karavAnuM ? kAraNa ke je prabhue che tee tA pAte je kai je rIte karavu hAya che tene (yogya TharAvavA) rutue khALatA nathI. [teo tA peAtAne je icchA thAya te icchA pramANe ja kare che. arthAt temanI IcchA yeAgya ja hAya che.] ', 157. atha krIDArthA jagatsarge bhagavataH pravRttiH, idRzA ca zubhAzubharUpeNa jagatA sRSTena krIDati paramezvara ityucyate tarhi krIDAsAdhyasukharahitatvena sRSTeH pUrvamavAptasakalAnandatvaM nAma tasya rUpamavahIyate / For Personal & Private Use Only Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Izvara kIDAthe sarjana kare che? na ca krIDApi niHzeSajanatA''taGkakAriNI / AyAsabahulA ceyaM kartuM yuktA mahAtmanaH / / tasmAnna jagatAM nAtha IzvaraH sraSTA saMhartA'pi bhavati / na hyasya dhriyamANeSu pUryante jantukarmasu / sakRt samastaulokyanirmUlanamanorathAH / / karmoparatapakSe tu punaH sRSTirna yujyate / na karmanirapekSo hi sargavaicitryasaMbhavaH / / 157. nAyika- kIDAthe ja Izvara jagatanuM nirmANa kare che; AvA zubha azubha rUpavALA (karmavALA) jagatane sane Izvara kauDA kare che ema ame kahIe chIe. zaMkA-te sRSTi pahelAM kaMDa janya sukhathI vaMcita hovAne kAraNe izvaranA avAptasakalAnaMda rU5nI hAni thAya sarva jIvene duHkha denArI ane ghaNA zramathI sAdhya krIDA mahAtmAo kare e yogya nathI. tethI, jagatano nAtha Izvara jagatano sarjaka nathI. te jagatane saMhAraka paNa nathI kAraNa ke jIvonAM karmo jayAM sudhI bhegavAI na jAya tyAM sudhI eka sAthe traNeya lekane saMhAra karavAne tene maratha pUrNa na thAya. [eka samaya e Ave che ke jyAre badhAM karmo bhegavAI jAya che e paNa savIkAratAM punaH sRSTi ghaTe nahi kAraNa ke karma nirapekSa sarganI vicitratA asaMbhava che. 158. madha trAhmaNa mAnena saMvatararAnijhAmaghitikRti parameSTini maheravaraphyu niho; jAyate, tayA tirohitasvaphalArambhazaktIni karmANi saMbhavantoti saMpadyate sakalabhuvanapralayaH / punazca tAvatyeva rAtriprAye kAle vyatIte sisRkSA bhavati bhagavataH, tayA'bhivyaktazaktIni karmANi kAryamArabhante iti tadapyayuktam --- udbhavAbhibhavau teSAM syAtAM cedIzvarecchayA / tahi sevAstu jagatAM sagesaMhArakAraNam / kiM karmabhiH ? 158. nIyAyika-brahmAnAM [rAta-dinanI laMbAInA] pramANa pramANe se varasa sudhI parameSThI zAsana pUruM karI rahe che tyAre mahezvarane saMhAra karavAnI IcchA jAge che. tene lIdhe karmonI potapotAnAM phaLa ApavAnI zakti kuMThita thaI jAya che, pariNAme sakala lekane pralaya thAya che. pharI lagabhaga teTalo ja rAtri jevo kALa pasAra thatAM Izvarane sajana karavAnI IcchA thAya che. tene lIdhe karmonI kuMThita thaI gayelI zakti abhivyakta thAya che ane pitA potAnAM kAryone AraMbhe che. zaMkA-Ama kahevuM paNa yogya nathI. je IzvaranI IcchAthI ja karmonI zaktine uddabhava-abhibhava thatA hoya te pachI te IzvarechA ja jagatarI sRSTi ane pralayanuM kAraNa ho, vacce karmanI zI jarUra che ? -vacce karmonI zaktinA uddabhava-abhibhavane lAvavAnI zI jarUra che ?.. For Personal & Private Use Only Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IcchAmAtrathI sajana mAnavAmAM doSa 159. evamastviti cet, na, IzvarecchAvazitvapakSe hi trayo duratikramAH doSAH / tasyaiva tAvanmahAtmano niSkaraNalaga kAraNameva dAruNasargakAriNaH, tathA vaidikInAM vidhiniSedhacodanAnAmAnarthasthAna IzvarecchAta eva zubhAzubhaphalopabhogasaMbhavAt, anirmokSaprasaGgaraca muktA api pralaya samaye iva jIvAH punarIzvarecchayA saMsareyuH / tasmAnnezvarAdhIno jagatAM sagaH saMhAro vaa| ____159. vAya-, mema hai|. zaMkAkAra nA, ema tame na mAnI zake] kAraNa ke kevaLa IzvachAvaza jagatanA sarga ane saMhAra mAnatAM traNa duratikrama daSo AvI paDe che-(1) akAraNa ja dAruNa sane sarjanAra te mahAtmAmAM niSkAraya mAnavAne deva Ave. (2) IzvarecchAthI ja zubhaazubha phalepabhe ga saMbhavata hAI vaidika vidhi-niSedhanA Adeza nirarthaka banI jAya. (3) pralaya samayanA jIvonI jema mukta jIvo paNa darechAthI pharI saMsAramAM Ave ane pariNAne mokSanI asaMbhavatAnI Apatti Ave. tethI jagatanI sRSTi ke saMhAra IzvaradhIna nathI. 160. ityanantaragItena nayenezvarasAdhane / nAnumAnasya sAmarthyamupamAne tu kA kathA ? // AgamasyApi nityasya tatparatvamasAMpratam / / tatpraNIte tu visrambhaH kathaM bhavatu mAdRzAm // kiJcAgamasya prAmANyaM tatpraNItatvahetukam / . tatprAmANyAca tatsiddhirityanyonyAzrayaM bhavet / / anyathA'nupapattyA tu na zakyo labdhumIzvaraH / na hi tad dRzyate kArya taM vinA yanna siddhayati / tasmAt sarvasadviSayapramANAnavagamyamAna svarUpatvAdabhAva evezvarasyeti siddham / na ca prasiddhimAtreNa yuktametasya kalpanam / nimUlatvAttathA coktaM prasidbhivaTayakSavat / / ata eva nirIkSya durdhaTaM jagato janmavinAzaDambaram / na kadAcidanIdRzaM jagata kathitaM nItirahasyavedibhiH // [160. hamaNuM ja jaNAvI gayA e rIte jo Izvarane puravAra karavA anumAnanuM sAmarthya nathI to pachI upamAnanI to vAta ja kyAM karavI ? nitya Agama paNa Izvara For Personal & Private Use Only Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 IzvarasAdhaka sAmAnyataH R anumAna praNIta che ema kahevuM ye|gya nathI. te IzvarapraNIta hoya tA paNa mArA jevAene (=IzvaramAM na mAnanArAone) temAM vizvAsa kema besaze ? vaLI, Agama zvarapraNIta heAvAne kAraNe AgamanuM prAmANya che, ane agama pramANu hevAne kAraNe Izvara [mAgama dvArA] puravAra thAya che-Ama anyonyAzrayadaeNSa Ave che. anyathAnupapatti dvArA paNa izvara puravAra thave| zakaya nathI, kAraNa ke evuM koi kAryAM dekhAtuM nathI je izvara vinA dhatuM na hAya, niSkarSa e ke sad viSayane grahaNa karanAra ke! paNu pramANu vaDe izvaranuM svarUpa grahaNu thatuM na heAI Izvara nathI e puravAra thayuM. kevaLa prasiddhi(=okavAyakA)ne AdhAre IzvaranI kalpanA karavI yogya nathI kAraNa ke te nirmUla che, eTale ja kahyuM che ke ' taDa upara yakSa rahe che evI leAkavAyakA jevI A le.kavAyakA che. jagatanI utpatti ane nAza duSTa jANIne nItihasyatA naNakAgae kahyuM che ke kadI paNa AvuM jagata nahiM hAya ema nahi [arthAt jagata sadAkALa AvuM ne AvuM ja che enI utpatti ke nAza che ja nahi.] 161. atra vadAmaH / yattAvadidamagAdi nagAdinirmANanipuNa puruSaparicchedadakSaM pratyakSa N na bhavatIti tadevameva pratyakSapUrvakamanumAnamapi tenaiva pathA pratiSThitamiti tadapyAstAm / sAmAnyatodRSTaM tu liGgamIzvarasattAyAmidaM brUmahe pRthivyAdi kAryaM dharma, tadutpattiprakAraprayojanAdyabhijJakartRpUrvakamiti sAdhyo dharmaH kAryA ghaTAdivat / " 161, ahIM ame taiyAyikA kahIe chIe-paryaMta vagerenuM nirmANa karavAmAM nipuN puruSane jANavA pratyakSa samartha nathI ema tame kaheA che!, kharekhara ema ja che. pratyakSapUrNAMka anumAnanI paNa A ja dazA che ema tame kahe che, te paN bhale he. paraMtu IzvaranA astitvane puravAra karanAruM A rahyuM. samAnyatadRSTa liMga (=anumAna) - pRthvI vagere kAryo dhI che; temanI utpattinA prakAra, temanI utpattinuM prayAjana vagerene jANanAra kartApUrNAMka te kAryA che e sakadharma che; kAraNa ke tee ghaTa vagerenI jema kAryA che e hetu che. 162. nanu kAryatvamasiddhamityuktam / evamAcaSTe cArvAka zAkyoM mImAMsako vA ? cArvAkastAvad vedaracanAza racanAntaravilakSaNAyA api kAryatvamabhyupagacchati yaH ma kathaM pRthvyAdiracAnAyAH kAryatvamahuta / mImAMsako'pi na kAryatvamapahotumarhati yata evamAha 'yeSAmapyanavagatotpattInAM rUpamupalabhyate, tantuvyatiSaktajanito'yaM paTastadvyatiSaGgavimocanAt tantuvinAzAdvA naGkSyatIti kalpyate' iti / evamavayavasaMyoganirvamAnavapuSaH kSitidharAderapi nAzasampratyayaH sambhavatyeva / dRzyate ca kvacid vinAzapratItiH, prAvRSeNyajaladharadhArAsAraniluThita evaM parvataikadeze 'parvatasya khaNDa: patitaH' iti / vastugatayozca kAryanvavinAzitvayoH samavyAptikatA vArtikakRtA'pyuktatra-tena yatrArmo vyApyavyApakasamma / tatrApi vyApyataiva syAdaGga na vyApitAmatiH // [ zlo0 vA0 1.1.5 / - For Personal & Private Use Only Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAryavahetu asiddha nathI 97 iti vadatA / tasmAdvinAzitvenApi kAryatvAnumAnAta tanmate'pi na kAryatvamasiddham / 162. zaMkAkAra-pRthavI vagerenuM kAryatva asiddha che ema kahevAmAM AvyuM che. nayAyika--koNa ema kahe che?-cArvAka, bauddha de mIsAMsaka? je cArvAka bIjI racanAothI vilakSaNa vedanI racanAnuM ya kAryatva svIkAre che te pRthvI vagerenI racanAnuM kAryatva kema karIne nakAre ? mImAMsake paNa pRthvI vagerenA kAryavano niSedha karavo yogya nathI kAraNa ke te pote ja te Ama kahe che ke "je ajJAta utpattivALI cIje che temAMya [evuM] rUpa jaNAya che [jenA uparathI temanA vinAzanuM anumAna thaI zake. udAharaNArtha, jene upa thato ApaNe dekhyo nathI te paTa] taMtuonA joDAvAthI A paTa utpanna thaye che [ema jaNAya che, eTale taMtuo chUTA paDavAthI ke taMtuo nAza pAmavAthI te nAza pAmaze ema ApaNe kapIe chIe. e ja rIte avayenA saMyogathI banelI racanAvALA parvata vagerenA nAzanuM jJAna paNa saMbhave che. kayAreka vinAzanI pratIti thatI dekhAya paNa che, jemake varSARtunA vAdaLAmAMthI varasatI dhArAothI tUTI paDelA parvatanA eka bhAganI bAbatamAM ApaNe kahIe chIe ke parvatane TukaDe [tUTI] po.' vaLI, tethI jyAM baMne dharmo (= sAdhya dharma ane sAdhaka dharma) vyApya tema ja vyApaka tarIke svIkRta hoya tyAM paNa jJAnanuM aMga ( kAraNu) vyApyatA ja bane, nahi ke vyApitA arthAta vyAkhyatvarUpe ja dharma gamaka bane, vyApakatvarUpe nahi' ema kahIne kavAtikakAre paNa vastunA (=bhAvanA, abhAva che nahi) dharmo kAryatva ane vinAzitvanI samavyAsikatA jaNAvI che ja. tethI, vinAziva uparathI kArya tvanuM anumAna thatuM hoI, temanA mate paNa pRthvI vagerenuM kAryatva asiddha nathI. 163. roDa jAvakSya krathamasatAmamiradhIta vena nitya nAma padArtha praNayakeliSvapi na viSahyate / tasmAt sarvavAdibhirapraNodyaM pRthivyAdeH kAryatvam / athavA sannivezaviziSTatvameva hetumabhidadhmahe yasmin pratyakSata upalabhyamAne sarvApalApalampaTA api na kecana vipratipa-mutsahante / tasmAnnAsiddho hetuH / 163. je bauddha prayalimAM paNa nitya padArthane sahana karI zakatA nathI te pRthvI AdinA kAryane kema asiddha kahI zake. niSkarSa e ke badhA ja dArzanike pRthvI vagerenuM kAryava nizaMkapaNe svIkAre che. atha sannivezanI (=racanAnI) vizeSatAne ja ame hetu tarIke ApIe chIe. te hetu pratyakSa dvArA jJAta thate heI, apAlApa karavAmAM rAcanArAomAMne kaI paNa te hetu vize Apatti ApavA mATe utsAha batAvatuM nathI. tethI, te hetu asiddha nathI. 164. nan kavinAbhAvitayA yathAvidhasya sannivezasya zarAvAdiSu darzanaM tAhazameva sannivezamupalabhya kvacidanupalabhyamAnakartRke kalazAdau katranumAnamiti yuktam / nyA,ma. 13 For Personal & Private Use Only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sannivezaeta parIkSA ayaM tva ya evaM kalazAdisannivezAt parvatAdisannivezaH / nAtra sannivezasAmAnya kiJcidupalabhante laukikAH / sannivezazabdameva sAdhAraNaM prayuJjate / na ca vastunoratyantabhede sati zabdasAdhAraNatAmAtroNa tadanumAnamupapadyate / na hi pANDutAmAtrasAdhAraNatvena dhUmAdiva kakkolarajorAzerapi kRzAnuranumAtuM zakyate iti / taduktam sidra yAdagadhiSTAtRbhAvAbhAvAnuvRttimat / sannivezAdi tattasmAd yukta yadanumIyate // vastubhedaprasiddhasya zabdasAmyAdabhedinaH / na guISlumitiH pAchagyAdriva dutArAne ti [g0thI 2. 22-22] _164 zaMkAkA (baddha)--zarA vageremAM je prakArane sanniveza kartA sAthe avinAbhAva saMdha dharAvato dekhAya che te sanniveza joIne koIka vAra jene kartA dekhAto nathI te kalaza vagerenI bAbatamAM temanA kartAnuM anumAna karavuM yogya che, paraMtu A parvata vagerene niveza te kalaza AdinA nivezathI bhinna prakAra che. ahIM [5rvata Adi ane kalaza AdamAM) sanniveza sAmAnya kaMI dekhAtuM nathI, kevaLa sannivezazabda ja samAnapage baMnemAM vAparavAmAM Ave che eTaluM ja. jyAre be vastuo (ahIM zarAvAdigata sanniveza ane parvatAdigata sanniveza) atyanta bhinna hoya tyAre temane anulakSI vaparAte siniza'-]zabda eka che [arthAt te zabda baMnemAM samAna che eTalA ja kAraNe [zarAvagata sanivezanI jema parvatagata sanileza uparathI] parvatAdinA kartAnuM anumAna ghaTI zake che, pAMDunA dhUmanI jema kakkolarAzimAM paNa che paraMtu tethI kaMI dhUmanI jema kalekazi uparathI agninuM anumAna zakaya banatuM nathI. eTale (dhamakIrtie kahyuM che ke "jevo sanniveza kartA sAthe avayavyatireka saMbaMdha dharAvato siddha hoya tevA sadhaLA sanizo uparathI badhe sthaLe kartAnuM anumAna karavuM yogya che. jema (dhUma ane kaphakAlarAzi be pAMDudravyo bhinna hovAthI pAMDudravyarUpa sAmya uparathI agninuM anumAna karavuM yogya nathI tema (zarAvagata niveza ane parvatAdigata sanniveza) be bhinna vastuo che, tyAre amedakArI ('aneiveza - zabdasAmya uparathI (parvatagata sannivezanI bAbatamAM) prasiddha (kartAnuM) anumAna karavuM yogya nathI. (165. utha cAAiti na vudracAmade | dhUmo di mAnase kumArIjAramaarutsndhukssymaannmnd jvalanajanmA kRshpraayprkRtiruplbdhH| sa yadi parvate prabalasamIraNolasita hutavahapluSyamANamahAmahIruhaskandhendhanaprabhavo bahulabahulaH khamaNDalamakhilamAkrAmannupalabhyate tatkimidAnImanalapramiti mA kArSIt / 165. naiyApika - jevo (sanniveza ityAdi) e je tame kahyuM ke ame samajayA nahi. rasoDAmAM nIca ne karaDInI phekathI saLagAvAyela maMda agnimaMthI pedA thayele dhumADe lagabhaga kRzakAya dekhAya che. te dhumADe je parvata upara prabaLa pavanathI pragaTI UThelA For Personal & Private Use Only Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sannivezahetu parIkSA agnimAM saLagatA meTAM moTAM vRkSanAM thaDiyAMnA idhanamAMthI pedA thAya te puSkaLa jaththAmAM AkAzamAM phelA dekhAya che. tethI zuM te dhumADo have (parvata upara) agninI anumiti nahi janmAve ? 166. atha vizeSarahitaM dhUmamAtramagnimAtreNa vyAptamavagatamiti tatastadanumAnam ihApi sannivezabhAtra kartR mAtreNa vyAptamiti tato'pi tadanumIyatAm / nanu sannivezazabdasAdhAraNyamAtramatra, na vastusAmAnyaM kiJcidasti / bhikSo ! dhUmo'pi bhavadarzane kiM vastusAmAnyamasti / mA bhUdvastusAmAnyam , AkAzakAlAdivyAvRttirUpaM tu saMvyavahArakAraNamasyeva / hantaH tarhi prakRte'pi asannivezavyAvRttirUpaM bhavatu sAmAnyamAkAzakAlAdivilakSaNarUpatvAt pRthivyAdeH / 166. baddha-vizeSarahita dhUmamArga (dhUmasAmAnya) agnimAtra (=agnisAmAnya) sAthe vyAptisaMbaMdha dharAvate jaNAve che, eTale dhUmamAtra =dhUmasAmAnya) uparathI agnimAtranuM (=agnisAmAnyanuM) anumAna thAya che. naivAvika--ahIM paNa sanniveza sAmAnya kartA sAmAnya sAthe vyAptisaMbaMdha dharAve che, eTale sannivezasAmAnya uparathI karva sAmAnyanuM anumAna thAya che. bauddha--ahIM (zarAvAdisanniveza ane parvatAdisannivezamAM) "saniza" zabda ja samAna che, koI vastu sAmAnya nathI. nAyika--he boddha tArA darzanamAM dhumADe =dhUmatava) paNa zuM vastu sAmAnya che ? bauddha--bhale te vastu sAmAnya na hoya paraMtu AkAza, kAla, vagerenI vyAvRttirUpa, vyavahAranuM kAraNa te te che ja. taiyAyika--are ! to te prastuta bAbatamAM paNa asannivezayAvRttirUpa sAmAnya he, kAraNa ke prI vagere AkAza, kAla vagerethI vilakSaNa rUpa dharAve che. 167. nanu tatra dhUmo dhUma ityanuvRttavikalpabalena kalpitamapohasvabhAvaM sAmAnyamabhyupagatam / ihApi sannivezavikalpAnuvRtteH tvatkalpitamapoharU pameva sAmAnyamiSyatAm / api ca sakartR katvAbhimatevapi saMsthAneSu na sarvAtmanA tunyatvaM prata yate / na hi ghaTasaMsthAnaM catu zAlasaMsthAnaM ca susadRzamiti / saMsthAnasAmAnyaM tu parvatAdAvapi vidyate eveti sarvathA yAdRNityavAcako granthaH / 167. ddha - tyAM (dhu ne va ii bAbatamAM te) dhuma' "dhU na' evAM samAna nizcayajJAnanA baLe kapita apana.rUpa amAnya svIka nava mAM AvyuM che. nAyika-tema A paNa 'saniza '-niveza' evAM samAna nizcayajJAnanA baLe apaharUpa ja sADI mAM vadhI, kartaka tarIke svIkRta veze paNa ekabIjA sAthe sarvathA tulya hetA nathI. gha sa-i veza ane catuHzAsanniveza ekabIjA sAthe For Personal & Private Use Only Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 sannivezatuparIkSA atyaMta sAmya dharAvatA nathI, ane sannivezasAmAnya te parvata vageremAM paNa che ja. eTale jevo [sanniveza' vagere kahenAra bauddha grantha sarvathA arthahIna che. 168. yadapi vyabhicArodbhAvanamakRSTajAtaiH sthAvArAdibhirakAri tadapi na cAru, teSAM pakSIkRtatvAt / pakSeNa ca vyabhicAracodanAyAM sarvAnumAnocchedaprasaGgaH / 168. kheDyA vinA UgI nIkaLela ghAsa, vagerenA virodhI daSTAnto dvArA vyabhicAra deSa jaNAvavAmAM Avyo e paNa gya nathI, kAraNa ke A dRSTAMta paNa pakSAntargata che. je pakSane ja virodhI daSTAMta tarIke jaNAvI vyabhicAradoSa darzAvavAmAM Ave te badhAM ja anumAna uccheda thavAnI Apatti Ave [arthAt koI anumAna ja saMbhave nahi.] ___169. nanu ca pRthivyAderutpattikAlasya parokSatvAt kartA na dRzyate iti tadanupalabdhyA tadasattvanizcayAnupapatteH kAmaM saMzayo'stu / vanaspatiprabhRtInAM tu prasavakAlamadyatvena vayameva pazyAmaH / na ca yatnato'pyanveSamANAH kartArameSAmupalabhAmahe / tasmAdasau dRzyAnupalabdhernAstyevetyavagacchAmaH / api ca yena yena vayaM vyabhicAramudbhAvayiSyAmaH taM taM cetpakSIkariSyati bhavAn sutarAmanumAnocchedaH, savyabhicArANAmapyevamanumAnatvAnapAyAt / 169. bauddha -pRthvI vagerenI utpattine kALa parokSa hAI pRthvI vagerene kartA dekhAte nathI, eTale tenA na dekhAvA uparathI pRthvI vagerene kartA nathI evo nizcaya karavo ghaTe nathI. tethI, pRthvI vagerenA kartAnA hevA bAbata saMzaya ja bhale. vanaspati vagerenI utpattinA kALane to vartamAnarUpe-AjarUpe-ApaNe pote ja dekhIe chIe, ane tema chatAM prayatna karI zedhavA chatAM temanA kartAne ApaNe dekhatA nathI. tethI, tenA darzana mATenI badhI sAmagrI mojuda hovA chatAM te dekhAtuM na hovAthI te nathI ema ApaNane nizcaya thAya che. vaLI, je je virodhI udAharaNa ApI ame vyabhicAradoSa batAvIe te te udAharaNane tame pakSAntargata banAvI deze to sarva anumAnano ukeda tame ja sahelAIthI karI nAkhaze, kAraNa ke A rIte te vyabhicAra anumAnamAMthI paNa pramANutA dUra nahi thAya. 170. ucyate / sthAvarANAmutpattikAlapratyakSarave'pi karturadRzyatvamevAzarIratvanizcayAt / azarIrasya tarhi tadutpattAvavyApriyamANatvAtU kartRtvamapi kathamiti ced etadaprato nirNeSyate / adRzyasya ca karturanupalabdhito nAstitvanizcayAnupapatteH nAkRSTajAtavanaspatInAmakartR kavamiti na vipakSatA / yattUktaM paridRzyamAnakSitisalilAdikAraNa kAryatvAtU sthAvarANAM kimadRzyamAnakartRkalpanayeti cet tadapezalam, paralokavAdibhiradRzyamAnAnAM karmaNAmapi kAraNatvAbhyupagamAm / bArhaspatyAnAM tu tatsamarthanameva samAdhiH / For Personal & Private Use Only Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghAsano kartA adazya Izvara che 10. 170. naiyAyika-Ane uttara ame ApIe chIe. vRkSone utpattikAla pratyakSa hovA chatAM temane kartA te adazya ja rahe che kAraNa ke tene zarIra nathI evo nizcaya karavAmAM AvyuM che. zarIra vinAne te temane utpanna karavAmAM vyApAra karI zake ja nahi, te pachI te temane kartA kema gaNAya ?-evo prazna pUcho te ene uttara ame AgaLa upara ApIzuM. adazya kartAnA nAstitvane nizcaya tenA adarzana uparathI karavo ghaTata na hoI, akRSTajAta vanaspatine kaI kartA nathI ema na kahevAya ane tethI akRSTajAta vanaspati virodhI daSTAMta banatuM nathI. dazyamAna kSiti, jala, vagere kAraNonuM kArya hAI ghAsanA adazyamAna kartAnI kalpanA karavAnuM prayojana zuM ema je kahevAmAM AvyuM che te paNa yogya nathI, kAraNa ke paralokavAdIo adazyamAna kane paNa kAraNa tarIke svIkAre che. bRhapatinA anuyAyI cArvAkone te paralekanuM samarthana karavuM e ja mAnasI vyathA che. 171. maNa gonika pharmavyatirekeLa na ghaTate rUti varmaLAmadarathamAnAnAmapi kAraNatvaM kalpyate tatra, yayevamacetanebhyaH kArakebhyazcetanAnadhiSThitebhyaH kAryotpAdAnupapatte: kartA'pi cetanasteSAmadhiSThAtA kalpyatAm / tasmAt sthAvarANAmakartRkatvAbhAvAnna vipakSatA iti na tairvyabhicAraH / _171. je karma vinA jagatanuM citra ghaTatuM nathI mATe karmo adazya hovA chatAM temane vicitryanA] kAraNa tarIke svIkAratA he te acetana kArake cetanathI prerAyA vinA kAryanI utpatti kare e ghaTatuM nathI mATe temanA preraka tarIke cetana kartAnI kalpanA paNa tame kare. niSkarSa e ke ghAsa vagerenA kartAne abhAva na hoI ghAsa vagere virodhI daSTAMta banatA nathI ane tethI teone lIdhe vyabhicAradeSa Avato nathI. 172. yadapyuktam yena yena vyabhicAra udbhAvyate sa cetpakSe'ntarbhAvayiSyate, ka idAnImanumAnasya niyama ityetadapi na sAdhu / yadi hi bhavAnnizcite vipakSe vRttimupadarzayetkastaM pakSe'ntarbhAvayet / na hi vipratve puMstvasya, nityatAyAM vA prameyatvasya vyabhicAre codyamAne vedhasA'pi vipakSaH pakSIkatuM zakyaH, vAdIcchayA vastuvyavasthAyA abhAvAt / iha tu sthAvarAdau katrabhAvanizcayo nAstItyuktam / _172. je virodhI daSTa tathI vyabhicAra Ave tene ja pakSamAM atarbhAva karavAmAM Ave te pachI anumAnane niyama ja kyAM rahyo? [ arthAt A anumAna che ane A anumAnAbhAsa che evo niyama ja kyAM rahma ?-] ema je kahevAmAM AvyuM te paNa yogya nathI. je Apa nizcita vipakSamAM enuM astitva darzAve te pachI koNa teno pakSamAM aMtarbhAva kare ? brAhmaNatva puravAra karavA ApavAmAM Avela vipra hetune ane nityatA puravAra karavA ApavAmAM Avela prameyatva hetuno vyabhicAra deva darzAvavAmAM Ave tyAre brahmA paNa vipakSane pakSa banAvavA samartha nathI, kAraNa ke vAdInI IcchA For Personal & Private Use Only Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 sannivezahetu parIkSA pramANe vastuvyavasthA nathI. ahI' tA ghAsa vageremAM kartAnA abhAvanA nizcaya ja nathI e ame kahI gayA chIe. 173 nanu sthAvareSu pakSIkRteSvapi vyabhicAro na nivartate eva / na hi sapakSavipakSavyatirekaNa tAttvikaH pakSo nAma kazcidasti, vastuno dvairUpyAnupapatteH / vastusthityA sakartRkAzcedvanaspatiprabhRtayaH sapakSA eva te no cettarhi vipakSA eva, na rAzyantaraM samastIti / 173, bauddha-ghAsa vagere vanaspatine pakSamAM samAviSTa karavAmAM Ave te paNa vyabhicArade:Sa dUra thateA nathI. enuM kAraNa ApIe chIe. sapakSa ane vipakSathI atirikta koI tAttvika pakSa che ja nahi, kAraNa ke eka vastunAM be rUpA (=svabhAve `ghaTatAM nathI. hakIkatamAM je ghAsa vagere sakaka hAya tA te sapakSA 8 che; anyathA vipakSA ja che. sapakSa ane vipakSathI anya trIjI rAzi dharatI nathI. 174 ucyate pakSAbhAve sapakSavipakSavAcoyuktireva tAvatkimapekSA pakSAnukUlo hi sapakSa ucyate tatpratikUlazca vipakSa iti / yadyevaM tarhi ko'yaM pakSo nAmeti 174. naiyAyika - pakSanA abhAvamAM kAnI apekSAe 'sapakSa'-'vipakSa' avA zabdonA prayAga thAya che? pakSane anukULa heAya tene sapakSa kahevAmAM Ave che. pakSane pratikULa DAya tene vipakSa kahevAmAM Ave che. bauddha-jo ema DeAya te! jAvA ke A pakSa e zu che? 175. sAryAnvitatlena dvAkhyAmavyavadhAritaH / sapakSastadabhAvena nizcitasya vipakSatA // vimato yatra tu tayostaM pakSaM sampracakSmahe / vastuno dvayAtmakatvaM tu nAnumanyAmahe vayam / / vAdibuddhayanusAreNa sthitiH pakSasya yadyapi / tathA'pi vyavahAro'sti vastutastannibandhanaH // saMdigdhe hi nyAyaH pravartate, nAnupalabdhe na nirNIte ityuktametat / saMhihyamAna eva cArthaH pakSa ucyate / kiJcitkAlaM tasya pakSatvaM yAvannirNayo notpannaH / tadutpAde tu nUnaM sapakSavi pakSayoranyataratrAnupravekSyatyasau / atazca pakSAvasthAyAM tena vyabhicArodbhAvanamasamIcInam / 175, naiyAyika-vadI ane prativAdI bane jene sAdhya dharmathI anvita nizcitapaNe samajatA heAya te sapakSa. vAdI ane prativAdI bane jene sAdhya dharmAMnA abhAvathI yukta nizcitapaNe jANatA heAya te vipakSa. retI khAyatamAM vAdI ane prativAdIne matabheda hAya tene ame pakSa kahIe chIe. vastu be rUpo-svabhAveA dharAve che ema ame mAnatA nathI. jo ke vAdInI buddhi anusAra pakSanI sthiti - sthApanA - heAya che chatAM vyavahAra (=pakSanA vyavahAra) tA vastuta: vAdI-prativAkInA matabhedane AdhAre heAya che. sadigdha For Personal & Private Use Only Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanniveza hetuparIkSA 103 dharmamAM ja anumAna pravRtta thAya che, anupalabdha (etaddana ajJAta) ke niNata dharmamAM te vRta thatuM nathI e to ame kahI gayA chIe. je vastumAM [sAdhya dharmanA hovAnahevAne sa deDa jAge hoya te vastune pakSa kahevAmAM Ave che. keTalIka vakhata sudhI arthAt jyAM sudhI nirNaya na thAya tyAM sudhI tenuM pakSatva che. nirNaya thatAM ja sapakSa ane vipakSa bemAMthI ekamAM te pravezI jAya che. tethI te jyAM sudhI pakSAvasthAmAM hoya tyAM sudhI tenI aMdara vyabhicAradeSa batAve egya nathI. 176 nanu nizcitavipakSavRttiriva saMdigdhavipakSavRttirapi na hetureva / tadevaM vIrudhAdiSu saMdigdhe'pi kartari sannivezasya darzanAd ahetutvam / naitatsAram, sadasatpAvakatayA parvate saMdigdhe vipakSe vartamAna ya dhUmasyAhetutvaprasaGgAt / sarva eva ca sAdhyAMzasaMzayAdvipakSA eva jAtA iti pakSavRttayo hetava idAnIM vipakSagAmino bhaveyurityanumAnocchedaH / atha pakSIkRte'pi dharmiNi sadasatsAdhyavarmatayA sandigdhe vartamAno dhUmAdiranyatra vyAptinizcayAd gamaka iSyate, tahiM sadasatkartRka nayA saMdigdhe'pi vasudharAvanaspatyAdau vartamAnaM kAryatvamanyatra vyAptinizcayAd gamakamiSyatAm, vizeSo vA vaktavyaH / 176. bauddha-nizcita vipakSamAM je rahete hoya te jema hetu nathI tema saMdigdha vipakSamAM je rahetA hoya te paNa hetu nathI ja. te A pramANe - kartAnuM hevuM jayAM saMdigdha - che te velaDI vageremAM sannaveza te dekhAya che, e be sanniveza hetu nathI. naiyAyika A vAta sArahIna che kAraNa ke ema mAnIe te pAvakanuM hAvuM-na hovuM parvata upara saMdigya hoI te saMkhya vipakSamAM (=parvatamAM) rahela dhUma ahetu banI javAnI bapatti Ave. vaLI, sAdha dharma vize saMzaya jAgavAthI te badhAMya kSe] vipakSa ja banI gayA hoI pakSamAM ranAra ituo have vipakSamAM rahetA banI jaze, pari - NAme anumAnane ja ucheda thavAnI Atti Avaze. ahI] sAdha dharma rahe che ke nahi e jenI bAbatamAM saMzaya che evA pakSa tarIke svIkArela dhamamAM rahetA dhUma vagere hetu, bIje sthAne agni vagere sAthe temane vyAptinizcaya thaye heI, agni vagerene gamaka bane che ema tame bauddho IcchatA hai to jemanAmAM koMkatA dharma saMdigdha che e vasuMdharA, vanaspati, vageremAM rahenAra kAryAtva hetu, bIje sthAne tene katva sAthe vyAptinizcaya thayo. heI, katRkatvane gamaka bane che ema tame svIkAre; athavA e bemAM ze bheda che e tamAre jaNAvavuM joIe. 177. 3 matte mikRSNanAtasthAvarAciminnArasthAnA vepagena, pRthivyAdibhirevaatr vyabhicAraH, astha vyAptigrahaNasya pratIdhAtAt / vyAptihiM gRhyamANA sakalasapakSavipakSakoDIkAraNa gRhyate / itthaM ca tasyAM gRhyamANAyAmeva yadyat sannivezaviziSTaM tat tadbuddhimattakamityasminnevAvasare sannivezavanto'pi kartazUnyatayA zailAdayazce. tasi sphuranti, yathA kRtakatvena vaDheranuSNatA'numAne yadyatkRtakaM tattadanuSNamiti vyApti For Personal & Private Use Only Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sannivezahetuparIkSA paricchedavelAyAmeva vahniruSNo'pi kRtaka iti hRdayapathamavatarati, tadvarjaM tu vyAptau gRhyamANAyAM tato hetoH SaNDhAdiva putrajananamaghaTamAnameva sAdhyAnumAnamiti / 104 177. khIjA keTalAka (arthAt mImAMsakeA) mAne che ke adRSTAta sthAvara vagere vyabhicAra sthAneAne zeAdhavAnI zI jarUra che? pRthvI vagere sAthe ja ahI* vyabhicAra thAya che, kAraNa ke tenI (=sannivezaviziSTavahetunI) kRitakatva sAthenI] vyAptinuM grahaNu ja TA pAme che, jyAre vyApti grahAya che tyAre badhA sapakSA ane vipakSeAne vicAraNAmAM laIne pachI grahAya che. tyAre ja 'je je sannivezaziSTa che te te buddhimatsaka che' e pramANe grahAya che ane tethI tenA grahaNa vakhate ja sannivezavALA chatAM kazUnya evAM rIla vagere manamAM Ave che, udAharaNa, kRtakatvahetuthI vahninI anuSTutAnuM anumAna karatI vakhate 'je je kRtaka che te te anuSTu che' evI vyAptinuM grahaNu jyAre karIe chIe tyAre ja vahni uSNu hAvA chatAM kRtaka che e hakIkata manamAM Ave che. [vyAptinA dhAta karanAra A je hakIkata manamAM sphure che] tene avagaNIne vyAptinuM grahaNa karavAmAM Ave tA jeTaluM napu*saka dvArA putrAtpAdana aghaTamAna che teTaluM te hetu (=sannivezaviziSTatvahetu) dvArA sAjyanu' (=katvanuM') anamAna karavu' aTamAna banI rahe che. 178. tadetadanupapannam vizeSollekha rahita sAmAnyamAtrapratiSThitasya vyAptiparicchedasyAnumAnalakSaNe nirNItatvAt / agnyanuSNatA'numAne hi na vyAptigrahaNapratighAtAdaprAmANyamapi tuM pratyakSavirodhAdityuktametat / api cAyaM pRthivyAdau kartranumAnanirAsaprakAraH 'zabdAdyupalabdhayaH karaNapUrvikAH, kriyAtvAt, chidikriyAvat' ityatra zrotrAdikaraNAnumAne'pi samAnaH / pratibandhAvadhAraNavelAyAmeva karaNazUnyAnAM zabdAdyupalabdhikriyANAmavadhAraNAt tAbhireva vyabhicArAt / pakSeNa ca pRthivyAdinA vyabhicAracodanamatyantamalaukikam / 178. naiyAyika-A Apatti ghaTatI nathI kAraNa ke anumAnanA lakSaNu vakhate e nigya karavAmAM AvyA che ke kAI paNa vizeSa dRSTAMtanA ullekha vinA kevaLa sAmAnyA vacce ja vyAptinuM jJAna thAya che. agninI anuSTutAnA anumAnamAM, vyAptihaNumAM pratiSThAta AvavAthI aprAmANya nathI Avatu. paraMtu pratyakSanA virodhathI aprAmANya Ave che e ame jaNAvI gayA chIe. vaLI, pRthvI vagerenA kartAnA anumAnanA nirAsa karavAnA prakAra zretra vagerenA karaNa haivAnA A anumAnane--zabda vagerenuM jJAna karaNapUrvaka che, kAraNa ke jJAna kriyA che, chedanakriyAnI jema'--paNu samAnapaNe lAgu paDe che kAraNa ke ['je je kriyA che te karaNu pUraka che' evI] vyAptinA grahaNa vakhate ja, karaNa vinA thatI zabdanA jJAnanI kriyA manamAM nizcitapaNe AvatI hoI temanA vaDe ja vyabhicAra thaze. pRthvI vagere pakSane aDusIne vyabhiyAradeSI Apatti ApavI atyaMta leAkaviruddha che, For Personal & Private Use Only Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sannivezahetuparIkSA 105 179. nanu vastusthityA parvatAdayo'pi vipakSA eva, tvayA tu teSAM pakSa iti nAma kRtaM, na ca tvadicchayA vastusthitirviparivartate / nanvevaM zabdAdhupalabdhayo'pi vastusthityA vipakSA eva, tAsAmapi pakSa iti nAmakaraNameva syAt / na, tAsAM karaNAbhAvanizcayAnutpAdAnna vipakSatvam / parvatAdAvapi kaJabhAvanizcayAnutpAdAnna vipakSatvam / teSu kartA nopalabhyate iti cet, zabdAdhupalabdhikaraNamapi nopalabhyate eva / karaNamadRzyamAnatvAdeva nopalabhyate na nAstitvAditi ceta, kartA'pyadRzyatvAdeva nopalabhyate na nAstitvAt / 179. mImAMsaka -vastusthiti te e che ke parvata vagere paNa vipakSa ja che, tame temane pakSa e nAma ApyuM che, ane tamArI IcchA mujaba vastusthiti badalAI jatI nathI. nAyika-ema hoya te vastutaH zabda AdinAM jJAne vipakSe ja che, tame temane pakSa evuM kevaLa nAma ApyuM che evuM thaze. mImAMsaka-nA, ema nathI kAraNa ke temanI bAbatamAM karaNano abhAva che evo nizcaya janmata na hovAthI teo vipakSa nathI. naiyAyika-ema te parvata vagerenI bAbatamAM kartAne abhAva che e nizcaya janmato na hovAthI teo paNa vipakSa nathI. mImAMsaka-parvata vagerenI bAbatamAM te temanA kartAnuM prahaNa thatuM nathI [eTale kartAnA abhAvane nizcaya che ja.] niyamika-zabda vagerenAM jJAnanI bAbatamAM paNa temanA karaNanuM grahaNa thatuM nathI [eTale karaNanA abhAvane nizcaya paNa che ja.] mImAMsaka-karaNa adazya heI tenuM grahaNa thatuM nathI, ane nahi ke tenuM astitva nathI mATe. tithI karaNanA abhAvane nizcaya nathI ] - yAyika-kartA paNa adazya hovAne kAraNe grahIta thato nathI ane nahi ke te che nahi e kAraNe. 180. manumAnAr jarAmuparukhyate tathatirekha kiyADanupariti , krartA'pynumaanaaduplpsyte kartAramantareNa kAryAnupapatteH / / tenAnumAnagamyatvAnna karturnAstitAgrahaH / tadabhAvAdvipakSatvaM kSityAderapi durbhaNam / / liGgApUrvaM tu sandeho dahane'pi na vAryate / tathA sati prapadyeta dhUmo'pyananumAnatAm // nyA. ma. 14 For Personal & Private Use Only Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 sannivezahetuparIkSA athAsya liGgAbhAsatvaM kSityAdau katradarzanAt / . dhUme'pi liGgAbhAsatvaM tatra deze'gnyadarzanAt // nanu taM dezamAsAdya gRhyate dhUmalAJchanaH / / anayaiva dhiyA sAdho vardhasva zaradAM zatam // ya-pazcAddarzana tena kiM liGgasya pramANatA / anarthitvAdadRSTe vA kRzAnau kiM kariSyasi // tasmAtsarvathA nAyamanaikAntiko hetuH / 180. mImAMsaka-anumAna dvArA karaNanuM jJAna thAya che kAraNa ke tenA sivAya kriyA ghaTatI nathI. yAyika-kartA paNa anumAna dvArA jJAta thAya che kAraNa ke kartA sivAya kArya ghaTatuM nathI. anumAnathI grAhya hAI kartAnA nAstitvanuM prahaNa thatuM nathI. kartAne nAstitvanA abhAvane kAraNe pRthvI vagerenuM vipakSa azakaya - durlabha che. anumAna pahelAM te agninI bAbatamAM paNa saMdeha thata nivArI zakAtuM nathI. je anumAna pahelAM agninI bAbatamAM saMdeha thatA na hoya te dhUma pazu ananumAnatA arthAta aliMgatA pAme. mImAMsA-AnuM (= sannivezatunuM) hetvAbhAsapaNuM che kAraNa ke kSiti vageremAM [sannivezahetu dekhAtuM hovA chatAM sAdhya kartA dekhAtA nathI. nAyika-ema te dhUma hetunuM paNa hetvAbhAsapaNuM thAya kAraNa ke dUra parvataze [dhUma hetu dekhAto hovA chatAM sAdhya] agni dekhAto nathI. | mImAMsA-dithI parvataze agna dekhAto nathI e kharuM paraMtu te parvataze pahoMcyA pachI te agni dekhAya che. | niyAyika-A ja buddhi sAthe he sAdhu puruSa ! Apa so varasa jIvo. pachIthI agninuM darzana thayuM eTale ja zuM liMga (= dhUma) pramANu (= sad hetu) banI gayuM ? agninuM jene prajana nathI tene te agninuM darzana thavAnuM nathI (kAraNa ke te pachIthI parvatadeze javAne ja nahi], tenI bAbatamAM (= teNe karela anumAna bAbata) tame zuM karaze ? tethI A (sAnniveza hetu) sarvathA anekanika nathI. 181. yadapi vizeSaviruddhatvamasya pratipAditaM tadapyasamIkSitAbhidhAnam, vizeSaviruddhasya hetvAbhAsasyAbhAvAt / abhyupagame vA sarvAnumAnAcchedaprasaGgAt / zrotrAdhanumAne'pi yathodAhate zA mevamabhidhAtum yATageva labanakriyAyAM dAtrAdikaraNaM kAThinyAdidharma kamavagataM tAdRgeva zrotrAdi syAt / tadvilakSaNakaraNasAdhyatAyAM tu sAdhyavikalo dRSTAntaH, chedanAdikriyANAmatIndriyakaraNakAryatvAdarzanAditi / For Personal & Private Use Only Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10uM. sanniveza hetuparIkSA 181. vaLI, tame AnuM (= sannivezahetunuM) vizeSaviruddhatva je darzAvyuM te paNa tamAruM avicArI vidhAna che, kAraNa ke vizeSaviruddha hetvAbhAsane abhAva che tene svIdAro te badhA anumAnanA urachedanI Apatti Ave. tame jenuM udAharaNa ApyuM che te zrotrAdinA anumAnanI bAbatamAM paNa Ama kahevuM zakaya che laNavAnI kriyAmAM jevuM kAThinya vagere dharmo dharAvatuM dAtaraDArUpa karaNa jaNAya che tevuM ja (= arthAta kAThinya Adi dharmo dharAvatu) zrotra Adi karaNa [zabda AdinI jJAnakriyAmAM] mAnavAnI Apatti Ave. tenAthI vilakSaNa karaNane sAthe mAnatAM daSTAMta sAdhyavikala banI jAya, kAraNa ke chedana vagere kriyAo atIndriya karaNanuM kArya jaNAtI nathI. 182. atha kriyAmAtra karaNamAtreNa vyAptamavagatamiti tAvanmAtramanumApayati, tadihApi sannivezamAtramadhiSThAtRmAtreNa vyAptamupalabdhamiti tAvanmAtramevAnumApayatu / vizeSANAM tu na talliGgam asti yatra bAdhakam / anityaH zabdaH kRtakatvAdityayamapi zrAvaNatvAdi zabdasya vizeSajAtaM bAdhata eva / dhUmA'pi parvatAgnivizeSAn kAMzcinmahAnasAgnAvadRSTAnapahantyeva / tasmAdyathAnirdiSTasAdhyaviparyayasAdhanameva virudo heturna hi vizeSaviparyayAvahaH / prakRtahetuzca sAdhyaviparyayasyA kartRpUrvakatvasya na sAdhakaH, azvo'yaM vissaannitvaaditivata, tasamAna viruddhaH | 182. je kahe ke karaNasAmAnyathI kriyA sAmAnya vyApta jaNAya che eTale kriyAsAmAnya karaNasAmAnyanuM ja anumAna karAve che, te ahIM paNa sanivezasAmAnya kaI sAmAnyathI vyApta jaNAtuM heI, sannivezasAmAnya kaI sAmAnyanuM anumAna karAve. [kriyA sAmAnya ke sannivezasAmAnya karaNanA vizeSa dharmonuM ke kartAnAM vizeSa dharmonuM liMga nathI kAraNa ke tyAM bAdhaka saMbhave che. "zabda anitya che kAraNa ke te kRtaka che AmAM je kata vahetu che te paNa zabdanA zrAvaNatva Adi saghaLA vizeSone bAdha kare che ja. [parvata upara agni puravAra karo] dhUma hetu paNa mahAna sAgnimAM je keTalAka vizeSone dekhyA nathI te vizeSone bAdha kare che ja. tethI, nirdiSTa sAdhyathI viparItane puravAra karanAra hetu viruddhahevAbhAsa che ane nahi ke sAdhyagata vizeSa dharmathI viparIta vizeSa dharmavALA dhamIne puravAra karanAra hetu. jema "A azva che kAraNa ke tene ziMgaDAM che mAMne kAraNa ke tene ziMgaDAM che' hetu [azva sAdhyathI viparIta baLadane sAdhaka hAI] viruddhahetvAbhAsa che tema prakRta hetu (= sannivezaketu) sAdhyathI (= karNapUrvakavathI) viparIta akartapUrvakatvano sAdhaka nathI. tethI, te viruddhahevAbhAsa nathI. __183. nApi kAlAtyayApadiSTaH pratyakSAgamayorbAdhakayoradarzanAt, pratyutAgamamanuprAhakamihodAhariSyAmaH / nApi satpratipakSo'yaM hetuH, saMzayabIjasya vizeSAgrahaNAderiha hetutvenAnupAdAnAt / nApyayamaprayojako hetuH, yathA paramANUnAmanityatve sAdhye mUrtatvamabhidhAsyate / na hi mUrtatvaprayuktamanityatvam / iha tu kAryatvaprayuktameva sakartRkatvaM tatra tatropa For Personal & Private Use Only Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 sezvara sAMkhyakAranuM IzvarasAdhaka anumAna labdhamiti / ata evAnumAnavirodhasyeSTavighAtakRtazca na kazcidihAvasaraH / prayojake hetau prayukta tathAvidhapAMsuprakSepaprayogAnavakAzAt / tasmAtparodIritAzeSadoSavikalakAryAnumAna mahimnA nUnamIzvaraH kalpanIyaH / sakalalokasAkSikamanumAnaprAmANyamapekSaNIyam / anumAnaprAmANyarakSaNe ca kRta eva parikarabandhaH prAgiti siddha evezvaraH / 183. te kAlAtyayAdiSTa hetvAbhAsa paNa nathI, kAraNa ke pratyakSa ke Agama bAdhaka jaNAtA nathI, UlaTuM Agama te enuM anumAhaka (= samarthaka) che e hakIkta hamaNuM ame udAharaNathI darzAvIzuM. A hetu satratipakSa hetvAbhAsa paNa nathI, kAraNa ke saMzayanA bIjarUpa vizeSAprahaNa vagerene ahIM hetu tarIke svIkArela nathI. paramANunuM anityatva puravAra karavA ApavAmAM Avela hetu mUrtavanI jema A hetu aprAjaka paNa nathI. [paramANunuM anityatva puravAra karavA ApavAmAM Avele bhUta tatva hetu aprojaka che] kAraNa ke mUvane anityatva sAthe avinAbhAvasaMbaMdha nathI. paraMtu ahIM kArya tvane saka katva sAthe avinAbhAvasaMbaMdha badhe jaNAya che. tethI ja anumAnavirodhane ke iSTavighAtakRtne ahIM keI avakAza ja nathI, kAraNa ke prayojaka hetune prayoga karavAmAM AvatAM te prakAranI dhULa uDADavAne kaI avakAza ja raheto nathI. niSkarSa e ke anya ciMtakee (= mImAMsakoe ane bauddhoe) darzAvela badhA doSothI rahita kAryAnumAnanA prabhAve (= baLe) kartA IzvaranI kalpanA karavI joIe. jagatamAM badhAM anumAnanuM prAmANya svIkAratA hoI ApaNe paNa svIkAravuM joIe. anumAnane prAmANyanI rakSA kAje ame pahelethI kaTibaddha chIe ja. Ama ame [anumAna dvAra] Izvarane siddha karyo. 184. anyadapi tadanumAnamanyairuktam-mahAbhUtAdi vyaktaM cetanAdhiSThitaM sat sukhaduHkhe janayati, rUpAdimattvAt tUryAdivat, tathA pRthivyAdoni bhUtAni cetanAdhiSThitAni santi dhAraNAdikriyAM kurvanti, yugyAdivaditi / atrApi doSAH pUrvavadeva parihartavyAH / 184. bIjAoe (= sezvara sAMkhyakAroe) te anumAnane bIjI rIte kahyuM che"cetanathI adhiThita (= prerita) heI mahAbhUta vagere vyakta (= vyakta prakRti) sukha-duHkha janmAve che, kAraNa ke teo turI vagerenI jema rUpAdimata che. tevI ja rIte, cetanathI adhiSThita (= prerita) heI pRthavI vagere bhUta ratha vagerenI jema dhAraNa vagere kriyAo kare che. ahIM paNa pahelAMnI jema dene parihAra karavo joIe. 185. capunaravAra "nAma siddha vA vizeSAvatiH cuta kRti tatra kecidAgamAdvizeSapratipattimAhuH vizvatazcakSuruta vizvatomukho vizvato bAhuruta vizvataspAt / For Personal & Private Use Only Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viziSTakartAnuM jJAna Agama dvArA 100 saM bAhubhyAM dhamati saM patatrairyAvApRthivI janayan deva ekaH // iti [naaraay50 rU.2] . tathA apANipAdo javano grahItA pazyatyacakSuH sa zRNotyakarNaH / sa vetti sarvaM na hi tasya vettA tamAhuragrayaM puruSaM mahAntam // iti [zvetA. 35 rU.] zrutau paThyate / tataH sarvasya kartA sarvajJa Izvaro jJApyate / na ca kAyeM evArthe vedaH pramANamiti mantrArthavAdAnAmatatparatvamabhidhAtumucitaM, kArye iva siddhe'pyarthe vedaprAmANyasya vakSyamANatvAt / na cetaretarAzrayam AgamaikazaraNatvAbhAvAdIzvarasiddheH / 185. vaLI, tame je pUchayuM che ke parvata AdinA] ka sAmAnyanI siddhi thatAM te kartAnA vizeSa dharmonuM (arthAt nityatva, sarvajJatva AdinuM) jJAna kevI rIte thAya ?' enA uttaramAM teo jaNAve che ke keTalAka AgamAMthI te kartAnA vizeSa dharmonuM jJAna thAya che. "enI AMkhe sarvatra che, enuM mukha sarvatra che, enA hAtha sarvatra che ane enA paga sarvatra che. te advitIya deva AkAza ane pRthvInuM sarjana karIne be pagavALAne (3manuSyane) be bAhu sAthe ( bAhumANe vyApAra sAthe) joDe che [ane] pakSIone pAMkhe sAthe pakSasAdhya vyApAra sAthe joDe che." tathA "paga vinAne te deDe che, hAtha vinAne te grahaNa kare che, ca vinAne te dekhe che ane kAna vinAne te sAMbhaLe che. te badhuM jANe che paNa tene jANanAra keI nathI. tene RSio aya mahAna puruSa kahe che. A pramANe kRtimAM ApaNe vAMcIe chIe. temAMthI sarvane kartA, sarvajJa Izvara jJAta thAya che. kAryArtha mAM ja veda pramANa che evuM nathI eTale manTo ane arthavAde kAyetaraparaka che ema kahevuM ucita che, kAraNa ke kAryanI jema siddha arthamAM paNa veda pramANa che e ame ciothA AhnikamAM] kahevAnA chIe. [tethI veda siddha artha IzvaramAM paNa pramANa che e phalita thAya che. vaLI, [AgamathI IzvanuM jJAna thAya che ema mAnatAM] itaretarAzrayadoSa Avato nathI, kAraNa ke Izvarasiddhi kevaLa AgamapramANa para ja AdhAra rAkhatI nathI. 186 anye tvanvayavyatirakihetumUlakevalavyatirekibalena vizeSasiddhimabhidadhati / dehAdivyatiriktAtmakalpanamiva sukhaduHkhAdigatena kAryatvena varNayiSyate; pRthivyAdikAryamasmadAdivilakSaNasarva kakartRkam, asmadAdiSu bAdhakotpattau satyAM kAryatvAditi / 186. bIjA keTalAka kahe che ke anvayavyatirako hetumUlaka kevalavyatireka hetunA baLa [kartAna] vizeSadharmonI siddhi thAya che jema sukha, duHkha AdinuM kAryava dehAdithI atirikta amAne sUcave che tema pRthvI vagerenuM kAryava ApaNuthI vilakSaNa eka sarva kane sUcave che, kAraNa ke pRthvI vagere kArya che ane ApaNe je tene kartA mAnatAM bAdhaka ne utpanna thAya che. For Personal & Private Use Only Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 vilakSaNa kArya upasthI vilakSaNa kartAnuM anumAna _187. apare pakSadharmatAbalAdeva vizeSalAbhamabhyupagacchanti / na hIdRzaM paridRzyamAnamanekarUpamaparimitamanantaprANigatavicitrasukhaduHkhasAdhanaM bhuvanAdikAryamanatizayena puMsA kartuM zakyamiti / yathA candanadhUmamitaradhUmavisadRzamavalokya cAndana eva vahniranumIyate tathA vilakSaNAt kAryAdvilakSaNa eva kartA'numAsyate / yathA stavarakebhya iva tatkuzalaH kuvindaH / yathA ca kulAlaH sakalakalazAdikAryakalApotpattisaMvidhAnaprayojanAdyabhijJo bhavaMstasya kAryacakrasya kartA, tatheyatastrailokyasya niravadhiprANisukhaduHkhasAdhanasya saSTisaMhArasaMvidhAnaM saprayojanaM bahuzAkhaM jAnanneva sraSTA bhavitumarhati mahezvaraH / tasmAtsarvajJaH / 187 qNA, blor pakSadhabhatAnA maNe tAnA vizeSa dhAnu jJAna sIre cha. aparimita ananta prANIonA vicitra sukhaduHkhanAM sAdhanarUpa bhuvana vagere aneka jAtanAM jaNAtAM kAryo atizayarahita puruSa utpanna kare e zakya nathI. jema bIjA dhUmathI cadanajanya dhUmanI vilakSaNatA pratyakSa karI te uparathI A caMdanano ja agni che evuM anumAna karI zakAya che tema vilakSaNa kArya uparathI tenA vilakSaNa kartAnuM anumAna karI zakAya che. jema citrarUpa paTa dekhI tene vaNakara kuzaLa hevAnuM anumAna thAya [tama parvata Adi viziSTa kArya dekhI teno kartA viziSTa hevAnuM anumAna thAya.] ane jema kalaza Adi kAryonI utpatti kema karavI ane e utpattinuM prayojana zuM che e jANatA hovAne lIdhe ja kuMbhAra te badhAM kAryone kartA banI zake che tema traNeya lokanA niravadhi prANIonAM sukhaduHkhanAM sAdhane kevI rIte utpanna karavAM enI aneka paddhatione, temane kevI rIte nAza karavo enI aneka paddhatione, temanI utpatti ane nAzanAM prayojana zAM che ene-A badhAne jAte hevAne lIdhe ja mahezvara temane utpanna karI zake. tethI puravAra thAya che ke te sarvajJa che. 188. api ca yathA niyataviSayavRttInAM cakSurAdIndriyoNAmadhiSThAtA kSetrajJastadapekSayA sarvajJaH, evaM sakalakSetrajJakarmaviniyogeSu prabhavannIzvarastadapekSayA sarvajJaH / tathA cAha nyAsaH dvAvimau puruSau loke kSarazcAkSara eva ca / kSaraH sarvANi bhUtAni kUTastho'kSara ucyate // uttamaH puruSastvanyaH paramAtmetyudAhRtaH / yo lokatrayamAvizya bibhartyavyaya IzvaraH // [bhagavadgIta. 15.16-17] mantrazca tadarthAnuvAdI paThyate / dvA suparNA sayujA sakhAyA samAnaM vRkSaM pariSasvajAte / ___tayorekaH pippalaM svAdvattyanaznannanyo abhicAkazIti / / iti muNDaka 3.1] // atazca sarvajJa IzvaraH / For Personal & Private Use Only Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Izvara savajJa che. 111 188. vaLI jevI rIte niyata viSayane grahaNu karanArI cakSu vagere indriyAnI apekSAe indriyAnA preraka jIva (=kSetrana) sana che tevI rIte sarva jIveAnAM karmone anurUpa phaLa sAthe kheDavA zaktimAna Izvara tema karavAne azakta vevAnI apekSAe sarvajJa che. ane vyAse kahyuM che ke "A lekamAM 'kSara' ane 'akSara'e be puruSA ja che. sa` bhUtAne kSara (=nAzavaMta) kahevAmAM Ave che ane phUTasTane akSara (=avinAzI) kahevAmAM Ave che. paraMtu je traNeya lAkamAM pravezI bharapeSagu kare che te uttama puruSa tA [te baMnethI] judA che, tene avyaya paramAtmA kahevAmAM Ave che." A aMne ja jaNAvatA maMtra A pramANe che--suMdara pAMkhavALA be pakSIe sadA sAthe rahenArAM che, samAna prasiddhi dharAvanArAM che ane eka ja vRkSane AzrIne rahenArAM che. temAMnuM eka svAdu pippalala khAya che ane khIjuM tene na khAtAM mAtra joyA kare che." tethI Izvara sattu che. 189. puMjJAnasarvaviyaM hirAhimavandhanam / na ca rAgAdibhiH spRSTo bhagavAniti sarvavit // iSTAniSTArthasaMyogaprabhavAH khalu dehinAm / rAgAdayaH kathaM te syurnityAnandAtmake zive // mithyAjJAnamUlAzca rAgAdayo doSAH, te kathaM nityanirmalajJAnavatIzvare bhaveyuH / 189, rAga Adi maLane kAraNe sAmAnya puruSA asana che. paraMtu bhagavAna rAga Adi dASAthI rahita che eTale te sattu che. dehadhArIenA rAtra Adi kharekhara teA iSTa ane aniSTa vastuonA saMgane kAraNe janme che, tethI nityAna damaya zivamAM tA te kayAMthI DhAya ? rAga Adi doSa mithyAjJAnamUlaka che, tethI nitya nirmALa jJAna dharAvanAra IzvaramAM te kayAMthI hAya ? 190 nityaM tajjJAnaM kathamiti cet tasmin kSaNamapyajJAtari sati tadicchApreryamANakarmAdhInanAnAprakAravyavahAravirAmaprasaGgAt / pralayavelAyAM tarhi kutastannityatvakalpanA iti cenmaivam, ApralayAtsiddhe nityatve tadA vinAzakAraNAbhAvAdasyAtmana iva tajjJAnasya nityatvaM setsyati / punazca sargakAle tadutpattikAraNAbhAvAdapi nityaM tajjJAnam / 190. tenuM jJAna nitya krama ? sRSTinI sthiti daramyAna] jo eka kSaNu pazu te jJAnarahita banI jAya teA karmAdhIna vividha prakAranA vyavahAra ja jagatamAM aTakI jAya kAraNa ke karmo IzvarapreraNAthI ja kAryomAM pravRtta thAya che. pralaya daramyAna tA pachI tenA nityatvanI kalpanA kema dhaTe ? nA, evu nathI. pralaya sudhI tenu nityatva siddha thatAM pralayakALe tenA nAzanu kAI kAraNa na heAI, e AtmAnI jema e AtmAnA jJAnanuM pazu nitya puravAra thaze ja. sa`kALe te ii utpattinuM kAI kAraNa na heAI [tenA utpAda thatA nathI eTale] te jJAna nitya che, For Personal & Private Use Only Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IzvaranA jJAna ane AnaMda guNA nitya che 191. evaM ca tadatItAnAgatasUkSmavyavahitAdi samasta vastuviSayaM na bhinna, kramayogapadya vikalpAnupapatteH / kramAzrayaNe kacidajJAtRtvaM syAditi vyavahAralopaH / yaugapadyena sarvajJAtRtve kutastya jJAnabhedaH / pratyakSasAdhamrmyAcca tajjJAnaM pratyakSamucyate, na punarindriyArthasannikarSotpannatvamasyAsti, ajanakAnAmevAnAM savitRprakAzeneva tena grahaNAt / 111 191. tenA jJAnabhAM leha arthAt vadhaghaTa nathI ra tetuM jJAna atIta, anAgata, sUkSma, vyavahita badhI vastuone jANe che. [jJAnamAM bheda nathA] kAraNa ke meda krama ke yaugapadyanA vikalapathI ghaTateA nathI. te badhI vastuene kramathI jANe che ema mAnatAM amuka amuka vakhate [keTalIka vastuonu`] tenAmAM ajJAna AvI paDe ane pariNAme [karmAdhIna] vyavahAranA lApa thaI jAya. badhA viSayeyane yugapad ANe che ema mAnatAM jJAnabheda kayAMthI thaze ? IMzvaranuM jJAna pratyakSa jevu... hAi pratyakSa kahevAya che. paraMtu te IndriyA sannika thI utpanna thatuM nathI, kAraNa ke sUryanA prakAzanI jema te peAtAnA ajanaka arthAne ja grahaNu 32 che. 192. jJAnavadanye'pyAtmaguNA ye'sya santi te nityA eva, manaH saMyogAnapekSajanmatvAt / duHkhadveSAstasya tAvanna santyeva / bhAvanAkhyena saMskAreNApi na prayojanam, sarvadA sarvArthadarzitvena smRtyabhAvAt / ata eva na tasyAnumAnikaM jJAnamiSyate / dharmastu bhUtAnugrazvato vastusvAbhAvyAd bhavanna vAryate / tasya ca phalaM parArthaniSpattireva / sukhaM tvasya nityameva nityAnandatvenAgamAt pratIteH, asukhitasya caivaMvidhakAryArambhayogyatA'bha'vAt / 192. jeTalA AtmaguNe! IzvaramAM che te badhA jJAnanI jema nitya ja che, kAraNu ke te guNeA mananA sayAgathI utpanna thatA nathI. duHkha ane dveSa teA tene che ja nahi bhAvana! nAmanA saMskAranuM paNu tene krAi projana nathI, kAraNa ke te sa`dA sarvAdazI" DAi tene smRti ja nathI. eTale ja tene AnumAnika yA parokSa jJAna che ja nahi te bhUtAnugrahavALA heAvAthI tenAmAM dharmanu svAbhAvika rIte hevu kAi rokI zake nahi. te dhanu' phaLa parArthe jargAntarmANu ja che. tenAmAM nitya sukha che, kAraNa ke AgamamAMthI tenuM nitya:naMdarUpe jJAna thAya che; vaLI, je sukhI na heAya te AvAM kAryo karavAnI yogyatA na dharAvI zake 193. nanu jJAnAnandavadacchiApi nityA cedIzvarasya tarhi sarvadA tadicchAsambhavAt sarvadA jagadutpattiriti jagadAnantyaprasaGgaH / sargecchAnityatvAcca saMro na prApnoti saMhArecchAyA api nityatvAbhyupagamena nadinaM prayaprabandho na viramedeva jagatAmiti / naiSa doSaH, anAtmamanaH saMyogajatvAdicchA svarUpamAtreNa nityA'pi kadAcit sargeNa kAcit saMhAreNa vA viSayeNAnurajyate, sargasaMhArayorantarAle tu jagataH sthivyavasthAyAsmAtkarmaNa idamasya sampadyatAmitIcchA bhavati prajApateH / For Personal & Private Use Only Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IzvaramAM pAMca ja AtmavizeSaguNa che. 114 [193. [IzvaranI IchA paNa nitya che.] ahIM kaI zaMkA kare che ke jJAna-AnaMdanI jema IcchAne nitya mAnatAM sarvadA te icchAne saMbhava raheze ane pariNAme sarvadA jagatanI utpatti thatI ja raheze ane tene kyAreya aMta nahi Ave. sagevachA nitya hAI saMhAra thaze ja nahi. saMhArecchAne paNa nitya mAnatAM rAtadivasa jagatanA pralayanI dhArA aTakaze ja nahi. A doSa nathI Ava. IzvarecchA AbhamanaHsaMyogathI utpAdya na hovAthI svarUpathI nitya hovA chatAM tene viSaya kyAreka sarga hoya che, kayAreka saMhAra hoya che. sarga-saMhAranI madhyamAM arthAta jagatanI sthitinI avasthAmAM "A karmanuM A phaLa Ane maLe" evI IcachA Izvarane heAya che. 194. pranatasya parivAramavA gvA tathA vAyAma -"satyama satyasngklpH' iti [chAndo0 8.24] / kAma itIcchA ucyate, saGkalpa iti prayatnaH / tadevaM navabhya AtmaguNebhyaH paJca jJAnasukhecchAprayatnadharmAH santIzvare, catvArastu duHkhadveSAdharmasaMskArA na santItyAtmavizeSa evezvaro na dravyAntaram / Aha ca pataJjali:-'klezakarmavipAkAzayairaparAmRSTaH puruSavizeSa IzvaraH' iti [yogasUtra 1.24] / so'yamAgamAd anumAnAt pakSadharmato vA vizeSalAbha iti sthitam / / 194 teno prayatna vizeSa prakArano saMkalpa ja che. ane Agama paNa kahe che ke te satyakAma che, satyasaMka9pa che." kAma eTale IcachA [ane] saMkalpa eTale prayatna ema kahevAya che. Ama nava AtmavizeSaguNomAMthI IzvaramAM pAMca che-jJAna, sukha, irachA, prayatna ane dharma. tenAmAM duHkha, dveSa, adharma ane saMskAra A cAra AtmavizeSaguNa nathI. tethI te eka viziSTa prakArane AtmA ja che. AtmAthI juduM dravya nathI. ane pataMjali kahe che ke "kaleza, karma, vipAka ane AzayathI (=saMskArathI) rahita puruSavizeSa Izvara che." (Ama) agama dvArA, anumAna dvArA ke pakSadharmatA dvArA peluM kartAne vizeSa dharmonuM jJAna thAya che e sthApita thavuM. - 195. punarvikavitaM sArI kuMvaraH sRnati nati karArIro ti, tatrAkArIrsyaiv sraSTratvamasyAbhyupacchAmaH / nanu kriyAvezanibandhanaM kartRtvaM, na pArimASikam, tadazarIrasya kriyAviragat kathaM bhavet ? kasya ca kutrAzarIrasya kartRtvaM dRSTamiti / ucyate / jJAnacikIrSAprayatnayogitvaM kartRtvamAcakSate / taccezvare vidyate evetyuktametat / svazarIrapreraNe ca dRSTamazarIrasyApyAtmanaH kartRtvam / icchAmAtreNa ca tasya kartRtvAdanekavyA. pAranirvartanopAttadurvahaklezakAluSyavikalpo'pi pratyuktaH / 195. sazarIra Izvara jagatanuM sarjana kare che ke azarIra Izvara?--evA je be vika karavAmAM AvyA che temanI bAbatamAM kahevAnuM ke ame taiyAyike te azarIra [IzvaramAM ja bhraSTApaNuM mAnIe chIe. nyA. ma. 15 For Personal & Private Use Only Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 Izvarane zarIra nathI zaMkA-katvane kriyAnI apekSA che, te pAribhASika nathI. tethI kava azarIra [IzvaramAM kyAMthI hoya kAraNa ke jene zarIra nathI hotuM tenAmAM kriyA nathI hotI. kaI azarIra vyaktinuM kartava koNe kayAM joyuM che [e te kahe.] naivAyika-Ane uttara ApIe chIe. katvane artha che jJAna, cikIrSA ane prayatnane vega (= saMbaMdha) he te ema vidvAne kahe che. te IzvaramAM che ja e te ame kahyuM che. potAnA zarIrane preraNa karavAmAM azarIra AtmAnuM kartava te ApaNe dekhIe chIe. [eTale preraNA karavA rUpa katva mATe zarIra tevuM Avazyaka nathI.] IrachAmAtrathI ja badhAM kAryone utpanna karatu tenuM kartRtva hevAthI, [irachAmAtrathI nahi paNa aneka vyApArothI [vividha kAryonI utpatti mAnatAM AvI paDatA asahya kalezanI kaluSatAnA vika9pane paNa pratiSedha thaI gaye. 196. navaMtro- kulAlavacca naitasya vyApAro yadi kalpyate / acetanaH kathaM bhAvastadicchAmanuvartate // iti / asmAbhirapyuktameva-- yathA hyacetanaH kAya AtmecchAmanuvartate / tadicchAmanuvaya'nte tathaiva paramANavaH // 196. zaMkA-ahIM virodhI kahe che ke "jema kuMbhAramAM vyApAra (= kriyA) che tema IzvaramAM paNa vyApAra che ema je mAnavAmAM na Ave te [prazna UThe ke acetana vastu IzvaranI IcchA pramANe kevI rIte pravRtti kare ?" [jaDa vastu IzvaranI IcchA jANI zake nahi ane icchA jANayA vinA icachAnusAra pravRtti kevI rIte karI zake ? naiyAyika-ame paNa kahyuM che ke jema jIvanuM acetana zarIra chavAnI IcchA pramANe varte che tema paramANu o IzvaranI IcchA pramANe pravRtti karaze. ___197. yastu prayojanavikalpaH kimartha sRjati jaganti bhagavAniti so'pi na pezalaH / svabhAva evaiSa bhagavato yat kadAcit sRjati kadAcicca saMharati vizvamiti / kathaM punarniyatakAla eSo'sya svabhAva iti ced AdityaM pazyatu devAnAMpriyaH yo niyatakAlamudetyastameti ca / prANikarmasApekSametadvivasvato rUpamiti ced Izvare'pi tu: samAdhiH | krIDArthe'pi jagatsarge na hIyeta kRtArthatA / pravartamAnA dRzyante na hi krIDAsu duHkhitAH / / atha vA anukampayaiva sagasaMhArAvArabhatAmIzvaraH / For Personal & Private Use Only Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Izvarane jagatasarjananuM prayojana 197. zA mATe Izvara jagatanuM sarjana kare che e je prayojanavikalpa karavAmAM AvyuM che te paNa ucita nathI. e Izvarane svabhAva ja che ke kyAreka te vizvanuM sarjana kare che ane kyAreka tene saMhAra kare che. zaMkAkAra-paraMtu amuka niyata kALe ja suSTi karavAne ane amuka niyata kALe ja saMhAra karavAno tene svabhAva kema che? niyAvika-bhalA mANasa ! sUryane ja jone je niyata kALe Uge che ane Athame che. zaMkAkAra-sUryane e svabhAva prANukarma sApekSa che. niyAyika IzvaranI bAbatamAM paNa ema ja che. kriDAthe jagatanuM sarjana mAnavAmAM [IzvaranI] kRtArthatAnI hAni thatI nathI, kAraNa ke jeo duHkhI che teo krIDAomAM pravRtta thatA dekhAtA nathI athavA, anukaMpAthI ja Izvara sarga-saMhAra AraMbhe. 198. navatra rotima na tathA vidhA: prAninoDanuvathA mavatti vipulasvbhaavaa vA sRSTiranukampAvatA kriyeteti / satyaM coditam anupapannaM tu, anAditvAsaMsArasya / zubhAzubhasaMskArAnuviddhA evAtmAnaH / te ca dharmAdharmanigaDasaMyatatvAdapavargapuradvArapravezamalabhamAnAH kathaM nAnukampyAH ? anupabhuktaphalAnAM karmaNAM na prakSayaH / sargamantareNa ca taphalabhogAsaMbhava iti zubhaphalopabhogAya svargAdisargam azubhaphalopabhogAya narakAdisRSTimArabhate dayAlureva bhagavAn / upabhogaprabandhena parizrAntAnAmantarAntarA vizrAntaye jantUnAM bhuvanopasaMhAramapi karotIti sarvametatkRpAnibandhanameva / 198. ahIM virodhIe zaMkA karI che-tevA (=mukta AtmAnI jema sarva kalezethI rahita) prANIo anukaMpAne pAtra nathI. vaLI, anukaMpAvALo te kevaLa sukhasvabhAva jagatanuM sarjana kare. [je te anukaMpAvALe heya te durvAra duHkhathI khIcokhIca bharela dAruNa jagatanuM sarjana te zA sAru kare ?] niyAyika-tamArI zaMkA sAcI che paNa te ghaTatI nathI kAraNa ke saMsAra te anAdi che, [saMsAra anAdi hovAthI karmo anAdi che ane Izvara te jagatanA sarjanamAM karmonI apekSA rAkhe che. eTale je jagatanuM sarjana Izvara kare te kevaLa sukhasvabhAva kevI rIte hoI zake ?]. prilayamAMya cha dharmAdharma saMskArothI anuviddha hoya che. dharmAdharmanI jaMjIramAM jakaDAyelA hovAthI mokSapuramAM na pravezI zakatA te jIvo zuM anukaMpAne pAtra nathI ? jayAM sudhI karmonAM phaLa na bhagavAI jAya tyAM sudhI karmone saMpUrNa kSaya zakaya nathI. sarga vinA karmonAM phaLane bhoga azakya che. tethI dharmane zubha phaLanA bhAga mATe dayALu Izvara svarga vagere saje che ane adharmanA azubha phaLAnA bhAga mATe te naraka vagere saje che. karmone bhegavI thAkI gayelA cha vacce vacce ArAma laI zake e mATe bhuvaneno saMhAra paNa Izvara kare che. Ama A badhuM IzvaranI kRpAnuM pariNAma che. For Personal & Private Use Only Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 che kamenA adhiSThAtA na hoI zake __199. nanu ca yugapadeva sakalajagatpralayakaraNamanupapannam avinAzinAM karmaNAM phalopabhogapratibandhAsambhavAditi coditam, na yuktametata, IzvarecchApratibaddhAnAM karmaNAM stimitazaktInAmavasthAnAt / tadicchApreritAni karmANi phalamAdadhati, tadicchApratibaddhAni ca tatrodAsate / kasmAdevamiti cet , acetanAnAM cetanAnadhiSThitAnAM svakArya karaNAnupalabdheH / 199. 01-zva2 tanAM yAM yano saMDAra meN| sAthai 42 me dhatu nathA, kAraNa ke kSaya na pAmelAM karmonAM phaLanA upabhegamAM koI pratibaMdha saMbhavatA nathI. niyAyika-A zaMkA barAbara nathI kAraNa ke IzvarecchAthI rukAvaTa pAmelAM karmo potAnI kuMThita vipAkazakti sAthe prilaya daramyAna paDI rahe che. izvarechAthI prerAyelAM karmo phaLa Ape che. IzvarecchAthI rukAvaTa pAmelAM karmo phaLa ApatAM aTakI jAya che. Ama kema ? enuM kAraNa e che ke cetanathI prerAyA vinA acetana [karmo] pitAnuM kArya karavAmAM pravRtta thatAM jaNAtAM nathI. 200. nanu teSAmeva karmaNAM kartAra AtmAnazcetanA adhiSThAtAro bhaviSyanti / yathA''ha bhaTTaH 'karmabhiH sarvajIvAnAM tatsiddheH siddhasAdhanam' iti [lo0 vA. sambandha 75] / naitadevam, naite adhiSThAtAro bhavitumarhanti, bahutvAviruddhAbhipAyatvAcca / tathA hyeka eva kazcitsthAvarAdivizeSo rAjA divizeSo vA prANikoTInAmanekavidhasukhaduHkhopabhogasya hetuH sa tairbahubhiravyavasthitAbhiprAyaiH kathamArabheta ? teSAmekatra saMmAnAbhAvAt / maThapariSado'pi kvacideva sakalasAdhAraNopakAriNi kArye bhavatyaikamatyam, na sarvatra / mahAprAsAdAdyArambhe bahUnAM takSAdInAmekasthapatyAzayAnuvartitvaM dRzyate / pipIlikAnAmapi mRtkUTakaraNe tulyaH kazcidupakAraH pravartakaH, sthapativadekAzayAnuvartivaM vA kalpyam / iha tu tatsthAvaraM zarIraM veSAJcidupakArakAraNamitareSAmapi bhUyasAmapakArakAraNamiti kathaM taiH saMbhUya sRjyate ? anidhiSThitAnAM tvacetanAnAmArambhakatvamayuktameva / tasmAdavazyame kasteSAM karmaNAmadhiSThAtA kalpanIyaH, yadicchAmantareNa bhavantyapi karmANi na phalajanmane prabhavanti / 200. -te 4 nidartA yetana mAmAyA [mayetana] ni 24 (mapitAmI) anaze, [zvara mAnavAnI 432 nathI.] mAsa maTe 4thu cha : sarva cetana jIvonAM karmothI jagatanI (= sa kAryonI) sRSTi siddha heI, karma dvArA cetana cha ja sarva kAryone prerake (=adhiSThatAo) che, eTale Ama acetananuM preraka cetana che e vastu siddha hoI] tene siddha karavAnI tamArI dalIlo vyartha che. niyAyika-cetana jIvo preraka banavAne lAyaka nathI kAraNa ke teo aneka che ane temanA abhiprAyo paraspara viruddha hoya che. udAharaNartha, karaDa prANIone anekavidha For Personal & Private Use Only Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Izvara eka ja kema ? 117 sukhadu:khanA upabhoganA hetubhUna keI eka ja sthAvarAdivizeSane ke rAjadivizeSane avyavasthita abhiprAyavALA te aneka jIvo kevI rIte AraMbhI-saI zake ? na ja saI zake kAraNa ke te badhAnuM te bAbatamAM aikamatya hetuM nathI. chAtrAlayanA chAtre paNa badhAne upakAraka evA keI eka kAryamAM ja aimatya dharAve che, badhAM kAryomAM kimatya dharAvatA nathI. mahAprAsAdane banAvavAmAM kaDiyA vagere aneka puruSo eka sthapatinI IcchA mujaba vatA jaNAya che. aneka kIDIo sAthe maLI mATI eka rAphaDe banAve che. emAM paNa temane keI eka tulya upakAra (=lAbha) temane pravartaka che, athavA te sthapatinI jema reI ekanI IcchA mujabanuM temanuM vartana karavuM joIe. paraMtu ahIM te sthAvara zarIra keTalAka jIvone upakAranuM kAraNa che, bAkInA ghaNu badhAne apakAranuM kAraNa che, eTale badhA jI sAthe maLI tenuM sarjana kema kare ? ane anadhiSThita (aprerita) acetane (=paramANuo) tene banAve che ema mAnavuM to ucita nathI. tethI avazyapaNe te kane eka adhiSThAtA mAna joIe jenI icchA vinA karmo, kSaya na pAmyA hovA chatAM, pitAnAM phaLanI upatti karavA samartha nathI. 201. gata parve kavara rUSyate, na va vA, minAmikA tathA zAnuMgrhopghaatvaishsprsnggaat / icchAvisaMvAdasaMbhavena ca tataH kasyacit saGkalpavighAtadvArakAnaizvaryaprasaGgAd ityeka evezvaraH ! tadicchayA karmANi kAryeSu pravartante ityupapannaH sargaH / tadicchApratibandhAt stimita zaktoni karmANyudAsate ityupapannaH pralayaH / evaM ca yaduktam-- tasmAdadyavadevAtra sargapralaya kalpanA / samastakSayajanmabhyAM na siddhayatyapramANikA ||[lo vA0 sambandha0 113] ityetadapi na sAMpratam / 201. eTale ja eka Izvara IcchavAmAM Avyo che, be ke vadhu Izvara IcchavAmAM AvyA nathI kAraNa ke be ke vadhu izvara mAnatAM temanA bhinna bhinna abhiprAyane lIdhe lakAnugrahanI hAnino doSa AvI paDe. vaLI, ekabIjAnI icchAomAM visaMvAda saMbhavata hAI visaMvAdane kAraNe keIkanI icchAne vighAta thAya ane pariNAme te saMkalpavighAta dvArA anezvaryanI Apatti Ave. tethI, Izvara eka ja che. tenI icchAthI karmo kAryomAM pravRtta thAya che. eTale A rIte sarca ghaTe che. tenI icachArUpa rUkAvaTathI kuMThita thaI gayelI zaktivALAM karmo kAryo karavAmAMthI virame che eTale A rIte pralaya ghaTe che. vaLI kamArile kahyuM che ke tethI Aje ane ahIM ja cAlI rahelI utpatti-nAzanI prakriyA jevI ja sarga ane pralayanI [amArI] ka9pane che. badhAM ja kAryone nAza ane badhAM ja kAryonI utpatti dvArA ka9 pavA mAM Avela sagapralaya tarkasaMgata nathI ane eTale te ghaTatA nathI. temanI A vAta barAbara nathI. For Personal & Private Use Only Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Izvara na mAnatAM sarvavyavahAralepa 202 tiSThatu vA sargapralayakAlaH, adyatve'pi yathoktanayena tadicchAmantareNa prANinAM karmavipAkAnupapatteravazyamIzvaro'bhyupagantavyaH, itarathA sarvavyavahAravipralopaH / taduktam ajJo janturanIzo'yamAtmanaH sukhaduHkhayoH / Izvaraprerito gacchetsvarga vA zvabhrameva veti / / [mahAbhA0 vana0 30-28] 202. sapradAyanI bAta mAse 2. satyAre 595 tAre tanA (zvaranA) iachI vinA prANIonAM karmone vipAka ghaTata na hAI Izvara mAnavo joIe, anyathA badhA vyavahArano lepa thaze. eTale ja kahyuM che ke ajJAnI chava pote potAne sukha ke. duHkha devA samartha nathI. IzvarathI prerAyele te svarga ke narake jAya.' __203 nanvevaM tarhi Izvarecchaiva bhavatu kI saMhIM ca, kiM karmabhiH ? maivam , karmabhirvinA jagadvaicitryAnupapatteH / karmanairapekSyapakSe'pi trayo doSA darzitA evaIzvarasya nirdayatvaM karmacodanAnarthakyamanirmokSaprasaGgazceti / tasmAt karmaNAmeva niyojane svAtantryamIzvarasya, na tannirapekSam / kiM tAdRzaizvaryeNa prayojanamiti cet , na, na prajojanAnuvarti pramANaM bhavitumarhati / kiM vA bhagavataH karmApekSiNo'pi na prabhutvamityalaM kutarkalavaliptamukhanAstikAlApaparimardaina / tasmAtkutAkiMkodgItadUSaNAbhAsavAraNAt / siddhastrailokyanirmANanipuNaH paramezvaraH // ye tvIzvaraM nirapavAdadRDhapramANa siddhasvarUpamapi nAbhyupayanti mUDhAH / pApAya taiH saha kathA'pi vitanyamAnA jAyeta nUnamiti yuktamato virantum / yasyecchayaiva bhuvanAni samudbhavanti tiSThanti yAnti ca punarvilayaM yugAnte / tasmai samastaphalabhoganibandhanAya / nityaprabuddhamuditAya namaH zivAya // 203 - ma ya ta Izvare271 sRSTi ne prakSyanu 45255 5ne cha; karmanI te pachI zI jarUra rahe che ? yAyika-ne evuM nathI, kAraNa ke karmo vinA jagatane vaiciyano khulAso thato nathI. karmanirapekSa IzvarecchAne ja sarga AdinuM kAraNa mAnanAranA pakSamAM AvatA traNa deze ane darzAvelA che ja. [A traNa de che-] (1) IzvaranI nirdayatA. [vinA For Personal & Private Use Only Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kamanI paNa AvazyakatA che kAraNa dANa sarga karanAra Izvara nirdaya ja gaNAya.] (2) vedanI karma karavAnI AjJAonuM Anartha karyo. [IzvaranI IcchAthI ja karma karyA vinA-zubhAzubhaphaloga saMbhavate heya te vedanI karmAnuSThAna mATenI AjJAono kaI artha rahe nahi,] (3) mekSa jevuM kaMI rahe nahi. [muktone paNa IzvarecchAthI punaH saMsAramAM pravezavuM paDe, eTale mokSa asaMbhava banI jAya.] tethI, karmone potAnAM phaLa sAthe joDavAmAM ja IzvaranuM svAtaMtrya che, karmanirapekSa phaLa ApavA 25] e svAtaMtrya nathI. zaMkA-evA ezvaryAnuM prayojana zuM ? niyAyika-[A prazna ucita nathI] kAraNa ke prayajanone anusarI vartavuM priyajanane anusarI vastunA astitvanI sthApanA karavI] pramANane ghaTatuM nathI. [vastunuM astitva heya te pachI tenuM prayojana hoya ke na hoya pramANa te tenA astitvane sthApe che ja, pramANu prajanane adhIna rahI vartatuM nathI.] athavA, karmonI apekSA rAkhanAra IzvaranuM prabhutva nathI zuM ? (che ja.) eTale tucha kutarkathI kharaDAyelA mukhavALA nAstikenA baDabaDATane pratiSedha karavAnI kaI jarUra nathI. niSkarSa e ke kutArkikee jaNAvelA dUSaNabhAsone dara karavAthI traNeya lekanA nirmANamAM nipuNa paramezvara siddha thaye, nirdoSa sabaLa pramANathI siddha svarUpavALA Izvarane je mUDho svIkAratA nathI temanI sAthe carcA karavI eya kharekhara pApa che, eTale temAMthI viramavuM ucita che, jenI IrachAthI ja bhuvane samyakapaNe utpanna thAya che, sthiti pAme che ane yugAne vaLI pAchA laya pAme che te, samasta phaloganA hetubhUta, nitya prabuddha tema ja nitya AnaMdita zivane namaskAra 204. nara TaeNTocanirmAnigche paramerere siddhe'pi tatpraNItatvaM na vedasyAvakalpate // pade zabdArthasambandhe vedasya racanAsu vA / kartRtvamasyAzaGkyeta tacca sarvatra durvacam / varNarAziH kramavyaktaH padamityabhidhIyate // varNAnAM cAvinAzitvAtkathamIzvarakAyaMtA / sambandho'pi na tatkAyaH sa hi zaktisvabhAvakaH / / zabde vAcakazaktizca nityaivAgnAvivoSNatA / racanA api vaidikyo naitAH puruSanirmitAH // kavipraNItakAvyAdiracanAbhyo vilakSaNAH / evaM ca vede svAtantryamIzvarasya na kutracit // kAmaM tu parvatAneSa vidadhAtu bhinattu vA / svataHprAmANyasiddhau tu vede vaktranapekSatAm // For Personal & Private Use Only Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 Izvara vedakartA nathI e mImAMsakamata vadAmo na tu sarvatra puruSadveSiNo vayam / anapekSatvameva to vedaprAmANyakAraNam // yuktaM vaktApi vedasya kurvannapi karotu kim / 204. mImAMsaka--traNeya leAkanA nirmANamAM nipuNa paramezvara siddha thavA chatAMya tenu vedava ghaTatuM nathI. vedanA padamAM, zabda-artha sabdhamAM ke racanAomAM tenA je katvanI sabhAvanA mAnavAmAM Ave che te katRtva [kevaLa vedanA 56, zabda-artha saba dha ke racanA bAbata ja nahiM paNa) sarvatra (= badhAM ja pa6, zabda-artha saMbadha ke racanAnI bAbatamAM] duMca che. kramathI vyakta thatI vaNa rAzi pada che ema kahevAya che. ane varSoM avinAzI heAine tee izvarajanya kayAMthI DeAMya ? zabda-asaMbaMdha paNa izvarajanya nathI kAraNa ke zabda-artha sabaMdha zaktisvabhAva che ane jema agnimAM uSNatA nitya che tema zabdamAM vAcakati nitya che. A vaivikI racanAe paNa izvaranirmita nathI, (kAraNa ke) teo vipraNIta kAvya Adi racanAothI vilakSaNa che. Ama vedanI bAbatamAM IzvaranuM kaMI ja svAtaMtrya nathI (arthAt te vedaneA kartA nathI), bhale e padegtAnu' sarjana kare ke vinAzakare jJAnanuM pramANya svataH che e puravAra karatI vakhate ame kahIe chIe ke vedane kAi vakatAnI apekSA nathI (arthAt vedane kAI kartA nathI, veda apauruSeya che); enA artha e nathI ke ame satra izvaranA dveSa karIe chIe. eTale vedanA prAmANyanuM kAraNa vanirapekSatA (=apauruSeyatA) ucita che. vakatA (=Izvara) paNa vedane karatA chatA zuM kare?[kaMI nahi, kAraNa ke jeo vedanA kartA (=vakatA) tarIke Izvarane svIkAre che tee vedanA prAmANyane sthApavA tema kare che jyAre ame teA vedanu prAmANya svataH che ema puravAra karyuM che, eTale have vedanA vakatAnI (=kartAnI) krAI jarUra ja karyAM rahe che.] 205. * punaramI vaLAM: zrutamAtratirohitAH || nityA bhavantu ko'yaM vA zabdasvAtantryadohadaH || ucyate - zabdasya na hyanityatve yuktiH sphurati kAcana / pratyakSamarthApattizca nityatAM tvabhigacchataH // 205, naiyAyika-vaLI, sAMbhaLatAM ja nihita thaI jatA A varNo nitya krama hoya ? athavA, zabdanA svAta'trya mATenI (arthAt vedanI vakatRnirapekSatA mATenI yA zabdanI nityatA mATenI) A kAmanA te kevI ? mImAMsaka-AnA javAba ApIe chIe. zabdanA anityatvane siddha karavA mATenI kAI yukti (=ta) sphuratI nathI. pratyakSa ane arthapatti tenI nityatAne grahaNa kare che. For Personal & Private Use Only Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnityasAdhaka hetuo 121 C206 tathA-nityavatava rUpe krijha zradhyatve (2) pratharanAnattaramukhapatra : kAryaH zabda iti / kAryatyAnityatvayoH parasparAvinAbhAvAde para siddhAvanyatarasiddhirbhavatyeveti kacitkiJcitsAdhanamucyate - prayatnapreritakoSThyamArutasaMyogavibhAgAnantaramupalabhyamAnaH zabdastatkAyaH eveti gamyate / (2) uccAraNAdUrvamanupalabdheH anityaH zabdaH / na hyenamuccaritaM muhUrtamapyupalabhAmahe / tasmAdvinaSTa ityavagacchAmaH / (3) karotizabdavyapadezAcca kAryaH zabdaH / zabdaM kuru zabdaM mA kArSIriti vyavahAraH prayuJjate / te nUnamavagacchanti kAryaH zabda iti / (4) nAnAdezeSu ca yugapadupalambhAta, teSu teSu dezeSu zabdena vyavahArAt sarvatra yugapadupalabhyate zabdaH / tadekasya nityasya sato'nupapannam / kAryatve tu vahUnAM nAnAdezeSu kriyamANAnAmupapadyate'nekadezasambandha iti / (5) zabdAntaravikAryatvAcca anityaH zabdaH / dadhyatreti ikAra eva yakArIbhavatIti sAdRzyAt smRtezcAvagamyate / vikAryatvAcca drAkSekSurasAdivadanityatvamasyeti / (6) kAraNavRddhyA ca vardhamAnatvAt / bahubhirmahoprayatnaruccAryamANo mahAn gozabda upalabhyate, alpairalpaprayatnairuccAryamANo'lpa ityetacca tantuvRddhayA vardhamAnaH paTaH iva zabdo'pi hetuvRddhayA vardhamAnaH kAryo bhavitumarhatIti / 206. zabdAnityatAnA sAdhaka hetuo A kahevAya che : (1) prayatna karyA pachI tarata ja zabdanI upalabdhi thatI hoI zabda kArya che. kAryatva ane anityatva paraspara avinAbhAvI hAI eka (kAryava) siddha thatAM bIjAnI = anivatvanI) siddhi thaI jAya che ja, eTale kaI kaI vAra anityavasAdhaka hetu A pramANe ApavAmAM Ave che prayatnathI prerAyelA kAThAmAMnA vAyunA [haya, kaMTha, tAluM vagere sAthe saMgavibhAga pachI tarata ja upalabdha thatA zabda te saMgavibhAganuM kArya ja che evuM jJAta thAya che. (2) uccAraNa pachI zas upalabdha thatuM nathI tethI te anitya che. uccArAyelA zabdane uiracAraNakALa pachI] eka muddataM mAtra paNa ApaNe sAMbhaLatA nathI. tethI te nAza pAmI ga che ema ApaNane nizcaya thAya che. (3) "kare che' zabdane zabdanI bAbatamAM prAjavAmAM Ave che tethI zabda kArya che "za karo' "zabda karaze naDi" ema vaktAe prayoga kare che. zabda kharekhara kArya che ema te prayogo jaNAve che. (4) za6 aneka dezomAM yugapaTTa upalabdha tha hoI te kArya che.) te te dezamAM zao vaDe vaha ra tha hoI zabda sarvatra yugapa upalabdha thAya che. za e bane nitya che. te 1 (= aneka dezomAM zabdanI yugapaTTA upalabdha) ghaTe na zabda kArya DAya to aneka dezomAM utpanna karAtA aneka zabdono te aneka dezo sAthe saMbaMdha dharI zake che. (5) zaba: zabdAntaramAM pariNI thate hAI anitya che. "dakSatra mAM IDara ja kAramAM parivartana thaI jAya che e hakIkta te baMne vaccenA tAlavyavarU5] sAdagya dvArA tema ja vyAkaraNasmRti [=aa cAra pANinisatrI dvArA jJAta thAya che. drAkSArasa, Ilpharasa vagere nI jema zabda vikArI hAI anitya che. (6) nyA. ma. 16 For Personal & Private Use Only Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 zabdAniyatvasAdhaka hetuonuM aprAjaka zabda kArya che kAraNa ke kAraNanI vRddhi vaDe zaradanI vRddhi thAya che. ghaNuM mahAprayatna vaDe ucArAte be zabda moTo upalabdha thAya che jyAre thoDA alpa prayatna vaDe uccArAta gazabda apa upalabdha thAya che. tethI, takhtanI vRddhithI vadhatA paranI jema hetunI vRddhithI vadhato zabda kArya have ghaTe che. 207. ta ete sarva evAprayojakA hetavaH / tathAhi-pratyabhijJAtaH siddhe nityatve prayatnAnantaramupalambhAdabhivyaktiH prayatnakAryA zabdasya, notpattiriti gamyate / tadevaM vyaGgaye'pi prayatnAnantaramupalambhasambhavAdanaikAntikatvam / abhivyaJjakAnAM ca pavanasaMyogavibhAgAnAmacirasthAyitvAnna ciramuccAraNAdUrdhvamupalabhyate zabdaH / prayogAbhiprAyazca karotizabdavyapadezo'sya bhaviSyati, gomayAni kuru kASThAni kurvitivat , tasmAtso'pi nai kaantikH| nAnAdezeSu yugapadupalambhanamekasya sthirasyApi zabdasya vivasvata iva setsyati / 207. A badhAya hetuo aprayojaka che arthAt sAdhyasAdhaka nathI. jayAre pratyabhijJA dvArA zabdanuM nityatva siddha che tyAre zabda prayatna pachI tarata upalabdha thatuM hovAthI prayatnanuM kArya zabdotpatti nahi paNa zabdAbhivyakti che ema jJAta thAya che. Ama zabda vyaMgya hoya tyAre paNa prayatna pachI tarata zabdanI upalabdhi saMbhavatI hovAthI [zabdanuM anityatva puravAra karavA ApavAmAM Avele "prayatna pachI tarata upalabdha thatuM hovAthI' hetu] anaikAntika deSathI dUSita che. pavana, saMyega, vibhAga e abhivyaMjake acirasthAyI hovAthI zabda lAMbA vakhata sudhI arthAt ucAraNa pachI upalabdha thato nathI. jema "chANuM kara" "lADAM kara' ema bolanArane abhiprAya achANune saMskAra kare" lAkaDAMne saMskAra kara evo heya che tema zabdanI bAbatamAM jyAre "karavuM' zabda vAparavAmAM Ave che [arthAta "zabda karI zabda na kara" ityAdi kahevAmAM Ave che) tyAre tyAM belanArane abhiprAya "zabdaprayoga kara' ke "zabdaprayoga na kara evo hoya che. tethI [zabdanuM anityatva puravAra karavA ApavAmAM Avela zabdanI bAbatamAM " "zabda kare che' evo zabdaprayoga thato hovAthI] e heta paNuM akAtika che. vaLI sUryanI jema eka ane nitya zabdano paNa aneka dezomAM yugapa upalabdhi ghaTe che. 208. vijAvaM tvasiddhameva, rAAnataravAn dhirAi rUverAtaH saMditaavytiriktvissyvRttiH / yakArastvayamanya evAci parataH saMhitAviSaye prayujyamAnaH / na punarikAra evAyaM yakArIbhUtaH kSIramiva dadhibhUtamupalabhyate / na hIcuyazAstAlavyA iti sthAnasAdRzyamAtroNa tadvikAratvavarNanamucitam , aprakRtivikArayorapi nayanotpalapallavayoH sAdRzyadarzanAt / iko yaNacIti pANinismRterapi nAyamarthaH ikAro yakArIbhavati kSIramiva dadhIbhavatIti, kintvasminviSaye'yaM varNaH prayoktavyo'sminnayamiti sUtrArthaH / si dve zabde'thai sambandhe ca tcchaastrprvRttmiti| For Personal & Private Use Only Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnityasvasAdhaka hetuonuM prayojaka 12 api ca kSIraM dadhitvamupaiti, na tu dadhi kSIratAm / iha tu yakAro'pi kvacidikAratAmupaiti-vidhyatIti saMsAraNe sati / tasmAdasiddha eva varNAnAM prakRtivikArabhAvaH / nApi kAraNavRddhayA vardhate zabdaH / balavatA'pyuccAryamANAni bahubhizca tAvantyevAkSarANi / dhvanaya eva tathA tatra pravRddhA upalabhyante na varNA iti / 208. ('I'nuM 'ya'mAM) vikAra pAmavuM asiddha che kAraNa ke ("ya "Ine vikAra nathI paraMtu) jude ja zabda che. saMdhine viSaya banyA vinA astitva dharAvate "dadhi zabda ikArAnta che. yakAra te (IkArathI) anya ja che; che pachI AvatAM saMdhimAM inA sthAne ya prayojAya che. jema dUdha dahIMmAM parivartana pAmatuM jaNAya che tema A IkAra ja kAramAM parivartana pAmate nathI. che, cuM, cha, ja, , - , yU ane 1 varNo tAlavya che eTale sthAna sadazyamAtrane AdhAre temanuM ekabIjAmAM pariNamana varNavavuM ucita nathI. kAraNa (prakRti) ane kArya (=vikAra) tarIkane saMbaMdha jemanI vacce nathI e nayana ane kamalapAMkhaDI vacce paNa sAdasya te dekhAya che. "pha vaLatti e pANinisatrano paNa Avo artha nathI ke jema dUdha dahIMmAM pariNIta thAya che tema chekAra yakAramAM pariNata thAya che, paraMtu ene artha te e che ke A saMdhinA viSayamAM A varNa prayojavo joIe ane A saMdhinA viSayamAM A varNa prayojavo joIe. te (vyAkaraNa)zA te siddha arthAta nitya zabda, artha ane zabda-artha saMbaMdhamAM pravRtta thayela che. vaLI, dUdha dahIMmAM parivartana pAme che, dahIM dUdhamAM parivartana pAmatuM nathI. paraMtu ahIM te yakAra paNa keTalIka vAra ikAratvane pAme che. jyAre jyAre saMprasAraNanI ghaTanA bane che tyAre AvuM bane che, jemake "yadha' dhAtumAMthI "vizvati" rUpa ApaNane maLe che. tethI varSomAM kAryakAraNabhAva ( prakRtivikArabhAva) siddha thatA ja nathI. vaLI, kAraNanI vRddhithI zabdanI vRddhi thatI nathI. baLavAna vaDe ucArAtA tema ja dhaNAo vaDe ucArAtA akSare te teTalA ja rahe che, kevaLa vanionI ja tyAM vRddhi thayelI jaNAya che - vargonI nahi. 209. tamAnitAsiddhivaMdabhairAdhanaiH | zabdasya nityatAyAM tu saiSA'rthApattiriSyate // zabdasyoccAraNaM tAvadarthagatyarthamiSyate / na coccAritanaSTo'yamartha gamayitu kSamaH // sarveSAmavivAdo'tra zabdArthavyavahAriNAm / yadavijJAtasambandhaH zabdo nArthasya vAcakaH / vedyamAnaH sa sambandhaH sthaviravyavahArataH / drAdhIyasA na kAlena vinA zakyeta veditum / / For Personal & Private Use Only Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 vRddha vyavahAra dvArA thatuM zabdArtha jJAna zabdanityavasAdhaka tathA hi 'gAM zuklAmAnaya' ityekavRddhaprayukta zabdazravaNe sati ceSTamAnamitaraM vRddhama valokayan bAlastaTasthaH tasyArthapratIti tAvatkalpayati, Atmani tatpUrvikAyAzceSTAyA dRSTatvAt / pramANAntarAsannidhAnAdetaddhaprayuktazabdasamanantaraM ca pravRteH tata eva zabdAkimapyanena. pratipannamiti manyate / tataH kSaNAntare tamartha tena vRddhenAnoyamAnamupalabhamAna evaM budhyate - ayamartho'mutaH zabdAdanenAvagata iti / sa cArtho'nekaguNakriyAjAtinyakta cAdirUpasaMkula upalabhyate / zabdo'pyanekapadakadambakAtmA zrutaH / tatkatamasya vAkyAMzasya katamo'thAMzo vAcya ityAvApodvApayogena bahukRtvaH zRNvan guNakriyAdiparihAreNa gotvasAmAnyamasmanmate tvanmate vA tadvanmAnaM gozabdasyAbhidheyaM nirdhaarytIti | evaM dIrghAvasApekSasaMbandhAdhigamAvadhi / - zabdasya jIvitaM siddhamiti nAzuvinAzitA / / 209. tethI AvA ahetuo zabdanI anityatA puravAra karatA nathI. paraMtu zabdanI nityatA puravAra karavA palI arthopattine ame svIkArIe chIe. arthane jANavA mATe zabadanuM uccAraNa IcchavAmAM Ave che. have je uccAryA pachI zabda tarata ja nAza pAmI jato hoya te te arthanuM jJAna karAvI zake nahi. kema ?] ahIM zabda dvArA arthano baMdha karAvanArAo badhA ja nirvivAda svIkAre che ke je zabdane tenA artha sAtheno saMbaMdha jJAta nathI te zabda arthane vAcaka nathI. te saMbaMdhanuM jJAna vaDIla ane vyavahAra dvArA thatuM hoI te saMbaMdhane lAMbA kALa vinA jANo zakya nathI. Ane samajAvIe chIe. 'zukala gAyane lAve" ema eka vaDIla belelA zabdo sAMbhaLIne tarata ja zarIraceSTA karatA bIja vaDIlane jote taTastha bALaka te zabdonA arthanI [bIjA vaDIlane thayela] pratItinI ka95nA kare che, kAraNa ke potAnI bAbatamAM paNa jJAnapUrvaka zarIraceSTAne tene anubhava che. vaLI bIjuM kaI pramANu zarIraceSTAnI sanidhimAM arthAta anAra pUve nathI ane vaDIle belelA zabdo pachI tarata ja pravRtti thaI che eTale pelA zabdamAMthI ja kaMIka eNe jAvuM che ema te mAne che. pachI kSaNantare te vaDIlane pele artha (=vastu) lAvatA dekhatAM te samajI jAya che ke A arthane A zabdamAMthI teNe jANyA haze ane te artha te aneka guNa, kriyA, jAti, vyakti vagere rUpathI khacita jaNAya che vAkraya paNa aneka padenA samucacayavALuM saMbhaLAya che. tethI kayA vAkyAMzane karyo vAsvArtha e prazna tene UThe che. pachI AvA5 (amuka vAkayAMzano punarukti) ane uddavApa (amuka vAkyAMzanI apunarukti, sAthe vAkyane varaMvAra sAMbhaLatAM guNa, kriyA, vageranA parivAra dvArA amArA mate gevasAmAnyane ane tamArA mImAMsakAnA mate jativiriSTa vyakti mAtrane "ga" zabdanA vAvArtha tarIke te nirNaya kare che. Ama zabdArtha saMbaMdhanuM jJAna thavA mATe jarUrI dIdhuM kALanI avadhi jeTaluM lAMbu AyuSya zabdanuM puravAra thayuM. tethI zabda kSaNika nathI. For Personal & Private Use Only Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anitya zabdonA sadazya dvArA arthajJAna asaMbhava 125 210. bhavatu vA vinazvarasthApi zasya rameadharahAma, tathApi tamira nRtasmbndhe zabde vinaSTe sati kathamanavagatasambandhAdabhinavAdidAnImanyasmAcchandAdarthapratipattiH / anyasmin jJAtasambandhe yadyanyo vAcako bhavet / vAcakAH sarvazabdAH syurekasmin jJAtasaMgatau // na ca vaktA vyavaharamANaH tadaiva zabdaM coccArayati sambandhaM karoti caitaM ca vyutpAdayati paraM ca vyavahArayatIti / na hi yugapadimAH kriyAH bhavitumarhanti, evmnAtA [210. zabada vinazvara hoya te paNa tene artha sAthe saMbaMdha gRhIta thAya che ema mAnI laIe. tema chatAM jene saMbaMdha gRhIta thayo hoya che te zabda jayAre nAza pAmI jAya che tyAre je zabdane saMbaMdha jJAta nathI tevA bIjA navA zabdamAMthI have arthanuM jJAna kevI rIte thaze ? je eka zabda jJAtisaMbaMdha hovAne kAraNe je jJAtasaMbaMdha nathI evo] bIjo zabda vAcaka banatA hoya te eka zabda jJAtasaMbaMdha hovAne kAraNe badhA zabdo vAcaka banI jAya. vaLI, zabdano prayoga karato vaktA eka ja vakhate zabda uccAre, saMbaMdha sthApe, artha jaNAve ane zabdane ThIka prayoga karavAnuM zikhave ema mAnavuM barAbara nathI. A badhI kriyAo yugapad bane e ghaTatuM nathI, kAraNa ke evuM ApaNe joyuM nathI. 211. athAdau sambandhagrahaNe vRtte tasminvinaSTe'pi gozabde, tatsadRzamabhinavakRtamapi zabdamupazrutyArtha pratipatsyante vyavahAra ityucyate / tadapi na caturazram , sAdRzyasyAgrahaNAt / na hi gozabda ivAyamiti pratItidRSTA, api tu gozabdaH eveti / na ca bhUyo'vayavasAmAnyayogarUpaM sAdRzyaM varNAnAmanavayavAnAmupapadyate / abhinavasya zabdasya svayamarthavattA'navadhAraNAt 'kathamayamamutaH zrotA pratipadyata' iti zaGkamAno vaktA kathaM prayogaM kuryAt ? (211. taiyAyika-pahelA jenI bAbatamAM saMbaMdhanuM grahaNa thayuM hatuM te gozabda nAza pAmI gayo hovA chatAM te be zabdanA je bIje na karAyelo zabda sAMbhaLIne, vyavahAra karanArA arthane jANe che. mImAMsaka-te paNa barAbara nathI, kAraNa ke sAdasyanuM jJAna ja thatuM nathI. pelA gazabdanA sadaza A age zabdo che evI pratIti thatI nathI paraMtu "(A) be zabda ja che' evI pratIti thAya che. ghaNu badhA avathone baMnemAM samAnapaNe vega hAvArUpa sAdastha niravayava vargomAM ghaTatuM nathI. abhinava zabdanA arthane vaktAne pitAne ja nizcaya na hovAne kAraNe "zrotA zabdamAMthI A artha kevI rIte jANaze" evI zaMkA dharAvate te vaktA zabda prayoga zA mATe kare ? For Personal & Private Use Only Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 anitya zabdanA sadazya dvArA arthajJAna asaMbhava 212. atha so'pyarthavatsadRzameva prayuGkte, nArthavana :m, tarhi yatsadRzamasau prayuGkte tasyApyanyasAdRzyAdevArthavatteti jagatsargakAlakRtasya mUlabhUtasyArthavataH zabdasya smaraNaM syAta, tanmUlatvAd vyavahArasya, na caivamasti / na ca tataHprabhRtyadyayAvatsA. dRzyamanuvartate tatsadRzakalpanAyAM mUlasAdRzyavinAzAta, vizeSatastu zabdAnAm / bhinnairvaktRmukhasthAnaprayatnakaraNAdibhiH / na nirvahati sAdRzyaM zabdAnAM dUravartinAm // sAdRzyajanitatve ca mithyaivArthagatirbhavet / dhUmAnukArinIhArajanyajvalanabuddhivat / / tasmAtsAdRzyanibandhanArthapratItyanupapatteH gozabda eva sthAyItyabhyupagamanIyam / __212. neyAyi:-qAtA 59 artha vANA zahanA sadRza 206ne / prayAne cha, mA zabdane prajato nathI. mImAMsa-[ema hoya to je zabdanA sadaza zabdane vaktA prayoje che te zabda paNa anya zabdane sadaza hovAne kAraNe arthavALe bane ane e rIte jagatanI sRSTi vakhate karAyelA arthavALA mULabhUta zabdanuM smaraNa thAya, kAraNa ke vyavahAranuM mULa te che. [te mULabhUta zabdanA saMdeza zabdano prayoga ja khare che te mULabhUta zabdanuM smaraNa zabdane prayoga karanArane thavuM jarUrI che.] para tu evuM te. che nahi. vaLI, tyArathI mAMDI Aja sudhI sAdagdha TakI na rahe, kAraNa ke te pUrvavatInI sadaza te te uttaravatI che ema sAdaya paraMparA kapIe te mUlasa dazyane vinAza thaI jAya che-khAsa karIne zabdonI mAsatamA. tayAnAM bhuSA, tyAnA (tA kore), prayatnA (pattA 3) bhane karaze (jadUdhamala vagere) bhinna bhinna hAI, ekabIjAthI khUba dUra paDI gayelA zabdomAM sadazya rahetuM nathI. dhUmasadaza nIhArathI janya agnijJAnanI jema sAdaRjanita hovAne kAraNe arthajJAna (paNa) mithyA ja heya. niSkarSa e ke sAdasyajanya arthajJAna ghaTatuM na cha, jAnne 4 sthAyI (=nitya) spii4|23| naye. 213. nanu yathA dhUmavyakti bhede'pi dhUmatvamatimavalambya sambandhagrahaNAdivyavahAranivahanirvahaNamevamiha gakArAdivarNavyaktibhede'pi sAmAnyanibandhanastannirvAhaH karidhyate iti / maivaM tatra hi dhUmatvasAmAnyaM vidyate dhruvam / zabdatvaM vyabhicAryatra gozabdatvaM tu durghaTam // bhinnarayugapatkAlairasaMsRSTaivinazvaraiH / varNairghaTayituM zakyo gozabdAvayavI katham // For Personal & Private Use Only Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 127 zabdava sAmAnya dvArA paNa arthajJAna asaMbhava anArabdhe ca gozabde gozabdatvaM ka vartatAm / paTatvaM nAma sAmAnyaM na hi tantuSu vartate // 213 naivAvika-jema dhUmavyaktio bhinna bhinna hovA chatAM matvajJAnane avalaMbIne bAptisabaMdhanuM grahaNa vagere vyavahArano nirvAha thAya che tema ahIM ga-kAra vagere varNa- vyakti e lina bhinna che. chatAM sAmAnyane AdhAre tene (=arthajJAnana) nirvAha karAze. mImAMsaka-evuM nathI. tyAM te dhUmavasAmAnya khare ja astitva dharAve che jayAre ahIM avasAmAnya vyabhicArI che. ziSyavasAmAnya badhA varNomAM rahetuM hAI niyatAthenI pratipattine abhAva thAya, tethI zabda-sAmAnyane vyabhicArI kahyuM che. ane gozabda te durghaTa che. bhinna, asamakAlIna, asaMsRSTa ane vinara vargo vaDe "ge zabdAvayathI banAve kevI rIte zakya bane ? je go zabda [A rIte varNa avayavomAMthI] utpana ja na thato hoya te geza khatva rahe. kyAM ? ti vargomAM na rahe kAraNa ke vaNe anitya che; vaLa] paTava nAmanuM sAmAnya kaMi taMtuomAM rahetuM nathI. 214. nanu mA bhUd gozabdatvaM sAmAnyaM, bhinnAkAragakArAdivyaktivRttibhireva gavAdijAtibhiH kArya pUrvoktamupapadyate / etadapi nAsti, gatvAdijAtInAmanupapatteH / bhedAbhedapratyayapratiSTho hi vyaktijAtipravibhAgavyavahAraH / iha cAyamabhedapratyayo varNaikyanibandhana eva, na jAtikRtaH / bhedapratibhAsastu vyaJjakabhedAdhIna iti kuto jAtivyaktinyavahAraH ? 214. naiyika - bhale nezatva sAmAnya na ha; bhinna bhinna AkAravALI gakAra vagere vyaktiomAM rahetI gava vagere jAtio dvArA pUrvokta kArya ghaTe che. mImAMsaka-A jAtio paNa nathI, kAraNa ke gatva vagere jAtio ghaTatI nathI. bhedajJAna ane abhedajJAnane AdhAre vyakti ane jAtine vibhAga thAya che. ane ahIM abhedajJAna te vaNakayane kAraNe che, jatine kAraNe nathI, bhedanuM jJAna je ahIM thAya che te te vyaMjakenA bhedane adhIna che. eTale, jAti ane vyaktine vyavahAra [vanI bAbatamAM] kayAMthI hoya ? (215. govADhigatinirAkaroDazeSa prakAraH samAna rUti veta, na, vyakTribhedsy suspaSTasiddhatvena vyaJjakAdhupAdhinibandhanatvAnupapatteH / parasparavibhaktasvarUpatayA hi zAbaleyabAhuleyapiNDA: pratyakSamupalabhyante / sthite ca vyaktibhede sarvatra gauriti tadabhedapratyayasyAnanyaviSayatvAdiSyate eva gotvajAtiH / iha punaH - gakAravyaktayo bhinnAH zAbaleyAdipiNDavat / kva nAma bhavatA dRSTA yenAsAM jAtimicchasi ? // zizau paThati vRddhe vA strIjane vA zuke'pi vA / vaktRbhedaM prapadyante na varNavyaktibhinnatAm // For Personal & Private Use Only Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 garva sAmAnyanuM astitva nathI tathA ca gargaH paThati, mATharaH paThatItyuccArayitRbheda eva pratIyate, amuM gavizeSameSa paThatIti noccAryamANabhedaH / 215. zaMkA-tva Adi jAtionA nirAkaraNamAM dalIlane A prakAra samAnapaNe lAgu paDe che. mImAMsaka-nA, kAraNa ke vyaktibheda suspaSTa siddha hevAne kAraNe te vyaktibheda vyaMjaka vagere upAdhione kAraNe che e ghaTatuM nathI. zAleya govyakti ane bAhuleya gavyakti paraspara bhinna svarUpe ja pratyakSa jJAta thAya che. vyaktibheda siddha heIne sarvatra "ba" evuM abhedajJAna bIjA koI viSayanuM hovAthI gavajAti vIkAravI ja paDe che. jyAre ahIM zAleya vagere govyaktionI jema gakAra vyaktione Ape kayAre joI ke jethI temanI jAtine tame irache che ? jyAre zizu bole, vRddha jana bole, strI bele ke zuka bole tyAre vaktAono bheda thAya che, varNavyaktine bheda thato nathI. tevI ja rIte garga bele che, "mAThara bole che' ema ucAra karanArAone bheda ja jaNAya che paraMtu A gavizeSane A bane che," [bIjA vizeSane bIje bole che'] ema ucacAravAmAM AvatA varNone bheda jaNAtuM nathI. 2l6. #apnyoDa itacaivocArai punaH | gaGgAgaganagargAdau na rUpAntaradarzanam // drutAdibhedabodho'pi nAdabhedanibandhanaH / na vyaktibhedajanitaH zAbaleyAdibodhavat // _216. eka vakatA uccAra karato hoya tyAre paNa te tene ja [=ekanA eka gavarNane ja] punaH uccAra kare che. gaMgA, gagana, garga vageremAM gavarNanA rUpAntaranuM darzana thatuM nathI. jema zAbavAdi bhedanuM jJAna vyaktibhedane kAraNe che tema duta vagere bhedanuM jJAna nAdabhedane kAraNe che, varNavyaktibhedanA kAraNe nathI. 217. mukyupanDavi javAmAnya tasya dutAhimetatima satya na minatvmessitvym / aupAdhika eva tasmin bhedapratibhAso varNanIyaH / so'yaM gakArakhyaktAveva kathaM na vayete, tasyA evaikatvAdekapratyayaH, bhedabhramastu vyaJjakAdhIna iti / evaM hi kalpanA laghaM yasI bhavati / tasmAnna nAnAga kAravRttigatvasAmAnyaM nAma kinycidti | 217. niyAyika-masAmAnya svIkArIe te paNa tenI (= sAmAnyanI) bAbatamAM dUta Adi bhedane pratibhAsa thavA chatAM tenuM bhinnatva na svIkAravuM joIe. tenA bAbatamAM thatA bhedanA jJAnane pAdhika ja varNavavuM joIe For Personal & Private Use Only Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anya sAmAnya nathI e mImAMsakamata 19 mImAMsaka-A aupAdhika jJAna gavyaktinI bAbatamAM ja kema varNavatA nathI ? gavyakti pote ja eka heI ekajJAna (=abhedajJAna) thAya che, jyAre bhedanuM bhramajJAna te vyaMjane adhIna che. A rIte ja kapanA laghu bane che. tethI aneka gakAromAM rahetuM gatvasAmAnya nImanuM kaMI che nahi. __218. api ca gogurugehAdau bhinnAjupazleSakArita eva vyaJjaneSu buddhibhedaH paropAdhiravadhAryate / so'yamakSvapi paropAdhireva bhavitumarhati, varNAzritatvAt, vyaJjanabhedapratyayavaditi / tasmAd gatvavat atvasAmAnyamapi nAsti / yatpunaraSTAdazabhedamavarNakulamucyate tadaupAdhikameva, hrasvatIrgha lutasaMvRtavivRtAdibuddhInAM dhvanibhedAnuvidhAyitvAt / vivRtaH saMvRtAdanyo na gakArAdvakAravat / api tvakAra evAsau pratibhAti yathA tathA // 218 vaLI, go, guru, geha vageremAM judA judA svara sAthenA saMbaMdhane lIdhe gavyaMjanamAM thate buddhibheda para pAdhi ja che evo nirNaya thAya che. vyaMjanamAM thatA buddhibhedanI jema svaramAM thate A bu bheTa paNa parapAdhi ja ghaTe, kAraNa ke te varNazrita che. tethI gatvasAmAnyanI jema avasAmAnya paNa nathI. avarNana kuLanA je 18 bheda kahyA che te bhede pAdhika ja che, kAraNa ke hasva, dIrgha, kuta, saMvRta, vikRta, vagerenAM jJAna va-ibhedane lIdhe janme che. jema gakAra vakArathI anya che tema vikRta saMskRta athI anya nathI, paraMtu eka ja akAra Ave ke te jaya che.. 219. kathaM tarhi zabdabhedAbhAve bhinne arthapratipattI araNyamAraNyamiti, dhvnite gva te viSNataH | dharmadha DhodhavA thamarthakatA vamiti tu, turavegvdbhvissyti / yathA turagadehastho vegaH puso'rthasiddhaye / paradharmo 'pi dIrghAdirevaM tasyopakArakaH // 219. niyAyiTha--je zabdabhedane abhAva hoya te arthajJAna bhinna kema thAya ? udAharaNa tarIke la-] araNya, AraNya. [pariNAme] A artha bheda [zabdabhUta nahi paNa vinibhedakRta ja banaze. dIrdhava vagere je zabdane dharma na hoya te arthajJAnanuM kAraNa te kema bane ? mImAMsaka-gheDAnA veganI jema te arthajJAnanuM kAraNa banaze. jema gheDanA zarIrane vega puruSanA arthanI siddhi mATe che tema dIrgha vagere paranA (zabdanA nahi paNa nAdanA) dharmo hovA chatAM e rIte arthajJAnanuM kAraNa (upakAraka) bane che, 17 For Personal & Private Use Only Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 zabda nitya che e mImAMsakamata 220. phutacaitavArasAmAcamanuSapana / bavaM hi na rIjutonuta mavati, AtvaM na hasvaplutayoH, AtvaM na hasvadIrgha yoriti / tasmAdekatvAdvarNAnAM nAvAntarajAtayaH sambhavanti / zabdatvaM tu niyatArthapratipattau vyabhicArItyato nAtra dhUmAdinyAyaH / 220. A kAraNe paNa A akArasAmAnya ghaTatuM nathI-ava e dIdhuM ane lutamAM anugata thatuM nathI, Atva hRsva ane lutamAM anugata thatuM nathI ke hRsva ane dIrdhamAM anugata thatuM nathI. tethI vaNe eka ja hoI temanI avantara jAtie saMbhavatI nathI, zabdatvajAti niyatArtha pratipattimAM vyabhicArI che eTale ahIM dhUmAdityAya nathI. 221. tenArtha vyavaH rAjyathA novAthate | na ced nityatvamityasminnarthApatteH pramANatA / / anumAnAdanyathAtvamarthApatterna dRzyate / tenAnumAnamapyetatprayoktuM na na zakyate / / tadidamucyate - zabdo dharmI, nitya iti sAdhyo dharmaH, sambandhagrahaNasApekSArthapratipAdakatsAt, dhUmAdijAtivat / tadidamuktaM "nityatvaM tu syAdarzanasya parArthatvAt" [ rai- sU0 22. 28] rUti gvaM vadhaghagrivmRNArthati jovasthitasya vinArAhetvbhaavaadaatmaarivnnitytvm / na hyayamavayavavinAzAnnazyati zabdaH, niravayavatvAt / 221. je zabdamAM nityatva na hoya te bIjI koI paNa rIte za dama thI arthajJAna ghaTatuM nathI, eTale zabdanityatvamAM arthapatti pramANa che. [tamane nayAyine anumAnathI arthapattine bheda jaNAtuM nathI, eTale A anumAnane pravega paNa karI zakAya ja. tethI Ama kahI zakAya-"zabda dhamara che, nitya che e sAdhya dharma che, kAraNa ke zabdArthasaMbaMdhanA jJAnanI apekSA zabdane arthanuM pratipAdana karavAmAM che' [e hetu che], "dhUmAdi. jAtinI jema' [e udAharaNa che]." tethI A kahyuM che 'zabdanuM nityatva [ja] hAya, kAraNa ke zabdanuM darzana (=uracAraNa) bIjAne mATe (bIjAne artha jaNAvavA mATe) thAya che [ane jene artha sAthe saMbaMdha grahaNa karAyo nathI e zabda arthanuM jJAna karAvI zako nathI.]' Ama saMbaMdhagrahaNathI mAMDI arthanuM jJAna thAya tyAM sudhI avasthita zabdanA vinAzanuM kAraNa na hovAthI AtmA vagerenI jema te nitya che. avayavonA vinAzane lIdhe zabda nAza pAmatA nathI kAraNa ke zabda niravayava che. 222. taheva zramiti d rAjacaMte - svalpenApi prayatnena yadi varNaH prayujyate / yadi vA nAnubhUyeta sakalo nAnubhUyate // For Personal & Private Use Only Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda nitya che e mImAMsaka mata 11 sAvayave hi vastuni dvidhA'vayavA dRzyante ArabdhakAryAzcAnArabdhakAryAzceti / iha punarAbdhakAryA anArabdhakAyA vA paTe tantvAdaya iva varNe na kvacidavayavA upalabhyante na cAnumIyante liGgAbhAvAt / 222, niyAyika-te kevI rIte ? mImAMsaka-ame jaNAvIe chIe. je svapa prayanathI varNa prayojAya ane tethI] je na anubhavAya (=saMbhaLAya) to Akhe (=sakala) varNa na anubhavAya. tene je avayavo heta te evuM banatuM ke tene amuka bhAga saMbhaLAta ane amuka bhAga ne saMbhaLAta, paraMtu varNane ava na hovAthI saMbhaLAya te Akhe saMbhaLAya ane na saMbhaLAya te rAkhe na saMbhaLAya.] sAvayava vastumAM be prakAranA avaye dekhAya che. ArabbakArya ane anArezvakArya, [paTa kArya che. tethI te avayavI che. tenu paTanA samavAyikAraNe che. tethI te paTanA ArabbakArya avayavo kahevAya. paraMtu taMtunA avaya aMzuo che. te taMtuonA samavAdhikAraNe che. eTale aMzue tatuonA Arabdha kAya avayavo kahevAya. paraMtu aMzu paTanA anArabbakA avaze kahevAya.] paTamAM jema AdhakArya ane anArabdhakAya avayavo maLe che tema ahIM varNamAM kyAreya maLatAM nathI. varNamAM avayavonuM anumAna paNa thatuM nathI kAraNa ke temanuM koI liMga nathI. 223. nAthAzrayavinArAnArA, zaDhathAmAvivaranAzritavAtA mArAzritatvapksse vA tannityatvAt / na cAnyaH kazcana zabdanAzasya herasti / kSayo yathopabhogena zastra dicchedanena vA / saMbhAvyate paTAdInAM nai zabdasya karhi cit // .. tasmAttirohito'pyAste yadi zabdaH kSaNAntaram / mRtyormukhAdapakrAntaH punaH + naiSa hanyate // 223. AzrayanA vinAzathI thato vinAza paNa zabdamAM nathI, kAraNa ke zabda AtmA vagerenI jema anAzrita che. zabda AkAzAzrita che e pakSa le to, AkAza nitya hovAthI zabdane nAza nathI. zabdanA nAzane bIjo koI hetu nathI. upabhoga (=vAraMvAra vaparAza) dvArA ke zastra vagerethI chedAvo dvArA paTa vagereno nAza saMbhave che paraMtu evI rIte zabdane kyAreya nAza saMbhava nathI. tethI zabda ja bIjI kSaNe nirahita avasthAmAM rahetA hoya te mRtyunA mukhamAMthI bacAvAyele te pachI konAthI haNAya ? C224. mataOM nitya: phA"kaMthAmAvata' [ nai. [ 2. 2. 20 ] I aSTakRtvo gozabdaH uccArita iti vadanti, na tvaSTau gozabdA iti / tenaikatvamavagamyate / yo'yaM kriyAbhyAvRttigaNane vihitaH kRtvasucpratyayaH, sa kriyAvatAmabhede bhavati / tenoccAraNAvRttimAtram / taduktam For Personal & Private Use Only Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17ra zabda nitya che e mImAMsaka mata kriyAvatAmabhede hi kriyA''vRttiSu kRtvasuc / tatprayogAd dhruvaM tasya zabdasyAvartate kriyA // iti [zlo0vA0 zabdani0367] kriyAbhyAvRttisattAyAmabhede ca kriyAvatAm / saMdhyAmidhAminaH rAvaNUka thathe vitu: | 224. A kAraNe paNa zabda nitya che. [kayA kAraNe?]. "kAraNa ke temAM [be, traNa, Adi] saMkhyAne abhAva che." "ATha vakhata gAzada uccAravAmAM Avyo" ema kahe che, ATha ge zabda uccAravAmAM AvyA" ema nathI kahetA. tethI zabdanuM ekatva samajAya che. jene prayoga kriyAnI abhyAvRtti (= punaH punaHkaraNa) gaNavA mATe karavAno Adeza che te kRvasuca-pratyaya to kriyAvALI vastuone (=vyono) abheda hoya to ja prayukta thAya che. tethI uccAraNa kriyAnI AvRttimAtra ahIM che. tethI kahyuM che ke kriyAvALI vastuone abheda hoya te ja kriyAnI AvRttine vize kRtvasupratyayana prayoga thAya che. tene prayoga ahIM thaye heI kharekhara te te zabdanI kriyAnuM (=uccAraNa kriyAnu) Avartana thAya che. jyAre kriyAnI abhyAvRtti heya ane kriyAvAna vastuone abheda hoya tyAre saMkhyAbhidhAyI zabdamAMthI vasupratyayane teo jANe che. 225. tana prakAre pracamijJAnamute | pramANaM zabdanityatve sakalazrotsAkSikam // tathA hyasti sa evAyaM gozabda iti vedanam / zrautraM karaNa kAluSyabAdhasandehavarjitam // zrotrendriyavyApArAnvayavyatirekAnuvidhAnAcchautramidaM vijJAnam / na caitajjanakasya karaNasya kimapi daurbalyamupalabhyate / na ca kiMsviditi koTidvayasaMsparzitayedaM vijJAnamupajAyate / na ca naitadevamiti pratyayAntaramasminbAdhakamutpazyAmaH / idAnIMtanAstitvaprameyAdhikyagrahaNAccedamanadhigatArthagrAhyapi bhavitumarhati / bhavanmate ca gRhItagrAhitve'pi pratyabhijJAyAH prAmANyamiSyate / na hi tadaprAmANyaM vaktuM zakyate zAkyairiva bhavadbhiH kSaNikapadArthAnabhyupagamAt / 225. tethI A rIte badhA zrotAo jenA sAkSI che evuM zabdaniyatvane puravAra karatuM pratyabhijJA pramANu kahevAyuM che, kAraNa ke "A te ja ge. zabada che e prakAranuM [A pratyabhijJA nAmanuM] zrautra jJAna zregendraSi, bAdha ane saMdethI rahita che A pratyabhijJA jJAna kautra pratyakSa che kAraNa ke tene anvaya-vyatire kasaMbaMdha zrAsendriyavyApAra sAthe che. vaLI, e janaka kAraNumAM kaI paNa jAtanI nibaLatA jaNAtI nathI. uparAMta, A haze ke te evA be vikalpone grahaNa karatuM A jJAna utpana thatuM nathI. A evuM nathI ema jaNAvatuM bIjuM bAdhaka jJAna AnI bAbatamAM ame dekhatA nathI. For Personal & Private Use Only Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda nitya che e mImAMsaka mata 13 vartamAna asitatvarUpa prameyAdhine grahaNa karatu hovAthI A jJAna anadhigatArthagrAhI paNa ghaTe che. ApanA =auvAvikanA] matamAM te pratyabhijJA gRhItagrAhI hovA chatAM tenuM prAmANya IcchavAmAM Ave che, eTale te apramANa che ema kahevuM tamArA mATe zakya nathI kAraNa ke tame bauddhonI jema padArthone kSaNika gaNatA nathI. 226. sadara nimittavuM vAtuM tayAzca yuSyate | sAmAnyaviSayatvaM vA dvayasyApi niSedhanAt // kaizcittirohite bhAvAdityaprAmANyamucyate / tadasattatpratItyaiva tirodhAnaniSedhanAt // jIvati svanmate'pyeSa zabdastricaturAn kSaNAn / pratyabhijJA ca kAlena tAvatA na na siddhayati / ekakSaNAyuSi tvasminpratItiratidurlabhA / na khalvajanakaM kiJcidvastu jJAnena gRhyate / / iti kSaNabhaGgabhaGge vakSyate api ca yathA nizIthe rolambazyAmalAmbudaDambare / pratyabhijJAyate kiJcidaciradyutidhAmabhiH // tathA'viratasaMyogavibhAgakramajanmabhiH / pratyabhijJAyate zabdaH kSaNikairapi mArutaiH // 226. pratyabhijJAnuM nimitta (viSaya) sadazya che athavA te tene viSaya sAmAnya che ema kahevuM yogya nathI kAraNa ke ame te baMneyane niSedha karavAnA chIe. zabdane nAza thayA pachI pratyabhijJA thatI hoI [zabdanI avinAzitAnI bAbatamAM te apramANa che ema keTalAka kahe che. teo khoTA che kAraNa ke zabdanI pratItithI ja zabdanA nAzane pratiSe thAya che. tenArA (nAvikenA) mate paNa zabda traNacAra kSaNa te astitva dharAve che. ane eTalA kALathI pratyabhijJA siddha na thAya evuM nathI. paraMtu eka ja kSaNa astitva dharAvatI vastunuM jJAna ati durlabha che. je koI vastu jJAnanI ajanaka hoya te kharekhara jJAnathI guDIta na thAya. [kSaNika vastune bIjI vastune utpanna karavA mATe samaya ja nathI. eTala kSaNika varatu haMmezA ajanaka ja hoya. pariNAme te jJAnane paNa 3panna na karI zake. jJAnane je utpana na kare tene jJAna grahaNa na karI zake. A badhuM ame kSaNikavAdanA nirAkaraNa prasaMge nivamA AhnikamAM] kahevAnA chIe. jema bhramara jevAM kALAM vAdaLothI gherAyelI rAte vIjaLInA prakAzanA kSaNika camakAroe dvArA keIka viSayanuM prabhijJAna thAya che tema [tAla Adi sthAne sAthe avirata saMyoga ane vimAgavI kramaza: janmela kSaNika vAyuo dvArA paNa zabdanuM pratyabhijJAna , thAya che. For Personal & Private Use Only Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAbhivyatipakSanI durghaTatA 227. atrAha- mArutairityupodghAtena sAdhu smRtam / tiSThatu tAvatpratyabhijJAnam / prathamameva zabdasya yanniyatagrahaNaM tadabhivyaktipakSe durghaTam / nityatvAdvayApakatvAccha sarve sarvatra sarvadA / zabdAH santIti bhedena grahaNe kiM niyAmakam / / dhvanayo hi nAma saMyogavibhAgavizeSitA vAyavaH, vAyuvRttayo vA saMyogavibhAgAH, te hi zabdasya vyaJjakA iSyante / taizca karaNaM vA saM skrayate karma vA dvayaM vA ? sarvathA ca pramAdaH / 227. maDI (443) 4 cha : "bhArutA (vAyumI) dA" me podhAtathA yAda AvyuM. pratyabhisAnane rahevA de. bIjA zabdonuM nahi paNa amuka ja zabdanuM je grahaNa thAya che te ja sauprathama zAbhivyakti pakSamAM durghaTa che. nitya ane vyApaka hevAthI badhA zabda badhe sthAne sadA che eTale bIjA zabdathI alaga karI amuka ja zabdane grahaNa karavAmAM zuM niyAmaka che ? mImAMsaka-[tAluAdi sthAna sAthenA] saMge tema ja vibhAgothI vizeSita vAyuo dhvanio che, athavA to te sthAna sAthenA vAyunA saMga tema ja vibhAge dhvanio che. temane ja zabdanA vyaMjake IcchavAmAM AvyA che. yAyi:-tamanAthI (4nigAthA) 429 / / (zrIndriyanA) sN24|2 thAya cha / karma (viSaya zabdano) ke baMnene? sarvathA pramAda ja jaNAze. [arthAt kaI paNa vikalpa doSarahita nahi jaNAya.] 228. karaNe saMskRte tAvatsarvazandazrutirbhavet / ___gakArAyaiva saMskAra ityeSa niyamaH kutaH / / api ca-stimitasamIraNApasaraNameva karaNasya saMskAraH / sa cAyaM taddezavyavasthitasakalatadviSayasAdhAraNa eva / yathA javanikApAyaprAptaprasaramIkSaNam / raGgabhUmiSu taddezamazeSaM vastu pazyati // tathA prasarasaMrodhisamIrotsAraNe sati / zrotraM taddezaniHzeSazabdagrAhi bhaviSyati // AkAzaM ca zrotramAcakSate bhavantaH / tacca vibhu niravayavaM ceti kacideva tasmin saMskRte sati sarve ca tadaiva saMskRta karaNAH saMpannA iti sarva eva zRNuyuH iti badhiretaravyavasthA dusthitA / For Personal & Private Use Only Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zakhAbhivyakti pakSanI durghaTatA 15 [228. je karaNane saMskAra thato hoya te kharekhara save zabda saMbhaLAya, ane te pachI gakArane mATe ja karaNane saMskAra che evo A niyama kayAMthI ? vaLo, [zrotravatI] nizcala samIraNanuM darIkaraNa ja karaNane saMskAra che. ane A saMskAra te te dezamAM rahela eTale tene viSa che te badhAne sAdhAraNa che. jema paDade dUra thatAM prasAra pAmelI daSTi raMgabhUmi mAM te sthAne rahela badhI vastuone dekhe che tema zrotrayApAranA prasArane raMdhanAra samIraNa dUra thatAM zrotra te dezamAM rahelA badhA zabdane grahaNa karanAra banaze. AkAzane ja Apa zrotra kahe che. te te vibhu ane niravavava che, eTale jyAre kyAre paNa tene saMskAra thAya tyAre badhAyanA zrotro saMskAra pAmI jAya, pariNAme badhA ja sAMbhaLa, tethI baMdharetaravyavasthA tUTI paDe. 229. viSaye tu saMskriyamANe tasyAnavayavasya vyApinazca saMskRtatvAtsarvatra zravaNamiti madreSvabhivyakto gozAdaH kazmIreSvapi zrUyeta / na hi tasyAdhAradvArakaH saMskAraH, bhAkAzavadanAzritatvAt / AkAzAzritatvapakSe'pi tadekatvAt / nApi bhAgazaH saMskriyate gozabdaH, tasya niravayavatvAt / uktaM hi alpIyasA prayatnena zabdamuccaritaM matiH / yadi vA naiva gRhNAti varNaM vA sakalaM sphuTam // iti [zle' vA0 sphoTa010] 229. viSaya saMskAra pAme che ema mAnIe to te saMskAra niravayava ane vyApaka viSayane heI te viSayanuM zravaNa badhe ja thAya, eTale madradezamAM abhivyakta thayela gazabda kAzmIramAM paNa saMbhaLAya. AdhAra dvArA paNa tene saMskAra ghaTatuM nathI kAraNa ke AkAzanI jema tene paNa koI AdhAra nathI. tene AdhAra AkAza che e matamAM paNa te (=zabda) eka hevAthI [AdhAra AkAza dvArA tene saMsakAra ghaTatuM nathI.] ge zabda bhAgaza: paNa saMskAra pAmate nathI kAraNa ke tene bhAge (= avayavo) ja nathI. [zabda niravayava che kAraNa ke kahevAmAM AvyuM che ke "aha5 prayatnathI uccAravAmAM AvelA varNane zrautrapratyakSa kAM te grahaNa karatuM ja nathI athavA sakalane phuTapaNe grahaNa kare che." 230. umarasaMhArapakSe tu DhozthasthAthanativRttiH-sarve prabaM, sarvatra zravaMmiti / na ca samAnadezAnAM samAnendriyagrAhyANAM ca bhAvAnAM pratiniyatavyaJjakavyaGgayasvamupalabdham / gRhe dadhighaTIM draSTumAnIto gRhame dhinA / apUpAnapi taddezAn prakAzayati dIpakaH / / tasmAt kRtakapakSe eva niyatadezaM zabdasya grahaNaM parikalpate nAbhivyakti pakSe iti / 230. baMnenA saMskAranA pakSamAM baMne pakSanA de rahe che ja-sarva zabdanuM grahaNa ane zabdanuM sarvatra zravaNu. jemane deza samAna che ane je samAna indriya dvArA grAhya hepI vastuonI bAbatamAM amuka vastu amuka baMja thI ja abhivyakta thAya e niyama For Personal & Private Use Only Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 zabdAbhivyaktipakSanI durghaTatA jaNAtuM nathI. gharamAM dahIMnI hAMDalI jovA mATe gRhasthe ANele dIvo te dezamAM rahelA jeTalAoneya prakAzita kare che. tethI zabda kAya che (=anitya che) e pakSamAM ja zabdanuM niyata dezamAM sarvatra nahi) prahaNa ghaTe che, zabdAbhivyakti pakSamAM e ghaTatuM nathI.. 231. gari 1 miSikSe tIvramavibhAgoDamimavazva rASTra rAtantrenn na prApnoti / na hi zabdastItro mando vA kazcit , svatastasya bhedAbhAvAt saMskArasya ca tadabhivyaktihetorna kAcana tIvratA mandatA vA, yadanusAreNa viSaye tathA buddhiH syAt / pavanadharmo vA tIvAdirbhavankathaM zrotraNa gRhyeta ? sAvayave hi vastuni sakalavizeSagrahaNAgrahaNasaMbhavAttadapekSayA pratItibhedo bhavet, iha tu niravayave zabde na tatho. papadyate iti / tasmAtkRtakapakSa eva zreyAniti / 231. vaLI, abhivyakti pakSamAM zabdane tIvramaMdavibhAga tema ja eka zabdathI bIja zabdane abhibhava na thAya, kAraNa ke koI zabda tIvra ke manda nathI ane tethI tene tIvramaMda evo bheda svataH na thAya. vaLI zabadanI abhivyaktinuM kAraNa je saMsakAra temAM te kaI tIvratA ke maMdatA nathI ke jethI tene anusarI tenA viSaya zabdamAM tIvratA ke maMdatAnI buddhi thAya. athavA, tIvra Adi pavananA dharmo hoya to chatra dvArA kevI rIte guDIta thAya ? [vaLI] vastu sAvayava heya te ja tene sakala vizeSadharmonuM grahaNa ke sakala vizeSa dharmonuM aNu (arthAta keTalAka vizeSadharmonuM grahaNa) saMbhave ane tenI apekSAe pratItibheda thAya. paraMtu ahIM niravayava zabdamAM tema ghaTatuM nathI, tethI zabda kRtaka (kArya yA anitya) che e pakSa ja vadhu sAro che. 232. atrocyate-karaNasaMskArapakSa eva tAvadastu / tacca karaNaM kizcideva marudbhirupAhitasaMskAraM kaJcideva zabdaM gRhNAti / yathA tAlvAdisaMyogavibhAgA bhavatAM mate / utpAdakatayeSyante kecidvarNasya kasyacit // tathA tadvAyusaMyogavibhAgAH kecideva naH / kasyacidgrahaNe zaktaM zrotraM kurvanti saMskRtam / / yathA ca teSAmutpattI sAmarthya niyamastava / tathaivaiSAmabhivyaktau sAmarthya niyamo mama / / 232. ahIM ame mImAMsako kahIe chIe te karaNasaMskArapakSa ja che. vAyuothI amuka saMskAra pAmeluM karaNa (zrotra) amuka ja zabdane grahaNa kare che. jema ApanA (naiyAyikanA) matamAM tAla vagere sAthenA amuka saMyoga-vibhAge amuka ja varNane utpAdaka IchavAmAM AvyA che tema amArA mImAMsakAnA matamAM tAluM vagere sAthe vAyunA amuka saMga For Personal & Private Use Only Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAbhivyaktipakSanI tarkasaMgatatA 137 vibhAge amuka ja varNane grahaNa karavA zaktimAna banAvavA mATe zrotrane saMta kare che. jema tamArA manamAM amuka saMyoga-vibhAga amuka ja varNanI utpatti mATe samartha che tema amArA manamAM amuka saMga-vibhAga amuka ja varNanI abhivyakti karavA samartha che. 233. annAnAM niyamo dRSTa kRti ta va AvamAda satrAkSa: ? tathA hi pRthivyAmeva vartamAno gandhaH samAnadezo bhavati samAnendriyagrAhyazca, ghrANaikaviSayatvAt / tasya ca niyatavyaJjakavyaGgayatA dRzyate eva / / kacitpAvakasamparkAdA zusparzataH kvacit / kacitsalilasasekAdgandho'bhivyajyate bhuvaH // na ca stimitapavanApanodanamAtraM karaNasya saMskAra iSyate yaH sarvasAdhAraNaH syAt, kintu anya eva niyataH prativiSayaM yogyatAlakSaNaH / - 233. yAyika - vyaMjamAM niyama dekhAtA nathI. [arthAt amuka vyaMjake amukane ja vyakta kare che evo niyama dekhAtuM nathI.] mImAMsaka-AvuM kaye sarva kahe che ? [niyama che ja,] jemake pRthvImAM ja rahelo gadha samAna dezamAM che ane samAnendriya grAhya che kAraNa ke te dhrANendriyane ja viSaya che. te niyata vyaMjakathI vyakta thato dekhAya che ja. amuka vakhate amuka gaMdha] agninA saMparkathI, amuka vakhate [amuka gaMdha] sUryanA kiraNanA sparzathI, amuka vakhate [amuka gaMdhI pANIno chaMTakAvathI pRthvImAMthI abhivyakta thati anubhavAya che. nizcala pavananA darIkaraNa mAtrane ame karaNanA saMskAra tarIke IcchatA nathI-je sarvasAdhAraNa che; paraMtu je prativiSaya niyata che te yogyatAlakSaNarUpa bIje karaNane saMskAra ame icchIe chIe. ___234. yatpunarabhyadhAyi nabhasi zrotre'bhyupagamyamAne sarvaprANinAmekameva zrotraM bhaved iti tadapyasAdhu, dharmAdharmayorniyAmakatvAt, AkAzasyApi ghaTAkAzavadanyAvacchedopapatteH / dharmAdharmanibandhana eva vadhiretaravibhAgaH / api ca bhavatAmevaiSa doSo yeSAmAkAzameva zrotramityabhyupagamaniyamaH / mImAMsakAnAM tu nAvazyamAkAzameva zrotraM, kAryArthApattikalpitaM tu kimapi karaNamAtraM pratipuruSaniyataM zrotramiti nAtiprasaGgaH / tathA ca bhartRmitraH pavanajanitasaMskArameva zrotraM manyate / 234. vaLI, tame je kahyuM ke zrotrane AkAzarUpa mAnatAM sarva prANuonuM eka ja zrotra banI jAya te paNa thogya nathI kAraNa ke zrotranuM niyAmaka prANIonA dhamadhame che, vaLI ghaTAkAzanI jema AkAzane paNa anya vastuthI avaccheda ghaTe che. dharmAdharmane AdhAre ja badhiretara vibhAga thaI zake che. 18 For Personal & Private Use Only Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 zabdAbhivyaklipakSanI tarkasaMgatatA uparAMta, AkAzane ja zrotra tarIke svIkAranAra tamArAmAM taiyAyikomAM) ja e deSa Ave che. paraMtu mImAMsakone mate te avazyapaNe AkAza ja zrotra nathI paNa kAryAthapattithI kapita prati puruSa niyata kAIka karaNa mAtra zrotra che eTale atiprasaMgadeSa AvatuM nathI. ane bhamitra te mAne che ke [karNavivaramAM] pavana dvArA je saMskAra janme che te ja zrotra che. 235. athavA vicAraNo mahatu, tathApi nAtiprasanna, nirAdhaiva tatra saMskArAt / na cAsya bhAgazaH saMskAro niravayavatvAt / tathA'pi jAtivadasya grahaNaniyamo bhaviSyati / tathA ca bhavatAmeva pakSe-- yathA sarvagatA jAtiH piNDadezaiva gRhyate / na ca kAryagRhItA'pi piNDe'nyatra na dRzyate // yathA sarvagataH zabdo nAdadezeSu gRhyate / kAtsnyena ca gRhIto'pi punaranyatra gRhyate / piNDo'bhivyaJjako jAteH zabdasya vyaJjako dhaniH / AzritAnAzritatvAdivizeSaH kvopayujyate // 235. athavA sthAne sAthenA vAyunA saMga-vibhAge viSayane (zabdane) saMskAra kare che e pakSa che. tema mAnatAM paNa atiprasaMgadeSa nathI AvatuM, kAraNa ke niyata dezamAM rahelA viSayane ja saMskAra thAya che. vaLI, zabdane bhAgazaH saMsakAra thatuM nathI kAraNa ke te niravayava che. tema chatAM jAtinI (=sAmAnyanI) jema tene grahaNaniyama banaze. tamArA (naiyAyikenA) ja pakSamAM tevuM che. jema sarvagatajAti piMDadezamAM ja gRhIta thAya che ane eka piMDamAM (=vyaktimAM) saMpUrNapaNe gRhIta thaI hovA chatAM te bIjeya (=anya vyaktimAM paNa) dekhAya che ja tema sarvagata zabda vanidezamAM ja gRhIta thAya che ane saMpUrNa paNe gRhIta thayo hovA chatAM vaLI pAchA anyatra paNa gRhIta thAya che. jAtine abhivyaMjaka piMDa che, zabdane abhivyaMjaka vani che. jAti kyAMka Azrita che jyAre zabda kyAMya Azrita nathI, evo e be vacceno bheda temanA grahaNanI bAbatamAM akiMcitkara che. 236. sarvagatatvaniravayavatvAvizeSAt tIvramandatvAdayazca dhvanidharmA api bhavantaH zabdavRttiyA'vabhAnti, yathA sthUlatvakRzatvAdayaH piNDadharmA api jAtivRttitvena kacida gRhyanto dRzyante, agRhItazAbaleyAdivizeSasya 'kRzA gAvaH' ityaadiprtibhaasnAta ! 236. zabda (taNe) samAnapaNe sarvagata ane niravayava heIne tIvratva, mandarava vagere dharmo [zabadanA nahi paNa vaninA che. tema chatAM te dharmo zabdamAM rahetA hoya evuM bhAse che. naiyAyikamAnya sAmAnyanI bAbatamAM paNa AvuM ja che. sthULatA, kRzatA vagere dha piMDanA hovA chatAM koIka vAra jAtimAM rahetA hoya ema gRhIta thAya che, jemake For Personal & Private Use Only Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAbhivyakti pakSanI tarkasaMgatatA 139 zAbaleya Adi keTalIka vyaktionA vizeSa dharmo (=razULatA) jyAre agRhIta rahyA heya che tyAre "gAye kuza che' evuM jJAna thatuM jaNAya che. 237. cadra na tIvramanTArgavarmatayA prahaH | buddhireva tthodeti vyaJjakA'nuvidhAyinI // tAvanta eva te varNAH pracayApacayaspRzaH / evaM cAbhibhavo'pyeSAM svato nAsti parasparam // marudbhirabhibhUyante mArutA iva durbalAH / . tejobhiriva dIptAMzordivA dIpaprabhAdayaH // dvayasakArapakSo'pyevaM samAhito bhavati, ubhayeSAmapi doSANAmutsAraNAt / tasmAt pratyabhijJApratyayaprabhAvasiddhanityatvasya zabdasyAbhivyaktireva sAdhIyasI / 237. athavA to varNanA dharma tarIke tIvra-maMda vagerenuM grahaNa thatuM nathI paraMtu vyaMjakane anusaratI buddhi ja evI janme che. evaDAne evaDA ja te varSe rahetA hovA chatAM mahata a95 (tIvra-maMda) thatA bhAse che. vaLI, jema prabaLa pavane durbaLa pavanane tema ja divase tejasvI sUryane prakAza dIvAnA prakAzane abhibhUta kare che tema vaNe svataH eka bIjAne abhibhUta karatA nathI. [vAyuo zabdanA abhivyaMjaka che eTale vAyu dvArA zabda ekabIjAne abhibhUta kare che. je zabdane abhivyaMjaka prabaLa vAyu che te zabda je zabdane abhivyaMjaka nirbaLa vAyu che tene abhibhUta kare che. Ama jyAre prabaLa vAyu nirbaLa vAyune abhibhUta kare che tyAre te pelA nirbaLa vAyuthI abhivyakta zabdane paNa abhibhUta kare che evuM lAge che.] tAla Adi sthAne sAthe vAyunA saMyoga-vibhAga baMneyane (karaNane tema ja viSayane) saMskAra kare che e pakSa paNa Ama sAce Thare che, kAraNa ke ame baMne pakSanA dezone dUra karI dIdhA che. tethI, pratyabhijJA pramANanA prabhAvathI siddha thayelA nityatva dharAvatA zabdanI abhivyakti mAnavI vadhu sArI che. 238. rudra rASTrocatAryAH krAmiyakUcapakSayoH | zabdasya grahaNe gurvI ladhvI vA kutra kalpanA // tathA hi bhavanto vaizeSikAH sAMkhyA jainAH saugatAzca kAryazabdavAdinaH / cArvAkAstu varAkAH kasyaivaMvidhAsu goSThISu smRtipathamupayAnti / 238. he Aryo ! zabda kArya che e pakSa ane zabda abhivyaMgya che e pakSae bemAMthI kayA pakSamAM, zabdanA prahaNanI bAbatamAM kalpanAlAghava ke kalpanAgaurava che e viyAre. ane Apa (naiyAyika), vaizeSike, sAMkhyo, jaina ane bauddho zabdane kArya mAne che. bicArA cArvAke te AvI carcAmAM tene yAda Ave ! For Personal & Private Use Only Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 vaizeSikone zatpattipakSa 239. tatrabhavatAM vaizeSikANAM ca zabdasya zravaNe tAvadeSA tulyaiva kalpanA / saMyogAdvA vibhAgAdvA zabda upajAyate / jAtazcAsau tiryagUrdhvamadhazca sarvatodikAni kadambagolakAkAreNa sajAtIyAni nikaTadezAni zabdAntarANyArabhate tAnyapi tathetyevaM vIcIsantAnavRttyArambhaprabandhaprApto'ntyaH zrotrAkAzajanmA zabdastatsamavetastenaiva gRhyate iti / 239. emAM ApanI (naiyAyinI) ane vaizeSikenI zabdane sAMbhaLavAnI prakriyA nI kalpanA tulya ja che. saMga ke vibhAgathI zabda utpanna thAya che. [daMDane nagArA sAthe saMga thatAM zabda utpanna thAya che. vaLI, jyAre DALI tUTI paDe che tyAre tene vRkSanA thaDathI vibhAga thAya che ane zabda utpanna thAya che.] utpanna thayele zabda tirachI dizAmAM, Urva dizAmAM, adha dizAmAM ema badhI dizAomAM kadambanA kulanA galakAkAre pitAnI najIkanA dezamAM potAnA jevA bIjA zabdone utpanna kare che, te bIjA zabda paNa e ja rIte vaLI bIjA zabdone utpanna kare che ane e pramANe jalataraMgonI jema navA navA zabdonI utpattionI hAramAne chele zabda je zrotrAkAzamAM janmIne samavAyasaMbaMdhathI rahe che te ja zrotrAkAzamAM gRhIta thAya che. 240. raDhiyaM tavatigharA ghanA / zabdaH zabdAntaraM sUte iti tAvadalaukikam / kAryakAraNabhAvo hi na dRSTasteSu buddhivat // janyante'nantare deze zabdaiH svasadRzAzca te / tiryagUrvamadhazceti keyaM vaH zraddadhAnatA // zabdAntarANi kurvantaH kathaM ca viramanti te / na hi vegakSayasteSAM marutAmiva kalpyate // kuDyAdivyavadhAne ca zabdasyAkaraNaM katham / vyomnaH sarvagatatvAddhi kuDyamadhye vyavasthitiH // athAvaraNAtmakakuDyAdidravyasaMyogarahitamAkAzaM zabdajanmani samavAyikAraNamiSyate, tadatra pramANaM vizeSe vaktavyam / - 240. vaizeSikAnI A kalpanA atyaMta aspaSTa che. zabda bIjA zabdane utpana kare che e vastu te jagatamAM kharekhara che ja nahi, kAraNa ke jema liMgabuddhi ane liMgI buddhi vacce kAryakAraNabhAva dekhAya che tema zabdo vacce kAryakAraNabhAva dekhAte nathI. zabda potAnA nikaTavartI dezamAM pitAnA jevA zabdone tirya, Urva ane adizAomAM utpanna kare che ema mAnI levuM e te kevI tamArI zraddhA ! anya zabdone utpanna karatAM zabda kevI rIte tamArA manamAM virame che? kAraNa ke pavananI jema vegano kSaya temanI bAbatamAM kalpavAmAM Avyo nathI, ane bhIMta vagerenA vyavadhAna che. zabdanI anupati kema thAya ? kAraNe ke bAkAza sarvagata hAI bhIMtamAM paNa te raheluM che. For Personal & Private Use Only Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikene zaradotpattipakSa 141 have je je AkAza AvaraNAtmaka bhIMta vagere dravyonA saMgathI rahita che tene ja zabdatpattimAM samAyikAraNa IcchatA hatA te ahI AkAzamAtra kAraNa nathI paraMtu AkAzavizeSa kAraNa che e puravAra karavA tamAre pramANa ApavuM joIe. 241. suthArane ra tIaLa mandastha ganane tham | zrUyate cAntikAttIvraH zabdo mandastu dUrataH // vIcIsantAnatulyatvamapi zabdeSu durvacam / mUrtimattvakriyAyogavegAdirahitAtmasu // 241. je zabda pitAnA jevA zabdane utpanna karatA hoya to tIvra zabdathI manda zabda kema utpanna thAya ? ane (e te ApaNe anubhava che kenajIkathI zabda tIvra saMbhaLAya che ane durathI zabda maMda saMbhaLAya che. vaLI, zabdanuM jalataraMganI hAra sAthe darzAvavAmAM AveluM sAmya paNa durvaca che kAraNa ke zabadomAM mUrtimatva, kriyA, vega vagere nathI (jyAre jalataraMgamAM te che.) [242. cadrazukyate "nAtIyananaH za, guNavA, srAvita' rUti tamisiddhmsiddhen sAdhyam , guNatvasyAsiddhatvAt / na zabdaH pAratantryeNa kadAcidupalabhyate / dravyastha iva rUpAdirato'sya guNatA kutaH // api ca na zabdAntarArambhakaH zabdo guNatvAd rUpavat / zabdaH zabdaM nArabhate zabdatvAcchotrazabdavat / na saMyogavibhAgau zabdasya janakau, saMyogavibhAgatvAta , anyasaMyogavibhAgavad ityAdayaH pratihetavo'pyatra sulabhA iti yatkiJcidetat / 242 "sajAtIyane (arthAt zabdane) janaka zabda che, kAraNa ke te guNa che, rUpa AdinI jema' ema je kahevAmAM AvyuM che te asiddha che kAraNa ke te asiddha hetu vaDe puravAra karavAmAM AvyuM che, zabdanuM guNatva ja asiddha che. jema rU5 Adi dravyAzrita gRhIta thAya che tema zabda dravyAzrita arthAta parataMtra gRhIta thato nathI. eTale e guNa kayAMthI hoya? vaLI, "zabda zabdAktarane janaka che kAraNa ke te guNa che, rUpanI jema--e anumAna paNa ThIka nathI kAraNa ke pratipakSa anumAnathI te bAdhita thAya che-"zabda zabdane janaka nathI kAraNa ke te zabda che, zrotramAM janmelA zabdanI jema." tAla Adi sthAne sAthenA vAyunA saMyoga-vibhAga paNa zabdanA janaka nathI, kAra ke te saMga-vibhAga che, anya saMyoga-vibhAganI jema-vagere pratipakSa hetuo paNa ahIM sulabha che. eTale te mata tuccha che. 243. viraMtu vate - zrotravRtti rAhe chati, rAjena vili zuti tatra zrotrasya vyAmizratvAnnikaTadezenaiva zabdena tavRttirvikriyate, na dUradezenetyatra ko For Personal & Private Use Only Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAyA 142 zaSyanI zabdazravaNa prakriyA niyamaH ? niyamAbhAvAcva kAnyakubjaprayukto gozabdA gauramUlake'pi zrUyeta / amUrtA ca zrotravRttiH prasarantI na mUtaiH kuDyAdibhirabhihantuM zakyate iti vyavahitasyApi zabdasya zravaNaM syAt / vAyau zabdAnukUle ca na tasya zravaNaM bhavet / gacchantyAH pratikUlo hi zrotravRtteH sa mArutaH // dUre'pi anuvAtaM zabdasya zravaNaM yadRSTa prativa taM ca nikaTe'pi yadazravaNaM tadasmin pakSe viparItaM syAt / vRttivRttimatormeMdA nAstItIndriyavadbhavet / vyApikA vRttirityevaM kathaM sarvatra na zrutiH / / 243. sAMkhya ciMtake kahe che ke zrotravRtti zabdadeze jAya che, te zabdane AkAra dhAraNa kare che. mImAMsaka-zrotra sarvavyApI hoI tenI vRtti nikaTadezavatI zabdanA AkArane dhAraNa kare che ane dUradezavatI zabdanA AkArane dhAraNa karatI nathI evo niyama zo? ane niyamane abhAva hoya to kAnyakujamAM prajAyelo zabda gauramUlakamAM paNa saMbhaLAya. travRtti amUrta heI, bhIMta vagere mUrta padArthoe tene phelAtI rokavI zakaya nathI, eTale [mI ta mere bhUta pArthAthA] vyaDita zanu 5 zravA thAya. paNa, zAnu (= zabda taraphathI Avata) vAyu hoya tyAre zabdanuM zravaNa na thAya kAraNa ke [zabda tarapha] jatI vRttine te vAyu pratikULa hoya che. zabda dUra rahelo hoya chatAM tenA taraphathI vRtti tarapha vAyu AvatuM hoya te zabdanuM zravaNa thAya che ane vRtti taraphathI zabda tarapha vAyu jate hoya to zabda nikaTa heAya teya tenuM zravaNa thatuM nathI e je ApaNe anubhavIe chIe te A pakSamAM UlaTuM thaI jAya. vRtti ane vRttimata (=Indriya)ne bheda nathI, eTale indriyavRtti IndriyanI jema vyApaka bane ane te pachI zabdanuM zravaNa sarvatra kema nathA tha? 244. ArhatAstvAhuH - sUkSmaiH zabdapudgalairArabdhazarIraH zabdaH svaprabhavabhUmeH niSkramya pratipuruSaM karNamUlamupasarpatIti / tadetadatisubhASitam / __ varNasyAvayavAH sUkSmAH santi kecana pudgalAH / tairvarNo'vayavI nAma janyate pazya kautukam // teSAmadRzyamAnAnAM kIdRzo racanAkramaH / kena tatsannivezena kaH zabda upajAyatAm // laghavo'vayavAzcaite nibaddhA na ca kenacit / na cainaM kaThinaM kartuM varNAvayavinaM kSamAH // For Personal & Private Use Only Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 zabda vizenA jainamatanI samIkSA 143 kRzazca gacchan sa kathaM na vikSipyeta mArutaiH / dalazo vA na bhajyeta vRkSAdyabhihataH katham // prayANakAvadhiH kazca gacchato'sya tapasvinaH / ekazrotrapraviSTo vA sa zrayetAparaiH katham // niSkramya karNAdekasmAtpravezaH zravaNAntare / yadISyeta kathaM tasya yugapadbahubhiH zrutiH // zrotRsaMkhyAnusAreNa na nAnAvarNasaMbhavaH / vaktustulyaprayatnatvAcchotRbhedatadaikyayoH // tadalaM parihAsasya mahato hetubhUtayA / namakSapaNakAcAryaprajJAcAturyacarcayA // jaina kahe che-sama zabdapudgalathI banela zabda pitAnA janmasthAnathI nIkaLI pratyeka puruSanA kAnanA mULe pahoMce che. mImAMsaka-vaha! temaNe bahu ja sAruM kahyuM ! varNanA avayavo keTalAka sama pagale che ane te sUkSmapagale vaDe varNa avayavI pedA thAya che kautuka te juo te adazyamAna sima zabda pagalo] zabdanI racanA kayA krame kare, temanA kayA nivezathI ka zabda bane? A sUkSma avayavo kazo vaDe joDAyela nathI ane tethI kaThina vavayavIne banAvavA samartha nathI, kRza thayele varNavayavI vAyuo vaDe ADo kema phaMTAI jato nathI ke vRkSa Adi sAthe TakarAyele te TukaDe TukaDA kema thaI jatuM nathI ? ane te cAla cAla karatA bicArA varNAvayavInI yAtrAne aMta kyAM? vaLI eka kAnamAM pravezele te bIjAo vaDe saMbhaLAya kaI rIte? je eka kAnamAMthI nIkaLI bIjA kAnamAM praveze che evuM svIkAravAmAM Ave te pachI te eka samaye yugapa6 ghaNu badhAne saMbhaLAya kema? zretAonI jeTalI saMkhyA hoya te pramANe teTalI saMkhyAmAM aneka varNonI utpatti saMbhavatI nathI kAraNake vaktAne eka samaye eka ja uccAraNarUpa prayatna hoya che ane vaLI zrotAo aneka hoya che jyAre vakatA te eka ja hoya che. digaMbara jaina AcAryonI prajJAnA cAturyanI A carcAne-je mahAparihAsanuM kAraNa banI che tene-rahevA daie. 245 zAyaprAyAvAcakSate prApta gva rAH zrotrAcA rAte kRti tadetadativyAmUDhabhASitam , aAptitulyatAyAM dUravyavahitAdInAmazravaNakAraNAbhAvAt , prApyakAritAkhyakarmadharmAprasaGgAcca / na ca cArvAkavadaparIkSita evAyamathe upekSituM yuktaH / 245. lagabhaga badhA ja bauddho kahe che ke zregendriya sAthe saMgamAM AvyA vinA ja zabda zrotranA sAmarthyathI gRhIta thAya che. A to atyaMta buddhihInanI vAta che, kAraNa ke zrotra sAthe asaMga te badhA zabdonI bAbatamAM sarakhe hei, dUrastha vyavahita vagere zabada na saMbhaLAvAnuM koI kAraNa rahetuM nathI, ane vaLI IndriyanA saMyogamAM AvIne For Personal & Private Use Only Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 zabdAbhivyakti pakSanI samarthaka dalIlo gRhIta thavAne prApyakAritA nAmane viSayane je dharma che te paNa Apattigrasta banI jAya che. bauddhonI A mAnyatA cArvAkanI mAnyatAnI jema parIkSA ryA vinA ja upekSaNIya nathI. 246. iti kAryatvapakSe'mUH zrutAstArkikakalpanAH / athAbhivyaktipakSe'sya zRNu zrotriyakalpanAm // 246. za ya me pakSanI tara ma ta ya 42sI panAmA tame sAMgaNI. have zabda vyagya che e pakSanI tarapheNamAM mImAMsakenI kalpanAo sAMbhaLe. 247. vivakSApUrvakaprayatnapreryamANastAvadvegavattayA kriyAvattayA ca kauSThyA bahinissarati samIraNa iti suspaSTametat / pratyakSanikaTapavanavAdinAM pakSe pavanasamaye vaktavadananikaTanihitahastasparzenaiva sa upalabhyate / anumeyamArutapakSe'pi tadAnImAsyasamIpasannidhApitatUlakakarmaNA so'numIyate / sa gacchan sarvatodikkaH stimitAnilanodanam / karoti karNAkAze ca prayAti zrutiyogyatAm / / sa ca prayatnata vratvamandatvena tadAtmakaH / zabde tathAvidhajJaptihetutAmavalambate // sa caiSa gacchannudAmavegayogAhitakriyaH / zaravadvegazAntyaiva na dUraM gantumarhati // sa mUrtaH prasaranmateraparaiH pratirudhyate / kuDyAdibhirito nAsya zrutiyavahitAtmanaH // sa vegagatiyogitvAdAgacchati yato yataH / zrotA tatastataH zabdamAyAntamabhimanyate / / sa tu zaGkhAdisaMyogapreryamANaH samIraNaH / zabdasyAvarNarUpasya bhavati vyaktikAraNam // yadvA yadyapyavarNAtmA zrotragrAhyo na vidyate / tathA'pi tatra zabdatvaM zravaNena grahISyate // 247. kaMIka kahevAnI IcchA thavAne kAraNe karAtA prayatanathI prerAyele kAThAmAM rahelo vAyu vegasahita ane gatikriyA sahita bahAra nIkaLe che e atyaMta spaSTa che. nikaTa rahelo vAyu pratyakSagrAhya che ema mAnanArAnA pakSamAM vAyu bahAra nIkaLatuM hoya tyAre vaktAnA mukhanI najIka rAkhavAmAM Avela hAthanA sparzathI ja te pratyakSa thAya che. vAyu anumeya che ema mAnanAranA pakSamAM te vakhate vaktAnA mukha najIka mUkavAmAM Avela rUnA pharapharATathI vAyu anumita thAya che. badhI dizAomAM phelAte te vAyu nizcala vAyune dUra kare che ane For Personal & Private Use Only Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAbhivyakitapakSamAM lAghavaguNa 145 zrotrAkAze pahoMcatAM ja zabdane zravaNuyogya banAve che. prayatnanI tIvratA ke maMdatAne kAraNe tIvra ke maMda banela vAyu zabdamAM tIvratA ke maMdatAnuM je jJAna thAya che tenuM nimitta bane che. uddAma vegathI yukta hevAne kAraNe gatikriyA karato vAyu vega zAMta thatAM bANanI jema, dUra javA zaktimAna nathI. vAyu mata hoI, [enA mArgamAM] AvatA bIjA mUrta dravyathI te rokAya che, tethI bhIMta vagerethI vyavahita (=atirita) zabda saMbhaLAte nathI. vega ane gatithI yukta vAyu je taraphathI AvatA hoya che te taraphathI zabda paNa Ave che evuM zrotA mAnI le che. te vAyu jyAre zaMkha vageranA saMyegathI prerAtA hoya che tyAre zuM nahi evA zabdano abhivyaktinuM te kAraNa bane che. athavA varNarUpa na hoya che , i zrotramrAhya hate nathI, tema chatA varUpa na jAya evA zabdanuM zabdava sA 1: te zravaNa dvArA gRhIta thAya che. 248. tadiha na kAcidasmAbhiradhikA kalpanA kRtA, mArutagaterasyAH sarvalokaprasadatvAt kagAkAzasaMskAramAtramadRSTa kalpitam / tadapi kaaryaarthaapttigmytvaannaapuurvmiti| apakSapAtinaH sabhyAH satyamutpattyapekSayA / zandasya kalpanAmAhurabhivyaktau laghIyasIm // [248 A ne ame [mImAMsakee ahIM vadhArAnI kalpanA karI nathI kAraNa ke e vAyugatine te badhA leke jANe che. karNakAzanA adaSTa saMskAranI ja kalpanA ame karI che. te adaSTa saMskAra paNa kAryothapatti dvArA jANI zakAte hAI apUrva nathI, taddana kapolakalpita nathI. apakSapAtI sabhya zabdaspattinI kalpanAnI apekSAe zAbhivyaktinI kapanAne vadhAre lAghavavALI kahe che. 249. tadevamabhivyaktipakSe niyatagrahaNopapatteH pratyabhijJApratyayaprAmANyAnnityatvamevopagantavyam / yA tvanaikAntikatvoktiH dhIkarmapratyabhijJayA / pratyakSe caudyamAnA'sau darzayatyatimUDhatAm // tenAnumAnadoSeNa pratyakSaM na hi dUSyate / siddhAntAntaracintA tu bhavedbhazamasaMgatA // nirbAdhaM pratyabhijJAnamasti cedbuddhi karmaNAH / / tayorapyastu nityatvaM no cet kA zabdatulyatA / / tasmAnnityaH pratyabhijJAnaprabhAvAt siddhaH zabdaH pazyatAM tArkikANAm / arthApattiH pUrvamuktA ca tasmin asthAyitve yuktayazca vyudastAH // 18 For Personal & Private Use Only Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 zabdanityatA sAdhaka pramANa asti ca vede vacanaM siddhAmanuvadati yad dhruvAM vAcam / talliGgadarzanAdapi nityaH zabdo'bhimantavyaH / 249. upara jaNAvI gayA e rIte abhivyaktinA pakSamAM [amuka vakhate badhA ja zabdanuM nahi paNa amuka zabdanuM je grahaNa thAya che te ghaTatuM hoI, pratyabhijJA nAmanA jJAnanA prAmANya dvArA zabdanuM nityatva ja svIkAravuM joIe. zabdanI pratyabhijJA thatI hovAnA kAraNe zabdane nitya puravAra karatA he te buddhi ane karma (kriyA) je kharekhara anitya che te paNa nitya puravAra thaze kAraNa ke temanI paNa pratyabhijJA thAya che-A pramANe buddhi ane karmanI [anumAnarU5] pratyabhijJA dvArA zabdanI nityatA puravAra karanAra zabdapratyakSarUpa pratyabhijJAmAM je anekatika doSa jaNAvavAmAM Avyo che te e doSa denAranI atyaMta maDhatA darzAve che. [zabda pratyakSagrAhya che eTale enI pratyabhijJA paNa pratyakSarUpa che ethI UlaTuM buddhi ane karma pratyakSagrAhya nathI ja eTale emanI pratyabhijJA pratyakSarU5 nathI paNa anumAnarUpa che.] anaikAntikatAdeSa je anumAnane che tenAthI pratyakSane dUSita karI zakAtuM nathI. [zabdanI pratyabhijJA pratyakSarUpa che. tethI temAM anekAntika deSa saMbhave nahi. je kahe ke pratyabhijJAbAdhita hovAne kAraNe zabdAnityatvasAdhaka anumAna apramANa che te buddhikarmAnityasvasAdhaka anumAna pratyabhijJA bAdhita hevAthI apramANa kema nahi? te paNa apramANu Thare ane pariNAme buddhikarma nitya banavAnI Apatti Ave.] A bIjI rIte je tame taiyAyike vicArazo te khUba ja asaMgatatA Avaze. [ame mImAMsake kahIe chIe ke zabdanI anityatA AnumAnikI che ane nityatA pratyabhijJAtmaka pratyakSathI jJAta che ane anumAna karatAM pratyakSa baLavAna I pratyabhijJA nibaMdha rahe che; ethI UlaTuM buddhikarmanI pratyabhijJA anumAnarUpa che ane anityatA paNa anumAnikI che tethI baMne anumAne tulyabala hoI pratyabhijJA nibaMdha nathI. buddhi ane karma atIndriya dravyamAM rahetA hoI apratyakSa che ane tethI anumAnathI temanuM jJAna thAya che eTale ja temanI pratyabhijJAne AnumAnikI kahI che. buddhi ane karmanI pratyabhijJA je nibaMdha hoya che teo paNa bhale nibaMdha kare. je temanI pratyabhijJA nibaMdha na hoya te tenI zabda sAthe samAnatA kayAM rahI ? niSkarSa e ke nAyikAnA dekhatAM temane anAdara karIne pratyabhijJAnA prabhAvathI zabda nitya siddha thayo. zabdane nitya che. puravAra karatuM arthapattipramANa paNa ame pahelAM kahyuM che ane zabdano aniyatA puravAra karavA aApavAmAM AvelI dalIlanuM khaMDana karyuM che.vaLI, vedamAM evAM vAka che je jaNAve che ke vANI siddha che, nitya che ['vArA vinAyA" A vedavacana che. teno artha che "pAtati sau ja vikAd g carcA rUtti teyartha ! mata gva nityA vArthiH ' arthAta 'kartA rahita ane pariNAme nitya evI vANI vaDe." A zruti anistutiparaka hovA chatAM vANI . nityatva darzAvatI hoI zabdanityasvasAdhaka liMga che.] AvAM vedavatarUpa liMge dekhate haiI zabda nitya che ema mAnavuM joIe. For Personal & Private Use Only Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda kSaNika nathI 250. zikSAvitu pavanAmAme zam ___ AcakSate tadasamaJjasamapratIteH / arha mataprathitapudgalapayudAsa nItyA ca vAyvavayavA api vAraNIyAH / / 250 zikSAzAstranI vidvAne zabdane vAyusvarUpa ja kahe che te mata barAbara nathI, kAraNa ke tevuM pratIta thatuM nathI. [zikSAzAstranA vidvAne mAne che ke vAyurUpa avayavo ja bahAra nIkaLIne zabdarUpe dhULa banI jAya che. lAkaDAmAMthI nIkaLelA dhUmarUpa sUkSama avaya sthUla dhUmAvayavIne janma Ape che, tevI ja rIte keThAmAMthI bahAra nIkaLelA sUkSama vAyurUpa avayavo ja rathUla vAyuavayavI arthAta zabdane janma Ape che.] je rIte zabdanA avayavo tarIke jainamatamAM svIkRta pudgalarUpa avayavone nIrAsa karyo te rIte zabdanA avayava tarIke [zikSAzAstramAM svIkRta] vAyurUpa avayavone nirAsa paNa karavo joIe. 251 reDa yUvinArA navarAt trayuH kSattinaH bhAvAMste'pi na zaknuvanti gadituM zabdasya vidhvaMsitAm / ante hi kSayadarzanAt kila tathA teSAM bhramo'sminpunaH zabde nAntaparikSayAviti kathaM kumbhAdivadbhaGgitA // 251. jeo (bauddho) sthUla vinAzanA darzanane AdhAre vastuone kSaNika kahe che teo paNa zabdanI vinAzitAne kahevA zaktimAna nathI. ane [ghaTa Adi vastuone] kSaya dekhAte heI, temane tevo ma thAya che [ke vastuo kSaNika che.] paraMtu A zabdamAM te anta ane kSaya beya nathI, eTale ghaTa vagerenI jema tenI kSaNiktA kayAMthI heya? 252 3matra zrama-- 7 vahu mavamihitametata pramANayamapi nicata prAdhayitumrhti / yAvatA yadarthApattiravAdi 'darzanasya parArthatvAt' iti sA kSINaiva,arthapratIteranyathA'pyupapannatvAt / tatra sAdRzyamapyanabhyupagatameva dUSitami yasthAne kliSTA bhavantaH / gatvAdijAtIrAzritya sambandhagrahaNAdikaH / arthAvagatiparyanto vyavahAraH prasetsyati / / 252. ahIM ame (=auyAyika) kahIe chIe ke Ape jaNAvela baMneya pramANe zabdanityatA puravAra karavA zaktimAna nathI, "zabdanuM uccAraNa zretAne arthapratIti karAvavA mATe thatuM heI, zabdane nitya ka9pa paDe. anyathA zreAtAne artha pratIti thAya nahi"e je arthapatti pramANa tame kahyuM te atyaMta durbaLa che kAraNa ke arthapratIti anyathA paNa ghaTe che. vaLI, tyAM je sAdagdhane ame mAnyuM nathI tenI bAbatamAM tame de batAvyA che ane ema jyAM jarUra na hatI tyAM kilaSTa banyA che. gatva vagere jAtane AdhAre saMbaMdhagrahaNa (= zabdArtha saMbaMdhagrahaNa) vagerethI mAMDIne arthajJAna thAya tyAM sudhI vyavahAra ghaTaze. For Personal & Private Use Only Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 gakAranA bhedanA jJAnanuM kAraNa 253, nanu vaM pratikSiptame veva parIcatAm asminsamApyate vAdo marmasthAnamidaM ca naH // pratikSipte ca gatvAdau nArthasampratyayo'nyathA / pratyabhijJAnabhUmizca nAnyA'stIti vayaM jitAH // siddhe tu gatvasAmAnye tata evArthavedanam / tadeva pratyabhijJeyamiti yUyaM parAjitAH / tenAnyatsarvamutsRjya vAdasthAnakaDambaram / gatvAdijAtisiddhayarthamathAtaH prayatAmahe // 253. mImAMsaka-gavajAtine te ame nIrAsa karyo che. naiyAyika-enI ja phirI parIkSA karo. kAraNa ke emAM ja carcAnI samApti rahelI che ane vaLI sAmAnya padArtha amAruM marma sthAna che. je gatva vagere sAmAnyane asvIkAra karavAmAM Ave te bIjI kaI rIte arthanuM jJAna thAya nahi, ane pratyabhijJAnane viSaya emanA sivAya bIjuM koI nathI, eTale ame jItyA. gatva sAmAnya purAvAra thatAM tenA dvArA ja arthanuM jJAna thaze, te ja pratyabhijJAna viSaya che, eTale tame hAryA. eTale bIje badhe vAdaviSayone ADaMbara choDI gavAdi jAtione puravAra karavA mATe ame prayatna karIe chIe. 254. tatredaM vicAryatAm-ya eSa gakArabhedapratibhAsaH sa kiM vyajjakabhedakRta uta varNabhedaviSaya iti ? vyaJjakabhedakRte tasminnekatvAd gakArasya kiMvRtti gatvasAmAnya syAt ? varNabhedaviSayatve tu tadbhedasiddherabhedapratyayasya viSayo mRgya iti tadgrAhyamaparihArya gatvasAmAnyam / taducyate-nAyaM vyaJjakabhedakRtaH gakArabhedapratyayaH / yadi hi vyanakabhedAdhIna eSa bheda patibhAsastarhi yaralavAdivarNabheda pratyayA'pi tatkRta eva kiniti na bhavati ? tatazca sakalavarNavikalpAtItamekamanavayavaM zabdatatvaM vaiyAkaraNavadabhyupagantavyam / 254. te ahIM Ane vicAra karIe- je A gakAranA bhedanuM jJAna thAya che te zuM vyaMjakabhedane kAraNe che ke pachI te jJAnane viSe ja varNabheda che ? je kabhedane kAraNe hoya te gakAranuM ekatra ja rahe, pariNAme gatvasAmAnya zemAM che ? ! raNa ke sAmAnya ekamAM rahetuM nathI, anekamAM rahe che.] je te bhedajJAnane viSaya ja paNa bheda hoya te bhedajJAnanI siddhi thaI javAthI have abhedajJAnane vidhya gavasAmAnya aparihArya bane che, ame maiyAyike kahIe chIe ke-A gakArane bhedanuM jJAna thavAnuM kAraNa yaMkabheda nathI. je gakArane bhedanuM jJAna bhaMjaka bhedane adhIna hoya te ya, ra, la, va, Adi varNabhedanuM jJAna paNa thaMjakabhedane kAraNe ja kema na janme ? ane te pachI vaiyAkaraNanI jema sakaLa varNabhedathI para eka niravayava zabdabraho svIkAravuM joIe. For Personal & Private Use Only Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gakAranA bhedanA jJAnanuM kAraNa 149 _555. atha manuSe yaralavAdInAmitaretaravibhaktasvarUpaparicchedAd viSaya bhedakRta eva bhedapratyayaH nopAdhinibandhanaH iti, tarhi gaGgAgaganagargAdau gakArabhedapratibhAseA'pyeSa na vyaJjakabhedAdhIno bhavitumarha ti, tatrApi paraspara vibhinnagakArasvarUpapratibhAsAt / zukasArikAmanuSyeSu hi vaktRbhede sati vyajakanAnAtvasambhAvanayA varNabhedapratyayasya tatkRtatvaM kAmamAzayetApi, vakokatve tu gaganAdau kutastatkRto bhedaH ? 255. jo tame mImAMsake mAnatA ho ke ya, ra, la, va Adi varNone ekabIjAthI judA svarUpanuM grahaNa thatuM hoI, ya, ra, la, va, Adi varNonuM dajJAna viSayabhedane kAraNe thAya che, [ajakarU5] upAdhibhedane kAraNe thatuM nathI, to gaMgA, gagana, garga vagere zabdagata gakAranA bhedanuM A jJAna paNa vyaMjakadanA kAraNe thavuM ghaTatuM nathI, kAraNa ke tyAM paNa ekabIjAthI judAM gakArasvarUpanuM praNa thAya che. [vaLI] zuka, sArikA, manuSya, ema vaktAone bheda hatAM vyaMjakabhedanI saMbhAvanA hovAthI varNabhedanuM jJAna vyaMjakabhedajanya hevAnI zaMkA karAya paNa kharI, paraMtu vakatI eka ja hatAM gagana, gaMgA, garga vagere zabdagata gavarNane bheda vyaMjakabhedajanya che ema kema kavAya? 256 nana tatrA maphato minA purva gannA , muvaM tve mevatA ja tena? tadapi vA bhinnamityeke / ucyate - sa tarhi marutAM bhedo yaralavAdiSvapi tulya iti mA bhutteSAmapi bhedaH / 256. mImAMsaka-tyAM paNa vAyuo bhinna vyaMjake che, bhale ne mukha eka rahyuM. kiI pUche ke tethI zuM ? tethI mukha paNa bhina bane che ema keTalAka mAne che. - nAvika-vAyuone bheda ya, , la, va, vageremAM paNa A gakAranI jema che, te 1, 2, la, va vagere bheda paNa na thAo. (257. nanu caravAnAM vizeSautotirahita, re tu nA nAtIlun / kannArasyaiv tatra bhedo noccAryasyeti / naitatsAram / mA bhUdeSa vizeSa iti pratItirbhedabuddhistu vidyate eva / anyA ca vizeSabuddhirucyate anyA ca bhebuddhiriti| vizeSapratibhAse'pi kvacid vicchedapratItidarzanAt / 257. mImAMsaka-ya, ra, la, va vargomAM vizeSanuM jJAna thAya che, kAramAM vizeSanuM jJAna thatuM nathI ema kahevAmAM Avela che. tyAM mAtra uccAraNane bheda che, uccArya gavarNana bheda nathI. nAyika-A tamArI vAtamAM kaMI sAra nathI "AmAM) A vizeSa che" evuM vizeSa jJAna bhale na thAya, paraMtu ["A AnAtha bhinna che evuM] bhedanuM jJAna te thAya che ja. vizeSanuM jJAna ja che ane bhedanuM jJAna juduM che, kAraNake ['AmAM A vizeSa che ane AmAM A vizeSa che' evA vi.SanA jJAna vinA paNa kaIka vAra [A anAthI bhinna che" evuM]. bhedanuM jJAna thatuM jaNAya che. For Personal & Private Use Only Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gakAranA bhedanA jJAnanuM kAraNa 258. natro--- dRzyate zAba yAdivyaktayantaravilakSaNA / bAhuleya digovyaktistena bhedo'sti vAstavaH / / na tu dUtAdibhedena niSpannA sampratIyate / gavyaktayantaravicchinnA gavyaktiraparA sphuTA // iti 258. mImAMsaka-A bAbatamAM amAruM kahevuM che ke, zAleya Adi anya go vyaktithI bAhuleya Adi ge vyaktio vilakSaNa dekhAya che eTale bheda vAstavika che. paraMtu ahIM dUta Adi (uyAraNa)bheda dvArA eka vyakti bIjI vyaktithI alaga niSpana thatI hovA chatAM spaSTapaNe bina jaNAtI nathI. [arthAta je kaMI bheda gavyaktiomAM jaNAya che te duta Adi ura yAraNabhene kAraNe che, vAstavika nathI.] ___259. naitadyuktam / zAbaleyAdau prativyakti sAsnAkhurakakudAdyavayavavartino vizeSAH pratibhAsante / te ca sthUlatvAtsugamA bhavanti / yatra tu tilataNDulakulatthAdau pratisikthaM vizeSA na pratibhAsante / tatra vizeSapratItyabhAve'pi vicchedapratibhAso vidyate eva, sikthAt sisthAntaratvena pratibhAsAt / evamihApyeSa gakAravizeSa iti pratibhAsAbhAve'pi vicchedagrahaNAd gakAranAnAtvam / _259. nIyAyika-A tamAruM kahevuM yogya nathI. zAleya vagere gAyomAM prativyakti sAsnA, khura, kakudda, vagere avayavamAM rahelA avazeSo dekhAya che, ane dhULa hovAne kAraNe sahelAIthI jANI zakAya evA hoya che. paraMtu jyAM tila, taMDula, kakatha vageremAM pratikaNa vizeSa dekhAtA nathI, tyAM vizeSanA jJAnanA abhAvamAMya anyatvanuM te jJAna thAya che ja, kAraNa ke eka kaNathI bIje kazuM jude dekhAya che. e ja rIte ahIM "A gakArane A vizeSa che" evA jJAnanA abhAvamAMya "A gakArathI A gakAra bhi-che' evuM bhedajJAna thatuM heI gakAra eka nathI paNa aneka che. 260. natu taogDhADhavA mathAptisthAntare viroNA: pratimAsa-te gvA taHprtibhaase bhedasyApi grhiitumshkytvaat| maivaM vAdIH / yatne sati caturazratrikoNavartulatvAdivizeSA apyamutra pratibhAsiSyante / evaM ca gakAre vapi / prayatnaM vinA'pi tu prathamAkSanipAta eva vicchedabuddhirutpadyate iti tayaiva nAnAtvasiddhiH / 260. mImAMsaka-khaMDula vageremAM paNa eka kaNathI bIjA kaNamAM je vizeSa che te jaNAya che ja, kAraNa ke te na jaNa'nA heya te eka kaNathI bIjA kaNanA bhedane grahaNa karavAnuM paNa azakaya banI jAya. niyAyika-ema na kahe. prayatna karIe te ja caturaDhatva, trikeNava, vartutva vagere. vizeSa ahIM (kaNomAM) paNa dekhAze, evuM ja gakAronI bAbatamAM che, paraMtu bhedajJAna te najare paDatAM ja prayatna vinA ja utpanna thAya che; A bhedajJAnathI ja gakAronI anekatA puravAra thAya che. For Personal & Private Use Only Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 151 bhe buddhi ane vizeSabuddhine abheda 261. nanu naivAnadhigatavizeSasya vicchedabuddhirutpattumarhati iti vizeSabuddhireva vicchedabuddhiH / naitadevam, bhramaNAdikarmakSaNAnAM sUkSmavizeSApratibhAse'pi vicchedapratibhAsAt / nanu tatrApi vizeSagrahaNaM karapyate, anyathA vicchedapratItyanupapatteH / yadyevaM varNeSvapi gaganAdau vicchedapratItidarzanAtkalpyatAM vizeSagrahaNam / nanvastyeva tat kintvaupAdhikaM sphaTike raktatApratyayavat / viSamo dRSTAntaH / sphaTikaraya zuddhasya dRSTatvAllAkSAdyapAdhinimittako bhavatu raktatApratyayaH, varNAnAM tu nityamevodAttAdivizeSavatAM pratibhAsAt tadrahitAnAmanupalabdhezca naisargika evAyaM bhedaH / tadyathA buddhInAM ghaTapaTAdiviSayavizeSazUnyAnAmasaMvedanAta prativiSayaM nAnAtvam tathA varNAnAmapi udAttAdivizeSazUnyAnAmasaMvedanAt pratyudAttAdivizeSa nAnAtvam / 261. bhImAMsa-vizeSana 19yA vinA muddhi pa-1 thI ghaTe nala mese vizeSabuddhi ja bhedabuddhi che. niyAyika--nA, evuM nathI, kAraNa ke bhramaNa vagere kriyAkSaNonA sUkSma vizeSonA jJAna vinA paNa bhedajJAna thatuM jaNAya che. mImAMsaka-tyAM paNa vizeSanuM grahaNa kalpavuM joIe, anyathA bhedajJAna ghaTaze nahi. nAyika-je ema hoya te gagana Adi zabdagata gavarNomAM paNa bhedajJAnanuM darzana thatuM he I te gavarnona vizenuM grahaNa paNa kare. mImAMsaka-tyAM paNa vizenuM grahaNa hoya che ja, paraMtu te pAdhika hoya che - jema sphaTikamAM raktatAnuM jJAna aupAdhika hoya che tema. niyayika- daSTAnta viSama che. zuddha sphaTikane dekhe heI, temAM thatuM raktatAnuM jJAna lAkha Adi upAdhine nimitte hoI zake. paraMtu varSe te sadA udAtta Adi vivALA ja dekhAya che, te vizeSathI rahita teo jJAta thatA ja nathI, eTale varNane bheda svAbhAvika che, [pAdhika nathI.] jema ghaTa, paTa Adi viSayavizeSathI zanya jJAnenuM saMvedana thatuM na hoI te jJAna prativiSaya bhinna che tema udAtta Adi viSethI zunya vargonuM paNa saMvedana thatuM na heI, te vaNe prativizeSa bhinna che. 262. nanu buddhirekaiva nityA ca viSayabhedopAdhinibandhanastadbheda iti / zAntam, svayameva 'buddhijanma pratyakSam ' [ jai0 sU0 1.1.5 ] ityabhidhAnAt / asmAbhizca buddhinityatAyA upariSTAnnirAkariSyamANatvAt / viSayabhedAcca tadbhedAbhidhAne viSayasyApi kuta idAnI bhedaH / buddhibhedA dati ced itaretarAzraya prasaGgaH / tadimAH svata eva bhedavatyo buddhayaH viSayANAmapi svataH bhedo bhavati, sa ca buddhibhirjJAyate ityalamarthAntaragamanena / yathA ca zuklaguNasya bhAsvaradhUsarAdibhedavato nAnAtvaM tathA varNasyApyudAttAdibhedavataH / For Personal & Private Use Only Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15ra mImAMsaka mata advaitamAM pariNamavAnI Apatti (262. mimAMsaka-buddhi eka ja che ane nitya che; tenI anekatA te viSayabhedarUpa upAdhine kAraNe che. niyayika-rahevA de. A zuM kahe che? kAraNa ke tame pote ja kahyuM che ke je buddhi jAme che te pratyakSa che." ane ame navAyike te buddhinI nityatAne nIrAsa AgaLa upara [bAThamAM AlimAM] karavAnA chIe. viSayabhede buddhibheda kahetA he te ame pUchIe chIe ke viSayane paNa bheda have kyAMthI ? je kahe ke buddhibhedane kAraNe, te itaretarAzrayadeSanI Apatti Avaze. tethI [tamAre mAnavuM joIe ke A buddhio svataH ja bhedavALI che; ane viSayone bheda paNa svataH ja che paNa te buddhi dvArA jJAta thAya che. bIjI bAbatanI carcA atyAre rahevA daIe. [niSkarSa e ke] jema bhAsvara, dhUsara, vagere bhejavALA zukalaguNanuM nAnAva che tema udAtta Adi bhedavALA varNanuM paNa nAnAtva che. ___263 zukla guNo'pyeka eva, AzrayabhedAttu tabheda iti ced aho rssmAruDho maTTa ! karmaika buddhirapyekA jagatye kassitA guNaH / ta caitannityamityetAH strIgRhe kAmukoktayaH / / api caikAtmavAdA'pyevamevAvataret sukhaduHkhyAdibhedasya zarIrabhedenApyupapatteH / advaitasya ca nAtidavIyAneSa panthA ityalamalIkavikatthanena / tasmAd buddhyAdivat sarvadA savizeSANAmeva varNAnAM grahaNAnnAnAtvam / 263. mImAMsaka-zukalaguNa paNa eka ja che, Azrayabhede tene bheda jaNAya che. naiyAyika-are kumArika bhaTTa te zRMgArarasamAM caDI gayA ! jagatamAM karma eka che, buddhi paNa eka che, eka ja zukalaguNa che ane te nitya che - A badhI uktio te strIgRhamAM kAmAturanI che, vaLI, A rIte te ekatmivAda UtarI Ave, kAraNake "sukhI duHkhI' vagere bhedane khulAso zarIrabhedathI thaI jAya che. A mArga advaitathI bahu cheTa nathI. mATe, beTI baDAze hAMkavAnuM rahevA de. A badhAne niSkarSa e ke buddhi vagerenI jema vaNe haMmezA vizeSa sahita ja gRhIta thatA hoI aneka che. ___264. tatrautatsyAt yaH gaganAdAvakAropaileSakRta eva bhedapratyayaH, na svarUpameda iti tasyuktam , akArasyApi bhavanmate bhedAbhAvAt / avidyamAne ca tadupazleSe digajo diggaja iti bhedena pratibhAso bhavatyeva / tathA ca samadaH sammadaH, paTaH paTTaH, mAnanam mAsanaM, mara: maraMDa, vi: kavi, pati: pattA, paNa pattavanityaadaavpi bheda pratItiH / arthapratItibhedo'pi digajadiggajAdau zabdAntaranimittako bhavitumarhati, na dviruccAraNakRtaH / granthAdhikyAdarthAdhikyam , noccAraNabhedAt / zatakRtyo'pi prayu ke gozabde sAsnAdimadarthavyatiriktavAcyasaMpratyayAbhAvAt / tathA ca diggaja iti dvigakArako nirdeza ityAcakSate zabdavidaH, na dvirgakAra uccArita iti / For Personal & Private Use Only Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gavaNanI bebuddhinuM kAraNa svara yAga nathI 153 264. mImAMsaka-- gagana' vagere zandemAM gavarNanA rUpathI bheda na hovA chatAM gavargonA bhedanu jJAna thavAnuM kAraNa gava sAthe ' a 'svaranA sayAga che. naiyAyika--ne barAbara nathI, tamArA mate te akArAne paNa bheda nathI. [' ddiggaja ' zabdamAM prathama 'ga'vaSNune 'a'staratA saMyoga nathI eTale tamArA mate e pachI AvatA 'ga'vaNuM thI tenA bhedanI pratIti thAya nahi ane pariNAme 'diggaja' ane 'digaja' menA bhedanI pratIti pazu na thAya. para`tu] A rIte jayAre kiMgjhamAM prathama gavaryuM ne 'a'svaranA sayeAga nathI hatA tyAre paNa 'digajra' ane 'diggaja' e enA bhedanI pratIti thAya che ja, tevI ja rIte samadda sammada, paTa-paTTa, Asana-Asana, mala-makSa, avikavikaka, pati-patti, patana-pattana vagere udAharaNeAmAM paNa ['a'svaranA sayAga joDakAnA khIjA sabhyamAM che nahi tema chatAM] temanA bhedanuM jJAna thAya che. diggaja-diggaja vagerenI bAbatamAM anI pratIti judI judI thAya che tenu kAraNa te pratItaenuM nimittakAraNu zabda jude jude che e che, ane nahi ke [ekamAM varNa eka vAra uccAravAmAM AvyA che ane khIjAmAM] be vAra uccAravAmAM Avye che e, granthanu` sAdhikatha ja anA adhikatyanuM kAraNa che ane nahi ke uccAraNabheda [yA uccAraNAdhikaya] geA'zabda seA vAra ucArA tA paNa dhAbaLIyukta arthIthI judA vAcya arthAMnI pratIti tenAthI thavAnI nahi. uparAMta, 'diggaja' e zabda be gakAra dharAve che ema vaiyAkaraNA kahe che, gakAra be vAra uccArAyA che. ema kahetA nathI. 1 265. nanu goguru girigehAdAvajbhede'pi gakArapratyayAnuvRttereka evAyaM gakAraH / maivaM vocaH, eSa eva hi bhedapratyayo'smAbhirupadarzitaH / vinA'pi ca ajupazleSaM diggajAdau pratyayo varNitaH / na ca vayamabhedapratyayamapahnumahe, kintu bhedapratyayasyApyabAdhitasya bhAvAdananyathAsiddhatvAcca gavAdivat sAmAnya vizeSarUpatAM maH / vyaJjakabhe. nibandhanatvaM tu yaralavAdAvapi vaktuM zakyamityuktameva / api ca zAbaleyAdibhedapratyayasyApi vyaJjakabhedanibandhanatvAdeka evAsau syAt / 265, mImAMsaka--gA, guru, giri, geha vagere zabdomAM gava sAthe joDAyela svarAnA bheda DAvA chatAM gakAranI pratIti tA badhAmAM anusmRta che eTale A gakAra eka ja che. naiyAyika--e pramANe na kahe. A varNabhedana! jJAnane ja ape samajAvyu... che. varasayeAga vinA pazu diggaja' vagere udAharaNeAmAM varNabhedanuM jJAna thAya che e ame darzAvyuM che. ame abhedanA jJAnane nakAratA nathI. paraMtu bhedanuM abAdhita jJAna paNa thatu hAvAne kAraNe tema ja khIjI kAI paNu rIte te bhetu' jJAna na ghaTatu hAvAne kAraNe gAya vagerenI jema sAmAnyarUpatA ane vizeSarUpatA ane tenAmAM (=vamAM) che ema ame kahIe chIe. vya jakabhedane kAraNe varNa bhedanuM jJAna thAya che e vAta teA ya,rala,va vagere varNonI bAbatamAM paNa DevI zakaya che e ame jaNuAvI gayA chIe ja. [arthAt vyaMjakabhedane kAraNe varNAnA meka 20 For Personal & Private Use Only Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 piMDabhedajJAna ane gavaNa bhedajJAna jaNAya che, hakIkatamAM vaNane bheda nathI ema gakAranI bAbatamAM kaheze te te ja dalIlane AdhAre ya ane 2 vargone paNa bheda hakIkatamAM tame svIkArI zakaze nahi) vaLI, zAleya vagerenA bhedanI pratIti paNa vyaMjakabhedane kAraNe hAI gAya eka ja che arthAta gApiMDa ke gavyaktione ameda che ema mAnavAnI Apatti Avaze. ___266. nanu tatra ko vyaJjako yadbhedakRtaH piNDabheda pratyaya iSyate ? Aha ca na piNDavyatirekeNa vyaJjako'tra dhvaniryathA / piNDavyaGgayaiva gotvAdijAtinityaM pratIyate // [lo0vA. sphoTa0 36]iti tadayuktam , gotvajAtergatvavadihAnI vivAdAspadIbhUtatvAt , piNDabhedapratyayasya cakSuApArabhedAdapyupapatteH / 266. bhImAMsa-yA vyadeg44 4 4 3 sAmane sAdhAre pimenu jAna ivAmAM Ave ? [nathI ja.] ane kahyuM paNa che ke "jema zabdane vyaMjaka zabdathI judo kavani che tema aho' piMDathI jude piMDane kaI vyaMjaka nathI; gAtra vagere jAti haMmezA piMDa dvArA ja vyakta thatI dekhAya che. [gavijAtine vyaMjaka geTavajAtithI bhinna gepiMDa che paNa gepiMDane vyaMjaka gepiMDathI bhinna keI nathI. taiyAyika--A tamAruM kahevuM yogya nathI, kAraNake gatvanI jema atyAre te gejAti paNa vivAdAspada che. vaLI, pi'DabhedanuM jJAna cakSuvyapArabheda dvArA paNa ghaTe che. [arthAta gApiMDe eka hovA chatAM cakSuvyapArabhedane kAraNe temanA bhedanuM jJAna thAya che ema 4ii 314]. 267. nanu sakRdapi vyApRtalocanasya parasparavibhaktapiNDapratibhAso bhavati / maivam , tadAnIM gomAtrapratItiH / 'eSa zAbaleyaH' 'eSa bAhuleyaH' iti tu vizeSagrahaNe cakSurvyApArabhedo'parihAryaH / yadi cAdyagopiNDabhede prathamAkSasannipAtajA buddhiH subhagatAM gatA, gakArabhede tarhi kiMkRtamasyA daurbhAgyam ? tatrApi prathamazrotravyApAravelAyAmanavagatavyaJjakavibhAgasyApi gaganagaGgAdau gakArabhedaH pratibhAsate evetyalaM prasaGgena / tadayaM vastusaMkSepaH / upekSyatAM vA sarvatra sAmAnyavizeSavyavahAraH, iSyatAM vA gotvAdivad gakArabhedavRtti gatvasAmAnyam / atvamapi gatvavadapratyAdhyeyam , itaretaravilakSaNAnAmakArANAM hUsvIrghaplutAdibhedena pratibhAsAt / yaH punaH AkAre'pyakAra pratyabhijJAnaM bayAt tasyekArokArapratItiSvapyakArasyaiva grahaNaprasaktiH, actvAvizeSAt / atha tadavizeSe'pi avarNAdivarNasya meda iSyate, sa tAkArasya na nihrotavyaH / evaM ca satyaraNyA''raNyazabdAbhyAM bhinnArthapratItirupapatsyate / udAttAnudAttasvaritasaMvRtavivRtAdibhedo'pi zabdavidAM pratyakSa eva, gItajJAnAmiva For Personal & Private Use Only Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avasAmAnya 155 svaragrAmabhASAvibhAgaH / tasmAdaSTAdazabhedamakAramAcakSate / atvaM ca tatsAmAnyamavarNa kulazabdena vyavaharantIti / yatta dhvanidharmasyApi dIrdhAdeH arthapratipattyaGgatvaM turagavegavaduktam tadapyahRdayaGgamam / zabdAdartha pratipadyante lokAH, na marudbhyaH / atha marutAmapi tathA vyupaterarthapratItihetutvaM, tarhi vyutpattireva pramANaM syAt na zabdaH, vyutpatterakhyabhicArAt, zabdasya ca vyabhicArAt ityAstAmetat / tasmAd gatvAdisAmAnyairarthasaMpratyayAtmanaH / kAryasya pariniSpatterna varNavyaktinityatA // 267. mamAM sA-piMDabhenA jJAnanuM kAraNa piMDabheda nahi paNa cakSuvyapArabheda che ema na kahevuM joIe kAraNaka] eka vAra paNa najara nAkhanArane najara paDatAM ja] eka bIjAthI bhinna piMDonuM jJAna thAya che. naLavika-nA, evuM nathI. te vakhate te kevaLa gAyanI ja pratIti thAya che. A zAleya gAya che,' "A bAhuleya gAya che evA vizeSanuM grahaNa karavA mATe te cakSavyapArabheda anivArya che. vaLI, je prathama najara paDatAM ja janmatI buddhi gAyanI vizeSatA grahaNa karI levA bhAgyazALI hoya to pachI evuM prAthamika zrotrapratyakSa gakArane bheda grahaNa karavAmAM maMdabhAgI kema? tyAM paNa prathama zrotravyApAra vakhate, vyaMjakanA bhedane jeNe haju avagata karyo nathI e vyaktine paNa "gagana" "gaMgA' vageremAM gakAranA bhedanuM jJAna thAya ja. vadhu vistAra karavAnI jarUra nathI. TUMkamAM, kAM te badhe sthaLe sAmAnya-vizeSanA vyavahAranI upekSA kare kAM to gotva vagerenI jema gakAra vyaktiomAM rahetA gatvasAmAnyane svIkAra kare. gavasAmAnyanI jema avasAmAnya niSedha karI zakAya tema nathI, kAraNa ke asva, dIrgha, Duta vagere bhedathI yukta parasapara vilakSaNa akAra jJAta thAya che. vaLI, je AkAramAM paNa akAranuM pratyabhijJAna thatuM jaNAve che tene IMkAra ane kAranI pratItiomAM paNa akAranuM grahaNa svIkAravAnI Apatti Avaze, kAraNa ke te badhA ja svaro hoI temanI vacce e daSTie te kaI bheda nathI. te badhA svara hovAthI samAna hovA chatAM avarNathI Ivane bheda IcavAmAM Ave che. tethI avarNathI AvarNanA bhedane pratiSedha na karavo joIe. ane ema karaze te ja araya ane Araya e be zabdomAMthI bhina arthanI pratIti ghaTaze. jema saMgItajJone svara, grAma ane bhASAnA bhede pratyakSa thAya che tema zabdazAstrIone paNa udAtta, anudAna, svarita, saMskRta, vikRta, vagere bhede pratyakSa ja thAya che. tethI akArane aDhAra bhedavALA kahevAmAM Avyo che, ane e bhedomAM rahetuM sAmAnya e ava che, A avasAmAnyane kulazabda "avarNa" dvArA jaNAvavAmAM Ave che. turagavega jema puruSArthasiddhinuM aMga che tema dIrghatva Adi dhavanidharma zabdArthajJAnanuM aMga che ema je kahevAmAM AvyuM che e rucikara nathI. leke artha zabdamAMthI jANe che, vAyuomAMthI nahi, [Apa mImAMsanA mate vanie vAyuo che.] For Personal & Private Use Only Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 zakatva sAmAnya je vAyue paNa te rIte yutpatti (=saMskAra) dvArA arthanA jJAnanA hetu banatA hoya te pachI saMskAra ja pramANu bane, zabda nahi, kAraNa ke vyutpatti te arthajJAnotpatti samaye he che ja jyAre zabda te hote nathI. vadhAre carcA rahevA daIe. niSkarSa e ke gatva vagere sAmAnya dvArA arthajJAnarUpa kArya niSpanna thatuM hoI varNavyakti nitya nathI. 268. apara Aha / tiSThatu tAvad dUrata eva gatvAdyaparasAmAnyaM, mahAsAmAnyamapi zabdatvaM varNaSu nopapadyate / vyaktyantarAnusaMdhAnaM yatraikavyaktidarzane / tatraikarUpasAmAnyamiSyate tatkRtaM ca tat / / gakAra zrutivelAyAM na vakArAvamarzanam / bAhuleyaparAmarzaH zAvaleyagrahe yathA // zabdaH zabdo'yamityevaM pratItistvaprayojikA / eSA hi zrotragamyatvamupAdhimanurudhyate / / 268. mImAMsaka-gatva vagere apara sAmAnyanI to vAta dUra rahI, zabda- mahAsAmAnya paNa vargomAM ghaTatuM nathI. eka vyaktine jotAM [pUrve joyela] anya vyakti sAthe tenuM anusaMdhAna thAya che, tethI te baMne vyaktiomAM rahetuM eka sAmAnya IrachavAmAM AvyuM che, te sAmAnyane kAraNe ja AvuM anusaMdhAnAtmaka jJAna thAya che. paraMtu jema zAbaleyanA pratyakSa vakhate bAhuleyanuM anusaMdhAna thAya che tema gakArane sAMbhaLatI vakhate vakAranuM anusaMdhAna thatuM nathI. [1thI gakAra ane vakAramAM rahetuM keI zabdava sAmAnya nathI.] vaLI, A zabda che "A zabda che' evI ekAkAra pratIti zabdava sAmAnya puravAra karavAmAM hetuM nathI. evI pratIti thavAnuM kAraNa te zabdomAM rahela zrotramrAhyatva upAdhi che, [ane nahi ke zabdava sAmAnya.. 269. tadetanniranusa dhAnasyAbhidhAnam , anusandhAnapratyayasya sAmAnyasiddhAvaprayojakatvAt / anusaMdhAnaM hi sArUpyAd vijAtIyeSvapi bhavati, gavayagrahaNa samaye gopiNDAnusaMdhAnavat / tasmAda bAdhitaikarUpapratyayapratiSTha eva sAmAnyavya bahAraH / samAnabuddhigrAhye'pi sAmAnye'vasthite kvacit / bhavatyanyAnusaMdhAnaM kvacidvA na bhavatyapi // tadasti khaNDamuNDAdau piNDasArUpyakAritam / gakArAdiSu varNeSu tadabhAvAtta nAsti tat / / na tu sAmAnyAbhAvAt / 269. niyAyika-AvuM kahenAra vicArazIla nathI kAraNa ke anusaMdhAnajJAna sAmAnyane puravAra karavAmAM hetu nathI. anusaMdhAnajJAna to sArUNyane AdhAre vijAtIya vyakti For Personal & Private Use Only Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAya ane sAmAnya emAM paNa thAya che, jemake gavayanA pratyakSa vakhate gavyaktinuM anusaMdhAnajJAna thAya che, tethI abAdhita ekAkAra jJAnane AdhAre ja sAmAnya vyavahAra thAya che. vyaktiomAM] ekAkAra jJAnathI grAhya sAmAnya hovA chatAM keTalIka vAra [temanI bAbatamAM] anusaMdhAnajJAna thAya che ane keTalIka vAra nathI thatuM. khaMDage, muDage vageremAM anusaMdhAnajJAna thAya che kAraNa ke temanAmAM piMDasArUpya che. gakAra, [vakAra] vagere varNomAM anusaMdhAnajJAna thatuM nathI tenuM kAraNa che temanAmAM piMDasArUpya nathI e ane nahi ke sAmAnyane abhAva. 270. na ca sArUpyamena sAmAnyaM sAGkhyavadabhidhAtuM yuktaM, vijAtIyeSvapi jevayAtipu tasya vAta ca ira "ra" "za:' rUcanuvRttavu zotrAgyatvopaadhikRttvmucyte, tarhi gavAdApyekabuddhervAhadohAghekArthakriyAkAritvanivandhanatvAd gotvAdijAtinihavo bauddhavanmantavyaH / na caitadevam , tad gotvavacchabdatvamapi na pratyAkhyeyam / 270. sArUpya ja sAmAnya che ema sAMkhyanI jema tamAre kahevuM yogya nathI, kAraNa ke vijAtIya ga, gavaya, vageremAM paNa sArUNya dekhAya che [paraMtu temanAmAM gatva sAmAnya nathI. "A zabda che "A zabda che evI ekAkAra buddhi thavAnuM kAraNa zabdad jAti nathI paraMtu] zrotramrAhyatva upAdhi che ema je tame kahe che te gAya vyaktiomAM thatI ekAkAra buddhinuM kAraNa gava jAti nathI paraMtu vAha, deha Adi eka arthayiAkAritva [upAdhi che ema bauddhonI jema tamAre mAnavuM joIe, ane evuM te tame mAnatA nathI. tethI tvanI jema zatvane paNa tamAre niSedha na karavo joIe. 271. tenA grAhmaLavAdri sAmAnyapa samarthitaM tiSyan , phAsAyapratyakSagmytvaat / na copadezApekSaNAdapratyakSatvaM tasya bhavitumarha ti, gotvAdipratyayasyApi sambandhagrahaNakAle tadapekSatvadarzanAt / uktaM ca ----- 'na hi yad girizaGgamAruhya gRhyate tadapratyakSam ' iti / na caupAdhikaH paiThInasipaippalA diprabhRtiSu brAhmaNapratyayaH upAdheragrahaNAt / aupAdhikatvasya govAdAvapi vakta zakyatvAt / api copadezanirapekSamapi cakSuH kSatriyAdivilakSaNAM saumyAkRti brAhmaNajAtimavagacchati ityeke / tadalamanayA va.thayA / prakRtamucyate / gatvAdibhirjAtibhirevArthasaMpratyayopapatteryaduktaM 'nityatvaM tu syAd darzanasya parArthatvAt' [jai sU. 1.1.6.18 iti etadayuktam / Tlena "rvatra caucAta' nai. sU0 2.2.6 26] yetari prabhuttama , sambandhaniyamasya gasvAdibhya eva siddheH / / _271. [prabhAkara mImAMsake brAhmaNatva jAtine svIkAra karatA nathI. eTale temane uddezIne naiyAyika kahe che ka] A carcA dvArA brAhmaNatva Adi sAmAnya paNa samarthita thayeluM For Personal & Private Use Only Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brAhmaNatva jAti samajavuM joIe kAraNa ke te paNa upadezanI sahAya pAmela pratyakSathI grAhya che. tene sAta thavA upadezanI apekSA che e kAraNe te apratyakSa nathI banatuM, kAraNa ke gova Adi tionuM jJAna paNa saMbaMdhagrahaNakALe (= saMketasaMbaMdhagrahaNakALa) upadezanI apekSA rAkhatuM dekhAya che. ane kahyuM paNa che ke "parvata upara caDhayA pachI je gRhIta thAya te apratyakSa nathI" [arthAta jene jJAta thavA mATe parvata paranA jJAtAnA caDhANanI apekSA che te apratyakSa nathI.] paiThInasI, pipalAda vagerene vize thatuM "A brAhmaNa che' evuM jJAna aupAdhika nathI, kAraNa ke upAdhinuM grahaNuM ja nathI tema ja e rIte te gava vagerenA jJAnane paNa aupAdhika kahI zakAya. vaLI upadezanI apekSA rAkhyA vinA paNa cakSu kSatriya AdithI vilakSaNa saumya AkRtivALI brAhmaNa jAtine jANI le che ema keTalAka mAne che. have A brAhmaNatva jAtinI carcA rahevA daIe ane prastuta nI vAta karIe. gatva Adi jAtio dvArA ja arthajJAna dhaTe che. tethI "zabda nitya che kAraNa ke zabaccAraNa bIjAne mATe (= bIjAne artha jaNAvavA mATe thAya) che ema je tame mImAMsakoe kahyuM che te ayogya che. gazabda uccArAtAM yugapadda sarva gAyanuM jJAna thatuM hoI gAzabda goAkRtine vAcaka che, gaLyaktine vAcaka nathI. eka vyaktimAM dravya vagere aneka AkRtio saMbhavatI hovA chatAM amuka ja AkRti (va)nuM jJAna gazabda sAMbhaLatAM thAya che kAraNa ke te AkRti sAthe ja gezabdanA anvaya-vyatirekathI vAraMvAra prayoga thato jaNyo che ane vAraMvAra prayAga nityatva vinA ghaTatuM nathI. mATe gazabda nitya che. A artha jene che te mImAMsA ] "sarvatra yauvata'nuM khaMDana upara je kahyuM che tenAthI thaI jAya che kAraNa ke gatvAdi nitya sAmAnya mAnavAthI ja gavAdi ane AkRti vacce saMbaMdhaniyama ghaTe che. 272. yadapi saGkhyAbhAvAt kRtvasucaprayogadarzanamudagrAhi tadapi vyabhicAri / kRtaM kAntasya tanvaGgayA trirapAGgavilokanam / caturAliGgana gADhamaSTakRtvazca cumbanam // iti tadbhede'pi darzanAt / atha tatra strIpusayorabhede cumbanAdi kriyAmAtrabheda evetyucyate tathA'pyapUrveSu brAhmaNeSu muktavatsu 'paJcakRtvo brAhmaNA bhuktavantaH' iti vyavahAro dRzyate / (272. [zabda, dA. ta. goza, eka ane nitya . tethI temAM saMkhyAne abhAva che] zabdamAM saMkhyAne abhAva hoI [uccAraNakriyAnI AvRtti gaNavA mATe kRvasucaprayoga thAya che ema je tame kahyuM che te paNa bAdhA pAme che, kAraNa ke "nAjuka aMgavALI yuvatIe pitAnA kAnta prati traNa vAra tIrachI najara nAkhI, cAra vAra tene gADha AliMgana karyuM ane ATha vAra cuMbana karyuMAmAM tIrachI najare, AliMgane ke cuMbane pratyeka eka ane abhinna nathI paraMtu bhinna bhinna che ane chatAM temAM kRtvasucapratyayane prayoga thayela dekhAya che. je kahe ke strI ekanI eka ane purUSa paNa ekane eka che mAtra cuMbana vagere kriyAone ja bheda che te ame jaNAvIzuM ke Ama kahevuM yogya nathI kAraNa ke apUrva apUrva arthAta bhinna bhinna brAhmaNone jamADayA hoya tyAre paNa pAMca vAra brAhmaNane jamADaSA e vyavahAra thate dekhAya che. For Personal & Private Use Only Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdanI pratyabhijJAnI viroSatA 273 gvaM zasSa tarasathAyavahAro di dayA kavinA sadanuprAse nibaddhe'kSaraDambare // gakArA vahavo dRSTA iti byavaharanti hi / yadapi pratyabhijJAnaM tadvArakamudAhRtam // tasyApi siddhe prAmANye jAtyAlambanatA bhavet / nRttAbhinayaceSTAdipratyabhijJAnato vayam // na zabdapratyabhijJAnamuttArayitumIzmahe / vizeSa pratyabhijJAne na pazyAmo manAgapi / stambhAdipratyabhijJAsu na tadaiva vinAzadhIH / kSaNabhaGgapratIkAraM tena tAH katumIzate // zabdasya pratyabhijJAnavelAyAmeva dRzyate / zabdarUpasya vidhvaMsaH iti tannityatA kutaH // 273. vaLI. zabdanI bAbatamAM paNa saMkhyAne vyavahAra thate dekhAya che. kAvyaracanAmAM kavie prayojela suMdara anuprAsane anulakSI lake kahe che ke "gakAro ghaNuM dekhAya che." uparAMta, gakArane AdhAre pratyabhijJAnI vAta je tame kahI temAM paNa je pratyabhinA pramANa tarIke siddha hoya te te pratyabhijJAna viSaya [gakAra nahi paNa ga] jAti he joIe. vRtta, abhinaya, ceSTA vagerenA pratyabhijJAnathI zabdanA pratyabhijJAnane jaduM tAravavA ame zakitamAna nathI. e be pratyabhijJAnamAM amane jarA paNa bheda jaNAtuM nathI. staMbha vagerenA pratyabhijJAnemAM te ja vakhate (arthAt pratyabhijJAna vakhate ja) taMbha AdinA vinAzanuM jJAna thatuM nathI. tethI te pratyabhijJA kSaNabhaMgavAdane pratIkAra karavA samartha che. ethI UlaTuM zabdanuM pratyabhijJAna je vakhate thAya che te vakhate ja zabdarUpane vaMsa thato dekhAya che, eTale zabdanI nityatA te kayAMthI hoya ? ____274 yadyapi ca kSaNabhaGgabhaGge pratyabhijJAprAmANyamasmAbhirapi samarthayiSyate tathA'pi stambhAdipratyabhijJAyAH zabdapratyabhijJAyA eSa eva vizeSaH yadatra 'dhvastaH zabdaH' iti tadaiva pratyayo jAyate / ata eva tirohite'pi bhAvAdiyamaprabhANaM prtybhijnytyaahuH| 274. jo ke ame taiyAyika kSaNabhaMgavAdanA khaMDanamAM pratyabhijJAnanA prAmAyanuM samarthana karIzuM tema chatAM taMbha AdinA e pratyAbhijJAnathI zabdapratyabhijJAnanI A vilakSaNatA che ke ahIM " zabda vasta thaI gayo " evuM jJAna pratyabhijJAnakALe ja janma che. tethI ja tirahitamAM paNa pratyabhijJA thatI hoi te apramANa che ema teo(=vidvAna naiyAyi) kahe che. For Personal & Private Use Only Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 zabdaprayabhijJAnI dha" prakriyA 275. je biyateramA sAro triAnI lagAna / ___ pratyabhijJA tu kAlena tAvatA nAvakalpate // tathA hi zabda utpadyate tAvat tataH svaviSayaM jJAnaM janayati, ajanakasya pratibhAsAyogAt / tatastena jJAnena zabdo gRhyate / tataH saMskArabodhaH / tataH pUrvajJAtazabdasmaraNam tatastatsacivaM zrotraM mano vA zabdapratyamijJAnaM janayiSyati, tadA zabdo mahINyate itIyat kuto'sya dIrghamAyuH ? pratyabhijJAprAmANyAdeva tAvadAyustasya kalpyate iti cet satyaM kalpyeta yadi vinAzapratyayastadaiva na syAt / 75. amAre mate zabda betraNa kSaNa Take che paraMtu eTale kALa TakanAranI bAbatamAM (pramANarU5) pratyabhijJAna asaMbhavita che. te A pramANe-pahelA te zabda utpanna thAya che; pachI te potAnA vizenuM jJAna utpanna kare che, kAraNa ke je jJAnane upanna karato nathI te jJAnathI gRhIta thatuM nathI; pachI te jJAna vaDe zabdanuM grahaNa (zrati thAya che; pachI saMskAranI jAgRti thAya che; pachI pUrve sAMbhaLela zabdanI smRti thAya che; pachI tenI sahAyathI zrotra ke mana pratyabhijJAnane utpanna karaze tyAre zabdanuM pratyabhijJAnathI grahaNa thaze- Ama ATaluM dIrdha Ayu to zabdane kayAMthI hoya? pratyabhijJAna prAmANyathI ja tenuM teTaluM AyuSya kalpavAmAM Ave che ema je tame kaho te ame kahIe chIe ke sAce ja kalpI zakAya che te ja vakhate (pribhijJA vakhate ja zabdanA vinAzanI pratIti na thatI hoya. 276. api ca gozabdo'yamazvazabdo'yamiti tadabhidhAnavizeSollekhAt nAnAnusmaraNaM tasya tadevAvazyamApatet / vijJAnAyaugapadyAcca kAlo dIrghataro bhavet / / 276. vaLI, "A go zabda che" "A azvazabda che" evI te te zabdanA vizeSanAmanA ulekhavALI pratIti (pratyabhijJA) thatI hoI tene mATe jarUrI aneka anumaraNe (smRtio) te pratIti vakhate ja AvI paDe che. [A anuramaNane pratIti vakhate ja yugapa utpanna thatAM mAnI zakAya ema nathI kAraNa ke vijJAne yugapaTTa utpanna thatAM nathI. eTale A anusmaraNane pratIti pUrve kramathI utpana thayelA mAnavA paDe. paraMtu ema mAnIe te gozabdanuM Ayu lAMbu mAnavuM paDe, kAraNa ke prathama anusmaraNathI mAMDI A gAzabda che' e pratIti janme tyAM sudhI pratItiviSaya ga zabda vartamAna hevo joIe.] Ama jJAne yugapaTTa utpanna thatAM na hovAthI anusmaraNone kramathI utpanna thatAM mAnavA paDe ane pariNAme] gozanuM Ayu vadhAre dIrdha banI jaya-[je amane taiyAyikone ISTa nathI. hakIkatamAM gozadanuM Ayu eTaluM lAMbu nathI, eTale gozaSyatva nati mAnavI joIe.] For Personal & Private Use Only Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyabhijJAnuM svarUpa 277. yazudritamuddAmAmA, tripu ! sAmyaM maudAminIdhAmajanyayA pratyabhijJayA // tadasat kAladairyeNa tadavasthityasambhavAt / vidyuddaSTe ca vRkSAdau nAzasaMvittyasambhavAt // 277. vaLI, gADha vAdaLene kAraNe kALI banelI rAtriomAM vidhutaprakAzathI utpanna thatI [vRkSAdiviSayaka pratyabhijJA sAthe A zabdaviSayaka pratyabhijJAnuM sAmya che ema je tame kahyuM te khoTuM che, kAraNa ke lAMbA vakhata sudhI zabdanI avasthiti saMbhavatI nathI ane eTale ja zabdapratyabhijJA vakhate ja zabdanA vinAzanI pratIti thAya che jyAre vidyuta dvArA dekhAyelAM vRkSa vagerenI bAbatamAM temanA nAzanuM jJAna saMbhavatuM nathI. 278. pratyabhijJA nAma smaryamANAnubhyamAnasAmAnAdhikaraNyagrAhiNI saMskArasacivendriyajanyA pratItiriti kecit / anye manyante smaryamANapUrvajJAnavizeSitArthagrAhitvAt pratyabhijJAyAstavizeSaNasya cArthasya bAhyendriyagrAhyatvAnupapatteH stambhAdAvapi mAnasI pratyabhizeti / nirbandhastviha nAsmAkaM sA yathA'stu tathAstu vA / .... zabde vinAzajJAnAttu na sA nityatvasAdhikA // 278. pratyabhijJA e te yAda karAtI ane anubhavAtI vastuonI ekatAne grahaNa karanAruM ane saMskAranI sahAyathI iMdriyathI utpanna thanAruM jJAna che ema keTalAka mAne che [Ama temane mane pratyamijJAna andriya che.] bIjA keTalAka evA matanA che ke smaraNamAM Avo pUrvAnubhavathI vizeSita arthane pratyabhijJA grahaNa karatI hoI ane te arthanuM vizeSaNa [pUrvAnubhava bAlvendriyagrAhya ghaTatuM na hoI staMbhAdinI pratyabhijJA paNa mAnasI ja che. A vize amAre koI Agraha nathI. te jevI che tevI bhale che. paraMtu [ zabdaviSayaka pratyabhijJA vakhate] zabdanA vinAzanuM jJAna thatuM hoI te zabdanI nityatAnI sAdhaka nathI. 279. vAdhyavAdhamAve tu niyamo nanu viMkrAH | zabdasya pratyabhijJAnavinAzapratibhAsayoH // ucyate pratyabhijJAnamanyathA'pyupapadyate / gatvAdijAtiviSayaM yadvA sAdRzyahetukam // 279. mImAMsaka-zabdanI pratyabhijJA (je zabdanityatAnI sAdhaka che) ane zabdavinAzanuM pratyakSa e bemAM pratyabhijJA bApa che ane pratyakSa bAdhaka che evo niyama zene AdhAre karyo? 21 For Personal & Private Use Only Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 nityatvagrAhI pratyabhijJA ne vinAzagrAhI pratyakSane bAdhyabAdhakabhAva naiyAyika-uttara ApIe chIe. [zabdanI pratyabhijJA bAdhya che kAraNa ke te te bIjI rIte paNa ghaTe che-gatya Adi jAtine tene viSaya mAnIe ke sAdrazyane tene hetu gaNIe te paNa te ghaTe che. 280. navamitrajJavaeNlanArAdhIravi tejasthati | tadasAvapi bAdhyA'stu yadvA bhavatu saMzayaH // mevaM vinAzitAbuddhirbhedabuddhyupabaMhitA // sA ceyaM cAnyathAsiddhe iti vaktumasAmpratam / / pratyabhijJA ca sApekSA nirapekSA tvabhAvadhIH / / tenaivamAdau viSaye pratyabhizaiva bAdhyate / zabdAbhAvasya zagiti grahaNAt tatpratyabhijJAyAzca pUrvAnusandhAnAdisavyapekSatvAt / mapi ca pratyabhijJA vyabhicarantI karmAdiSu gRhyate / tenAsyAM zabde'pyabhAvapratyayodhahattavapuSi kaH samAzvAsaH ? na cedaM pratyakSe'pyanaikAntikatvodbhAvanam, api tu vinAzapratyayapratihataprabhAvA pratyabhijJA nityatvaM karmAdiSviva zabde'pi na sAdhayituM prabhavati iti dRSTAntaH pradarzyate / 280. mImAMsaka-zabdanAzanuM pratyakSa paNa bIjI rIte arthAta vyaMjakanA nAzathI ghaTe che. eTale te pratyakSa paNa bAdhya che; athavA [pratyabhijJAna ane pratyakSa) bemAM karyuM bAdhya che e saMzaya banI rahe. rayAyika-nA, evuM nathI. [ zabdanI ] vinAzitAnuM jJAna [pratyeka uccAraNe thatA zabdanA] bhedanA jJAnathI samarthita thAya che, puSTa thAya che. zabdanI vinAzitAnuM jJAna ane zabdanA bhedanuM jJAna baMneya e nyathAsiddha che, aupAdhika che ema kahevuM yogya nathI. zabdanI pratyabhijJA sApekSa che (arthAta ene zabdasmaraNanI apekSA che) jyAre zabdanA abhAvanuM( zabdavinAzitAnuM) jJAna nirapekSa che (arthAta ene zabdasmaraNanI apekSA nathI.) eTale Ama zabdanI pratyabhijJA ja [zabdavinAzitAnA pratyakSathI] bAdhita thAya che, kAraNa ke zabdane vinAza tarata ja grahIta thAya che (arthAta zabdavinAzanA pratyakSane utpanna thavA nubhavanA anusaMdhAna vagerenI apekSA nathI, jyAre zabdanI pratyabhijJAne utpanana thavA mATe] pahelA thayelA zabdAnubhavanA anusaMdhAna vagerenI apekSA rahe che. vaLI, nityatva sAthe avinAbhAva saMbaMdha na rAkhatI pratyabhijJAo paNa karma vagerenI bAbatamAM thatI jaNAya che. tethI zabdAbhAvanA (zabdavinAzanA) jJAnathI haNAyelI zabdanityatvanI] pratyabhijJAmAM kANu vizvAsa kare ? A kaMI ame pratyakSamAtramAM anekantika deSa darzAvatA nathI, paraMtu vinAzitAnA jJAnathI haNAyela prabhAvavALI katya bhajJA jema kamamAM tema zabdamAM paNa nityava puravAra karavA samartha nathI, e A daSTAtathI ame darzAvIe chIe. ahIM e noMdhIe ke naiyAyike pratyabhijJAne samAveza pratyakSamAM kare che.] For Personal & Private Use Only Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna, kriyAmAM nityatvasamarthana anucita 281. nanu pratyakSespi dRSTAntasya ko'vasaraH ? satyam, grAhakAstu bhavADazAH svayamanavabudhyamAnA evaM buddhyante / yattu pravRddharabhasatayA buddhikarmAdAvapi nityatvasamarthanaM tadatyantamalaukikamityuktam / kiM nAma zabda nityasva samarthana tRSAturaH / jaGgamaM sthAvaraM caiva sakalaM pAtumicchasi // tasmAdalamatirabhasapravRttAbhiH buddhikarmAdinityatvasamarthana kathAbhiH / 281, mImAMsaka - pratyakSanuM samarthana karavA dRSTAMta ApavAnI jarUra ja kayAM che ? naiyAyika-sAcI vAta che. para`tu pAtAnI meLe [amArI vAta] na samajI zakanArA ApanA jevA jJAnIe A rIte ja amArI vAta samajI zake che. atyaMta vadhI gayelA utsAhathI jJAna, kriyA vageremAM nityatvanu tame je samarthAna karyuM che te atyaMta alaui che e ame jaNuAvI gayA chIe. zu zanityatvanuM samA~na karavAnI tarasathI pIDAtA tame sthAvara ane jaMgama saghaLuM pI jatA Icche che ? [amane teA evu' ja lAge che.] tethI ati usADamAM budhdhi, ka` vagerenA nityatvanuM samarthana karavAnI tame zarU karelI vAtA rahevA daIe. 282. yatpunarabhivyaktipakSe zabdasya grahaNe niyamAbhAvamAzaGkaya zrotrasaMskAreNa viSayasaMskAraNAbhayasaMskAreNa vA niyataM grahaNamupavarNitaM tadvaJcanAmAtram, samAnadezAnAM samAnendriyagrAhyANAM pratiniyatavyaJjakavyaGgyatvAdarzanAt / ye punaratra gandhA udAhRtAH te samAnendriyagrAhyA bhavanti na samAnadezAH / eka bhUmyaH zritatvena tulya dezatvakalpane / bhavetsamAnadezatvaM himavadvindhyayeArapi // ekavespi bhuvo bhAnti padArthAH pArthivAH pRthak / vyajyante tadadhiSThAnA gandhAstaistairnibandhanaiH // bhavantvanAzritAH zabdAH yadi vA''kAzasaMzritAH / sarvathA bhinnadezatvaM eSAM vaktuM na zakyate // 163 282. valI, [zabdatI] abhivyaktinA pakSamAM, niyata (khamuGa 4, jInna naki zabdanuM grahaNu thaze niha evI AzakA karIne zrAtrasa skAra, viSayasa"skAra ke ubhaya saskAra dvArA amuka niyata zabdanA grahaNanI vAta tame karI che e vacanAmAtra che, kAraNu For Personal & Private Use Only Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 zabdonuM bhinna dezava zakya nathI ke samAna dezamAM rahela ane samAnendriyagrAhya cIjomAMthI vyaMjaka dvArA amuka ja vyaMgya bane ane amuka na bane evuM joyuM nathI. A prasaMge tame gaMdhanuM udAharaNa ApyuM che paraMtu te gadhe samAnendriya grAhya che paNa samAna dezamAM rahelA nathI. eka bhUmimAM rahela hevAne kAraNe temane samAna dezamAM rahelA ka9pavAmAM Ave te himAcala ane viMdhya baMnene samAna dezamAM rahela mAnavA paDe. bhUmi eka hovA chatAM pArthiva padArtho te judA judA dekhAya che. te judA judA padArthomAM rahela gaMdhe judA judA abhivyaMjaka kAraNo vaDe abhivyakta thAya che. [Ama gaMdhe samAnendriya grAhya hovA chatAM temanA adhiSThAna bhinna hAI amuka vyaMjaka dvArA amuka gaMdha ja-amuka dravyamAM rahela gaMdha ja-abhivyakta thAya che.] paraMtu zabdA kAM te anAzrita he kAM te AkAzAzrita he-kaI paNa pakSa mAne te paNa zabdanuM bhinnadezava kahevuM zakya nathI. 283. nanu yathaikatve'pi nabhasaH tadbhAgakalpanayA pratipuruSaM zrautrondriyabhedaH, evaM tadbhAgakalpanayaiva zabdAnAmapi asamAnadezatvAnniyatavyaJjakavyaGgayatA bhaviSyati / naivamupapadyate / yauva vaktRmukhAkAzadeze zrotRzrotrAkAzadeze vA gozabda upalabdhaH tatrauvAzvaH zabda idAnImupalabhyate / na punaratimuktakusume ya upalabdho gandhaH sa bandhUke madhUke vA kadAcidupalabhyate iti / tasmAtsamAnadezatvAnna vyaktau niyamo bhavet / utpattau tu vyavasthAyAM tabheda upapadyate // nAdaiH saMskriyatAM zabdaH zrotra vA dvayameva vA / sarvathA niyamo nAsti vyaJjakeSviti nizcayaH / / vyavasthA vyaJjakAnAM ceducyate'dRSTakAritA / utpatto dRzyamAnAyAM dRSTamapyavirodhakam // na ca stimitamArutApanayanavyatiriktaH kazcana zrotrasaMskAro vidyate / tatra cAtiprasaGga uktaH / etadatiriktasaMskArakalpanAyAM tvadRSTakalpanA / sthire ca zabdasaMskAragrAhiNi sati punarabhivyaktasyapi gozabdasya zravaNaM syAt, tadgrahaNahetoH saMskArasya sthiratvAt / tatkSaNikatve tu zabdakSaNikataiva sAdhvI, pratIyamAnatvAt / 283. mImAMsaka- AkAza eka hovA chatAM tene bhAgenI kalpanA dvArA pratipuruSa zretrendriyane bheda mAnya che, e ja rIte AkAzanA bhAganI kapanA dvArA ja zabdonuM bhinnadezatva ghaTe che ane pariNAme amuka zabda amuka niyata vyaMjathI abhivyakta thaze. naiyAyika-A pramANe ghaTatuM nathI, vakatRmukhAkAzadeze ke zrotRzrotrAkAzadeze jyAM gozabda upalabdha thayo hoya tyAM ja have azva zabda upalabdha thAya che paraMtu atimukta kusumamAM For Personal & Private Use Only Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrotrasaMskAra 165 je gaMdha upalabdha thAya che te baMdhukapuSpamAM ke madhukapuSpamAM kadI upalabdha thatuM nathI, tethI, samAnadezamAM rahela hevAne kAraNe [badhA nahi paNa amuka ja zabdonI abhivyakti thAya che, evo niyama banaze nahi. utpana thAya che te ja gRhIta thAya che bIje nahi - A pramANe vyavasthA svIkAravAmAM AvatAM te zabdane bheda(zabdanI anityatA) puravAra thAya. nAde (=vAyuo) vaDe zabdane, zrotrano ke baMneno saMskAra bhale thAe paraMtu koI paNa rIte enA dvArA) amuka vyaMjaka amuka zadane abhivyakta kare che e niyamane nizcaya thaze nahi. je amuka vyaMjaka amuka zabdane [- badhA zabdone nahi-] abhivyakta kare che e vyavasthA aSTane kAraNe che ema mAnazo te ame kahIzuM ke zabdanI dekhAtI utpattimAM kaI paNa daSTa bAbata virodhI nathI [ane tethI tene mAnavI joIe, tene mAnatAM adaSTane mAnavAnI jarUra nahi rahe ane amuka zabda je utpanna thAya che te ja gRhIta thAya che e vyavasthA saraLatAthI banaze.] vaLI, nizcala vAyune apanayanathI atirikta koI zrotrasaMskAra che nahi. ane temAM (arthAta nizcala vAyunA apAyana35 govasaMskAra mAnavAmAM) te atiprasaMgadoSa Ave che e ame jaNAvI gayA chIe. uparAMta, enAthI atirikta saMskAranI kalpanA karavAmAM adaSTanI kahapanA karavI paDe. tathA, zabda ane saMskArane praNa karanAra zrotra sthira hatAM abhivyakta ge zabdanuM punaH zravaNa thAya kAraNa ke gozabdanA praNano ( zravaNane) hetu saMskAra sthira che. tene (saMsakArane) je kSaNika mAnavAnuM tame kahetA he te ame kahIe chIe ke tenA karatAM te zabdane kSaNika mA vadhu sAre kAraNa ke tenI kSaNikatA dekhAya che. 284. yatu bhartRmitrastameva saMskAra zrotrendriyamabhyupaiti tadidamapUrvaka kimapi pANDityam / indriyasya hi saMskAryasya saMskAraH, na saMskAra evendriyam, lokAgamavirudatvAt / prati puruSa yAvacchabda bhinnasya kSagi :sya cendriyasya kalpanamanupapannam / anazvaratve tu zazvadeva zabdakolAhalaprasaGga iti yatkiJcidetat / bhaTTenaiva sopahAsameSa dUSitaH pakSa iti kimatra vimardaina / 284. bhamitra te te saMskArane ja zrotrendriya tarIke svIkAre che, e emanuM apUrva pAMDitva che. saMskAra e te saMskAya indriyane che, saMskAra pote ja indriya nathI, kAraNa ke [saMskAra ja indriya che ema mAnavuM e to] leka ane AgamathI viruddha che. pratipuruSa zabda zabda bhinna bhinna kSaNika brondriyanI kalpanA karavI ghaTatI nathI. tene ( A saMskArarUpa Indriyane) sthira (=anazvara) mAnavAmAM Ave te sadA kALa zabdanA kolAhalanI Apatti Ave. Ama A mata tuccha che. kumArika bhaTTe pite ja upahAsa sahita pakSanA de darzAvyA che, eTale ahIM A pakSanuM khaMDana karavAnuM zuM prayojana ? 285. cAra maThTha mAThuM For Personal & Private Use Only Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 26 zrotriya yadi tvavazyaM vaktavyastArkikoktiviparyayaH / tato vedAnusAreNa kAryA dikzrotratAmatiH / / iti [o.vI. rA0i 246] tadapyasAmpratam dizAM kAryAntarAkSepAdAgamAnyaparatvataH / AhopuruSikAmAtra digdravyazrotrakalpanam // indriyANAM bhautikatvasya sAdhayiSyamANatvAt / dizazcAmUrtatvAnnendriyaprakRtitvam / vyApakatvAvizeSe vA kAlAtmanorapi tathAbhAvaprasaGgaH / tayoranyatra vyApArakatvAnnendriyaprakRtitvamiti ced digdravye'pi tunyametat / Agamastvanyapara eva / yathA hi 'sUrya vakSamatA vizaH zrotram ti taii0 20 rU. 6.6] padmate jIvama 'gatarikSaNa iti [tai0brA0 3.6.6] ca paThyate eva, na cAsavo'ntarikSaprakRtikA. pavanAtmakatvAt tasmAt kRta dizA / AkAzadeza eva karNazaSkulyavacchannaH zabdanimittopabhogaprApakadharmAdharmopanivaddhaH zrotramityuktam / (285. "je tArkikAe (=auyAyikee) jaNAvela vAtathI UlaTI vAta avazya paNe tamAre (=mamitro) kahevI heya te vedane anusarI dika kSotra che ema mAne [ ane kahe]' ema kumArika bhaTe [bhamitrane uddezI] je kahyuM che e paNa yogya nathI. bIjA koI kAryane khulAso karavA mATe dizAnI kalpanA karavAmAM AvI che, ane ['tArI cakSu sUryamAM jAo, zretra diphamAM A] AgamanuM prayojana bIjuM che, eTale dipha dratha zrotra che evI kalpanA karavI e te pitAnI jAtanuM khoTuM abhimAna karavA barAbara che. [dika dravya zrotra nathI kAraNa ke indriye bhautika che e ame puravAra karavAnA chIe. dipha amUrta hAI te IdriyanuM upAdAnakAraNa nathI. (tame ahIM kahezo ke ema te AkAza paNa amUrta ane vyApaka che ane tema chatAM te indriyanuM upAdAna che ema tame niyAyike mAne che. AnA uttaramAM ame taiyAyike kahIe chIe ke je amUrta ane vyApaka hoya te badhA kaMI IndriyanA upAdAnakAraNa nathI.] ema te kALa ane AtmA paNa amUta ane vyApaka che tema chatAM teone tame paNa indriyanuM upAdAnakAraNa mAnatA nathI. te baMnene bIje vyApAra karavAnuM che eTale teo IndriyanuM upAdAna kAraNa nathI ema je tame kahetA he te ame kahIe chIe ke e ja dalIla dipha dravyane paNa lAgu paDe che. Agamane Azaya ude che. "surya sAthe cakSu bhaLI jAo", "dipha sAthe zrotra bhaLI jAo" ema kahevAmAM AvyuM che e ja rIte "prANa atarikSa sAthe bhaLI jAo" ema paNa kahevAmAM AvyuM che ja. paraMtu prANa antarikSAtmaka nathI paNa pavanAtmaka che. tethI, dipha zretra che ema mAnavuM cheDI de. zabdajanya upabhoga karAvanAra dharma-adharmane lIdhe karNa zakhulIthI gherAI gayeluM AkAza ja zrotrA che ema ame yAyike kahIe chIe. For Personal & Private Use Only Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhivyaktiniyama aSTane AdhAre mAnavA ayAgya 167 286. nanu dharmAdharmakRtazrotra niyamavadabhivyaktiniyamo'pi zabdasya tatkRta eva bhaviSyati kimiti tadaniyamo nityatvapakSe codyate iti : naitadyuktam, cakSurAdIndriyANAM vaikalyamadRSTanibandhanamandhakAraprabhRtiSu dRzyate, na punaH padArthasthitiradRSTavazAdviparivartate / vyaJjakadharmAtikrame hi himamapi zaityaM svadharmamatikrAmet / vyaJjakeSu niyamo na dRSTa ityuktam / dRSTe ca varNabhede niyatopalabdhihetau sambhavati sati kimayamadRSTamastake bhAra Aropyate / 286. mImAMsaka--amuka ja AkAzadeza zrotra che Akhu` AkAza zrotra nathI enu niyAmaka jema dharmAMdha che tema amuka ja sthAne zabda abhivyakta thAya che sarvatra thatA nathI [ke amuka ja zabda abhivyakta thAya che badhA zabdo abhivyakta thatA nathI] enuM niyAmaka paNa dharmAdha` banaze ja, te pachI abhivyaktinI vyavasthA zanityatva pakSamAM ghaTatI nathI evA AkSepa amArI upara zA mATe kare che, naiyAyika--A barAbara nathI. aMdhakAra, vageremAM cakSu vagere indriyAnI vikalatA adRSTane kAraNe thAya che. paraMtu padA'nI (=vyaMjaka padArthInI) sthiti adRSTane kAraNe badalAtI nathI. yaMjaka peAtAnA dharma cheDI de tA barapha paNu pAtAnA zItaLatAnA dharma choDI de. vyaMjaka amuka deze peAtAnA vyaMgane vyakta kare ane amuka deze na kare evA niyama dekhAtA nathI, amuka deze gatra upalabdha thAya che ane amuka deze thatA nathI enuM dRSTa kAraNu gatrA bheH (anityatA) sa`bhavatuM heAvA chatAM adRSTanA mAthe eneA bhAra prema naathe| che! ? 287 kathaM cAbhivyaktipakSe tItramandavibhAgaH ? tIvratAdayo hi varNadharmA vA syuH dhvati vA? dharmaH tIvraga kArAdanyAca mandasyetyasmanmatAnupravezaH / nirmatvapakSe tu zrotreNa grahaNaM katham / na hi vAyugato vegaH zravaNenopalabhyate || yattu vyaktidharmAH kRzaHJcasthUlatvAdayo jAtAvupalabhyante iti darzitaM tat kAmamupapadyetApi, jAte testaddharmANAM ca samAnendriyAhyatvAt / iha tu sparzana grAhyaH pavano'tindriyo'tha vA / : taddharmAH zrAvaNe zabde gRhyanta iti vismayaH // yattu buddhirevatItramandavatIti tadatIva subhASitam, asati viSayabhede buddhibhedAnupapatteH / kiJca nityaparokSA te buddhirevaM ca nAdavat / tadaprahe na tIvrAditaddharmagrahasambhavaH // aho tIvrAdayastI prapAte patitA abhI / yo gRhyate na taddharmA yaddharmA sa na gRhyate // For Personal & Private Use Only Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 abhivyakti pakSamAM varNanI tIvratA-maMdatA ghaTatI nathI 287. abhivyaktinA pakSamAM tIvra vibhAgane khulAse che ? tIvratA Adi varNadharmo che ke vAyudharmo? je varNadharmo che ema tame kahe to tIvra gakArathI manda gakAra judo thAya ane e rIte amArA matamAM tame praveza karyo gaNAya. vAyudhame mAnatAM zretrathI temanuM grahaNa kema thAya, kAraNa ke vAyu vegane zrotra grahaNa karatuM nathI. vyaktinA dharmo kRzatva sthUlatva vagere jAtimAM paNa jaNAya che e je darzAvavAmAM AvyuM te ghaTe paNa che, kAraNa ke jAti, vyakti ane temanA dharmo samAnendriyagrAhya che. paraMtu ahIM vAyuM keTalAkane mate sparzanendrigrAhya che jayAre keTalAkane mate atIndriya che, eTale tenA dharmo zabdanuM zravaNa thatAM gRhIta thAya e te Azcarya gaNAya. jJAna pite ja tIvra, manda hoya che ema tame je kahyuM te te bahu ja sArI vAta kaDo ! (arthAta tamArI A vAta gaLe Utare evI che ja naDi) kA2Na ke viSayabheda vinA jJAnane bheda ghaTatuM nathI. vaLI tamArA matamAM te pavananI jema jJAna paNa nityaparAkSa che. tenuM ja grahaNa nathI thatuM te tenA dharmo tIvra, maMdanA grahaNane saMbhava ja kyAMthI hoya ? ahe ! A tIvra vagere dharmo UMDI khAImAM gabaDI paDyA (arthAt temanuM pratyakSajJAna ja asaMbhava banI gayuM); jenuM pratyakSa thAya che tenA te dharmo nathI ane jenA teo dharmo che tenuM pratyakSa thatuM nathI. 288. yAminAvRttAnAraMvanmate mahattAmata ! anile cAbhibhUte'pi zabdo na zrUyate katham // dIpe'bhibhUte raviNA na hi rUpaM na gRhyate / niyatavyaJjakatvaM tu pratikSiptamadarzanAt / / 288. vaLI, abhibhavanI e vAta tamArA mate vAyuo nI che [za-donI-varNonI nathI] arthAt abhivyaMjaka vAyuo eka bIjAne abhibhava kare che, abhivyakta zabdo pite ekabIjAne abhibhava karatA nathI evo tamAre mata che. ame pUchIe chIe ke vAyu [bIjA prabaLa vAyuthI abhibhUta thAya che tyAre [nirbaLa vAyu vaDe abhivyakta thayela] zabda kema saMbhaLAtuM nathI ? [arthAta, have te prabaLa vAyu vaDe kema abhivyakta thato nathI ?] dIpa jayAre sUryathI abhibhUta thayo hoya che tyAre rUpanuM grahaNa nathI thatuM ema nahi. [arthAta te vakhate ravinA tejathI rU5 abhivyakata thAya che ja.] amuka ja vAyu amuka ja zabdane abhivyakta kare che e matane te ame pratiSedha karyo che, kAraNa ke evuM dekhAtuM nathI. 289, yA zahRDhirAnAM zrotrAhyavasiddhaye . zabdatva tatra tadgrAhyamityavAdi tada yasat / / satyaM vadata dRSTa vA zrutauM vA kacidIdRzam / Azrayasya parokSatve tatsAmAnyopalambhanam // For Personal & Private Use Only Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varNarUpa na hoya tevA zabdonuM pratyakSa 16 zabdo na te'styavarNAtmA na zake varNasambhavaH / na nAdavRtti zabdatvamiti tadgrahaNa katham // 289. zaMkha khAdi dvArA abhivyakta thatA zabda zrotragrAhya che e siddha karavA tyAM varNarUpa nahi evA zabda nahi paNa] zabdava sAmAnya zrotramrAhya che ema je tame 4thucha ta 54 pa . sAyu , tame hI nayu sabhaNayuche mAzraya (za56) pite parokSa heAya tyAre temAM rahenAra sAmAnya(zabdatvanuM pratyakSa ( zrAvaNa pratyakSa) thAya ? tamArA mate varNa rUpa nahi evA zabdanuM astitva ja nathI, zaMkhamAM varNane saMbhava nathI, varNarUpa nahi evA nAdamAM zabdava sAmAnya hetuM nathI, te pachI ahIM zabdatvanuM prakhae (= zrAvaya pratyakSa) thAyI rIta ? 290. yatpunarida saMpradhAritaM vyaGgayakAryapakSayoH kva zabdagrahaNe gurvI kalpanA bhavati kva vA laghvIti tadapi maulapramANavicArasApekSatvAdaprayojakam / yadi maulapramANena sAdhitA nityazabdatA / tvaduktA kalpanA sAdhvI maduktA tu viparyaye / / 290. "zabda vyaMgya che ane zabda kArya che e be pakSamAMthI kyA pakSamAM zabagrahaNanI bAbatamAM kapanA gaurava che ane kayA pakSamAM kalpanAlAghava --e je prazna karyo che te zabaka vyaMgya che ke kArya che e puravAra karavAmAM upayogI nathI kAraNa ke te te mULabhUta pramANuvicArasapakSa che. je mULabhUta pramANathI zabdanityatA siddha karavAmAM Ave te to mArI mAnyatA sArI ane ethI UlaTuM mULabhUta pramANathI zabdAnityatA siddha karavAmAM Ave te amArI mAnyatA sArI. 291. koSThayena ca bahiH prasaratA samIraNena sarvataH stimitamArutApasaraNaM kriyate ityetadeva tAvadalaukika kalpitam / "agnerUprajvalana vAyostiryaggamanamaNumanasozcAyaM karmetyadRSTakAritAni" iti (vai0 sU0 5. 2. 14 ] marutAM tiryaggamanasvabhAvatvAdUrdhvamadhazca zabdazravaNaM na bhavet / yAvanna veginA'nyena prerito mAtarizvanA / tAvannaisargiko vAyuna tiryaggatimujjhati // adhomukhaprayukto'pi zabda Urdhva pratIyate / uttAnavadanokto'pi nAdho na zrUyate ca saH / kadambagolakAkArazabdArambho hi sambhavet / na punadRzyate loke tAdRzI marutAM gatiH // For Personal & Private Use Only Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 keya vAyunuM zabdAbhivyaMjakatva asaMbhava AkaNThAnaddhanIrandhracarmAvRtamukhoditaH / zabdA yaH zrUyate tatra na koSThayAnilasarpaNam // kuuyAdipratibandhena vAyoraprasaraNaM bhavadbhirapi kAthatameva / nirvivaracarmapuToparuddho'pyasau na prasaret / api va sarvatoniruddhasarvadvArasyApi jaThare guragurAzabdo mandAgneH zrayate / atra kuto vyaU nakAnAM koSThyapavanAnAM nissRtiH / romakUpanissRtAnAmapi sUkSmatayA stimitabAhyavAyyapasaraNasAmarthyAbhAvaH / kiJca manAgapi bahirvAyau vAti kAkA yAti yuroDa vAhya: pavana vAri jovAyobliiyaan bhavatIti kathaM tenApasAryeta ? 291. kaThAmAMthI nIkaLI bahAra prasarate vAyu cAre bAju nizcala vAyune haDasele che evI je tame kalpanA karI che te te kharekhara alaukika che "agninuM dhvajavalana,vAyunuM ti gamana tema ja aNu ane mananuM Akarma A badhuM adaSTakArita che. ema je kahyuM che tene AdhAre vAyuone svabhAva tirya gamana karavAne levAthI Urva dizAmAM ane adizAmAM zabdanuM zrAvaNupratyakSa ja na thAya. jayAM sudhI bIje vegavAna vAyu tene prere nahi tyAM sudhI vAya pitAnI svAbhAvika tiryapha gati choDatA nathI. [hakIktamAM te] nIcuM mukha karI bolAyelo zabda paNa Urva dizAmAM saMbhaLAya che ane UMcuM mukha karI bolAyele zabda paNa adizAmAM nathI saMbhALA ema nahi. kadambanA phUlanA jevA golakAkAra zabda pitAnA jevA zabdone utpanna kare e saMbhave che. paraMtu vAyuo galakAkAre gati karatA dekhAtA nathI. kANuM vagaranA cAmaDAthI kaMTha sudhI DhAMkelA mukhamAMthI nIkaLatA zabda saMbhaLAya che paraMtu tyAM keThAmAMthI vAyu bahAra nIkaLatA nathI. bhIMta vagerenI bAdhAne kAraNe vAyunuM prasAraNa thatuM nathI ema te Ape ja kahyuM che. kAraNa vinAnA cAmaDAnA puTathI raMdhAyela vAyu paNa prasare nahi. vaLI, cAre bAjuthI badhA dvAre jenA ruddha che evA maMdAgni puruSanA jaTharamAM "guDaguDa" zabda saMbhALAya che. ahIM kAThAnA vyaMjaka vAyunA bahAra nIkaLavAnuM che ja kayAM ? romachidromAMthI bahAra nIkaLelA vAyuo eTalA sUkSma hoya che ke temanAmAM nizyala vAyune haDaselavAnuM sAmarthya ja hetuM nathI. vaLI, gheDa paNa bahArane vAyu vAya te zabdanuM zravaNa na thAya. bahArane vAyu durbaLa hevA chatAM prabaLa keSThaya vAyu karatAM vadhu baLavAna hoya che te pachI kASThaca vAyu tenuM apasaraNuM kevI rIte karI zake ? [292. ga ga sUkSamA vAyava: zAvarAra, ne punate paridarAmAnA: zyAmAkalatAlAsyopadezino mAtarizvAna iti cet, na, vizeSe pramANAbhAvAt / yaM ca sUkSmA api vAyavaH tirodadhati ta sutarAM balIyAMso'pi vivRNuyuriti yatkiJcidetat / 292. mImAMsaka-zabdAvarakArI sUkSma vAyuo bIjA ja che, teo zyAmAka latAnA lAsyanRtyane jaNavanarA (pelA) dekhAtA vAyuo nathI. For Personal & Private Use Only Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda sajAtIya zabdanA saMtAnane utpanna kare che 1La naiyAyika-nA, pratyakSa vAyuothI apratyakSa vAyuomAM evI kaI vizeSatA hevAnuM pramANa nathI jene kAraNe pratyakSa vAyuo zabdanuM AvaraNa na karI zake jyAre apratyakSa vAyuo karI zake. jo saga (apratyakSa) vAyue zabdanuM AvaraNa karI zakatA hoya te puSTa ( pratyakSa) vAyube paNa vadhu sahelAIthI zabdanuM AvaraNa karI zake e te sAva spaSTa vAta che. 293. tasmAtU sajAtIyazabdasantAnArambhapakSa eva yuktyanuguNaH / tathA hi sajAtIyaguNArambhiNo guNAstAvadRzyante eva rUpAdayaH / amUrtA'pi ca buddhirbuddhayantaramArabhamANA dRzyate / dezAntare'pi saiva kAryamArabhate, pathi gacchato devadattAderekasmAdAtmapradezAtpradezAntare buddhyutpAdadarzanAt / kAryArambhaviratirapi bhavati, adRSTAdhInasaMsargANAM sahakAriNAmanavasthAnAt / tIvraNApi zanairevamatIvrArambhasambhavaH / sIdatmacivasAmarthyasApekSakSINavRttinA // vIcIsantAnadRSTAntaH kiJcitsAmyAdudAhRtaH / na tu vegAdisAmarthya zabdAnAmastyapAmiva // yattu kuDyAdivyavadhAne kimiti viramati zabdasantAnArambha iti, naiSa doSaH, nirAvaraNasya hi vyomnaH zabdArambhe samavAyikAraNatva tathA darzanAt karapyate, naakaashmaakasi | 293. niSkarSa e ke pUrva pUrvane zabda uttara uttara pitAnI jAtinA zabdane utpanna karI sajA vIra zabdanA saMtAnane race che e pakSa tarkasaMgata che. 25 Adi gu pitAnI jAti guNAne utpanna karatA jaNAya che ja. amUrta buddhi paNa anya buddhine 35na karatI dekhAya che. pitAnA kAryane anya dezamAM paNa te ja utpanna kare che. raste cAlatA devadatta vagerenI buddhinI upatti eka Atmapradeza uparathI bIjA Atmapradeza upara thAya che. kAryonI utpatti aTake paNa che kAraNa ke adaSTane lIdhe bhegAM thayela sahakArI be chUTA paDI jAya che. eTale ja tIvra zabda paNa dhIme dhIme Ama atIvra zakane utpanna kare e saMbhave che. je sahakArIeAnA sAmarthanI apekSA zabdanI utpAdaka zakita rAkhe che te sahakArIo nabaLA paDatAM zabdanI utpAdaka zakita kSINa banI jAya che. zabdasaMtAna sAthe vIcIsaMtAnanuM thaDuMka sAmya hAI vIcIsaMtAnanuM dRSTAMta ApyuM che ane nahi ke pANInI jema zabdomAM paNa vega AdinuM sAmarthya che eTale. "bhIMtanI ADane lIdhe zA mATe zabdanA saMtAnanI utpatti aTakI jAya che ?" ema je prazna tame karyo che tenA uttaramAM ame kahIe chIe ke e doSa nathI, nirAvaraNu AkAza For Personal & Private Use Only Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 zabdanA guNutvanI siddhimAM Azritatva' hetu aprayAjaka ja zabdanI utpattimAM samavAyikAraNu che evu ame mAnIe chIe kAraNa ke evuM dekhAya che, AkAzamAtra zabdanI utpattimAM samavAyikAraNu nathI. 294. yadapi guNatvamasiddhaM zabdasyeti tatra kecidAzritatvAd guNatvamAcakSate, ag AzritatvaM guNatve hi na prayojakamiSyate / SaNNAmapi padArthAnAmAzritatvasya sambhavAt / / dikkAlaparamANvAdinityadravyAtirekiNaH / AzritA: SavISyante pArthA: jaLamoninA / na ca vyomAzritatvamapi zabdasya pratyakSam apratyakSe nabhasi tadAzritatvasyApyapratya sAt / " kathamAdhArapAroye zabdapratyakSateti cet / mathaivAtmaparokSatve buddhyAderupalambhanam // etadevAsiddhamiti ced alaM vAdAntaragamanena / upariSTAnnirNeSyamANatvAt / 294, 'zabdanuM guNa heAvuM puravAra thayu' nathI' ema je tame kahyuM tenA uttaramAM keTalAka jaNAve che ke zabda Azrita heAIte guNu che. para Mtu temanA uttara ayeAgya che, guNa DhAvApaNuM siddha karavA Azritatva hetu nakAmA che kAraNa ke chape padArthamAM Azritatva sabhave che. dik, kAla, paramANu Adi nitya drabyAne choDI chaye padArthAne (=dravya, guru, karyuM, sAmAnya, vizeSa ane samavAya A chaye padArthone kaNAda Azrita mAne che. vaLI zabdanuM AkAzAzritatva pratyakSa paNa nathI, kAraNa ke AkAza pAte ja apratyakSa rahe che tyAre zabdanuM AkAzAzritatva paNa apratyakSa ja rahe. jo AdhAra pakSa che te zabda (Adhaiya) pratyakSa kema ?' ema jo tame pUchatA hai| tA ane amArA uttara e che hu AtmA parekSa hAvA chatAM buddhi vagerenuM pratyakSa thAya che'. 'e vastu ja puravAra thaI nathI' ema jo tame kaheze| teA amAre kahevuM paDaze ke A khIjA vivAdAspada muddAnI carcA rahevA daIe. kAraNu ke tene! natha AgaLa upara [7mA AhnikamAM] ame karavAnA chIe. 295. me rAsya muLao pramALam ! rizeSajJanumAnamitti dhrUma: / prasaTMyodrvykrmnnoH pratiSedhe sAmAnyAdAvaprasaGgAcca guNa evAvaziSyate zabdaH / kathaM punaH na dravyaM zabdaH ? ekadravyatvAt / adravyaM vA bhavati dravyam AkAzaparamANvAdi, anekadravyaM vA dvaNukAdi kAryadravyam / ekadravyam tu zabdaH, ekAkAzAzritatvAt, For Personal & Private Use Only Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda guNa che enI siddhi 173 tasmAnna dravyam / nApi zabdaH karma zabdAntarajanakatvAt / karmaNo hi samAnajAtyArambhakatvaM nAsti / sattAzabdatvAdisAmAnyasambandhAcca sAmAnyAditrayaprasaGgo'sya nAsti / pArizeSyAd guNa eva zabdaH / 295. mImAMsaka -te pachI zabda guNa che emAM pramANa zuM ? niyAyika --ame kahIe chIe ke parizeSAnumAna. zabdanA dravya ane karma hevAnA saMbhavita vikalpone pratiSedha thaI gayo che ane zabdanA sAmAnya Adi hovAnA vikalpa ja saMbhavatA nathI, eTale chevaTe bAkI rahe che guNa ja, je zabda che. mImAMsaka -zA mATe zabda dravya nathI ? yAyika-kAraNa ke zabda eka dravyamAM ja samavAya saMbaMdhathI rahe che. dravya kAM te koI eka dravyamAM samavAya saMbaMdhathI rahetuM nathI yA te ekathI vadhu dravyamAM samavAya saMbaMdhathI rahe che. koI paNa dravyamAM samavAyasaMbadhathI na rahenAra dravyanAM udAharaNa che AkAza, paramANu, vagere. ekathI vadhu dravyomAM samavAya saMbaMdhathI rahenAra dravyonA udAharaNe che dayANuka vagere kAryadravyo. zabda te kevaLa eka ja dravyamAM samavAyasaMbaMdhathI rahe che, kAraNa ke te jemAM samavAya saMbaMdhathI rahe che te dravya AkAza eka ja che. tethI zA dravya nathI. zabda kama paNa nathI kAraNa ke te zadAntarane utpanna kare che; karma karmane utpanna karatuM nathI. sattA, zabdata, vagere sAmAnya zabdamAM samavAya saMbaMdhathI rahetA he I zabda sAmAnya, vizeSa ke samavAya paNa nathI. eTale bAkI rahyo te guNa ja zabda che. [296. nar TLavaNI karavAmAM rAtritavaM zastha maviti, draSyAnaashritsyaadrshnaat pRthivyAdInAM ca zabdAzrayatvAnu patteH / tatazca guNatve satyekadravyatvam, ekadravyatve sati guNatvamitItaretarAzrayatvam / tathA ca samAnajAtIyArambhakasvamapi guNatvasiddhimUlameva / guNatve sati zabdasyAkAzAzritatvAttadAtmakena zrotreNa grhnnm| tacca dezAntaragatasaMyogavibhAgaprabhavasya zabdasya santAnamantareNa zrotradezaprAptyabhAvAnna siddhyatIti guNatvasiddhimUlA santAnakalpanA, santAnakalpanAyAM ca samAna nAtyArambhakatvAt karmavyavacchede sati guNatvasiddhiritItaretarAzyatvameva / 296. mImAMsaka-zabda guNa che e siddha thatAM tenuM AkAzAzritatva banaze, kAraNa ke guNa dravyamAM Azrita na hoya evuM joyuM nathI ane pRthvI vagerenuM zabdanA Azraya hevuM ghaTatuM nathI. pariNAme zabda guNa hotAM tenuM ekadravyatva (= ekadravyAzritatva) puravAra thAya che ane tenuM ekadravyatva (ekadravyAzritatva) hatAM te guNa puravAra thAya che-Ama itaretarAzrayadeSa Ave che. vaLI, zabdanuM zabdautpAdakatva paNa zada guNa che e puravAra thatAM temAMthI ja phalita thAya. zabda guNa hatAM te AkAzAzrita siddha thAya, te For Personal & Private Use Only Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 niyAcike Apela tarka itaretarAzrayadoSamukta AkAzAzrita hovAne kAraNe AkAzarU5 zretra dvArA tenuM grahaNa thAya, ane anya dezamAM saMyogavimAgathI utpanna thayela zabdanI zrotrane prApti te zabdanI saMtati (zreNI vinA thAya nahi, pariNAme zabda guNa che e puravAra thatAM zabdanA saMtAnanI kalpanA thaI zake che, ane zabdanA saMtAnanI kalpanA karo eTale zabda zabdane utpanna kare che e ghaTe ane zabda zabdane utpanna kare che e svIkAratAM tenI karmathI vyAvRtti thAya ane pariNAme te guNa che e puravAra thAya-Ama itaretarAzrayadeSa Ave che ja. [arthAt rada zabdane utpanna kare che kAraNa ke zabda guNa che ane zabda guNa che kAraNa ke zabda zabdane utpana kare che-A pramANe itaretarAzrayadeSa Ave che.]. 297. ucyate, nobhayatrApyeSa doSaH / zrotragrAhyatvAdeva zabdasyAkAzAzritatvaM kalpyate, samAnajAtIyArambhakatvaM ca guNatvAt / AkAzaikadezo hi zrotramiti prasAdhitametat / prApyakAritva cendriyANAM vakSyate / na cAkAzAnAzritatve zabdasya zrotreNa prAptirbhavati, na cAprAptasya grahaNamiti tadAzritatvaM kalpyate / evaM samAnajAtIyArambhakatvamapi tata eva zrAvaNatvAt dUravartinaH zabdasya zravaNe sati kalpyate, na tu guNatvAditi netaretarAzrayatvam / kAryatvAdAkAzAzritatva kalpyate ityeke / 297. naiyAyika-Ane uttara ApIe chIe. baMne ThekANe A deSa nathI. zrotraprAA hovAne kAraNe ja zabda AkAzAzrita che evuM kalpavAmAM Ave che ane zabda zabdane utpanna kare che e te te guNa hovAne kAraNe ka9pavAmAM Ave che. AkAzane eka bhAga ja zretra che e te ame puravAra karyuM che. indriye prAkArI che e ame [AThamA AdinakamAM] pratipAdita karIzuM. je zabda AkAzAzrita na hoya te zrotrane tenI prApti na thAya ane je zrotrane tenI prApti na thAya te zrotrane tenuM grahaNa na thAya, eTale zabdane AkAzAzrita ka9pavAmAM Ave che. e ja rIte zabda zabdane utpanna kare che e paNa enA zrAvaNatvane kAraNe-dUravatI zabdanuM zravaNa thatuM hovAne kAraNe ka95vAmAM Ave che, guNatvane kAraNe nahi. tethI itaretarAzrayadoSa AvatuM nathI. zabda kArya heI AkAzAzrita che ema keTalIka kApe che. 298. nanu jAryavAtharzAzritaravaijapanAcAM savasthavetaretarAzraye , jAvAdaakaashaashrittvmaakaashaashrittve sati niyatagrahaNapUrva pUrvarItyA kAryatvamiti / naitadevam bhedavinAzapratibhAsAbhyAmeva kAryatvasiddheH / kimarthastarhi niyatagrahaNasamarthanAyAyamiyAn prayAsaH kriyate ? niyatagrahaNamapi kAryapakSAnuguNamiti darzayituM, na punareSeva kAryatve yuktirityalaM sUkSmekSikayA / 298. mImAMsaka-kArya hevAne kAraNe zabda AkAzAzrita che ema ka5vAmAM itaretarAzrayadoSa ema ne ema ja rahe che-kAya hevAne kAraNe zabda AkAzAzrita che, zabda For Personal & Private Use Only Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahattva Adi guNa zabdaguNamAM ghaTe che 175 AkAzAzrita hovAnI sAthe sAthe tenuM grahaNa, parve jaNAvyA pramANe, niyata levAthI (arthAta satra nahi paNe amuka dezamAM tenuM grahaNa thatuM hovAthI) te kArya che. naiyAyikabA evuM nathI, kAraNa ke eka zabdane bIjA zabdathI bheda tema ja zabdane vinAza pratyakSa thate hevAthI zabdanuM kArya siddha thAya che. mImAMsaka-te pachI sAbdanA niyatagaDaNanuM samarthana karavA mATe zA sAru ATale bo prayAsa karo cho ? navAvika-zanuM niyagrahaNa paNa kArya pakSane anukULa che e darzAvavA. te ja tenuM kAyava puravAra karavA mATenI yuti nathI. vadhu sama parIkSAnI jarUra nathI. 299. apara Aha parispa-davilakSa gasya pratyakSavAdakarmatva zabdasya sAdhyate, na samAnajAtyArambha kavAditItaretarAzrayasparzo'pi nAstIti / tasmAt sarvathA parizeSAnumAnAcchabdasya guNatvasiddhiH / 299. bIjA keTalAka kahe che ke zabdamAM karmavilakSaNatA pratyakSa thAya che e kAraNe zabda krama navI e puravAra karavAmAM Ave che nahi ke zabda zabdane utpanna karato hovAne kAraNe. tevI parizeSa anumAnathI zabdanI gaNatvasiddhi sarvathA ghaTe che. 300. kathaM taryasya mahattvAviyogo ? nirguNA guNA iti hi kANAdAH / asti hi pratItimahAn zabda ite / samAnajAtIyaguNAbhiprAyaM vat kaNAdavacanamiti na doSaH / tasmAdAkAzaguNaH zabdaH / api ca yathA''tmaguNatA hIcchAdveSAderupapatsyate / shbd| nayena tenaiva bhaviSyati nabhoguNaH // | 300. mImAMsaka-je zabda guNa hoya che temAM mahatva vagara kema rahe ? kAraNa ke puNemAM guge hotA nathI ema zaioSikA kahe che. paraMtu "mahAna zabda" evI pratIti te thAya che. yAyika-kaNuMdanA te vacanane Azaya e jaNAvavAnuM che ke temAM sajAtIya guNa hetA nathI; (uvAharaNarya, rUpamAM rUpa hetuM nathI, rUpamAM saMkhyA te heya che) tethI, zabda AkAzane guNa che. vaLI, je rIte [parizeSAnumAnathI! irachI, Sa vagere AtmAnA guNe puravAra thAya che te ja rIte zabda AkAzane guNa puravAra thaze. 301 ye tu samAnajAtIyazabdArambhakatvaniSedhahetavaH 'zabdatvAt' ityAdayaH parairupanyastAH teSAmaprayojakatvAnna sAdhanatvam / For Personal & Private Use Only Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 zabda kArya ja che itthaM santAnavRttyA ca zabdagrahaNasambhave / kalpanA'lpatarA'smAkaM na zabdavyaktivAdinAm // zAkyakApilanigranthagrathitaprakriyAM prati / yatta dUSaNamAkhyAtamasmAkaM priyameva tat / / tasmAt kAryapakSe niyatagrahaNopapatteH abhivyaktipakSe ca tadabhAvAt kArya eva zabda iti sthitam / _301. zabda zabdane utpanna kare che ene niSedha karanArA "kAraNa ke te zabda che? vagere je hetuo mImAMsakee ApyA che te aprojaka hAI sad hetuo nathI. A rIte zabdoNI dvArA zabdanuM grahaNa saMbhavatuM hoI amArI kalpanAmAM lAghava che, zabdanI abhivyakti mAnanArAnI kalpanAmAM lAvavuM nathI. tame mImAMsakee bauddha, sakhya ane je prakriyAomAM deSa darzAvyA e amane gamyuM. niSkarSa e ke zabda karyo che e pakSamAM zakhanuM grahaNa amuka ja dezamAM thAya che e vastu ghaTatI hoI ane zabda abhivyakata thAya che e pakSamAM e vastu na ghaTatI heI zabda kArya ja che e sthira thayuM. 302 tadidamuktaM sUtrakRtA 'AdimattvAdaindriyakatvAt kRtakavadupacArAccAnityaH zabdaH' iti nyA0 sU0 2.2.13] AdimattvAditi saMyogavibhAgAdInAM zabde kArakatvaM, na vyaJjakatvamiti darzitam / atazca na prayatnAntarIyakatvamanaikAntikam / aindriyakatvAditi kAryapakSe eva zabdasya niyataM grahaNamityuktam / pratipuruSa pratyuccAraNaM ca zabda bhedasyandriyakatvAditi vA hetvarthaH / tena pratyabhijJAdurAzA zrotriyANAmapAkRtA bhavati / kRtakavadupacArAditi tIvamandavibhAgAbhibhavAdivyavahAradarzanAt sukhaduHkhAdivadanityaH zabda iti darzitam / tathA 'prAgUrvamuccAraNAdanupalabdheH AvaraNAdyanupalabdhezca" [nyA. sU0 2.2.18] ityanena sUtreNa zabdAbhAvakRtameva tadagrahaNamiti uktam / na hi stimitA vAyavaH zabdamAvarI. tumrhnti| mUrta hi mUrtena vyavavIyate nAmUrtamAkAzAdivat / na ca prakRtyaivAkAzAdivadatIndriyaH zabdaH / tasmAt kSaNikapratItestatkAlameva zabdasyAvasthAnamityasthAnahetArapi nAnyathAsiddhatvam / [302. eTale ja sUtrakAra gatame A kahyuM che ke "zabdane Adi hevAne kAraNe, te indriyagra hya hovAne kAraNe tema ja utpanna vastunI jema tenI bAbatamAM vyavahAra thatA DAvAne 422 156 manitya che.' (nyAyasUtra 2. 2. 13) '15:mA pAne // 22' ema kahIne darzAvI dIdhuM ke saM yoga ane vibhAga zabdanA utpAdaka che, abhivyaMjaka nathI. For Personal & Private Use Only Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdanI anityatA puravAra karatA hetuo 177 aMte tethI prayatna pachI tara1 ja astitvamAM AvatA (saMbhaLAtA) heAkha" e hetu anaikAntika navI [kAraNu ke 'aminyagya zabda' e sASyamAM te rahetA nathI]. 'zabda IndriyagrAna DhAvAthI' ema kaDIne kAyapakSamAM ja zabdanuM niyatagrahaNu zakaya che e jazuAvI dIdhu. puruSe puruSa ane uccAraNe uccAraNe thatA zabdasetu indriya dvArA grahaNa thatu' heAi' eve pazu prastuta hetune! a thAya. pariNAme pratyaminnA dvArA zanityatvane nIrAsa karavAnI mImAMsake!nI AzA TaLI jAya che. upanna vastunI jema tenI bAbatamAM vyavahAra karavAmAM AvA DevAthI' ema kahIne e kartAvo dIdhuM ke tIvra-maMda evA vibhAga, eka zabda dvArA bIjA zabdane abhibha, vagere vyahArA dekhAtA heAvAthI sukhadu:khanI jema zabda anitya che. vaLa, uccAraNa pahelAM ane pachI zabda upalabdha thatA na hAi tema ja zabdanuM AvaraNa karanArI vastu pazu upalabdha thatI na heAI' A sUtra dvArA zabdanA amaDajhunuM kAraNa za Mte khasAva ja che ema kahevAyu che, nizcala vAyue zabdanu AvaraNu karavA ziktamAna nathI kAraNa ke mUta vastu mUrtI vastune ja DhAMkI zake, AkAza jevI amUrta vastune DhAMkI zake nahi. vaLI zabda svabhAvathI ja AkAza vagerenI jema atIndriya nathI [ ke jethI astitva dharAvatA DAvA chatAM IndriyathI gRhIta na thAya.] niSkarSI e ke eka kSaNu ja zabda pratIta thatA heAvAthI teTale vakhata ja tenuM astitva che eTale '[utpana zabdanI] sthiti [dekhAtI) naDDAI ' eve zabdanI anityatA puravAra karavA mATe ApavAmAM AvelA hetu anyathAsiddha nathI. yata' 303. vArtikakRtA zabdAnityatve sAdhanamabhihitam 'anityaH zabdo jAtimattve satyasmadAdibAhyakaraNapratyakSatvAd ghaTavat' [ nyA0 vA0 2.2.14 ] iti / yattvatra jAtInAmapi jAtimattvAdanaikAntikatvamudbhAvitam ' ekArthasamavAyena jAtirjAtimatI nissAmAnyAni [o vA. ramyUni. rU21] tisalyantamanuvavanam, sAmAnyAdInIti suprasiddhatvAt / na hi ghaTe ghaTatpArthivatve sta iti ghaTatvasAmAnye'pi pArthivatvasAmAnyamastIti zakyate vaktum / aso niravadya evAyaM hetuH / tena yaducyate . jAtimattvaindriyatvAdi vastusamAtra bandhanam / zabdAnityatvasiddhyarthaM ko vadedho na tArkikaH || [o vA0 anu0 22] ti|| tadaviditatArkika parispandasya vyAhRtam / 303, vAtikakAra [udyotakare] zabdanuM anityatva puravAra karavA A anumAna jag2AvyuM che--zabda anitya che, kAraNu ke te jA temam heAvAnI sAthe ApaNI bAda indriyA vaDe, ghaTanI jema, pratyakSa thAya che.' 23 For Personal & Private Use Only Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 udyotaka Apela hetu vize eka ja arthamAM be jAtio samavAya saMbaMdhathI rahetI hovAthI eka jati bIjI jAtithI yukta (rajAtimata) gaNAya" ema kahI ahIM [udyotakaranA A anumAnamAM] jAti paNa jAtimata hovAne kAraNe je anaikAtikadeSa [kumAribha] Apyo che te ghaTate nathI. [kumArika bhaTTa kahevA mAge che ke uparyukata rIte jAti paNa jAtimata che. vaLI te IndriyagrAhya paNa che ane tema chatAM te anitya nahi paNa nitya che. eTale udyotakaranuM anumAna anakanika daSathI dUSita che. paraMtu temaNe Apele A deSa ghaTatuM nathI,] kAraNa ke sAmAnya sAmAnyarahita che e hakIkata suprasiddha che. ghaTamAM ghaTava ane pArthivatva e be sAmAnya che mATe ghaTava sAmAnyamAM paNa pArthivatva sAmAnya che ema kahevuM zakya nathI. eTale [udyotakare Apela] A hetu nirdoSa che. tethI "jAtimA, IndriyagrAhyatva vagere je vastunI kevaLa sattAne puravAra karavA mATenA hetuo che temane zabdanI anityatA puravAra karavA mATe keNa kahe ? je tArkika na hoya te" [ema kumArile] je kahyuM te te tArkikanA vyavahArane na jANanArAnuM vacana che. 304. phuda vAvonA hetavo mavati | hyastanoccAritastasmAd gozabdo'yApi vartate / gozabdajJAnagamyatvAdyathokto'dyaiSa gauriti // vijJAnagrAhyatA nAma vastusvAbhAvyavandhanA / nityatve kRtakatve vA na khalveSA prayojikA // aprayojakatA caivaMprAyANAM caivamucyate / svayaM caite prayujyante hetutveneta kiM nvidam / / _304. ahIM ( zabdanuM nityatva puravAra karavAmAM) [kumArile Apela] hetuo aprAjaka che. (te hetue che)-gaI kAle ucArela "gAya"zabda Aje paNa astitva dharAve che kAraNa ke jema gaI kAle A gAya "gAya"zabdajJAnagaNya hatI tema Aje paNa te gAya"zabdag.nagamya che. vastunI A jJAnagamyatA vastunA astitva sAthe avinAbhAva saMbaMdha varAvatI he I kharekhara vastune nityatva ke anityavane puravAra karavA samartha nathI. je [kuma rila] kahe che ke A jAtanA hetuo [zabdanI anityatA puravAra karavA] asamartha che te che te ja evA asamartha hetuone [zabdanI nityatA puravAra karavA] prayoje che e zuM vicitra nathI ? 305. gvaM nicAve durvo yunAH tamAmanavya vArya parvata rAH | vAcoyuktitve vaidiko yo'nuvAdaH nyAye pratyukte kiMphalastatprayogaH // For Personal & Private Use Only Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnityatA 17 kSaNabhaGgibhAvasyAbhAvAdapi zabdasya kSaNikatAM na vaktumalam / sthUlavinAzabha vAditi yaduktaM tadapyanRtam sUkSmavinAzApekSI nAzaH sthUlaH sthirasya kumbhAdeH / prakRti taralasya nAzaH zabdasya sa evaM hi sthUlaH // sattvAdyadi kSaNikatAM kathayet purA vA zabdastadeSa kathamakSaNiko'bhidheyaH / yuktayantarAyadi tadeva hi tarhi cintyam kiM prauDhivAdabahumAnaparigraheNa / / alamativitatokta yA tyajyatAM nityavAdaH kRtaka iti nayajJaiH gRhyatAmeSa zabdaH / sati ca kRtakabhAve tasya kartA purANaH kaviraviralazaktiH yukta evendumauliH // iti jayantabhaTTakRtau nyAyamaJjaryA tRtIyam Ahnikam 305. Ama zabdanI nityatA puravAra karavA ApavAmAM AvelI dalIle durbaLa che. tethI zabda kA ja che ema mAnavuM joIe. jyAre [zabdanityatva siddha karavA mATe ApavAmAM aAvela ] anumAnane nIrAsa karavAmAM aAvyuM che tyAre [zabdanityatva siddha karavA mATe] vedavacanarUpa liMga tarIke je vaidika anuvAdavAkyarA famniyA"]ne pravega karavAmAM Avyo tenuM phaLa zuM ? [kaMI ja nahi.] vastu be kSaNika na levAthI zabdane kSaNika kahevo ghaTatuM nathI. sthaLa vinAza thaze ja.te che i [te uparathI pratikSazu vinAzanuM arthAta sUphama vinAzanuM anumAna thAya che ema je lauddhA be kahyuM che te paNa khoTuM che. sthira kuMbha vagerene sthaLa nAza sakSama vinAza nI apekSA rAkhe che paraMtu svabhAvathI tarala zabdane je nAza che te nAza ja spala che (bavata te rI bha 11mAM sukSma nAza ane skUla nAza ema be prakArane nAza ja nathI.) [ boddha matamAM kSaNiktA puravAra karavAmAM sthaLa vinAzadarzana ja hetu nathI paraMtu astitva paNa hatu che. astitva hovAne kAraNe jo [zabdanI] kSaNikatA kahevAtI hoya te pahelA te vakhate A zabda hata" A rIte tene nitya kema karIne kahI zakAya ? je For Personal & Private Use Only Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 zabda IzvakRta tene baujI dalIlathI nitya kahI zakAtA hAya to te bIjI dalIlAne ja vicArI kADhone; mArA pakSa ja sAce che, tamArA sarvathA khATA che' evu zA lAbha ? abhimAna dharAvavAthI vadhu lAMbu kahevAthI sayuM, tame mImAMsake zabda nitya che evA Agraha cheADI dA. tarkanA niyamAne jANanAra tame zabda kAya che e svIkArA zabda kA haiAtAM krAntadazI, aviralakita, purANapuruSa caMdramauli teneA kartA che, ema mAnavuM yAgya che. jayaMta bhaTTe kRta nyAyamaMjarInuM trIjuM ajJika samApta For Personal & Private Use Only Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only