Book Title: Nyayalok
Author(s): Yashovijay Gani
Publisher: Divyadarshan Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022498/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAloka : prakAzaka : divya darzana TrasTa dhoLakA mahopAdhyAya zrI yazovizya gAzivara Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4726 . cAyalizArada-cAyAcanA mAhopadhyAyathI cazovijaya gaNivara viracita bhAnumatI (saMskRta TIkA)-prItidAyinI (gurjara) vyAkhyA yukata : tA -- * * * * * ; (nyAyAloka divyAziSa ) varSamA tapomi0i cAyavizArada saMhitaciMtaka gacchAghipati Acaryadeveza svargastha zrImad vijaya bhuvana bhAnu sUrIztarajI mahArAja preraka-protsAhaka siddhAMtadivAkara gacchAghipati AcarITaa zrImorA jarathoSa sUra gvarajI mahArAja (bhAnumatI (saMksa) TIkAkAra - prItighacinI (gurjara) vyAkhyAkAra - saMpAdaka) padmamaNiIkAraka munirAja zrIkizmakalyANavijayajI mahArAjanA ziSya 0 mumi yazovijaya - prakAzaka : - pAmiyAna :Tivya harzana TrasTa 1, prakanka 36, kalakuMDa sosAyaTI, 2, bharatakumAra caturAsa zAha dhoLakA. ji. amadAvAda. kAlurola, kALupura, amadAvAda-1. pIne - 387810 phona - 22296. Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ he bhuvanabhAnu sUrirAyA. vaMdanA ho taja pAyA.. zrI dhanaMjayabhAI jona racita guruguNa gIta. (rAga : he trizalAnA ayA.) premasUrinA jAyA, bhuvanabhAnuM sUrirAyA.. saMgha sakaLamAM Apa prabhAve jima - utsava maMDAyA.. he bhuvanabhAnu sUrirAyA. vaMdama ho tuja pAyA..6. vartamAma . tapa tapIne jeNa, nirmaLa dIvI kAyA. divasabhara sUzi Apa karaMtA bhavijaya bahu upaEArA... de bhuvanabhAnu sUrirAyA ! vaMdana do tuja pAyA.. 1. aMghArI - rAte tuja kalame, avirata ciMtA thArA.. sUri premanuM gauravavaMtu ziSyapaNuM je pAmyA.. divyadarzane' samyagdarzana amRtanA paMTa pAyA.. e guracaraNakamaLasevanamAM, mastAnA banI jAmyA. de bhuvanabhAnu sUrirAyA! vaMdana ho tuja pAyA..7. masUrIzkara guruvara derI kRpA anerI pAyA.. tuma darazANAthI jhAMkhI thAve, pUrva ASio kevA? he bhuvanabhAnu sUrirAyA! vaMdana ho tuja pAyA.. 2. aNagAra madA e dAjInI yAda Ape sUridevA. jJAna dhyAna me cAga - virAge, Apa sUrivara ! moTA; kalikAle paNa je sUrirAyA kalpatarunI chAyA eka ja nAda gajAvyo se to viSaya - kaSAya che khoTA... he bhuvanabhAnu sUrirAyA! vaMdana ho tuja pAyA..8. ajJAne AthaDatA amane zivapurapaMtha batAyA.. koTi koTi vaMdana mArA, prema thakI dila gharo; he bhuvanabhAnu sUrirAyA ! vaMdana ho tuja pAyA..3. bhavasAgaramAM DUbatI naiyA he sUrivara ! uddharajo. zAstrothame parivahaMtI amIrasa jharatI vANI; bhakatajanone bhava bhava maLajo manaharI tuja mAyA.. e vANI suNAvI tAca deI bhavijana prANI.. he bhuvanabhAnu sUrirAyA ! vaMdana ho tuja pAyA..9. aMge aMge AvI vasajo, tuja sama tapanI mAyA. be hajAra me ogaNapacAse, caitra vada terasamAM he bhuvanabhAnu sUrirAyA ! vaMdana ho tuja pAyA..4. rAja nagaramAM svarge sIghATyA, parama samAdhi rasamAM tapa saMyama ne jJAnayogano saMgama tujamAM lAdhyo.. azru chalakatI AMkhe Aje, caraNe zIza jhukAyA.. diyA mahIM apramAda mahIne, zivapura mAraga sAdhyo, he bhuvanabhAnu sUrirAyA! vaMdana ho tuja pAyA..10 ghora tapasyA te ArAdhI toDI kAyA- mAyA.. prema varIne praNAme Aje, saMgha sakaLa tuja pAye. he bhuvanabhAnu sUrirAyA! vaMdana ho tuja pAyA..5. guNa tamArA havA kAje, 'premaketu' guNa gAye.. zata - draya upara pacAsa jemA,ziSya praziSyo sohe, jaga juga sudhI ama aMtaramAM, jIvo de gururAyA ! tyAga - tape nirara munigaNane nirakhI jana - mana mohe.. he bhuvanabhAnu sUrirAyA! vaMdana ho tuja pAyA..11. sA. tAraka pragurudeva zrImavijaya bhuvanabhAnusUrIztarajI mahArAjAne sAdara - savinaya - sabahumAna , zraddhAMjali. bhavadIyaM bhavadbhyaH samarpayAmi Apano zizu yazovijaya prathama AvRtti - 600 nakala *sarvAdhikAra pramANapradhAna zrIzvetAMbara mUrtipUjaka jaina saMdhane svAdhIna mUlya rU. 178 - TAIpa seTIMga : pArtha komyuTarsa, cotho mALa, svAgata kompalekSa, mahetA cavANA mATenI bAjumAM, puSpakuMja, maNInagara, amadAvAda-8. phona naM. (o.) 325986. (gha.) 366329. noMdha :- dArzanika adhyayanapriya jaina sAdhu-sAdhvIjI bhagavaMtane A grantha bheTa maLI zakaze. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinazAsananI zAna mahAna vibhUti **yotirthara gambha: yaitra vaha-6 vi.saM. 1867 tA. 18-4-1811 :100 oNI pUrNAhuti: Aso suE - 15 vi.saM. 2026 5CuttA sabhAvATa. hIkSA: ghoSa suE -12 vi.saM. 1881 tA. 16-1-1834 thAzasbhA : 108 oNI sabhApana : vi.saM. 2035 lAlabAga-muMcha :hIkSAparyAya: 58 varSa : gAzIpaE: AgA suE-11 vi.saM. 2012 punA : ubhara 87 varSa :paMnyAsaghaTa: vezAja suTa - 6 vi.saM. 2015 surendranagara : AyArthapaTa: bhAgasara suTa -2 vi.saM. 2028 tA. 7-12-1872 abhahAvAha. : svargavAsa: yaitravaha - 13 vi.saM. 2048 tA. 18-4-1883 sabhAvAha. pa.pU. vardhamAnataponidhi salasaMghahitaciMtA nyAyavizArada garachAdhipati sva. tAra5 pragurudeva zrIbha6 viSaya luvana lAnu sUrIzvara mahArANAne sAhara - savinaya - samAna zraddhAMjali bhavadIyaM bhavadbhyaH samarpayAmi Apano zizu yazo viSaya. Page #5 -------------------------------------------------------------------------- Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ prakAzakIya ghaDataya | paramapUjaya nyAyavizArada vardhamAnataponidhi saMhitaciMtaka gacchAdhipati sva. AcAryadeveza zrImavijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAja sAhebanI pAvana preraNAthI prAraMbhAyela tathA teozrInA ja divya AziSathI hAla paNa zAstrIya prakAzano karI rahela amArI saMsthA dvArA Aje parama upakArI pUjyapAda ArAdhya gurudevazrInA bhAnavijayajI evA munipaNAnA nAmathI garbhita evI bhAnumatI (saMskRta TIkA) tathA prItidAyinI (gujarAtI vyAkhyA) thI suzobhita prastuta nyAyAloka pustaka puSpanuM vijJa vAcakavarga samakSa prakAzana thatAM ame apUrva AnaMdanI anubhUti karI rahyA chIe. tema ja AMzika &Agamuktino anubhava karI rahyA chIe. | mahAmahopAdhyAya nyAyavizArada nyAyAcArya zrImad yazovijaya mahArAjAe racela mULa graMtha (nyAyAloka) aneka upayogI vAdasthalothI alaMkRta hovA chatAM cirakALathI adhyayana - adhyApananA kSetrathI lagabhaga vikhuTo paDI gayo hovAnuM eka kAraNa che navya nyAyanI gUDha - pAribhASika padAvalIno zrImadjIe karelo pratyeka paMktimAM bharapUra upayoga. AthI ja amUlyanidhAnatulya prastuta prakaraNanA avalokanAdimAM nyAyAdi darzananA prAraMbhika abhyAsu kaMIka khacakATano anubhava karatA hatAM. pAThakavarganA A khacakATane dUra karavA tema ja prastuta graMtharatnane vyApaka rIte adhyayana - adhyApananA kSetramAM lAvavA mATe prastuta mULa graMthanI evI vyAkhyAnI khUba AvazyakatA hatI ke jemAM mUlakArazrInA Azayane bAdha na Ave tathA vAcakavarganI buddhimAM saraLatAthI jacI jAya te rIte nabanyAyanA pAribhASika padonI draSTAMta sAthe chANAvaTa karavAmAM AvI hoya ane e vyAkhyAnA mAdhyamathI parikarmita thayela buddhi dvArA zrImadjInA anya graMthone vAcaka varga svayaM vAMcI zakavA samartha bane. A AvazyakatAnI paripUrti mATe vidvAna munizrI yazovijayajI mahArAje bhAnumatI nAmanI saMskRta TIkA tema ja prItidAyinI nAmanI gujarAtI vizada vyAkhyA banAvavAno prazaMsanIya prayatna karela che. temanA prayatnanI AvazyakatA, AvakAryatA, anumodanIyatAno khyAla abhyAsu vAcakavRMdane banne vyAkhyAonA avalokanathI anivArya rIte maLI jaze. AvA upayogI mahattvapUrNa kaThina dArzanika graMthanI saMskRta ane gujarAtI vyAkhyA prastuta karavA badala tema ja tenA prakAzanano amUlya lAbha amArI saMsthAne ApavA badala munizrIno ame AbhAra mAnIe che e. tema ja AzA rAkhIe chIe ke teo A rIte kaThina graMthonI vyAkhyA - vivecana karavA dvArA mahopAdhyAyajI mahArAjanA sAhityane samRddha ane spaSTa karI prAthamika dArzanika abhyAsu vAcakavarganA paThanayogya banAve tathA te zAstrIya graMthonA prakAzanano lAbha amArI saMsthAne ApavA udAratA dAkhave. zrI haribhadrasUrijIkRta SoDazakagraMthanI mahopAdhyAya yazovijayagaNivarathI racita yogadIpikA TIkA upara munizrI yazovijayajI racita kalyANakaMdalI (saMskRta) TIkA ane ratidAyinI (gujarAtI) vyAkhyA sahita SoDazaka graMthanuM prakAzana TuMka samayamAM karavA amArI dhAraNA che. prastuta mahattvapUrNa graMtha tema ja tenI banne vyAkhyAonA mudraNa Adi kAryamAM koI kSati na rahI jAya te mATe vyAkhyAkAra munizrIe prakriDiMga vageremAM pUrato prayAsa karela che. chatAM mudraNAdimAM chadmasthatAmUlaka koI truTi draSTigocara thAya to tenuM parimArjana karavA adhyetAvargane amArI premapUrNa prArthanA che. graMthanA kampojha, mudraNa Adi kAryane sarvAga suMdara banAvavA pArzva komyuTarsavALA ajayabhAI, vimalabhAI tathA saMjayabhAIe niSThAthI parizrama karela che. te badala teo pAga avazya dhanyavAdane pAtra che. prAnta, adhikArI jijJAsu mumukSu vAcakavRMda A graMtharatnanuM samyak adhyayana karIne kadAgrahaviSamukta banI muktipaMthe pragatipUrvaka prayANa kare eja eka maMgalakAmanA. li. divyadarzana TrasTanA TrasTI kumArapALa vi.zAha bharatabhAI si.zAha mayaMkabhAI vagere. sva. 02chAghipati pUjayapAda AcArya bhagavaMta vijaya meruprabhasUrIzvarajI ma.sA.nI maM 1La AzIrvAdathI. temaja pUjyapAda AcArya bhagavaMta vijaya devasUrIzvarajI ma.sA. temaja pU. AcArya bhagavaMta vijaya hemacaMdrasUrIzvarajI ma.sA.nA sadupadezathI - -: saMpUrNa saujanya : zrI zaMkhezvara pArzvanAtha jaina derAsara peDhI zrI vijayAmRtasUrIzvarajI jJAnamaMdira, dolatanagara, borivalI (isTa) muMbaI - 40006 6. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( TIkAkAranA hRdayogAra) 'varSothI lAkho lokone bAibalano upadeza ApanAra pAdarInA haiyAmAM bAIbalanA vacano vAstavamAM vasyA che ke nahIM ?' tenI parIkSA karavA yuvake sAmethI AvI rahela pAdarInA gAle rATApha karato eka tamAco mAryo, teno pratikAra karavAnA badale pAdarIe potAno bIjo gAla nAstika yuvAna sAme dharI dIdho. pelA yuvAne pharI bAgA baLathI eka thappaDa pAdarInA bIjA gAla para mArI, jenA vaLatA javAbamAM pAdarIe jaDabAtoDa mukako evA jorathI pelA naTakhaTI yuvAnanA moDhA para lagAvyo ke te 64mAnAvAdI (vAnanI batrIzI paDI gaI. yuvAne pAdarIne prazna karyo -> 'koI tamArA eka gAla para tamAco mAre to tame tamAro bIjo gAla tene dharajo' AvA izukhriIstanA upadezane tame zuM bhUlI gayA ? zuM tame bAibalane bevaphA banyA ? pratyuttararUpe pAdarI prakAzyA - pAga, koI bIjA gAla upara tamAco mAre to zuM karavuM ? eno koI khulAso bAibalamAM nathI karela. mATe huM bAIbalane saMpUrNatayA vaphAdAra ja rahyo chuM !!! pelo yuvAna Abho banI gayo. avAcaka thaI gayo. uparokata ramujI prasaMgamAMthI eTalo bodhapATha to avazya levA jevo che ke zAstranA mAtra zabdArthane haThAgrahathI vaLagI rahenAra kyAreka pAdarInI jema zAstranI ekAMte AzAtanA karavAnuM ghora pApa karI bese che. bhavabhIru mumukSu AvI gojhArI ane gaMbhIra bhUla karI na bese te mATe sUripuraMdara zrIharibhadrasUrijI mahArAjAe upadezapada zAstramAM padArtha-vAyArtha-mahAvAkSArtha - e daMparyArthanA kame zAstranI vyAkhyA karavAnI bahu 14 suMdara ane sacoTa paddhati batAvelI che. buddhinA ATha guNomAM paNa uhApohano nirdeza yogadaSTisamuccaya vagere graMthomAM maLe che. zraddhAnuM kendrasthAnamAM rAkhIne zAstrIya padArthaviSayaka jijJAsA ane pUrvottaragraMthAnusaMdhAnapUrvaka aneka zAstrone khyAlamAM rAkhIne tenA akAya - trikoabAdhita samAdhAnanI gurugamathI prApti-A prakriyAne cAlanA-pratyavasthAna evI pAribhASika padAvalI dvArA anuyogadvArasUtranI TIkAmAM varNavelI che. gAyane govALa vyavasthita rIte dohe to te gAya pUratuM dUdha Ape tema zAstra bhAgatA ziSya teTalA vyasthita rIte vadhu prazno kare teTaluM guru pAsethI vadhu jJAna meLavI zake. eTaluM ja nahi, kayAreka to zAstra bhAgatAM bhAgatAM gurune jItI levAnI IcchAthI pAga ziSya vaka praznonI evI jhaDI guru upara varasAve ke zAstra bhAgatAM-bhAgAvatAM guru-ziSya vacce hariphAInuM vAtAvaraNa sarjAya - evuM pAga saMbhavI zake - ema aTasahastrItAtparyavivarANamAM mahopAdhyAyajIe spaSTa rIte batAvela che. te paNa mananIya che. tethI bhAgAvanAra pUchAtA praznothI akaLAI javAnI jarUra nathI, temaja bhAMganAre prazna pUchavAmAM saMkoca rAkhavAnI jarUra nathI. A paddhatithI paThana-pATana vartamAnamAM to atiAvazyaka hogAya che. sUrivara zrIsiddhasenadivAkarajIe to saMmatitarka graMthamAM tyAM sudhI vAta kahela che ke svaparadarzananA zAstrono yathArtha bodha thayA vinA samyagadarzana pAga saMbhavI zakatuM nathI, samyaka cAritranI to kyAM vAta karavI ? vyavahArathI cAritra pALavA chatAM nizcayathI cAritranA zuddha phaLane teo anubhavI zakatA nathI. zAstronA tAttvika rahasyArthane yathArtha rIte pariAgamAvyA vagara maLela upalaka zAstrabodha, padavI, ziSya parivAra, prasiddhi vagere svaparanA tAraka nahi paNa mAraka banI jAya che ane pote jinazAsanano vairI banI jAya che.- evo ullekha upadezamAlA, saMmatitarka, 125 gAthAnuM stavana vagere aneka sthAne maLe che. maharSi pataMjali uttama tatvane pAmavA Agama, anumAna ane yogAbhyAsa dvArA prajJAne parizuddha karavAnI vAta 1gAve che". kevala zraddhA aMdha che to kevala tarka pAMgaLo (paMgu) che. te bannenuM yuthocita milana thAya to ja tAtvika dharmanagara prApti zakya bane. e rIte aneka zAstrasaMdarbha dhArA eTaluM to nizcita thAya che ke zAstrakAra maharSionA Azayane samavA, zAstranA tAtparyArtha-rahasyArtha-gUDhArtha -audaMparyArthine samyaka rIte oLakhavA, nathayika samyagdarzananI prApti-zuddhi-vRddhiarthe, zAstra ane zAstrakAronI AzAtanAthI bacavA zAstrIya tattvaviSayaka marmavedhI jijJAsA-prazra vagere manamAM udbhavavA e anivArya rIte IcchanIya che. to 14 tAraka tIrthaMkara-gAgadhara bhagavaMtone saMmata rahasyArthanI upalabdhi zakya che. mATe - zAstrIya vAtomAM 'nanu nava' nA karAya, prazna-dalila na thaI zake, 'bAbAvAkya pramANaM' <- AvI bhramaNAothI vegaLA rahevAnI jarUra che. satyaniSThatA ane satyAgraha banne vacce rAjA bhoja ane gAMgutailI jeTaluM aMtara che. zAstranA zabdArtha mAtrane vaLagI rahevuM te 18DatA che, tene sudharelI 1. cAlanArUpavyAkhyAnabhede tatra ziSyANAM vijigISutAyA api sambhavAt / yathA yathA vAmaM vAmena varte tathA tathA sUtramarthaM tadubhayaM vA labhe ityAdeH | kezi-pradezisambandhe prasiddhatvAt / aSTasahasrItAtparyavivaraNa - pra. 127. zlo. 7 / 2. niyameNa saihaMto chakkAe bhAvao na saddahai / haMdI apajjavesu vi saddahaNA hoi avibhattA // saM.ta.3/38 / 3. caraNa-karaNappahANA sasamayaparasamayamukavAvArA / caraNa-karaNassa sAraM NicchayasuddhaM na yANaMti / / saM. ta. 3/67 / 4. jaha jaha bahussuo saMmao ya, sissagaNasaMparikhuDo ya / aviNicchio ya samae taha taha siddhaMtapaDiNIo // upa.mAlA-323/saM.ta.3/66 1. AgamanAnumAnena yogAbhyAsarasena ca / tridhA prakalpayan prajJA labhate tattvamuttamam // Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASAmAM satyAgraha kahevAya. jyAre yukti ane zAstranA sApekSa samyaka samanvaya dvArA nizcita thayela gUDhArthane pAmavo -pakaDavo te satyaniSThatA che. zAstra ane yuktinA apekSita yathArtha joDAga dvArA ja saMpUrNa arthabodha thaI zake che. zAstranA mAtra zabdArthanuM jJAna kyAreya tAtvika daMparyArthine jagAvI na zake. mATe to zrIharibhadrasUrimahArAje yogaviMda granthamAM - dUtapUramaM <(36) evuM jaNAvela che. TUMkamAM, zaMkA-kuzaMkArUpI jherathI buddhine dUSita thatI aTakAvavA mATe tene zAstrIya zraddhAnuM kavaca paherAvavAnI jeTalI AvazyakatA che teTalI AvazyakatA buddhine prazna-dalila-jijJAsA-uhApohathI parimita karavAnI che. prathamanA abhAvamAM jema mokSamArgabhraSTatA dUSAga che. tema dvitIyanA abhAvamAM mokSamArga pragatizUnyatA, (vAstavamAM ) mokSamArgaprANirahitatA dUSaNa che. zraddhAnI jema jijJAsA-uhApoha-yukti-tarkanuM paNa svasthAnamAM mahattva hovAnA lIdhe 14 carAgakarAgAnuyoga vagerethI dravyAnuyogane svataMtra pADela che. ane dRSTivAdamAM paga dravyAnuyogapradhAna hovAnA lIdhe 14 pUno alaga vibhAga zrI gAgadhara bhagavaMtoe rAkhela che. yukti-tarka-uhApohathI buddhine parikarmita karavAnI keTalI AvazkayatA che ? teno vijJa vAcakavargane spaSTa rIte khyAla AvI gayo haze. te mATe nyAyazAstrano-nyAyadarzanano abhyAsa paNa teTalo 67 6rUrI che. vartamAnakAlamAM jinazAsana para thaI rahela kAunTanathiyarI, gurutvAkarSaNaviSayaka nyuTanathiyarI, sApekSavAda(ke kone syAdvAdanI sAthe koI nisbata nathI )viSayaka AInasTAInathiyarI, caMdralokagamana vagere Adhunika vijJAnavAdanA bAhya AkramaNonA sacoTa nirasana mATe; temaja vipazyanA, nizcayAbhAsavAda, ANuvrata, prAdhyAna vagere AMtarika humalAothI jinazAsananI lAja rAkhavA mATe tathA hiriyannA, paramenAIDijha, relamaholTasa, herelAiTasa, kAnTa, Demo kisa, losena, vebara, spinojhA, zopanahAra, higela, AbhAroIsa, osTina vagere pazcimI paradezI vidvAno dvArA thai rahela syAdvAdanA khaMDananuM khaMDana karavA mATe pAga nyAyanuM adhyayana-adhyApana ati Avazyaka che. kama se kama pelA pAdarInI jema zAstra joDe anyAya thaI na jAya te mATe pAga nyAyanuM parizIlana mahatvapUrNa che. Ano gaMbhIravicAra thavo 18rUrI che. pratyeka samakitaTi pAse prajJApanIyatA ane dRSTivAdopadezikI saMjJAno kSayopazama hoya ja che; je nyAyanA, tarkazAstranA abhyAsa dvArA baLavAna bane che. mATe koI pAga samakiti 'amAro nyAyanA abhyAsa mATeno kSayopazama nathI' Avo bacAva na karI zake, anyathA yogyatArUpe rahela daSTivAdopadezikI saMjJAno (daSTivAda = syAdvAda) nAza thatAM samyagudarzana 14 cAlyuM jAya. hA, yogya rIte bhagAvanAra vyakti te mATe jarUra apekSita bane . bAkI samabhaMgI, sakalAdeza, vikalAdeza, naya, nikSepa, pramANa, dravyAnuyoga vagerenI tAttvika samajaNa vinA ke tenA rahasyArthane samajavAnI tAlAvelI vinA samyagudarzanano yoga -ema kevI rIte seMbhave ? tAttvika dharma sUkamabuddhigamya che ane buddhinI sUkramatA - tejasvitA lAvavA nyAyano abhyAsa atiAvazyaka che. zrImadjInuM saMskRta sAhitya 'mahopAdhyAyajI' evA hulAmaNA nAmathI nyAyavizArada zrImada yazovijayajI gaNivarya hajainetara vidvAnomAM tathA AbAlavRddha jainomAM suprasiddha che. temanuM jIvanakavana anyatra aneka sthAne upalabdha hovAthI te vize ahIM pratipAdana karavuM anivArya ujAgAtuM nathI. prAcIna jainAcArya pradarzita bhedabheda vagerenuM khaMDana karIne tathA pUrvakAlIna svAdAdInA dArzanika siddhAMtonI viruddha nyAyasiddhAMtonuM sthApana karIne tatvaciMtAmagikAra gaMgeza upAdhyAye prAcIna nanyAyane jarita karela hovAthI mahopAdhyAya yazovijayajI mahArAje navyanyAyanI paribhASAmAM prAcIna jainanyAyanA siddhAMtonuM tAtparya batAvI, temAM pariSkAra karI aneka navIna yukti - prayukti dvArA tene punarjIvana ApavAnuM bhagIratha kArya karyuM. zrImadjIe saMskRta - prAkRta - apabhraMza (dravyaJAgaparyAyarAsa, TabArtha vagere) -gujarAtI sAhitya dvArA ApAgI upara mahattvapUrNa amUlya upakAra karela che. teozrIe seMkaDonI saMkhyAmAM saMskRtagraMtharacanA karela hovA chatAM ApaNA durbhAgyane lIdhe teozrIe banAvela pramArahasya trizUlyoloka, vAdarahasya, maMgalavAda vagere graMthonA to vartamAnamAM darzana paNa thatA nathI. siDanvayokti, jJAnArNava, pratimA sthApananyAya, vairAgya 95latA, bRhasyAdvAdarahasya vagere zrImadjInA graMtho maLe che, to pAga apUrNa - truTaka maLe che. chatAM paNa vartamAnamAM saMpUrNa upalabadhu mahattvapUrNa evuM mahAmahopAdhyAyajInuM saMskRta sAhitya samarSinA tArAonI jema mukhyatayA 7 vibhAgamAM vaheMcI zakAya tema che --> (1) pUrvAcAryonA mULagraMtha upara TIkAtmaka sAhitya, kema ke syAdvAdakalpalatA, (ladhu ) syAdvAdarahasya, SoDazaka TIkA vagere. (2) jainatara darzanakAronA graMtho upara samIkSAtmaka vivecana, kema ke pAtaMjalayogadarzanabhATippANI vagere. (3) svaracita mUlagraMtha upara TIkAtmaka racanA, jema ke nayAmRtataraMgiNI, upadezarahasyuTIkA, bhASArahasyavivarAga, adhyAtmamata parIkSAvRtti, pratimAzatakavRtti Adi. (4) anyakRta TIkA upara upaTIkAsvarUpa graMthanirmANa, jema ke aSTasahastrItAtparyavivarAga vagere. (5) kevala padhAtmaka saMskRta 1. Agamacopapattizca sampUrNamarthadarzanam / atIndriyANAmarthAnAM sadbhAvapratipattaye / / 2. yazca samyagdRSTiH kSAyopazamikajJAnayukto yathAzakti rAgAdinigrahapara: tasya dRSTivAdopadezikI saMjJA daMDakavRtti - zlo. 44 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( vAmaya, jema ke adhyAtmasAra, adhyAtmopaniSad vagere. (6) svadarzananA anya graMthakArathI graMthita graMtho upara saMkSipta TippArAtmaka sAhitya jema ke dharmasaMgrahaTippaNa vagere (7) gadhAtmaka svataMtra prakarAga sena, jema ke AtmakhyAti, vAdamAlA, prameyamAlA vagere. prastuta saMvidhavibhAgamAMthI sAtamAM vibhAgamAM nyAyAloka graMthano samAveza karI zakAya tema che. TIkA uddabhavabIja | vi.saM. 2042 nI sAlamAM dAdara-ArAdhanA bhavanamAM cAturmAsa daramyAna mAre pUjyapAda vidyAgurudevazrI jayasuMdaravijayajI mahArAha8 (hAlamAM paMnyAsapravara) pAse tattvaciMtAmaNi graMthano tema/ paMDitavarya harinArAyaNamizrajI pAse vAkyapadIya graMthano abhyAsa cAlato hato, te gALA daramyAna saMpUrNAnaMda-saMskRta-vizvavidyAlaya -vArANasInA nyAya -vaizeSivibhAganA adhyakSa badarInAtha zukla pUjyapAda sva.dAdAgurudevazrI bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjanA darzana-vaMdanArthe IrlAbrI-boe eka saptAhanA gALA mATe AvelA. tethI pUjyapAda dAdAgurudevazrIe paMDitapravara pAsethI dArzanika padArthone spaSTa karavAnI cAvI meLavavA mane dAdarathI Ila-brIja bolAvIne nayopadeza graMthano abhyAsa paMDitavarya pAse zarU karAvyo. tema 18 saMgha-samudAya vagerenI aneka 6(vAbadArI vaccethI potAno amUlya samaya kADhIne dAdAgurudevazrIe paNa mane bAkInA samayamAM nyAyAloka graMtha bhANAvavAnuM zarU karyuM. nyAyavizAradazrIe banAvela prastuta graMthanI atyaMta kliSTa paMktio nyAyavizArada gurudevazrI eTalI saraLatAthI sAhajIka rIte spaSTa karatAM ke A nyAyano graMtha ItihAsa jevo rasaprada lAgavA mAMDacomAruM eTaluM eka saubhAgya ane sadabhAgya samajuM chuM ke ArAdhya pAda dAdAgurudevazrI pAse abhyAsa karavAnI sauprathama (ane sarva aMtima) take eka saptAha teTalA samaya mATe saMyamajIvanamAM te gALA daramyAna huM meLavI zakyo. paryuSArAnIya praguruvaryazrInI pravAhabaddha pratipAdanazailI pAmarane pAMga paramatA pamADanAra hoya tevI anubhUti thavA lAgI ane te vakhate dilamAM UMDe UMDe evI eka Uma udbhavI ke pUjyapAda dAdAgurudevazrI 5 zailIthI nyAyAloka graMthanI pratyeka paMktione spaSTa kare che tevI zailImAM koi TIkA ke vivecanA prastuta graMtha upara racAya to abhyAsune keTalI sahAyatA ane saMtoSa maLe ! A bhAvanAnA bIjAropAgane bhaviSyamAM aMkurita-puSpita-phalita karavAnuM mAruM to koi gajuM na hatuM. paraMtu gatavarSa daramyAna paramArAthyapAda dAdAgurudevazrInA svargavAsa thayA bAda, teozrInA mArA para thayelA upakAronuM yatkiMcita RNa vALavA teozrInA nAmathI saMlagna evI TIkA nyAyAloka para lakhavAnI bhAvanA teozrInI 14 divyakRpAthI daDha banI, jenA phalasvarUpe nyAyAloka graMtha upara bhAnumatI (saMskRtaTIkA) nuM sarjana thaI gayuM. teozrInA ja divya AziSathI nirmita thayela A kRti teozrIne samarpita karatAM Aje huM apUrva AnaMdano ane AMzika &Agamuktino anubhava karI rahyo chuM. nyAyAlokagraMthanI vyApakatA || anya zAstrakAra paramarSio svaracita navya zAstramAM mukhyatayA sAkSIpATharUpe pUrvAcAryonA graMthono ane vacanono avarAre avasare ullekha karatAM hoya che. mahopAdhyAyajI mahArAje zAstraracanA karatAM prAcIna praNAlikAne TakAvI rAkhI temaja temAM potAnI eka AgavI anokhI zailIno umaro e karyo ke teozrIe svaracita graMthonI pAga paMktiono saMvAdarUpe ullekha ke vikSita viSayane vistArathI samajavA mATe svakRta anya graMthano nAmanirdeza avasare avasare bedhaDaka rIte chUTathI karela che. seMkaDo zAstronA sahaka bahuzruta mahanIya mahopAdhyAyajInI A anokhI nUtana zailInuM parizIlana karavAmAM Ave to teozrIe kayA kramathI kayA kayA zAstronI racanA karI haze'? teno aMdAja vartamAnakAlIna vidvAnone maLI zake che. mahAmahopAdhyAyajI mahArAje svaviracita 14 je graMthono anya graMthomAM ullekha karyo che, temAM sauthI vadhAre vyApaka nAmanirdeza syAdvAdarahasya graMtha pachI prastuta graMthano ja che, - AvuM mAruM maMtavya che. A maMtavyanI prAmANikatA sUcavatA upAdhyAyajI mahArAjanA ja atideza vacanone nihALIe, juo ! 9, utere o/IIInodbI/ze 2 hyadAtai sAsvahasa - vyAyAlokayoravaseyam / 2, myAno / (dvirupabhaKTI - savita5-9 - dbr/ra01, 90 subsuvaIY:) (IqbfpabhaII savita5-9 drtrataH-8 - anamitermAnasatvaravaNDanam) (sAva@fpaNaTI sAd - 9 brfRbI - 88 - pratyakSasvarUpamImAMsA) (AvaFipaNaTI - sava-9 1ra0-90-brimUha rAsa: ) (syAdavAdakalpalatA - stabaka -3 kArikA 34 AtmavibhutvApAkaraNam) 8, iti spaSTaM nyaayaaloke| 1, adhikaM nyAyAlokAdau / Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6, adhikaM jJAnArNava - svAdavAdarahasya nyaayaalokaadii| 19, caMda6 08/ISTIote / 8, pradiAdbHHdbrI-VIIIIotaol / (sagAvAtaprLICII savita) - kArikA 61 cAkSuSakArANatAvimarza:) (ciEzad//HDI - rU9/19 - mubsvasa) (137k sahasI ICultvAra - pa. 99 CII IIofIe: kAlAUnAzyatAvicAra:) (ofTarihassA paS 85) e, adhikaM nyaayaaloke| A uparAMta avyakta rIte pAga prastuta graMthano nirdeza zrImadjIe 'ti banyatra vistara..' AvuM kahevA dvArA aneka graMthamAM karela che. jema ke syAdvAdakalpalatA - stabaka - 3 (blo. 9, pRSTha 63, asaMbaddhamAM ayaskAntadraSTAntathI kAryajanakatA nirUpaNa syAdvAdakalpalatA stabaka - 4 (zloka - 38 bhAvAtmaka abhAvavAda pRSTha - 83) vagere. AnA dvArA prastuta graMthanI vyApakatAno khyAla AvI zake che.chatAM pAga sAMpratakAle A graMtharatna adhyapana - adhyAyana kSetramAM luptaprAya: hovAnuM eka kArAga mahopAdhyAyajI mahArAjanI dhAradAra kalamathI thayelo nanyAyanA kliSTa pAribhASika padono pracura pramANamAM prayoga che. AthI prastuta graMthanA adhyayanamAM abhyAsune sahAyatA maLe te mATe bhAnumatI (saMskRta) TIkA uparAMta gujarAtI vivecananI AvazyakatA hatI, tethI saMsArI pAse nAnIbahena mumukSu prItikumArInA nAmathI garbhita 'prItidAyinI' gujarAtI vyAkhyAno paNa prastuta pustakamAM samAveza karavAmAM Avela che. nyAyAlo vyutpatti 'nAyate = yathAspena paffjIvate vastutatte manena ti cAva: ' A vyutpatti mujaba nyAyazabda yukti, tarka ItyAdi arthamAM prasiddha che. gautamIyadarzanAnusAra paMcAvayavI anumAnaprayogane vAyu' kahe che. padArthasiddhi mATe Thera Thera paMcAvayavI anumAnaprayogano pradhAnatayA Azraya karavAnA lIdhe gautamIyasaMpradAya nyAyadarzana' zabdathI prasiddha thayela che. AnvIkSikIvidhA arthamAM pAga nyAya" zabda pracalita che. nyAya zabdano artha udAharAga athavA koI ghaTanA paNa thAya che. dA.ta. dazArNabhadranyAya (SoDa. - 3). A arthamAM nyAyazabdano prayoga nyAyokitakoza' 'laukikanyAyAMjalivagere graMthanA nAmamAM paNa thayela che. sAmAnya lokamAM nyAya' = pakSapAtarahitatA athavA taTasthatA ke prAmANikatA ItyAdi prasiddha che. nyAyAdhIze Apela nippala pheMsalAne pAga nyAya kahe che. tema ja vyAkaraNazAstrasaMbaMdhI keTalIka svIkRta maryAdAo ke jeno sutromAM ullekha na thayo hoya paNa ADakatarI rIte batAvela hoya - dA.ta. apavAdasUtra utsargabAdhaka che- vagere, tene paNa nyAya kahe che. nyAya zabdano eka artha nIti pAna thAya che (juo SoDazaka 5/16 TIkA). brAhmaNa, kSatriya vagere potAnI jAti mATe vihita vyApAra pANa nyAya kahevAya che (juo SoDazaka 13/5). vizuddha vyavahArane pAga nyAya kahe che. dharmabiMduvRttimAM 'cAve = guddhamAnaturojitathivAre TripeLa' (1/3) AvI vyAkhyA karI che. nyAyazabdano eka artha prakAra, paddhati paNa thAya che. (juo nyAyAloka pR. 1892). niyama arthamAM pAga nyAyazabda vaparAya che (SoDazaka 6 (5). dArzanika jagatamAM nyAyazabda te te darzanamAM saMpradAyamAM pAge rUDha che. mukhyayA gautamI nyAya, bauddhanyAya, jenanyAya A rIte kramaza: akSapAda saMpradAya (naiyAyikadarzana), bauddhamata ane jainadarzana mATe vyavahAra thAya che. yogAnuyoga prastuta traNeya darzanamAM gautama nAmanA alaga alaga mahanIya maharSi thaI gayA che, je traNeya darzanamAM kramaza: gautama maharSi, gautamabuddha, IndrabhUti gautamasvAmI A rIte prasiddha che. prastuta vAgeya vibhUti alaga alaga che. gautamIyanyAya (naiyAyika darzana) mAM prAcIna kAlamAM thanAra vAtsyAyana, udayanAcArya vagere prAcIna naiyAyika tarIke prasiddha che tathA teonA uttarakAlavartI gaMgeza upAdhyAya, vardhamAna upAdhyAya, raghunAtha ziromaNi vagere navya taiyAyika rUpe jANItA che. bauddhadarzanamAM dinAga, arcaTa, jJAnazrImitra, dharmakIrti vagere prAcIna bauddhanyAyanA vidvAna tarIke prasiddha che. mokSAkaraguma vagere navya bauddhanyAyanA purogAmI kahI zakAya. jainanyAya (darzana)mAM zrIsiddhasenadivAkarasUrijI, zrImadbhavAdIsUrijI, zrI zAMtisUrijI, zrIvAdidevasUrIjI Adi nAcAryo prAcIna jaina nyAyanA prasthApaka - pravAhaka kahevAya che. tathA mahopAdhyAya yazovijaya gaNivarya navya jainanyAyanA puraskartA tarIke jANItA ane mAnItA che. tyAre cAW T IT3f77 mAcho ti A vyutpattithI nyAyasaMbaMdhI prakAza (jJAna) pAtharavAnA lIdhe prastuta prakaraNanuM nyAyAloka yathArtha = gAganiSpanna nAma che. nyAyAloka viSayavimarza nyAyAloka zabdanA artha mujaba nyAyavizArada mahopAdhyAyajIe nyAyAlokamAM mukhyatayA gautamIya nyAyadarzana tathA bauddha Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyasaMpradAyanA sarvathAekAMtagarbhita siddhAntonI vistRta samAlocanA- samIkSA dvArA jainanyAya para prakAza (=Aloka) pAtharyA che. prastuta prakaraNane zrImadjIe traNa prakAza (vibhAga) mAM prastuta karela che. zrImadbhujIe prathama prakAzamAM mokSamAM jJAna-sukhanA pratipAdanathI garbhita muktivAdanuM Alekhana karyuM che. vartamAnamAM dhAviMzadvAtriMzikA (31mI batrIzI), syAdvAdakalpalatA (prathama stabaka) vageremAM prastuta muktivAda upalabdha thAya che. tyAra bAda (pRSTha 49 thI pRSTha 84 sudhI) AtmAne vibhu = sarvavyApI mAnanAra naiyAyikanA matanuM (AtmavibhutvavAdanuM) vistArathI khaMDana karavAmAM Avela che. jemAM prAsaMgika rIte zabdamAM dravyatvanI siddhi (pRSTha 51 thI pRSTha 64), sAvayava AtmAno kathaMcit nAza (pR.75) vagere darzAvela che. prathama prakAzamAM tRtIya vAdasthala che Atmasiddhi. temAM prAcIna nAstika matanuM khaMDana karI zarIra, indriya, mana vagerethI bhinna evA AtmAnI siddhi karavAmAM Avela che. (pRSTha 85 thI pRSTha 125). tema ja lAghavathI zarIrane jJAnasamavAyIkAraNa mAnanAra tathA anumitine mAnasapratyakSAtmaka mAnanAra navInanAstika (=uzRMkhala naiyAyika) matanuM paNa sacoTa nirasana (pRSTha 126 thI pRSTha 146) karavAmAM Avela che. A viSaya AtmakhyAti, syAdvAdarahasya (madhyama tRtIya khaMDa) tema ja syAdvAdakalpalatA (prathama stabaka)vagere graMthomAM vartamAnamAM upalabdha che. prathama prakAzamAM caturtha vAdasthala che jJAna-paraprakAzakhaMDanavAda. naiyAyikamate jJAna parata: (=svottarakAlIna anuvyavasAyathI) prakAzya che. pRSTha 147 thI pRSTha 165 sudhI naiyAyika saMmata (pUrvapakSa)vivecana karI pRSTha 166 thI pRSTha 197 sudhI vistArathI jJAna svata: prakAzya che- te vAtanI siddhi karavAmAM Avela che.A rIte prathama prakAzamAM cAra vAdasthalonuM zrImadjIe hRdayaMgama rIte varNana karela che. dvitIya prakAzamAM paNa kula cAra vAdasthala che, je godAdakalpalatA vageremAM paNa Alekhita che. ahIM prathama vAdasthala che jJAnAdvaitakhaMDana. bauddhasaMpradAyamAM mAdhyamika, sautrAntika, vaibhASika, yogAcAra- A rIte kula cAra mata che. temAMthI yogAcAra bauddha vidvAna jJAnathI bhinna bAhya ghaTa, paTa vagere padArthanA astitvane mAnya karatAM nathI (pRSTha 196 thI pRSTha 203). zrImadjIe tArkika rIte jJAnAtirikta bAhya arthanI siddhi karI vijJa navAdI yogAcAramatanuM khaMDana karela che. (pRSTha 203 thI pRSTha 212 sudhI). A viSaya syAdvAdakalpalatA (caturtha staMbaka), nyAyakhaMDakhAdya vagere graMthamAM sAMpratakAle prApta che. dvitIyavAda sthala che samavAyanirasanavAda. naiyAyikamate guNa-guNI, avayava-avayavI vagere vacce saMbaMdhIvyAtirikta samavAya saMbaMdha mAnavAmAM Avela che. tattvaciMtAmaNi tema ja tenI AlokaTIkAne zrImadbhue najara sAme rAkhIne samavAyanuM khaMDana karela che (pRSTha 213 thI puSTha 269 sudhI). tRtIya vAdasthala che cakSuaprApyakAritAvAda. naiyAyika vagerenA mate viSayadeza paryanta jaIne AMkha viSayano sAkSAtkAra utpanna kare che. arthAt cakSu Indriya prApyakArI che. syAdvAdaratnAkara, ratnAkarAvatArikA vagere graMthonA AdhAre tema ja navIna yuktio batAvIne zrImadjIe cakSu Indriyane aprApyakArI = viSayadeza sudhI gayA vinA ja yogyadezamAM rahela vastunA pratyakSane utpanna karanAra batAvI che. (pRSTha 237 thI pRSTha 256 sudhI) hakIkatamAM prastuta cakSuaprApyakAritvavAda mukhyavAdasthala nathI, paraMtu syAdvAdarahasya vagere graMthanI jema ahIM paNa samavAyanirasanavAdamAM prAsaMgika rIte ja te zrImane abhimata che. tethI ja cakSuaprApyakAritvasiddhi pachI puna: samavAyasAdhaka navIna yuktionuM khaMDana zrImadjIe karela che (pRSTha 257 thI pRSTha 2069 sudhI) tathA avayava-avayavI vagere vacce bhedAbhedanuM sthApana karela che, (pRSTha 270 thI pRSTha 236) aMtimavAda sthala che abhAvavAda. (pRSTha 277 thI pRSTha 312 sudhI) naiyAyikamate abhAva adhikaraNathI atirikta = bhinna che. lAghavasahakArathI abhAvane adhikaraNasvarUpa siddha karI syAdvAdaratnAkaradarzita rIta mujaba vyavahAranaya ane RjusUtranayathI dhvaMsa ane prAgabhAvanuM nirUpaNa karIne pramANa dvArA tene dravyaparyAyaubhayAtmaka batAvela che.tema ja prabhAkara mizra matAnusAra zudhdAdhikaraNabuddhisvarUpa abhAvane batAvI tenuM khaMDana karela che. (pRSTha 313 thI pRSTha 318 sudhI) prastuta vAdasthalano upasaMhAra karatAM jJAnAdvaitanayAnusAra prabhAkaramizramatane saMmati paNa ApelI che. (pRSTha 319) zrImadjIe tRtIya prakAzamAM dharmAstikAya, adharmAstikAya vagere 6 dravya temaja paryAyanuM saMkSipta nirUpaNa karela che. prastuta prakaraNamAM prathama prakAza karatAM dvitIya prakAzanuM pramANa alpa che. tema / dvitIya prakAza karatAM tRtIya prakAzanuM parimANa alpa che, alpatama kadavALA tRtIya prakAzamAM paNa zrImadjIe atiriktakAlavAdI ane paryAyAtmaka kAlavAdInA matanuM nirUpaNa karela che.(pR.327) tathA lokAkAzanA pratyeka AkAzapradezamAM eka - eka kAlANuno svIkAra karanAra digaMbaramatanuM nirUpaNa ane nirAkaraNa karavAnuM zrImadjI cUkI nathI gayA (pR.329) paryAyanA pratipAdanano atideza zrImadjIe syAdvAdarahasya graMthanA nirdeza dvArA karI tRtIya prakAzanI ane tenI sAthe prastuta prakaraNanI samApti karela che (pR.332). 'gAgaramAM sAgara' uktine caritArtha karanAra prastuta prakaraNanA pratyeka prameyono vistRta paricaya meLavavA mATe vijJa vAcakavarga viSayamArgadarzikAnuM avalokana karI zake che. ahIM to atisaMkSepamAM viSayanirdeza karavAmAM Avela che. Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratiparicayaurda 5. motIvijayajI mahArAha jJAnabhaMDAramAM rahelI prastuta mULa graMthanI hastalikhita pratanI eka kopI paramapUjaya paMnyAsapravara pradyumnavijayajI gaNivaryazrI dvArA mane prApta thayelI, jenI ahIM ha. pra. evI saMjJA rAkhavAmAM AvelI che. temAM kula 2dA pRSTha che. pratyeka pRma upara prAya: kula 32 paMkti che. 27 mA pRSThanA AgaLanA bhAgamAM 13 mI paMktimAM mUla graMtha samApta thAya che. lakhAAga kada 1dA'' x 22aa' che. akSaro suvAcya che. paraMtu aneka sthaLe azuddhio vAgI rahelI che. tema pAThAMtaro pAga ghANA che. A uparAMta TIkAnA satana-saMpAdana kALa daramyAna mULa graMthanI eka mudrita prata paNa mArI pAse hatI tenA kula 18 pRSTha hatA ane pratyeka pRSTha upara prAya: AgaLa pAchaLa thaIne kula 36 paMktio che, jenI ahIM mu. saMzA rAkhavAmAM Avela che. tema 14 'cAyA; tapAchAparva-zrImatinA-nemisUrivartAvati sameta:' AvA zirSakavALI zrItonagraMthaprakAzaka sabhA rAjanagarathI prakAzita saTIka mudritaprata paNa lekhanakALa daramyAna mArI pAse vidhamAna hatI. temAM tattvaprabhA TIkA mudrita che. te pratanI ahIM ne . saMjJA rAkhela che. banne mudrita prato prAya: zuddha hovA chatAM keTalAka sthAne azuddha che. keTalAka sthAne to hastalikhita prata ane banne mudrita prato pAga arthano anartha kare tevI azuddha che. tevA sthAne upAdhyAyajI mahArAhatanA anya graMthanI ane anya darzanakAronA tadviSayaka graMthanI sahAya laina meM apekSita zuddha pAThano ullekha A pustakamAM karela che. bIjI mahattvanI vAta e che ke zrImadjIe prastuta nyAyAloka graMthamAM alaga alaga vAda sthalonA vistArathI nirUpANa mATe 6 sthAnamAM (juo pariziSTa 1) syAdvAdarahasya graMthane jovAnI bhalAmaNa karI che. tevaprabhA TIkAnI racanA pUrva syAdvAdarahasya grantha anupalabdha hovAthI tattaprabhA TIkAmAM aneka sthAne pariSkAra -parimAina-saMskarAga -saMvardhana AdinI AvazyakatA hatI. tema 64 thANA sthale mULa graMthanuM vivecana tattaprabhA TIkAmAM na karela hovAthI tenI pUrti mATe, adhUrI vyAkhyAnI spaSTatA mATe tema 18 mUlagraMthanA azuddha pATonA AdhAre thayela viparIta vyAkhyAnA sumAkartana mATe nyAyAloka graMtha upara anya saMskRta TIkAnI AvazyakatA mane ujAgAI ane tenI paripUrti mATeno A eka namra prayAsa che. " | vyAkhyAkrayasanakALa daramyAna mULa graMthana' amuka atilijha paMktio magajamAM spaSTa na thAya ke upalaka daSTithI mUla graMthamAM pUrvApara anusaMdhAnano abhAva gAya ke sUkSmatA thI vicAratAM pUrvApara virodha kevuM lAge athavA to sthUlabuddhithI vicAratAM prastuta mUlagraMthanI paMktino zrImadjInA anya graMtho sAthe virodha lAge tyAre lekhana kArya sthagita karIne huM 'zrInayavijayavibudhapadasevakAya nama:' A padano jApa karavA berI 14to ane mALA pUrI thatAM ke bI te divase savAre e mUMjhavAgane nyAyavizAradajI bahu 18 premALatAthI dUra karI mArA ullAsane vadhAratAM hoya evI pratIti vyAkhyAyarasanakAla daramyAna ghaNIvAra thayela che. jANe ke mArA mAdhyamathI khuda zrImada 8 A kArya karI rahyA hoya ane huM tAranI jema vijaLIne pasAra thavAnuM mAdhyama banyo houM- AvI sAnubaMdha pratIti sanakALa daramyAna thatI rahI che. trIjA prakAzanA aMte nyAyAloka graMthanI prazastimAM zrImadjIe jaNAvela 5 naMbaranA blokane ((o pRSTha 33 3) chellA 3 varSathI huM eka viziSTa AdarathI gadagadabhAve yAda karato Avyo che. ane A lekhanakALa daramyAna to te have kAyama mATe hRdayAMti 18 banI gayela che te loka dvArA zrImadjI dvArA svamukhe maLela abhivAdana ane AziSane huM mArI aMgata milakta rAmanuM chuM. astu - jema jema prastuta graMthano abhyAsa vidyAnuM vargamAM vadhato jaze tema tema jainadarzana pratye vAcakavarganI zraddhA-Adara bahumAnamAM kalpanAtIta harANaphALa vege vadhAro thaze - evI zraddhA che.vyAkhyAyanI racanA dvArA vijJa vAcakavargane prastuta graMthanA bhAvArthane samajavAmAM huM nimitta banyo houM to temAM prabhAva zrImadjIno ane upakArI guruvarga vagereno 14 che. hajArathI vadhu graMthonA adhyayana pachI bahu ja vicArapUrvaka temaja pUrvottara grantha anusadhAnasahita saMskRta-gujarAtI vyAkhyAnI meM racanA karela che. tema 14 pariDiMga, graMthaseTIMga vagere thavAbadArIne adA karatI vakhate paga vyAkarANanI daSTie tema 14 padArthanirUpANanI draSTie banne vyAkhyAnuM saMzodhana sAvadhAnIthI karela che. tethI banne vyAkhyA sahasA avizvAsanuM sthAna nahi banI zake. chatAM paNa temAM anAbhogAdi kArAge azuddhi rahI gaI hoya to vidvAnone mArI prArthanA che ke mArI upara anugraha karI teo banne vyAkhyAgraMthanuM saMpUrNa sUkSma avalokana karI athavA to pariziSTa 2 ane 3 mAM batAvela noMdha mujaba te te sthAnanuM nirIkSaNa karI truTIo mane gAve, jethI dvitIya AvRtti vakhate te azuddhionuM punarAvartana na thAya. upakArasaMsmaraNa. bhAnumatI - prItidAyinI vyAkhyAdraya nirmANa ane tenAthI yukta prastuta graMthanA saMpAdanamAM A mahApuruSono amUlya upakAra avazya smarAgIya che. Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 - nyAyavizArada vardhamAnataponidhi saMghahitaciMtake gacchAdhipati AcAryadeveza sva, dAdAgurudeva zrImadavijaya bhuvanabhAnuM sUrIzvarajI mahArAjA, jemanI divyakupA mane samyagRjJAna Adi saMyogonI ArAdhanAmAM satata ullasita karI rahI che. --> paramapUjya siddhAMtadivAkara gacchAdhipati AcAryadeva zrImadavijaya jayaghoSasUrIzvarajI mahArAjA, temanI ni:svArtha sahAya tema 18 yogya mArgadarzana dvArA mArA saMyamajIvananI puSTi-zuddhi - vRddhi thaI rahI che. - --> zAsanaprabhAvaka vairAgyadezanAda# AcAryadeva zrImadvijaya hemacaMdrasUrIzvarajI mahArAjA, temaNe potAnA prAganI paravA karyA vinA mane saMyamaratnanuM dAna karyuM. - ---- saumyasvabhAvI paramapUjaya paMnyAsapravara zrI pradyumnavijayajI gaNivarya, sonI sahAyathI mane nyAyAloka mULagraMthanI hastalikhita pratanI eka nakala prApta thaI. - --> sarvatomukhI pratibhAsaMpanna vidyAgurudeva pa.pU. paMnyAsapravara zrI jayasuMdara vijayajI gaNivarya, hteoe ni:svArthabhAve vyutpattivAda, sAmAnya nikita, vyadhikarogaprakarAga, tattvaciMtAmaNi vagere ucca -uccatara-uccatama nyAya graMtho bhAgAvIne tathA abhyAsamArgadarzana vagere dvArA mArA upara ananya avismarAgIya upakAro karelA che. --> paramopakArI sadAprasanne bhavodadhitAraka guruvaryazrI vizvakalyANavijayajI mahArAja, naremanI avirata pAvana nizrAmAM vyAkhyAkrayasarjana tema 14 prastuta graMthanuM saMpAdana thayela che. --> uparokta sadguruvaya ane adhikRta vaDIla saMyamIo vagerenI 14mbaradasta kRpA dvArA vyAkhyAyasahita prastuta graMthanA saMpAdanathI re pugya nirmANa thayela hoya tenA dvArA tema ja prastuta graMthanA paThana - pATana kArA vizvakalyAga ane vizvamaMgalanI vyApaka zubhakAmanA sAthe viramuM chuM. gurupAdapamAgu muni yazovijaya mahA suda. 1 vi.saM.2050 ghoDegAMva (mahArASTra ). Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayamArgadarzikA 9 che. viSayamArgadarzikA viSaya pRSTha | viSaya J ja >> , "naiyAyika saMmata mokSanI samIkSA 'muktivAdArambhaH jayadevamizramatanirAsaH sarvajIvamuktisiddhi-vardhamAna upAdhyAya vardhamAnamata aprayojaktAdopagrasta saMsAritvena mokSakArAgatA- naiyAyika muktivAdadvAtriMzikAsaMvAdaH AtmakhyAti-tattvacintAmaNi-nyAyalIlAvatI. saMvAdAvedanam bhavyatva mokSakAsagatAavacchedaka-syAdvAdI maMda koTinA zamAdi viziSTa zamAdinA prApaka bhavyatvanizraye'dhyAtmamataparIkSAdisaMvAdAviSkAraH mahAnizIthavacane'nyonyAzrayanirAkaraNam naiyAyikamate mokSa puruSArthanA ucchedanI Apatti tathAbhavyatvaparipAkamImAMsA arthasamAjasiddhatvavicAraH caramaduHkhadhvaMsa svarUpa mokSa mAnavAmAM samasyA mukti viziSTaduHkhasAdhanaasaravarUpa nathI. tattvacintAmaNikAramatakhaNDanam tattvacintAmaNisaMvAdaH prAgabhAvamAM paNa janatA mAnya mokSa Ayantika duHkhaprAgabhAvasvarUpa che-bhAkara prabhAkaramAnya muktinuM nirAkarANa nyAyasUtrasaMvAdaH tattvacintAmaNisaMvAdaH duHkhadhvaMsa athavA duHkhaantAbhAvarUpa mokSa amAnya che duHkhaasastoma paNa mukti nathI paramAtmAmAM AtmAnA layasvarUpa mukti -tridaMDimata vedAntatattvavivekaTIkAvivaraNasaMvAdaH udayanamatanirasanam nirupaplava cittasaMtati = mukti - vijJAnavAdI bIjIsaMmata mukti asaMgata sugatamatanirAse syAdvAdakalpalatA-sammatitarkasaMvAdaH 18 IzvarapratyabhijJAkArikA-pAramAtmikopanipadavacananirAkaraNam mukti svAtanya svarUpa prakRti ane tenA vikArono laya e ja mukti - sAMkhya agricittAnutpAdasahita pUrvattinAza = mukti-bauddha 20 nyAyakusumAJjali-navamuktivAdasaMvAdaH 'nyAyasUtra-'bhApya- 'vArtika-"tAtparyaTIkAsaMvAdaH AtmahAnasvarUpa mukti -cAvaka nityanitizaya sukhanI abhivyakti = mukti mImAMsaka 22 nitya sukha pramANathI asiddha-neyAyika vAkyaikavAkyatAvimarze jaiminisUtrasaMvAdaH sukhatvane upalakSaNa banAvI abhedAnvaya-mImAMsaka vAkakavAyatA samarthana sukha-brahmA'bhedamImAMsA zAzvatasukhasamIkSA nityasukhAbhivyaktine mukti mAnavAmAM vipadA sukha-AnavagAhI sukhAnubhava-mImAMsaka tulyatvavimarza muktAvalImaJjUpAkAramatA''vedanam tautAtitatantratarjane syAdvAdakalpalatA-nyAyavArtikamuktivAdadvAtriMzikAsaMvAdAvedanam mImAMsaka matamAM gaurava-nAyika kevala AtmasvarUpa mukti-vedAnI vedAntimatakhaNDane dvAtriMzadvAtriMzikA-prAcInamuktivAdasaMvAdaH zailezIkaraNasya jJAnayogaparAkASThAtve zAstravArtAsamuccayasaMvAdaH sarvakarmakSaya = mukti - svAdAdI kAyavhakalpanA aprAmANika 1. gujarAtI akSaramAM mULagraMthano prItidAyinI (gujarAtI vyAkhyA) mAM viSayanirdeza jANavo. 2. saMskRta akSaramAM bhAnumatI (saMskRta TIkA) nA vizeSa viSayono ullekha samajavo. Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 viSayabhArgaharzitA (viSaya 54 viSaya gaGgeza-kAlIpadazarma-gadAdhara-bhAsarvajJamatacarvaNam nizIthapIThikApUrNisaMvAdena tattvArthAdhigamasUtrapariSkAraH mukti paramAnaMdasvarUpa - jaina prazamasukhecchA vairAgyanAzaka nathI - jaina gadAdharodayana-gaGgezamatavyapohaH mukteH paJcavidhatvaprakAzanam viSayasukhecchAviccheda = vairAgya maNikArasyonmattatA''vedanam 'duHkhaM mA bhUt' itIcchAvicAraH duHkhAbhAva kSaNabhara veda che. ciMtAmaNikArasyaadvaadklpltaavirodhprihaarH kiraNAvalIrahasyasaMvAdena maNikRnmatanirAsaH vAkyabheda Apattino parihAra muktimAM eka sukha-duHkhobhayAbhAvanI siddhi zarIra vinA pAga mokSamAM sukha-sAvAdI nyAyalIlAvatIkAra-nyAyabhApyakAramatanirAkaraNam janyasyA'pi muktisukhasyA'nAzyatvasamarthanam janyatvasvarUpabimarza sAmAnyalakSaNAjAgadIzIkAzikAnandIsaMvAdaH dinakarIyavRttinirAkaraNe muktAvalIprabhAsaMvAdadyotanam apekSAbuddhinAze pakSatAjAgadIzIgaGgAsaMvAdavidyotanam 42 nyAyavArtikavyapohaH . apekSAbuddhinAze muktAvalImaJjUSAkRnmatA''viSkAraH mokSa akhaMDajJAna saMtAnasvarUpa che. RjusUtranaya yogyavibhuvizeSaguNanAzyatvavicAre sAmAnyalakSaNAgAdAdharIsaMvAdasamarthanam sammatitarkaTIkAsaMvAdAvedanam muktAvalIkRnmatanirAsaH karmakSayAvibhUta sukhasaMvedana = mokSa- saMgrahanaya zarAvAdeH sAvRtapradIpapariNatikAraNatA UrdhvagatI vyAkhyAprajJaptiprabhRtisaMvAdadyotanam AtmA vibhudravya che- taiyAyika AtmA zarIra parimANa che. svAdvAdI vAcaspatimizramatanirAsaH zabda guNa nathI-sthAvAdI zabda gatimAna che-sAdvAdI zabdAntaraAraMbhavAdathI zravANa prApti-naiyAyika badarInAthazukla-nRsiMhamatavidyotanam bAgAdi dravyamAM kSaNikatvApatti- syAdvAdI tAramandazabdaikyasthApanam AkAza zrotra nathI-syAdvAdI zabdane AkAzaguNa mAnavAmAM gaurava-sthAvAdIdravyapratyakSa pratye yogyatAvizeSa kArAga-syAdvAdI - muktAvalImaJjUpAkAramatanirAsaH tAmasendriyatarjanam_ - -- iMdriyAntarAgrAhyagrAhakatva IndriyAntaratvasAdhaka-sAdvAdI zrovendriya dravyagrAhaka che ja - sAdvAdI zabdavyatvabAdhaka hetupaMcaka-prAcIna taiyAyika zabdadravyatvabAdhaka pAMca hetunuM nirAkaraNa zabdasya dravyatvasAdhane'bhinavayuktinikurambapradarzanam zabda pavanaguNa che- uzRMkhala taiyAyika zabda pavanaguNa nathI- svAdAdI mahattva-alpatvAzraya hovAthI zabda dravya che-syAdvAdI 62 svatantramatAnugAmi-rAmarudrabhaTTamatanirAsakanRsiMhamatanirasanam zabde'lpatvAdyupacArasamIkSA ekatAdi saMkhyAnA yogathI zabdamAM dravyatvasiddhi jJAnAzraya vibhu nathI svAzrayasaMyogasaMbaMdhathI adaSTa kriyAjanaka nathI avyApyavRttitvasya nAnAsvarUpA''vedanam sammatitarkaTIkA-syAdvAdaratnAkarasaMvAdopadarzanam ayaskAntadRSTAntamImAMsA zyanayajJasthalIya hiMsA AtmavibhutvanI asAdhaka niyamahatva AtmavaibhavasAdhakanaiyAyika mahattvavaividhyavimarzaH manovaibhavA''pAdanam niyamahattva AtmavaibhavasAdhaka nathI-sAdAdI apakarSa bahuvakAryatAanavacchedaka niyamahatparimANa AtmAmAM asaMbhavita - syAdvAdI 72 nyAyabhUSaNakAramatanirAkaraNam Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayamArgadarzikA viSaya | viSaya brahmahatyAmImAMsA viziSTanAzasyA'viziSTAvasthAnA'virodhitvasamarthanam parimANa badalavA chatAM AtmA nitya- syAdvAdI vya-paryAya utpattivicAra sAcavatva utpattisAdhaka che ke nahIM ? ghaTAdinI kapAlAdidhI utpatti asvIkArya kathaMcit AtmanAza mAnya AtmakhyAtisaMvAdopadarzanam --- sammatitarkAdisaMvAdena AtmadhvaMsasamAlocanam ekAnta asatunI utpatti azakaya niyAyikasaMmata dravyanAza prakriyA vicAraNA kriyAdivirahe'pi nAzasambhavasamarthanam AtmakhaNDanasyA'nekAntavAde'GgIkAraH AtmAmAM mUrtavaprasaMga mImAMsA AtmakhaMDana mAnya-syAdvAdI jJAnAdi vyAkhavRtti - cAdvAdI nyAyabhUSaNakAramatanirAsaH muktAvalIdinakarIyavRttikRnmatasamIkSaNam bauddhamate'nusyutapratyayAnupapattiH jJAnAdi avApravRtti nathI dharmakIrtivacana anupapatti AtmAne zarIravyApI mAnavAmAM lAghava AtmagatakriyA avibhutvasAdhaka-prAcIna jainAcArya AtmatattvavivekakRnmatanirAkaraNam vaparasthamAna[...' riniyama rAjapanA AtmA zarIravyApI ja che. svataMtra AtmA nathI- nAstika AtmA dehabhinna dravya che - syAdvAdI anumAna svataMtra pramANa che - svAdAdI sAmAnyalakSaNa-svalakSaNasvarUpaprakAzanam baudarzanAnusAra padArthanuM svarUpa saMvAdaabhimAna kalpanA ayogya sambhAvanAparIkSaNam kaSTasAdharmathI anumAnaprAmANyasAdhana duSkara-jaina tattvacintAmaNisaMvAdAvedanam nyAyakusumAJjalisaMvAdA''vedanam vAdidevasUrivacanaparipkAraH tattvacintAmaNirahasyasaMvAdaH anumiti saMbhAvanAsvarUpa nathI- sthAvAdI pratyakSaBImAthe nAstikamatamAM asaMgata AtmakhyAtivicAraH navyanAstikamatamImAMsA lokasiMda anumAna prAmAgyavAdI navyanAstika zabdasya svAtantryeNa prAmANyA''vedanam bhUtacaitanyavAdimatamImAMsA nAstikane prazna karavAno adhikAra nathI. zarIra caitanyaAzraya nathI zAstravArtAsamuccaya-sAMkhyasUtra-viSNupurANa-yogazAstravRmisaMvAdaH zaktirUpe pratyeka bhUtamAM cetanA astitva vicAra anabhivyakitanI vyAkhyA nAstikamate asaMgata kAyAkAra pariNAmano abhAva AvarAga nathaM. kAlabhadathI bhinna bhinna parigAma nAstika AtmAM lokasiddha asadutpattivicAravimarzaH cetanA bhUtakArya nathI. bhUtamAM satupadArthajanana svabhAvakalpanA ja saMgata-syAdvAdI syAdvAdakalpalatAsaMvAdaH pUrvottarabhAvenA'vasthitAH paramANava eva sthUlatvam khAdyakAdidRSTAntabhAvanA vasvarUpamAtra bhUta bhedaka na hoI zake- svAdvAdI kAryabhedathI svabhAvabhedanI AzaMkA pitrAdInAM na vilakSaNacaitanyotpAdane sAmarthyam svabhAvabheda prayojaka kAryabheda addhi saMsthAnAdibhedathI pAga bhinnasvabhAvatA asaMbhava atavyAvRtti dvArA ghaTa dimAM cetanyApattivArAga azakaya caitanya dehadharma nathI- anekAMtavAdI arcata prayojaka prANAbhAva ke AtmAno abhAva ? 200 deha cetana nathI . jenA Y Y * w w ' * o : o o : o : o o o o o. Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 viSayamArgadarzikA 'viSaya pRSTha viSaya 107 o o o o 220 * 111 232 5 a u . 113 118 16 nAstikamate vAsanAsakramA'sambhavaH pradIpadRSTAntavicAraH vRzcikodAharaNavimarzaH vilaga bhAvomAM kAryakArAgabhAvanI vicAraNA zarIrane caitanyAzraya mAnavAmAM doSaparaMparA caitanyanAzakavicAraH ekatvAvamarzasvarUpaparyAlocanam nimittanAzasyopAdeyanAzakatAvicAraH upayoga caitanyajanaka che- svAdAdI ahaMpratyaya AtmasAdhaka- jaina nAnAzAstrAnusAreNoyogasya jJAnAdinimittatvopapAdanam sammatitarkaTIkAkAraravacana vimarza 'ghaTamahaM jAnAmI' tipratIti mImAMsA 'madaM kRpA' pratIti aprAmANika ahantvasya sukhAdisAmAnAdhikaraNyam 'mAruM zarIra' vAkyathI zarIra ane AtmAmAM bhedanI siddhi 'mamAyamAtmA' itiprayogasya yAdRcchikatA kAmagazarIra ane AtmAnI anumAnathI siddhi zarIra jJAnasamAyikArAga- naLanAstika zarIrasyAnatiriktatvasAdhanam navyanAstikamate manano svIkAra anumiti mAnasapatyakSa ja che - navyanAstika rasAdInAmacAkSupatvAdyupapAdanam zarIraAtmAvAdImata prayAsattilAghava utkaTa rUpa ane mahattva svataMtra rIte prAMta kArAga- navyanAsika AdhunikavyAkhyAnirAsaH saMyogasanika'kalpanalAghavam navyanAstikamataparihAra dahAtmavAdamAM prasiddha vyavahAra asaMgata svataMtra saMyogaprayAsatti Avazyaka laukikasannikarpakAraNatAvAdasaMvAdaH anumAna rasvataMtra pramANe che - cAdvAdI navyanAstikanA kAryakArA bhAvamAM vyabhicAra aprAmAyajJAnaaine AhAryabhedano kAryatA avachedaka dharmamAM praveza asaMbhava-anekAMtavAdI sambhAvanAyA nirasanam anumititvasya parAmarzajanyatAvacchedakatvasamarthanam 125 kAryatAavacchedakamAM aprAmANyajJAnAbhAvanA pravezanI zaMkA-nirAkarAga 128 svottaratvapadArthamImAMsA saMskAre'tivyAptivyapohaNyAsaH svaasAdhArapadanI lakSANA vyApyadharmeNa byApakadharmAnyathAsiddhidyotanam aprAmANyAnAbhAva vataMtra kArAga nathI- anekAMtavAdI pharaka anuvyavasAyasiddha anumititva asaMgata mathurAnAdhamatasamIkSA sambandhagokhasya sadopatvasthApanam 136 etaduttarAnumititva ja etatparAmarzakAyatA avachedaka - anekAMtavAdI anumini mAnanAprayA che . navyanAtika laukikavipayatAdvavidhyavimarzaH anumine mAna pratyakata mAnavAmAM lAghava anAstika bhinnaviSayakAnumiteH kSaNavilamboktiH IcchA uttarakAlInabhinna mAnavAmAM jAkalpanA - navyanAstika anumitsAdikAlInAnumityAdivicAraH vizepaNatAvacchedakaprakArakajJAnakAryatAvicAraH smRtitvavyApya jAtivizeSanI kalpanA-navyanAritaka anumitino mAnasa pratyakSamAM aMtabhava azakA- nayAyika analAdeH bhogaviSayatvopAdanam mAnasAnumitI ucchRGkhalopasthityApattiH punarmAnasAnumitizaGkA mAnasatva mAnasetasAmagrInuM pratibadhdhatAavachedaka uttejakatvapadArthaprakAzanam anumitAnasatvakhaNDane syAdvAdarahasyasavAdaH jJAnanI ravaprakAzatAnuM Dana- dIdhapUrvapakSa 116 ' ' 121 ' 122 * 122 * 123 * 123 124 * 5. : ka, 126 " Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya tripuTIpratyakSathI svaprakAzanyasiddhi AzA- naiyAyika tyaviziSTa vaiziSyanuM bhAna svaprakArapakSe asaMbhavita - navAdhika vyavasAyasyArthamAtraviSayatvaM mahezamate tulyavittivedyatvasamAlocanam jJAnabhAna vinA paNa AtmAnuM bhAna zakya - parataH prakAzavAdI indriyasannikarSa vinA jJAnapratyakSa kai rIte ? parataH prakAzavAdI jayadeva mizramate pratyakSajanakavipayatAdyotanam laukikapratyakSaviSayatAyAH pratyakSajanakatAsthApanam pUrvokta niyamamAM doSa - pazci jJAna manogrAhya che parataH prakAzavAdI pakSadharamikSavacanasamIkSaNam laukikapratyakSAviSayatA indriyayogyatAavacchedaka - paraprakAzavAdI vizeSaNopalakSaNamImAMsA zivAdityamizramatanirAsa: jayadevamizraktimImAMsA anugarUpe ndriyayogyatA asaMbhava-tripuTIpratyAvAdI jJAna-icchAdivRtti jAtivizeSa asi6 tripuTIpravAdI mizramatanirAsa kSaNikatvapadArthamImAMsA sasambandhipadArthapratipAdanam nirvikalpa jJAnane mAnayogya mAnavAmAM gAdhava- tripuTIprayAvAdI anuvAdi SapaNe kha-nayAyika akhaNDa bhedahetutA'naGgIkAraH sva- paraprakAze pratibandidyotanam pratyakSatyamAM nirUpAbhaganaiyAyika abhinavasAGkaryayotanam bhramamAM rAjinonA mAnya naiyAyika jJAnasAmagrI nyatA cheka mAtra jJAnasva pAvA dharmAze svabhAvAdeva bhramaprAmANyam viteravazyavedyatvavicAra: viSayamArgadarzikA pRSTha *48 24 640 150 150 151 152 * 3 3 '** * 6 157 226 158 28 degdeg 60 161 62 62 163 163 163 164 164 165 viSaya jJAnamAM jJAnavatra niyamano bhaMga - nAyika jJAna svaprakAza che. utta5kSa svaprakAzapakSamAM anyanyAzraya dha va AlokaTIkAkArajayadevamizramatanirAsaH mImAMsakasammatasvaprakAzatvayotanam svaprakAzapakSamAM antAkaratAM Apattino parihAra paraprakAzamatamAM jJAnanuM pratyakSa asaMbhavita jJAnamAM thatuMmAnANI vAnanI ane ni vartamAnatvavicAraH tattvacintAmaNikAramatanirAkaraNam 'vighaTajJAnaM'. anubhavamAM vyavasAyapratyakSanI anupatti-jaina vyavasAyAntaranI utpattinI kalpanA mithyA syAdvAdakalpalatAsaMvAdayotanam viziSTavaiziSTyabuddhimImAMsA firsAdi rIte inapra-pAnuM vAraNa rikA jJAna-ciMtAmaNi kAra prakAzaTIkAkAra- rucidattamizrAbhiprAyAviSkaraNam narasiMhAkArajJAnamImAMsAyAM badarInAtha kalamata vidyotanam tattvaciMtAmaNikAramatanirAsa naiyAyikramamAM svAda praveza tRptISThAbhAvI sAmane tIyAbhAvika mAnavAmAM Apatti ane parivAra kartRtva-karmatva-kriyAtvanuM bhAna jJAnamAM zakya che sAdAdI jayadevamizra badarInAtha zuklamatAviSkaraNam cintAmaNikAramatApAkaraNam - svaprakAzapakSamAM jJAnamAM pravartakatA abAdhita 'tra mepa' jJAnamAM purtatA ApattinI parihAra pravRtti pratye mukhyavizeSyatAsaMbaMdhathI jJAnahetutAnuM nirAkaraNa 'tat rajataM idaM dravyaM' iti jJAne pravartakatvApAdanam pravRttihetutAvicAravimarza: '' '' pRSTha ' 66 267 167 68 nari 268 :6 .. o o 26. zr 22 26 # ? pn ? 2 68 o 7' x 9' ? 76 nono 207 277 2 68 178 178 170 26 260 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 9 viSayamArgadarzikA 'viSaya pRSTha | viSaya pramANasundaragranthasaMvAdaH pratyakSabhijJAyAH parokSatvopagamabIjAviSkaraNam aspaSTatAniyAmaka vicAraNA 197 (ktiA : pachAza) 198 184 * 184 * * 200 che i 287 ta ta + 188 K jJAne AkAradvayAbhyupagamaH 181 jJAnasvaprakAzavAdamAM gaurava Apattino parihAra 181 jJAnane manogrAhya mAnavAmAM gaurava anyathAkyAti sAdvAdIne mAnya syAdvAdaratnAkarAdisaMvAdavidyotanam rucidattamizramatanirAkaraNam jJAna Atmavedha che pratyakSaviSayatAmAM IndriyasannikarSaniyAmakatAnuM khaMDana sAkSAtkAraviSayatAniyAmaka jJAnAvarAgaapagama cintAmaNikAra-prakAzakanmatavyapohaH 684 svaprakAzake bhagavatsAkSAtkAre laukikaviSayatAGgIkAraH 185 mAne svaparaprakAzakazaktidvayAbhyupagamaH 186 abhede vizepyavizeSaNabhAvasyeva svaprakAzakatvasya sati: cAkSuSAdiviSayatA IndriyasatrikarSathI aniyamya 187 ananyapadArthamAM viSaya-viSayIbhAvanuM samarthana 188 svaviSayatva svavyavahArazaktatvarUpa nathI prabhAkaramizramatanirasanam 188 zaktisvIkAramImAMsA 189 IcchAdimAM paNa saviSayakatva mukhya che - syAdvAdI 282 mImAMsakasaMmata zakti anyonyAzrayagrasta pratyakSa ajanaka pAga pratyakSaviSaya banI zake 210 gaGgeza-jayadevamizra-rucidattamizramatA''vedanam 190 zaktivizeSa IndriyagrAhyatAavacchedaka-anekAMtavAdI jayadevamizra-gaGgezamatApAkaraNam vAsudevasArvabhaumamata nirAkaraNa 191 svasaMvedanapakSamAM anavasthAparihAra prakAzakRnmatanirAkaraNam AlokakRnmatanirAsaH AghazuddhajJAnaviSayaka mAnasa sAkSAtkAranI anupapattino parihAra pratyakSatvanuM jAtisvarUpa na hovuM Ida-jaina ahaMviSayakatAMzamAM apratyakSavApattino parihAra anumiteH svAMze sAkSAtkAratvam vyAtijJAnakAryatAmAM tatpakSakatvAdiniveza Avazyaka-jaina spaSTatAnAmaka viSayatA e ja pratyakSata 206 o. ja ja o 189 o jJAnAtavAdI bauddha-pUrvapakSa jJAnAt prAk arthasyA'sattvam pUrvAparakAlInanIlAderbhinnatvasthApanam santAnabhedasvIkArapakSe anavasthA-jJAnAdvaitavAdI artha ane jJAnamAM grAhya-grAhakabhAva asvIkArya - yogAcAra jJAnaabheda jJAnaviSayatAno niyAmaka-vijJAnavAdI nIlAdi Indriyajanya-jJAnAdvaitavAdI jJAna karatAM artha bhinna che - uttarapakSa sahopalabhbhasya jJAnAdvaitabAdhakatvoktiH / vijJAnavAdamAM nirvibhAga jJAnanI Apatti upalabdhilakSANaprAptinuM vivecana yogyaanupalabdhi ja abhAvasAdhaka-anekAMtavAdI upalambhAt prAgarthasya sattvam yogyatvanirvacane'bhinavaprakArapradazarnam citrajJAna vijJAnavAdamAM asaMbhava-syAdvAdI pratibhAsasAGgaryApAdanam vijJAnavAdamAM pravRtti asaMgata-jaina vAsanAyA aghaTamAnatvam mAdhyamikamatanirAsaH vijJAnavAdamatamAM zUnyavAda Apatti jJAnAdvaitamane mukti ane saMsAramAM abhedapatti gautamabuddhamAM asarvajJatAnI Apatti yogazAstravacanavicAravimarza pramANavArtikasamAlocanA svaprakAzavAdamAM kaTokaTInA AkSepa-parihAra samavAyavAda prAraMbha samavAyasAdhaka anumAnamAM vyabhicAra kiraNAvalIkArA''lokakRnmatadyotanam pakSabAhulyalAghavasyA'nupAdeyatAbIjAvedanam / lAghavathI samavAyasiddhi asaMgata o o o o Y 190 o o Y 191 o o . o X . & Y . Y Y ja 193 u Y ja * Y ja * < ja ja * < ja * 215 196 215 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayamArgadarzikA 99. viSaya viSaya 231 232 234 234 235 7 che 7 che 222 238 pramANasamAhAra karatAM prameyasamAhAra durbala 216 saMbaMdhagata ekatva-anekatvamAM lAghava avatAranaiyAyika jayadevamizra-kRSNavallabha-badarInAthazuklokti nirAkaraNam lAghava-gauravamImAMsA lAghavakalpanAmAM be dravyo vacce samavAya svIkAra Apatti-jaina 218 jayadeva mizroktinirAsaH avacchedakatAyA atiriktA'natiriktavRttitvarahasyasphoraNam viSayabhedanI siddhimAM lAghava aprayojaka - anekAMtavAdI viziSTabuddhimAM saMbaMdhaaviSayakatvanI Apatti saMbaMdhajanyatvano sAdhatAmAM praveza -yAyika 221 badarInAthazuklamataprakAzanam 221 sambandhatvasya janyatAnavacchedakatve mizrasammatiH sAdhyamAM saMbaMdhajanyatva pariSkAra asaMgata -sthAvAdI 222 tavyaktitvarUpe samavAyakArAgatAnuM samarthana-nayAyika nRsiMhazazastri-paTTAbhirAmamatAvedanam svasya svaprakAratvasthApanam 224 gugatvAdirUpe guNAdimAM kArAgatA ucita - svAdvAdI 224 kriyAmAM gugazibuddhinI Apatti-naiyAyika 224 svasya svaprakAratvasthApanam 224 samavAyasiddhau vailakSaNyA'siddhiH buddhivaizakSAgya jAtirUpe ke viSayitArUpe amAnya-jena syAdvAdakalpalatAsaMvAdaH 226 akhaNDasambandhatvadyotanam 227 prAcIna niyAyikano samavAyasAdhaka anya prayAsa prAcIna naiyAyikasaMmata samavAyasAdhaka anumAna arthAntaradoSagrasta 228 jayadevamizramatanirAkaraNam 228 mizramatAnusAra samavAyasiddhi 228 samavAya svarUpasaMbaMdhano upajIvya nathI - syAdvAdI 228 samavAya mAnavAmAM lAghava asaMbhava-sthAvAdI 229 vinigamanAvirahathI samavAyasiddhi azakaya muktAvalIkiraNAvalIkAramatasamIkSaNam rUpI-arUpI vyavasthA samavAyapakSamAM agata ciMtAmaNikArIya rUpI-arUpI vyavasthA asaMgata saMbaMdha hovA chatAM adhikarAgatA aniyata -naiyAyika vRttiniyAmakatvavicAraH tavRttitAniyAmakacta = viziSTabudijanakatvasyAdvAdI cintAmaNikAramatamImAMsA 233 samavAya pakSamAM anyonyAzraya sAvacchinna rUpasaMbaMdhatAkalpanA gauravagrasta - jena muktAvalIdinakarIyavRttisamAlocanA aneka samavAyavAdIno pUrvapakSa aneka samavAyapakSamAM atigaurava-uttarapa. Indriya prayAsattirUpe samavAyasiddhi-vaizeSika cakSu aprApyakArI hovAthI vaizeSika anumAna vyabhicArI cakSuraprApyakAritvavAdaprArambhaH cakSumAM aprApyakAritvasAdhaka anumAnamAM aprayojakatA doSa asaMbhava - jaina vizeSAvazyakabhApyavRttisaMvAdaH cakSuSastaijasatvamImAMsA AMkha tejasa nathI - jaina cakSustaijasatvAnumAne'naikAntikatA aJjanakAlInacAkSuSavicAraH cakSumAM tejasatyasAdhaka badhA anumAno vyabhicArAdidoSagrasta aJjanAdeH sUcakatvApAkaraNam aMjanAdi svataMtra pramANa banavAnI Apatti bhAsarvajJamatanirAsaH cakSu yogya padArtha grAhaka che - syAdvAdI pratyAsattivicAraH agrAvacchinna cakSurayoga cAkSuSanaka - naiyAyika yogyatA svIkAra sadoSa-naiyAyika ayaskAntasya lohakarSakatvamImAMsA zaktisaMbaMdha atizayajanaka - jaina jainanaye pratyAsattilAghavam cakSune aprApyakArI mAnavAmAM lAghava-ca dvAdI trividha yogyatAnuM vivecana sphaTikAdernayanarazmyapratibandhakatvanirAkaraNam A A A - 241 225 225 244 245 245 246 246 ra47 247 248 ' u o ' E' o Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayamAdarzikA viSaya pRSTha | viSaya . . . . T 267 K K 279 caaprApyakAritvapakSamAM lAghava udayanAcAryamatamImAmaMsA 210 'takretAtu...." cAvavA : iMdriyasaMbaMdha pratyakSa janaka nathI - sthAdvAdI susaMyogavarUpa vyApakArAgatA vyabhicAragrasta svatantramatayotanam aMgravacchedena cakSurayoganI kArAgatA vyabhicAragrasta - jaina cAkSupaM prati cakSuHsaMyogakAraNatAnirAkaraNam sAmIpyavizepeNa cakSuHsaMyogasyA'nyathAsiddhiH saMyoga. anyathA siddha - svAdAdI rAmakAlIna zAkhA -candrajJAnanI taiyAyikamatamAM anupatti raka samUhAlaMbana smRtinI kalpanA bAMsava grata na ra010 muktAvalIdinakarIyavRninyAyatAtparpaTIkAnyAyabhUpaNakAramatasamIkSA bRhaccakSurindriyotpAde bAlikanAthamatamImAMsA zAlikanAtha saMmata navInacakSu AraMbhakalpanA paNa AsAra-jana vaziSTyena samavAyasyAnyathAsiddhiH 297 abhAvAdisAdhArAga vaziyasaMbaMdha mAnyatana 297 vazisaMbaMdhathI parAbhAvapratyakSanI Apatti-nayAyika 2, 3 AlokakAramatasamIkSaNam kapisaMyoga draSTAMta chuM. Apattino parihAra-cAdvAdI cintAmaNikAramatavyapohaH syAdvAdakalpalatAdisaMvAdaH DAnyabhAvanI uta'na mATe samavAya anAvazyaka kena 260 nAza vyavasthA mATe samavAya Avazyaka - nayAyika 26 kAraNatAvacchedakasambandhaghaTakavidhayA samavAyasiddhivicAraH dvitrikSaNasthAyighaTAdisamavetanAzavicAra: kArAgatAvachedaka baMdha ghaTaka svarUpa nivaza anucita - nayAyika jAtinAzapattinuM vArANa samavAya vinA azakya-naiyAyika bRhatsyAdvAdarahasyasaMvAdA''vedanam savaniveza lAghavathI ucita -cAvAdI vya-jAtimitraviSayaka cApanI pratibaMdhakatAthI samavAyasidi-nayAyika pratibaMdhakatAmAM samAvetapada anAvazyaka - jenA raddala satpadArthamImAMsA viziyasaMbaMdha anAvazyaka-yAdvAdI 266 varatumAM eka-aneka svabhAva svIkAre Avazyaka-jena raddadda ekAMtavAdamAM pitA-putrAdivAsanA asaMbhava - jona radda vAsanAviSayakavicAravimarzaH ekAMta bheda athavA ekAMta abheda dopagrasta - jaina ra68 bhedAbhedA'sambhavApAkaraNam radda avayava-avayavI vageremAM bhedabhedasiddhi - jena 270 ubhayatva ekaviziSTaaparatvavarUpa nathI . jenA Aloka TIkAkAra-jayadevaminamatanirAsa 271 adabhedathI bheda-bhedabhAva ekamAnya - kena 22 mera vyApyavRttitvasAdhaka anumAnamAM upAdhi zaMkA : samAdhAna ekatra bheda-bhedabhAva ramAveza mATe avachedaka bheda ja Avazyaka - rena vedAntimata bhedAbhedayorekatra samAveza. 274 bhedabhAvAtirikta tAdAtmasvarUpa abheda-anyamata , 279 ciMtAmaNikAra mata nirAsa 276 bhedanA be prakAra pRthakatva ane anyata-digabara bheda vidharthyavarUpa, abheda sAmyasvarUpatAMbara kona abhAvasthale vipratipattipradarzana abhAva atirikta padArtha che - naiyAyika jayadevamizramatadyotanam abhAvasyA pratiyogikatvamImAMsA 200 anatirita abhAvavAdImate anyonyAzraya pUrvapata cAlu vyavahArakAraNatAvicAraH 280 abhAva vyavahAramAM pAga pratiyogijJAna apekSita nathI . pUrvapakSa cAlu atirikta dIrghatyAdi aprAmANika-svataMtrata 282 AlokasaMvAdaH viziSTavaziSTayapratyakSakAraNatAvicAraH adhikAgavarUpa abhAvana svIkAravAmAM gArava-pUrvapakSa cAlu 26 0 78 u u* * Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya sattAbhAva evA'bhAvatvam anugatavyavahAra abhedapakSamAM asaMbhava - pUrvapakSa cAlu pratItighaTita abhAvatvanirUpaNa asaMgata - pUrvapakSa cAlu cintAmaNikAramataprakAzanam jayadevamizramatasamAlocanA svarUpasambandhatvaniruktiH naiyAyikamate abhAvabhrama asaMbhava-AzaMkA pratyakSayogya abhAvano svarUpasaMbaMdha-naiyAyika yogyatAvacchedakatraividhyadyotanam yogyatA avaccedaka kaavacchinna svarUpaya saMbaMdha-pUrvapakSa cAlu anavasthAdvayadyotanam matvartha saMbaMdha vize zaMkA/nirAkaraNa-pUrvapakSa cAlu dharmisambandhabhAnanirUpaNam tattvacintAmaNicUDAmaNisaMvAdaH adhikaraNasvarUpaabhAvavAdI jainano uttarapakSa dvitIyAbhAvasya prathamAbhAvapratiyogirUpatAvimarza: abhAva ane adhikaraNano abheda mAnavAmAM bAdhakanuM nirAkaraNa ghaTAbhAvAbhAvatvasvarUpavimarzaH ghaTAbhAvAbhAvatvane ghaTatvAdisvarUpa mAnavAmAM anupapatti-jaina abhAvAbhAvane atirikta mAnavAmAM gaurava ghaTavadanyAdhikaraNa=ghaTAbhAva-jaina cintAmaNikAramatamImAMsA kapAle ghaTavadbhedAbhedasamAvezaH ekatra bhedAbheda samAveza sukara - jaina adhikaraNasvarUpa abhAvapakSamAM abhAva saMdehocchedApatti - nirAkaraNa abhAvasya tadvadbhinnatvena saMzayakoTitA vaidharma e ja bheda - syAdvAdI tamAlAdivaidharmyarUpaM tAlatvAdikameva tamAlAdibhedaH sandehapratibandhakatAvimarzaH viSayabhArgaharziThA pRSTha 284 284 285 285 286 287 288 289 289 290 290 291 291 292 293 294 294 295 295 296 297 296 297 298 298 298 299 299 300 abhAvavyavahAramAM ja pratiyogijJAna kAraNa-syAdvAdI 300 tadrUpeNa pariNatasya tanmayatvam 301 viSaya jaina kAdAcitka svabhAva paNa mAnya - dravyatyena AdhAratA-paryAyatvena AdheyatA - jaina prAgabhAva ane pradhvaMsanuM nirUpaNa jainanaye nAzasvarUpanirUpaNam - vyavahAranaya AtmAzraya doSano parihAra - jaina pUrvottarakSaNAtmaka prAgabhAva/dhvaMsa-jusUtranaya RjusUtranayena dhvaMsaprajJApane syAdvAdaratnAkara saMvAdaH svataMtranAza pratIti * zaMkA-samAdhAna vibhakta kapAlakhaMDa ja ghaTanAza-jJAnazrImitrasaMvAda uttarAdhyayanabRhadvRttikArA'STasahasrIvivaraNakArAssptamImAMsAkAraprabhRtisaMvAdaH kAlavizeSa dravya-paryAyubhayasvarUpe mAnya - jaina tattvacintAmaNisamIkSA samayavizeSa ja abhAva - mativazeSa cintAmaNikAramatanirAsa: 'bhUtale ghaTo nAsti' pratIti bhImAMsA tAdAtmyapadasyaikatvArthatvavimarzaH muktAvalIprabhAkRnmatanirAsaH nAzane 'nAsti' pratItino viSaya na mAnavAmAM bAdhA-jaina zUnya adhikaraNabuddhi e ja abhAvaprabhAkara ghaTanI vidyamAnatAmAM ghaTAbhAvanI Apatti nathI - prabhAkara mizra ghaTavattAjJAna thavA chatAM abhAvavyavahAra ApattinI zaMkA apekSitazuddhapAThaprakAzanam ghaTa-ghaTAbhAvanA vyavahAramAM virodhabhaMganI Apatti ghaTadhvaMse ghaTadhvaMsAnabhyupagamavicAraH pratiyogimajJAnathI bhinna adhikarAgajJAnasvarUpa abhAva-prabhAkara adhikaraNasAmAnya jJAnasya gaganAbhAvarUpatA AropyasaMbaMdhamAM ubhayAbhAvaghaTitaabhAvavyAkhyA prabhAkaramatamAM dUSaNaparaMparA ananugamanirAkaraNaprayAsaH ghaTadhvaMsasya buddhirUpatve ghaTonmajjanApAdanam jJAnAdvaitanaye prabhAkaramatasaMmati pradAna 19 pRSTha 301 303 303 303 304 305 305 306 307 307 308 308 309 310 310 311 312 312 313 313 314 314 314 315 315 316 317 317 317 318 319 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 viSayabhArgadarzitA viSaya pRSTha viSaya 54 tRtIya: prakAza 321 322 SadravyavibhAgavyavasthopapAdanam dezavizeSasya gatikAraNatAnirAkaraNam dhamastikAya dravyano svIkAra pramANika-jaina dharmAstikAyanirUpaNaSa paramenAiDijha-jhenoprabhR. timatanirAkaraNam hereklAiTrasamatanirAsaH AkAzadravya nirUpaNa anaupAdhikasahacArasya tarkarUpatA kArikAvalI-dinakarIyavRttinirAsaH kAnTa-hegalamatApAkaraNam kAlavya nirUpAga paryAyasvarUpa kAlanuM nirUpaNa atiriktakAladravye vargasanasammatiH 0 AM 0 0 0 0 0 0 0 AAMANA 0 AM 323 sarvArthasiddhikAra-bRhadrvyasaGgrahakAramatena kAlANuvicAraH kAlANusvarUpa dravyasamaya-digaMbaramata digaMbaramatanirAkaraNa adrvyasaGgrahavRttikAramatanirAsaH jIva-pugala-paryAyanuM nirUpaNa kAlANupratipAdakayogazazastravacanatAtparyayotanam matabhedena pugalalakSaNapradarzanam paryAyalakSaNamImAMsA nAnAzAstrAnusAreNA'nekavidhaparyAyapratipAdanam aMtharIya prazasti ... -- - bhAnumatITIkAkRtprazastiH pariziSTa-1 pariziSTa-2 pariziSTa-3 pariziSTa-4 323 325 326 N A 327 328 328 AN Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namo'rhate / zrImadvijaya-prema- bhuvanabhAnu- jayaghoSasUrivarebhyo namo namaH / nyAyAcArya - nyAyavizArada - mahopAdhyAya - zrIyazovijayagaNivaraviracitaH muniyazovijayakRta- bhAnumatI - prItidAyinI - vyAkhyAbhyAmalaGkRtaH nyAyAlokaH (prathamaH prakAza:: ) praNamya paramAtmAnaM jagadAnandadAyinam / nyAyAlokaM vitanute dhImAn nyAyavizAradaH // 1 // bhAnumatI dazame vatsare vartamAne bhAnumatI mayA / zrIcintAmaNipArzva praNamya pratanyate'dhunA // 1 // sahasrAdhikazAstrANyadhItya viracitAmimAm / bhAvayan nyAyavidyAyAH pAradRzvA drutaM bhavet || 2 || 5 praNamya paramAtmAnamityanena svAbhISTadevatAnamaskArAtmakaM bhAvamaGgalaM kRtavAn prakaraNakAraH / tacca puNyAbhidhAna zubhAdRSTabandha - duritanivRtyossAdhanam / jagadAnandadAyinamityanena tasya namaskoryatvanibandhana-pUjAtizayA'vinAbhAvijJAnAtizayavyApyApAyApagamAtizayavyAptavacanAtizayaH pradarzitaH / bhavati hi paramAtmA uditatIrthakaranAmodaya: muktitadupAyAnugAmidezanAdAnAvasare vacanAtizayena tathAvidhAsannamuktInAM prANinAmatizayenAnandadAyI / sa cApAyApagamAtizayamantareNa na bhavati / so'pi ca tAtviko jJAnAtizayena bhavati / yatra ca tAdRzo jJAnAtizayaH tatra pUjAtizayo'vazyambhAvI / sa eva ca svApakarSabodhAnukUlakarA ali- zirojamanAdilakSaNatramaskAraviSayatAyAM hetuH / yadi ca jagatpadaM tatra tadAnImAsannamuktijIvaparatayA nAbhimataM kintu jIvaparatayA sammataM tathApi na doSaH / bhavati hi paramAtmA'paryAptAvasthAyArmApe cyavanakalyANakAdimahimnA nArakAdInAmapyAnandadAyaka: / ata eva paramAtmanaH paramopAsyatA prANimAtrapUjyatA cAnAvilA / jagadAnandadAyine paramAtmane kRtasya namaskArasya vighnavyUhavinAzakatvamapUrvapuNyaprApakatvaM ca saGgaccheta eva / L prItihAyinI (gurbhara vyAjyA) mahopAdhyAya nyAyAcArya yazovinaya gariMgavarya 'praNamya paramAtmAnaM ' hatyAhi uDIne 'nyAyAlo' nAmanA grantharatnanuM maMgalAcaraNa kare che. Adya zlokano sAmAnya artha A rIte che - jagatane AnaMda ApanAra paramAtmAne namaskAra karIne buddhimAn nyAyavizArada nyAyAloka nAmanA graMthanI racanA kare che. 8 maMgalazloDa vizeSArtha X ziSTa puruSa koI paNa kAryanI zarUAtamAM te kAryanI nirvighna samApti mATe maMgalAcaraNa kare che. graMthakAra mahopAdhyAyajI mahArAja paNa A ziSTAcAranA pAlana mATe potAnA ISTadeva paramAtmAne namaskAra kare che, je maMgalasvarUpa che. A maMgalAcaraNa granthakAranI AstikatAnuM pratika paNa che. kaivalyalakSmInI prApti pachI vacanAtiyasaMpanna paramAtmA mokSapuruSArtha-dharmapuruSArthapradhAna dezanA dvArA nikaTamuktigAmI bhavyAtmAone to paramAnaMda Ape ja che. paraMtu potAnI aparyApta avasthAmAM paNa tIrthaMkara paramAtmA narakAdinA jIvone AnaMda Ape che - upakAra kare che. AvuM advitIya aciMtya sAmarthya mAtra paramAtmAmAM ja hoya che. AthI sarva jIvone AnaMdadAyI evA paramAtmAne graMthaprAraMbhamAM karAyela namaskAra yogya ja che ane sarvavidhnanAzaka paNa - Ama phalita thAya che. maMgala zlokanA uttarArdhamAM nyAyAloka nAmanA granthane karavAnI pratijJAno ullekha karavAmaM Avela che ane abhidheyano nirdeza yAga uravAmAM Ave che. abhidheyane viSayasva35 anubaMdha yAga he che. anubaMdhano artha che - svaviSayakajJAnadvArA zAstre pravartakaH / arthAt je potAnuM jJAna karAvavA dvArA zAstramAM pravartana karAve te anubaMdha kahevAya che. zAstranA viSayanuM jJAna thavAthI te viSayanA arthI samartha zrotA ane pAThaka vivakSita zAstramAM pravRtti kare che. AthI abhidheya anubaMdhasvarUpa kahevAya che. viSaya, saMbaMdha, adhikArI ane Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 nyAyAloke prathamaH prakAza: muvidvA2zna: iha khalu sakaladuHkhajihAsayA paramAnandasampattaye ca muktyupAyeSu pravartamAnA dRzyante munayaH / tatra keyaM muktiH ? | samAnAdhikaraNaduHkhaprAgabhAvA'sahavRttiduHkhadhvaMsa iti naiyAyikAdayaH / ------------- ma mata---- 'nyAyAlokamityanenAbhidheyapradarzanaM kRtam / abhidheyAkhyAnubandhagrahaNena anubandhasajAtIyatvAt sambandhAdhikArikhayojanagrahaNaM tadgrahaNe tatsajAtIyo'pi gRhyate' itivyAyAt kartavyam / anubandhazca svaviSayakajJAnavdArA zAro pravartakaH / Atmana etatprakaraNakartRtvAdhikAritvAdipradarzanArthaM nyAyavizAradatvabirudamAviSkRtam / kAzyAmAhvAnapurassaramanekaprAjJapaNDitAn parAjitavAn mahAvAdI yadA prakRtagranthakRtA jitastadA kAzIvibudhaiH nyAyavizAradatvabirudaM prAdAyi prastutagranthakRte iti suprasidameva / taduktaM granthakRtaiva nyAyakhaNDakhAdye pratimAzatake ca 'pUrva nyAyavizAradatvabirudaM kAzyAM pradattaM budhaiH // ' (nyA.khaM.khA.pra.) iti / upondAtasaGgatimAviSkaroti- iheti / paramAnandavikalasya duHkhahAnasyAnupAdeyatvAt, duHkhAnuvindAnandasya codavejakatvAt 'paramAnandasampattaye ca' iti nirdezasyAvazyakatA / tatra = muktyupAyaghaTakIbhUtA kA = kiMsvarUpA kiMlakSaNA kiMhetukA ca iyaM muktiH = muktipadAbhidheyA vyakti: ? iti jijJAsA / samAnAdhikaraNaduHkhaprAgabhAvAsahavRttiddhaHkhadhvaMsa: iti neyAyikAdayaH / atra asahavRttitvaM = asamAnakAlInatvam / saMsAriNAmidAnIntanaduHkhadhvaMsAtivyAptivAraNAya 'samAne'ti tadavizeSaNam, idAnIntanasya tatsamAnakAlInatvAt / prayojana - A cAra anubaMdhanA bheda che. ahIM viSayasvarUpa anubaMdhanuM zabdata: grahaNa karavAmAM Avela che ane zeSa trANa anubaMdha sAmarthyagamya che. potAnA vArtha sAthe A granthano abhidheya-abhidhAyakabhAva saMbaMdha che, jene vA-vAcakabhAva saMbaMdha paNa kahe che. abhidheyArthanA jijJAsu ane samartha vidvAna zrotA athavA pAThaka ahIM adhikArI che - A arthatI jaNAya che. graMthakAranuM sAkSAta prayojana che jijJAsu adhikRta zrotAvarga-pAThakavRMda upara upakAra karavo tathA zrotA athavA vAcaka mahAzayanuM sAkSAta prayojana che nyAyAloka graMthanA abhidheyArthanA jJAnanI prApti. graMthakAra ane zrotA thA vAcaka bannenuM paraMpara prayojana che mokSaprApti. A vAta paNa sAmarthyagamya che. ke zrImadjIe zabdata: sAkSAta phakta abhidheyAtmaka eka anubaMdhanuM ja pratipAdana karyuM che chatAM paNa tane tatsanAtof ydha' nyAyathI anubaMdhasajAtIya saMbaMdha, adhikArI ane prayojananuM paNa arthata: pratipAdana thaI gayuM - AvuM samajAya che. A rIte anubaMdha catuSTayanuM jJAna thavAthI adhikRta vyaktinI prastuta granthamAM pravRtti sukara bane che. maMgala zlokanA caturtha pAdamAM "dhImAn cA virAra' A rIte graMthakAre potAno viziSTa ullekha karelo che. seMkaDo graMthanA racayitA zrImad mahopAdhyAya yazovijayajI mahArAjanA buddhivaibhavanI to zuM vAta karavI ? kAzImAM 700 vidyArthIone bhaNAvanAra bhaTTArakajI pAse jyAre graMthakAra zrImadajI adhyayanamAM magna hatA, te samaye kAzImAM eka mahAvAdI saMnyAsIe vAda mATe kAzInA vidvAnone AhavAna ApyuM. vAdamAM dhuraMdhara paMDito paNa jyAre hArI gayA tyAre bhaTTArakajInI najara prastuta graMthakAra zrImadjI upara sthira thaI. zrImad jazavijayajI mahArAje jaMgI mAnavamedanI vacce paMDitonI vAdasabhAmAM gurukRpAnA acitya prabhAvathI syAdvAdayukti dvArA e mahAvAdI saMnyAsIne harAvyo. anekAMtadarzananI jayapatAkAne kAzInA vizAla gaganAMgaNamAM laherAvanAra zrImad jazavijayajI mahArAjane atyaMta sanmAnapUrvaka kAzInA vidvAnoe 'nyAyavizArada' birudathI vibhUSita karyA. A atimahattvapUrNa satya ghaTanAnuM digdarzana potAnA viziSTa ullekha dvArA zrImadjIe ahIM karela che. pratimAzataka granthanA ane nyAyakhaMDakhAdha granthanA cheDe A sAtvika satya ghaTanAne zrImadjIe A rIte Alekhela che ke 'pUrva cAyavaratnaviTuM sariyAM kanna sudhe.' dhanya che mahAmahopAdhyAyajInI prakaTa pratibhA ane garavI gurubhaktine. 60. vAstavamAM A jagatamAM sarva duHkhanI nivRttinI icchAthI ane paramAnandasvarUpa Atmavaibhava nI prAptinA uddezathI muktinA upAyomAM pravRtti karanArA paramarSio dekhAya che. kevala duHkhanI nivRtti ke phakta sukhanI prApti prAjJa puruSone kAma hotI nathI, kAraNa ke e bemAMthI ekanI prApti na thAya to anyanI prApti atyanta phaLavAna banatI nathI. koI buddhimAna mUccha, behozI vagerenI prApti mATe puruSArtha karato nathI. tethI siddha thAya che ke kevala duHkhAbhAva kAma nathI. temaja svAdiSTa madhura gulAbajAMbu khAtI vakhate temAMthI koI kAMkarI nIkaLe to gulAbajAMbunA rasAsvAdanI majA marI jAya che. tethI tevuM sukha paNa kAma nathI hotuM ke je duHkhathI mizrita hoya - A paNa siddha thAya che. AthI paramarSionI pravRttinI uddezya koTimAM sakaladuHkhanivRtti ane paramAnaMda prApti banneno samAveza anivArya che. 'vividha uddezyavALI paramarSionI muktiupAyaviSayaka pravRttinA ghaTaka svarUpe abhimata muktipadArtha zuM che? A prazna para ahIM mImAMsA thaI rahI che. * naiyAyiThasaMbhata bhokSanI sabhIkSA * sanA yAyika vagere vidvAnono mata evo che ke je duHkhadhvasa potAnA samAnAdhikaraNa duHkhaprAgabhAvano asahavartI = asamAnakAlika hoya te duHkhadhvaMsa ja mokSapadArtha che. mokSapadArthanI AvI paribhASA anusAra je duHkhavinAza aMtima haze te ja mokSa banI zakaze, kAraNa ke te caramaduHkhadhvasanA adhikaraNIbhUta AtmAmAM tyAra pachI anya duHkhadhvaMsa utpanna nahIM thAya. spaSTa ja che ke aMtya duHkhanivRtti ja evI haze je svasamAnAdhikaraNa pUrvavartI duHkhaprAgabhAvanI samAnAdhikaraNa nahi hoya. je duHkhadhvaMsa carama nahi hoya, Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * jayadevamizramatanirAsa: * pramANazcAtra duHkhasantatiratyantamucchidyate santatitvAt, pradIpasantativaditi prAcaH / tadasat santatiH khalvekajAtIyamanekaM vastu / tatraikajAtIyatvaM yadi sattvAdinA tadA manasA vyabhicArAt / / ------------------bhAnamatI ------------------- tAvanmAtre ca kRte idAnIntanamuktanArakAdiduHkhadhvaMsasyApi caramaduHkhaprAgabhAvasamAnakAtatvAt / ato duHkhadhvaMsasamAnAdhikaraNatvena duHkhaprAgabhAvo vizeSitaH / na caivamapyupAntyadaHvadhvaMse'tivyAliH, sa ca duHkhadhvaMso bhogena sa ca viziSTajJAnavadavizeSaNajJAnasApekSa itISTajJAnakAla eva duHkhanAzAt bhogena duHkhanAze'pi duHkhAntarasya viSayajJAnAdivilambenopAntyadaHvadhvaMsAnantarameva caramaduHkhanivRteH / vastutastu duHsvaprAgabhAvA'sahavRtitvaM dAkhavizeSaNaM na dhvaMsavizeSaNam / ato nA'tivyAptizahA antyaprAgabhAvasamAnakAlatvAdupAntya(duHkhadhvaMsa)syeti asau dAkhavaMso na prakRtastasyAtItAdAvabhAvena vikalpA'sambhavAditi (ta.ciM.anu.vaM. muktivAdAlokaTIkA pU.168) jayadevamizraH / tadasata, gauravAt, prAgabhAvAnabhyupagame'prasindiprasAcceti (ki.ra.pU.26) kiraNAvalIrahasye mathurAnAtha: proktavAn / pramANato hyarthapratipattiriti vyAyena prakRtamuktisvarUpanirUpaNe pramANamapekSaNIyam / tacca katamadityAkAMkSAyAmAhuH- pramANaM ca atra = duHkhadhvaMsasya svasamAnAdhikaraNa-duHkhaprAgabhAvAsahavRttitvAdirUpAtyantikatve iti| yadyapi AtmA vAre maitreyi zrotavyo mantavyo nididhyAsitavya: sAkSAtkartavyazca' ityupakramya 'duHkhenAtyantaM vimuktazcaratI'ti zrRtirevAtra pramANam / tathApi suphuTatvAt tattvamImAMsAyAM vAdaparSadi tasyA jatyupayogitvAcca tadupekSyAnumAnamAvedayanti duHkhasantatiriti pakSanirdeza: / atyantamucchidyata iti sAdhyollekhaH / AtyantikanivRtipratiyogitvaM sAdhyam / Atyantikatvaca nivRttau vizeSaNam / nanu kiM nAma dhvaMsasyAtyantikatvam / yatkiJcitkAryaprAgabhAvAdhikaraNakSaNavRttitvaM kATamAtraprAgabhAvAdhikaraNakSaNA'vRttitvaM vA ? nAdyaH, sindasAdhanAt / na vditIyaH, idAnIntanaduHkhadhArAsu vyabhicArAt / na ca sarvamuktikAlInaduHkhatvAvacchinna pratiyogitAkasAmAnyadhvaMsavyaktimAdAya bhAvakAryamAprasAdhyasatvAnna vyabhicAra iti vAcyam, tathApi dRSTAntasya tAhazasAdhyavatvenA'nizcitatvApatteriti cet ? na, svasamAnAdhikaraNadaHkhaprAgabhAvAdhikaraNakSaNavRtti yada yatadanyapratiyogikatvaM svasamAnAdhikaraNaduHkhAdhikaraNaduHkhAdhikaragakSaNavRttimadanyatvaM vA tadityeke / vastuta AtyantikatvaM svasamAnAdhikaraNa-svapratiyogisajAtIyapratiyogikaprAgabhAvA'samAnakAlInatvarUpaM bodhyam / yA yA santatiH sA sA'tyantanivRttipratiyoginI yathA pradIpasantatiH / tathA ceyaM duHkhasantati: tasmAtsA'pyAtyattikanivRttipratiyoginIti muktau anumAnapramANamAvedayanti prAyo naiyAyikAH / tadasat yata: santatitvaM na vastutvalakSaNaM sambhavati, gaganAdau vyabhicArAt / na cAjekavastutvalakSaNaM santatitvamiti vAcyam, ghaTa-paTAdivijAtIyapadArtheSu taddoSatAdavasthyAt / ata: santati: khalvekajAtIyamanekaM vastu iti tvayA vaktavyam / kintu tadapi nAnavadyam yata: tatra -santatau = santatighaTakIbhUtaM ekajAtIyatvaM = aikajAtyaM = samAnajAtimatvaM yadi satvAdinA = satva-dravyatvAdinA tavAbhimataM tadA manasA vyabhicArAt tenI utpatti bAda tenA adhikaraNa AtmAmAM anya duHkhadhvaMsa utpanna thaze. AthI acarama duHkhadhvaMsa svasamAnAdhikaraNa duHkha prAgabhAvanuM sahavartI= samakAlIna ja haze, kAraNa ke acarama duHkhanivRttinI utpatti bAda duHkhadhvasanI utpatti mATe duHkhanI utpatti Avazyaka che. duHkhanI utpatti vinA to duHkhadhvasanI utpatti paNa azakya ja che. anya duHkhanI utpatti tyAre ja saMbhavI zake, je duHkhadhvasanA samaye tenA adhikaraNa banelA AtmAmAM dukhaprAgabhAva rahelo hoya. duHkhaprAgabhAva e duHkhano janaka che. A no prasiddha prAthamika taiyAyikasiddhAnta che. pradarzita muktipadArthanI siddhi anumAna pramANathI thaI zake che. A rahyuM te anumAna pramANa-du:kha saMtati atyaMta uccheda pAme che, kAraNa ke te saMtati che. je je saMtati hoya che te te avazya atyaMta uccheda = vinAza pAme che, jema ke pradIpasiMtati. duHkhasaMtati paNa saMtati hovAnA kAraNe avazya kyAreka to atyaMta naTa= nAzapratiyogI banaze.-ema siddha thAya che. A prAcIna niyAyikono mata che. tadasat / paraMtu zrImada mahopAdhyAya mArA prAyana naiyAyionI 71raticha ->atyaMta: sasA anumAna pramANamAM heturUpe je sannatitvanuM pratipAdana karAyela che teno Azraya saMtatipadArtha ekatIya aneka vastu svarUpa che. kevala aneka vastune saMtati kahevAmAM Ave to ghaTa, 5Ta, maTha, jala, agni vagere aneka viratIya vastuomAM saMtatitva mAnavAnI Apatti Ave. tenA nivAraNa mATe saMtatipadArthanA zarIramAM eka jAtIyatva= satItvano niveza Avazyaka che. paraMtu ahIM eka samasyA || upasthita thAya che ke "ekAtIyatva ekatimatva kaI jatinI apekSAe mAnya karavuM ?' satva, dravyatva Adi jatinI apekSAe ekajatIyatvanI vivakSA karavAmAM Ave to saMtatitvapadano artha evo phalita thaze ke sarve Adi ati Azraya bhUta anekavastutva. Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAloke prathamaH prakAza: * vardhamAnamatavidyotanam * yadi ca guNatva-duHkhatvAdinA, tadA dRSTAnte sAdhanavaikalyaprasaGgAt / AtmakAlAnyavRttidhvaMsapratiyogyavRttiduHkhatvaM duHkhaprAgabhAvAnadhikaraNavRttidhvaMsapratiyogivRtti kAryamAtravRttidharmatvAt -----------------bhAnumatI------------------ sattAdravyatvAdiviziSTe'nekatvazAlini manasi satva-dravyatvAdijAtiviziSTAnekavastutvalakSaNasantatitvahetossatve'pi atyanta-nivRtipratiyogitvalakSaNasya sAdhyasya virahAt tasya nityatvAt / mana:padA nityasanmAnaparaM bodhyam / yadi ca guNatva-duHkhatvAdinA santatighaTakaikajAtyaM sammataM tadA guNatva-duHkhatvAdizUnye manasi vyabhicArAsambhave'pi dravyatvazAlini pradIpasantatilakSaNe dRSTAnte guNatvaduHkhatvAdiviraheNa saadhnvaiklyprsjhaat| na hi dRSTAnte pakSavatihetusamAnahetuzunyatAdazAyAM pakSe'bhimatasAdhyasindiH sambhavati, vyaaptinishcysyaivaasmbhvaad| prakRte guNatvena sAjAtyavivakSaNe nityarUpAdau vyabhicArApAtAt duHsvatvAdigrahaNe'pi niravadyatA na sambhavatIti guNatva-duHkhatvAdijAtimadanekavastutvalakSaNaM santatitvamapi na satimatIti tAtparyam / gajhezatanayavardhamAnasammatamapavargasAdhakamajumAnamapAkartumAvedayati Atmeti / pakSanirdezo'yam / avRtiduHkhatvamityuktAvasindiprasaGgaH; duHkhatvasya duHkhvRtitvaaditi| dhvaMsapratiyogyavRtiduHkhatvamityasya pakSatve'pi dhvaMsapatiyogini duHkhe tasya vRttitvenA''zrayAsindistadavasthaiva / kAlAnyavRttidhvaMsapratiyogyavRtiduHkhatvasya tatve'pi kAlAnyA''tmavRttidaHvadhvaMsapratiyogini duHkhe tasya vRtitvena tadoSatAdavasthyam / AtmAnyavatidhvaMsapratiyogyavRtiduHkhatvasya tatve AtmAnyakAlavRttidhvaMsapratiyogini duHkhe tasya vRttitvena saivAzrayAsindiriti AtmakAlAnyavattidhvaMsapratiyogyavattidaHkhatvasya pakSavidhayA nirdeza: / AtmakAlapadena tadapAdhyorapi grahaNena na tasyAstAdavasthyam / prathama vRttitvamatra daizikavizeSaNatAsambandhena kAlikavizeSaNatAsaMsargeNa vA grAhya vditIyazca smvaayen| AtmakAlAnyAkAzavRttizabdadhvaMsapratiyogizabdanirUpitasamavAyasambandhAvacchinna-zabdatvaniSThavRttitvazUnyameva duHkhatvam / zabdAdivRttitvenA'rthAntaravAraNArthametat pakSavizeSaNam, bAdhA'sphurtidazAyAM tatsindiprasaGghAt, niyatabAdhasphoraNenaitatsAphalyAt / sAdhyamAviSkaroti - duHkhetyAdi / duHkhasya yaH prAgabhAvaH tadanadhikaraNIbhUto mahApralayaH; tA vRttiH duHkhadhvaMsastatpratiyogiduHkhanirUpitasamavAyasambandhAvacchiAvRtitvamA sAdhyam / vRttitvasya sAdhyatve sindasAdhanam, - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - -- - - - - - - - - - - - - arthAt sattva, dravyatva Adi jAtino Azraya hote chate aneka vastutva hovuM te ja saMtatitvanI hayAti. AvA saMtatitvane hetusvarUpe mAnya karavAmAM Ave to uparokta anumAnamAM darzita hetu mana Adi nitya dravyamAM vyabhicAra doSathI dUSita thaze. AnuM kAraNa e che ke mana vagere dravya sattA tiviziSTa paNa che, aneka paNa che ane vastu svarUpa paNa che. AthI sattAviziSTa aneka vastu-svarUpa sannatitva hetu mana AdimAM. rahe che. paraMtu mana vagere atyaMta uccheda pAmatA nathI. uparokata hetu hovA chatAM atyaMta dhvasathI nirUpita pratiyogitAsvarUpa sAdhya nahIM hovAthI vyabhicAra doSa spaSTa ja che. yadi ca / izita vyamiyAra hopanA nivArAza bhATe prAcIna nAyinema --> santatina 12:213pene sAtatya levAnuM che te sattA vagere vyApaka jAtinI apekSAe nahIM paNa guNatva, duHkhatva vagere vyApya jAtinI apekSAe vivakSita che. mana vagere nitya dravyamAM sattA vagere para ati bhale rahetI hoya paraMtu guNatva, duHkhatva vagere apara ati to rahetI nathI. tethI guNatva, duHkhatva Adi ativiziTa aneka vastRtvasvarUpa sattatitva mana vageremAM nahIM rahe. mATe vyabhicAranI saMbhAvanA ja marI paravAraze. hetu ja jyAM raheto na hoya tyAM vyabhicAra doSanI bAMga pokAravI bogasa che. <- to A vAta barAbara nathI. AnuM kAraNa e che A rIte karavA jatAM to vyabhicAra-svarUpa bakaruM kADhatAM sAdhanavaikalyasvarUpa UMTa pesI javA jevI hAlata sarjAze. matalaba e che ke duHkhasaMtatimAM pradIpasiMtatinI jema atyaMta nAzyatAnI siddhi karavA mATe je sannatitva hetunuM grahaNa karela che. tene guNatva-duHkhatvaAdijAtiviziSTa anekavastRtvasvarUpa mAnavAmAM Ave to vivakSita sannatitva hetu pakSamAMduHkhasaMtatimAM to rahI jaze, paraMtu pradIpasannatisvarUpa udAharaNamAM nahi rahe; kAraNa ke pradIpa dravya hovAnA lIdhe pradIpasannatimAM dravyatva ati rahI zakaze, guNatva, duHkhatva vagere prati nahIM. je hetunA baLathI udAharaNa dvArA pakSamAM sAdhyanI siddhi karavI che te hetu pakSanI jema udAharaNamAM raheto hoya to te hetumAM udAharaNanA mAdhyamathI vyAminuM jJAna thaye chate pakSamAM abhimata sAdhyanI siddhi thai zake. pakSa ane udAharAgamAM samAna hetu na rahe to tevA hetunA AdhAre pakSamAM abhITa sAdhyanI siddhi thai nA zake. mATe ja udAharaNamAM sAdhanavaikalya = pakSavRtti hetusamAnahetuzUnyatA doSAtmaka manAya che. sarvachavabhutisiddhi-vardhabhAna upAdhyAya Atma0 / tatparthitAmagira gaMgeza upAdhyAyanA suputra varSamAna upAdhyAya bhuktinI siddhi 21 mATene anumAna 24 kare che teno AkAra Ave che --> AtmA ane kAlathI anyamAM rahenAra dhvaMsanA pratiyogImAM nahIM rahenAra evuM duHkhatva ( pakSa) duHkhanA prAgabhAvanA anadhikaraNamAM rahenAra dhvasanA pratiyogImAM rahe che, kAraNa ke te (=nirUkta duHkhatvasvarUpa pakSa) kAryamAtramAM Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eNka vaminimartArasa: eka | pradIpatvavaditi sarvamuktisiddhau caitraduHkhAdikaM pakSIkRtya tattanmuktisAdhanamiti vrdhmaanprbhRtyH| tadasat, aprayojakatvAt, -----------------mahUmata------------------ duHkhatvasya ghaTAdau kAlikena vRttitvAt / samavAyasambandhAvacchinnavRttitvasya sAdhyatAyAmapi tadanivAryameva, du:khatvasya duHkhe samavATona vidyamAnatvAt / pratiyoginirUpita-samavAyAvacchinnavRtitvasya sAdhyatve'pi tasyA'parihAryatvameva; duHkhAtyantAbhAvapratiyogisamavetatvAda duHsvatvasya / dhvaMsapratiyogisamavetatvasya tatve'pi duHkhahavaMsAGgIkArAtadeva punarAvartate / prAgabhAvAnadhikaraNavRttitvasya dhvaMsavizeSaNatve dRSTAntA'sibdiH pradIpAvayavAnAM pradIpaprAgabhAvAdhikaraNatvAditi tadapohAya duHkhopAdAnam, pradIpAvayavAstu duHsvaprAgabhAvAnadhikaraNIbhUtA iti STAntasaGgatiH / duHkhAnadhikaraNavRtidhvaMsapratiyogivRttitvasya sAdhyatve khaNDapralayenArthAntaraM syAditi duHsvaprAgabhAvaniveza: / kAryamAtravRttidharmatvAditi hetuH / vatitvamAtmatve vybhicaari| kAryavatitvA'nantatve vyabhicAri, dhvaMsA'pratiyogitvarUpasya tasyA'kArye AtmAdau kArye dhvaMse ca satvAt / kAryamAtravRtitvasyApi dhvaMsatve vyabhicAritA / bhAvavatitve sati kAryamAgavattitvasya hetutve'pi na tadandAra:; prAgabhAvadhvaMsasya pratiyogi-tadadhvaMsasvarUpatvena dhvaMsatvasyApi bhAvattitve sati kAryamAmavRttitvAt / ata: samavAyasambandhAvacchiAvRtitvalAbhAya hetau dhrmpdgrhnnm| tata: satkAryamApatitvasyAtra hetutvaM labhyate / saditi kAvizeSaNam / mAtrapadaM dravyatvAdI vyabhicAravAraNAya / etatsarva mahApralayamar3Iqatya bodhyam / pradIpatvavaditi dRSTAnta: / itthaM sarvamuktisindau satyAM vaiSaddhaHkhAdikaM = caitradaHsvatvAdikaM pakSIkRtya tattanmuktisAdhanamiti / caitraduHkhatvaM duHsvapAgabhAvAnadhikaraNavRtidhvaMsapratiyogivRti kAryamAtravRttidharmatvAt pradIpatvavaditi prayogaH iti vardhamAnaprabhRtayaH / tamirAkurute - tadasat / aprayojakatvAditi vipakSabAdhakatarkavirahAt / na hyastu caitrIyaduHkhatve kAryamAtravRtidharmatvaM mAstu daHkhapAgabhAvAnadhikaraNatidhvaMsapratiyogivRtitvamityukte kizcidava kuM pAryate vardhamAnaprabhRtibhiH, mahApralaye mAnAbhAvAt / vativizeSasyA'bhAvIyavizeSaNatayA duHkhaprAgabhAvAnadhikaraNavRtitvasyeSTI sAdhyakoTinivezopagame bAdhaH, duHkhadhvaMsasya daHkhasamavAyinyeva tayA vatitvasya vardhamAnAdibhirupagamAt / anyathA saMbandhamANa tadiSTau AkAzAdAvapi duHkhadhvaMsasya vyabhicAritAdisambandhena vRttitvAt prakRtAnyasindeH / kaalikrahenAra dharma che. je je dharma kAryamAtramAM = phakta kAryamAM rahe che te dharma duHkhaprAgabhAvanA anadhikaraNamAM rahenAra dhvaMsanA pratiyogImAM rahe che, jema ke pradIpa-. pradIpa- dharma phakta kAryamAM ja rahe che, kAraNa ke dareka dIvA anitya ja hoya che. tethI ja te pradI5tva dharma duHkhaprAgabhAvanA anadhikaraNa evA pradIpa avayavomAM rahenAra dhvasanA (= pradIpaasanA) pratiyogI pradIpamAM rahe che. koI paNa duHkha nitya hotuM nathI. sarva duHkha vinazvara che. tethI duHkhatva dharma phakta kAryamAM rahe che. tethI ja te duHkhatva dharma evo hovo joie ke je duHkhaprAgabhAvanA anadhikaraNamAM (AtmAmAM) rahenAra dhvaMsanA (du:khadhvasanA) pratiyogImAM rahe. paraMtu koI paNa AtmA jyAre saMsAramAM haze ke duHkhothI pIDita haze tyAre te duHkha dharma evo nahIM banI zake ke jenA AzrayanA (duHkhanA) dhvaMsano (=duHkhadhvasano) AdhAra e duHkhaprAgabhAvanuM anadhikaraNa hoya, kAraNa ke dareka AtmAmAM koIne koI duHkhadhvaMsa avazya rahevAne lIdhe eka paNa AtmA saMsArI hoya to duHkhatvAzrayanA =duHkhanA dhvasano AdhAra saMsArI AtmA banI jaze ke je duHkhaprAgabhAvano pAga AdhAra ja haze. paraMtu uparokta vyAptinA AdhAre ema siddha thAya che ke duHkhatva e kevala kAryamAM rahenAra dharma hovAne lIdhe avazya evo hovo joie ke jenA AdhAranA dhvasano ( duHkhadhvasano) AdhAra evo AtmA duHkhaprAgabhAvanuM anadhikaraNa ja hoya. AvuM tyAre ja saMbhavI zake jyAre sarva AtmAono mokSa thai gayo hoya. bAkI to duHkhatvAzraya pratiyogika dhvasAya e duHkhaprAgabhAvano Azraya ja banI jAya. AthI uparokta anumAnanA baLathI sarva jIvAtmAonI mukti siddha thai jaze. A rIte sarvajIvamukti siddha thavAne lIdhe caitrIyaduHkhanna, maitrIyaduHkhatva vagerene pakSa banAvavAthI caitra, maitra vagere jIvAtmAonI mukti paNa siddha thai jaze. ahIM anumAnaprayoga A rIte karI zakAya ke- "trIyaduHkhatva e duHkhaprAgabhAvanA anadhikaraNamAM rahenAra dhvasanA pratiyogImAM rahe che, kAraNa ke te phakta kAryamAM rahenAra dharma che. caitrIyaduHkha kSaNika hovAthI caitrIyaduHkhatvamAM kAryamAtravRttidharmanvasvarUpa hetu to nirvivAdasiddha che. ethI caitrIyaduHkha e evuM siddha thaze ke je duHkhaprAgabhAvanA anadhikaraNamAM rahenAra dhvaMsanA pratiyogImAM raheze. caitrIyaduHkhatva to evo dharma che ke je caitrIyaduHkhamAM ja rahe. tathA caitrIyaduHkhadhvaMsa to caitramAM ja rahI zake che. AthI je catrAtmAne duHkhaprAgabhAvano anAdhAra mAnavAmAM Ave to ja caitrIyaduHkhatva e duHkhaprAgabhAva anadhikaraNamAM rahenAra dhvaMsanA (paitrIyaduHkhadhvaMsanA) pratiyogImAM rahe che. evuM siddha thai zake. AnA phalitArthasvarUpe cetrIyaduHkhatvanA AzrayanA=citrIyaduHkhanA AdhAramAM = catra AtmAmAM duHkhaprAgabhAvanI anadhikaraNatA siddha thaze. arthAt caitra AtmA evo siddha thaze ke jene pharI kyAreya duHkha bhogavavuM nahi paDe. eTale ke caitra AtmAnI mukti thai ema siddha thaze, kAraNa ke je saMsAramAM rahe tene kyAreka to duHkha AvavAnuM ja che. A rIte maitra AtmA vagerenI paNa mukti siddha thaI jaze. (uparokta sarvamuktisAdhaka anumAnamAM pakSa, sAdhya vagerenA je vizeSaNo vardhamAna upAdhyAye grahaNa karelA che, tenuM prayojana arthavizleSaNa vagere meM upara tyAgI mAM batAvela che. jijJAsu upara draSTipAta karI zake che.) << 4 vardhamAnamata aprayojakatadoSagrasta che tatA mahopAdhyAyajI jANAve che ke uparokata vardhamAnamata saMgata nathI. AnuM kAraNa e che ke "kAryamAtravRttidharmatva bhale duHkhatvamAM ke caitrIyaduHkhatvamAM rahelo hoya chatAM duHkhaprAgabhAvanA anadhikaraNamAM rahenAra dhvasanA pratiyogImAM vRtti nA hoya to zuM Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAloke prathamaH prakAzaH * muktivAdavdAtriMzikAsaMvAdaH anyathA'nabhimatasAdhyasiddheratiprasaGgAt / yattu yogyatvazaGkayA pravRttyanupapattiH / na ca zamadamabhogAnabhiSvaGgAdinA mumukSucihnena zrutyuditena tacchaGkAnivRttiH; - bhAnumatI - daizikavizeSa gatAnyatarasambandhena vRtitvoktAva'pi kAlopAdhivRtitvena tadanapAyAt / kAlikena duHkhaprAgabhAvAnAdhAratvaniveze ca dRSTAntA'saGghate / mukhyakAlavRtitvaviziSTakAlikasambandhena tanniveze'pyAtmanaH tathAtvAt / uktAnyatarasambandhena tanniveze'pi tathAsambandhagarbhavyAptyagrahAditi / anyathA = vipakSe hetusatve'pi sAdhyAsattve bAdhakasyA'nukUlatarkasya virahe sAdhyasidhdisvIkAre, anabhimatasAdhyasideH atiprasaGgAt = aniSTasiddhiprasaGgAt, kAlAnyatvagarbhasAdhyaM pratyapi uktahetoravizeSAt / AtmakAlAnyavRttidhvaMsapratiyogyavRtiduHkhatvaM kAlAnyavRtidhvaMsapratiyogivRti kAryamAtravRtidharmatvAt pradIpatvavadityanumAnasyApi suvacatvena sarvamuktisiddhirasaGgataiveti vyaktameva muktivAdavdAtriMzikAyAm / kecitu anabhimateti - AtmakAlAtyavRtiprAgabhAvapratiyogyavRtiduHkhatvaM duHkhadhvaMsAnadhikaraNavRtiprAgabhAvapratiyogivRti kAryamAtravRtidharmatvAt pradIpatvavaditi anumAnena yatpUrvaM na kasyacid duHkhasyotpattistAhazasya duHkhasthAne sukhAdikaM prakSipyoktAnumAnenaiva yatpUrvaM na kasyacit sukhAderutpati: tAdRzasya ca kAlavizeSasya siddhau saMsAre sAditvasya parIkSakavRndAnabhimatasyaivaM tatsamAnazIlAnAmanyeSAmapi siyApateriti vyAkhyAnayanti / tana cArU, sukhatvasyA'pi duHkhatvasthAne'bhiSecanIyatvasya maNikRtAmiSTatvAt / taduktaM tatvacintAmaNau- 'evaM sukhatvAdAvapi sAdhyaM, tena sakalocchede mokSaH (ta. ciM.mu.vA. pR 178) iti / yattu iti tannetyanenAnveti / sarvamuktyabhAve = duHkhaprAgabhAvAnAdhAravRtidhvaMsapratiyogivRttitvalakSaNaM sAdhyaM vinA sarvajIvamuktyasiddhau satyAM ya eva kadApi na mokSyate tadvadahaM yadi syAM, tadA mama viphalaM parivrAjakatvami'tyAkArayA yogapratinthinyA ayogyatvazaGkayA = svaniSThamuktisvarUpayogyatvAbhAvaviSayakazaGkayA pravRtyanupapatti: - pravrajyApravartanAdyasaGgatiritIdameva vipakSabAdhakamiti kAryamAtravRtidharmatvaheto: na kAlAnyatvagarbhaM sAdhyaM kintu duHkhaprAgabhAvAnAdhAravRtidhvaMsapratiyogivRttitvameva / na ca saMprAptena zama-dama- bhogAnabhiSvaGgAdinA mumukSucihena zrutyuditena tacchaGkAnivRttiH = svAyogyatvazaGkAvilayaH; zamAdInAM muktisvarUpayogyatvavyApyatvAditi vAcyam, vAMdho ?' AvI jyAre vyabhicAraviSayaka zaMkA karavAmAM Ave tyAre koi vipakSabAdhaka tarka vardhamAna upAdhyAya dvArA batAvI zakAto nathI. jyAM sudhI vyabhicArazaMkAnivartaka koi tarka upalabdha na thAya tyAM sudhI vivakSita hetu dvArA abhIjha sAdhyanI siddhi asaMbhava che. vyabhicArazaMkAnivartakatarkarAhitya arthAt aprayojakatva hovA chatAM sAdhyanI siddhi karavAmAM Ave to kAlAnyavRttidhvaMsapratiyogivRttitvane paNa sAdhya banAvI zakAze. A rIte karavAmAM to vivakSita sAdhyathI bhinna vastu siddha thavAne lIdhe atiprasaMga Avaze. arthAt sarvamukti siddha thai nahIM zake. sarvamukti jyAM sudhI anya pramANathI siddha thai na zake athavA sarvamuktinA asvIkArapakSamAM koi doSa batAvavAmAM na Ave tyAM sudhI vardhamAna upAdhyAyanuM anumAna niSprANa banI raheze. saMsAritvena mokSAratA - naiyAyi5 2 pUrvapakSa:- yattu / sarva kavonI mukti thavAnI na hoya ane amura vo ayama saMsAramAM na rahevAnA hoya - bhevaM mAnavAmAM Ave to eno artha e thayo ke amuka jIvo mokSa mATe yogya che ane te sivAyanA sarva jIvo mokSa mATe ayogya che. paraMtu AvuM mAnavAmAM Apatti e Ave che ke je jIvane 'huM mokSaayogya to nahi houM ne?' AvI zaMkA paDaze te prAjJa jIva kyAreya paNa mokSanA upAyamAM pravRtti nahIM kare. 'tapa-tyAga-indriyadamana karyo pachI paNa jo mokSa thavAno na hoya to tevI ugra sAdhanAno matalaba zuM?' Avo vicAra mumukSune saMnyAsaprAptimAM avarodha ubho karaze. ------------ 1:- na ca za0 / ne mumukSune 'DuM mokSa bhATe ayogya to nahIM DoDa ne?' Avo saMzaya ithe te saMzaya bhale mokSasAdhanAmAM avarodha ubho kare. paNa tenI nivRttino upAya paNa zAstromAM batAvela che. zama, dama, bhogamAM anAsakti vagere mumukSunA tAttvika cihno zrutimAM batAvela che. AvA cihno je vyaktimAM dekhAya te mokSa mATe yogya kahevAya. zama, dama, vagere liMga dvArA svaviSayaka ayogyatvazaMkA dUra karI zakAya che. mATe sarva jIvonI mukti mAnya na karavAmAM Ave to paNa muktisAdhanAnI anupapattine avakAza 4bhyAM che ? samAdhAna:- saMsA0 / amu chavone mokSa moTe yogya mAnavA ane se sivAyanA jadhA vone mokSa mATe ayogya maanvaaAvo pakSapAta zA mATe? AvI saMkucita vRtti choDIne sarva saMsArI jIvone mokSa mATe svarUpayogya mAnavA yukta che. saMsArIpaNuM e ja mokSa mATenI svarUpayogyatA= kAraNatA. bIjI vAta e che ke zama, dama vagere liMga hovAnA kAraNe mumukSumAM mokSanI svarUpayogyatA mAnavAmAM Ave to prazna e thAya ke zamAdinI svarUpayogyatA kyAM hoya? AnA javAbamAM ema ja kahevuM paDaze ke saMsArI jIvamAM ja zama-dama-vagerenI svarUpayogyatA= kAraNatA hoya. arthAt zamAdi liMga mokSakAraNatAavacchedaka banaze ane saMsArIpaNuM e zamAhiganAbhavacche6 janathe A rIte dvividha arthazugabhAva svImara uravAne mahale 'taddhetorastu kiM tena ?' me nyAyathI Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * AtmarUpAti-tatvacintAmaNi-sAyalIlAvatIsaMvAdAvedanam * saMsAritvenaiva mokSaM prati svarUpayogyatvAt zamAdAvapi saMsAritvenaiva tutvAce ti, tantra, saMsAritvasya nityajJAnAdimadbhinnAtmatvarUpasya nAnAtvAdguru tvaac| lAghavAt bhavyatvasyaiva muktizamAdi-svarUpayogyatAvacchedakatva------------------bhAnumatI ----------------- saMsAritvenaiva mokSaM prati svarUpayogyatvAt = hetustAt, na ta tA. zeSANazamAdimAtela, sAmAnya tAdhake satyeta yogyatAyA vizeSaniSThattAt / kisa . pAditamapi hikaarym| zata zamAdau = mAlikaM pati api saMsAritvenaiva hetutvAt - svasthapayogyatvAt, sAmAnye bAdhatAbhAvAt / yuko 'ta. mokSa pati zamAdima vena kAraNatA zamAditaM prati tu saMsAritveneti kAryakAraNabhAvandapakalpanA'pekSayA 'tatorastu kiM te?' hI vyAyena mokSa pratyeta saMsAritvena svarUpayogyatAkalpanAyAM lAghavAditi naugAyikAkUtam / pratate zamAdaparatu zama-damoparI-titikSAsamAdhAna-zrabdAkhyA: / zamastAtacachavANAdivyatirivatatiSalo manaso jagahaH (1) / damo bAhondriyANAM taLyatirivattaviSayebhyo nivartanam (2) nivartitAnAmeteSAM vadAtirivariSabhara upama :- uparati: :athavA vihitAnAM karmaNAM vidhinA parityAgaH (3) / titikSA = zItoSNAdindandatasahiSNutA (8) jogahItarapa mAsa: zravaNAdau tadanuguNaviSaye ca samAdhiH = samAdhAnam (1) / guvAdiSvedAntavAvageSu vizvAsa: = zradA (6) iti vedAntasArakRt / vedAntaparibhASAkArastu --> antarindriyanigrahaH zamaH (90 / bahirirIneligaho damaH (2) / vilepAbhAva: = uparatiH (3) / zItoSNAdindandavasahana titikSA (8) / ciaukAranaM = samAdhAnam (1) / gurutedAntavAkyeSu vizvAsaH zrandA (6) (pR.398) <-- ityAha / padyApi sarvamuktyupagame pratikalpamekaikasyApi mukAvanAtakalAtigameUnattajIvAnAM mukAtidAnIM saMsArocandAsaha iti vyakaM (pa.17) AtmakhyAtau tathApi spaSTatvAvadapekSA prakaraNakAra: prakArAntareNaivAdadaSayati tanna pUtam, muktisvarUpayogyatAvacchedakatvena parAbhimatasya saMsAritvasya nityajJAnAdimadinAtmatvarUpasya nAnAtvAt / Atmatvasya tatvopagame Izvare'tiprasaGgaH / ata: tazivAraNAya nityajJAnAdimadinAtmatvalakSaNameta saMsAritvamupagantumahIta / nityajJAnAdimadhilAtvassauva tatvopagame ghaTAdAvatiprasahaH / ata Atmattaniveza: / nityajJAnavadayAtmatvasvarUpameva tadityapi na samyaka, nityecchAdimadApAtmattasyApi saMsAritve vibhigamanAvirahAditi saMsAritvaM hi nitAzAjavatApAtmatvasvapaM nityecchAvadanyAtmatvalakSaNaM nityavatimaditArAtmatlasvarUpaM zarIravadAtmatvaM aSTAdimadAtmatvamityevamakarupatAmAbibharti / darzitasaravaNDopAdhisvarUpasya saMsAritvasya nAjApadArthaghaTitatvena gurutvAcca / ata eta muke: zamAdInAM vA svarupayogyatAvacchedakattA saMsAritve kalpayituM nAhIta / kintu lAghavAt = kAraNatAtacchedakazarIralAghavAt AtmaH . yA jAtivizeSarUpasya bhavyatvasyaiva muktizamAdisvarUpayogyatAvacchedakatvakalpanAt / etena .... prati zamAdimAvena kArANatA zamAdikaM prati tu saMsAritveneti kAraNatAndapakalpanAgauratamapi pratyuktam, zamAhAnugatakAryajatAvAtAvachedakatayA sidasya bhavagattaragata mutijajakatAtattachedakatvAGgIkArAta, tAtvitazamAdInAM bhavyajIte eta svIkArAt / na ca bhagavajAta.teta tiM mAtAmiti vAcyam, ajugatatAryauva tadAkSepakatvenokatvAt / anugatazamAdikAraNatA kizcidavicintA kAraNatAtvAdityanumAnAspAjAhotumazakyatvAt, dravyatvAdAvapi ajugatakAryasauta mAnatvAt / na caitaM jAtibhangasyApi kadAcit muktiprasaGga iti vAcyam, vizeSasAmagrIviraheNa tadanApateH, nityasya svarUpayogyatve phalopadhAyakatvapavAdaspa niryuktiktvaat| tadakaM nyAyalIlAvatyAM vallabhAcAryeNApi na ca krameNa sarvamuktiH, keSAzcidAtmanAM saMsAryakasvabhAvatvAt' (nyA.lI.pa.81) shii| saMsArIyANAne ja mokSahetutvanuM niyAmaka mAnavuM ucita che. *lavyatva bhokSadhArazatAvarachehaTha-syAdvAhI uttara51:- tnnH| bhora 13pe athavA mAhinA rAtA bha3pe saMsAnnio svIkAra ko yukta nathI, kAraNa ke saMsAritva e nityajJAnAdimamitra AtmatvasvarUpa hovAnA lIdhe anekavidha che. nityajJAnAdino Azraya izvara hovAthI saMsArImAMthI tenI bAdabAkI karavA mATe Anmatvane saMsAritva kahevAne badale nityajJAnAdiviziSTathI bhinna Atma e saMsAritva che. IzvaranI bAdabAkI karavA mATe saMsAritvane jema nityajJAnaviziSTabhinna AtmatvasvarUpa mAnI zakAya che tema nityaicchAviziSTabhinnaAtmatva, nityaprayatnAtha anyaAtmatva, zarIraviziSTa Atmatva Adi anekasvarUpa mAnI zakAya che. arthAt saMsAritvanuM koi eka nizcita svarUpa nathI. bIjuM, uparokta svarUpavALA saMsAritvano mokSAdikArAgatAavachedaka dharmasvarUpe svIkAra karavAmAM kAragatAavacchedaka dharmanuM zarIra khUba moTuM thai jaze, kAraNa ke darzita saMsAritva e sakhaMDa upAdhisvarUpa hovAthI aneka padArthathI ghaTita che. mATe saMsAritvane muktinA ke zAdinA kAraNatAavacchedaka dharmasvarUpe mAnI zakAya tema nathI. zaMkA :- to pachI mukti ane zamAdinuM kArAgatAavacchedaka koNa banaze? Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 vyAyAloke prathama: prakAza: bhavyatvanizcaye'dhyAtmamataparIkSAdisaMvAdAviSkAra:* klpnaat| etena zamAdeH zrutI sahakAritvena bodhanAt na svarUpayogyatAvacchedakatvam / zamAdisaMpannatvena ca na mokSAdhikAritA, zrutisaGkocApatteH, zamAdisampatteradhikAranizcayastatazca tadarthapravRttau zamAdisampattirityanyonyAzrayAcetyuktAvapi na kSatiH, bhavyatvasya zamAdisahakAritvasambhavAt, tsyaivaadhikaaritvvishessnnaacc| tanizcayazca tacchaGkayaiva; tasyAstavyApyacAdityadhyAtmamataparIkSAyAM prapazcitam / --------------bhAnamatI------------------ eteneti na kSatirityanenA'gre'nvayaH / zamAdeH zrutau sahakAritvena = mokSasahakAritvarUpeNa bodhanAt na svarUpayogyatAvacchedakatvam = moksssvruupyogytaaniyaamktvmaucitymnycti| yadi hi tA zamAdayaH yogyatayA bodhitA: syuH tarhi kAmamastu zamAdInAM tattvam / na caivamupadarzitaM zrutau / ata eva zamAdisampannatvena ca na mokSAdhikAritA, zrutisaSThocApatteH = zrutau socApateH, zrutau sahoce mAnAbhAvAt / kita zamAdisampamatvena mokSAdhikAritvopagame tu zamAdisampate: sakAzAt adhikAranizcayaH = svasmin mokSAdhikAritvavinizcayaH / na caivamabhyupagantumahati, yasmAt zamAdisampahAtvenApavargAdhikAritvapakSe tatazca = svAdhikaraNakamuktyadhikAritvanizcayAt eva tadarthapravRttI = mokSArthinaH bahAcaryAdipratato satyAM zamAdisampattiH / itthaM mokSAdhikArivanizcAyavaHzamAdiprArmokSAdhikAritvanizcayakAlInayogapravatyutarakAlInatvena anyonyAzrayAcceti na zamAdeH mokSasvarUpayonyatAvacchedakatvamiti naiyAyikasya ukto satyAM api syAdavAdinAM na kSati: = sidhdaanttvyaahtiH| na hi vayaM syAdavAdinaH zamAdeH muktisvarupayogyatAvacchedakatvamurarIkurmaH kintu bhavyatvasTauvetyastu zamAdemuktisahakAritA / kintu zamAdisahakAritvamapi saMsAritvena na sambhavati, sadAzivA'nugrahAdinA sarveSAmeva yugapatatprAptyApateH / na caivaM kasyApi zamAdisahakAritvaM na syAditi vaktavyamaH bhavyatvasya zamAdisahakAritvasambhavAta, tasya = bhavyatvasya evaM adhikArivizeSaNatvAcca = mokSAdhikArivizeSaNatvenopAdAnAcca / na ca bhavyatvanizcayo'pi katAra syAditi vAcyama; yata: tanizcayazca tacchayA = svAdhikaraNakabhavyatvagocarazajhayA eva bhavitumahati, tasyAH = svabhavyatvazakAyAH tadvyApyatvAt = bhavyatvAnatiriktavRtitvena zArage bodhanAditi adhyAtmamataparIkSAyAM nyAyavizAradena prapazcitam / tadakaM taga 'vastutastu bhanyAbhanyatvazadeva svasaMviditA bhavyAbhanyatvazahApratibandhikA, tasyA eva bhagatvavyApyatvAt / tadatamAcAraTIkAyAM - abhavyasya bhanyAmanyatvazahAyA abhAvAt' (A.TI.) iti / atha na vyApyaM zaGkApratibandhakaM kintu tadadarzanaM, tathA ca nA zahA pratibandhikA kintu tajjJAnamiti cet ? na svasaMviditAyAstasyAH eva tajjJAnarUpatvAt / atha svarUpasadvyApyajJAnaM na pratibandhakaM kintu vyApyatvena tajjJAnam / na ca puruSatvavyApyasvarUpa-satpuruSatvajJAne'pi puruSatvAbhAvazAnivateranubhavabalena svarUpasadavyApyajJAnasyaiva zahAnivartakatvamiti vAcyam vyApye'pi vyApyatvena sAmyataH tadavyApyatvaprakArakadharmajJAnAt taviparItazatAnitate: vyApyatvaprakArakajJAnasya zahAnivartakatvAt / na copadarzitA zazA svasminmavyatvavyApTayatvaprakAriveti neyaM tanivartiketi cet ? tathApi 'bhavyatvavyApyatAhazazakAvAnahamiti jJAnAtttareNaiva tAhazazahAnivRttau prat- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - samAdhAna:- lApa0 / thama-6 vagaire anugata ryopAdhI tenAtA parbhazva3MAvize5 siddha yAya che ke je AtmatvanI vyApya che. enuM nAma che bhavyatva. je bhavyatva jAti zamAdinI kArANatAavacchedaka che tene ja mokSanI janakatAavazleka mAnavAmAM lAghava hovAthI ame mokSa-zamAdinI svarUpayogyatAnA niyAmakarUpe bhavyatvanI ja kalpanA karIe chIe. zaMDa:- etena / zruti arthAta ve upaniSahama to thama, hama vagairene muglina sArI tarI bhogAvelA cha, nali svarUpayogyatAnA niyAmaka svarUpe. bIjI vAta e che ke zama-dama Adi guNothI saMpanna hovAnA lIdhe mokSAdhikAritA mAnavAmAM to vedazAstrone saMkucita banAvavAnI Apatti Avaze. tathA zamAdi guga prApti dvArA mokSaadhikArano nizcaya thaze ema mAnavAmAM Ave to pravRttimAM anyonyAzraya doSa Avaze. AnuM kAraNa e che ke zama-damAdi guNa prApta thaye chate mokSanI adhikAritAno nizcaya thAya ane mokSaadhikAritAnA nizcayathI tenI prApti mATe prayatna kare to zamAdi guNa prApta thAya. arthAt zamAdiprApti mATe mokSAdhikAritAno nizcaya apekSita che ane mokSAdhikAritAnA nizcaya mATe zamAdi guNonI prApti Avazyaka bane che. AthI anyonyAzraya doSathI uparokta samAdhAna dUSita thaze. * bhaMThoTinA zabhASTi yogyapravRtti dvArA viziSTa zabhATinA prApaTha-syAdvAhI * samAdhAna:- bhavya / ma sAna! anyonyAyapAro me smaa|| 52 naze, // 21 // ame ma nayI tai ke "zamAdi moNAsvarUpa yogyatAniyAmaka che." ame to ema kahIe chIe ke "bhavyatva e zamAdi guNonuM sahakArI saMbhavI zake che. AvuM bhavyatva ja moNAdhikArInuM vizeSaNa che." chatAM paNa yogasAdhanAnI pravRtti aTakI nahi paDe. AnuM kAraNa e che ke bhavyatvanA nizcaya mATe ame zamA diprAptine apekSita nathI mAnatA. potAnAmAM bhavyatvanI zaMkA ja potAne bhavyatvano nizcaya karAvI Apaze, kAraNa ke Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mahAnizIthavacane'nyonyAzrayanirAkaraNam zamAdimattvenA'dhikAritve'pyanatizayitazamAdinA pravRttyuttaramatizayitazamAdisampatternAnyonyAzrayaH / pravRtteH prAk kathamaNIyasyapi zamAdisampattiriti cet ? karmavigamAt / so'pi kathamiti cet ? tathA - bhAnumatI' e tirabAdhitaiveti sarvamavadAtam / etena siddhau vA saMsAryekasvabhAvA eva kecidAtmAna iti sthite 'ahameva yadi tathA syAM tadA mama viparItaprayojanaM parivrAjakatvaM' iti zaGkayA kA kazcit tadarthaM brahmacaryAdiduHkhamanubhavet' iti udayanamataM parAstam (a.parI.zlo. 112 vRti) iti / na ca dIrghatarasaMsArasthitikatvarUpA'yogyatvazaGkayA'pi yogapravRtipratirodha iti vAcyam; viSayasukhavairAgya-yathAzaktipravRtibhyAmeva tadabhAvavyApyA''sannasiddhikatvanizcayAt, tayorAsannasiddhikatvavyApyatvena bodhanAt / tadukaM mahAnizIthe - 'AsanakAlabhavasiddhi assa jIvassa lakkhaNaM iNamo / visayasuhesu na rajjai, savvatthAmeNa ujjamai // ' (ma.li. ) / na ca tathApravRtau tacchaGkAnivRtiH, tasyAM ca sampannAyAM pratibandhakAbhAvasAmrAjyAt tathA pravRtirityanyonyAzraya iti zaGkanIyam, pUrvapravRteH koTyasmaraNAdisiddhasaMzayAbhAvAdevopapate:, pravRtterita pravartamAnajAtIyatvasyApyAsannasiddhikatvavyApyatvAd veti dik / yattu zamAdisampateradhikAranizcayastatazca tadarthapravRttau zamAdisampatirityanyo'nyAzraya ityukaM, tana cA zamAdimattvena adhikAritve'pi yogapravRtteH prAgapi pUrtasevAsampAditena anatizayitazamAdinA = prAthamikamaladazamAdinA pravRttyuttaraM = yogapravRtyutarakAle atizayitazamAdisampatteH = tIvrazamAdiprAtisambhavAt nAnyonyAzrayaH sAvakAza: / etena yogapravRteH prAk zamAdiprAptau yogapravRterviphalatvamApadyeteti nirastam, prAthamikayogyatAyAH samucitapravRtivdArA viziSTayogyatAvAhakatvasya sarvatattrasiddhatvAt / vastutastu zamAdiliGgairapunarbandhakatvarUpayogyatAnizcayAna doSaH kazcidapi / apunarbandhakatAniyatabhavavyatadhAnajJAnasya yogapravRtyapratipatthitvAt, tadbhavasthitihetuduritAnAM satpravRtinAzyatvena pratyuta tannAzArthipravRtau nazyanizcayIbhUyAnuguNatvAt / tatkAlInA :aNIyasI zamAdisampatirapi 'deva- gurupUjA - sadAcAra- tapaH prabhRtipUrvasevAvdArA garIyasyAH zamAdisampateH sampAdikaiva / tatazca `sthAnorNArthAlambanA'nAlambanavdArA kSAyikazamAdisampatinAtilaiva / - nanu sarvamidaM tiSThatkauta, kintu pravRtteH = yogapravRteH prAk kathaM aNIyasyapi zamAdisampattiH sambhavati ? vinA kAraNaM kAryA'yogAditi cet ? na, karmavigamAt = sahajamaladdAsAt eva tatsambhavAt / taduktaM yogabindau 'evaJcApagamo'pyasyAH pratyAvartaM sunItitaH / sthita eva tadalpatve bhAvazuddhirapi dhruvA || (yo.bi. 190 ) iti / asyA: = karmabandhayogyatAyA: sahajamalAparAbhidhAnAyAH, ziSTaM spaSTam / -------------- nanu so'pi sahajamaladdAsaH kathaM = kena prakAreNa bhavitumarhatIti cet ? ucyate, tathAbhavyatvaparipAkAt / nanu bhavyatva- tathAbhavyatvayoH ko bhedaH iti cet ? :avahito bhava, mukatvaprayojikA sAmAnyato'bhavyavyAvRtA jAtirbhavyatvamiti gIyate, pratyAtma tathAtathApariNAmitayA saMmupAtavizeSA ca tathAbhavyatvamiti (syA. ka.la. 9/56) vyaktaM natamastavake syAdavAdakalpalatAyAm / taduktaM paJcasUtravRttau zrIharibhadrasUribhiH 'bhavyatvaM nAma siddhigmnbhavyatvazaMkA ja bhavyatvanI vyApya che. 'huM bhavya chuM ke nahi ?' Avo saMzaya jene thAya te niyamA bhavya hoya che. bhavyatvaviSayaka zaMkA dvArA potAnAmAM bhavyatvano nizcaya thavAthI mumukSu zamAdi guNonI prApti mATe prayatna karaze ane mokSanA upAyamAM pravRtti karavAnA phaLasvarUpe te mokSane paNa jarUra prApta karaze. A vAtanuM nirUpaNa prastuta graMthanA racayitA mahopAdhyAya yazovijayajI mahArAje 'adhyAtmamataparIkSA' graMthamAM kareluM che. jo ke zama-dama vagere guNo hovAnA kAraNe apunarbaMdhakanvarUpa yogyatAno nizcaya thavAthI zamAdiguNothI ja mokSAdhikAritA niyaMtrita mAnavAmAM Ave che. chatAM paNa zamAdi guNa hoya to mokSAdhikAritA ane mokSAdhikAritAnA nizcayathI yogasAdhanAmAM pravRtti karavA dvArA zamAdinI prApti-AvA anyonyAzraya doSane ahIM koi avakAza raheto nathI. kAraNa ke sAmAnya kakSAnA zamAdi guNa dvArA yogasAdhanAmAM pravRtti karyA pachI viziSTa kakSAnA zama-dama Adi guNonI prApti thai zake che. apekSita prAthamika yogyatA dvArA pravRtti karyA bAda viziSTa prakAranI yogyatAnI kAlAntaramAM prApti thAya che. AvuM to prAyaH laukika lokottara dareka kSetramAM prasiddha ja che. ahIM A zaMkA ke --> 'yogamArgamAM pravRtti karyA pUrve nAnakaDA paNa zamAdi guNanI prApti thaze kai rIte? vinA kAraNe kArya utpanna kema thAya ?' --> vyAjabI nathI. kAraNa ke sahajamalano hrAsa thavAne lIdhe prAthamika kakSAnA maMdakoTinA zamAdi guNa prApta thai zake che. 'paraMtu sAmagrI vinA to tathAbhavyatvano paripAka paNa kai rIte thaze?' A savAla asthAne che, kAraNa ke jIvano tevA prakArano svabhAva hovAnA lIdhe ja tathAvidha bhavyatvano paripAka thAya che. deza-kALa vagerene sApekSa bhavyatva Y 1. pUrvasaMvA tu tntrjnyairgurudevaadipuujnm| sadAcArastapAM muktyadrepazceha prakIrtitAH / / 109 / / yogabindu. 2. ThANunnatthAlaMbanarahio taMtammi paMcahA esI / yAMgaviMzikA-2 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 jyAyAloke prathamaH prakAzaH * tathAbhavyatvaparipAkamImAMsA bhavyatvaparipAkAt / sAmagrI vinA kathaM tatparipAka iti cet ? svabhAvAditi dig / kiJcAtItaduHkhavad vartamAnaduHkhasyApi svata eva nAzAdapuruSArthatvam / na ca hetUcchede puruSavyApAraH prAyazcittavaditi vAcyam tathA sati duHkhAnutpAdasya bhAnamatI yogyatvamanAdipAriNAmiko bhAvaH / tathAbhavyatvamiti viziSTametat, kAlAdibhedenAtmanAM bIjasidibhAvAt / :AdizabdAt kAla-niyati-karma- puruSakAraparigrahaH, sAdhyavyAdhikalpatvAt (paM. sU. 5.pu. 7) / sAmagrI vinA kathaM tatparipAkaH = tathAbhavyatvaparipAkaH iti cet ? ucyate, svabhAvAt / yadyapi pathasUtra - yogazatakAdau catuH zaraNagamana - duSkRtaga- sukRtAnumodanAnAM tathAbhavyatvaparipAkasAdhanatvamityukaM tathApetAtvikacatuH zaraNAdInAM nizcayata: tatsvabhAvasApekSatvenAtra tathAbhavyatvaparipAkasya svabhAvasaMpAdyatvamuktamite kA virodha: tatsvabhAvasyAntaraGgakAraNatvAt / so'pi svabhAva: jIva-deza-kAla- puruSArthAdisApekSaH / tadukaM yogabindu vRttI- 'svabhAve sarvabhAvAnAM kAryeSu svata eva prarvatamAne upayogata: kAlAdivIjAnAM sahakAritvena pArA mRda iva ghaTapariNatau cakratItarAdInAmiti (yo.vi. go. 85 vR.) / kisa jIvasya svabhAtaM yogyatAM vA'napekSya sarvamukisvIkAre kathaM parivrAjakatvAdau parasya pravRtirapi saGgaccheta svaprayatna vinaiva mahApralaye milocanaprayatnAt sarveSAmeva tadupapattisambhavAt / zIghramuktyarthaM tatpravRtau cAkAmenApi pareNa tatsvarUpa yogyatAvacchedakaM kiJcid vatavyam / tadeva cAsmAkamapunarbatadhakatvam / na cAtmatvenaiva mukkA svarUpayogyatvam, Izvare vizeSasAmagIviraheNaivA'natiprasaGgaH zIghraM mutihetUpanipAtena zIghramuktiriti zIghratitvasyArtha samAja siddhatvena tatsvarUpayogyatAvacchedakaM kicitkalpanIyamiti na doSa iti vAcyam; upAdatra- vabhAvA'vizeSe'rthasiddhasyA'pyupAdeyavizeSasyAnupapate:, :atiprasaGgAt, 'kasyacit kadAcideva pArivrajyAdau pravRtiH iti niyamasya hetuvizeSaM vinA'nirvAhAt / aSTavizeSa eva tadetu:' ityupagame'pi nAmAntareNA'punarbandhakatvA'GgIkArAditi vyakaM syAdavAdakalpalatAyAm / kiJca evaM sati mokSasya samAnAdhikaraNaduHkhaprAgabhAvA'sahavRtiduHkhadhvaMsarUpatve tasya puruSArthatA'pi vyAhatA, atItaduHkhadhvaMsasya siddhatvAt, anAgataduHkhasya dhvaMsayitumazakyatvAt / atItaduHkhavat vartamAnaduHkhasyApi puruSaprayatnaM vinaiva svata eva nAzAt apuruSArthatvam / tatvajJAnAdeH kazcid vyApAra astu vA vartamAnaduHkhasya stotarotpanavizeSaguNanAzyatvaM tathApi kA ityapuruSArthatvApatirduvariva / tathA ca na kazcitpuruSaH tadarthaM vyApriyeteti syAdavAdana AzayaH / nanu puruSaprayatnAdhInaprAyazcitajanye duritadhvaMse yathA puruSaprayatnApekSA tathA puruSaprayatnAdhInaduHkhahetucchedasaMpAdye duHkhocchede puruSaprayatnA'pekSA'nAtilaiveti kA puruSavyApArAnupapatirityAzaGkAmapAkartumupayaspati na ca hetUccheda iti / tannirAse hetumAha tathA sati = duHkhahe tUcchedagocarapuruSaprayatnAbhyupagame sati duHkhAnutpAdasya = duHkhaprAgabhAvasya prayojanatvaprasaGgAt / hetucchedasya sukha-duHkhAbhAvetaratvena svato'puruSArthatvAt :anAgatAlutpAdamuddizya kriyamANatvAcca duHkhaprAgabhAsya puruSArthatvApatyA prabhAkaramatapravezaprasaGga ityajAM eTale ja tathAbhavyatva. te te deza-kALa (caramAvarta) vagereno saMparka thaye chate tathAbhavyatvano paripAka thAya che. te te deza-kALa vagerenI prApti tevA prakAranA jIvasvabhAvanI apekSA rAkhe che. A viSayamAM vizeSanirUpaNa yogabindu vagere graMthomAM zrIharibhadrasUrIzvarajI mahArAja vageree karela che. ahIM je kahevAyuM che te to mAtra dizAsUcana che. ------ naiyAyi bhate mokSapuruSArthanA ucchenI khAte .i / vaLI, bIjI vAta e che ke mokSane samAnAdhikaraNaduHkhaprAgabhAvA'sahavRtti duHkhadhvaMsa svarUpa mAnavAmAM Ave to mokSapuruSArthanA ucchedanuM kalaMka naiyAyikanA kapALe coMTaze. enuM kAraNa e che ke je rIte atItakAlIna duHkha puruSaprayatna vinA ja naSTa thayela che te ja rIte vartamAnakAlIna duHkha paNa puruSaprayatna vinA ja svayaM nAza pAmI jaze. A rIte puruSaprayatnathI sAdhya na hovAthI du:khadhvaMsa sAmAnya puruSArtha paNa nathI thai zakato. to pachI tene mokSasvarUpa carama puruSArtha mAnavAnI kalpanA to kai rIte karI zakAya? jo taiyAyika ema kahe ke -->duHkhanA ucchedamAM puruSavyApAranI sAkSAt apekSA hovAthI duHkhaucchedamAM paNa duHkhahetuucchedaka dvArA pura prayatnanI apekSA barAbara e rIte hoi zake che, je rIte puruSaprayatnasApekSa prAyazcitta dvArA prAyazcittAdhIna pApanAzamAM puruSaprayatnanI apekSA hoya che. AthI duHkhadhvaMsamAM puruSArthatvanI anupapatti nathI. <-- to A vAta vyAjabI nathI. kAraNa ke duHkhadhvaMsa jo duHkhasAdhanadhvaMsakArA purNaprayatnasApekSa haze to duHkhaUsa e puruSanuM prayojana banI nahi zake. tevuM mAnavAmAM Ave to duHkhanI anutpatti athavA du:khAdhanano dhvaMsa e ja puruSanuM prayojana banI jaze, kAraNa ke puruSaprayatnathI sAkSAt je vastu sampAdina cAya te ja puH AnuM prayojana banI zake che. Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * artha samAjasidatvavicAraH ** duHkhasAdhanadhvaMsasyaiva vA prayojanatvaprasaGgAt / na ca caramaduH khadhvaMse'nvayavyatirekAbhyAM tattvajJAnasya pratiyogivad hetutvam, pratiyoginamutpAya tena tadutpAdanAt puruSArthasAdhanatayA duHkha - tatsAdhanayorapi pravRttidarzanAditi vAcyam caramatvasyA'rthasamAjasiddhatvena kAryatAnavacchedakatvAt / 99 - bhAnumatI - = niSkAzagataH kramelakApAtaH / yadavA'nutpAdasya prAgabhAvatvenA'sAdhyatvAt phalAntarasyAbhAvAcca nAnyagatikatayA kaTakanAzavat duHkhasAdhanadhvaMsasyaiva prayojanatvaprasaGgAt puruSArtha tApateH ubhayathA'pi duHkhadhvaMsasyApura paryattam, puruSaprayatnena sAkSAt sampAhAsyaita svataH: puruSArthaH cAt / na ca duHkhaprAgabhAtaduHkhasAdhanA sagorapi svataH puruSArthatvameti vakSyate (pRSTha 13/52) / nanu khAntaradhvaMsakhyAyAsArayatvepi caramaduHkhahataMsasya mithyAjJAno chedavdArA puruSa prayatnAdhInatatvajJAnasA / tathAhi tatvajJAnAt zavAsanAmadhyAjJAnAbhAve doSAnutpatau pratutyabhAve'dRSyanutpatau janmA'bhAve caramaduHkhahatako bhaviSyatItyAzayena naiyAyikaH zate na ceti / vAcyamityanenA'syAncayaH / caramaduHkhadhvaMse anvayavyatirekAbhyAM tatvajJAnasya api pratiyogivat hetutvaM siddham / etena caramaduH- ve utpanne tannAza: tadbhogAdeva bhaviSyati tadanutpAde ca tatvajJAnAdapi na syAdityapAstam, tulyatadubhayorapi caram : khadhvaMsakAraNatvAt, tatvajJAnena vinA dharamaduHkhAnutpate: / ata evaM zukadevasya tatvajJAnamutpannamiti tasya taddhvaMsa utpanno nAsmadAdInAm / na ca zukadeve tAdRzaM duHkhamutpati tatra tadAMso tamadAdInAmiti zaGkanIyam, anAdau saMsAre'sa'AdInAmadyAvadhi tatkuto notpannam ? ityazvA'samAdheya. vAt / na ca kAraNAbhAvasyaiva tadupapAdakatvamiti vaktavyam anvayavyatirevavidhAyina: tatvajJAnAdanyasyA'nviSyamANasyA'bhAvAt / muktau sa dhvaMso'styeva tasmin sati va muktirastyeveti caramaduHkhaM muktyutpAdakotpAdyam / na caivaM dhvaMsArthaM tatvajJAnena caramaduHkhamutpAdyaM vadanutpAdya taddhvaMsAnutpAdAdityudviraNIyam, pratiyoginaM caramaduHkhaM utpAdya tena = tatvajJAnena tadutpAdanAt = caramaduHkhadhvaMsotpAdanAt / na caivaM supasiMhotthApanasadRzaM tadApatitamiti zaGkhayam, loke hi puruSArthasAdhanatayA puruSaprayojanahetutvena duHkha - tatsAdhanayorapi pravRttidarzanAt anAgatakuMbhanAzArthaM mudgarAdau pravRtidarzanAt anAgataduHkhadhvaMsArthamapi pravRtirupapatsyate iti gaNezopAdhyAyAzayaH / = pratiyogitAsambandhena dhataMsaM prati tAdAtmyena pratiyogi.jo hetutAyA dhvaMsAnantaraM dhvaMsotpAdavAraNAyA'vazyasvI kAryatve'pi caramaduHkhaM prati tatvajJAnasya kAraNatAra anupamo na kicidabAdhakarmAste yadabalena taddhIkartavyaM sthAditi doSo maNikAramate yadyapyasti tathApi sphuTatvAtapekSya jyAyavizAradaH prakArAntareNa tanmatamapAkaroti caramatvasya = kAryatAva-chedakatayA :abhimatasya caramaduHkhasya arthasamAjasiddhatvena = kalpya mAnasAmagrabhinnasAmagrI prayojyavizeSaNA' deghaTitatvena kAryatAnavacchedakatvAditi / avacchedakatAsambandhena janyatvaM prati svarUpeNa vA janyatAvacchedakaM prate arthasamAjasiddhatvaM pratibandhakami'i tAdRzapratibandhakazAlini caramaduHkhatve nAvacchedakatAsambandhena janyatA svarUpasambandhena vA janyatAvacchedakatA / ata eva nIlaghaTatvaM na kasyApi kAryatAvacchedakam / duHkhatvArvAcchennaM prati adharmatvena kAraNatAyA: kvela sakalAdharmA'bhAvenAgrimaduHkhAnutpAdAtad duHkhaM taramamiti gIyate / caramaduH svadhvaMsadazAyAM tadvati Atmani duHkhajanakA'dharmarUpakAraNaviraheNa duHkhAnutpatyA 66 naiyAyi: na vaca0 / bhAgyazANI! tharama humano nAtha meM mokSa che ane te dhyaMsa tattvajJAna utpanna thayA pachI utpanna thAya che tathA tattvajJAna * hoya to utpanna thato nathI. A rIte anvaya-vyatireka dvArA siddha thAya che ke tattvajJAna e caramaduHkhadhvaMsanuM kAraNa che. jema carama du:kha hoya to carama duHkhano nAza thAya che ane carama du:kha na hoya to teno nAza nathI thato. A prakAranA anvayavyatire kArA caramadu:khadhvaMsa ane carama duHkhasvarUpa pratiyogI vacce kAryakAraNabhAva siddha thAya che tema uparokta anvaya-vyatirekathI caramadutAza ane tattvajJAna vacce janmajanakabhAva nakkI thaze . A kAryakAraNabhAva prAmANika hovAthI evu mAnavuM sarvathA yuktisaMgata che ke na-jJAna vahema duHkhane utpanna karIne tenA nAzanuM utpAdaka thAya che, kAraNa ke carama du:kha ane tenuM janaka tattvajJAna ramaduHkhada sara rUpa mokSapuruSArthanuM sAdhana che. AthI tenI siddhi= utpatti karavA mATe puruSanI pravRtti nyAyasaMgata che, kAraNa ke je kha ane duH khAna puruSArthanuM sAdhaka hoya che, temAM puruSanI pravRtti deya che. kaeNnanA arthI puruSanI duHkhabahula dhA-nokarI vageremAM vRtti sarvatrane ! - : caramaduHkhaasasvarUpa mokSa mAnavAmAM samasyA syAdAhI :- carama0 / eSazAlI bhArI sA pAta bharAbhara nathI, arAma ke bhagata ramatva se arthasamAna AdhIna patA tattvacintAmaNI anumAnakhaNDe muktivAdaprakaraNaM 109 tamaM tre Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 nyAyAloke prathamaH prakAzaH OM tatvacintAmaNikAramatakhaNDanam kizcaivamantyaduHkhe upAntyaduHkhameva hetuH kuto na syAt ? viziSTaduHkhasAdhanadhvaMsa eva muktirityapi na; prAyazcittAdAvapi 'duHkhaM mA bhUt' ityuddizyaiva pravRtteH duHkhAnutpAdasyaiva - bhAnumatI arthavazAdeva tasya svasamAnAdhikaraNaduHkhA'samAnakAlInatvanirvAhAt / arthasamAjasidasya kAryatAvacchedakatve puruSAntarIyaduHkhA'samAnakAlInaduH khadhvaMsatvAderapi kiJcitkAraNakAryatAvacchedakatvApAtAt / etena samAnAdhikaraNaduHkhaprAgabhAvA'sahavRtiduH khadhvaMsatvena tasya ( caramaduH svadhvaMsasya) uddezyatvAt duHkhA'sambhinnasukhavat, tasya ca puruSaprayatnasAdhyatvameveti (ta.ciM.mu.vA.pu. 119) tatvacintAmaNikAravacanamapahastitam, tathoddezyatve'pi tasya ayatnasiddhaduHkhAntaradhvaMsavat puruSaprayatnA'sAdhyatvAt svasAmagrgrA utpannasya sato duHkhatvAvacchinnasya bhogakanAzyatvaniyamAt / kiJca, evaM = arthasamAjasiddhasyApi caramaduHkhatvasya kAryatAvacchedakatvopagame, antyaduHkhe = caramaduHkhatvAvacchinnaM prati upAntyaduHkhameva hetuH kuto na syAt ? anvayavyatirekAbhyAmeva / ataH tattvajJAnena tasyotpAdayitumazakyatvameva, tasya bahiraGgatvenAnyathAsiddhatvAt / etena anvayavyatirekAnuvidhAyina: tatvajJAnAdanyasyAnviSyamANasyAbhAvAditi (ta.ciM.mu.vA.pU. 158) tatvacintAmaNikRduktamapAstam, na hi sthANorayamaparAdho yadenamandho na pazyati / ata eva navamuktivAdakRto gadAdharasya 'arthasamAjasthale hi sAdhakAbhAva eva kAryatAvacchedakatvabAdhakaH, upadarzitamukitvAvacchinnaM prati tatvajJAnahetutAyAzca zruti smRtyAdisAkSikatayA na bAdhaH / mA bhUd vA tatvajJAnasya tAdRzamukitvAvacchinnaM prati hetutA tathApi tadavacchinne tatvajJAnasya prayojakatvaM durvArameva, tatvajJAnaM vinA pApapravAhavicchedA'sambhavena duHkhAnuvRterAvazyakatayA duHkhadhvaMse duHkhA'samAnakAlInatvA'nirvAhAditi ( navamuktivAda - pu 80) utirapi jo na kSatikAriNI / nanu duH khadhvaMsasya tatvajJAnaprayojyatve'pi na tasya mokSarUpatopapatiH, 'tameva viditvA atimRtyumeti nAnyaH panthA vidyate ayanAya' ( ) 'AtmA jJAtavyaH na sa punarAvartate' ( ) ityAdizrutibalena tatvajJAnajanyasyaiva mokSarUpatvAt / tatvajJAnena duritanAze samutpAdite eva tAdRzaduHkhadhvaMsasya saMvalanAt tattvajJAnajanyatAdRzaduritanAzamapahAya tAdRzaduH khadhvaMsasya vyavahitasya mokSarUpatA vA kathamaGgIkriyatAmiti viziSTaduHkhasAdhanadhvaMsaH = duHkhaprAgabhAvA'sahavRtitvaviziSTaduHkhasAdhanadhvaMsa eva mukti:, loke'hikaNTakAdinAzasya vaidike prAyazcitAdau pApanAzasyA'nanyagatikatayA duHkhasAdhanadhvaMsatvena puruSArthatvAditi bhogajanye prAyazcitajanye ca duHkhasAdhanIbhUtaduritadhvaMse'tiprasaGgabhaGgAya duHkhaprAgabhAvA'sahavRttitvavizeSaNaM ityapi na samyak / duHkhaprAgabhAvAsamAnAdhikaraNaduHkhasAdhanadhvaMsApekSayA duHkhaprAgabhAvasyaiva muktitve lAghavamityAzayena tannirAkaraNe hetumAha prAyazcittAdAvapIti / pApaM nAzyatAM yena tajjanyaM duHkhaM na bhavatIti 'duHkhaM me mA bhUditi uddizyaiva pravRtteH duHkhAnutpAdasyaiva prayojanatvAt, na duHkhasAdhanadhvaMsasya / puruSeNa svavRtitayA'rthyamAnatvena che. je duHkhanI utpatti pachI anya duHkhanuM sAdhana pApa vagere nahIM hoya te duHkha ja anyaduHkhajanaka sAdhananI gerahAjarIne lIdhe carama duHkha banI jaze. matalaba ke duHkhasaMpAdaka sAmagrI alaga che ane duHkhagata caramatvanI sAmagrI alaga che. aneka sAmagrIthI prayukta hovAne lIdhe caramaduHkhatva tattvajJAnanuM kAryatAvacchedaka ke nAzyatAvacchedaka nahIM bane. tethI caramaduHkhanI utpatti dvArA tattvajJAnamAM caramaduHkhadhvaMsanI kAraNatAnuM samarthana thai nahi zake. e uparAMta bIjI vAta e che ke aMtya duHkha pratye upAnya duHkha ja zA mATe kAraNa nA bane? upAjya duHkha dvArA caramaduHkhanI utpatti saMbhavita hovAthI tattvajJAnathI carama duHkhanI utpattinuM samarthana karavuM ucita nathI. ( mukti viziSTaTTuH jasAdhanadhvaMsasva3 nathI viri N0 / abhuGa vidvAnonI mAnyatA ovI che } --> viziSTaH sAdhanadhvaMsa se mukti che hunu sAdhana pAya che. jo ke teno dhvaMsa to duHkha bhogavavA vagere dvArA paNa saMsAramAM thAya che ja. mATe sAmAnya duHkhasAdhanadhvaMsa e mukti nathI, paraMtu duHkhaprAgabhAvA'sahavRttivRviziSTa duHkhasAdhanadhvaMsa e mokSa che. saMsAramAM rahelA jIvo jyAre duHkha bhogavIne pApa khapAve che tyAre paNa (bhaviSyamAM aneka duHkha AvavAnA hovAthI) te vakhatano duHkhasAdhanadhvaMsa e duHkhanA prAgabhAvano samAnAdhikaraNa haze. arthAt saMsArI avasthAmAM thanAra duHkhasAdhanavinAza duHkhaprAgabhAvA'sahavRttitvaviziSTa = duHkhaprAgabhAvasAmAnAdhikaraNyazUnyatAviziSTa nahi banI zake. mATe tevA du:khasAdhanadhvaMsane mokSa nahi kahI zakAya. je du:khasAdhanadhvaMsa thayA pachI te jIvane bhAvImAM koi paNa duHkha AvavAnuM nahi hoya te duHkhasAdhanadhvaMsa duHkhaprAgabhAvA'sahavRttitAviziSTa banaze, kAraNa ke te jIvamAM tyAre duHkhano prAgabhAva raheto nathI. AthI tevA duHkhaprAgabhAvA'samAnAdhikaraNa duHkhasAdhanadhvaMsane mokSa mAnavo saMgata che.' <~ na, praoN. / paraMtu mahopAdhyAyajI mahArAja jaNAve che ke duHkhaprAgabhAvA'sahavRttivRviziSTa duHkhasAdhanadhvaMsane mokSa mAnavA Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tatvacintAmaNisaMvAdaH * prayojanatvAt / na ca tasyA'sAdhyatvam; yogakSemasAdhAraNajanyatAyAH prAgabhAve'pi sattvAt / ___AtyantikaduHkhaprAgabhAvo mokSaH tasya pratiyogijanakA'dharmanAzamukhena kRtisAdhyatvAdityatimandam, ------------------bhAnumatI------------------ duHkhAnutpAdasyauva puruSArthatvamApadyate / na ca tasya - duHkhAnutpAdasya prAgabhAvasvarUpatvenA'nAditayA asAdhyatvaM = svaqativiSayatvAyogyatvamiti na duHsvAnutpAdasya prayojanatvamiti vAcyam, yogakSemasAdhAraNajanyatAyAH prAgabhAve'pi sattvAditi / ayamAzayaH yogAnugatajanyatvaM na sAdhyatAyA vyApakam, prAyazcitAdiviSayakapravRtyuddezye duHkhakAraNIbhUtaduritAdivighaTanavdArA sAdhye duHsvAnutpAde vyabhicArAt / prAptazarIradhanAdirakSaNasyApi puruSaprayatnaviSayatvena sAdhyatvAt yogakSemasAdhAraNajanyatAyA eva sAdhyatAvyApakatvamupagantavyam / kSemarUpaca sAdhyAtvaM labdhaparirakSaNam, sindasyottarakAlasattvanirvAhakatvamiti yAvat / prAgabhAvasyApi uttarottarakAlasambandha: pratiyogyutpAdatirodhinirvAhyaH / duHkhotpAdavirodhi ca duHkhabIjIbhUtA'dharmapravAhanAzaheturAtmatatvajJAnAdikaM kAryAbhAve kAraNAbhAvasya prayojakatvAditi tatsAdhyatvaM duHsvaprAgabhAve'kSatameva / etena prAgabhAvasyaikAntA'sAdhyatvaniyamo'pi pratyuktaH duHkhasAdhanavighaTanavdArA tasyApi kRtisAdhyatvAt, duHkhasAdhanasamavadhAnadazAyAM kRtau satyAM duHkhasAdhananAze satyagrimasamaye prAgabhAvasvarUpamastei tena vinA nAstItyanvaya-vyatirekayostA satvAt / ghaTe'pi kRtau satyAmagimakSaNe tatsatvaM tayA vinA netyeva katisAdhyatvam, na tu prAgasato'gimakSaNe satvamutpattiH, gauravAt / na ca kRtiM vinA na yatsvarUpaM tatkRtisAdhyaM prAgabhAvasvarUpaM tu na tatheti vAcyam, kRtidhvaMse'pi ghaTasattvenA'grimakSaNa ityAvazyakatvAt / ata eva yogavat kSemasyA'nAgatAniSTAnutpAdajanakasya parIkSakapravRttiviSayatvamiti vyataM tatvacintAmaNau muktivAde (ta.ciM.mu.vA.pU. 169) / prAbhAkarAstu AtyantikaduHkhaprAgabhAvo mokSaH / na ca tasyA'nAditvena sindatvAdapuruSArthatvamiti vAcyam, kadAcit kRtyAnapekSitve'pi tasya = AtyantikaduHkhaprAgabhAvasya pratiyogijanakA'dhArmanAzamukhena = duHkhotpAdakaduritapravAhavicchedavdArA kRtisAdhyatvAta kRtyadhInatatvajJAnAdadharmanAze satyagimasamaye duHkhapAgabhAvasva---------------------------------------- karatAM duHkhaprAgabhAvane ja mokSa mAnavAmAM lAghava che. tathA prAyazcita vageremAM je mumukSuo pravRtti kare che temAM pANI e ja uddeza hoya che ke "mane duHkha na maLo.' arthAta duHkhanI anutpattine uddezIne prAyazcita vageremAM pravRtti thatI hovAne lIdhe duHkhanI anutpatti arthAt duHkhotpattiabhAva= duHkhanA prAgabhAvane ja prayojana puruSArtha mAnI zakAya. jene uddezIne pravRtti thatI hoya tene ja prayojana =puruSArtha mAnI zakAya. arthAt puruSa vaDe potAnAmAM rahevA svarUpe je icchAya te ja puruSArtha kahevAya. AthI duHkhaprAgabhAvane ja parama puruSArtha= caramapuruSArtha= mokSapuruSArtha mAnavo paDaze. zaM:- na ca ta / hunaprasamApane puruSArtha mAnI manadhI, 26 :5prAsamAratosanAdhikAlIna DopAne lIdhe svataH siddha che, sAdhya nathI. je sAdhya hoya te puruSArthanuM prayojana banI zake. AkAza yA vadhyAputra koinuM prayojana nathI banatA. AthI du:khaprAgabhAvane puruSArtha kema mAnI zakAya? je sarvadA sannihita ja hoya tenI prAptino abhilASa kai rIte thai zake? prAgalAvabhAM pAza panyatA bhAnya samAdhAna :- yoga0 / mAyazI ! tamAzA yAjI nayI. menU // 2 // mechanI prati 45 temA jema janyatA rahe che tema prAmanA rakSaNamAM paNa janatA=sAdhyatA puruSaprayatnaviSayatA rahe che. arthAt aprAmanI prAmi jema puruSa prayatnathI sAdhya che tema prAptinuM rakSaNa paNa puruSaprayatnathI sAdhya che. yoga ane kSema bannemAM janatA = sAdhyatA samAna che. duHkhaprAgabhAva anAdi hovAnA lIdhe bhale tenI prApti puruSaprayatnathI sAdhya nA bane, paraMtu prApta evA prAgabhAvanuM rakSaNa karavA svarUpa zrema to jarUra puruSaprayatnathI sAdhya banaze. puruSa evA prakArano prayatna kare jethI anAdi evA duHkhaprAgabhAvano nAza nA thAya. AthI du:khano prAgabhAva jarUra prayojana = puruSArtha banI zake che. mATe duHkhaprAgabhAvane choDI duHkhaprAgabhAvaasamAnAdhikAga duHkhasAdhanaasane mokSa mAnavo e barAbara nathI. bhokSa Atyanti huaprAgalAvasvarUpa che- pralApura * Atya0 / pramA2mizra nAmanA bhImAsArnubhama cha -> 'bho bhejI nayI paraMtu bhAring: 5 1 e ja mokSa che. prAgabhAva anAdi hovAthI sAkSAt puruSaprayatnaviSaya banI zakato nathI, paraMtu tenA pratiyogInA janaka adharmanA nAza dvArA e paNa sAdhyakoTimAM AvI zake che. Azaya e che ke duHkhaprAgabhAva anAdisiddha hovAthI tenI utpatti = prApti e sAdhya nathI. Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 vyAyAloke prathamaH prakAza: * vyAyasUmasaMvAdaH prAgabhAvasya pratiyogijanakatvaniyamena muktasya punarAvRttiprasAt / sahakAriviraheNa du khAnutpAda tasyottarAvadhividhuratvenAtyantAbhAvatvaprasaGgAt / / ------------------bhAnumatI------------------- rUpamasti, tapA vinA'dharmeNa duHrUka jAnAt na prAgabhAvasvarUpamastIti ghaTavat kRtisAdhyatvAt / bAvasthApita prAgabhAvasya kRtisAdhyatvamanupadamevAkSemasAdhAraNasAdhanatAjJAnasyaiva ca pravartakatvam, 'tuHkhaM me mA bhUt' ityudinIva prAyazcittAdau vaidike laukike cAhikArakApanayanAdau pravRttidarzanAt / na caivaM yugapadadharmasa eta mutiH, prAgabhAvasyA'jAditayA vivakSitavivekena tava katisApaparyavasAnAditi vAcyam, adharmadhvaMsasya svato'puruSArthatvAt duHkhAnutpAdahetutvenaiva tasya prayojanatA vAyA / sA ca kathamasAdhyatve prAgabhAvasya sthAt ? ata eva 'duHkha-jalma-pravRtti-doSa-mithyAhAnAnAmuttarotarApAye tAnantarApAyAdapavarga' (nyA.sU.-1) iti nyAyasUtramapi saGgacchate, anyathA mithyAjJAnAdyanutpAdAnAM daHkhAnutpAdAhegavenA'saGgatameva tatsyAditi vadantei (hAyatAM tatvacintAmaNau muktivAde 9198 tame putte)| tat atimandam / tathAhi astu prAgabhAtarUNa sAdhyAttaM tathApi prAgabhAvasya pratiyogijanakatvaniyamena muktasya api duHkhotpAdaprasaIna saMsAre punarAvRttiprasAt / vijAzyabhAvasva prAgamAvalenA'nAzyattasya prAgabhAvatvavirahagApyatvAt / sahakAriviraheNa = adharma-zarIrapatInAM duHkhasahakAriNAmabhAvena, mukau duHkhAnutpAde upapAdyamAne tu tasya = AtyantikadaHkhaprAgabhAvarA mArAvadhividhuratvena = uttarakAlamaryAdAzUnyatvena anAdinidhanatayA atyantAbhAvatvaprasAt / tathA ca pAgabhAvatvanyAkopo darvAraH / na ca pratiyogijanakanAzyajAtIyatvena tatra prAgabhAtavyapadezaH, vastuto nitya eva sa iti vAcyam, nityatvenA'tyantAbhAvarUpatalA prAgabhAvAnyatvena nAzyajAtIyatvAbhAvAt, pratiyogijanavAjAzamatena sAdhyAtvAcca / api ca muke: prAgabhAvaspa samAnAdhikaraNa bhAti duHkhaM ma pratiyogi, tasyA'bhAvAt bhAne vA'muttApAtAt / nApi samAnAdhikaraNamatItaM vartamAna, tatAgabhAvasya vinamratvAt / nApi vyAdhikaraNam, atyApituHkhasyA'tarAgA'tyantAbhAvena prAgabhAvAbhAvAt, tasya pratiyogisamAnadezatvAt / na ca duHkhamA pratiyogi, staparajate: duHkhamAsyA'prAmANikatvAt, tasyAtyantA'sato nityanivRttatvena tahiAvataye prekSAvatpravRtyarUpapate: / ahikaNTakAdijAza-prAyazcitAdisAdhyadaHkhaprAgabhAvayoH kalaabhakSaNaprAgAvastha ca samAnAdhikaraNa va bhAti du:khaM bhakSaNa pratiyogIti meva tatvacintAmaNI (hazyatAM ta.ciM.ma.vA.99 to po) tataM gadAdharaNA'pi navamuktivAde - 'nirvizeSaNadaHkhaprAgabhAvasya saMsAradazAsANAgatanA samAnAdhikaraNadaHsvA'samAnakAlInahataMsaviziSTa evAsau mokSasthapo vAcyaH / tAhazazcA'pasindaH, mukasya tAravAjutpatyA muktidazAyAM tatprAgabhAvA'satcAt, alAgatasyaita prAgatipratiyogitvAt (p.46)| paraMtu e duHkha utpanna thAya to e duHkhaprAgabhAva naSTa thaI jAya. tethI ja e duHkhaprAgabhAvane TakAvI rAkhavo hoya to duHkhanI utpattine aTakAvavI joIe. pApa duHkhajanaka che. tethI jo duHkhanI utpattinuM nivAraNa karavuM hoya to pApano nAza karavo joie. pApa nAza pAme to duHkha na jame. duHkha pedA na thAya to duHkhaprAgabhAva TakI rahe. Ama puruSaprayatnaviyavIbhUta duHkhajanaka pApano nAza thavA dvArA duHkhaprAgabhAva paNa prayatnathI sAdhya banI zake che. AthI mokSa AtyaMtika duHkhaprAgabhAvasvarUpa che -Ama mAnavuM ucita che.'< pralArabhAnya bhumtinuM nirAza praag0| paraMtu mahAyAya zrImo muktinehunA prAmAs125 mAnavama mAveto bhuta yeta jIvane pharIthI kyAreka saMsArI banavuM paDaze, kAraNa ke "prAgabhAva svapratiyogIno avazya janaka hoya che' Avo niyama hovAnA lIdhe te duHkhaprAgabhAva kyAreka ne kyAreka duHkha utpanna karaze ja. potAnAmAM duHkha janmavuM eTale ja pote saMsArI thavuM. prAgabhAva e vinAzI abhAva che ane prAgabhAvanA pratiyogInI utpatti ja prAgabhAvano nAza kare che. A vAtanI to nyAyanA prAthamika abhyAsune pAra khabara hovAthI ahIM tenA vivecananI AvazyakatA nathI. jo prabhAkara taraphathI ema kahevAmAM Ave ke --> "muktimAM duHkhano prAgabhAva to che ja paraMtu eTalA mAtrathI duHkha utpanna na thai zake. duHkhanI utpatti mATe duHkhanA prAgabhAvanI jema pApa, zarIra vagere paNa apekSita che. pApa, zarIra vagere duHkha sahakArI kAronI gerahAjarI hovAne lIdhe mokSamAM kyAreya pAga duHkha utpanna nahi thAya. mATe duHkhanA prAgabhAvano kyAreya pAga nAza nahIM thAya. saMsArI jIvomAM rahela duHkhaprAgabhAva ane mukti jIvamAM rahela duHkhaprAgabhAvamAM A ja vizeSatA che' <-- to A paNa asaMgata che, kAraNa ke je e duHkhaprAgabhAvanA sahakArIvirahanA kAraNe kyAreya pAga mukitamAM nAza thavAno na hoya to tene duHkhano prAgabhAva nahi kahevAya, paraMtu duHkhano atyaMtabhAva kahevo paDaze. je saMsargAbhAvanI AgaLa ke pAchaLa koi 5 ga prakAranI kAlamaryAdA na hoya te saMsargAbhAva e atyaMtAbhAva kahevAya che. mukta jIvanA duHkhaprAgabhAvane AdikALa nathI ane sahakArivirahane lIdhe aMtakALa paNa nathI. tethI tene duHkhanA atyaMtAbhAvasvarUpa mAnavo paDaze. AthI AtyaMtika du:khaprAgabhAvane mokSa na kahI zakAya. Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvacintAmaNisaMvAdaH * 99 ___ apare tu'duHkhenA'tyantavimuktazcaratI' ( ) ti zrutisvarasAhuHkhAtyantAbhAva eva muktiH / duHkhasAdhanadhvaMsa eva svavRttiduHkhasyAtyantAbhAvasambandhaH / sa ca sAdhya evetyAhuH / tanna / duHkhasAdhanadhvaMsasya duHkhAtyantAbhAvasambandhatve mAnAbhAvAt / duHkhadhvaMsastoma eva muktirityapi vArtam, stomasya kathamapyasAdhyatvAt / ------------------bhAnumatI---------------- apare tu 'duHkhenA'tyantavimuktazcarati' itizrutisvarasAt = darzitazrutau mukteratyantAbhAvatvena zravaNAt duHkhAtyantAbhAva eva mokSaH = mokSapadapratipAdhaH / yadyapi paradaHkhAtyantAbhAva: svata: sinda eva, svaduHkhAtyattAbhAva: svAtmanyasambhavI, ghaTAdAvatisakto sAdhyazca / tathApi duHkhasAdhanadhvaMsa eva svavRttiduHkhasyA'tyAntAbhAvasambandhaH / sa ca = duHkhasAdhanadhvaMsa: hi sAdhya eva, yadyapi duHkhasAdhanadhvaMso na svata: puruSArtho'tyantAbhAvazca na svarUpata: sAdhyastathApi viziSTasya puruSArthatvaM vizeSaNasAdhyatvena viziSTasAdhyAtvaJca / ahikaNTakAdinAzasyApi tatadavyaktisAdhyAdaHkhAtyantAbhAvamuddizya tatsambandhatvenaiva sAdhyatA ityAhuH / tat na samIcInam, duHkhAnutpAdamuddizya pravRtteH duHkhasAdhanadhvaMsasya svata: prayojanatve mAnAbhAvAt / na ca parata: prayojanatvamastviti vAcyam, tathApi atyantAbhAvasya svarUpasambandhenaiva vattitvena duHkhasAdhanadhvaMsasya duHkhAtyantAbhAvasambandhatve mAnAbhAvAt / na ca duHkhasAdhanadhvaMsAdau asya duHkhasyA'tyantAbhAva' iti budivyapadezau sta iti vAcyam, tasya samAnAdhikaraNadaHkhA'samAnakAladaHkhAbhAvA'viSayatvenA'pyupapattau atiriktasambandhA'viSayatvAt / kiA nA'nAgatasvavRtiduHkhasyAtyantAbhAvasambandhaH sAdhyaH, muktasyAUnAgatasvavRtiduHkhasyA'nabhyupagamAt, abhyupagame vA'mutatvApAtAta, atyantAbhAvasambandhavirodhAcca / nA'pyutpannasya svavatiduHkhasya, tadavateH tayA'tyantAbhAvavirodhAt tadabhAvasya svata: sidatvAt, atItaduHkhAbhAvasthA'nuddezyatvAca / nApi parakIyadaHkhasyAtyantAbhAvasambandhaH, tasya svata: sindatvAdityadhikaM tattvacintAmaNI / kiJca duHkhasAdhanadhvaMsamukhena duHkhAtyatattAbhAvasya paramaprayojanatve tu suSuptyAdidazAyAM muktatvavyavahArApattirapi durvArA / na ca daHkhaprAgabhAvA'bhAvaviziSTadaHkhAtyantAbhAvasya daHkhasAdhanadhvaMsasambandhena paramapuruSArthatvAnAtiprasaGga iti vAcyam, tathA sati 'tuHkhasAdhanadhvaMsasambandhena' ityasya vyarthatvAt, pratijJAhAnyApatezceti dik / nanu duHkhadhvaMsastoma eva muktiH / na ca katipayadaHkhadhvaMsasamUhavatyAtmanyatiprasaGga iti vAcyama, tatadAtmayAvadaHkhadhvaMsasaMvananadazAyAmeva tathAtvejeSThatvAt, pratipuruSaM du:khadhvaMsastomasya vyaktisthAnIyatvAt tejo'bhAve saMvalite'ndhatamasapadaprayogavat ityapi vArtama, tattadAtmayAvadadAkhavaMsapratiyogikoTau tatvajJAnAdhutpatipUrvakAlInAdiduHkhasamAvezena tAhazasya stomasya kathamapi tatvajJAnAdinA asAdhyatvAt = puruSaprayatnA'gocaratvAt / kiJca stomasthA'natiriktatve'tiprasaGghAt, atiriktatve janyasya dhvaMsA'vateH, ajanyasya puruSArthatvakSate: andhatamasAdau tathAsamvale eva prayogAdityadhikaM tattvacintAmaNI (t.ciN.m.vaa.p.919)| *:adhvaMsa athavA duHjasatyantAlAva35 bhokSa abhAnya * apare / anya vidvAnona bhe mantavya --> 'mottama 16:5thI atyanta vibhuta zata varga chApAna pratipAdana karanAra zrutinA anusAra duHkhono atyantAbhAva ja mokSa che tathA duHkhasAdhanono dhvaMsa ja svamAM vidyamAna duHkhanA atyantAbhAvano "sva" nI sAthe saMbaMdha che. arthAt duHkhasAdhanaasadvArA svavRttiduHkhano atyaMtabhAva svamAM rahe che ane te ja mokSa che. duHkhasAdhanono nAza to puruSaprayatnathI sAdhya che. AthI duHkhAyAbhAva nitya hovAne lIdhe svarUpathI asAdhya hovA chatAM duHkha sAdhanaasasvarUpa saMbaMdha dvArA sAdhya hovAthI temAM purUSArthatvanI anu55tti nahi Ave." -- __ tat n0| paraMtu mApAta rAma nathI, 12'sAyanono dhvaMsAtyantAmAno saMga cha' bhAvAtamA ocha pramANa nathI. atyantAbhAvano sarvatra svarUpa saMbaMdha ja yuktisiddha che. mATe duHkhasAdhanaasamAM duHkhAtyantAbhAvanA saMbaMdhapALAnI aprAmANika kalpanAmUlaka darzita muktisvarUpa paNa aprAmANika siddha thAya che. du:SadhvaMsastobha pAza bhuThita nathI, duHkhaH / 3241 viyAonU me mAnache --> 'du: sasamU bhokSa che. hu sasamUDano artha cha meM mAM jeTalA duHkhadhvasa saMbhavI zake teTalA badhA ya duHkhaasa. AthI keTalAka duHkhadhvaMsanA samUhane laine saMsArI jIvamAM mokSanI Apatti nahi Ave. <- paraMtu A mata paNa barAbara nathI, kAraNa ke samagra duHkhadhvaMsamAM tattvajJAna pUrve utpanna thayelA duHkhadhvasano pAra Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 vyAyAloke prathama: prakAza: * vedAntatatvavivekaTIkAvivaraNasaMvAda: * tridaNDinastu AnandamayaparamAtmani jIvAtmalayo mokSa ityAhuH / tatra layo yadi ekAdazendriya-sUkSmamAtrA'vasthitapazcabhUtAtmakaliGgazarIrApagamastadA nAmakarmakSaya eva sa iti karmakSayarUpamokSavAdikakSApravezaH / yadi copAdhizarIranAze aupAdhikajIvanAzastadA tena rUpeNA'kAmyatvAdapuruSArthatvam / ------------------bhAjAmatI ------------------ tridaNDina iti / gidaNDino'ya bhAskarAcAryamatAvalambino vedAntikA grAhyAH / bhaTTabhAskaro hi bhedAbhedasidhdAntavAdI, yadaktaM bhaTojidIkSitena vedAntatatvavivekaTIkAvivaraNe 'bhabhAskarastu bhedaabhedvedsidaantvaadii'ti| apara TAla-dramiNa-guhadeva-bhAruci-yAmunAcAryAdayo'pi midaNDeivedAntinaH shruuynte| dakSeNa tu 'vaiSaNavena pidaNDena na gidaNDIti kathyate / adhyAtmadaNDayuko yaH sa tridaNDIti kathyate / vAgAdidaNDayuktastu pratyagAtmatyavasthita: parabrahANi lIno ya: sa gidaNDI vyavasthitaH // ' ityuktibhiH piNDesvarUpavarNanamakAri / AnandamayaparamAtmani jIvAtmalayo mokSa iti / lavaNamayaM vyAanamitivat prAcuryArthakamapaTA AnandapracuraparamAtmani jIvAtmalayo mukti: / vastutastu layo vinAzaH / tathA ca paramAtmaniSTha-jIvAtmadhvaMso mokSaH / na cAtmano nityattasya dharmigrAhakamAnasindatayA kathaM tamAza iti vAcyam, dhvaMsApratiyogitvapapaM nityatvaM na tasya dharmigAhakamAnAsibdaM kintu prAgabhAvApratiyogitvarUpasya tatvajJAnAjanyadhvaMsApratiyogitve satyanutpannatvapapasya tA nityatvA tatra sidatvAt / na ca tathApi tava mate paramAtma-jIvAtmanorabhitayA paramAtmano nityatvena tadabhisya nAzA'sambhava iti vAcyam, ekaNDematenopArmithyAtvena brahANi jIvAbhedasya sarvadaiva satve'pi gidaNDimate tUpAdheH satyatvena muktidazAyAmeva brahANi jIvasyA'bhedaH bhedazca tasmin tasya saMsAradazAyAmiti bhedAbhedAvavyApyavRtI ityAhuH / nanu layo nAma kimucyate ? tatra = tayaTakIbhUta: layo yadi nAza: tadA 'nityaM vijJAnamAnandaM brahA' ityAdiznutau nityapadasya lAkSaNikatvApatiH, mukhyArthatveauvopapatI zrutau lakSaNAbhyupagamasyAnyAsyatvAditi (pa.23) kiraNAvalIrahasye mathurAnAtha: proktavAn / yadi ca laya ekAdazendriya-sUkSmamAtrAvasthitapaJcabhUtAtmakaliizarIrApagamaH = yAni sparzana-rasana-ghANa-netra-zroga-lakSaNajJAnendriyapazcaka-vAk-pANi-pAda-pAyUpasthalakSaNakamandeiyapazcaka-manolakSaNobhandriyANi pRthvyahojovAravAkAzalakSaNAni paJcamahAbhUtAni sUkSmamAyA sambhUyAvasthitAni jIvAtmani su-sva-tuHkhAvacchedakAni teSAM nivatiriSyate ciNDibhiH tadA nAmakarmakSaya eva saH = liizarIrApagamaH iti gidaNDinAM karmakSayarUpamokSavAdikakSApraveza: sudarnivAraH / yadi ca paramAtmajIvAtmanorabhede'pi upAdhivizeSaviziSTasyA''tmano jIvatayA tasyaivIpAdhika: paramAtmabheda iti bhedakopAdhivirahe upAdhizarIranAze aupAdhikajIvanAza: eva jIvasya paramAtmani lagaH, yathA ghaTAkAzasya ghaTavigame eva mahAkAze layaH / liGgazarIrAvacchiAsyaivAtmano jIvabhAva iti liizarIranAze lisAcchimAtmanAzasyaiva lagatvam / lihAvacchinnasvAtmano tuHkhAdimatayA vizeSaNIbhUtaliGgazarIrasya nAze duHkhaM notpatumahati / evadha samAveza thai javAthI du:khanAzasamUha tatvajJAnathI sAdhya nahi bane. AthI tattvajJAnaprApti mATeno mumukSano prayatna nirarthaka thavAnI Apatti Avaze. OM paramAtmAbhAM AtmAnA layasva35 bhuThita-tribhita OM trida0 / triI dehAntIna se thana cha --> 'bhAnaMhamaya 52mAtmAmA mAno laya mola che. temano Aza5 evo che ke paramAtmA AnaMdamaya che. AnaMdano sAgara che. jIva eno aMza hovA chatAM anAdikALathI vividha duHkhothI pIDita che. AthI te du:khothI rakSaNa meLavavA mATe AnaMdamAM nimagna thavA Atura che. paraMtu jIvAtmA zarIranI aMdara baMdhAyela che. AthI jevI rIte bATalInI aMdara pANI bharIne te bATalIne peka karI jalamaya sarovaramAM nAMkhavAmAM Ave to paNa sarovaranA mukata jalasamudAyamAM te pANI lIna nathI thaI zakatuM, tevI ja rIte AnaMdamaya paramAtmAnA aMzasvarUpa jIva pAra AnaMdamaya hovA chatAM zarIramAM baMdhAyela hovAne lIdhe AnaMdamaya paramAtmAmAM lIna nathI thaI zakato. jema sarovaramAM jalapUrNa bATalI phUTI jAya to bATalInuM aMdaranuM pANI sarovaranA mukta pANImAM lIna thaI jAya che tema zAstrokta upAya dvArA jIva zarIrasvarUpa baMdhana toDI nAkhe che tyAre zarIranI aMdara rahela jIvAtmA paramAtmAnA AnaMdasvarUpamAM lIna thaI jAya che. A rIte AnaMdamaya paramAtmAmAM jIvAtmAno laya e 1 yAtmAnI mukti cha.' <--- tatra0 / 522 zrImala ma cha lI syano artha zuMcha? meM vidhAyIya che. DAya-41 mere pAya karmendriya, nAka-kAna vagere pAMca jJAnendriya, ubhayaindriya eka mana tathA pAMca tanmAtrAnA svarUpamAM rahela pRthvI-jala Adi pAMca bhUta A 16 nA gAga svarUpa liMga zarIranI nivRttine ja jo jIvAtmAno laya kahevAmAM Ave ane AvA layane ja mokSasvarUpa mAnavAmAM Ave to nAmAntarathI nAmakarmano kSaya ja mokSasvarUpa kahevo paDaze. ane to pachI jainasammata karmakSayasvarUpa mokSa karatAM Ano bheda Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 * udayanamatanirasanam * bauddhAstvanupaplavA cittasantatirapavargaH / na ca zarIrAdinimittaM vinA naimittikasantAnAnutpAda iti vAcyam, pUrvapUrva vijJAnakSaNAnAmevottarottaravijJAnakSaNahetutvAt suSuptAvapyabhibhUtajJAnAbhyupagamAt, aviziSTAd viziSTotpattezca ------------------bhAnumatI------------------ tadavigamasya duHkhanivatihetutayA puruSArthatvamakSatamevetyucyate cidaNDeimiH tadA tena rUpeNa = jIvanAzatvena rUpeNa akAmyatvAt = anyakAmanAnadhInakAmanAviSayatvazUnyatvAt apuruSArthatvam / AtmahAnasyAluddezyatvAt sukhaduHkhAvacchedakasUkSmamAgAvacchinnamilitAvasthitatAvadindriyasamudbhutapracayAdhiSThAnAtmakaliGgazarIranAzAdhInajIvanAzasya na paramaprayojanatvaM satimaiti / na ca brahmaNo nityatvena tadabhimasyA''tmano nAza: tadA na bhavati kintu liizarIrasgava nAza iti vAcyama sphaTikasahinahitajapAkusumApagame tatprayuktopAdhikarakimA'dhagamavat liGgazarIravinAze satyAtmani tatpranakajIvatvavigamaspApalapitumazakyatvAt, vizeSaNAtyantAbhAvaprayukasya viziSTAtyattAbhAvasyeva vizeSaNadhvaMsaprakasya viziSmataMsasyApi prAmANikatvamupapAditamasmAbhiH jayalatAyAmityAdhika tato'vaseyam / bondAstu anupaplavA = prativijJAnopaplavarahitA saMhatasakanogAkArA cittasantati: = pAlayavijJAnasantati: zubdajJAnakSaNaparamparA mukti: payokaM 'citameva hi saMsAro rAgAdiklezavAsitam / tadeva tairvinirmuktaM bhatAnta iti kathyate // iti / cintAmaNikRtastu upaplava: = duHsvamityAhuH / na ca zarIrAdinimittaM vinA daNDatirahe ghaTAnutpAdavat mukau naimittikasantAnAnutpAdaH = nimitakAraNIbhUtazarIrajanya- citasAtatyanutpatiprasaGka iti vAcyam, pUrvapUrvavijJAnakSaNAnAmeva = svasvA'vyavahitapUrvavRttivijJAnakSaNAnAmeta uttarottaravijJAnahetutvAt = svasvAvyavahitotaravartivijJAnakSaNajanakatvenAbhyupagamAt citasantate: sAdhyatA'nAvilaiva / etena nimitasya zarIrAdepAye aumitikasya citaspotpAdapitamazakyatvAditi (pa.19) kiraNAvalIkRta udayanasya vacanaM nirastam mutikAlInacitaM prati zarIrAdenimitatvAt / na ca jAgadadazAyAM tathAtve'pi suSamA jJAnAnutpAdena tadanantaraM jAgadadazAyAM vijJAnakSaNAnutpatiprasaGga iti vAcyama, suSuptau api abhibhUtajJAnAbhyupagamAt = ghaTAdyAkArazUnyasyA'hamAspadasya jJAnasattAnAsya baudhdamate svIkArAt / na caitaM suSuptyAnantaraM jAgadadazAyAmapi saMhatogAkArajJAnasatttatyutpAdaprasaGgaH, upAdeyasyopAdAnasahazatvaniyamAditi vAcyam, aviziSTAt = saMhatoyAkArAt jJAnakSaNAt ---------------------------------------- batAvavo muzkela hovAthI tridaMDI vedAntIno jainadarzanamAM praveza thaI jaze. tridaMDI taraphathI ema kahevAmAM Ave ke --> zarIropAdhika AtmA e ja jIva che. AthI zarIrasvarUpa upAdhino nAza thavAthI aupAdhika jIvano nAza thavo e ja jIvAtmAno laya che. - to A vAta barAbara nathI, kAraNa ke jIvanAzarUpe jIvalaya kAmanAno viSaya na hovAthI tAdaza jIvalayasvarUpa mokSa puruSArtha banI nahi zake. mokSane tevA svarUpe ja mAnI zakAya ke je anya kAmanAne aparAdhIna evI kAmanAno viSaya bane. to ja te svataH purUSArtha anIza. * nirupaplava vittasaMtati = bhuThita-vijJAnavAhI auddha* bau0 / audraninA vidhAnavAhI sampradAyano mevo mata cha --> "54thI vi55thI zUnya thittasaMtati = zAnasaMtati e ja mokSa che. A matano marma evo che ke jJAna ja vastu che, tenAthI bhinna je dekhAya che te badhuM anAdi vAsanAthI kalpita che. AthI zeyano pratibhAsa mithyA che. bauddhadarzanamAM jJAna bIjI kSAge niranvaya nAza pAme che. bauddhadarzanamAM batAvela paddhati anusAre sAdhanA karavAthI vastRtattvano yathArtha bodha thAya che. tenAthI ya arthanI kalpaka vAsanAno nAza thAya che. AthI zeyasaMbaMdhathI jJAna zUnya banI jAya che. je jJAnadhArA ghaTa-paTa Adi yAkAranI sAthe pravAhita hatI te zeyasaMparkathI zUnya thaIne vizuddha jJAnadhArAsvarUpe pravAhita thAya che. AvI vizuddha jJAnadhArAne ja anu5plava cittasaMtati kahevAya che. vijJAnavAdI bauddhanA mate A ja mokSa che. ahIM zaMkA thAya ke --> "jo jJAna kSagika hoya to pachI mukitamAM je jJAnakSAnI paraMparA cAle che te zarIra vagere nimitta kAraNa vinA utpanna kaI rIte thaze ? <- to AnuM samAdhAna e che ke pUrva pUrvanI jJAnakSaNo ja uttara uttara jJAnakSaNonuM kAraNa che. jJAnakSAgomAM ja pUrvottarabhAve kArya-kAraNabhAva svIkArya che. ahIM evI zaMkA thAya ke --> suSuptisamaye to sarva jJAnano abhAva che. tethI nidrA pachI jAgRtinA prathama samaye jJAna kevI rIte utpanna thaze ? suputinA carama samaye je koi jJAnakSaNa hoya to jAgRtinA prathama samaye jJAnakSAganI utpatti thai zake to te vyAjabI nathI, kAraNa ke nidrA samaye pAga bauddhadarzana anusAre jJAnakSANa pravAhita ja che. vizeSatA eTalI che ke jAgRti samaye je jJAnakSaNa paraMparA cAle che temAM ghaTa-paTa Adi zeyAkArano ullekha thavAthI gRti avasthAnuM jJAna anabhibhUta kahevAya che. jyAre nidrA avasthAmAM ghaTa-paTa Adi yAkArano bhAsa thato na hovAthI te jJAnakSaNaparaMparA abhibhUta kahevAya che. sumi pachInI avasthAmAM ghaTAdi zeyAkArathI viziSTa evI jJAnakSaNa utpanna thAya che. AvuM kema thai zake?' tevI zaMkA asthAne che, kAraNa ke tathAvidha anAdi zakti = vAsanAne, te samaye udhdhodha thavAthI aviziSTa jJAnathI viziSTa jJAnakSAganI utpatti saMbhavI zake che. Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 nyAyAloke prathamaH prakAza: sugatamatanirAse syAdavAdakalpalatA-sammatitarkasaMvAdaH * tathAzaktiyogitayA sambhavAt / na ca zarIrAdyanAhitAtizayasya jJAnakSaNasya kathamuttarajJAnajanakatvamiti vAcyam, muktiprAkkSaNaviziSTabhAvanayaivAtizayAdhAnAdityAhuH / / tadasat, anvayidravyAbhAve baddha-muktavyavasthAnupapatteH, santAnasyA'vAstavatvAt, atizayAdhAyakatvenAbhimatAdeva sahakAricakrAt kAryotpattAvekAnta-kSaNabhidelimacittasantatau mAnAbhAvAcceti dig / ---------------bhAnumatI------- viziSTotpatte: = zeyAkArAlir3itajJAnakSaNotpatisambhavAt / na cAkasmikatvApatiriti vAcyam, tathAzaktiyogitayA = tathAvidhavAsanodabodhena suSupicaramajJAnakSaNAnantaraM jAgradadazAyAM sopaplavajJAnakSaNotpAdasya sambhavAt / na cA'caramasuSudhivijJAnakSaNadazAyAM kathaM na tatsambhava iti vAcyam sopaplavavijJAnakSaNakurvadUpasyA'caramanidrAjJAnakSaNe viraheNa tadA tadabhAvopapatteH / na ca zarIrAdhanAhitAtizayasya jJAnakSaNasya mukto kadhamuttarajJAnajanakatvaM = agrimanirupaplavajJAnasantAnotpAdakatvamiti vAcyam muktiprAkkSaNe = mokSotpAdAvyavahitapUrvakSaNAvacchedena tatsantAne 'sarva zUnya' ityAdiviziSTabhAvanayaiva visabhAgasantatiparikSaye atizayAdhAnAt = nirupaplacittasantatikurvadrUpopadhAnAt muktI nirupaplavacittasantatiH nirupaplavaivetyAhuH / tadasat / anvayidravyAbhAve = trikAlAjugatAtmalakSaNAdhAraM vinA bandamuktavyavasthAnupapatte: 'ya eva bandaH sa eva mucyate'itiniyamabhAiprasaMgAt / kica pUrvapUrvavijJAnakSaNAnAmevottarotaravijJAnakSaNahetutve caitrIyapUvijJAnakSaNasyApi maigIyottaravijJAnakSaNajanakatvaprasaGgAt / na caikasantatipatitakSaNAnAmeva pUrvottarabhAvena hetu-hetumaddhAvena tatsAdhyatvAnnAtiprasaGga iti vAcyam, santAnasyA'vAstavatvAt = upacaritatvAt / na copacaritena phalaprApti: sambhavati, anyathA gotvenopacarita: SaNDho'pi payasA pAnI prapUrayet / yadavA avAstavatvAt = asatvAdityarthaH / baundamate 'yat satatkSaNikaM' iti vyA: svIkArAt akSaNikasya sataH santAnasyA'satvaM tanmatAnusAreNaiva nyAyaprAyam / etenaikajJAnasaMtAne bandamukavyavasthopapatiriti nirstm| sarvathA'bhAvIbhUtasya pUrvakSaNasyottarakSaNajananasAmA'yogAt, kRtanAzA'kRtAbhyAgamApAtAt / kiA santAnAbhyupagame'pi yadAkadAcideva vivakSitajJAnakSaNotpAdaH, na tu sarvadeti niyamArthamatizayAdhAyakaM kizcitvayA svIkAryameva / tadeva cA'smAkaM shkaarickrm| ato'vazyaklapsAt baundasya atizayAdhAyakatvenAbhimatAt sahakAricakrAt kAryotpatto satyAM ekAntakSaNabhidelimacittasantatau = niraruvayakSaNikavijJAnasantatau mAnAbhAvAcca / mAnAdhInA hi meyasindiriti niymaat| astu vA yathAkazcit svAbhimatasantatilalanAkalpanA tathApi santatipatitakSaNAnAM pUrvottarabhAvena hetahetumadAve saMsArAtacchedaprasaGgAt, sarvajJajJAnacaramakSaNasyApi muktajJAnaprathamakSaNahetutvena tatsantatipatitatvAt / na ca hetuphalabhAvamAmAkasantatitvavyavasthA api tUpAdAnahetuphalabhAvAt, na ca sarvajJajJAnasya caramakSaNa upAdAnam, Alambanapratyayo hi sa: samananttarapratyayazcopAdAnamiti vAcyam, tulyajAtIyasyopAdAnatve muktacita-sarvajJajJAnayostulyajAtIyatvA'napAyAt sarvajJajJAnacaramakSaNasyA''dyamuktacittAnupAdAnatve tasyAnupAdAnasyaivotpaterjAgarAdyapratyaye'pyupAdAnAnumAnocchedAditi vyaktaM syAdavAdakalpalatAyAm (sta.9 gA.8) / vastutastu pratikSaNamanyAnyaparyAyabhAjo ye zeyArthAH tadapekSAyAmAzraye ca trikAlAjagatAtmadravye sati nirupaplavacitasantatau svIkriyamANAyAmaramAkaM paryAyanayadezanaiva vijayate, pratikSipadavyasya baundasindAttasya na ca / --> 'mukti avasthAmAMto zarIra mAhinakhopAyI tharI2 vA atizayana AdhAna namana yAya. to pachI te jJAnasaNa uttara jJAnakSaNane utpanna kaI rIte karaze?" A samasyAnuM samAdhAna e che ke nirupaplava cittasannatisvarUpa muktinI avyavar3ita pUrva Ami 'sarva zUnyaM sarva zUnyaM' AkI viziSTa mAnAthI zAna rAma meM prAno bhatizaya = zakti utpanna yAya cha ke je mukti avasthAmAM zarIranI gerahAjarImAM paNa vizuddha jJAnakSaNanI paraMparAne jALavI rAkhaze. AthI vizuddha jJAnakSaNanI saMtatis125 mokSa mAnavo athita che.' <-- auddhasaMbhata bhuThita asaMgata tadasat / any|2 zrImada uparota bhImatane anuthita che. bhAveM // 26 // cha / vizanahI yogAyA bhojanA matAnusAre kSaNika jJAnathI atirikta trikAla anugata Atma dravya na hovAthI baddha-mukta vyavasthA bhAMgI paDaze. je baMdhAya che te ja mukata thAya che-A prasiddha niyama che. paraMtu bauddhamate to je baMdhAya che te vAstavamAM bIja samaye vidyamAna ja nathI. tethI je baMdhAya che tene mukta thavAno savAla ja raheto nathI. ane je mukata thAya che te pUrva samaye utpanna ja thayo nahato. tethI te baMdhana vinA mukta thayo - ema mAnavuM paDaze. A to bhIma khAya ane zakuni saMDAsa jaya-enA jevuM thayuM. ahIM bauddha taraphathI ema kahevAmAM Ave ke --> jJAna bhale kSaNika hoya paraMtu jJAnakSaNanI paraMparAtmaka jJAnasaMtatino ame svIkAra karIe chIe. tethI baddha-muktavyavasthAno lopa thavAnI Apatti nahi Ave. caitrIya jJAnakSaNa paraMparA pUrve baddha hatI ane sAdhanA dvArA yAkArakalpaka vAsanAno uccheda thavAthI te Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "00/ IzvarakhatyabhijJAkArikA-pAramAtmikopaniSadvacananirAkaraNam / 90 'svAtantryaM muktiH' ityanye / teSAM svAtantryaM yadi karmanivRttistadA siddhAnta eva / aizvaryaM cet ? abhimAnAdhInatayA saMsAravilasitameva tat / prakRtitadvikAropadhAnavilaye puruSasya svarUpeNAvasthAnamiti sAGkhyaH / .................-bhAnamatI-----------..------ paramArthata: paryAyArthikAyAnta:pAtitvAt / taduktaM sammatitakeM mahAvAdizrIsindasenAcAryeNa - 'subdoaNataNayasya parisubdo pajjavaviappo' (saM.ta.kAM.3 gA.48) / 'sarvaM paravazaM duHkhaM sarvamAtmavazaM sukhaM / ( ) iti nyAyenA'nAdikAlenA'nyAdhInatayA pIDitasyAtmanaH pAratamya bandha: zAstroktarItyA svAtantryaM ca mukti: ityanye / teSAM svAtantryaM = svAtamyapadArtha: yadi karmanivRttiH tadA sindAnta: = jainendrarAbdAnta: eva, jainamate katsnakarmavilayasyaiva muktitvamiti vakSyate (pRSTha 29) / yadi cANimA-mahimA-laghimAdyaSTavidhalabyAdisvarUpaM aizvarya svAtantryapadenAbhimataM cet ? tadA nirupAdhikANimAdilakSaNaizvaryazUnye Atmani AbhimAnikaizvaryAbhyupagame tAdRzaizvaryasya abhimAnAdhInatayA saMsAravilasitameva tat = aizvaryam / tAhazaizvaryasya sAMsArikatvena muktitvA'yogAditi / taduktaM kiraNAvalyAmudayanenApi 'aizvaryaM cet kAryatayA tadapi sAdhanaparatatnaM kSayi ceti duHkhAkaratvAndeyameveti (p.26)| mathurAnAthenApi 'aizvaryasya muktitve muta: svata: puruSArthatvAnupapatti: (ki.ra.pU. 217) iti proktam / etena 'etadeva svAtamyaM yadatidurghaTakAritvam / (I.pra.) IzvarapratyabhijJAkArikAvacanamapAkRtam tathA sati sarvathA kRtakatyatAviraheNa saMsAritAyA vjlepaayittvaat| etena kartRtvaM nAma yattasya svAtamyaM pArebaMhitam / iti pAramAtmikopaniSadavacanamapi nirAkRtam, karmAtikrameNa tadasambhavAcceti dik / / prakRti-tavikAropadhAnavilaye iti / satva-rajastamoguNAtmikA mUlaprakati: na tu sattvAdidharmavatI 'satvAdInAmatadharmatvaM tadarUpatvAt' (ka.sU.6/3e) ityAdikapilasUtrAdibhistaniSedhAt / mUlapakaterAdyapariNAmavizeSo bubdiH mahadAkhyaH / tato'hatAro jAyate / tatazca jJAnendriyapaJcaka-karmendriyapathaka-mana:-tanmAtrapaJcakalakSaNa: SoDazaka: gaNa: prajAyate / paJcatanmAnAcca paJca mahAbhUtAni prAdurbhavanti / ete sarve prakRtivikArA ucynte| ja citrIya jJAnasaMtAna mukta= vizuddha banaze. anugata atirikta Atmadravyano svIkAra karyA vinA paNa "je baMdhAya che te mukata thAya che' Avo niyama saMgata thaI zake che. - to A vAta barAbara nathI, kAraNa ke bauddhamatAnusAre je sata hoya che te niyamAM kSaNika hoya che. je kSaNika nathI hotuM te sat nathI hotuM. jJAnasaMtAna to aneka kSaNa sudhI cAlatI jJAnadhArAsvarUpa hovAne lIdhe kSaNika na hovAthI sat nathI. kAlpanika jJAnasaMtati dvArA baddhamuktavyavasthAno nirvAha thavo azakya che. bIjI vAta e che ke atizayaAdhAyakarUpe je sahakArI kAraNono samUha bauddha vidvAnone mAnya che tenA dvArA ja jo kArya utpanna thai jAya to pachI kSaNika evI jJAnasaMtatino svIkAra karavAnI paNa koI jarUra rahetI nathI. bhuThita svAtantryasva35 svA0 / zAniyonImata vo ch| --> 'svAtantrya bhakti . saMsAra avasthAmA manuSya parataMtra Doya che. 'sarva paravazaM duHkhaM, sarvamAtmavazaM sukhaM' sAnyAyane anusAra saMsArI mAtra anAAibIna paratantratAdhIjI, pIche. AdhI zAstrokta sAdhanA dvArA pAratatvane dUra karIne svAtaMtrya prApta karavuM e ja mukti che' - paraMtu upAdhyAyajI mahArAja kahe che ke je svAtatyano artha karmanivRtti mAnavAmAM Ave to A matano jainasiddhAntamAM ja samAveza thai jaze, kAraNa ke jainadarzananA siddhAntAnusAra samagra karmono kSaya e ja mokSa che. ai| uparota hopanA bhayabhIma vAmAM Ave -> 'svAtantryasabhAnivRttis135 nathI / bhaizvaryas135 che. AthI aNimA, mahimA, ladhimAM vagere aSTavidha labdhi vagere svarUpa aizvaryanI prApti e ja mokSaprApti che' <-- to A vAta paNa barAbara nathI, kAraNa ke jIvamAM vAstavika aizvarya na hovAthI AbhimAnika aizvarya ja mAnavuM paDaze. ane mukta jIvane izvarAbhimAna thaze to te mukta kai rIte kahevAze? kAraNa ke abhimAna eka prakArano saMsArano ja vilAsa che, sAMsArikatAnuM ja eka svarUpa che. prakRti sane tenA vidhArono vilaya se bhuti- sAMjya prakR. / sAMyInano mata bhevo cha -> 'pratibhanetanA vi|22135 upApino vilaya yete 535nuM potAnA svarUpamAM avasthAna e ja mokSa che. Azaya e che ke sAMkhyadarzana anusAra prakRti ane puruSa A be ja kAraNanirapekSa anAdi tattva che. A banneno saMyoga arthAt paraspara bhedano aviveka= ajJAna anAdikAlIna che. A aviveka ja satva, rajas ane tamAruM A traNa guNothI abhinna svarUpa prakRtinA 23 vikArone utpanna kare che. je A pramANe che mahattava, ahaMkAra, tathA zabda, rUpa, rasa, sparza, i nAmanA pAya tanmAtra = sUkSmabhUta, zrotra, bhAMga, ma, yAmI, nAnAmanI pAyAnendriya, pI, ya, 5, mavendriya, mUtrendriya nAmaka pAMca karmendriya, ubhayendriya mana tathA AkAza, vAyu, agni, pANI, pRthvI A pAMca mahAbhUta, prakRtinA A 23 vakAra, (prakRti ane purUSa - Ama kula 25 tatva sAMkhyasammata che. prakRti ane puruSamAM aviveka thavAne lIdhe prakRtinA prathama vikAra Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 nyAyAloke prathamaH prakAza: * vyAyakusumAJjali-navamuktivAdasaMvAdaH * tatra svarUpAvasthAnasyA'-'tmarUpasyA'sAdhyatvAt, prakRtyAdiprakriyAyAM pramANAbhAvAca / agrimacittAnutpAde pUrva cittanivRttirityanye / tadapi tuccham / agrimacittAnutpAdasya prAgabhAvarUpasyA'sAdhyatvAt, cittanivRtteranuddezyatvAcca / ------------------bhAnamatA - - - - - - - -- --- mahattatve'dRSTaM kRtyAdika / puruSastu kUTasthacaitanyasvarUpa: puSkarapalAzavanirlepaH / janyadharmAnAzrayatvaM hi kauTasthyamucyate / budidharmAH kRtyAdayA: budipariNAmavizeSeNA'hatAreNa puMsi Aropyante, taduktaM gItAyAM 'ahahAravimUDhAtmA kartA'hamiti manyate / ' (bha.gI.3/227) iti / avivekanimitako bubdayuparAga eva puruSANAM bandhaH / viveka khyAtI satyAM bundelayena tadanurAgeNa puruSasya svarUpeNA'vasthAnaM muktiH iti sAikhyaH proktavAn / tanna nirmalasaGkhyAvimbhitam, yata: tatra = sAikhyamate svarUpAvasthAnasya AtmarUpasya asaadhytvaat| puruSasya kUTasthanityatvena tadabhilasya svarUpAvasthAnasya kRtyaviSayatvAdapacaritasAdhyatvasya cAprayojakatvAhA paramapuruSArthatvamityarthaH / prakRtyAdiprakriyAyAM pramANAbhAvAcca / etena praqatemahAMstato'hamArastaramAdaNaca ssoddshkH| tasmAdapi SoDazakAt paJcabhya: paJcabhUtAni // (sAM. kA.22) iti sAMkhyakArikAkRta IzvarakRSNasya vacanamapAkRtam, aprAmANikasyopagantamuzakyatvAt / tathAhi bunderanAditve vinAzAnupapatiH, ajanyabhAvasya havaMsapratiyogitvavirahAt / tathA ca bundayupahitasyAtmanaH sarvadA avasthAnAdanirmokSa: syAt / sAditve ca budidharmA'haSTapravAhasyApi sAditayA prathamamadRSTvaicitryAdikaM na syAt, gatyantaraM tu nAstyeva / tadakaM nyAyakusumAJjalo udayanena 'anyathA'napavargaH syAdasaMsAro'thavA dhuva:' (nyA.qa.9-98) iti / 'asaMsAra:saMsArA'vaicitryamiti (navamuktivAda pa.96) navamuktivAde gadAdharaH / atra tatvAntarANi nipuNamatibhiH svayamUhyAni / agrimacittAnutpAde = agetanavijJAnakSaNAnutpAde sati pUrvacittanivRtti: = pUrvilajJAnakSaNaniti: muktiH / saMsArAvasthAyAmativyAptivAraNAya agrimetyAdivizeSaNam, saMsAradazAyAM pUrvilajJAnanitato satyAmapyAgicitakSaNotpAdena tadapAkaraNAt ityanye baundA: vanti / tadapi tuccham / agimacittAnutpAdasya muktivizeSaNasya prAgabhAvarUpasya = agimavijJAnakSaNaprAgabhAvasvarUpasya anAditvena asAdhyatvAt = puruSaprayatnA'gocaratvAt / na ca tatra labdhaparipAlpatArUpAyA: kSemasAdhAraNAyA: sAdhyatAyAH agrimavijJAnotpAdakavighaTanandArA sambhavAna doSa iti vAcyam, cittanivRtteH puruSapatte: anuddezyatvAt svata: puruSArthatvAnupapateH ca / na hi svAnatiriktacitakSaNanivRtyudezena prekSAvAn kazcit pravartate, mahattava ane puruSamAM aviveka thAya che. sava, antaHkarAga vagere zabdothI pANe mahatta oLakhAya che ane te ja katRtva ane kartutvanimittaka sarva dharmono Azraya bane che. purUSamAM aviveka hovAne lIdhe puruSamAM mahattattvanA badhA dharmonuM bhAna= pratibhAsa thAya che. puruSamAM mahattvanA dharmono A avivekamUlaka pratibhAsa e ja purUSanuM baMdhana che. A baMdhananA kAraNe saMsAradazAmAM purUSa potAnA svarUpe avasthita rahevAne badale mahat tattvanA pAkisvarUpe avasthita rahe che. paraMtu jyAre prakRti ane purUSanA vivekanuM = bhedanuM jJAna thaze tyAre te avivekanI nivRtti thaze. AthI avivekamUlaka prakRtinA vikArasvarUpa upAdhino paNa laya thavAthI puruSa aupAdhikarUpathI alaga paDI potAnA vAstavika svarUpamAM avasthita rahe che. purUSanuM A svarUpa avasthAna e ja purUSano mokSa che.' - paraMtu graMthakAra zrImadjI tenI samAlocanA karatAM kahe che ke --> puruSanuM svarUpAvasthAna AtmasvarUpa che. ane sAMkhyasaMmata puruSa = AtmA phUTastha nitya che. mATe svarUpa avasthAna paNa nitya thavAne lIdhe asAdhya= prayatnADaviSaya banaze. je asAdhya hoya te puruSArtha banI zake nahIM. tethI svarUpa avasthAnAtmaka mukti paramapurUSArtha nahIM banI zake. bIjI vAta e che ke prakRti, mahattattva vagerenA saMbaMdhamAM hamaNAM je prakriyA batAvavAmAM AvI, temAM koi pramANa nathI. AthI aprAmANika prakriyAnA AdhAre baMdha ane mokSanI vyavasthA yuktisaMgata nahIM thai zake. * agribhayittAnutpAhasahita pUrvayittanAza bhuThita - auddha * agriH| 21 aura vidvAnona mema cha --> zima cittanA anutpAhI vizipUrva zittanI nivRtti the| mukti che. kahevAno matalaba e che ke 'citta svayaM astitvarUpe baMdhana che ane nAstitvarUpe mokSa che." paraMtu ahIM e dhyAna rAkhavuM ke sAmAnyathI cittanivRttimAtrane mokSa mAnI na zakAya, kAraNa ke jJAnasvarUpa citta kSaNika hovAne lIdhe pratyeka samaye saMsAradazAmAM paNa pUrva cittanI nivRtti thatI rahe che. AthI saMsAradazAmAM thanArI cittanivRttimAtrane mokSa na kahetAM agrima cittanA anutpAdathI viziSTa pUrvacinivRtti mokSasvarUpa che - Ama kahevuM vadhu nyAyasaMgata thaze. AvuM mAnavAthI saMsAraavasthAmAM mokSanI Apatti nahi Ave, kAraNa ke saMsArI avasthAmAM cittanivRtti hovA chatAM agrima cittanI utpatti cAlu hovAnA kAraNe agrimacittaanutpAdaviziSTa evI thittanivRtti 2642 soya che.' <-- td| paraMtu mahopAdhyAya sAmatanI samIkSA 2dicha-->mata tu7cha. menuM zarAche azima thittanA anutpAdano artha che agrima cittano prAgabhAva. prAgabhAva anAdi hovAne lIdhe asAdhya = puruSaprayatnano aviSaya che. AthI Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 * 'nyAyasUtra-bhASya- vArtika- tAtparyaTIkAsaMvAdaH * AtmahAnaM muktiritti cArvAkaH, tanna, vItarAgajanmA'darzananyAyena nityatayA siddhasyAtmanaH sarvathA hAtumazakyatvAt, AtmahAnasyAnuddezyatvAcca |......---bhaanumtii------- anyathA tatvahAniprasaGgAt / AtmahAnaM = zarIrAnatiriktasyAtmana: dehadhvaMsenaiva sAkaM dhvaMsa eva muktiriti cArvAkaH / tanna samIcInam / tasyAtmanaH zarIrAtiriktatvenAye (pa.96) vakSyamANasya hAtumazakyatvAt / tathAhi asato nityanivRttatvAt / satazca tasya vItarAgajanmA'darzananyAyena nityatayA sindasya AtmanaH sarvathA hAtumazakyatvAt / yo hi prajAyate sa sarAga eva na tu vItarAgaH / rAgazca rAgAntarapUrvaka eva / tata iha janmana Adhastha rAgasya stanyapAnAbhilASasvarUpasya rAgAnttarapUrvakatvasindau anyasya rAgasyA'sambhavAt pUrvajanmasambandheirAgapUrvakatvamanumIyate / itthaca pUrvajanmasindau satyAM pUrvabhavIyAArAgasyApyevameva rAgAttarapUrvakatvasindI tatpUrvabhavIyAntimarAgasindiH evaM tatajanmaprathamAbhilASaM pakSIkRtya tattatpUrvilabhavasindayA Atmano nitytvsibdiH| nityasya sata Atmana nAzA'yogAt / tataccharIraviziSTatvenAtmano nAze'pi sarvathA tamAzA'yogAt / taduktaM 'vItarAgajanmA'darzanAt' (nyA.sU.3/9/28) iti nyAyasUtrasya bhASye vAtsyAyanena 'sarAgo jAyate' ityrthaadaapdyte| ayaM jAyamAno rAgAnubando jAyate, rAgasya pUrvAnubhUtaviSayAnucintantaM yoniH / pUrvAnubhavazca viSayANAmanyarimena janmani zarIramantareNa nopapadyate / so'samAtmA pUrvazarIrAnubhUtAn viSayAj anusmaran teSu teSu rAjyate / tathA cAyaM vdayorjanmanoH pratisandhiH / evaM pUrvazarIrasya pUrvatareNa / pUrvatarasya pUrvatamenetyAdinA'nAdizcetanasya zarIrayoga: anAdizca rAgAnubandhaH iti sindaM nityatvamiti / tadaktaM nyAyavArtike'pi 'nitya AtmA viitraagjmaadrshnaat| na hi kazcijjAtamAyo vItarAgo jAyate, vItarAgAgAM janmAdarzanAt, sarAgo jAyata iti gamyate / janma vyaakhyaatm| tata: kiM ? rAgasya pUrvAnubhUtaviSayAnucintanaM yoniH / na ca viSagAvagamAsamartheSu indriyeSu rAgaH sambhavati / na ca smRtimantareNa viSayAnucintanaM yuktam / pUrvAnubhUtaviSayaprArthanAsakalpa: ahaSlAditi cet? atha manyase na pUrvazarIrayogo rAgAdamyate api tvaSTAdrAga iti, na, abhiprAyAparijJAnAt, naivabhiprAya: kArANaniyamena rAgo'pi tu pUrvasambandhapratipAdanaM sUmArthaH na cAhaSTAdrAga iti bruvatA tatpratiSidhyata iti vizidataM tanmayatvAdrAga iti viSayAbhyAsa: khalvayaM bhAvanAhetastanmayatvamucyate jAtivizeSAcca rAga iti / karma khalvidaM jAtivizeSasya nirvartakaM tAdAtAcchabdyaM labhyate vIraNAdivat (nyA. vA.pa. 312) / vAcaspatimizreNa nyAyavArtikatAtparyaTIkAyAM 'pUrvAnubhUtaviSayAnucintanamiti / ekaviSaya: smRtipravAha: vijAtIyapratyayAsambheizcantanam / taccAnubhavazca pazcAdbhavatIti anucintanam / na ca tatramatimatareNa bhavati / na hi tatra pravAhaH pravAhiNaM vinAsti tadevAnuciMtanaM pUrvAnubhUtaviSayaprArthanArtha: saGkalpa: prArthanAsaMkalpa: sa ca pUrvAnubhUtaviSaya ityarthaH (nyA.tA.pa.4919) iti vyaakhyaatm| prakaraNakAro doSAntaramAha AtmahAnasya anuddezyatvAcca / na hi svanitimuddizya mando'pi pravartate / etena zarIrAdhanavacchinnAtmApi duHkhahetutvAnAzanIyaH zarIrAdivaditi mataM pratyAkhyAtam, Atmano'nabhyupagame tamAzAyogAt, dhvaMsapratiyogitvasya satvavyApyatvAt, azcimacittanA prAgabhAvathI ghaTita uparokta mokSa paNa asAdhya banI jaze. jo koika prakAranA cittanA utpAdakanA abhAva dvArA cittanI anutpatti batAvIne agrimacittaprAgabhAvamAM phemasAdhAraNa sAdhyatA arthAt paripAlyatAsvarUpa sAdhyatAnI upapatti karavAmAM Ave to uparokta doSanuM vAraNa thavA chatAM paNa tene puruSArtha nahIM mAnI zakAya, kAraNa ke te cittanivRtti puruSapravRttinuM uddezya nathI. je puruSapravRttino uddezya hoya temAM ja svataH puruSArthatA AvI zake. samAtbhahAnasva35 bhuti - yArvA = Atma0 / nAsti ziromazimonI mAnyatA mevI cha ---> 'zarIra meM AtmA che. zarIrathI pratikSita mAmAne svIkAravAmAM koi pramANa nathI. zarIra svarUpa AtmAnuM astitva e ja saMsAra dazA che. AthI zarIrasvarU5 AtmAno nAza e ja mukita che.' <- paraMtu nAstika cArvAkano A mata atyaMta asaMgata che, kAraNa ke je je janme che te te sarAga ja hoya che. vItarAgano janma thato kyAMya dekhAto nathI. rAga e anyarAgapUrvaka hoya che. jema ke gharano rAga e bhogasukhanA rAgapUrvaka hoya che. rAga e pUrvavartI rAgano vyApya hovAthI sarAgInA A janmano prathama rAga paNa tenI pUrve anya rAganI siddhi kare che. paraMtu A janmamAM to te rAga prathama hovAthI te pUrvano rAga A janmasaMbaMdhI to saMbhavI zakato na hovAthI gata janmanA aMtima rAgane potAnA pUrvavartIrUpe siddha karaze. teno Azraya pUrvabhavano AtmA banaze, jenuM zarIra naSTa thayela che. AthI pUrvajanmanI siddhi thaze. tathA A ja rIte gata janmano prathama rAga potAnA pUrvavartI rAganI siddhi karaze ke je tenA pUrvajanmano aMtima rAga haze. A rIte upadarzita vItarAgajanmaadarzana nyAyathI zarIrathI bhinna ane nitya evo AtmA siddha thAya che. A rIte AtmA nitya siddha thAya che. tethI teno nAza koI paNa rIte ghaTI nahIM zake. tethI AtmAnA nAzasvarUpa mokSane mAnavo asaMgata che. bIjI vAta e che ke AtmahIna arthAta potAno nAza koino uddezya paNa nathI hoto. potAno nAza karavAnA uddezathI kaI vyakti pravRtti kare che ? sarva jIvo jIvavAne icche che. A rIte Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 nyAyAloke prathama: prakAza: * tautAtitatantratarjanam * nityaniratizayasukhAbhivyaktirmuktiriti tautAtitAH / tanneti naiyAyikAdayaH nityasukhe pramANAbhAvAt / na ca 'nityaM vijJAnamAnandaM brahma' (bR.A.3/9/28) itizrutireva tatra pramANam na ca nityasukhe siddhe brahmAbhedabodhanaM --------bhAnumatI------------------ tatsatve tasya nityatvAnivartanA'sambhavAt / etena duHkhahetutvenA''tmano jJAnarUpasya hAnameva muktiriti navyanAstikamatamapahastitam, sukha-duHkhAbhAvetaratvena tasyA'puruSArthatvAta, jJAnarUpAtmahAnasyAyatnasindeH, atiriktahAnasthA'zakyatvAditi / / nityeti / atra nityatvaM sukhe vizeSaNaM na tvabhivyaktI, tathA sati tasyAH tatvajJAnajanyatAvyAkopena tadartha yogAbhyAsAdiSu pravRtyanupapate:, muktasaMsAriNoravizeSaprasAcca / sukhavizeSaNatve tu tAdRzasukhaviSayaka-sAkSAtkArasya kAdAcitkatayA na niruktadoSAvatAraH / jIvamAtra nityasukhasatve'pi tatsAkSAtkArastu tatvajJAnAdeveti na saMsAritAdazAyAM tatsAkSAtkRtiriti bhAvaH / niratizayatvaJca tatvajJAnagrAhyatAvacchedakatayA sibdo'khaNDadharmavizeSastAhazajAtivizeSo vA / na ca tattvajJAnajanyatAvacchedakatayA sukhasAkSAtkAraniSTha eva mAnasatvavyApyajAtivizeSa: svIkriyatAM lAghavAditi vAcyam, susvaniSThAtizayaM vinA taviSayakasAkSAtkAre utkttecchaavissytvaanupptteH| tacca vaiSayikasukhApekSayotkRSTatvapapamavagantavyam / tAhazasukhasyAbhivyaktireva muktiriti totAtitAH = tautAtitabhatAH vadanti / tati naiyAyikAdayaH pratividadhati / tathAhi - sA hi na nityA, mukta-saMsAriNoravizeSaprasaGghAt / notpAdyA, tabdevazarIrAdyabhAvAt jJAnamAce sukhamA vA tadetatvAvadhAraNAt / na ca saMsAridazAyAM zarIrAdiH tadetuH; sAmAnye bAdhakAbhAvAt / ata eva svargAdau zarIrakalpanA / kiJca tajjanakaM na tAvadAtmamanoyogaH; tasyA'dRSTAditirapekSasyA'janakatvAt / viSayAmAgA'pekSaNe tu saMsAridazAyAmapi tadabhivyaktiprasaGgaH / nApi yogajo dhadharmaH sahakArI, tasyotpannabhAvatvena vinAzitve'pavarganivatyApateH / na ca tajavyAbhivyaktiranantA, tasyA apyata eva nAzAt / na ca tatvajJAnAt savAsanamithyAjJAnanAze doSAbhAvena pravRtyAdyabhAvAddharmAdharmayoranutpAde prAcInadharmAdharmakSayAt duHkhasAdhanazarIrAdinAzasyaiva tadetatvAtasyA''nantyenAbhivyaktipravAho'pyananta iti vAcyam, zarIraM vinA tadanupapate: tasya tadetutve mAnAbhAvAcca / na ca mokSArthipravRtireva tA mAnamiti vAcyam, nityasukhe pramANAbhAvAt / na ceti / asya vditIyavAcyapadena sahAncayo bodhyaH / 'nityaM vijJAnamAnandaM brahma' (3/e/ 28) iti zrutireva = bRhadAraNyakopaniSadacanameva tatra = nityasukhe pramANam / na ceyaM zruti: paramAtmapareti, vaktavyam, paramAtmano bandhavat mokssaabhaavaat| na ca dharmAhate kathaM tatra sukhamiti zaThanIyam vAjapeyAdijanyavijAtIyA'pUrvaNAM vijAtIyasvargahetutvakalpanAt sAmAnyato dharmatvena sukhatvena ca kAryakAraNabhAvAt, 'yadvizeSayoH kAryakAraNabhAva: sa tatsAmAnyayorapI'tinyAyasyA'prayojakatvAt / 'Izvaro na sukhavAn sukhasAmagrIvirahAditi prAcInanaiyAcikAnumAnasya 'IzvaraH sukhavAn sukhavatvena vedabodhitatvAditi zrutisacivaprabalAnumAnena baadhittvaat| dharmadharmabhAvAdhakalpanena lAghavAt nityasukhA'bhimezvarasidiH, guNasya sAzrayakatvavyApI mAnAbhAvAditi tautAtitAkUtam / na ca nityasukhe sinde sati brahmA'bhedabodhanaM = nityezvarAbhedabhAnaM, tadbodhane = nityabrahmA'bhedabodhane AtmavinAza puruSapravRttino uddezya ja nathI banato to pachI tene paramapuruSArtha kahevuM e to atisAhasa che. te vivekasvarUpa cakSanA abhAvane sUcave che. nitya niratizaya sujanI alivyaThita = bhuThita-bhIbhAMsa & nitya0 / bhImAMsAnino mata vo cha / 'viSayendriya sampathI utpanna 21 / 13 // supathA bhinna suma pAsa Doya cha / nitya ane niratizaya hoya che. niratizayano artha evo che ke atizayathI zUnya, jenAthI adhika bIjuM na hoya, je sarvazreSTha hoya. AvA | sukhanI abhivyakti-AvA anAdi-anaMta-mahattama sukhano pratyakSa anubhava e ja mokSa che. 3 nityasuNa prabhAthI asiddha- naiyAyi tnne| paraMtu mAnA vizeSamA naiyAyi mere vidvAnonuM maMtavya bhecha / nitya sumanI sidrimA pramAna DopAthI | tenAthI ghaTita mukti paNa aprAmANika che. aprAmANika padArthathI ghaTita vastu prAmANika kai rIte hoI zake? bhImAMsa :- na ca ni0 / 'nityaM vijJAnaM AnandaM brahma' mA zruti = peyanayI nitya sumanA sidriyAya cha, // 26 // ke enAthI nitya evA AnaMda = nitya sukha sAthe brahmaabhedanuM sAkSAnuM pratipAdana thayela che. naiyAyi::- na ca nityasu0 / nitya su5 siddha yathe to tenI sAthe 4 = vizuddha sAmAnAsamehanumAna thathe, // 26 // ke pramANathI aliddhanI sAthe koi vAstavika vastuno abheda anvaya thaI zakato nathI. paraMtu nitya sukhanI siddhi to nitya brahmatattva sAthe abhinnatvarUpe te bhAse to ja thai zake. matalaba evo che ke nitya sukha jevI koI cIja pramANathI siddha thAya to nitya evA Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vAkyaikavAkyatAvimarza jaiminisUtrasaMvAdaH tadbodhane ca nityasukhasiddhiriti parasparAzraya iti vAcyam svargatvamupalakSaNIkRtya svargavizeSe yAgakAraNatAbodhavat sukhatvamupalakSaNIkRtya sukhavizeSe brahmAbhedopapatteH, yadvA nityaM sukhaM bodhayitvA tatra brahmAbhedo'pi vidhinaiva bodhyate, ------------------bhAnumatI---------------- ca nityasukhasindiH iti prakate jJApau parasparAzrayaH svagrahasApekSagrahasApekSagrahakatvAt iti naiyAyikena vAcyam, svargatvaM = svargatvabodhakapadaM upalakSaNIkRtya = svArthabodhakatve sati svetarArthabodhakatvarUpaM kRtvA svargavizeSa = svargatvavyApyavaijAtyAvacchinnaM prati yAgakAraNatAbodhavat / ayaM bhAva: 'svargakAmo yajeta' iti zrutyA yAgasya svargahetutAbodhanAt svargatvena rUpeNa svargasAmAnya prati yAgahetutIkalpane dAnAdijanyasvarge vyabhicArApAtAt svargatvaM vihAya dAnAdijanyatAvacchedakavyAvataM svargatvavyApyaM yadavaijAtyaM tadavacchinnaM prati yathA yAgakAraNatA gahyate tathaiva 'nityaM vijJAnamAnandaM bahA' iti zrutyA sukhasya brahmAbhedabodhanAt brahmaNo nityatvenA'yogyatayA'nitya sukhaM vihAya sukhatvaM = susvatvabodhakapadaM upalakSaNIkRtya sukhavizeSe = janyasukhavyAvata sukhatvavyApyaM yadavaijAtyaM tadacchinne brahmAbhedopapatteH / / kecitta - 'svargamprati darzasya yathA kAraNatA tathA yAgAntarasyApi / na ca sarvasyApi vaikalpeikyeta kAraNatA yavakarANaka - vrIhikaraNakayAgayorikha, kintu svargatvAvAntaratatajAtivizeSAcchiAsvargavizeSampratyeva kAraNatvaM darzAdInAM tatajAtirUpeNa ca svargavizeSasya nopasthitiryena ca svargatvasAmAnyenopasthitirna tena rUpeNa darzAdiniSThakAraNatAnirUpakatvamiti yathA svargatvasyopalakSaNatvameva tadapatlakSitasvargavizeSanirupiteva yAgakAraNatA zrutyA pratipAdyate / svargatvasyopalakSaNatvAdeva na kAryatAvacchedakatvena bhAnaM tathAvidhasya cAvAntarajAtivizeSasthAnupasthitatvenaita na tatvena bhAnaM kintu kAryamAtrasya svargavizeSasya tathA prakRte'pi sukhatvenopalakSitasukhavizeSa eva brAbhedabodhanamiti vyAkhyAnayanti / taccintyam / - nanvevaM sati zAbdabodhe vilamba: syAt / na ca sa iSTa ityAzaGkAyAM tautAtitA vadanti-yA darzitazrutyAdau nityaM sukhaM bodhayitvA tatra = upasthite nityasukhe brahmA'bhedo'pi vidhinaiva = proktazrutyaiva bodhyate / ata | eva zabdazaktyA'nupasthApitasya tadvizeSasya bhAnaM kathaM ? zrutau lakSaNAyA anaGgIkArAdityukAvapi na kSatiH, sukhe nityattasya zaktgata bhAnAt / etena upajananApAyavato: jJAnasukhayoH ahaM jAnAmi', 'ahaM sukhI'ti bhinnatvenAnubhUyamAnayorbrahAbhedabodhane pratyakSabAdha iti pratyuktam, alyA pratyakSasya balavatve'pyatIndriyasthale zrutereta balavattAt / na caitaM prathamaM sukhamudrizya nityatvaM bodhayitvA brahA udizya sukhAbhedasya bodho mukhyaprakAratAbdayanispapitamukhyavizeSyatAbdayavatvena vAkyabhedaH prasajyetetyArekaNIyam, sukhamudizyauva nityatvasya bahAbhedasya ca vidhAtumiSThatvena vAkyekavAkyatvAt / ekavAkyatvA sAkAGkatve sati ekArthapratipatiparatvam / sAkAGkatve sati ekArthamukhyavizeSyakapratipattiprayojakatvamiti tadarthaH / pramANadhAra jaiminisUtramapi - kyiAdekaM vAkyaM brahmatatva sAthe teno abhedAvabodha thaI zake ane nitya bahAtatva sAthe sukhano abhedAnvayabodha thAya to ja nitya evA brahmatattvathI abhinna hovAne lIdhe nityasukhanI = sukhamAM nitvanI siddhi thaI zake. eka bIjAnI prasiddhi = jJAna mATe parasparanA jJAnanI apekSA hovAthI ahIM parasparAya doSa Avaze. AvI sthitimAM bemAMthI ekanI pANa siddhi nahi thaI zake. jyAM sudhI sukhamAM nityatvanI siddhi nahi thAya tyAM sudhI brahmatatva sAthe teno abhedAvabodha nahi thaI zake ane jyAM sudhI nityabrahmatatvano sukha sAthe amedAnvayabodha nahi thAya tyAM sudhI sukhamAM nityatvanI siddhi nahi thaI zake. AthI parasparAzrayatA spaSTa ja che. parasparothayane mAthe kAMi zIMgaDA nathI ugatA ke jethI te rIte tenI siddhi thai zake. lasuSatvane upalakSa manAvI nitya sujabhAM mAtbhAno maleThAnvaya - bhImAMsa bhImAMsa:- sva0 / are ! mA 52252||shryne ravAnA 12yo meto yapaTIno meva. se pUrva amegA vo sanvayamoSa mAnI chIme? te samApA 4itane 12zAMtithI samasa.'svargakAmo yajeta' mApAcyA mAMsarganI kArAgatAnuM bhAna thatAM svargavicchedana = svargasAmAnya = sakala svarga pratye yajJane kAraNa mAnatAM dAna-tapa vagere dvArA maLanArA svargamAM vyatireka vyabhicAra AvavAthI svargavane choDIne vijAtIya svargavane, ke je svargavAtinuM vyApya che ane dAnAdi janya svargamAM rahetuM nathI, kAryAvacchedaka banAvI tAdaza vijAtIyasvarga-avacchinna = svargavizeSa pratye yajJamAM kAraNatAnuM bhAna thAya che. ahIM svargavavAcaka pada e upalakSAga = paricAyaka hovAthI svargavane choDIne svargavavyApya jAtivizeSane yajJakAryatAavarachedaka mAnI zakAya cha. 'nityaM vijJAnamAnandaM brahma' yAvehavayana vA supanI satyanAmamehAyabodhana mAna idra nitya hovAthI brahmatattva sAthe amedAnvaya bodha karavA mATe anitya sukha ayogya banI jAya che. tethI sukha-vAcaka padane upalakSaNa = paricAyaka banAvI anitya sAMsArika sukhane choDIne anityasukhavyAvRtta sukhavavyApya jAtivizeSathI viziSTa sukhavizeSamAM brahmatatvano abhedAvabodha ghaTI zakaze. A rIte brahmatattvano sukha sAthe amedAnvayabodha mAnavAmAM sukhamAM nityasiddhinI AvazyakatA ja nathI rahetI. to pachI parasparAzraya doSano pagapesAro kevI rIte thaze ? Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 nyAyAloke prathama: prakAza: * sukha-brahA'bhedamImAMsA * na ca vAkyabhedo vAkyaikavAkyatvAt, na cAnandamityatra napuMsakaliGgatvAnupapattiH, chAndasatvAt, na cAnandaM brahmaNo rUpaM taca mokSe pratiSThitamiti bhedaparaSaSThyanupapattiH, "rAhoH zira' itivadabhede'pi SaSThIdarzanAditi vAcyam -------mAmard----- sAkAveda vibhAge syAt' ( ) iti / tAdAtmyasambandhena nityaviziSTasukhavizeSyakabodhasya brahmaviziSTasukhavizeSyakabodhasya ca mitha: sAkAGgatvenaikArthamukhyavizeSyakapratipattirUpatvAdavAkTaukavAkyatAnirvAha iti tautaatitaafmauT: / na cokazrutyA nityasukha-brahmaNorabhedopagame 'AnandaM' ityatra napuMsakaliGgatvAnupapattiH, mtvrthiiyaa'cprtyraviSioloQuotISSongvata varA voghaofIrAva( DUta vacama, rsivata = 'ratArA vahu' (2/9/86) iti pANinyanuzAsanapariNAptavaidikacchandoniyamAdityarthaH / anyathA 'Anando braho'ti vyajAnAt tyAddhikRtaowAtha@gupo: / 'mu zadbhaIQrA: peMsi muforfbhag Ratta' (u.oo.9-6-) stta HrakozavacanAjuzAsanaM tu vaidikAnyaprayoga eveti Toyam / na ca Ananda-brahmaNoraikye 'AnandaM brahANo rUpaM tacca mokSe pratiSThitaM'( ) iti bhedaparaSaSThyanapapattiH, tatazca 'ghaTastha rUpaM' ityatra yathA ghaTarUpayorbhadaH sidhyati tathA''nandabahmaNorapIti naiyAyikena vaktavyam, 'rAho: ziraH', 'tailasya dhArA', 'mamAtmA' itivadabhede'pi SaSThIdarzanAt / na ca rAhazirasorabhedaH SaSThayA bAdhito bhvti| atrApi Anandamiti chAndasaM napuMsakaliGgam / brahmaNaH = Atmana: rUpaM = svarUpaM tacca mokSe = mokSasamaye pratiSThitaM = sAkSAtkRtaM abhivyaktimApAditamiti yAvat / ato nityaniratizayasukhAbhivyaktirekha muktiriti zrutisidamiti tautAtitabhAzayaH / mImAMsaka:- dvA. athavA ema paNa kahI zakAya ke uparokta zrutivAkya nitya sukhano bodha karAvI te ja zrutivacana nitya sukhamAM brahmaabhedanuM paNa bhAna karAvaze. upadarzita zrutivacana ja banne kArya karAvaze. tethI koi prakAranA kAlakSepano paNa avakAza nahIM rahe. taiyAyika :- ra ra lA| jo sukhamAM nitatvanuM prathama bhAna karAvI brahmatatvamAM sukhano abhedAnvaya bodha karavAmAM Ave che to nityatva ane sukhAbhera svarUpa be prakAra = vizeSaNa ane sukha ane brahma svarUpa be vizeSya jJAta thavAne lIdhe vAyabheda = vAkya doSa Avaze. be mukhya prakAratAthI nirUpita be mukhya vizeSatAnuM bhAna thavuM e ja vAkyabhedanuM lakSaNa che. AthI "nitya vijJAna..." kRtimAM vAkyabheda doSa durvAra banaze. A to bakaruM kADhatAM UMTa peThuM ! 8 vAkarthaka vAkayatA samarthana : | mImAMrAka :- vA nA, vAjyabhedanI ahIM koI zakyatA nathI. kAraNa ke ame sukhamAM ja nityatvanuM ane brahmAabhedanuM bhAna mAnIe chIe. eka ja mukhya vizeSamAM sAkAMkSA aneka vizeSaNanuM bhAna mAnavAmAM vAyaeNkavAyatA jaLavAi rahevAthI vAkyabhedadoSa nathI raheto. sAkAMkSa ekAryamukhyavizeSaka bodhanuM nirvAhaka hovuM te ja vAkavAyatA. paraspara sAkAMkSa evA aneka vizeSaNonuM eka mukhya vizeSamAM bhAna je vAkya dvArA thAya te vAkyamAM vAkavAyatA rahe che; je ahIM abAdhita hovAne lIdhe vAkyabheda vilIna thaI jAya che. vAkya bhedAtuM nathI, tUTI nathI jatuM. vAkyanI akhaMDitatA abAdhita rahe che. taiyAyika :- ra 0| jo brahma ane AnaMdano abheda hoya arthAta brahma AnaMdasvarUpa hoya to 'mAnaHo trahma' A rIte Anandapada prathama vibhaktivALuM hovuM joIe, kAraNa ke AnaMdazabda jyAre guNavAcaka hoya tyAre puMliMgamAM ja Ave. paraMtu te ahIM napuMsakaliMgamAM che. tethI phalita thAya che ke Anandapada ahIM guNavAcaka nathI paraMtu guNivAcaka che. arthAta brahma AnaMdasvarUpa nathI paraMtu AnaMdavAna che. tethI brahma ane AnaMda vacce bheda siddha thavAne lIdhe banne vacce abhedAnvaya nahIM thaI zake. abhedAya karavo hoya to mAno trahma' A rIte Anandapadano peliMgamAM prayoga joie. | mImAM rAka :- 0| bhAgyazALI! laukika zAstronA niyamo vaidika zAstromAM lAgu paDatA nathI. A mATe pANinie paNa 'tya vadhum' AvuM svataMtra sUtra banAvela che. tethI AnaMdazabda napuMsakaliMgavALo hovA chatAM tene guNavAcaka mAnI zakAya che. AthI brahma ane AnaMda vacce abhedAya bodha surakSita raheze. taiyAyika :- jo brahma ane AnaMda vacce abheda hoya to "gAnanda trahmaLa paM ta mokSe pratikti' arthAta "AnaMda e brahmatatvano dharma che ke je mokSamAM pratiSThita che.' ahIM bhedapaka SaSThI vibhaktino prayoga thayela che te nahi ghaTe. je be pada vacce pachI vibhakitano prayoga hoya che te be padanA arthamAM jarUra bheda hoya che. jema "catranuM dhana' ahIM caitra ane ghana vacce bheda rahelo che. te ja rIte "AnaMda brahmano dharma che.' ahIM paNa brahma ane AnaMda vacce bheda siddha thAya che. te be vacce abheda mAnavAmAM Ave to bhedabodhaka SaSThI vibhakti anupapanna banI jAya. mImAMrAka :- do je be pada vacce pachI vibhaktino prayoga thayelo hoya te be padanA artha vacce bheda ja hoya AvI Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zAzvatasukhasamIkSA * Atmano'nubhUyamAnatvena nityasukhasyApyanubhavaprasaGgAt, sukhamAtrasya svagocarasAkSAtkArajanakatvaniyamAt / na cA''tmAbhinnatayA sukhamanubhUyata eva, sukhatvaM tu tatra nAnubhUyate dehAtmAbhedabhramavAsanAdoSAt, AtyantikaduHkhocchedarUpavyaJjakAbhAvAdvA / yattu sukhAnubhavasAmagyA eva sukhatvAnubhavasAmagrItvamiti noktopapattiriti, ------------------bhAnumatI------------------ yattu 'nityaM vijJAnamAnandaM brahma' iti zruti: AnandaviziSTasyA''tmano nityatAM bodhayati, viziSTAnvayaparatAyA autsargikatayA asati bAdhake tyAgA'yogAditi vizeSaNasyAnandasya nityatve saiva pramANamiti / taccintyam / tathA sati tato nityajJAnasyApi sindiprasaGgAt / na ca tautAtitAnAM tadanumatam, vedAnttinAmeva yathAzrutatAdRzazrutibalAt jJAnasukhAtmakasya paramAtmanaH sidhderityandha vistaraH / nityanitizayasukhAbhivyaktilakSaNAyA mukte: nirAsAya naiyAyiko hetumAha Atmana: saMsArizAyAM anubhUyamAnatvena tadabhinnasya nityasukhasyApi anubhavaprasajhAt = saMsAradazAyAmapi abhivyaktiprasaGgAt, sukhamAtrasya : sukhatvAvacchinnasya svagocarasAkSAtkArajanakatvaniyamAt, tadananubhave vA''tmano'pi anubhavo na syAditi tatvacintAmaNikAraH (ta.ci.mu.vA.pa.181) / etena nityamatizayitasukhamevApavargo lAghavAditi svatantramatamapi pratyAkhyAtam / vastuta: brahmA'bhikAntanityasukhajJAnasyA'bhivyaktirUpasya nityatvameva, 'nityaM vijJAnamAnandaM brahma' iti zrutyA jJAnasukhayorabhedabodhanAt / tatazcaikAntata: sukhasya nityatve saMsAradazAyAmapi tadabhivyaktiprasaGgasya durvAratvameveti vyaktaM syAdavAdakalpalatAyAm / taduktaM vAtsyAyanenApi nyAyabhASye - 'yathA muktasya nityaM sukhaM tatsaMvedanahetuzca, saMvedanasya tUparamo nAsti, kAraNasya nityatvAt tathA saMsArasthAyIti / evaM ca sati dharmAdharmaphalena sukha-duHkhasaMvedanena sAhacaryaM gRhyateti (nyA.sU. 9/9/2 bhA.pu.37) / naiyAyikA:tautAtitazahAmAvedayanti - na ceti / asya mUlaganthe vAcyamityanena anvayaH / AtmA'bhinnatayA sukhaM = nityasukhaM anubhUyate = abhivyaktIkriyata eva, sukhatvaM tu tatra = AtmAbhinityasuve nAnubhUyate / tautAtitA atra hetumAhuH dehAtmAbhedazamavAsanAdoSAt / anityajJAnarUpatadabhivyate: dehAtmAbhedabhamajanakasaMskAradoSAbhAtasAdhyatvopagamena AdhibhautikAdivaH rakhapa?kanimakanasaMsAradazAyAM na tA sukhatvAnubhava iti tautaatitaashyH| natvevapi tAhazasaMskArazUnyAnAM utpannatatvajJAnAnAM yoginAM dehadazAyAM tadabhivyakti: durityAzahAyAmanyahetumAhuH AtyantikaduHkhocchedarUpavyaJjakAbhAvAd veti / AtmAbhinityasukhe sukhatvaprakArakAbhivyate: svasamAnAdhikaraNadaHkhaprAgabhAvA'samAnakAlInadaHkhadhvaMsavyaGgyatvAnna dehadazAyAM yoginAmapi tatra sukhatvAnubhava iti tautAtitAbhiprAyaH / / tattvacintAmaNikagaDezvaramatamapAkartumupanyasyati - ytviti| tanetyanenAsyAnvayaH / sukhAnubhavasAmagyA: = sukhavizeSyakalaukikamAnasasAkSAtkArasAmanyAH eva sukhatvAnubhavasAmagrItvamiti / yadyapi laukikaviSayatA ozA nathI. me me pahA 1zye ameha khoya tenA pAya paho pazye pAsa 54ii vimatino prayoga hepAya. ma 'rAhoH ziraH' arthAt 'rAInu mAthu'. rADu meItamA mAyAthI mAthI nathI. zarDa masta 1351 . bhastathI mabhinna chopA chatAM jema "rAhunuM mAthuM' evo SaSThIvibhaktithI ghaTita prayoga thAya che tema AnaMda ane brahma vacce abheda hovA chatAM pAga evo chaThThI vibhaktivALo vAkyaprayoga thai zake che. chaThThI vibhakitano artha mAtra saMbaMdha che, nahiM ke bheda saMbaMdha ke abheda saMbaMdha, AthI brahma ane nitya AnaMda vacce abheda abAdhita che. nitya ane utkRSTa evo AnaMda mokSamAM abhivyakta thAya che. mATe mukti e nitya niratizaya AnaMdanI abhivyakti svarUpa che - evuM mAnavuM barobara che. nityasujAlivyaSThitane bhuSThita bhAnavAbhAM vighaTA naiyAyika:- sukhane ekAMte nitya mAnavAmAM Ave ane AtmAthI ekAMte abhinna mAnavAmAM Ave to saMsAraavasthAmAM AtmAno anubhava thAya che te kAraNasara nitya sukhano paNa anubhava paNa thavo joie. AtmA ane nitya sukha mitha : abhinna hovAthI AtmAno sAkSAtkAra thatAM nitya sukhano sAkSAtkAra thavo nyAyaprApta che. "sarva sukha potAnA sAkSAtkAranA janaka hoya che' Avo niyama hovAthI nitya sukhanI abhivyakti = anubhUti sarvadA thavI joie. * suSatvAnavagAhI sujAnubhava - bhIbhAMsaha *mImAMsaka :- AtmA nitya sukhathI abhinna hovAne lIdhe AtmAnubhava samaye AtmAthI abhinna evA sukhano paNa anubhava thAya che ja. paraMtu AtmAthI abhinna nitya sukhamAM sukhatvanuM bhAna nathI thatuM. AnuM kAraNa e che ke saMsArI jIvomAM zarIra ane AtmAmAM abhedano bhrama duHkhAnubhava karAve che. ethI huM duHkhI chuM' evuM bhAna saMsArI jIvone thAya che. abhedabhramanA saMskAra mAM | sudhI nAbuda na thAya tyAM sudhI AtmAno anubhava thavA chatAM paNa temAM sukhatvanuM bhAna thatuM nathI. pratibaMdhaka hoya tyAM sudhI ? Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 nyAyAloke prathamaH prakAzaH * tulyatvavimarze muktAvalIma bhUSAkAramatAvedanam tat na, sukhavizeSyaka- duHkhAbhAvatvAdiprakAraka bhramadazAyAM sukhatvAnanubhavAditi vAcyam, Atmasukhayorabhede sukhatvasyAtma tvatulyavyaktikatvenAtmatvAnyajAtitvAsiddheH / kiJca duHkhamapyevaM sukhaM syAt, 'sarvaM khalu idaM brahma' iti zrutyA AnandamayabrahmA'bhedabodhanAt sukhatvenAnanubhavasya coktarItyopapatteH --- -------- - bhAnumatI -- sambandhena sukhAnubhavaM prati manasaH svasaMyuktasamavetatvasambandhena hetutvaM sukhatvAnubhavaM prati tu tasya svasaMyuktasamavetasamavetatvasaMsargeNa kAraNatA tathApi sukha-sukhatvayo: samAnavitivedyatvaniyamenAtra tadubhayasAmagyoraikyamukaM maNikRteti na virodhaH / iti hetoH na uktopapatiH = sukhatvavinirmukasukhAnubhavasaGgatiriti / tautAvitA vadanta- tat na samIcInam, sukhavizeSyaka- duHkhAbhAvatvAdiprakAraka bhramadazAyAM = duHkhAbhAvatvAdinA sukhAnubhave sukhatvAnanubhavAt = sukhatvaprakAritAvirahAt / etena sukhavizeSpitAyA: sukhatvaprakAritAvyApyatvanirAmo'prAmANika ityAveditam / naiyAyikaH tannirAse hetumAha- AtmasukhayoH = Atma-sukhapadapratipAdyayoH abhede svIkriyamANe sati sukhatvasya Atmatvatulyavyaktikatvena = AtmatvAzrayetarAzrayakatvazUnyatve sati AtmatvAzrayAzrayakasvena AtmatvAnya jAtitvA'siddheH tulyavyaktikatvasya jAtibAdhakatvAt, ghaTatva-kalazatvasthale tathA dRSTatvAt / tulyatvaM tulyavyativRtitvaM, tacca svabhinnajAtyAzrayavyaktiniSThasaMkhyA nyUnAnatiriktasaMkhyAkavyaktikatvaM, svasamAnAdhika raNAnyonyAbhAvapratiyogitAnavacchedaka-svabhinnajAtisamAnAdhikaraNAnyonyAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvarUpaM svavyApyatva - svavyApakatvasvabhinatvaitatritayasambandhena jAtiviziSTatvarUpaM veti muktAvalImaJjUSAkAraH / kiJca duHkhamapi evaM niruktarItyA sukhaM syAt 'sarvaM khalvidaM brahma' ( ) iti zrutyA AnandamayabrahmAbhedabodhanAt sarvasya nityAnandAbhinnabrahmA'bhinnatve sarvAntargatasya duHkhasyA'pi brahArUpatA syAt / duHkhasya brahmAbhinnatve sidhde sukhAbhinnatvasiddhiH 'nityaM vijJAnamAnanda brahma' iti zrutyA brahmaNo nityAnandarUpatvasiddheH tadabhinnasya tadabhinnAbhinnatvaniyamAt / na caivaM duHkhasyAnubhUyamAnatvena tadabhinnasya sukhasyApyanubhavaprasaGgo duHkhamAtrasya svagocarasAkSAtkArajanakatvaniyamAditi vAcyam, duHkhAbhinnatayA sukhamapi saMsAradazAyAmanubhUyata eva, sukhatvaM tu tatra nAnubhUyate / na ca sukhatvena tadanubhavaH syAditi vaktavyam, sukhatvena sukhA'bhinnaduHkhasya ananubhavasya ca = hi uktarItyopapatteH = 'dehAtmAbhedabhamavAsanAdoSAt na tatra duHkhatvamanubhUyata' ityasyopapAdakasya jAgarUkatvAtsa caturasaM syAditi naiyAyikAbhiprAya: / kevI rIte thai zake ? athavA ema paNa kahI zakAya ke nitya sukha to sarvadA sannihita ja che. paraMtu tenA vyaMjakanI gerahAjarI hovAnA lIdhe sukhatvano anubhava thato nathI. tenuM vyaMjaka che AtyaMtika duHkhavinAza. saMsAradazAmAM duHkhamAM sabaDatA jIvamAM AtyaMtika duHkhaosa kyAMthI saMbhave ? eka duHkha jAya tyAre bIjA aneka duHkhonI paraMparA taiyAra ja hoya che. jyAre bhaviSyamAM eka paNa duHkha AvavAnuM nahIM hoya evI avasthAmAM e jIvamAM rahela duHkhadhvaMsa nitya sukhane vyakta karaze. tyAre temAM sukhatvano anubhava karavA jIva samartha bane che. ya. / ahIM evI zaMkA thAya ke --> sukhanA anubhavanI sAmagrI e ja sukhatvanA anubhavanI sAmagrI che. ethI saMsArI avasthAmAM AtmAno anubhava thatAM anubhUyamAna nitya sukhamAM sukhatvanuM bhAna paNa avazya thai ja jaze. mATe 'AtmAthI abhinna nitya sukha anubhavAtuM hovA chatAM temAM sukhatvanuM bhAna doSanA kAraNe athavA vyaMjakaabhAvanA lIdhe saMsAradazAmAM nathI thatuM' A vAta anupapanna barna jaze. <~- to A barAbara nathI, kAraNa ke sukhamAM ja jyAre duHkhAbhAvatvano bhagna thAya tyAre arthAt sukha jyAre duHkhAbhAvasvarUpe bhAse tyAre sukhamAM sukhatvanuM bhAna nathI thatuM. mATe 'sukha ane sukhatva-bannenA sAkSAtkAranI sAmagrI eka ja che.' A taiyAyika mAnyatA barAbara nathI. mATe nitya niratiya sukhanI abhivyaktine mukti mAnavI yukata che. naiyAyika Atmasu. | bhImAMsa mahAzaya ! tamArI bhI vAta jarAjara nathI, arAga se AtmA ane supane abhinna mAnavAmAM Ave to Atmatva jAti ane sukhatva jAti paNa paraspara abhinna thai javAne lIdhe AtmatvathI bhinna sukhatvajAti ja asiddha banI jaze. vyaktiabheda e jAtibAdhaka che. je be dharmonA AzrayamAM abheda ja hoya te banne jAti banI na zake, paraMtu bemAMthI eka ja jAti banI zake, jema ghaTatvanA AzrayathI abhinnamAM rahevAne lIdhe kalazatva jAti nathI tema AtmatvanA AzrayathI abhinna AzrayamAM rahevAne lIdhe sukhatva svataMtra jAti siddha nahIM thai zake. bIjI vAta e che ke A rIte mAnavAmAM to duHkha paNa sukha banI jaze; kAraNa ke 'sarvaM khaluM idaM brahma' A zruti dvArA sarva aMtargata hu:Sa pAga sva35 siddha thAya che che. kharDI jevI zaMbha thAya ke --> du:kha e sukhasvarUpa hoya to duHkhano duHkhatvasvarUpe ja anubhava kema thAya che ? sukhatvarUpe anubhava kema thato nathI ? <~~ to enuM samAdhAna evuM ApI zakAya che ke duHkha e sukhathI abhinna hovAthI duHkhanA anubhava vakhate duHkhAbhinna sukha paNa anubhavAya ja che. sukhatvano temAM anubhava na thavAnuM kAraNa e che ke dehAtmAnA abheda bhramanA saMskArasvarUpa doSa upasthita che. tethI Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tautAtitatanyatarjane syAdavAdakalpalatA-jyAyavArtika-muktivAdadAtriMzikAsaMvAdAvedanam * 27 'siddhArthatvena neyaM zrutiH svArthe pramANamiti cet ? prakRte'pi tulyam / kiJca sukhatvAnubhavasAmAnye na zeSaH, anityasakhe'pi sukhatvAnanubhavaprasaGgAta kintu nityasukhatvAnubhave Atmani sukhatvAnubhave ceti gauravam / tasmAt 'AnandaM brahma' iti matvarthIyA'atyayAntenAnandavattvaM bodhyate, na tu tadabheda iti / ---------bhAnumatI------------------ nala sibdArthatvena = vidhyarthanirAkAikSArthapratipAdakatvena na iyaM = 'sarvaM khalvidaM brahma' iti zruti: svArthe = sarvAbhimabrahAtatve pramANam, vidhyarthe eva zruteH pramANatvAt iti na duHkhasya sukhatvaprasaGga iti cet ? _ 'yacobhayoH samo doSaH parihArastayoH samaH' iti nyAyenaivA'tra naiyAyika Aha-prakRte'pi tulyam / tathApi zakyate hovaM vatuM sidhdArthatvena 'nityaM vijJAnaM AnandaM brahmA' iti zruti: na nityAnandAbhimabrahmapadArthe prmaannm| ato na tasyA nityasukhe prAmANyam / ata eva brahmaNaH sukhAtmakatA'pi na praamaannikii| kizca nityAnandAminabrahAsvIkAre sukhatvAnubhavasAmAnye = sukhatvasAkSAtkAramA prati na mithyAjJAnavAsanA doSaH = pratibandhikA anityasukhe'pi = sAMsArikasukhe'pi sukhatvAnanubhavaprasajhAta, pratibandhakasatve kAryA'yogAt / kintu mithyAzAnavAsanAyA: nityasukhatvAnubhave = nityasukhamAtravRttivaijAtvasAkSAtkAraM prati Atmani sukhatvAnubhave = AtmavizeSyaka-sukhatvaprakArakasAkSAtkAraM prati ca pratibandhakatvaM tautAtitaH vaktavyam iti pratibadhyatAvacchedakandaividhyApAtena tautAtitamate gauravaM darvArameva / tasmAt 'AnandaM brahma' iti matvarthIyA'cpratyayAntatvena AnandavatvaM brahmaNi bodhyate na tu tadabheda iti / kiya tautAtitamate'nityajJAnarUpAyA nityaniratizayasukhAbhivyakte: doSAbhAvasAdhyatve tamyA nAzaniyamena mutasya punarAvRtiprasaGgaH / tadabhivyaktipravAhasya ca zarIrAdihetvapekSAM vinA'nupapateH upapattau vA ekasyA eva tadabhivyakte: doSAbhAvajanyAyAH sukhasya ca tAhazasya tAvadurAvasthAnaucityAditi vyaktaM syAdvAdakalpalatAyAm / nyAyavArtikakAro'pi 'zarIrAdayo nityasukhasyopalabdheH pratibandhakA bhavantIti ja (vaktumarhati), zarIrAdInAmupabhogArthatvAt, nityazarIrAdiprasAcca / yathA muktasya nityaM sukhaM kalpyata evaM zarIrAdayo'pi nityA: kalpayitavyAH (vyA.sU. 9/9/21 vA.) iti prAha / vastutastu nityasukhAbhivyaktirUpAyA mukke: ghaTakIbhUtaM nityatvaM anantatvaM cettadA syAndAdinAM sammatameva, sindasukhasya sAhAparyatasitatvAbhidhAnAt, tasya ca muktAbhivyakte: / yadi ca muttisukhe nityatvaM anAditvalakSaNamabhyupagamyate tathApi asmAkameSa nayo'stu, saMsAradazAyAM karmacchAsyApi sukhasya dravyArthatayA zAzvatAtmasvabhAvatvAdityadhikaM muktivAdadAtriMzikAyAm / du:khane sukhasvarUpa mAnavuM paDaze. ' bhImAMsa::- siddhA0 / 'sarva khalu idaM brahma' zruti siddhArtha524 cha. arthAta vidhyarthadhI niin 1. arthanI pratibhA che. mATe sarvanI sAthe brahmanA abheda svarUpa potAnA arthanA pratipAdana karavAmAM te zruti pramANa nathI. mATe sarvAntargata duHkhane sukhasvarUpa thavAnI Apattine avakAza nahIM rahe. naiyAyika :- prakRtI pachI 'nityaM vijJAnamAnandaM brahma' Azratine pAsa siddhArtha524 mAnI jaya cha, 12 te pAsa vidhyarthathI nirAkAMkSa evA arthanI pratipAdaka che. zruti to vidhiarthamAM pramANa hovAthI nitya sukhamaya brahma arthanA pratipAdana karavAmAM uparokta zrutine pramANa nahIM kahevAya. AthI nitya sukhanI siddhi durlabha banI jaze. to pachI nitya niratizaya sukhanI abhivyaktine mukti kai rIte kahI zakAze? *bhIbhAMsahabhatabhAM gaurava - naiyAyi* kizca / zrI pAtaze nitya sumanovA2 21AmAM Ave ane tatpane susa-135 mAnapAnAveto sAsa e upasthita thAya che ke mithyA jJAnanI vAsanA konI pratibaMdhaka banaze ? koi paNa sukhatvaprakAraka anubhava = sAkSAtkAra pratye to tene pratibaMdhaka mAnI nahIM zakAya, kAraNa ke tema mAnavAmAM Ave to saMsAradazAmAM anitya sukhamAM paNa sukhatvano sAkSAtkAra nahIM thaI zake. mithyA jJAnanA saMskAra svarUpa upasthita pratibaMdhakanA pratibadhdhatAivacchedakasvarUpa sukhatvasAkSAtkAratvathI AkAnta hovAnA lIdhe mithyAjJAnIone anitya sukhamAM sukhano sAkSAtkAra nahIM thaI zake. tethI sukhatvaprakAraka sAkSAtkArane choDIne nityasukha-sAkSAtkAra pratye ane AtmAmAM sukhaprakAraka anubhava pratye mithyAjJAnasaMskArane pratibaMdhaka mAnavA paDaze. to ja "saMsAradazAmAM nityasukhatvanuM bhAna nathI thatuM'- tenI saMgati thai zakaze ane AtmAmAM sukhane badale sukhatvanuM bhAna nathI thatuM tenI paNa upapatti thai zakaze. paraMtu A rIte vividha pratibadhdha-pratibazvakabhAvane svIkAravAnuM gaurava mImAMsakamatamAM durvAra banaze. mATe brahmane rajAna dArU5 mAnavAnA ahale sAnahAn = sAnahAzraya mAnavAmaia . bhAthI 'AnandaM brahma' samitvarthAya bhaya pratyaya sAna: pahane khAnAmA Avela che. mATe brahmatattva AnaMdavAna che, nahIM ke AnaMdasvarUpa = AnaMdADabhinna - Ama siddha thAya che. AthI nitya niratizaya sukhanI abhivyaktine mukti nahIM mAnI zakAya-A pramANe mImAMsaka pratye taiyAyikanuM kahevuM che. Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28. vyAyAloke prathama: prakAza: vedAnttimatakhaNDane dANizadadAniMzikA-prAcInamuktivAdasaMvAdaH * etena avidyAnivRttI vijJAnasukhAtmakaH kevalAtmA'pavarge'stIti vedAntimataM nirastam, jJAnasukhAtmakabrahmaNo nityatve muktasaMsAriNoravizeSApAtAt, tAdRzAtmanaH kRtyasAdhyatvAcca / na cAvidyAnivRttireva puruSArthaH, avidyAyA asattvena nityanivRttatvAt, anirvacanIyatAyAzcA'nirvacanIyatvAditi / -----------------bhAnumatI----- eteneti AtmanaHsukhAdibhinatvena / aspa cAgre nirastamityanenAnvayaH / yAhazopAdhyacchivAsya brahmaNo'vizundarUpatA tAhazopAdhivigama eva kaivalyam / tAhazopAdhirevAvidyoti avidyAnivRttau vijJAnasukhAtmaka: kevalAtmA eva apavarga = mokSe asti / duHkhasya anta:karaNavizeSabubdidharmatayA taracAzca svajanakAvidyAnAzanAzyatayA avidyAnivate: svata: prayojAtvavirahe'pi duHkhanivatinidAnatayA gauNaprayojanatvaM durapavAdameveti vedAntimatam / AtmanaH sukhavijJAnAzrayatvena vijJAnasukhAtmakasyA''tmano'pargatvaM nirastam / ki tadabhedopagame jJAnAdeH kSaNikatvena tadabhinnasya brahmaNo'pi kSaNikatvApati: darvArA / na ca brahmaNo nityatvena vijJAnAdepi tadabhitayA nityatvamiti sAmpratama, jJAnasukhAtmakabrahmaNo nityatve muktasaMsAriNoravizeSApAtAta, saMsArAvasthAyAmavidyAyA: satve'pi brahA: pUrvAparAvasthAyAmavizeSAt / tAdRzAtmana: = vijJAnasukhAdyAtmakasyAtmanaH nityatvena kRtyasAdhyatvAcca mokSarUpA'puruSArthatvApatiH / kAlagatacAmIkaranyAyena bhamAdevAna pravRtiriti tu bhAntapadi vatuM zobhata iti vyaktaM vadAzidadAtriMzikAyAm / na ca avidyAnivRttireva puruSArthaH, tasyA daHkhanitinidAnatvena paramparayA prayojanatvAditi vAcyam, avidyAyA: = avidyApadapatipAdyAyA: asatvena varazaGgavat nitynivRtttvaat| nanu avidyAyAH na sarvathA'satvam, tasyAH vikSepAvaraNazaktidayasvabhAvatvAyogAt / vikSepazaktisahakAreNa sA lihAdibahANDAntajagatajanitA, AvaraNazatisahakAreNa ca sA'ntaHkaraNapracchAdanandArA svruupprmaavirodhiniiti| tacca zaktivdavaM avidyAyAH svAbhAvikaM gIyata iti na tasyAH nityanittatvam / nApi sA sarvathA satI, brahANa isa tasyA api nAzAyogAt, nAbhAvo vidyate sataH' iti vacanAt / nApi tasyAH sadasatvaM, tirodhAt / ata: tasNA anirvacanIyatvameveti cet ? na, avidyAniSThatAyAH anirvacanIyatAyAH anirvacanIyatvAt / anAkhyeyatvAdevA'nirvacanIyAvidyAsvIkAro na prAmANika: / kiJcAvidyA nAma :Atmani zarIrAbhedAvagAhijJAnaM padArthAntaraM vA? ubhayathApi sukha-duHkhAbhAva-tatsAdhanetaratvena tannivaterapuruSArthatvAt, utpAtatvajJAnina: zukAdeH zarIratuHkhabhogadazAyAmapi avidyAnAzasatvAt mukattaprasaGgAcceti vyataM prAcInamuktivAde / Thevala Atmasva35 bhuThita - veTAntI * dehAntI. : etena / avidhAna nivRtti yA mAna-su52535 31AtmArga = mokSa che. mAzaya mecha ke AtmA jJAnavarUpa ane sukhasvarUpa che. tema ja ekAna nitya che. ekamAtra AtmatatvanI ja pAramArthika sattA che. AtmA anAdikALathI avidyAthI upahita che. avidyAno artha che mAyA - ajJAna ke je satva, rajasa, taman A traNe guNothI abhinna che. te trikAlaabAbarUpamAM sat nathI tathA zazazRMga vagerenI jema kAmAtrathI asaMbaddhasvarUpa sarvathA asat paNa nathI. AtmAnI jema sata rUpe ke zazazRMga vagerenI jema asat rUpe nirvAo na hovAthI anirvacanIya che. te avidyAnA kAraNe ja AtmAnA nityajJAnasukhAtmaka vAstavika svarUpano bodha na thatAM tenA avAstavika nAmAdisvarUpe jagatano bodha thAya che. A rIte avidyAsvarUpa upAdhi e ja AtmAnuM baMdhana che, A baMdhananA kAraNe ja AtmA badhA kukarmonuM bhAjana bane che, jyAre puNayapuMjanA paripAkathI saddagurUno satsaMga thayA bAda temanI kRpApUrvaka vedAntaupadezathI AtmAne potAnA vAstavika svarUpano bodha thaze tyAre avidyAnI nivRtti thavAthI jJAna-sukhamaya kevaLa AtmA ja avasthita raheze. AtmAnI A sthiti ja tenI mokSakAlika sthiti banaze. naiyAyika :- nirastaM jnyaa0| ApAta 212 nathI, 1212 vAnasumAtma 2535 mAmAko bhora Doya to bhuta ane saMsArImAM koI bheda nahIM rahe. AnuM kAraNa e che ke uparyukta mukti nitya hovAne lIdhe saMsAradazAmAM paNa raheze. tethI saMsArI jIvane muktathI bhinna kahevuM asaMbhava banI jaze. AthI mokSapuruSArthano pAra uccheda thavAnI Apatti Avaze, kAraNa ke jJAna-sukhAtmaka brahmasvarUpa AtmA nitya hovAnA lIdhe kRti = puruSaprayatnathI sAdhya nathI. je nitya che tenI utpatti mATe koI prayatnanI AvazyakatA na hovAthI mokSa apuruSArtha banI jaze. puruSanI abhilASAno viSaya mokSa nahIM banI zake. ahIM vedAntI taraphathI ema kahevAmAM Ave ke --> phatta uparokta AtmA e ja mokSa nathI paraMtu avidyAnivRttisvarUpa uparokata AtmA mokSa che. AtmAne anAdi kALathI je avidyA vaLagelI che tenI nivRtti AtmAsvarUpa ja che ane te purUSArtha banI zake che. tethI Atmana AtmA bhale kRtisAdhya na hoya paraMtu AtmAsvarUpa avidyAnivRttine puruSArtha mAnavAmAM koI bAdha nathI. te puruSaprayatnathI sAdhya ja che. tema ja saMsAradazAmAM avidyAnI nivRtti na hovAthI saMsArIne mukata kahevAnI Apatti paNa nahIM Ave' --- to A vAta barAbara nathI, kAraNa ke avidyA Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zailezIkaraNasya jJAnayogaparAkASThAtve zAravArtAsamuccayasaMvAdaH * atrocyate - kRtsnakarmakSaya eva muktiH tsyaivaanekaantbhaavnaajnittttvjnyaanopbRNhitshaileshiikrnnruupprytnsaadhytvaat| na ca bhogAdeva karmakSayaH tattvajJAnAdapi kAyajyUhadvArA tattaccharIropabhogya- karmopabhogenaivAdRSTakSayAbhyupagamAditi vAcyam, ---------bhAnumatI------- vastutastu avidyA na padArthAntaraM, mAnAbhAvAt, kintu aSTAparAbhidhAnaM karma eva vidyAvirodhitayA avidyetyucyate / karmavyaktInAM sAditve'pi tatpravAhasthAnAditayA avidyAyA anAditAravAhaH tathA ca sakalAvidyAnivRterevApatargatvamityAzayena sthAndAdibhiH atra ucyate kRtsnakarmakSaya eva mukiriti / na ca tasyA'puruSArthatvApatiH, tasya = sakalakarmanAzasya eva anekAntabhAvanAjanitatattvajJAnopabRMhitazeleSIkaraNarUpaprayatnasAdhyatvAt / vibhajyavAda-syAndAda-dRSTivAdAhAparAbhidhAnAnekAntavAdagocarabhAvanagA janitena tattvajJAnenopodavalito ya: zailezIkaraNasvarUpa: prayatnavizeSa: tata: sAdhyatvAdityarthaH / na ca zailezIkaraNasya prayatnarUpatA'sindeti vAcyam tasya nivRttiyatnAtmakatvAbhyupagamAt / idatatvagAvadheyam mutijatinakAyAH zailezyAH jJAnAvasthAtmakatvameveti tatvajJAnAdevApavargAdhigama iti phalitam / tadaktaM zAstravArtAsamuccaye zrIharibhadrasUrivaraiH 'tata: sa sarvavida bhUtvA bhavopagrAhikarmaNaH / jJAnayogAt kSayaM kRtvA mokSa prApnoti zAzvatam // (e/27) jJAnayogasya yogIndraiH parAkASThA prakIrtitA / zailezIsaMjJitaM sthairya tato muktirasaMzayam / / (9/23) naiyAyikazaGkAmAha na ceti vAcyamityanenAnveti / zailezIkaraNarUpaprayatnAna qatsnakarmakSayaH kintu lAghavAt bhogAdeva karmakSaya: 'avazyameva bhoktavyaM kRtaM karma zubhAzubham' (bra.utta. 8/09/11) iti brahmavaivartapurANavacanAt / na ca 'jJAnAmniH sarvakarmANi bhasmasAt kurute'rjuna' ( ) iti bhagavadgItAvacanAt tattvajJAnasAdhyatA karmakSaye'nAvilaiveti zanIyam, tattvajJAnAdapi kAyavyUhandArA = svakarmabhogArthaM yogindArA yugapatkalpitena kAyasamUhena tattaccharIropabhogyakarmopabhogena = zUkara-siMha-deva-nArakAdizarIropabhogyakarmaphalAnubhavena eva adRSTakSayAbhyupagamAt = sakalapuNyapApavinAzastIkArAditi / yathA'gorildhananAze bharamatiH ca parasparauta hetutA tathA jJAnasyApi kavinAze iti sUcanAyaiva jJAnasyAmnitvenollekha iti vAcyam / tamirAse hetumAha - paramArthathI asata hovAthI zazaviSANanI jema nitya nivRtta che. tethI na to avidyAnivRtti purUSaprayatnathI sAdhya banaze ke na to muktisvarUpa banaze. je vAstavika hoya tenI nivRtti mATe prayatna karavAno hoya. avidyA to kalpita che. tethI tenI nivRtti prayatnasAdhya kevI rIte bane ? "avidyA sat paNa nathI ane asata paNa nathI paraMtu anirvacanIya che' A vedAntInI mAnyatA paNa nirmula che, kArAga ke anirvacanIyatAnI vyAkhyA thavI ja muzkela che. avidyAgata anirvacanIyatA paNa anirvacanIya hovAthI kevA svarUpe avidyAnI nivRtti thavI ? e adyAvadhi anirNita ja che ane raheze. AthI vedAntIsaMmata mukita paNa asaMgata che - ema phalita thAya che. sarvadharbhakSaya = bhuDita - syAdvAhI * sAvAhI:- atro| vAstavamaito sAkha bhano kSaya se mukti cha. 1 52ma prayoga che. aneka mAnAthI utpanna thayela tattvajJAnathI paripakava banela zailezIkaraNa svarUpa AtmaprayatnathI sarvakarmakSaya sAdhya hovAnA lIdhe te parama purUSArtha banI zake che. cAra ghAti karmano kSaya thavAthI 13mAM guNasthAnake kevaLajJAnanI prApti thayA bAda jIvananA aMte zaileSIkaraNa dvArA bAkInA cAra aghAti karmono nAza thAya che. zailezIkaraNa e tattvajJAnanI parAkASThA svarUpa che. tethI kahI zakAya ke aMte tattvajJAnathI sarva karmono nAza thAya che. naiyAyika :- na ca bho / pAtamA mozAyI bhano kSaya yAya. mAnamogavyA vinA mAmAne bhothI chUTaroM maLI zakato nathI. tatvajJAnathI paNa je karmakSayanI vAta zAstramAM Ave che teno artha paNa evo ja che ke yogI tattvajJAnanA prabhAvathI eka sAthe Dukakara, khaccara, macchara vagere aneka zarIranI racanA kare che jene zAstrIya paribhASAmAM kAyavUha kahe che. A kAyavUhadvArA Dukakara, khaccara vagerenA zarIrathI bhogavI zakAya tevA karmone jIva bhogave che. A rIte te te zarIrayogya karmone bhogavIne ja jIvanA karmono nAza thAya che. AthI jJAna thayA pachI pAga kAvyabRha dvArA bAkInA karmone bhogavavAthI ja karmano kSaya thAya che - evuM ame mAnIe chIe. mATe jJAnayogathI karmakSaya amane maMjUra nathI. * DAyavyUhAMpanA adhrAbhAzi* cAlAdI : I . eka sAthe eka jIvane eka dArika zarIra hoya tema dekhAya che. tethI yogI puruSa aneka bhavomAM bhogavI zakAya tevA karmone mAtra eka ja bhavamAM bhogavavA eka sAthe aneka zarIranI racanA kare che evI kalpanA karavI te daSTathI viparIta kalpanA che. pratyakSAnusAre - pramANAnusAre kalpanA karavI ucita kahevAya. tathA jIva potAno mAnavadeha jyAM sudhI na choDe tyAM sudhI Dukakara, khaccara vagerenA zarIranI utpatti thaI na zake, kAraNa ke pUrvatana mAnavadeha e nUtana bhaMDazarIra vagereno pratibaMdhaka che. mATe yogI tattvajJAna Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 vyAyAloke prathamaH prakAza: * gaDeza-kAlIpadazarma-gadAdhara-bhAsarvajJamatacarvaNam * dRSTaviparItakalpanaprasaGgAt, manujAdizarIrasattve zUkarAdizarIrAnutpatteH bhogatattvajJAnAdInAmekazaktimattvena karmanAzakatvaucityAt / upabhogAdeva karmakSaye'parakarmanimittavyApArAt pracuratarakarmAjane'nirmokSaprasaGgAcca / tattvajJAnasya tvAgAmikarmAnutpAda iva sazcitakarmanAze'pi sAmarthyam, yathA bhAvizItasparzAnutpAdasamarthasyoSNasparzasya ------------------bhAnumatI ------------------ dRSTaviparItakalpanaprasAditi / ekadaikasyAtmanaH ekasyaivaudArika-zarIrasya iSTatvAt tadaviparItasyaikasyaivAtmana ekadA'nekaudArikazarIrasvIkArasya kalpanasya ApaterityarthaH / bhogenaiva karmaNAM nAze nAnAbhavayogyakarmaNAmekabhave bholumazakyatvameva / manujAdizarIrasattve zUkarAdizarIrAnutpatteH / etena 'yogapadyata kAyAnAM tajjAkakarmasvabhAvAt tapa:svabhAvAda veti' (ta.ciM.IzvarAnumAne pa.193) iti maNikArakhacanaM nirAkRtam, audArikadehaM prati ekajIvakartRkodArikazarIrAntarasya pratibandhakatvAt / devAdInAM tu vaikriyazarIrAdikarmodayamahimnauvaikadA nAnAzarIrazravaNopapateH / etena sarvaM karma bhogajanyanAzapatiyogi karmatvAt bhukta-bhujyamAnakarmavaditi kAlIpadazarmavacanaM nirAkRtam, prAyazcitAdinAHye karmaNi bAdhAt / vastutastu bhoga-tattvajJAnAdInAM = bhogatattvajJAna-prAyazcita-karmanAzAsparza-kIrtanaprabhutInAM ekazaktimatvena nAzakatvaucityAt = karmanAzajanakattasya nyAyyatvAt tnnaarnniprbhutiinaamekshktimtvenaanljnktaavt| etena bhogopahitAdRSTanAzatvasya bhogajanyatAvacchedakatayA vyabhicArAnavakAzAditi (na.mu.vA.pa.63) navamuktivAdakRto gadAdhasya vacanamapAkRtam, nAnAkAryakAraNabhAvakalpanAgauravAt / yattu maNikRtA 'karmaNo bhoganAzyatve'pi jJAnasya karmanAzakatvam, bhogasya tatvajJAnavyApAratvAditi' (ta.ciM.IztarA. pa.191) gaditaM tanna cAru, na hi bhogaH tatvajJAnavyApAra iti zrutau zrutam, tena vinApi tdutpteH| tadakaM kiraNAvalIrahasye mathurAnAdhenApi tatvajJAnasya bhogAjanakatayA bhogasya tadavdAratvAsambhavAt (pa. 41) iti upabhogAdeva karmakSaye svIkriyamANe tu aparakarmanimittavyApArAt = karmAntarajanakavyApArAt pracuratarakamarjine = apUrvapuSkalakarmopArjane anirmokSaprasAcca / na ca tatvajJAnasyAgAmikarmolutpAde sAmAt nAyaM doSaH / ata eva tatvajJAnAt kAyavyUhakalpanA zAramatatAmiti vaktavyam, yata: tatvajJAnasya tu AgAmikarmAnutpAde iva sazcitakarmanAze'pi sAmarthyam / yatheti spaSTham / taduktaM sammatitarkaTIkAyAM gadevA''gAmikarmapratibandhe samarthaM samyagjJAnAdi tadeva sazcitakSaye'pi parikalpagituM yuktamiti (saM.ta.kAM.9.pa.630) / ata eva-yathA 'zIte pAthasi pIte tRSA zAmyatI'tyA jalapAnasthApi taSopazamahetutva svarasata: pratIyate, 'bhidyate hRdayagandhi'rityagApi tatvajJAnasyA'STAdinAzakatvaM pratIyate'(A.ta.vi.dI.pa.) iti baundAdhikAradIdhito raghunAthaziromaNibhiH pratipAditam / etena Atmano vai zarIrANi bahUni manujezvara / prApya yogabalaM kuryAt taizca kRtsnAM mahIM caret // bhujIta viSayAn kaizcit kaizcidagaM tapazcaret / saMharecca panastAni sUpa tejogaNAniva' // iti nyAyasArAdisandarbhAH nirastA:, halatyAgAdadaSTAbhyupagamApAtAcca / anena 'tapa:prabhAtAdeva tatvajJAnAnutpAde'pi kArAvyUhasambhavAditi' (ta.ciM. IzvarAnumAne pa.193) vagerenA mahimAthI kAyavUha = vijAtIya dehasamUhanI racanA kare che-te vAta vyAjabI nathI. vanRsthiti evI che ke kyAreka prAyazcita vagere dvArA paNa te kono nikAla kare che. mATe bhoga, tattvajJAna, prAyazcitta vageremAM eka zakitavizeSanI kalpanA karavI jarUrI che. tethI m ar ATHAAN panAmA 3 eka zaktimanvena = zakitavizeSaviziSTa hovA rUpe bhoga, tatvajJAna vagerene karmanAzaka mAnavA ucita che. jo bhogathI ja karmano nAza mAnavAmAM Ave to te te karmone bhogavatAM pUrvasaMcita karmasvarUpa nimittanA vyApArathI navA navA pracura karmonI utpatti thaye rAkhaze. A rIte to jIvano kyAreya mokSa nahi thAya. anAdikALathI dareka jIvo karmone pratyeka samaye bhogave che ja, chatAM badhA jIvono karmothI chUTakAro nathI thayo -e hakIkata che. mATe mAtra bhogavavAthI ja karmano nikAla thAya che ema mAnavuM yogya nathI. taiyAyika : sAmAnya jIvo karmone bhogavatAM bhale navAM karma bAMdhe. paraMtu yogI puruSa kAyavUhathI karmone bhogavaze to pAga navA karmone bhegAM nahi kare, kAraNa ke tenA tatvajJAnamAM evuM sAmarthya che ke jUnA karma bhogavavA chatAM navA karma utpanna thavA na de. A ja yogInA tatvajJAnano mahimA che. sAdahI : tattva / tapAnamA AgAmI bhanI utpattine mAmA sAmartha cha, tema pUrva me 2 // mono nAza karavAnI paNa tAkAta che. je rIte upaga sparzamAM navA zIta sparzanI utpattine aTakAvavAnuM sAmarthya che tenI sAthe sAthe jUnA zIta sparzano nAza karavAnuM pAga sAmarthya che. te ja rIte uparokta vAta saMgata thaI zake che. mATe mAtra bhogavavAthI ja karmanAza thAya che - evuM mAnavuM asaMtAta che tattvajJAnathI pAga karmane kSaya thaI zake che. mATe mokSa nahIM thavAnI Apattine avakAza nathI raheto. AthI mokSane uddezIne pravRttino uccheda pAra nahIM thAya. mokSa avasthAmAM paramAnaMdanA arthIpaNAthI ja jIvanI pravRtti thAya che. Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * nizIthapItikAcUrNisaMvAdena tatvArthAdhigamasUgapariSkAra: * pUrvazItasparzanAze'pIti nA'nirmokSaH / tasyAzca dazAyAM paramAnandArthitayaiva pravRttiH / yadvA karmakSayadvArA jJAnakriyAsAdhyaH paramAnanda eva muktiH / na hi sukhecchAM vinA pravRttiH sambhavati prekSAvatAm, cikitsAdAvapi duHkhadhvaMsaniyatasukhArthitayaiva pravRtteH / na caivaM sukhasthale'pi duHkhAbhAvArthitayaiva pravRttirityavinigamaH; tatra duHkhadhvaMsasyAnAvazyakatvAt, tadatyantAbhAvAderasAdhyatvAt / kiJca duHkhAbhAvadazAyAM 'sukhaM nAstI'ti jJAnaM pravRttipratibandhakam, sukhahAneraniSTatvena tatvacintAmaNikadataM nirastama, vyarthakalpanAgauravAt / kisa tAravAbhAvo'pi na puruSArtha: sukhasyApi hAto: tulyAyavyayatvAt / na ca bahutaratuHkhAnuvidhdatayA sukhasthApi prekSAvandeyattamiti vAcyam, Avazyakatvena duHkhasauta heyatvAt, sukharUpa nirupadhIcchAviSayatvAdityAzayenAha tasyAzca dazAyAM = mokSAvasthAyAM paramAnandArthitayaiva prekSAvatAM mumukSaNAM pravRtti: / na tasya puruSArthatvamapi pradarzitam / sakalakarmakSaya-paramAtAdayoH samanyAgatvAnna katsAkarmakSayasyAnupAdeyatvApatiH / vastutastu katsAkarmakSayasya muktihetutvAt kAraNe kAryopacArAt tattvArthAdhigamasUtre 'katsAkarmakSayo mokSaH' (ta.sU.90/3) ityukam / tadataM nizIthapIThikAcUrNoM api 'katsAkarmakSayahetuka: mokSaH' ( ) iti / zrIharibhadrasUribhirapi aSTakaprakaraNe - katsAkarmakSayAnmokSo janmamatyavAdivarjitaH / sarvabAdhAvinirmukta ekAtta sukhasamRtaH // (32/9) ityuktam / dhammapade'pi-nibbAnaM paramaM sukhaM (dha.pa.99/8) iti proktam / prakaraNakAro'pi prakate mutistu saMvidAnandamAgI evettAzayenAha yadavA karmakSayavdArA jJAnakriyAsAdhyaH paramAnandaH eva muktiH| prabhAkara-naiyAyikamuktyapekSayA mamImAMsaka-vedAntimuko sukhalAmaspAdhikyam / baunda-cArvAkamuko tvAtmano'pyabhAvaprAyau hAnerAdhikyam / te SaDapi bhAntA iti spAndAdisaMmatamuktisvarUpaparyAlocona svayameva bhAvanIyam / prekSAtatpratatyAnyathAnupapatireva sindau sukhe pramANam / na hi sukhecchAM vinA pravRtti: sambhavati prekSAvatAm / na ca kSudAdilaHkhanivatyarthamahApAnAdipativadanopapatiriti vaktavyam, tatrApi sukhArthameta pravRte, . ayathA'svAdaparityAga-svAdupAdAnAnupapateH, abhAte vizeSAbhAvena kArAtizeSasyAprayojakatvAt / tA hi ghAnAzArthI kA daNDaprAyau suvarNadaNDavilambana ghaTanAzaM prati vilambate / na ca cikitsAsthalIyaprativadapapatiriti zanIyam cikitsAdAvapi duHkhadhvaMsaniyatasukhArthitayaiva = tuHkhajanakajtarAditaMsAvijAbhAti-bhAtisukhAdhitagata prvRtteH| na ca evaM = cikitsAdau sukhArthitayA pravatyupapAdane, sukhasthale'pi duHkhAbhAvArthitayaiva pravRtti: = syAt iti = hetoH avinigama iti vAcyam, tatra = suravasthale duHkhadhvaMsasyAnAvazyakatvAt = avalamatvAt na dAvataMsArthitanA patiH sambhavati / nApi dAkhapAgabhAtArthitayA duHkhAtyantAbhAvArthatayA vA pratiH sambhavati, tadatyantAbhAvAdeH = daHkhapatiyogikapAgabhAvAtyantAbhAvayoH :anAditvena asAdhyatvAt / kizca muke: tArakhAbhAvAtmatattopagame duHkhAbhAvadazAyAM 'sukhaM nAstIti jJAnaM pravRtipratibandhakam, sukhahAne: aniSTatvena aniSTasAdhanatAtodakaprakArakajJAnAsta pratipatibandhakasya satbhAvAt / na ca sukhahAnI balavadaniSTAnAnubadhitvapakArakaziyA mamakSaNAM pArivAjyAdau prataterupapatiriti vAcyama, sAnubandhaniratizayasukhasya - bhuThita parabhAnandhasva35 - na 888 yadvA0 / athavA ma pArI 415 mAtra paramAnandasva354 . bhosana rAtozAnabhane ThiyA che. sabhya zAna ane kriyA karmakSaya dvArA paramAnandasvarUpa muktine utpanna kare che. karmakSaya e kAra che ane samyaka jJAna ane kriyA e lArI = vyApArI che. je mokSane paramAnandasvarUpa na mAnavAmAM Ave paraMtu du:khaasasvarUpa mAnavAmAM Ave to vivekI mumukSunI saMnyAsa vageremAM pravRtti ja nahIM thaI zake, kAraNa ke sukhanI IcchA vinA buddhizALI jIvonI pravRtti thatI nathI ja. ciki0 / mAovI shN| thAya --> "zata rogabhUkhamanI nivRtti mATe viminsA vagairemA pravRtti thAyachate ja rIte sAMsArika du:khonI nivRtti mATe mokSamAM pravRtti thaI zake che. AthI mokSamAM sukha na mAnavAmAM Ave to pAga mokSalakSI pravRttino vivekI mamakSa tyAga nahIM kare' <--- to A barAbara nathI. kAraNa ke cikitsA vageremAM pALa je pravRtti thAya che te rogajanya du:khanI nivRtti thaye chane avayaMbhAvI bhAvI sukha maLavAnI AzAthI ja thAya che. tethI mokSamAM sukha mAnavAmAM na Ave to mumukSanI pravRttino ucheda thavAnI Apatti jaDabesalAka banI jaze. na caiH| ---> " cinsiAsthale panivRttinA jase supanI minI mAzAyI pravRtti pAya-me mAnavAmA bhAve to sukhaprAptisthaLamAM pAga kahI zakAya ke tyAM du:khAbhAvanI IcchAthI ja pravRtti thAya che, nahIM ke sukhaprAptinI kAmanAthI. A be vAtamAMthI kaI vAtano svIkAra karavo ane kaI vAtano InkAra karavo ? te viSayamAM koI nirNAyaka tarka nahIM maLe che jenA baLathI vivAdano niveDo lAvI zakAya" <-- AvI zaMkA karavI ayogya che, kAraNa ke sukhasthalamAM tame du:khAbhAvanI IcchAthI pravRttinI Apatti Apo cho. ahIM amAre e pUchavuM che ke sukhasthale pravRttisaMpAdaka IcchAno viSaya du:khAbhAva kyA svarUpe mAnya che ? (1) du:khadhvasa svarUpe (2) du:khaatyannAbhAvarUpe ke (3) du:khaprAgabhAvasvarUpe ? tene du:khaasarUpe to mAnI na ja zakAya, kAraNa ke sukhasthalamAM du:kha Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 nyAyAloke prathama: prakAza: * gadAdharodayana-gar3ezamatavyapoha: * balavadaniSTAnanubandhitvasya pratisandhAtumazakyatvAt / na ca rAgAndhatayA pAradArye duHkhAnubandhApratisandhAnavadvItarAgatayA sukhahAneraniSTatvApratisandhAnAt na pravRttipratibandha iti vAcyam vaiSayikasukhe'niSTatvapratisandhAne'pi mumukSUNAM prazamaprabhavasukhe'niSTatvApratisandhAnAt / na ca tadicchayA vairAgyavyAhatiH, duHkhadveSe'pi prazAntatvavyAhatiprasaGgAt / -----------------bhAnumatI ------------------ balavadiSThatvena tabhAnau balavadaniSTAnanubandhitvasya pratisandhAtumazakyatvAt / na ca vivekinAM sukhamAlipsUnAM rAgAndhatayA bahutaratuHkhAnuvindaM sukhamuddizya 'ziro madiyaM yadi yAti, yAtu' iti kRtvA pAradArye duHkhAnubandhApratisandhAnavat = duHkhaparamparAunavabodhavat mumukSaNAM vItarAgatayA : viratatayA sukhahAne: aniSTatvApratisandhAnAt = anipsitatvAnavadhAraNAt na pravRttipratibandhaH = saMcAsAdivirAmaprasaGgaH iti vAcyam, tiratAnAmapi prazamaprabhavasukhasvAbhISTatvAt, anubhavasindaM khalvetat / etena vaiSayikasukhatat prazamsukhe viratAnAmaniSThatvAvagamoktirapi nirAkRtA veditavyA, vaiSayikasukhe bahutaratuHkhAnuvinde aniSTatvapratisandhAne'pi mumukSUNAM prazamaprabhavasukhe anisstttvaaprtisndhaanaat| etena vivekitAntu bahutaratuHkhAnutindatayA suce notkadarAga iti tadabhAve'pi gotkaradeSa iti balavadandeSaviSayasAdhanatvasyaita prativirodhitayA mokSopAye na pattyanupapatiriti (na.mu.vA.pa.26) navamuktivAdaqato gadAdharasyotirapi pratikSiptA, vaiSayikasukhasya bahutaratuH vAvindatve'pi prazamaprabhavasukhasyA'tathAtvetA makau tadabhAve utkaTadeSasambhavena mokSopAye pravRtyanupapateH / taduktaM nyAyabhUSaNe 'duHkhAvinAmAvitvaM tu vaiSayikasyaiva sukhasya'ti (pU.191) / etena bahutanuHkhAnuvindatayA sukhasyApi prekSAvandeyatvAmadhuviSasaMpRktAlabhojanajanyasukhavaditi (pR.217) kiraNAvalIkRta udayanasya vacanamapAstam / na ca muke: paramAnandarUpatve tadicchayA = prazamaprabhavasukhAbhilASeNa pravRtau mumukSuNAM vairAgyavyAhatiH iti vAcyam, asaMgAnuSThAne sukhecchAyA virahAt tadabAdhAt / na cedevaM duHkhandeSe'pi mumukSaNAM prazAntatvavyAhatiprasAt samAnAdhikaraNaduHkhaprAgabhAvAsahatidaHkhadhvaMsasya mutitvapakSe'pi tulyametat / na caivaM 'mokSe bhave ca sarva ni:spaho munisattamaH / ( ) iti vacanavyAghAtApAta iti zanIyam kSAyikajJAnAdidazAyAM mumukSUNAmutarakAlInapatto prazamasuvecchAyA virahe'pi kSAyopazamikajJAnAdidazAyAM prAthamikapravRtau prazamasukhakAmanAyA avazyambhAvAt / ata: mumukSaNAM prAthamikapravatyAnurodhena muktidazAyAM paramAnandAnubhavo'vazyamar3IkartavyaH / tatametatprakaraNakRdireta muktivAdadAtriMzikAyAM 'paravairAgye (sati) pravRtikaraNayoH tayoH (= sukhecchA-tuHkhadeSayoH) nivRte: aparatairAgye ca guNavaitaSaNasvAbhAvAda guNahAneraniSThatvApratisandhAnAnupapatergugahAneraniSThatte pratisaMhite prADopattyanupapatau tatsaMskArato'pyasaGgapratatervacatvAditi / (dA.bdA.31/28) maNikAramatamapAkartumAha- eteneti prazamapabhanasukhakAmanAyA vairAgyavyAghAtAnAvahatveneti / asya nirastamityanenAntayaH / sAmpratantu tatvacintAmaNau anumAnakhaNDe muktivAde 'yatu yogadisAyaniratizayAnandamayIM jIvanmuktimuddizya pravate: kAraNavazAdAtyattikadaHvAbhAvarUpAM muktimAsAdayatIti mataM, tajA, prmmukerpurussaaanupasthita hovAthI du:khadhvaMsa tyAM anAvazyaka che. tethI du:khadhvaMsanI IcchAthI tyAM pravRtti mAnavI saMgata nathI. peTa bharIne peMDA khAdhA pachI tRma thaIne du:khanA dhvaMsanI IcchAthI ghaune koNa grahaNa kare ? bhAvI du:khanau to dhvaMsa thaI zakato nathI. du:khanA atyaMtabhAvanI ke prAgabhAvanI IcchAthI pAga sukhasthaLe pravRtti thavI azakya che, kAraNa ke atyatAbhAva ane prAgabhAva anAdikAlIna hovAthI asAdhya che, asAdhyane uddezIne vivekInI pravRtti na thAya. kizca0 / 1vil, zrI pAta manuSyane sunI janios pAsa paristhitimA nathI. mAthI bhene nyAre medhuMbhAna thaze ke "mokSa duHkhAbhAvasvarUpa hovAne lIdhe mokSadazAmAM sukha nathI' to pachI tenI mokSasAdhanAmAM pravRtti kevI rIte thaze ? kAraNake sukhahAni aniTa hovAnA lIdhe koi paNa bhoge sahya nathI ane sukhahAnisvarUpa mokSamAM balavAna aniTanI ananubaMdhitA aprApakatAnuM bhAna paNa azakya che. je sukhahAnimAM iTasAdhanatAnuM jJAna thAya ke balavadaniTAnanubaMdhitAnuM bhAna thAya to ja vivekInI pravRtti temAM zakya che. paraMtu te asaMbhavita ja che. AthI mokSane duHkhanAza-sukhAbhAva-guNAbhAvasvarUpa mAnavAmAM Ave to mumukSanI dIkSA vageremAM pravRttino uccheda thavAnI Apatti Avaze. prazabhasujerachA vairAgyanAza nathI -na na ca raa0| --> " zata zAnya DopAnA ||2||ge bhaviSetI bhAsane 52vIgamanamA sAnubaMdhAnumAna na pAne lIdhe tenI temAM pravRtti thAya che tema vItarAgI= vairAgI hovAnA lIdhe mumukSune sukhahAnimAM aniTatvanuM bhAna na thavAthI dIkSA vageremAM mumukSunI pravRtti thavAmAM koi aDacANa nahIM Ave. mATe mokSamAM sukha na mAnavAmAM Ave to paNa vAMdho nathI."<- A taiyAyika mAnyatA tathahIna hovAnuM kAraNa e che ke mumukSune vaiSayika sukhamAM anirupANAnuM bhAna thavA chatAM prazamAMthI utpanna thanAra sukhamAM aniTatvanuM bhAna thatuM nathI. AthI vaiSayika sukhanI hAnimAM mumukSune bhale aniTatAnuM bhAna thAya nahIM, paraMtu prazamarasajanya sukhanI hAnimAM to vairAgIne paNa aniTatAnuM bhAna thaze ja. tethI tenI pravRtti dIkSAmAM thai nahIM zake. je mokSamAM prathamajanya sukha mAnavAmAM Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - * mukte:paJcavidhatvaprakAzanam * ___ etena yogar3isAdhyaniratizayAnandamayIM jIvanmuktimuddizya pravRttaH kAraNavazAt paramamuktimAsAdayatIti na yuktam, viraktAnAM mokSe'dhikArAditi nirastam, viSayasukhecchAvicchedasyaiva vairAgyapadArthatvAt / paramaprayojanatayA paraM | paramamuktimuddizyaiva pravRttiriti tu yuktaH panthAH / --------bhAnumatI------ rthatvApateH, viraktasya mokSe'dhikArAt, sukhodezenA'pravRtezca' (ta.ciM.anu.vaM.pa.183) ityevampAto vartata iti dhyeyam / nirAkaraNaM spaSTayati viSayasukhecchAvicchedasyaiva vairAgyapadArthatvAt / evakAreNa icchAvicchedasya tairAgyapadArthavidhayA vyavacchedaH kRtaH / yatu maNikatA 'paramamutterapuruSArthatvApateH' ityuktaM tA svasammatimAviSkaroti - paramaprayojanatayA paraM paramamuktimuddizyaiva pravRtti: na tu jIvanmuktimuddizya iti tu yuktaH panthAH / ayamAzaya: mukti: pratidhA gIyate paraiH / taduktaM-sAlokyamatha sApapyaM sATiH sAmIpyameva ca / sAyujyoti munayo murti patzavidhAM vituH / tama bhagavatA sahakasmin loke taikuNThAkhye'tasthAnaM sAlovayam / sArUpya bhagavatA saha samAnarUpatA, caturbhujazrIvatsa-vanamAlA-lakSmI-sarasvatIyutazarIrAvacchinnatvamiti yAvat / sAlokye'pi caturbhujAvannitvamasyeta, vaikuNThavAsinAM sarveSAmeva caturbhujatvAt parantu zrIvatsAdikapAzeSavizeSaNaviziSTatvaM tA neti tadapekSayA tasyAdhikyam / sATi bhagavadaitargasamAnaizvaryaM kartumakartumanyathA kartuM samarthatvAt / sAmIprAya tathAvidhezvavizeSaNAdiyuktatve sati bhagavato'tisamIpe niyatamavasthAnam / sAyujyakSa nirvANaM paramamuktiriti gIyate / tacca vyAyavaizeSikamate'tyattadaHkhanivatiH / sAlokpAditazAyAM duHkhanivRtisatve'pi nAsAvAtyattikI tasyAH kssyitvaat| ata: sAlokyAdenaM svataH puruSArthatvam, tadataraM zarIraparigraheNa bandhasambhavAcca teSAM tucchatAgA nivArNameva paramaprayojanatvenohezyamiti kiraNAvalIrahasye (ki.ra.pa.91) vyaktameva / etena jIvanmutisahitAyA: paramamuke: puruSArthatvAt' (jyA.lI.pa.87) iti nyAyalIlAvatIkAravacanaM parAstam, puruSArthatAvacchedakazarIre gauravAca / vastutastu atyantadaHkhanitatirUpasyApavargasya sukhAdhikaraNakAlA'vRtitvarUpasukhatirodhitena vdeSyatayA na puruSArthatvasambhava: / na ca sukhAbhAniyatatve'pi taHsvAbhAvatvena AtyantikatvenA'vizeSitena tadavizeSitena ca tocchotpatau bAdhakAmAtena prayojanattopapattiriti zahanIyam, sukhAbhAniyatattena tA deSasambhavAdicchAsambhavA'yogAt / na ca tasya svata: prayojanatteja vdeSaviSayattAyogyatvamiti vaktavyam, sukhanitatisAdhanatvena mokSopAye yogAbhyAsAdau vdeSasambhavAt vizeSadarzinAM prattyanupapateH / Ave to ja te sukhanI kAmanAthI mumukSunI tapazcaryA, tyAga, ahiMsAmAM pravRtti thaI zakaze. prazamasukhanI abhilASAthI mumukSanA vairAgyamAM khAmI AvavAno savAla nathI raheto, kAraNa ke jo prazamajanya sukhanI kAmanAthI vairAgyamAM nyUnatA mAnavAmAM Ave to du:khaddeSa thaye chate mumukSanA prazAntapAgAmAM vyAghAta mAnavAnI Apatti Ave. AvuM to viziSTa duHkhadhvaMsane mokSa mAnanAra taiyAyikane pAga mAnya nathI. mATe jema mokSane duHkhaasasvarU5 mAnIne du:khathI mokSalakSI pravRtti karanAra mumukSanI prazAntavAhitAmAM naiyAyikamatAnusAra koi kSati pahoMcatI nathI tema mokSane paramAnandasvarUpa mAnIne paramAnaMda=prazamasukhanI kAmanAthI mokSalakSI pravRtti karanAra mumukSunA vairAgyamAM jainamatAnusAra koI bAdhA AvatI nathI. yukti to banne pakSe samAna che. etena / o vidvAnono mata zevocha --> yoganidvArA prAsa canA2 14 AnaMdamaya nabhuline udezIne pravRtta thayela mANasa kAraNavazathI=paramamuktisAmagrI prApta thavAthI AtyaMtika duHkhAbhAvAtmaka paramamuktine pAme che. paraMtu tenI pravRttinuM uddezya to anupama AnaMdamaya aparamukti ja hoya che. <- paraMtu A vAta asaMgata hovAnuM kArAga tattvaciMtAmaNikAra evuM batAve che ke --> virakta puruSono ja mokSamAM adhikAra che. utkRSTa sukhanI prAptinI kAmanAthI jo yoga pravRtti karavAmAM Ave to vairAgya ja khaMDita thaI jAya che. AthI te mokSano ja anadhikArI banI jAya che. tethI AnaMdamaya mokSane uddezIne pravRtti karavAnI vAta barAbara nathI. <-- viSayasujemchAviccheda vairAgya viSa0 / paraMtu sAnA prativAma thA zrImAna thana cha / 25 no artha suSamAtrA sAno vinayI paraMtu viSayasukhanI kAmanAno vilaya che. mokSamAM prathamajanya sukhanI kAmanAthI pravRtti thavAmAM vairAgya bhAMgI nathI paDato. mATe virakatane mokSAdhikArI mAnavA chatAM prazamasukhanI kAmanAthI yogAbhyAsamAM pravRtti mAnavI saMgata che. hA, haju ema kahI zakAya ke aparamukita - svargAdinI mukhya kAmanAthI pravRtti karavAmAM nirvANa puruSArtha banavAnI Apatti AvavAthI mukhyaprayojanarUpe to mAtra paramamukti= nirvANane uddezIne ja mumukSanI pravRtti hoI zake evuM mAnavuM e yukitasaMgata mArga che. paraMtu prazama sukhanI kAmanAthI mokSalakSI yogAbhyAsAdi pravRtti to abAdhita ja rahe che. Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 nyAyAloke prathama: prakAza: * maNikArasyotmatatA''tedanam kizca duHkhe dveSamAtrAdeva yadi tannAzAnukUlaH prayatnastadA mUrchAdAvapi pravRttiH syAt / na ca jAyata eva bahutaraduHkhajarjarakalevarANAM maraNAdI pravRttiriti vAcyam, tasyA avivekipravRttitvAt / 'puruSArthatve vivekAnupayoga' iti cet ? satyam, naiyAyikapazUnAmeva na tadupayogo na tu prekSAvatAM, yathAvat prayojanaM pramAyaiva tatpravRtteH / ataH suSchUktam - duHkhAbhAvo'pi nAvedyaH puruSArthatayeSyate / na hi mUrchAdyavasthArthaM pravRtto dRzyate sudhIH // iti|| ------------------bhAnumatI ------------------ kica, da:khe vdeSamAtrAdeva yadi tamAzAnukUla: = daHkhanAzajanaka: prayatnaH tadA mUcchAdAvapi pravRtti: syAt, mUrjAdau dAkhavilayAt / na ca ko'pi vitekI tA pravartate / ata: sukhAthitayaiva mukto prtirkiikrtvyaa| na ca jAyata eva bahutaraddhaHkhajarjarakalevarANAM tuHkhAbhAvamuddizya maraNAdau pravRttiriti vAcyam, tasyAH = tAhazamaraNAdipavate: avivekipravRttitvAt na prakatopayogitvam / vikipravRterevAra vicAryamANatvAt / atha puruSArthatve = puruSArthatvavicAre vivekAnupayoga iti cet? satyam, naiyAyikapazUnAmeva na tadupayogaH = tivekopayogaH na tu prekSAvatAm / kuta: ? ucyate, yathAvat = yathArtha prayojanaM pramAyaiva = pramAviSayIkatva tatpravRtteH = prajJAvatAM pravate: sambhavAt / tadakaM 'varaM vadAvane ramye zagAlatvaM vaNomyaham / na tu nirtiSayaM mokSaM gautamo gantumicchati // na caitadumatapralApa:, dhImatAM guNahAneraniSThattAt tadatibdadAkhanAzopAye'niSTAnubandhitvajJAnena prekSAvatpravaterayogAt, samAnAyavyayatve mutau parizrama: vathA spAditi bhAvaH / vastutaH pUrvaM --> ye ca vivekino'smin saMsArakAntAre kinti duHkhardinAni kiyatI suvaravadhotiketi kupitaphaNiphaNAmaNDalacchAyApratimamidamiti manyamAnAH sukhApe hAtumicchanti te'cAdhikAriNaH' <-- (ta. ciM.a.mu.vA.pa. 19;) ityuktvA'dhikAriNo vivetivizeSaNamupAdadAno'pi pazcAt 'puruSArthatve vivekAnupayogAditi (ta.ciM.a.mu.vA.pa.919) buvan maNikAra: unmatavatpratibhAti / ata: = prekSAtatpravRtau vyayAdhikA''yapraNidhAjalakSaNavivekasyopayogitvAt saSThUktaM - duHkhAbhAvo'pi na avedhaH = svasamAnAdhikaraNa - samAnakAlInasAkSAtkArA'viSayaH purussaarthtyessyte| na hi mUrkhAdyavasthArtha sudhI: pravRtto dRzyate, anyathA tadarthamapi pratatti: syAt / prayogasvevaM tuHkhAbhAvo na puruSArthaH, avedhAtvAt mUrkhakAlInaduHkhAbhAvaditi / yatu zivarAmeNa navamuktivAdaTIkAyAM 'svargAdivat daHkhAbhAtasya vehAtvaM darapahavam / na hi laukika - pratyakSaviSaya eva pumarthaH, puNya-pApadhvaMsAdeH tatvAnApate: dAravArtAnAM suSupau pratatyanApozceti (na.mu.vA.zi. TI.pa.33) gaditaM, tadasat, puNya-pApadhvaMsAdau tadavinAmAvisukhalAbhArthitayaiva pravRteH / duHkhArtAnAmapi suSuppo dAvA-bhAvanigatasukhe patte:, :ayathA taNa-prastarAdikalitabhUmyAdiparihAra-komalatalikAdhupAdAnAnupapateH / tadataM paJcadazyAM vidyAraNyasvAminA'pi - mahataraprayAsena madazarayAdisAdhanam / kuta: sampAdyate sumau sukhaM cetana no bhavet // daHkhanAzArthamevaitaditi cedrogiNastathA / bhavatvarogiNastvetat suravANaiveti nizcina / / (paM.da.99/30-80) iti / yukta tat anyathA jAgadadazAyAM 'sukhamahamasvApsam' ityAdiparAmarzAnupapateriti dik / kizca / 1NI, prastuta saMhamAMzApAgaviyArAgIyo sekuM mAnavAmo mAye --> ':panA pratyedveSa DopAmAtrayI ja manuSya du:khanAza mATe prayatnazIla rahe che' <-- to pachI mANase mUccha vagere avasthA mATe paNa pravRtti karavI joie; kAraNa ke e avasthAmAM paNa tene duHkhathI mukti maLI zake che. paraMtu vAstavamAM manuSya mUrchA lAvavA prayatna karato nathI ja. mATe evuM mAnavuM ucita che ke mUcchamAM duHkha na hovA chatAM manuSyane sukhano anubhava thaI zakato nathI. AthI sukhAnubhavanI bAdhAne dUra karavA mATe mAnava duHkhanA mATe prayatna kare che. AvuM mAnavAmAM Ave to nirvivAdarUpe siddha thai jAya ke sukhanI kAmanA ja puruSapravRttinuM mULa che. AthI mokSane kevA duHkhanivRttirUpa mAnavAmAM Ave to mokSadazAmAM sukhaprAptinI AzA na rahevAthI mokSa mATe mAnavanI pravRtti thavI ja azakaya thai jaze. ema kahevAmAM Ave ke --> "saMsAramAM evA pAra mANasa dekhavAmAM Ave che ke je ghaNA badhA duHkhathI jarjarita thaye chate mRtyune pANa bheTavA taiyAra thaIne AtmaghAtamAM pravRtti kare che. AthI ema kahevAmAM koi doSa nathI ke sukhaprAptinI AzA na hovA chatAM kevaLa duHkhathI ghaTavA mATe paNa manuSyanI pravRtti saMbhava che." -- to A vAta pANa barAbara nathI, kAraNa ke te avivekI mANasanI pravRtti che. prastuta vicAra vivekI mANasonI pravRttinA saMbaMdhamAM che, nahIM ke tevA avivekI mANasonI pravRttinA saMbaMdhamAM ke je duHkhathI DarIne AtmahatyA karavA taiyAra thAya che. teo evuM nathI vicAratA ke "AtmahatyA temane duHkhathI bacAvI nahIM zake, paraMtu te svayaM eka navuM pApa hovAthI navA janmamAM tenA mATe duHkhanuM kAraNa banaze. ATalA mATe Thika kahyuM che ke "duHkhAbhAvano je anubhava na thAya to te paNa puruSArtha= puruSakAmanAviSaya nahIM banI zake. ATalA mATe ja mUccha avasthAmAM duHkhano abhAva hovA chatAM paNa tenA anubhava mATe koi vivekI mAga prayatnazIla thato dekhAto nathI. duHkhaM / neyAyi dvArA samAmA mAye --> ' huna thA' / udezathI / mAgasa nivArAna upAyomA ( pravRtti karato hoya che, nahIM ke "du:khAbhAvano anubhava thAva' evA uddezathI. AthI duHkhano abhAva ja puruSArtha che nahIM ke du:khAbhAvano Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'duHkhaM mA bhUt ' itIcchAvicAra: 35 'duHkhaM mA bhUdi' tyuddizyaiva pravRtteH duHkhAbhAva eva puruSArthaH, tajjJAnaM tvanyathAsiddhamiti cet ? kimatra maGo'rtho dhvaMsaH prAgabhAvo vA ? Aye mUrchAdAvapi pravRttyApattiH jJAnAdihAnirUpAniSTAnusandhAne tatra pravRttipratibandhe tu muktAvapi tathAprasaGgaH / antye muktAvapravRttyApattiH, tatra duHkhaprAgabhAvAbhAvAt / tathoddezena tatra na pravRttireveti cet ? na, icchAmAtreNAnubhavAnapavAdAt / etena caramaduHkhAnubhave'nAgataduHkhadhvaMso'pi viSayastathA'grimakSaNe taddhvaMsastadviSayakaM ca vinazyaivasthaM jJAnamastIti bhAnumatI. -------- 117 nanu na duHkhAbhAvaM jAnIyAmityuddizya pravRti: 'duHkhaM mA bhUdi 'tyuddizyaiva pravRtteH sambhavAt / ata: duHkhAbhAva eva puruSArtha: puruSakAmanAviSayaH / duHkhAbhAvasya jJAnaM ca svakAraNAdhInam / ataH tajjJAnaM = duHkhAbhAvajJAnaM tu anyathAsiddhaM puruSArthatA'nupayogi, anAvazyakatvAt gauravAcceti cet ? = = pradarzitanaiyAyikAzayaM kAktA samAdhate --> kimatra mAGo'rthaH dhvaMsaH (abhimata: prAgabhAvo vA ? iti vimalavikalpayugalI samupatiSThate / tatra Adye = mAjhe dhvaMsArthakatvopagame 'duHkhaM mA bhUt' ityasya 'duHkhadhvaMsaH syAt' ityabhiprAya: prAptaH / tathA ca tAdRzakAmanayA mUrchAdAvapi pravRtyApatti:, tadAnIM duHkhazvaMsasya satvAt / na ca tatra ko'pi sudhIH pravartate / na ca mUrchAvasthAyAM mUrchAsAdhanAnuSThAnAdhInajJAnAdihAlirUpotkaTa niSpratisandhAnAt nakA pravRtiriti vAcyam evaM jJAnAdihAnirUpAniSTAnusandhAne tatra = mUrchAdau pravRtipratibandhe svIkriyamANe tu muktAvapi vijJAnAdyazeSavizeSaguNahAnirUpotkaTAniSTapratisandhAnAt tathAprasaGgaH = muktisAdhanA'pravRtiprasaGgaH durvAra eva / antye = mAjha: prAgabhAvArthakatvopagame duHkhaM mA bhUt' ityasya 'duHkhaprAgabhAvaH syAt' ityabhiprAyo lbdhH| tathA ca tAdRzakAmanayA muktau apravRtyApati; tatra = muktau duHkhaprAgabhAvAbhAvAt, prAgabhAvasya svapratiyogijanakatvaniyamAt tA duHkhaprAgabhAvopagame kadAcid duHkhodayaprasaGgAt vinAzyabhAvasyaiva prAgabhAvatvenAnAzyatvasya prAgabhAvatvavirahavyApyatvAt / 'duHkhaM mA bhUdi'tyuddezenAnyatra cikitsAdau pravRtisambhave'pi tathoddezena = 'duHkhaM mA bhUt' ityuddezena tatra = mukau na pravRtireveti cet ? na, evamutau mahAsAhasikatvApate:, 'duHkhaM mA bhUt' ityatra mAjhe dhvaMsapadArthakatva - prAgabhAvArthakatvA'sambhave anyAdRzanirvacanasyAzakyatvena icchAmAtreNa | anubhavAnapavAdAt = 'duHkhaM mA bhUt' ityuddezena mukau pravRteranubhavasya nihotumanarhatvAt / na hi vizadataraM kAryaM svAbhilaSitabhaGgabhiyA tyatumarhati, atiprasaGgAt / eteneti nirastamityanenAnveti / muktyavyavahitapUrvakSaNe caramaduHkhAnubhaveM anAgataduHkhadhvaMsaH = muktyAcakSaNakAlInaH duHkhapratiyogikadhvaMsaH api viSayaH / tathA agrimakSaNe = muktyutpatikSaNAvacchedena taddhvaMsaH caramaduH khadhvaMsaH tadviSayakaM = taramaduHkhadhvaMsagocaraM ca vinazyadavasthaM jJAnamasti, duHkhavat jJAnasyA'pi tRtI --> = anubhava. te anupa hovAthI puruSArtha nathI, pAga anyathAsiddha che.' to A bAta asaMgata che. aga 'duHkhaM mA bhUt ' mAM mA padano artha zuM che? eno saMtoSakAraka javAba naiyAyika dvArA batAvI zakAto nathI. mA~ no artha dhvaMsa mAnazo ke prAgabhAva? A banne vikalpa asaMgata che. jo mA~ no artha dhvaMsa mAnavAmAM Ave to 'duHkha mA bhUta' no artha evo thaze ke 'duHkhano nAza thAva.' AvuM mAnavAmAM Ave to mUrchA vageremAM paNa pravRtti thavAnI Apatti Avaze, kAraNa ke mUrchita avasthAmAM duHkhano nAza thAya che ja. - 'mUrchAmAM jJAnAdi guNonI hAnisvarUpa aniSTanuM bhAna thavAthI temAM pravRtti thatI nathI' <~~ Ama kahevAmAM Ave to jJAnaduHkhAdiguNocchedasvarUpa mokSamAM jJAnAdiguNanI hAnisvarUpa aniSTanuM bhAna thavAthI mokSalakSI pravRttino paNa uccheda thavAnI Apatti Avaze me mA pahano artha prAgabhAva mAnavAmAM Ave to 'duHkhaM mA bhUt' no artha thaze 'huHmano prAgabhAva thA.' paraMtu A arthano svIkAra karavAmAM mumukSunI mokSamAM pravRtti nahIM thai zake, kAraNa ke mokSamAM duHkhano prAgabhAva nathI. tyAM duHkhano prAgabhAva mAnavAmAM Ave to bhAvImAM du:khanI utpatti thavAnI vipatti Ave. AvA uddezathI mokSamAM pravRtti thatI ja nathI-AvuM to na kahI zakAya, kAraNa ke anubhavanA balathI siddha thatI vastuno potAnI icchAmAtrathI apalApa thai nA zake. TuHjAbhAva kSaeAlara vedha che- ciMtAmazikAra etena / gaMgeza upAdhyAyanuM bhevaM sthana che } --> carama duHkhano anubhava thAya tyAre anAgata = anantara kSaNamAM thanAra du:khadhvaMsa paNa te anubhavano viSaya thAya che. tema ja AgaLanI kSaNe = bIjI kSaNe carama duHkhano dhvaMsa thAya che ane te ja kSaNe caramaduHkhadhvaMsaviSayaka jJAna nAza pAmatI avasthAmAM hoya che. AthI mokSamAM vidyamAna evo paNa duHkhadhvaMsa e kSaNa mATe anubhavAya che. arthAt mokSakAlamAM duHkhAbhAvanI anubhUti nathI ja thatI-evuM nathI. mokSamAM paga duHkhAbhAvanI anubhUti avazya thAya che, paraMtu te samaye du:khAbhAvane anubhavavAnAM sAdhano kSaNika hovAthI kSaNavAra mATe ja te duHkhAbhAva vedAya che. AthI kSaNa vAra mATe paNa Atmantika duHkhAbhAvanI anubhUti karavAnA lobhathI atyanta duHkhanivRttisvarUpa mokSa mATe manuSyanI pravRtti thaI zake che.'< Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 vyAyAloke prathama: prakAza: * 'syAdavAdakalpalatAvirodhaparihAra: * vartamAno'pyaciramanubhUyate iti nirastam, tathAvedyatAyA mUrchAdyavasthAyAmapi sambhavAt / tasmAt 'duHkhaM mA bhUdi' tIcchAyAM duHkhakAraNadhvaMso viSayaH / tathA ca sukhecchAdhInayA daHkhadveSAdhInatatsAdhanakarmadveSAdhInayA vA karmakSayecchayA mumukSupravRttirupapadyate iti mantavyam / ___ prAyazcittasthale tu dveSayonirevoktoddezena pravRttiH / ata eva pravRttidvaividhyamupapadyate iti na kiJcidanupapannam / ___bhAnamatI-------- mekaM anubhuuyte|| yakSaNavRttidhvaMsapratiyogitvAt / iti = hetoH muktyavasthAyAM vartamAno'pi duHkhadhvaMsa: aciraM = kSaNamekaM anubhuuyte| ato na duHkhAbhAvasyA'vedyatvaM / na vA tasya puruSArthatvavyAhatiH / jJAnasamaye muktilakSaNasya satvAt na jJAna muktivirodhi (ta.ciM.a.mu.vA.pa.91919) iti tatvacintAmaNikRdavacanaM nirastam / tamirAse hetumAha - tathAvedyatAyA = kSaNamekaM anubhavaviSayatAyA mUrjAdyavasthAyAmapi sambhavAt na ko'pi sudhI: bahutarAyAssAdhye'pavarga pravarteta kintu svalpaparizramasAdhye mULadAveva, kSaNamekaM duHkhAbhAvasAkSAtkArasyobhayatra tulyatvAt / zakyate hyevamapi vatuM yadata mUrchA'vyavahitapUrvakSaNAtacchedena duHkhAnubhave'nAgataduHkhadhvaMso'pi viSaya: tathA'gimakSaNe tadadhvaMsa: taviSayaka vinazyadavasthaM jJAnamastIti vartamAno'pyaciramanubhUyate iti / tasmAt duHkhaM mA bhUta' itIcchAyAM duHkhasAdhanadhvaMsa: viSaya: mADo'rthazca dhvaMsa: / evamukarItyA duHkhasya svahetupratiyogitAmAzrityAnvayaH sthita: tara pApajanyataHkhAsindayA tadhvaMsasyA'sAdhyatvAt / astu vA daHkhapadena duHkhadeSasyaivAyamullekha: iti vyaktaM muktivAdadAtriMzikAyAm / tathA ca sukhecchAdhInayA = prazamaprabhavAnandakAmanAma nayA duHkhandeSAdhIna-tatsAdhanakarmavdeSAdhInayA = duHkhadeSamUlo ya: duHkhasAdhanIbhUtakarmagocaro vdeSa: tanmUlayA karmakSayecchayA tatsAdhanIbhUte yogAbhyAsAdau-mumukSapravRttirupapadyate / sukhecchAdhInAyAM karmakSayecchAyAM satyAM yadi para: vairAgyavyAghAtamudAvoditi manasikatvA vAkAreNa kalpAntara upatyasta: / karmakSayaniyata: paramAnandaH duHkhanitizceti jobhayapakSe doSa iti dhyeyam / na caivaM karmakSayasya muktitvAbhyupagame'pumarthatvaM, muke: vdeSayonipatatita: sAkSAdadaHkhahetunAzopAyecchAviSayatvena paramapuruSArthatvAvirodhAt / yuktacaitada dAkhavdeSe hi sati prANI tadevUna nizcayato deSTi / tatazca daHkhahetundiSa: daHkhopAyanAzahetuSu jJAnAdiSu pravRtti:jAyate / duHkhadeSasya duHkhahetunAzopAye chA-taHvahetundeSayoH tayozca duHsvahetunAzahetupravattau svabhAvato hetutvAt, anusyUtaikopayogarUpatve'pi kramAnuvedhena hetu-hetumadAvAvirodhAt kramikAkramikobhayasvabhAvopayogasya tA tA vyavasthApitatvAdityanyA vistara. / prAyazcittasthale tu na sukhaprAptIcchAmUlikA kintu vdeSayoniH = duHkhadeSamUlA eva uktodezena = duHkhaM mA bhUt' ityudezena pravRttiH / ata eva = prAyazcittapatte: vdeSamUlakatvAdeva, pravRttindaividhyaM = sukhakAmanAdaHkhadeSalakSaNahetundapalabdhAtmalAbhaM pratigatadividhatvaM api upapadyate iti na kiJcidanupapannam / yadi pratitvAvacchinna prati sukhakAmanAcA eva hetutvamupagamyeta tadA prAyazcitAdisthale vyabhicAra: syAt / vdeSasyaiva tatve sukhasthale vyabhicAra: syAdityata: pravatI vaijAtyandayaM kalpayitvA kArANatAbdayakalpanamucitameva / yadyapi syAdavAdakalpalatAyAM prathamastabake na ca prAyazcitavadA daHkhadeSayonireva pravRttiriti vAcyam, tagApyabhimatAgAmibodhihetukarmakSayArthitarIta pravRteH' (syA.ka. 1/2) ityevaM budiH prakaraNakRtiH prataterekavidhattaM samarthitaM tathApi nAstei virodhaH, aga prAyazcitasthale sAkSAd vdeSahetukatvasya pratipAdanAt, tatra ca paramparayA abhimatAgAmibodhilAbhecchAmUlakatvasyotatvAt / yadavA'ma pratidaividhyasya parasamayavaktavyatAnusAreNopapAdanaM tA ca svasamayavAnyatAnusAreNa pravatyaikyasya sthApanamavagantavyam / duHkhadeSa-sukhakAmanayoH samavyAtvAt na prAyazcitasthale vyabhicArAvakAza: / vaiSayikatva-prazamaprabhavatvabhedena sukhadaividhyavat asAtodayajanyatvaparapariNatiramANatvabhedena daHkhadaividhyamapi samAkalitasvaparadarzanAnAM prasibdameveti sarvaM caturasam / tathAve / 5nutatvayitAmagiranI uparota mAnata asaMgata hopAtuM zarAbatAdi zrImachama chamAmAno kSaNika anubhava to muccha avasthAmAM paNa saMbhavita che. AthI mokSa mATenA mahAna prayAsanI sArthakatA jo duHkhAbhAvanA kSaNika anubhavamAM ja mAnya hoya to te to mUrchAnA samaye pAga zakya che. A paristhitimAM banaze evuM ke mahAna = ghaNA parizramathI sAdhya bhosa mATe prayatnazIla thAne pahale svalpa parizramayI sAdhya bhUsisthA mATe mAgasa pravRtti 2the. mATe 'duHkhaM mA bhUt' mevI kAmanAno viSaya duHkhasAdhanaasa mAnavo paDaze. duHkhapadanI duHkhasAdhana arthamAM lakSaNA karIne mA padano artha dhvasa mAnya karavAthI uparokata artha prApya che. AthI mumukSu sukhecchAdhIna karmakSa IcchAthI athavA duHkhaSamUlaka evA duHkhasAdhanIbhUta karma uparanA SathI prayukta karmakSayaviSayaka IcchAthI yogasAdhanAmAM pravRtti karI zakaze-AvuM mAnavuM ucita che. prAyazcittasthale to du:kheSamUlaka ja 'du:kha na thAva' evA uddezathI pravRtti thAya che. mATe ja sukhecchAmUlaka ane dukhahetuka ema be prakAranI pravRtti paNa saMgata thaI jaze. tethI mosaMgati nathI... Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 'kiraNAvalIrahasyasaMvAdena maNiqatmanirAsa: * 317 __yattu 'azarIraM vAvasantaM priyApriye na spRzataH' iti zruteH muktau sukhAbhAvasiddhiH / na ca dvandvasvarasAt militasukha-duHkhobhayapratItiH noktArthAnupAtinI ekaikaniSedhe ca vAkyabhedApattiriti vAcyam, dvitvanaikarUpeNopasthitayoH pratyekaM niSedhAnvaye vAkyabhedAbhAvAt 'dhavakhadirI chindhi' ityatra pratyekaM cchidAnvaya iveti, tatra, ghaTavati bhUtale 'ghaTapaTau na staH' iti vAkyAd ghaTapaTobhayatvAvacchinnAbhAvabodhavata tAtparyavazAt uktazruterapi muktI priyApriyobhayatvAvacchi ----------------bhAnumatI------------- yatu 'azarIraM vAvasantaM priyApriye na spRzataH' iti zruteH priyatvApriyatvAvacchimapratiyogitAkAbhAvaparatvAt mukto sukhAbhAvasindiH / vAva iti sambodhane, bho ityarthaH sambodhyA maitreyI / santaM = mithyAvAsanAzUnyam / priyApriye = sukhaM duHkhaM ca / na spRzata: = notpadyate / ayamarthaH sukha-duHkhadhvaMsancAtyattikatvarUpo'rthaH / maNikRtastu - vAvasantamiti gahaluki / tathA ca zarIrayoga vinA puna: punarvasanta metyartha ityAhuH / tadasat tathA sati abhyastAdantinakAra' (pA. ) iti sUtreNa nakAralopApateH / tasmAt kalpatarukArasammatokavyAkhyaiva jyAyasI (ki.pa.34) iti kiraNAvalIrahasye mathurAnAtha: proktavAn / 'priyavApriya 'ti priyApriye iti vdandasvarasAt militasukha-duHkhobhayapratIti: / ato'ya militasukha-duHkhobha-ganiSedha eva pratIyate / sA ca pratIti: na utArthAnupAtinI = sukhAmAvAvagAhinI, dAdasamAsasvarasena sukha-daHkhobhayaniSedhasya pratIte: ekAmAvenomayAbhAvasya sambhavAt prakate sukhasya satve'pi daHkhAbhAvapayuktobhayAbhAvasyApi sambhAvyamAnatvAna sukhAbhAvasidiH / ekaikaniSedhe = sukhasya daHkhasya ca pratyekaM pratiyogitayA abhAve'nvara' svIkriyamANe ca mukhyaprakAratAndayanirUpita-mukhyavizeSyatAndayAvatvena vAkyabhedApatti: duriti vAcyam / naiyApika: tatsamAdhAnamAha bditvena = ubhayatvena ekarUpeNa upasthitayoH sukhadaHkhayoH pratyekaM niSedhAnvaye = pratiyogitayA'bhAve'ntaye vAkyabhedAbhAvAt mukhyaprakAratAyA ubhayatvAvacchinnatvenaivavidhatvAt mukhyaprakAratAndayanirUpitamukhyavizeSyatAndayavirahAt, 'dhavakhadirI chindhi' ityatra bditvena rUpeNopasthitayoH dhavarakhadisyoH pratyekaM cchidAnvaya iveti / na hi tatra vdandasvarasAt militaccheidA iti ttvcintaamnnikRdaah| tanna cArutayA cakAstei caturacetasAM cetasi / yatkizcinubhayavati kevalaghadavati kevalapaTavati vA bhUtale 'ghaTapaTIna staH' iti pratyayAt tA ghaTatvaM paTatvaM ubhayatvA parasparasAmAnAdhikaraNyApa pratiyogitAvacchedakaM na tu ketalaM ghaTatvaM paratvamubhayatvamAgaM vA / pratiyogitAtacchedakatva vyAsajyati / tAhazapratiyogitAvacchedakAvacchinnaM ca ghaTapaTobhayatatyeva / atastA na tAhaza:pratyayaH prayogo vA / ata eva ghaTavati = kevalaghadavati bhUtale 'ghaTapaTau na staH' iti vAkyAda ghaTapaTobhayatvAvacchinnAbhAvabodhavat tAtparyavazAt = 'nityaM vijJAnamAnandaM brahma' ityAdi-zrutyupapatyanurodhAt uktazruteH = azarIraM vAtasantaM priyApriye na spazata:' itizruteH api muktI priyApriyobha * vAdhyale Apattino parihAra * naiyAyi: :- yattu / 'azarIraM vAvasantaM priyApriye na spRzataH' arthAt 'zarIraDIna apane priya ane, apriya - supa bhane du:525 12tA nathI' mAtinA avadhI bhojamA supAmA sikha thAya che. hI bhevI zaM thAya --> "priyApriye' 26 ndrisamAsathI ghaTita hovAthI dundu samAsanA cheDe rahela dvivacanAnta prathama vibhaktithI upasthita dvitva saMkhyAno priya ane apriyamAM anvaya thavAthI sukha-duHkhanI upasthiti ubhayatva rUpe ja thaze. jethI mokSamAM sukha- duHkha ubhayAbhAvanuM bhAna thaze. ekanA abhAvathI paNa ubhayAbhAva saMbhavita hovAthI duHkhAbhAvaprayukata sukha-duHkha ubhayAbhAvanI pratIti thaze. A pratIti "mokSamAM sukhAbhAva ane duHkhAbhAva che' AvA arthanuM anusaraNa nathI karatI. sukha ane duHkha pratyekano alaga alaga niSedha karavAmAM to vAkyamedanI = be pAya yAnI sApatti mAthe <--to mArnusamAdhAna zata 'dhava-khadirau chindhi' bhI di.13pe upasthita thayena dhava ane khadira pratyekano chedana kriyAmAM anvaya thAya che tema ahIM paNa ddhitvarUpa eka dharmathI upasthita thayela sukha ane duHkha pratyekamAM niSedhano anyAya karavAmAM Ave to vAkyabheda thavAnI Apattine avakAza nahIM rahe. je sukharUpe upasthita thayela sukhano ane du:khanvarUpe upasthita thayela duHkhano pratiyogitA saMbaMdhathI abhAvamAM anvaya karavAmAM Ave to sukhatnAvacchinna prakAratA ane duHkhanhAachinna prakAranA svarUpa be mukhya prakAratAthI nirUpita be mukhya vizeSatAnuM bhAna thavAthI vAyabheda thavAnI Apatti Ave, kAraNa ke mukhyaprakAratAyanirUpita mukhyavizeSatAyavattva e vAkyabhedanuM lakSaNa che. paraMtu ubhayatvarUpe sukha ane duHkhano pratiyogitA saMbaMdhathI abhAvamAM anvaya karavAmAM uparokta vAkyabhedanI Apattine avakAza nathI raheto, kAraNa ke AvuM mAnavAmAM ubhayatnAvacchinna eka ja prakAratAnuM avagAhana thAya che. AvuM tatvaciMtAmaNikArane abhimata che. bhuSThitabhAM seTha suja-duHjolayAlAvanI siddhi isa syAvAhI :- tnnH| paraMtu yiMtAmanI mApAta 1212 nathI, rAma bhUtabamA ghaDo khoi bhUtalamA ghaTapaTa nathI" Avo je zabdaprayoga thAya che tenAthI tyAM ghaTAbhAva ane paTAbhAva ema be abhAvano bodha nathI thato, paraMtu ghaTapaTobhayavAvacchinnapratiyogitAka eka abhAvanuM ja bhAna thAya che, kAraNa ke be abhAvanuM bhAna tyAM ghaTa hAjara hovAthI bAdhita thAya che. te Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 nyAyAloke prathamaH prakAzaH 'nyAyalIlAvatIkAra- nyAyabhASyakAramatanirAkaraNam nAbhAvasyaiva pratyayAt, anyathA 'sukhamAtyantikaM yatra buddhigrAhyamatIndriyaM / taM vai mokSaM vijAnIyAd duHprApamakRtAtmabhiH // ( ) ityAdisukhamayamuktibodhakasmRtivirodhApatteH / na ca tatra sukhazabdaH aupacArikaH, bAdhakAbhAvAt / na ca zarIrAdikaM vinA sukhAdyanutpattirbAdhikA, zarIrAderjanyAtmavizeSaguNatvAvacchinnaM pratyeva hetutvAt tatra ca janyatvasya - bhAnumatI. yatvAvacchinnAbhAvasyaiva pratyayAt = bhAnAt / atra priyatvamapriyatvamubhayatvaJca parasparasAmAnAdhikaraNyApAM pratiyogitAvacchedakaM na tu kevalaM priyatvamapriyatvamubhayatvamAtraM vA / astu vA priyApriyamAtraparyAptamubhayatvamevAtra pratiyogitAvacchedakam / ditvasyAkhyAtArthAnvitAbhAvapratiyogigAmitayaivopapateH / itthameta 'pRthivyAM snehagandhau na staH' ityasya saGgateH / na caitamapi tatra duHkhAbhAvAdubhayAbhAva: sukhAbhAvAt vA ? ityagAvinigama iti zaGkanIyam, sukhAbhAvasyApavarge vipratipanatvAt duHkhAbhAvasya sarvasammatatvAt / duHkhenAtyantaM vimutazcarati' itizrutibalAdapi tA duHkhAbhAvasya prAmANikatvena tasyaivobhayAbhAvaprayojakatvAt ekatatyapi ditvAvacchelA - bhAvapratyayAt / tatazcobhayatvena rUpeNaiva tanniSedhasya vyAsyatvam / anyathA = uktazruteH pratyekarUpeNa priyApriyobhayAbhAvabodhakattopagame, sukhamAtyantikamiti spaSTam / Adipadena 'AnandaM brahmaNo rUpaM tattva mokSe pratiSThitam', 'pradhAnandaM brahmaNo vidAn na bibheti' (vai.upa. 2/4) ityAdizrutigrahaNam / yattUtazruteH yogajadharmAvirbhUtakalpakodizatAnubhavanIyAsaMkhyasukhapratipAdanaparatvenApyupapate: (lyA. lI.pu.198 ) iti nyAyalIlAvatIkRtoktaM tanna, mAnAbhAvAt zrutau lakSaNAyA anupagamAt, 'AnandaM brahoti vyAjAnAt' ( ) ityAdizrutyanupapatezca / yadavA apriyasya janyamAtratayA tatrApriyapadasAhacaryAt priyapadasya vaiSayikasukhaparatvameta dRSTavyamiti / sAhacaryasya arthavizeSagrAhakatvantu 'saMyogo viprayogazca sAhacaryaM virodhitA / artha: prakaraNaM liGgaM zabdasyAnyasya sannidhiH // ( ) ityAdinA prasiddhameva / na ca tatra = utazrutau sukhazabdaH duHkhAbhAve aupacArika:, bhArApagame 'sukhI saMtRto'smI' titaditi sAmpratam, mukhyArthe bAdhakAbhAvAt, bhArAkrAntasya tadapAye vAstAdisamparkavazAtsukhotpAde satyeva sukhazabdaprayoga:, na duHkhAbhAve / kisa bhArondahanAdiduH khApagame pratibandhakAbhAvAdiSTamArutAdisamAgamAdapi sukhaM bhatiSyatIti manyamAnaH 'sukhI saMvRto'smI' tyupacarati / naitadupacAranimitaM mokSe'sti / na cAsaMvedyamAne'pi duHkhAbhAve bhAvato'pi sukhazabdaH pravartata iti (yA. bhU.pu. 596) bhAsarvajJaH / etena sukhazabda Atyantike duHkhAbhAve prayuka ityevamupapadyate / dRzyate hi duHkhAbhAve sukhazabdaprayogo loke iti (1/1/22 ) iti nyAyabhASyakAravacanaM nirastam, upacAranimitasya mutau virahAt / ata eva --> nityAnandapratipAdikA zrutirAtyantikeduHkhaviyoge bhAkteti nyAyavArtikatAtparyaTIkAkRto vAcaspatimizrasya vacanaM nirastam / ---------- na ca avacchedakatAsambandhena sukhatvAvacchinnaM prati zarIratvena kAraNatAyA: kalpanAt zarIrAdikaM vinA muktau sukhAdyanutpati: bAdhikA, kAraNatirahe kAryodayAyogAditi vAcyam, muktau avacchedakatAsambandhena sukhAdhutyatenAbhyupagamAt / na ca tathApi samavAyena AtmavizeSaguNatvArvAcchenaM prati zarIrAderhetutvA tatra sukhAdyutpatiriti vAcyam, zarIrAdeH janyAtmavizeSaguNatvAvacchinnaM pratyeva hetutvAt / na ca janyatvanivezena kAryatAvacchedakakoTau gauravamiti zaGkanIyam, tavApi mahezvarasamavetanityajJAnAdyanurodhena kAryatAvacchedakasya kAryatAti04 te ' azarIraM vAvasantaM priyApriye na spRzataH zrutithI pAga tAtparyanA avadhI mokSamAM priyApriyobhayatvAvacinna pratiyogitA me abhAvanuM bhAna thAya che, nahIM ke sukhAbhAva ane duHkhAbhAva ema be abhAvanuM bhAna. AthI mokSamAM duHkhAbhAvaprayukta sukhaduHkhaubhayAbhAva mAnI zakAya che. jo mokSamAM sukha-duHkhobhayAvacchinna pratiyogitAka eka abhAva mAnavAnA badale sukhAbhAva ane humAbhAva oma me abhAva mAnavAmAM Ave to 'sukhamAtyantikaM...' arthAt 'mokSa tene samaya se mAM manuSyane vA Atyantika zAzvata, sukhanI prApti thAya che ke je IndriyeTa nahIM paNa buddhivedya hoya che tathA zAstrokta satkarma dvArA potAnA AtmAnI zuddhi nahIM karanAra manuSyone mATe duprApya hoya che.' - A smRtivacanano virodha Avaze ke je sukhamaya muktinuM pratipAdaka che. mokSane sukhamaya batAvanAra zAstra vacanonA anusAre mokSaavasthAmAM sukhAbhAvanA badale sukhanuM astitva mAnavuM nyAyasaMgata che. mokSamAM duHkha na hovAthI duHkhAbhAvamAM sukhazabda aupacArika mAnI na zakAya, kAraNa ke mokSamAM sukha mAnavAmAM koI bAdhaka pramANa nathI. zarIra vinA pA mokSamAM suja- syAdvAhI sukhAnubhava eTalA mATe mAnI nahi zakAya ke te avasthAmAM A vAta barAbara nathI, kAraNa ke zarIra vagere to AtmAnA janya nathI hotA. AthI zarIra vagerenA abhAvamAM paNa na ca / . / . ahIM jo ema kahevAmAM Ave ke --> mokSamAM sukha yA sukha ane sukhAnubhavanA utpAdaka zarIra vagereno abhAva hoya che. <-- to janma vizeSa guNanA ja kAraNa che ane mokSakAlIna sukha ane sukhAnubhava mokSadazAmAM sukha ane sukhAnubhava hovAmAM koI bAdhA nathI. Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janyasyApi muktisukhasyA'nAzyatvasamarthanam * dhvaMsapratiyogitvarUpasyezvarajJAnAderiva muktikAlInajJAnasukhAderapi vyAvRttatvAt / na ca tatra kAraNAntarakalpane gauravam, AgamamUlatvAt / na ca janyabhAvasya sato dhvaMsa AvazyakaH, abhAvasyeva bhAvasyApi kasyacidatpannasyApyavinAzasambhavAt, janyabhAvatvena nAzahetutve mAnAbhAvAt, nAzakAraNAnAM nAzyaniSThatayaiva hetutayA doSAbhAvAt, kAli------------------bhAnumatI ------------------- riktavattitvavAraNAya janyattasyAvazyanivezanIyatvAt / na ca muktisakhasyA'jatyatve tasyApuruSArthatvApatiriti vAcyam kAmyasya muktikAlInajJAnasukhAdeH prAgabhAvapratiyogitvenaiva puruSArthatvasambhavAt / tatra = zarIrAdikAryatAvacchedakakoTI janyatvasya dhvaMsapratiyogitvarUpasya svIkArAt na ta prAgabhAvapratiyogitalarUpasya / etena zarIrAdeH prAgabhAvapratiyogi-jIvavizeSaguNatvAvacchiko hetutvAnna muktI sukhasindiriti pratyuktam zarIrAdeH vaMsapratiyogyAtmavizeSaguNatvAttihAM pratyeva kAraNatvAt, niruktajanyatvasya IzvarajJAnAderiva muktikAlInajJAnasukhAderapi vyAvRttatvAta, mutikAlikajJAnasukhAdeH zarIrAdikAryatAvacchedakAnAkrAntatvAt zarIrAdikamatttareNApi sambhavAt / etena zarIrAdeHsukhatvAvacchinna prati hetutA'pi pratyuktA, tulyayuktyA Izvare nityajJAnAnApateH / na ca kAryatvAccheihAsya samavAyenotpati prati viSayatAsambandhena pratyakSatvena hetutvAt sargAdhakAlInandayaNakotpatipUrvaM janyajJAnasthAsambhavAt nityajJAnasindau tadanyathAnupapatyA janyajJAnatvasva zarIrakAtAvacchedakatvAditi vAcyam 'nityaM vijJAnamAnandaM brahma' iti zrutyanyathAnupAneH tulyayuktyA janyasukhatvasyaiva zarIrAdikAryatAvacchedakatvAt / na ca tathApi dhvaMsApratiyoginaH muktikAlInasukhAdeH prAgabhAvapratiyogitvopagame tatra = mutisakhAdI kAraNAntarakalpane gauravamiti vAcyam, tAhazakAraNakalpanasya AgamamUlatvAt = 'sukhamAtyantikaM yatra...' ityAdizrutimUlakatvAt / etena viSayAbhAvato mokSe sukhazabdAbhidheyAbhAva eveti pratyuktam tasya caturarthatvAt / tadataM tatvArthakArikAyAM loke caturkhihArtheSu sukhazabdaH prayujyate / viSaye vedanAbhAve vipAke mokSa eva ca // 15 // iti / tatazca mokSasyaiva tA sukhazabdAbhidheyatvAdasambhava eva tA sukhAbhAtazahAyA iti vyattaM uttarAdhyayanabRhadavRttau ( u.:adhya. 36/gA. 31/pa.684) na ca sAkSAtkAramAgasya kSaNadayasthAyitayA talAze muktyabhAvApatiriti vAcyam, lAghavena tava dhvaMsApratiyogitvarUpanityatvAbhyupagamAt / na ca janyabhAvasya = prAgabhAvapratiyogitte sati bhAvattavata: sato dhvaMsa: Avazyaka iti muktisukhAdau taMsapratiyogitvApatiriti vAcyam, abhAvasya iva bhAvasyApi kasyacidutpannasyApi avinAzasambhavAt / dhvaMsasya prAgabhAvapratiyogitve'pi dhvaMsApratiyogittatat muktikAlInasukhAdeH prAgabhAvapratiyogitve'pi dhvaMsApratiyogitvasambhavAt / yathA prAgabhAvasyotpattiAstei vinAzo'stei / dhvaMsasyotpatirastei vinAzo nAsti / atyanyAbhAvAdestUmayaM nAstei / tathA gaganAderubhayaM nAstei ghaTAderubhayamastei mutisukhAdestutpatirastei vinAzo nAsti / ato janmatvaM na nAzyatvavyApyAm / na ca jAyabhAvatvaM tatheti vAcyam, janyabhAvatvena nAzahetutve = nAzyatve mAnAbhAvAt, aprayojakatvAta, janyatvaviziSTabhAvatvatvaM nAzyatvavyApyatAvacchedakaM paddhata bhAvatvaviziSTajavyatvatvaM ? ityatrAvinigamAcca / na caitamajanyasyApi bhAtasya kvacit nAzApatiriti vAcyam, tA tAzakasamavadhAnAsambhavAt, nAzakAraNAnAM nAzyaniSThatayaiva hetutayA doSAbhAvAt, muktikAlInasukhAdau nAzyatAvacchedakasambona nAzakaviraheNa ahIM je evo prazna thAya ke --> mokSakAlIna sukha athavA sukhAnubhava e janya na hoya to te sadAnana = anAdikAlIna hovAthI saMsArI avasthAmAM paNa raheze. phalataH baMdhana avasthA ane mokSaavasthAmAM koI phera nahIM paDe. athavA koI phera paDe to pAga mokSa avasthAmAM je prAptavya che te saMsAraavasthAmAM paNa sulabha haze to mokSa mATeno prayatna vyartha banI raheze <--- to enuM samAdhAna e che ke mokSadazAmAM sukha ke sukhAnubhavane janya nahIM mAnavAno artha evo nathI ke te sanAtana anAdiprakaTa che, enI utpatti nathI thatI' paraMtu teno artha evo che ke mokSAvasthAmAM je sukha ane sukhAnubhava utpanna thAya che teno anya ja padArthanI jema dhvaMsa thato nathI, paraMtu izvaranA jJAna vagere gAgomAM jema dhvasa pratiyogitAno abhAva che tema mokSakAlIna sukha ane sukhAnubhava dhvasanA pratiyogI nathI banatA. mATe te anAzya che. ahI prazna thAya ke --> mokSakAlIna sukha ane sukhAnu bhavano dhvaMsa bhale na thAya paraMtu mokSadazAmAM tenI utpatti thAya che te zarIra vagerenI gerahAjarImAM kevI rIte ghaTI zake ? <-- to teno javAba e che ke jo dehAdine AtmAnA prAgabhAvapratiyogI vizeSa guNonuM kAraNa mAnavAmAM Ave to mokSa avasthAmAM zarIra vagere na hovAthI sukha ane sukhAnubhavanI utpatti jarUra asaMbhavita thaze. paraMtu zvasaMpratiyogI janya AtmavizeSaguNo pratye zarIra Adine kAraNe mAnavAmAM uparokta doSane avakAza nathI raheto, kAraNa ke mokSakAlIna sukha ane sukhAnubhava dhvasanA apratiyogI hovAthI tenI utpatti zarIra AdinI gerahAjarImAM pANa thaI zakaze. AthI zarIra vagerene AtmAnA asapratiyogI vizeSa guNonuM ja kAraNa mAnavuM ucita che. ahIM evI zaMkA thAya ke --> matimAM sukhane prAgabhAvapratiyogI mAnavAmAM Ave to tenA pratye navA kArAganI kalpanA Avazyaka banavAthI kAryakArAgabhAvamAM gaurava thaze --- to enuM samAdhAna ema che ke muktimAM sukha che-A vAta Agama pramANathI siddha hovAthI mokSakAlIna sukha, jJAna vagere pratye anya kArANanI kalpanA e AgamamUlaka hovAthI te gaurava phalamukha = pramAAmasiddhanuM nirvAhaka che. tethI tenA svIkAramAM koI doSa nathI. Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 vyAyAloke prathama: prakAza: janyattasvarUpavimarza sAmAnyalakSaNAjAgadIzIkAzikAnaMdIsaMvAdaH * kasambandhena ghaTatva-paTatvAdimattvarUpajanyatvasya nAnAtvAt / __kiJca janyabhAvatvena nAzahetutve'pi kathaM muktI sukhAdidhvaMsaH, tava pratiyogitayA yogyAtmavizeSaguNanAzaM prati ------------------bhAnamatA - - - - - - - - - - - - -- - - - - tamAzApatyayogAt / bhaTTAstu avacchedakatAsambandhoneva jJAnaM prati zarIrasya hetutayA nityasukhasAkSAtkArasya tena sambandhena kucApyanutpaterazarIrasthApi tatsambhavAt / na caitaM atyadApi zarIraM vinA anacchiAsukhajJAnaM syAditi vAcyam, zarIrA'ghaTitajJAtAsAmagyA: tatvajJAnaghaTitatvAt / na ca janyajJAnasya mokSarUpatve tamAze mokSo'pi nivarteta iti vAcyam, tatajjJAnavyaktinitatAvapi sukhasAkSAtkAradhArAyA anivRtarityAhuH / tadasat, tadavadeva dehAderapi pravAhaniyamasvIkArapasAta, sukhasya dehabhogyatvaniyamAt yathA svarge'pi dehavirahApateriti nyAyalIlAvatIkAraH (nyA.lI.pa.58) / tadapi na samya, sukhatvAcchivAsya bhogyattamAganiyamAt, tA dehaniteze gauravAt / nanu prati gogitAsambandhana nAzaM prati tAdAtmyena pratiyogino hetutvAt nAzahetutayA janmAtasya sindaH nAzakAraNAnAM talAzyaniSThatayA hetuttopagame'pi prAgabhAvapratiyogino muktisukhAdeH nAzyatvApati: durvArA, tara tAdA-tmpena mutisukhAdeH satvAditi cet ? na, janyabhAvatvena nAzahetutvopagame nAzajatAkatAvacchedakatayA'bhimataM janyatvaM hi pratasapatiyogitvarUpaM, prAgabhAvapratiyogitvalakSaNaM, avacchiAvizeSaNatAsaMsargeNa kAlavatyatyantAmA|vapatiyogittasta-rUpaM, stAnAdhikaraNIbhUtakAlatatyatyantAbhAvapratiyogittAtmakaM, yAtatkAlatatimilatvaM, tA yadi svItirota tadA sahagAhakalAghate'pi kArANatAvacchedakazarIragauratam / ato janyatvamA kAlikavizeSANatAsambandhena ghaTatvarUpaM grAhya, pUrvApekSayA zarIralAghavAt / tacca janyattasamavyAyameva / tadataM sAmAnyalakSaNAjAgadIzIkAzikAnaMdyAM' 'kAlikeA ghadattAdeH janyamApatitayA ghaTatvAderapi kAryatvasamaniyatatvAditi' (sA. la.kA.) / titu kAlikena padatta-matatvAdikapi ghaTatvavat janyatvasvarUpaM sambhatatIti vinigamanAtirahAt janyatvamA kAlikavizeSaNatAsambandhena ghaTatva-paratvAdimatvarUpaM prasajyeta / kAlikasambandhena = kAlitatizeSaNatAsaMsargeNa ghaTatva-paTatvAdimattvarUpajanyatvasya nAnAtvAt nAzakArANatAvacchedakAnAtyAyukAnantakAryakAraNabhAtApatiH / tasavyAvatyarthaM nAzakatAvacchedakakoTau deyasya bhAvatvasya vizeSaNavizeSyabhAve vinigamanAviraheNAtigauravAcca janyamAvatvena nAzahetutAyA aprAmANikatvAna muktikAlInasukhAdeH janyatve'pi nAzApatiriti hadayam / / 'tuSyatu...' vyAgenAha - kica, janyabhAvatvena nAzahetutve'pi = janyabhAvatvAccheizanAzahetutvAjhIkAre'pi, kathaM muktI suvAdidhvaMsa: syAt ? tava = naiyAyikasya mate pratiyogitayA = svanirUpitapratiyogitAsambandhena - - - - - - - - - - - - - - - -- -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- --> je bhAva5dArtho janya hoya teno dhvaMsa avazya thAya che. jema ke ghaTa, paTa vagere bhAva padArtho janya hovAthI asapratiyogI bane che. AthI mukitakAlIna sukha, jJAna vagerene prAgabhAvapratiyogI=janya mAnavAmAM Ave to teno paNa kyAreka nAza thavAnI Apatti Avaze. --- A samasyAnuM samAdhAna e che ke je rIte dhvasa janma=prAgabhAvapratiyogI hovA chatAM avinAzI che te rIte muktisukha vagere pAga janya hovA chatAM avinAzI saMbhavI zake che. janyatva kAMI nAzvatvanuM vyApya nathI. --> janyatva bhale dhvaMsapratiyogitAnuM vyApya na hoya paraMtu janyabhAvatva to asapratiyogitAnuM vyApya che ja. ghaTAdi sthalamAM A niyama siddha thayela che. mukitasukha paNa janya bhAva hovAthI nAzya banavAnI Apatti ubhI ja raheze. --- A ApattinA parihAramAM ema kahI zakAya ke janyabhAvatva nAzyatvavyApya che- evI vAta aprAmANika che. nAkSatvavyApyatAvacchedakane janyaviziSTa bhAvatvatvasvarUpa mAnavuM ke bhAvaviziSTa janyasvarUpa mAnavuM ? te bAbatamAM paNa vinigamanAviraha che. bIjI vAta e che nAzaka padArtha nAzyamAM rahIne ja teno nAza kare cheA vAta to taiyAyikane pAra mAnya che. ethI ja bhAvano nAza na mAnavAmAM ajanya bhAvano nAza thavAnI Apattine avakAza nathI raheto, kAraNa ke ajanyabhAva padArthamAM nAzaka padArtha rahI zakato ja nathI. muktisukha vagereno paNa nAza thavAno avakAza nathI raheto, kAraNa ke temAM nAzajanaka padArtha raheto nathI. vaLI, eka vAta e che ke janyabhAvatvane nAzyatvanuM vyApya mAnavAmAM Ave to paNa ahIM savAla e Ave ke nAzyatvavyApyatAvachedakIbhUta ja tvanuM svarUpa zuM che ? prAgabhAvapratiyogitvanI apekSAe kAlikasaMbaMdhathI ghaTatvasvarUpa janyatva laghuzarIra hovAthI ane kAlikavizeSANatA saMbaMdhathI ghaTatva kAryamAtramAM rahevAthI kAlikasaMbaMdhathI ghaTatvane ja janyatvasvarUpa mAnavAmAM Ave to vinigamanAvirahane lIdhe kAlikasaMbaMdhathI paTava, mahatva vagerene paNa janmasvarUpa mAnI zakAya che, kAraNa ke te badhA pAga kAryamAtramAM rahevAne lIdhe kAryatA samaniyata che. pANa AvuM mAnavA jatAM janyatva svayaM kAlikavizeSAgatA saMbaMdhathI ghaTa-paTavAdimava svarUpa banavAne lIdhe bahurUpI banI jaze. janya anekavidha banavAne lIdhe, pratiyogI hovAthI nAzaheturUpe siddha thanAra janyabhAvamAM rahenAra nAzahetutApravacchedakIbhUta janyabhAva paNa anekavidha = aparimita banI jaze. nAzakAraNatAvacchedaka anekavidha banavAne lIdhe kAryakAraNabhAva paNa anekavidha thavAthI mahAgaurava Avaze. AthI ja bhAvatvane nAzaetutAavacchedaka svarUpa mAnavuM aprAmANika Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * dinakarIgavatinirAkaraNe muktAvalIprabhAsaMvAdadyotanam 89 aikAdhikaraNyAvacchinnasvapUrvavRttitvasambandhena yogyavizeSaguNatvena hetutvAt, muktI vizeSaguNAnutpattyA pUrvavizeSaguNanAzAyogAt / na ca suSuptiprAkkAlInajJAnanAze vyabhicAravAraNAya svapUrvavRttitvaM svAdhikaraNakSaNApAgabhAvAdhikaraNa------------------bhAnamatI --------- -------- yogyAtmavizeSagaNanAzaM prati aikAdhikaraNyAvacchinnasvapUrvavRttitvasambandhena = stasAmAnAdhikaraNyaviziSTasvAvyavahitapUrvakSaNatittasaMsargeNa yogyavizeSaguNatvena hetutvAt / yA pratiyogitAsambanhona yogyavibhutizeSaguNanAzasta stasAmAnAdhikArastAbyavahitapUrtatartitvobhayasambandhena logyavibhuvizeSaguNa iti sAmAnAdhikATotA nAzakattaM bodhyam / kAryatAtattachedake yogyatvAnupAdAne prAyazcitAdijayAdRSTanAze vyabhicAra: / yogyatA (laukikasAkSAtkAraviSayanirvikalpakAtyataratvamatIndrigajAtizUnyatvaM vA ? spAdivAze vyabhicAravArANAya vibhivti| saMyogAdinAze vAbhicAratAraNArA vizeSeti / kAraNatAtattadake yogyatta-vizeSatvagorupAdAjAlA ditIpakSaNotpAhaSTasaMyogAdinA tatIpakSaNe'pekSAladinAza: / sAmAnAdhikAgasambanivezA zabdAdinA gajhikarANAnAM jJAnacchAdInAM nAzaH, svAvyavahitapUrvavatitvasambazanivezAcca na jJAnAdInAmutpatikAle icchAdinA nAza: iti (mu.kA.215 di.pa.244) iti dinakarIyakRt / tadasata, kAraNatAvacchedake yogyatta-vizeSatvayorupAdAno'pi :apekSAbandinditIyakSaNotpahocAdinA tRtIyakSaNe'pekSAbundeH nAzApordarittAt, kAraNatAvacchedake yogyatta-vizeSatvanitezagati, apekSAbudvinditIpakSaNe tadadhikaraNe jJAnAdikaM notpAta ityA pramANAbhAvAditi (mukkA. 225.pa.pa. 246) muktAvalIprabhAkAro nRsiNhshaastrii| muktI vizeSaguNAnutpatyA = sukhAdimiLovAdilakSaNatizeSaguNAnutpAdena pUrvavizeSaguNanAzAyogAt = pUrvotpahAsukhAdinAzAsambhavAt / na ca suSupau jJAnAhAnutpAde'pi tatprAkkSaNotpAjJAnAdinAzAt suSuptiprAkkAlInajJAnanAze vyabhicAravAraNAya - gatirekabhicAranitArANAya, kAraNatAtacchedakasambandhaghaTakIbhUtaM svapUrvavRtitvaM = svAdhikaraNakSaNaprAgabhAvAdhikaraNakSaNavRttitvaM - stAdhikaraNIbhUto yaH kazcit kSaNa: tatprAgabhAvAzikarapIbhUto ya: kSaNa: tahiArapitatittaM vAcyam na tu svapAgabhAvAdhikaraNakSANavatitvasvarUpaM svpuurvvtitvmupaadeym| ata: suziprAnAlotpAjJAnAspa ditIpakSaNaviziSTasta nidrApAtAlotpAjJAnanAzakatvam / svanirUpitapratiyogitAsambandhana nAzAdhikaraNavidhayA'bhimatasya suSaziprAkakAlotpAjJAnasya didatIpakSaNaviziSAstAdhikaraNIbhutasuSaptyAAkSaNaprAgabhAvAdhikaraNIbhUte suSaptyavyavahitapUrvakSaNe titvena nirutastapUrvavatittasambandhena suSuptiprA kAlotpanajJAne yogyavibhuvizeSaguNaspa satvAt / ata: = stapUrvavattitvasya nirutasvarUpasyopAdeyatvAt, caramajJAnasukhAdeH = yajjJAnasukhArAnantaraM mukti: tajjJAnasukhAdeH, vditIyakSaNaviziSTasya svasyaiva svanAzakatvAt na vyabhicAraH = gatirekabhicArAvakAzaH, muktiprAkkAlInajJAnasukhAdeH ditIyakSaNaviziSTasvAdhi cha - prema siddha thAya che.. kishc.| 1NI, zrI pAta mech| sanyamApane nAza tutAmaya mAnavAmAM Ave to pAya mokSamA supa vagereno vaMsa taiyAyikamatAnusAra kevI rIte thai zake ? AnuM kAraNa e che ke navAdhika matAnusAre pratiyogitA saMbaMdhathI utpanna thanAra yogya AtmavizeSagAganA nAza pratye ekAdhikaraNyavacchinna svapUrvavRttitvasaMbaMdhathI yogyavizeSagAga kArAga che. dA.ta. saMsAradazAmAM caitramAM jJAna utpanna thayA pachI icchA utpanna thAya to te icchA pUrvavRtti jJAnanI nAzaka banaze, kAraNa ke te jJAna icchAnuM samAnAdhikarAga ane icchAnI pUrvavRtti hovAthI icchA sAmAnadhikaramyaviziSTa-svapUrvavRttivasaMbaMdhathI jJAnamAM raheze tathA pratiyogitAsaMbaMdhathI jJAnanAza pAga jJAnamAM ja utpanna thaze. kArya-kArAga vacce sAmAnAdhikaraNya ghaTI javAthI uparokata kAryakAraNabhAva taiyAyikamatAnusAra saMgata thAya che. paraMtu muktimAM to vizeSa guNanI utpatti na thavAthI pUrvavRtti sukhAdi vizeSagugano nAza kevI rIte thaze ? kema ke pUrvavRtti guNamAM svasAmAnAdhikaramyaviziSTa pUrvavRttinA saMbaMdhathI koi vizeSa guNa rahetA ja nathI. kArAganI gerahAjarImAM kArya kevI rIte utpanna thai naiyAyi: :- na ca su. / mAlA tAmasaMyamA sapUrvatitAno niveza 42vAmA sAmela cha, no artha prAgabhAvAdhikarAgakSAvRttitA karavAmAM Ave to suSumipUrvakAlIna jJAnanA nAzamAM vyatireka vyabhicAra Avaze. kArAga ke suSamimAM koi vizeSaguNa utpanna na thavAthI supumipUrvakAlotpanna jJAna koi paNa samAnAdhikaraNa vizeSaguNanA prAgabhAvanI adhikaraNa kSaNamAM vRtti nahIM bane, jenA phalarUpe sAmAnAdhikaraviziSTa svapUrvavRttitA saMbaMdhathI koi vizeSaguNa suputinI pUrvakSAge utpanna thayela jJAnamAM nahIM rahe. paraMtu supumimAM pUrvotpanna jJAnAdino nAza thAya che e to nizcita che. AthI vinA kAraNe kArya utpanna thavAthI vyatireka vyabhicAra Avaze. AnA nivAraNa mATe pUrvavRttitA = svAdhikaraNakSANaprAgabhAvAdhikaraNakSAvRttitA ema mAnavuM paDaze. arthAt potAnA prAgabhAvanI nahIM paNa potAnI adhikarANIbhUta evI koi paNa kSAganA prAgabhAvanI adhikarANIbhUta evI lAgamAM rahevuM te ja svapUrvavRttinA svarUpa che. AvuM mAnavAmAM Ave to uparokta vyabhicAra doSanuM nirAkaraNa thai jaze. AnuM kAraNa e che ke suSumipUrvakAlotpanna jJAna be kSANa sthAyI hovAthI suputinI prathama bhAga pAga tenuM adhikaraNa banaze. tethI svAdhikarAgakSaNa = suputiprathamakSANa pANa thaze. suSuptinA prathama kSAgano prAgabhAga sumi pUrva samaye hAjara hoya che. tethI svAdhikarAga Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 vyAyAlote. prathamaH prakAza: apekSAbundinAze pakSatAjAgadIzIgaGgAsaMvAdavidyotanam kSaNavRttitvaM vAcyA, atazcaramajJAnasukhAdeH dvitIyakSaNaviziSTasya svasyaiva svanAzakatvAnna vyabhicAra iti vAcyam, evaM sati anyatrApi svasyaiva svanAzakatvaprasaGgAt / apekSAbuddherapi tRtIyakSaNe dhvaMsaprasaGgAt, anantakSaNApravezalAghavAt, ------------ ----- HomalI , ------------- karaNIbhUtasuSapTAdhakSaNapAgabhAvAdhikaraNIbhUte muktyavyavahitapUrvakSaNe titvena nirutastapUrvatitvasambandhena muktiprAktAlotpalazAla sukhAdI yogyavizeSaguNasya satvAt / vastuta: svena svavyavahitapUrvakSaNatiyogyavizeSaguNanAzavArANAya sTapUrvavatitvaM = svAvyavahitapUrvavatitvaM hi svAdhikaraNIbhUto yaH kazcitkSaNa: tatprAgabhAvAdhikaraNakSaNaprAgabhAvAnadhikaraNa-tatprAgabhAvAdhikaraNakSaNavatitvasvarUpamupAdeyamiti zahAganyAzayaH / prakaraNakAra: tamirAkurute evaM sati = suSuziprAktAlotpannajJAnasya vditIyakSaNaviziSTasya svasyaiva svanAzakatvapratipAdane sati, anyatrApi = jAgadadazAyAmapi svasyaiva jJAnAdeH svanAzakatvAsAta, suSaptyanantarakSaNotpatrajJAnAdedhi ditIyakSaNaviziSTasya svAdhikaraNIbhUtaditIyakSaNaprAgabhAvAdhikaraNIbhUtaprathamakSaNanikhapitatatitAviziSTa svariman satvAt / kivaM ayameko'yaka' ityAkArikAyA apekSAbundeH api vditIyakSANatitAviziSTha-svAdhitaraNIbhUtavditIyakSaNaprAgabhAvAdhikaraNIbhUtapathamakSaNatitvena ditIyakSaNaviziSTAt svasmAt svotpAdApekSayA tRtIyakSaNe dhvaMsaprasAt / ja ceSTApatitayaitadapagantumarhati, naiyAyikamatAnusAreNApekSAbundeH cturthkssnnvtidhvNsprtiyogitvaat| caturthakSaNe vditvApratyakSAnyathAnupapatyA'pekSAbubdaiH zikSaNAvasthAyitvakalpanam, vditvapratyakSatvAcita prati ayameko'yamekaH' ityAkArakApekSAbubdaH kAraNatvAt / na cApekSAbundisatve'gimakSaNe vditvapatyakSotpatisammavAkSiNAvasthAyitvakalpajA'sammata iti vAcyam, viSayatAsambandhena vditvapratyakSa prati tAdAtmyena viSayasya kAraNatayA viSayasatvasyAvAzyakatvAt, bditvotpati vinA tadasambhavena vditIyakSaNe ditvotpatikalpAmiti pksstaajaalIzAt (.) / vidha stapUrvavRtitvasya svAdhikaraNakSaNaprAgabhAvAdhikaraNakSaNavRttitve svIkriyamANe svabhedena svAdhikaraNakSaNAnAM bhedAdanAtakSaNapravezagauravam / tadapekSayA anantakSaNApravezalAghavAt = tatatsvAdhikaraNakSaNAnAmapravezena kSaNaprAgabhAvAdhikaraNIbhUta kSaNa = suSuptinI pUrvanI kSaNa banI zakaze. te kSaNe to suSumipUrvazraNotpanna jJAna hAjara che ja. tethI potAnI utpattinI dvitIya kSaNathI viziSTa evuM nidrAprAphikSaNotpanna jJAna svAdhikarAgakSaNaprAgabhAvAdhikaraNakSaNavRttitAsaMbaMdhathI supumipUrvakSaNotpanna jJAnamAM rahevAthI tenuM nAzaka banI zakaze. A rIte mAnavAnuM Avazyaka hovAthI muktipUrvazrAmotpanna sukha, jJAna vagereno nAza paNa zakya banaze, kAraNa ke mukitapUrvakSaNotpanna jJAna sukhAdi paNa dvitIyakSaNaviziSTa bane chate potAnA ja nAzaka banI zakaze. te A rIte --> sva = muktipUrvakAlIna jJAna-sukhAdi, tenI adhikaraNIbhUta kSaNa = mukitaprathamakSaNa, tenA prAgabhAvanI adhikaraNIbhUta kSaNa, = muktipUrvavartI kSaNa. te kSaNamAM mukitapUrvakAlIna jJAna-sukhAdi vRtti hovAthI dvitIyakSAviziSTa muktipUrvakAlIna jJAna-sukhAdi svAdhikaraNakSaNaprAgabhAvAdhikaraNakSaNavRttitAsaMbaMdhathI mukitapUrvakAlIna jJAna-sukhAdimAM rahI jaze ke je potAnA samAnAdhikarA pAra che ja. Ama vivakSita kAraNatAavacchedakasaMbaMdhathI carama jJAna sukhAdimAM = muktipUrvakAlotpanna jJAna-sukha AdimAM kAraNa rahevAthI svapratiyogitAsaMbaMdhathI tyAM aMtimajJAna-sukhAdikvaMsa paNa raheze. arthAt mukitapUrvekSaNotpanna jJAna, sukha vagereno paNa mukitamAM nAza thai zakaze. AthI yogya vibhuvizeSaguNane svottaravRtti vizeSa guNathI nAhya mAnavAmAM koi bAdha nathI. syAdvAdI - parva sa| be sumipUrvakSaNotpanna jJAnAdine ja potAno nAzaka mAnavAmAM Ave to anya sthale jAta avasthAmAM paNa utapanna thayela jJAnane uparokata rIte potAnA nAzaka mAnavAnI Apatti Avaze, kAraNa ke utpattinI dvitIya kSaNe te jJAnAdi utpattikAlIna jJAnAdimAM svasAmAnAdhikaraNyaviziSTa svAdhikaraNakSaNaprAgabhAvAdhikaraNakSaNavRttitAsaMbaMdhathI rahI zake che. sva = suSuptiuttarakAlIna jJAna, tenI adhikaraNa kSaNa = utpattinI prathamakSaNa ane dvitIya kSaNa. temAMthI dvitIya kSaNanA prAgabhAvanI adhikaraNIbhUtakSaNa = utpattinI prathama kSaNa, temAM te jJAna rahe che ja. A rIte sarvatra dvitIyakSaNaviziSTa jJAnAdi pote ja potAnA nAzaka banavAnI Apatti AvIne ubhI raheze. - mare. tathA apekSAbuddhino paNa anya sAmAnya jJAnAdinI jema tRtIya kSaNe nAza thavAnI Apatti Avaze. Azaya e che ke "A eka ane A eka" AvI apekSAbuddhithI dvitvasaMkhyA utpanna thAya che. visaMkhyAjanaka apekSAbuddhi taiyAyikamate 3 kSaNa sudhI rahe che. cothI kSaNe teno nAza thAya che. paraMtu pratiyogitAsaMbaMdhathI thanAra AtmAnA yogyavizeSaguNanAza pratye svasAmAnAdhikaraNyaviziSTa svAdhikaraNakSaNaprArAbhAvAdhikaraNakSaNavRttitAsaMbaMdhathI vizeSaguNane kAraNa mAnavAmAM Ave to potAnI utpattinI dvitIya kSaNe apekSAbuddhi pANI utpattikAlIna sva = apekSAbuddhimAM uparokata saMbaMdhathI rahevAnA lIdhe potAnI utpattinI tRtIya kSaNe apekSAbuddhino nAza thai jaze. svAdhikaraNakSaNa tarIke apekSAbuddhinI dvitIya kSaNa levAthI tenA prAgabhAvanI adhikaraNIbhUta svotpattikSaNamAM rahenAra potAnAmAM ja apekSAbuddhi uparokata saMbaMdhathI rahI zakaze. svotpattinI dvitIyakSane potAnAmAM nAzaka rahevAthI apekSAbuddhino tRtIya kSaNe nAza thavAnI Apatti anivArya banaze. mana | bIjI vAta e che ke kAraNatAavachedakasaMbaMdhanI aMdara ghaTakarUpe je svapUrvavRttitvano niveza karela che, tene svAdhikaraNakSaNaprArAbhAvAdhikaraNakSaNavRttitvasvarUpa mAnavA karatAM prAgabhAvAdhikaraNekSaNavRttinyasvarUpa mAnavuM ucita che. kAraNa ke Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vyAyavArtikavyapoha: * 83 svaprAgabhAvAdhikaraNakSaNavRttitvarUpasyaiva svapUrvavRttitvasya sambandhamadhye nivezAt, tattajjJAnabhinnatvasya nAzya tAvacchedakakoTau / nivezAt, suSuptau pramANasiddhatayA jJAna-sukhAdinAzakAntarasvIkAre'pi muktau tatsvIkAre pramANAbhAvAt / yattvetatkSaNotpannayogyavibhuvizeSaguNatvena nAzyatA etatkSaNottarakSaNavRttitvaviziSTayogyavibhuvizeSaguNatvena nAzakatA, ------------------bhAnumatI------------ lAghavAt svaprAgabhAvAdhikaraNakSaNavRttitvarUpasyaiva svapUrvavRttitvasya sambandhamadhye = kAraNatAvacchedakasaMsargakukSau nivezAt / tathA ca muko vizeSaguNAnutpAdena sukhanAzAsambhavAt / na caivaM apekSAvRndaH tRtIyakSaNe nAzApatiriti vAcyam, tattajjJAnabhinnatvasya = apekSAbudibhedasya nAzyatAvacchedakakoTau nivezAt / tathA ca svanirapitapatiyogitAsambandhenApekSAbuddhibhinayogyAtmaguNanAzatvAvacchiA prati svasAmAnAdhikarA.yaviziSTasvaprAgabhAvAdhikaraNakSaNatRttitvasaMsargeNa vizeSaguNasya kAraNatvamiti phalitam / vastuta: pUrvottarItyA stasAmAnAdhikAyaviziSTasvaprAgabhAvAdhikaraNakSaNaprAgabhAvAnadhikaraNa-tatprAgabhAvAdhikaraNakSaNatitvasambandhasyaiva kAraNatAvacchedakasaMsargatA / na ca tathApi saSadhipAkkSaNotpannajJAnasakhAdinAze vyatirekaLyabhicAra: pUrvamupadarzita: kiM kAkena bhakSita: ? iti zaThanIyam, suSuptau vizeSaguNAntarAnutpAdasya pramANasindatayA = naiyAyikarAbdAntasindatayA suSupau tatprAkSaNotpAjJAnasukhAdinAzArthaM jJAnasukhAdinAzakAntarasvIkAre'pi phalamukhatvena gauravAnavakAzAt mukto tatsvIkAre = jJAnasukhAdinAzakAntarATrIkAre pramANAbhAvAt / etena suSupau jJAnAdinAzakatayA'vazyaklaprasgava muko jJAnAdinAzakatvamiti pratyAkhyAtam nirAvaraNajJAnasya dhvaMsApratiyogitvAt / anena utpattidharmakasya sarvasyAnityabhAvAt sarvamutpatidharmakamanityaM dRSTam' (nyA.vA. 9-9-12) iti nyAyavArtikakAravacanapAkRtam taMse vyabhicArAcca / / pare tu svatvasya tataLyaktiparyavasAyitayA tatadguNasya tatadguNo nAzaka: ityAhuH / tadasata, ekasmina kSaNe nAnAvizeSaguNavyaktInAM nAzena tavyaktinAzaM prati tadvyaktitvena kAraNattakalpanaM bahutarakAryakAraNabhAvAdhivayasampAdakam / ata etatkSaNotpanayogyavibhuvizeSaguNanAzaM prati etatkSaNotarakSaNavRtitvaviziSTayogyavibhuvizeSaguNasyaiva kAraNatA vakumucitetyAzayavatAmabhipAyamAha - yattu iti / totyonAnveti / etatkSaNotpannayogyavibhUvizeSaguNatvena nAzyatA = pratiyogitAsambandhenaitatkSaNotpAvibhutizeSaguNanAzatvena kAryatA, svasAmAnAdhikaraNyaviziSTastapUrvavatitvasambandhena etatkSaNottarakSaNavRttitvaviziSTayogyavibhuvizeSaguNatvena nAzakatA = nAzakAraNatA / na cApekSAbundaH tRtIyakSaNe nAzApatiriti vAcyam, apekSAbundinAze tema karavAmAM tana tana svaadhikaraNakSAganI niveza na thavAthI lAghava che. AvuM mAnavAmAM apekSAbuddhino dvitIyakSANe nAza thavAnI Apattino avakAza rahe che, jenA nivAraNa mATe tat tat jJAnabhinnatvano arthAt apekSAbuddhibhedano nAzyatAavachedaka koTimAM niveza karI zakAya che. AthI svanirUpita pratiyogitAsaMbaMdhathI apekSAbuddhibhinnayogya AtmavizeSaguNanAzatnAvacchinna pratye svasAmAnAdhikaraNyaviziTasvaprAgabhAvAdhikaraNakSaNavRttitvasaMbaMdhathI vizeSa guNa kAraNa che - A prakArano kAryakAra bhAva phalita thaze. apekSAbuddhi nAThyakoTithI bahirbhata thavAne lIdhe teno dvitIyakSa nAza thavAnI Apatti nahIM Ave. su. / pUrva naiyAyi? lekha tuM -> sapUrvavRttityane svAganApi ttitva135 manapAmA suputimA supumipUrvakSaNotpanna jJAnAdino nAza thaI nahIM zake. <- tenA samAdhAnamAM ema kahI zakAya ke - nidrAvasthAmAM jJAnAdi vizeSaguNanI utpatti nathI thatI chatAM paNa nidrApUrvakAlIna jJAnAdino nAza thAya che - A vAta pramANasiddha hovAthI supumi kAlamAM pUrvakAlIna jJAnAdinA nAzakarUpe koikanI kalpanA karavI Avazyaka che. pramANasiddha vastusthitinuM nirvAhaka hovAthI A gaurava nirdoSa che. ahIM -> supumipUrvakAlotpanna jJAnAdino subhumimAM je nAzaka haze tene ja muktipUrvakAlIna jJAnAdino mukti mAM nAzaka mAnI zakAya che. <- AvuM kathana ayogya che, kAraNa ke mokSamAM pUrvakAlotpanna jJAnAdinA nAzakanI kalpanA karavAmAM koI pramANa nathI. pramANa vinA prameyanI kalpanA karavI asaMgata che. yattve. / sahI abhu naiyAyiona kuMthana cha -> uparota aryamAmA sano niveza 2 khopAdhI sapahArtha badalatAM kAryakAraNabhAva badalI jaze. ghaTaka badalatAM tenAthI ghaTita padArtha paNa badalI jAya che. AthI svapadArthabhedaprayukta anaMta kAryakAraNabhAva svIkAravAnI Apatti Avaze. AnA karatAM etakSaNotpanna yogya vibhuvizeSaguNane nAzya mAnavAmAM ane ekatsagottarakSaNavRttitvaviziSTa yogya vibhuvizeSaguNane nAzaka mAnavAmAM lAghava che. vartamAna kSaNamAM rahenAra caitrIya jJAnAdino nAza vartamAnakSaNa pachInI kSaNamAM rahenAra citrIya jJAnAdi dvArA thaI zakaze. jo ke AvuM mAnavAmAM apekSAbuddhino pAga tRtIyakSAge nAza thavAnI Apatti ubhI rahe che, chatAM dvi-pratyakSane apekSAbuddhinAzanI vizeSa sAmagrI mAnIne tenuM nirAkaraNa karI zakAya che. ahIM pratiyA mevI -gha2- ne prathama kSAge 'ayameko'yamekaH' AvAjApAzI apekSAnudinyatra yAyacaM. 5chInI ditIya kSaNe ghaTa-paTa mAM dvitva saMkhyA utpanna thAya che. pachI tRtIya bhAge ghaTa-paTanA vizeSANIbhUta svitvanuM nirvikalpaka pratyakSa utpanna thAya che. A dvivatvanuM nirvikalpaka prazna e ja apekSAbuddhinA nAzanI vizeSa sAmagrI che. AthI caturtha kSaNe dvivatvanuM savikalpaka pratyakSa ane apekSAbuddhinAza utpanna thaze. pachInI kSaNe dvi-saMkhyAno nAza thaze. A rIte vizeSa sAmagrInI upasthiti nRtIyakSANe thavAthI Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 nyAyAloke prathamaH prakAza: apekSAbdinAze muktAvalIma aSAqatmatAviSkAra: * apekSAbuddhinAze dvitvapratyakSazca vizeSasAmagrI, caramajJAnAdikantUttarakSaNavRttitvaviziSTaM svameva svasya nAzakamiti, tanna, etatkSaNAvRttiyogyavibhuvizeSaguNatvenaiva nAzakatvaucityAt / yattvAtmamanoyogAdinAzAdeva muktau jJAnasukhAdinAza iti, tanna, AtmamanoyogodinAzasya svapratiyogijanyajJAnasukhAdinAzakatve jJAnasukhAdInAM bahukSaNAvasthAyitAprasaGgena parasya siddhAntabhaGgaprasaGgAt / ------------------bhAnumatI----------------- vditvapratyakSaca vizeSasAmagrItyabhyupagamAt, sAmAnyasAmagyA: vizeSasAmagrIsamavahitAyA eva stkaaryjnkttaat| etenApekSAbunderape svanditIyakSaNatatiguNatvena nAzApatyA ditvanirvikalpakSaNa etApekSAbundinAze caturthakSaNe ditvanAzAda viSayAbhAvena tatkSaNe ditvaviziSTapratyakSAnupapatiriti pratyAkhyAtam dittapratyakSarupatizeSakAraNAmAtAt tRtIyakSaNe'pekSAbunde zAyogAt / natvevaM prathamakalpe gajjJAnAnantaraM mutistAhazajJAnAnantaraM tadAtmAnI jJAnAdhanutpatyA talAzAjupapatiH / taLyaktitvena stasyaita svanAzakatve tasya kSaNikatvApatiH / yadi ca tadanantaramapitA ghaTAdisaMyogotpatyA tadeva nAzakamityucyate tathApi mahApralayapUrtatRtIyakSaNotpahAcaramAtmasAkSAtkAravditIyakSANe guNotpAdastIkAre kSaNikagupAnIkAreNa tRtIyakSaNe mahApralayAnupapate: talAzakaM durlabhameta / na ca caramAtmasAkSAtkAreNAdRSTamAnAze kAraNAbhAvena mahApalayAnupapatiriti vAcyam mahApralayAnurodhena tatkSaNasyaiva tajanakAhaSTamAranAze pratibandhakattopagamAdityAzahAyAmAha - caramajJAnAdikaM tviti / prakaraNakAra etada dUSayati-tameti / yadyapi prakRtakalpasya kSANaghaTitatayA kSaNabhedena kAryakAraNabhAvAnAtyaprayukagauravamastrota tathApi spaSTatvAtadapekSya ayupagamatAdena prakArAntareNa pariStAramAha etatkSaNAvRttiyogyavibhuvizeSaguNatvenaiva nAzakatvaucityAt = nAzakAraNattasya nyAyyatvAt / etatkSaNotarakSaNatitvApekSayA etatkSaNAvatitvasya laghutvAt / tathA ca na muko muktiprAkSaNotpahAcaramajJAtA-suvAditaMsapasaGgaH, muktikAlInajJAnasukhAdeH muktipUrvakSaNavatittena nAzakatAtacchedakAnAkAntatvAt, sAmagrI varahe kAryodayAyogAt / na cApekSAbundeH tRtIpakSaNe nAzApati: "pUrvottarItyA tasbiAvAsya nAzyatAvacchedakakoTI nitezAt / tatazcaivamapi mukteH saMvidAnandamayatvamavyAhatameveti bhAvaH / athApekSAbundinAze bditvAdipratyakSasya kAraNatvaM na sammatati, gharadayaviSayakApekSAbudijanyaghaTAyanirvikalpakAtmataH parandayaviSayakApekSAbundeH ghaTaldayAbditvasatikalpanetA nAzApatiH / etamapekSAbudinditIpakSaNe yogyavibhuvizeSaguNotpatistIkArapakSe gharadayaviSayakApekSAbudiditIpakSaNotpalaparadayaviSayakApekSAbundeH gharadayanirtikalpakena ca nAzApatiriti cet ? na, apekSAbdinAze dittapratyakSasya svaprAgabhAvAdhikaraNakSaNapAgabhAvAdhikaraNakSaNatitvasambandhenauva ditvapratyakSAdeH kAraNatvasvIkArAditi muktAvalImaJjUSAkAraH (kAri. 225.mu.maM. pU.12) yattu AtmamanoyogAdinAzAdeva mukto jJAnasukhAdinAza: iti tanna, pUrtilAtmamana:saMyogAdinAzAnAM sarvadAtmani sattena sarveSAM jJAnAdInAM ditIpakSaNe nAzApateH / na ca tasya svapratiyogijanyajJAnAdinAzakatvAsAyaM doSa iti vAcyam, AtmamanoyogAdinAzasya svapratiyogijanyajJAnasukhAdinAzakatve jJAnasukhAdInAM kSaNamAgasthApitApattijirAkaraNe'pi nAzapratiyogina Atmamana:saMyogasya bahutarakSaNAvasthApitvena teSAmapi bahukSaNAvasthAyitAprasaGghana = kSaNAcatuSTayAvasthApitApatyA parasya = naiyAyikasya sindAntabhaprasazat = jJAnAdInAM tRtIyakSANa apekSAbuddhino nAza caturthakSaNe thaze. vizeSa sAmagrInI gerahAjarImAM sAmAnyasAmagrIthI vizeSa kArya utpanna thai nA zake. bhANAvavAnuM kAma sAmAnya zikSaka kare chatAM paNa vijJAna bhAgavA mATe to vijJAnanA zikSakanI ja jarUra paDe, itihAsanA zikSaka vijJAna na bhAgAvI zake. tathA muktinI pUrva bhAge utpanna thayela carama jJAna vagereno nAza uttarakSAvRttitvaviziSTa sva = caramajJAna vagere dvArA ja thaze. AthI | aMtima jJAna utpanna thayA pachI anya vizeSagAga muktimAM utpanna na thavA chatAM muktimAM carama jJAnAdinA nAzakano dukALa nahIM paDe. A rIte mokSamAM jJAnAdino nAza siddha thaze. <- tnn.| paraMtu 522 zrIma6 uparosaneyAyiya sAye samata nathI. zrImacharnu sAnA prativAmA meyana che ke etakSAgauttarakSAvRttitvaviziSTa yogya vibhuvizeSaguNane nAzaka mAnavAmAM nAzakatAavacchedaka dharmanA zarIramAM gaurava AvI paDe che. tenI apekSAe etakSaNaavRtti yogya vibhuvizeSaguNane nAzaka mAnavuM ucita che, kAraNa ke tema karavAmAM nAzakatAavachedaka dharmanuM zarIra laghu bane che. Ama lAghava sahakArathI etannANAvRttiyogyavibhuvizeSaguNatvamAM nAzakatAavacchedakatA siddha thavAthI muktimAM carama jJAnAdino nAza thavAnI Apatti nahIM Ave, kAraNa ke etakSANa = muktipUrvakSAmAM caramajJAnAdi vRtti hovAthI mukti avasthAmAM rahela muktipUrvakSAgotpanna carama jJAna Adi svayaM muktipUrvakSaNotpanna carama jJAnAdinA nAzaka nahIM banI zake ane anya koi vizeSa guNanI muktimAM utpatti thatI nathI, ke je carama jJAnAdino nAza karI zake. A rIte mukitamAM pUrvakAlIna sukha, jJAna Adi 1 dRzyatAM 42 tame pRSThe. Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * yogyavibhutizeSaguNanAzyatvavicAre sAmAnyalakSaNAgAdAdharIsaMvAdasamarthanam * 45 RjusUtranayAvalambinastvAhuH akhaNDajJAnasukhasantatireva mokSaH / na ca santatyanupapattiH, pUrvapUrvakSaNAnA------------------bhAnumatI------------------ vatidhvaMsapratiyogitvalakSaNaM kSaNikatvamiti yaugarAbdAntavilayApateH / ayamagAzayaH jJAnajanako yo vijAtIyAtmamana:saMyogaH kripayA janita: tasya vditIyakSaNe jJAnamupajAyate tajjalikA kriyA ca nazyati, tRtIyakSaNe manasi karmAtttaramutpAte / tataH caturthakSaNe manasa: pUrvadeza vibhAga upajAyate / tata: pasamakSaNe vijAtIpAtmamana:saMyoga: kAzyati tadanantaraM ca jJAna nazyati / evamutsargato vijAtIyAtmamanoyogasya catuHkSaNAvasthAyitayA jJAnAdInAmapi kSaNacatuSTayasthApitAprasaGgaH / eta jJAnAdInAM tRtIyakSaNavRttidhvaMsapratiyogitvalakSaNaM kSaNikatvaM vyAhataM syAdityajAM niSkAzayata: kramelakApAtaH / / vastutastu yogyavizeSaguNaspa stAvyavahitapUrvavatiyogyAtmavizeSaguNanAzakAraNatA na gukA, tasya kAryAyavahitaprAkSAgavatyatyantAbhAvapratiyogitvAt / idamevAbhipretya sAmAnyalakSaNAgAdAdhayAM 'yogyavibhUvizeSaguNAnAM stotaravartivizeSaguNanAzyatvami'tyasya ko'rthaH ? ucyate, ekayogyavizeSaguNotpAdakSAge tadavatyAtmani yogyavizeSaguNAntarAjutpAdaniyama ityarthaH (sA.la.gA.pa.64) iti gadAdhareNa proktam / tatA mukte: saMvidAnandamayatvamavyAhatameva / tadakaM syAdavAdakalpalatAyAM-> na ca tA sukhAbhAvaH, viSayasaMnikarSAdivadavyAbAdhA'bhAvasyApi sakhatizeSahetutvAta, kAmakrodhAdhamAte'pi yoginAM sukhasAkSAtkArasAmAjyAt / na ca tA duHkhAbhAta eka sukhAbhimAnaH, zamAditAratamyena tatAratamyAnubhavAt / na cAbhimAnikameva tat sukhaM na mukAvaluvartitamutsahata iti vAcyam, cumbanAdijanitasukhavailakSANyenAnubhavAt, abhimAnavirahe tadabhivyatezca / nApi mAnoradhikatvAdeva tasya mukkAtanajutati: saMhatasakalavikalpAnAmapi tadanubhavAt / vaiSapikattaM tu tagAsambhavaTuktikameta, gandhAdiviSayANAM tadA'sanidhAnAt / nApyAbhyAsikatvAdeva tasya mukAvAnuvati: na hyanabhyastayogAnAM zamasakhasambhava:, na cAbhyAso'sakRtpratatilakSaNo muktau sambhavatIti vAcyam, abhyAsasya tatvajJAna ita nirupamasukhe'pi pratibandhakanivartakatagatopayogitvAt, tatvatastu tA pratibandhakApagamasyaiva hetutvAt / pratibandhakA tA vyAbAdhAjanakaM vedanIyaM kameva iti sindaM vyAbAdhA'bhAvasindaM sindAnAM sukham / na ca dharmAbhAvAt tadA sukhAlapapatiH, tadabhAve'pi tajanitasukhanAzakAbhAvenAjutte: sthairya rakhapacArizadharmasya tadA sadAvasthApi granthakadabhimatatvAcca / utpo sindasukhe pradhvaMsAbhAve hamavinAzitvamanasyapagacchata: kvApyaSTamapracyutAnutpalamIzvarajJAnAdikasAbhyupagacchata: parasya tu susthitaM (!) yAyikatvamiti (syaa.k.st.99.kaa.12)| nayAnevAgAbhivyaki- RjusUtranayAvalambina iti / Rjusaganayo hi dravyaM sadapyupasarjanIkRtya kSaNadhvaMsinaH paryAyAn pradhAnatayA darzayati / tadakaM zrIvAdidevasUribhiH pramANanayatattvAlokAladvAre 'Rju = vartamAnakSaNasthAyi paryAyamA prAdhAnyata: sUgapahAbhiprAya: RjusUmaH' (19-21) iti / tuH vizeSadhoto / akhaNDajJAnasukhasantatireva mokSaH / RjusugAdimiretambhUtaparyavasAnaiH zabdanAyaiH utarotaravizubdaparyAyamAtrAbhyupagamAt aviccheihA jJAna-sukhAdikaparamparaiva mutiriSyata iti bhAvaH / na ca muko kAraNavirahAt santatyanupapatti: = jJAnAdikSaNapravAhA'saGgha- - - - - - - - - - - - -- -- - - - - - - - - - - guNa abAdhita rahevAthI mukti vijJAnAnaMdamaya siddha thAya che. - yttvaa.| amu nayA vimonU thana cha -> Atmamanoyoga vagerenAnAyI / mutimAzana, muMgereno nAtha thAya che. AthI muktine cidAnaMdamaya mAnI nahIM zakAya. <- paraMtu A vAta yogya nathI, kAraNa ke je AtmamanaHsaMyogathI jJAna, sukha vagere utpanna thAya che te jJAna, sukha vagerenaM te AtmamanaHsaMyoganA nAzathI nAza mAnavo paDaze. game te Atmamana saMyogathI to game te jJAna, sukha vagereno nAza to mAnI nA ja zakAya, kAraNa ke jyAre jyAre jJAna, sukha vagere utpanna thAya che tyAre tyAre pUrvaAtmamanaHsaMyogano nAza hAjara hovAthI utpanna thayela che te jJAna Adi guNono bIjA samaye ja nAza thai javAnI Apatti Avaze. AthI nAzanA pratiyogI evA AtmamanasaMyogathI janya jJAna, sukha Adi guNono svajanaka AtmamanasaMyoganA nAzathI nAza mAnavo paDaze. jo tema mAnavAmAM Ave to jJAna, sukha vagere guNa ghaNA kALa sudhI sthira rahevAnI Apatti Avaze, kAraNa ke jJAnAdijanaka AtmamanasaMyogano tRtIya kSaNe nAza thato nathI. utsargathI te AtmamanasaMyoga ja kSaNa rahevAthI tenI dvitIyakSaNe utpanna thanAra jJAnAdine paNa 4 kSaNa sthira rahevAnI Apatti Avaze. AvuM mAnavAmAM to taiyAyikane apasiddhAnta doSa Avaze. A to bakaruM kADhatAM UMTa pesI gayuM ! bhokSa ajaM'jJAna saMtAnasva35 che - RtusUtranaya kr.| sUtranayanA anuyAyIna methana cha ->"tis zAna-supanI saMtati bho cha. zAna-supara hovA chatAM tenA pravAhano uccheda thavAnI Apatti nahIM Ave, kAraNa ke pUrva pUrvanI jJAna kSaNo ja uttara uttara jJAna kSaNonuM upAdAna kAraNa = aMtaraMga kAraNa hovAthI pUrvajJAna kSaNa dvArA dvitIya jJAnakSaNa, tenA dvArA tRtIya jJAnakSaNa A rIte nUtana kSaNika jJAnakSaNonI Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 vyAyAloke prathama: prakAza: sammatitarkaTIkAsaMvAdAvedanam * muttarottarajJAnopAdAnatvena tadupapatteH / na ca saMsAreSu suSuptyAdyavasthAyAM jJAnAdivicchedAt santativicchedaH, tadApyavyaktajJAnopagamAt / na caivaM jAgratsuSuptyavasthAsaGkaraH, vyaktAvyaktajJAnayogAt tdsaakryaat| 'suSuptI sato jJAnAdeH kathamanapalakSaNamiti cet ? azvavikalpakAle godarzanasyeveti vibhAvyatAm / na ca yugapajjJAnadvayAnabhyupagamAt tadA tadasambhavaH, savikalpAvikalpayoryugapatteranubhavAt anyathA 'yadA mayA gaurdaSTaH tadA'zvo vikalpitaH' ityuttarakAlaM pratisandhAnaM na syAt / -------------bhAnamatI ----------------- tiriti vaktumucitam, pUrvapUrvajJAnakSaNAnAM uttarotarajJAnopAdAnatvena = svAvyavahitottaravartijJAnakSaNopAdAnakAraNatvena uttarotarajJAnakSaNAnAJca svAvyavahitapUrvavartijJAnakSaNopAdeyatvena tadapapatteH = muktau jJAnAdiparamparopapatteH / na ca saMsAreSu suSuptyAdyavasthAyAM tvaGmanoyogaviraheNa jJAnAdivicchedAt santativicchedaH = jJAnAdisantAnocchedaH syAditi zanIyam, tadA = suSuprimUrchAdyavasthAyAM api avyaktajJAnopagamAt / taduktaM sammatitarkaTIkAyAM 'mindAdisAmagrIvizeSAd viziSTaM suSuptyAvasthAyAM gacchatuNasparzajJAnatulyaM bAhyAdhyAtmikapadArthAjekadharmagrahaNavimukhaM jJAnamasti, anyathA jAgat-prabundajJAnapavAhayorapyabhAvaprasaktiriti pratipAditatvAt pariNatisamarthanena' (saM.ta.kAM.9 gA.9.pa.643) iti / na caivaM = suSupau jJAnAr3IkAre jAgatsuSuptyavasthAsakara: = jAgranidAdazA'bhedaprasaGga iti sAmpratam, vyaktAvyaktajJAnayogAt = prativijJAnAlayavijJAnasambandhAt tadasAryAt = jAgatsuSaptyavasthayorabhedAnavakAzAt / ayaM bhAva: vijJAnaM hi ditidha, prativijJAnamAlayavijJAnazA 'ayaM nIlaH' ityAdi pravattivijJAnam / ahami'tyAkArakaM jJAnamAlayavijJAnam / tadataM 'tatsyAdAlayavijJAnaM pada bhavedahamAspadam / tatsyAt prativijJAnaM nIlapItAdike bhavet // jAgadavasthAyAM sata: prativijJAnasya suSuptikAlInAlayavijJAnAdatiriktatvena jAgatsuSuptyavasthayorapi bhedo nirAbAdhaH / suSuptikAlInasyAlayavijJAnAsyaiva jAgadavasthAbhAvipativijJAnakAraNatvAnottarakAlaM vijJAnasattAnocchedApatiH / nanu suSuptau sata: jJAnAdeH kathaM anupalambhaH = upalabyagocaratvam ? iti cet ? ucyate azvavikalpakAle godarzanasyeveti / yathA jAgadavasthAyAM 'azto'yaM' iti vikalpasamaye godarzanasya = gonirvikalpakasya pratyakSastha sanve'pi atIndriyatvenAnupalakSaNaM tathaiva suSupau bAlayavijJAnasya satve'pi avyaktatvenAnupalabdhirupapadyAta iti vibhAvyatAm / na ca yugapajjJAnandayAnabhyupagamAt tadA = jAgrahazAyAM tadasambhava: = azvagocarasatikalpakasAkSAtkAra-gogocaranirvikalpakasAkSAtkArayoH yugapadayogaH iti na tadabalena suSupau jJAnasya satve'prAnupalabdheisamAdhAnaM suSThariti zakyate vakuma, savikalpayoH yugapadatpatyasambhave'pi savikalpAvikalpayoH = azvavikalpa-godarzanayo: jAgadavasthAyAM yugapadavate: anubhavAt / anyathA = jAgadavasthAyAM savikalpa-nirvikalpayoH sugapadanabhyupagame 'yadA mayA gau: dRSTaH tadA'zvo vikalpitaH' ityuttarakAlaM pratisandhAnaM = anusandhAna na syAt / ato'nubhavAnurodhAdastavikalpakAle godarzanamavazyamajhIkartavyam / sato'pi tasyAnupalambhavat suSapau - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - dhArA sarvadA cAlatI raheze. -> saMsAra avasthAmAM nidrA, mUrchA vagere avasthAmAM jJAnAdino viccheda thavAthI jJAnAdisaMtAna aTakI paDaze. <- AvI zaMkA na karavI, kAraNa ke nidrA vagere avasthAmAM paNa avyakta jJAnanI dhArA cAlatI hovAthI jJAnAdisaMtAnano | viccheda te avasthAmAM asiddha che. --> jo nidrA avasthAmAM paNa jJAnAdi utpanna thatA hoya to jAgRta avasthA ane suSupta avasthAmAM bheda ja nahIM rahe. jAgRta avasthAmAM jJAna utpanna thAya che ane nidrA dazAmAM jJAna utpanna thatuM nathI. AvuM mAnavAmAM Ave to ja be avasthAmAM bheda ghaTI zakaze. <-- A samasyAnuM samAdhAna e che ke jusUtramatAnusAra jAgRta avasthAmAM vyakta jJAna utpanna thAya che ane nidrAvasthAmAM avyakata jJAna utpanna thAya che. jJAna banne avasthAmAM utpanna thavA chatAM vyakta-avyakata bhedathI jJAnamAM bheda paDI zake che ane tenA nimitte jAgRta avasthA ane nidrA dazAmAM taphAvata rahI zake che. su.| mahA prazna uma cha -> suY=ti avasthAmA pAna DopA 7i saya cha ? tenu mAna ma yatuM nathI ? <- jenA samAdhAnamAM RjasUtramatAvalaMbIonuM evuM kathana che ke "A azva che' evA vikalpa samaye gAyanuM darzana = nirvikalpaka pratyakSa thAya che. tethI e banne sAthe hovA chatAM gAyanA darzana = nirvikalpaka pratyakSanuM bhAna thatuM nathI, kAraNa ke nirvikalpa jJAna atIndriya hoya che. A rIte suSama dazAmAM jJAna hovA chatAM te atIndriya = avyakta hovAnA lIdhe tenuM tyAre bhAna thatuM nathI. ahIM pharIthI evo prazna thAya ke - "eka samaye be jJAna mAnya na hovAthI savikalpa azvajJAna ane nirvikalpa godarzana eka sAthe ekatra rahI ja kevI rIte zake ? <- to tenuM samAdhAna to ApaNe anubhava ja Ape che, kAraNa ke azvavikalpa samaye ja godarzananI hAjarI anubhavAya che. jo savikalpaka jJAna ane nirvikalpaka jJAnane eka sAthe eka mAnya karavAmAM na Ave to 'jyAre gAyane joi te ja samaye ghoDAno meM vicAra karyo hato' AvuM uttara kAlamAM anusaMdhAna thai nA zake. A anusaMdhAna ja siddha karI Ape che ke godarzana samaye paNa azvavikalpa hAjara che. "jJAnAdi kSArasvarUpa che' AvuM siddha karavAnI jarUra nathI, kAraNa ke jJAnanI kSaNika sattA ja jJAnane kSAgAtmaka siddha karI Ape che. kSAnasattA = kSaNika sattA kSANathI abhinna che tema kSaNasvarUpamAM dekhAya che. jJAnAdinI pAga sattA kSaNika hovAthI jJAnAdi pAra kSaNathI bhinna nathI paNa kSaNAtmaka ja che. tathA samartha kSaNa sajAtIya kSAgane utpanna kare ja che. AthI) Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * muktAvalIqatmanirAsa: * 819 jJAnAdInAM kSaNarUpatA ca kSaNasattayA siddhA kSaNasattAyAH kSaNatAdAtmyaniyatatvAt, kSaNasvarUpe tthaadrshnaat| samarthazca kSaNaH sajAtIyakSaNamArabhata eva, zarIrAdyapekSAkAraNAnAmaniyatatvAt tadvirahe'pi muktikAlInajJAnAdyutpattyavirodhAta, viziSTadezakAlAdezcApekSAhetostadApyakSatatvAditi / saGgrahanayAvalambinastu saGgirante karmakSayAvirbhUtaM sukhasaMvedanameva muktiH / taddhi jIvasya svabhAvaH sendriyadehA------------------bhAnamatI---- sato'pi jJAnasyAnupalambha: saitimAiti / tadakaM sammatitarkaTIkAyAM - pathA cAvavikalpakAle pravAheNo- || pajAyamAnamapi godarzanaM jJAnAtaravedyAmapi bhavabhiprAyeNAnupalakSitamAste, anyathA azvavikalpapratisaMhArAvasthAyAM 'iyatkAlaM yAvanmayA gaurTaSTo na copalakSitaH' itijJAnAnutpatiprasake: prasindavyAvahArocchedaH syAt tathA suSamAvasthAyAM svasaMviditajJAnavAdino'pyanupalakSitaM jJAnaM bhaviSyatIti na tadavasthAyAM vijJAnA'satvAtatsattatyucchedaH / na ca sugapajJAnAjutpaterastavikalpakAle jJAnAntarAgodarzanA'sambhava: savikalpAvikalpayoniyogipadavateranubhavAt yathA pratinivatAstavikalpasya tAvatkAlaM yAvada godarzanasmaraNAdhyavasAyo na syAt / kramAbhAve'pi ca taportijJAnayorvijJAnaM jJAnAntaraviditamapyanupalakSitamavazyaM tasyAmavasthAyAM paroNAbhyupagamatIyam / tadabhyupagame ca yadi svApAvasthAyAM svasaMviditaM gadhokaM jJAnamabhyupagamyate tadA na kazcida virodha: (saM.ta.kAM. 5 gA.9.pa.688) iti| etena suSuzikAle tvacaM tyaktvA puritati vartamAnena manasA jJAnA'jAnamiti (kA. 15 mukA.) | muktAvalIkAravacanaM nirAkRtam, nADyAdiprakriyayApi suSupisAbhavAt, 'padA matA: ttatvaM parihatya' ityAdhamidhAnAsya prAyikatvAt, anyatajJAnotpatau bAdhakAbhAvAca / jJAnAdInAM kSaNarUpatA = kSaNAtmakatA ca kSaNasattayA sindA / kSaNasattAyAH = jhaNamAgasattasya kSaNatAdAtmyaniyatatvAt = kSaNAbhedavyApyatvAt kSaNasvarUpe tathAdarzanAt / yathA kSaNamAgasAvAda kSaNasvarUpasya kSaNAbhiDAtvaM tathaiva kSaNamAgasatvAt jJAnAdeH kSaNAmitvam / prayogazcApaivam - jJAnAdivaMkSaNAtmakaM, kSaNamAgasAtAta, kSaNasvarUpavat / . samarthazca = kurvadUrmavaziSTaca kSaNa: sajAtIyakSaNamArabhata eva / svata: samarthasyAnyAnapekSANAt, kAryAnupadhAnasamaye sAmaNe mAnAbhAvAt / na ca muktau zarIrAdInAmasattAjJAnasantAnotcheda iti zanIyam, zarIrAdInAM jJAnAdikaM prati kevalaM sahakArikAraNatvAt cAkSuSaM pratyAanAderita / na hi sahakAriNo niytaavsthaanmpekssnniiym|| zarIrAdyapekSAkAraNAnAM = jJAnAdikaM prati sahakAritAraNAnAM zarIrAdInAM aniyatatvAt = kAryotpAdAvyavahitapUrva limena tatitAtirahAt tadvirahe'pi - zarIrAhAbhAve'pi muktikAlInajJAnAdyutpatyavirodhAt = mukau jJAnAdisattAnanirvAhasambhavAt / viziSTadezakAlAdezca apekSAhetoH = jJAnAdisahakAritAraNasya tadApi = mukAlapi akSatatvAt = upasthitatvAditi / tato'tikcheilajJAnasukhasatAsgata mutitvamiti sindam / vastutastu dehAdInAM jJAna prati nApekSAkAraNatvamapi tu deza-kAlAdInAm / tadakaM sammatitarkaTIkAyAM - zarIrAdInAM tu zAnotpativelAyAM sahidhA-ko'pi tadguNadoSAnttaya-vyatirekAluvidhAnasya tajjJAne'lapalammAnApekSAkArANattaM kalpayituM yuktam / tathApi tatkalpo'tipasahaH / deza-kAlAdikA vizabdajJAnakSaNasyAnvapino jJAnAntarotpAdane pravartamAnAspApekSAkAraNaM (NatvaM) na pratiSidhyate muktyavasthAyAmapi / zarIrAdikantu tasyAmavasthAyAM kAraNAbhAvAdevAnutpa nApekSAkAraNaM bhavitumarhati (saM.ta.kAM.9 gA.9.pa.634) iti / saGgahanayAvalambinastu iti / karmakSayAvirbhUtaM sukhasaMvedanameva muktiH / evakAreNa akhADajJAnasukhasatAnasya mutitvaM vyatichehAm / tabdi = sukhasaMvedanAmiti / ayaM bhAva: dehendriyAdInAM sAtatajJAna prati mukitamAM paNa jJAna-sukhanI dhArA cAlatI raheze. ahIM evI zaMkA nA karavI ke - mokSamAM zarIrAdi gerahAjara hovAthI jJAnAdi kevI rIte utpanna thai zakaze ? <- kAraNa ke zarIra vagere jJAnAdinA apekSAkArAga = sahakArI kArAga che. sahakArI kArAga niyata nathI hotA. aMjana vagere cAkSuSa pratyakSa pratye sahakArI kArANa hovA chatAM dareka cAkSuSa pratyakSanI niyata pUrvavartI hoya ja - evo niyama na hovAthI aMjanAdi vinA pAga jema cakSujanya sAkSAtkAra utpanna thai zake che tema zarIra vagere jJAna, sukha pratye sahakArI kAraNa hovA chatAM dareka jJAnAdinI pUrvakSAge te upasthita hoya ja evo niyama na hovAthI zarIrAdi vinA paNa mukitamAM pUrvajJAnAdi kSaNa dvArA nUtana jJAnAdi kSAgano janma thavAmAM koI vAMdho nathI. bIjI vAta e che ke jJAnAdinA anya apekSAkAraNa = sahakArI kAraNa viziTa deza, viziSTa kALa vagere to muktimAM pAga hAjara che ja, AthI mokSamAM jJAnAdinI dhArA cAlu rahevAmAM koi bAdhA nathI. mATe mokSa e akhaMDa = kyAreya jemAM viccheda = bhaMga na paDe tevI jJAna-sukhasaMtati svarUpa ja che - ema nizcita thAya che. < dharbhakSayAvirbhUta sujasaMvehana = bhokSa - saMgrahanaya " saMgrahanayanA anuyAyIonuM evuM vakatavya che ke - karmakSayathI pragaTanAra sukhanuM saMvedana e ja mokSa che. sukha saMvedana e jIvano | Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 vyAyAloke prathama: prakAza: zarAvAdeH sAtatapadIpapariNatikAraNatA * dyapekSAkAraNasvarUpAvaraNenAcchAdyate pradIpasyApavarakAvasthitapadArthaprakAzakatvasvabhAva iva tadAvArakazarAvAdinA, tadapagame tu pradIpasTava jIvasyApi viziSTaprakAzasvabhAvo'yatnasiddha eveti / zarIrAbhAve jJAnAdyabhAvo'prerya eva, anyathA zarAvAdyabhAve pradIpAderabhAvaprasaGgAt / ___ zarAvAdeH pradIpAdyajanakatvAnnoktaprasaGga iti cet ? na, tathAbhUtapradIpapariNatyajanakatve zarAvAdestadanAvArakatvaprasagAditi dik / seyaM muktiH sphaTikanirmalAmanyAvAdhAM siddhizilAmupagatenAtmanA labhyate, kSINakarmaNaH svabhAvata evordhvagatimattvena ------------------bhAnumatI------------------ apekSAkAra gatvameva teSAmanAvatajJAna prati pratibandhakatvasAdhakam, yathA zarAvAdInAM sAvatapradIpapariNati pratyapekSAkAraNatvameva teSAmanAvatapradIpapariNati prati pratibadhatatvanibandhanam / ata eva tadapagame = AvArakatirahe tu pradIpasyeva jIvasyApi viziSTaprakAzasvabhAva: = anAvRtaprakAzasvabhAva: ayatnasinda eveti / atha mukau jJAnApekSAkArANasya zarIrAdetirahe kuto jJAnAdisambhava iti cet ? na,-apavaNe zarIrAbhAve jJAnAdyabhAva: apreryaH = anAzamanIya eva / zarIrAdeH sAcchitAjJAnApekSAkAraNatve'pi niranijJAnaM pratyahetutvena muktau zarIravirahadazAyAmanAvRtajJAnopagame bAdhakAbhAvAt / anyathA = AvArakAsatvadazApAmAvAryasva stata AvirbhAvAnApagame zarAvAdyabhAve pradIpAdeH api abhAvaprasAt / na caivaM bhavati / ata: zarAvAdyabhAve pradIpAderita zarIrAbhAve jJAnAderanAvataprakAzasvabhAvatvamanAvilameva / atha zarAvAdeH pradIpAhAvArakatvena pradIpAdyajanakatvAt na uktaprasaGgaH = zarAvAdyabhAvapayuktapadIpAzabhAtaprasaGgaH, akAraNavirahasya kAryAbhAvAnApAdakatvAt, anyathA'tiprasaGgAt / zarIrAdestu jJAnahetutvAvatabhAve mukI jJAnAbhAvA-saGgasya vyAsyatvAditi cet ? na, tathAbhUtapradIpapariNatyajanakatve = pradIpIgasAtatapakAzasvabhAvajanakattatirahe zarAvAdeH tadanAvArakatvAsAt = pradIpAvArakatvAnApateH / apavarakAsthitapadArthasArthaprakAzanapariNati tiraskRtya sAvataprakAzanapariNatijAkatvameva zarAvAdeH pradIpAvArakatvamucyate / ato yathA zarAvAbhAve pradIpAderajAnutaprakAzanasvabhAva Avirbhavati tathaiva zarIrAdyabhAve yAtmano'nAvatasukhasaMvedAsvabhAvo'bhivyajyate, dehAdeH sAvAdAsukhasaMvedanAApekSAkAraNatvAditi / taduktaM sammatitarkaTIkAyAM - 'sakalapadArthaprakAzakatvaM jJAnasya svabhAva: / sa ca sendriyadehAhApekSAkAraNa-svarUpAtaraNenA''cchAdhate, apavarakAsthitapakAzyapadArthaprakAzakasvabhAvapradIpa iva tadAvArakazarAvAdinA / tadapagame tu pradIpasyeva svaprakAzyaprakAzakatvaM jJAnasyA'yatnAsidamiti kathamAvaraNabhUtasendriyadehAyabhAve tadavasthAyAM jJAnasyA'pyabhAva: preryeta ? anyathA pradIpAvArakazarAvAdyabhAve | pradIpasyApyabhAva: preraNIya: syAt / na ca zarAvAderAvArakasya pradIpaM pratyajanakatvamAzajhanIyam; tathAbhUtapadIpapariNatijanakatvAccharAvAdeH, yathA taM pratyAvArakatvameva tasya na syAditi (saM.ta.kAM.9 gA.9.pa.631) / muktivAdamupasaMharati - seyaM jayandayAbhimatA paramA mukti: sphaTikanirmalAM avyAbAdhAM sindizilAmupagatenAtmanA svabhAva che. paraMtu indriya, deha vagere apekSAkAraNasvarUpa AvaraNathI te AcchAdita thAya che. AnI saMgati mATe pradIpanuM daSTAMta che. oraDAmAM rahela pradIpano svabhAva che ke oraDAmAM rahela padArthane prakAzita karavA. chatAM e dIvA upara koDiyuM vagere DhAMkavAmAM Ave to dIvAnI vastuprakAzanasvabhAva AvarAya che. koDiyuM haTAvI levAmAM Ave to jema dIvAno prakAzasvabhAva vyakta thAya che, tene pedA nathI karavo paDato. tema karma, zarIra vagere AvaraNa haTI jAya to jIvano viziSTa prakAzasvabhAva pragaTa thAya che, badhA karma khasI gayA pachI prakAzabhAva = jJAnasvabhAvane meLavavA koi puruSArtha karavAnI jarUra nathI. ahIM evI zaMkA thAya ke -> zarIra vagerenI gerahAjarImAM jJAnAdi saMbhavI ja kema zake ? <- to A zaMkA vyAjabI nathI, kAraNa ke je zarIra, karma vagerethI AvarAyela jJAnAdino zarIrAdinI gerahAjarImAM mokSamAM abhAva mAnavAmAM Ave to koDiyA vagerethI DhaMkAyela pradIpano paNa koDiyA vagerenI gerahAjarImAM abhAva thavAnI Apatti Avaze. mATe koriyAnI gerahAjarImAM jema pradIpano prakAzabhAva vyakta thAya che tema zarIrAdinI gerahAjarImAM bAtmAno jJAnasvabhAva pragaTa thAya che - Ama mAnavuM yuktisaMgata che. ahIM evI zaMkA karavAmAM Ave ke --> koDiyA vagere pradIpAli.nA AvAraka che, paraMtu janaka nathI. tethI koDiyA vagerenI gerahAjarImAM dIvA vagereno prAdurbhAva thai zake che. jyAre zarIrAdi to jJAnAdinA janaka hovAthI tenI anupasthitimAM jJAnAdino saMbhava kevI rIte mukitamAM hoi zake ? <- to tenuM samAdhAna e che ke jyAre dIvAne koDiyA vagerethI DhAMkI devAmAM Ave che tyAre tene dIvAnA prakAzasvabhAvano AvAraka mAnavAmAM Ave che - tenI upapatti to ja thai zake, je koDiyAne dIvAnA sAvRta prakAzapariNAmano janaka mAnavAmAM Ave. jyAre koDiyAne dIvA sAthe koi saMparka nathI hoto tyAre dIvAno prakAza cAre dizAmAM dUra sudhI phelAya che. paraMtu jyAre dIvAne koDiyAthI DhAMkI devAmAM Ave che tyAre dIvAno prakAza sAvRta = niyaMtrita = maryAdita thai jAya che. je dIvAnI A pariNati pratye koDiyAne kArANa mAnavAmAM na Ave to koDiyA vagere dIvAnA AvAraka ja nahIM banI zake, kAraNa ke dIvAnA AvAraka banavAno artha e ja che ke pUrve oraDAmAM rahela sarva vastunA prakAza karavAnA pradIpanA svabhAvane dabAvIne pradIpanI te sarvanA aprakAzananI pariNatine utpanna karavI. A viSayamAM haju ghaNuM AgaLa Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hartagato vyAkhyAprajJAziprabhatisaMvAdayotAm 8 mAt / tatra gamanAt, parato dharmAstikAyaviraheNa gatipratibandhAt / nanu kathametatsaGgacchate ? Atmano vibhutvena gatyayogAt, mUrtadravyatvena kriyAsamavAyikAraNatvAt / na cAtmano vibhutvamasiddham, buddhyadhikaraNaM dravyaM vibhu nityatve satyasmadAdyupalabhyamAnaguNAdhiSThAnatvAt, AkAzavadityanumAnAt ---------------bhAnumatI---- labhyate / kutaH ? ityAzahAyAmAha - kSINakarmaNa: svabhAvata: = nisargata evordhvagatimattvena tatra = sibdizilAyAM pazcacatvAriMzallakSayojApramANAyAM gamanAt, tadataM vyAkhyAprajJaptau 'kahaNaNaM bhaMte akammAsa gaI paNNAyai ? gogamA ! nissaMgayAe, jiraMgaNagAe, gaipariNAmeNaM, baMdhanagaNayAe, nirikSaNayAe, puntapayaMgaNaM akammarasa gaI pANNAyada / (vyA.pa. ) / tadataM tatvArthasUtre'pi zrIumAsvAtibhiH vAcakatarai: 'pUrvaprayogAdamahatvAdabAdhacchedAtathAgatipariNAmAcca tahatiH (ta.sU.7-6) / AviSdakulAlacakravat vyapagatalepAnAbuvadezAitIjavadaknizikhAvata (ta.sU.90-19) iti / seyaM svAbhAvikI gati: dharmAstikAyaprayojyA / ata evA''lokAntAtahatiH, lokALatAt parata: = kartaM dharmAstikAyaviraheNa = gatipragojakadhastikAyadavyAbhAveja gatipratibandhAt = gatipratirodhAt, lokAkAze eta dharmAdharmAdInAM satvAt / yathovataM prajJApanAyAM - aloe paDihayA sidA logagge ga pahiyA (pajJA.pa.9/sU.48.gA. 155) iti / etena jainAnAM mate satatoharvagamanaM muktiriti pareSAM pralApa: pratyuktaH, muktasya lokA0tapatameta gatyamyupagamAt, uhatagatimAgaspa mokSatve saMsAriNAM prAyeNa sarveSAmeta mukttpsaacc| yadi ca tAM tataM vistAra: paramatvamiti gAvat / tena saha vartamAnA = satatA / sA cAsau urvagatizceti karmadhArayasamAsAt paramodhartagatiH paramatvasa kasAkarmakSayaprayuktvamiti sAmIlabhyam / tatazca na sAtatyAnupapatiriti vibhAvyate tadA tadapi na kSatikaram / pare tu gatizabdasyAvasthArthakatvamar3Ikatya sadapekSayA UhAvasthA = uttamAvasthA nAsti, tasyA avasthAyA eva mokSasvarUpatvamiti prAhuH / tastutastUtagati: muktiparicAyikaita, na tu mukti: tatsvarUpeti dhyeyam / yAyika: zahate nanviti / kathaM etat = kSINakarmaNa UrtagamanaM saGgacchate ? Atmana: vibhutvena = sarvavyApitvena gatyayogAt = gamanAsambhavAt / na hi gaganAM kugApi gacchati, sarva satvAt / na cAstu vibhutvaM mAstu gamanapatiSedhaH ityuko ko doSa iti zaGkanIyam, mUrtadravyatvena kriyAsamavAyikAraNatvAt / mUrtatvacApakaSTaparimANavattam / AtmanaH paramamahatparimANatatvenA'mUrtatvAsa tA gatisambhavaH / na cAtmano vibhutvaM = paramamahatparimANavatta asindamiti na tA kriyAsamatAsikAraNatAvacchedakatiraha iti vaktavyam, 'bundayadhikaraNaM dravyaM vibhu, nityatve satyaramadAdyupalabhyamAnaguNAdhikaraNatvAt AkAzavadi'tyanumAnAt tatsindeH - vicArI zakAya tema che. A to eka digdarzana mAtra che. se.| uparokta majitemAtmA mevI no sarbhamatI 5 yo cha bhane vini, jApArahita siddhazilAne je pAmela che. jIva lokAMte rahela 45 lAkha yojana lAMbI, pahoLI, vartuLAkAravALI siddhazilAne prApta kare che. tenuM kAraNa e che ke je jIvanA sarva karma kSaya pAmyA che te jIvano urdhvagati karavAno svabhAva che. AthI 14 rAjalokanA cheDe AvelI nirmaLa siddhazilA tarapha kSINakarmavALo jIva jAya che. siddhazilAnI upara 1 yojana pachI alokAkAza Avela che, jyAM dharmAstikAya dravya nathI. gati karavAnuM mAdhyama dharmAstikAya che. alokAkAzamAM gatimAdhyama dharmAstikAya na hovAthI sarvakarmathI mukta thayela jIva Urdhvagati karavAno svabhAvavALo hovA chatAM alokamAM jato nathI. (juo pRSTha 32 1) mAtmA vimudravya cha- naiyAyiha 55kSa:- nnu.| bhaugaye nemAmAsvAmAvika gatimApAta pIrItIza ? 12mAtmA vibhu hovAne lIdhe tenI gati thavI azakya che. je sarvatra phelAIne rahela hoya te gamana kai rIte karI zake ? koI pAga kriyA pratye tAdAmya saMbaMdhathI mUrtadravya samavAya kAraNa bane che. AtmA vibhu = paramamahaparimANavAlo hovAthI apakRSTaparimANavattvasvarUpa mUrtatva AtmAmAM nathI rahetuM. Ama AtmA mUrtadravya na hovAthI temAM sAmAnya kriyA paNa utpanna nahIM thai zake to gatisvarUpa kriyAvizeSanI to vAta ja zI karavI ? AtmAmAM vibhutva asiddha nathI, kAraNa ke anumAna dvArA AtmAmAM vibhutvanI siddhi thai zake che. te A rIte - buddhiadhikarANIbhUta dravya (= AtmA) vibhu che, kAraNa ke te nitya hote chate ApaNAthI jANI zakAya tevA guNonuM adhikaraNa che. je je dravya avinazvara hoya ane ApAgathI jANI zakAya tevA gAmono AdhAra hoya te te dravya vibhu = paramamahatparimANAzraya hoya che, jema ke AkAza. gagana avinAzI pAga che ane ApaNA dvArA sAkSAtkAra karI zakAya evA zabda gugano Azraya che, to sAthe sAthe vibhu = sarvavyApI paNa che. AtmA pAga nitya hote chate ApANA sAkSAtkArano viSaya bananAra jJAna, sukha, duHkha Adi gAgono AdhAra che ja. AthI ja te sarvavyApaka siddha thaze. A rIte AtmAmAM vibhutva siddha thavAthI AtmAnI urdhvagati = paramagati asaMbhava banaze, bhale ne tenA saghaLA karmo nAza pAmyA hoya. Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 vyAgAloke prathama: prakAza: * vAcaspatimizramanirAsa:* tatsiddheriti cet ? na, zarIraniyataparimANavattayAtmanaH pratyakSatvena pakSasya pratyakSabAdhitatvAt / ___ 'AtmaikatvaparimANe na yogye' iti TIkAkAravacanAt apratyakSamAtmaparimANamiti cet ? na, tadvacanasya pralApaprAyatvAt / nanvevamAtmani mUrttatvagrahe tatra vibhutvAvibhutvasaMzayo na syAditi cet ? na, tava tamasyAlokAbhAvatvagrahe'pi bhAvatvAbhAvatvagrahe saMzayavat saMzayadharmitAvacchedakAvacchedena tadagrahAt jJAnaprAmANyasaMzayAdvA tadupapatteH / ------------------bhAnumatI ------------------ AtmabhatasidhdeH / viSayatAsambandhena buyAdhikaraNatvaM guNAderapi syAditi tadvAraNAya dravyatvasya pakSatAvacchedakakoTau niveza: / vastuta: samavAyena buyAdhikaraNatvalAbhAyaiva dravyamiti dhyeyam / ghaTAdau vyabhicAratArANAya nityatve satIti / paramANavAdI vyabhicArApAkaraNArA aramAdAdIti naiyAyikAzayaH / svAdavAdI tamirAkurute neti / zarIraniyataparimANavattayA = svadehaparimANatalyaparimANavatvena AtmanaH pratyakSatvena pakSasya pratyakSabAdhitatvAt / ahaM pakSahastapramANaH' ityAdipratyakSasya sArvajanInatvena tasya vibhutvAyogAt / atha 'AtmaikatvaparimANe na yogye' iti TIkAkAravacanAt = nyAyavArtikatAtparyaTIkAkAravAcaspatimizravacanAt apratyakSaM = sAkSAtkArAgocaraM AtmaparimANam / ahaM paJcahastapramANaH' ityAdipratyakSe tvahaMpadaM zarIraparamiti cet ? na, tadvacanasya = vAcaspatimizravacanasya pralApaprAyatvAt / 'eko'haM' 'dehapramANo'hamiyate pratIte: sArvalaukikattAt / ki ahaM pathi gacchAmI'tyAdipratItirapi sAcchintraparimANatatvavyApyAM kriyaametaavedyti| nandavamAtmani mUrtatvagrahe = apakaSTaparimANopalambhe, tatra = Atmani vibhutvAvibhutvasaMzayaH = 'AtmA vibhurna vA ?' iti saMdehaH na syAditi cet ? na, tava = naiyAyikasya AlokAbhAvasvarUpe tamasi AlokabhAvatvagahe'pi = mahataddhatAnabhibhUtarUpavadAlokAbhAvatvalakSaNasya tamastvasyopalambhe'pi tA bhAvatvAbhAvatvagrahe saMzayavat = 'tamo bhAvo na vA ?' iti sandehavat tadupapatte: = Atmani mUrtatvagrahe'pi vibhutvAvibhutvasaMdehopapateH / na ca 'idaM tama' ityA tamastasyAlokAbhAvatvAtmakA gahe kuta: 'tamo bhAvo na vA ?' iti saMzayAvakAza iti vaktavyam, saMzayadharmitAvacchedakAvacchedena = tamastvAvacchedena tadagrahAt = abhAvatvAnavagamAt / 'idaM tama' ityodAtvAvaralAlokAbhAvatvalakSaNaM tamastvaM gRhItaM parantu tamastvAvacchedenAbhAvatvamagahItam / yata eva 'tamo bhAvo na vA' ? iti saMzayo labdhAtmanAbhaH / 'idaM tama' ityA idantvAvacchedenAbhAvatvagrahAt tama uhizya 'idaM bhAvo na vA ?' iti sandehastu na bhavati / evameva 'ahaM pazahastaparimANaH', 'ahaM mUrta:' ityamAhAtvAtacchedena mUrtatvagrahAt 'ahaM mUrto na vA ?' iti saMzayo na bhavati kintu AtmatyAvacchedena mUrtatvAnizcayAt 'AtmA murtA na tA ?' iti sandehastu bhavitumarhatyeveti bhAvaH / kalpAntaramAvedayati - jJAnapramANyasaMzayAda vA = 'tamasyAlokAMbhAtatvadhIH pramA na vA ?' iti saMdehAda vA 'tamo bhAvo na tA?' itivat 'Atmani mUrtatvadhIH pramA na vA ?' iti saMzayAt tadupapatte: = 'AtmA mUrto na vA ?' iti saMzayopapateH / etena AtmA zarIraparibhA che - syAdvAhI uttara :- na, sh.| bho naiyAyika mahAzaya! tamA anumAna pramANa pratyakSamApita cha. mATe tenA vArA AtmAmA vibhutva siddha nahIM thaI zake. sarva lokone evo anubhava che ke AtmAnuM parimANa zarIra parimANane niyata che. huM pAMca phUTanI UMcAivALo chuM' AvA anubhavo to joie teTalA maLI raheze, je AtmAne zarIra pramANa siddha kare che. sArvajanIna sAkSAtkAra dvArA AtmAmAM vibhutva bAdhita thaye chate hajAro hetu batAvavAmAM Ave to paNa tene vibhu siddha karI nahIM zakAya. AtmAmAM rahela ekatva saMkhyA ane AtmAnuM parimANa pratyakSayogya nathI' A pramANe nyAyavArtikatAtparyaTIkAkAra vAcaspati mithanA vacanathI AtmAnA parimANanuM pratyakSa thatuM nathI, paraMtu dehanA parimANanuM pratyakSa thAya che. - A kathana paNa aprAmANika che, kAraNa ke tenA AdhArabhUta vAcaspati mizranuM uparokata vacana lagabhaga bakavAza jevuM che, AthI tenA AdhAre koI niSkarSa upara pahoMcavuM vyAjabI na gaNAya. 'huM ekalo chuM' "huM zarIra jeTalo UMco chuM' AvA svArasika anubhavothI AtmAmAM ekatva saMkhyA ane AtmaparimANa pratyakSayogya siddha thAya che ane sAtho sAtha AtmA zarIra pramANa siddha thAya che. nTa che A rIte AtmAmAM mUrtitvanuM = apakRparimANanuM bhAna thatuM hoya to AtmAne vize "AtmA vibhu che ke nahIM ?" AvI zaMkA zA mATe thAya ? tavattAno nizcaya tadabhAvavattAnA jJAnano pratibaMdhaka hovAthI uparokata saMzaya kevI rIte thaI zake ? <-sA samasyA samAdhAnamA ma DI zayama neyAyi: matAnusAra 52 sAlamA12135 DopAthI 'ayamandhakAraH' evA jJAnamAM IdattAvejIMdena AlokAbhAvatvAtmaka aMdhakAratvanuM bhAna thavA chatAM 'aMdhakAra bhAvAtmaka che abhAvasvarUpa ?' Avo saMzaya thAya che, kAraNa ke saMzayadharmitAvacchedaka aMdhakAratvavacchedana AlokAbhAvatvanuM bhAna thayuM nathI. saMzayadharmitAavacchedakaavacchedana Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zabdasya dravyatvasthApanam * 15 zabdaguNatvapratiSedhena dRSTAntasya sAdhanavaikalyAca / tathAhi zabdo dravyaM kriyAvattvAt ghaTavat / na cAsiddhiH, saMharaNa- vAyuvahana-dvArAnupAta-zailAdipratighAtaistatsiddheH / yadAha bhagavAn bhASyakAraH 'jaM te poggalamaiyA sakiriyA vAuvahaNAo // dhUmova, saMharaNao dArANuvihANao viseseNaM / toyaM va NiyaMbAisu paDighAyAo a vAuca / -----------bhAnamatI - - - - - - 'ahaM mUrta' itigahe'hatvAvacchedena mUrtatvagahe AtmatvAcchedena mUrtatvaM gRhItameva tatrAharavasyAtmatvalakSakatvasambhavAditi na tatsaMzayasambhava iti pratyuktam, tatprAmANyasaMzayAdapi tatsambhavAt, anyathA 'idaM tama' itipratyaye idattAvacchedenAlokAbhAvatvalakSaNasya tamastvasya gahe tamastvAvacchedenAbhAvatvaM jJAtameva todatvasthAbhAvatvalakSakattasambhavAditi tamasi bhAvatvAbhAvatvasaMzayo'pi na syAditi dik / / kitsAtmano vibhutve kartatva-bhoktatvAdikamapi vilIyeta / tadataM vizeSAvazyakabhASye zrIjinabhadragaNikSamAzramaNaiH - 'santagauti ya bundI katAbhAvAidosAo taNNa / santAsavvaggahaNappasaMgadosAiyo vA vi // (ti.bhA.276) / vAdAtaramavatArapitukAma: prakaraNakAro naiyApikamate daSaNAntaramAha - zabdaguNatvapratiSedhena = zabde'mbaraguNatvaniSedhena AkAzavaditi dRSTAntasya-sAdhanavaikalyAcca = aramadAdhupalabhyamAnaguNAdhiSThAnatvasya | virahAcca / gaganaparimANAdInAmasmadAhAlapalamyamAnatvena zabdasyAsmadAdhupalabhyamAnatve'pi ca taga guNatvaviraheNAkAze tAhazatvadhikaraNatAyA asambhava: iti tadabalenAtmani vibhutvasAdhanamayuktamiti prakaraNakArAzayaH / tadeva bhAvayati-tathAhIti / na ca asindiH = svarUpAsindiriti zaikanIyam, saMharaNa-vAyuvahana-vdArAnupAtazailAdipratighAte: tatsindeH = zabde kriyAvatvasibdaH / saMharA nAma gRhAdiSu piNDIbhavanam / vAyuvahanaM nAma pavanapaTalenohyamAnatvam / dArAnupAto nAma dArAvidhAnam / zailAdipratighAto nAma parvatAdiSa pratiskhalanam / eteSAM caturNA zabde upalakSyamAnatvAt zabde kriyAtatvasindiH, kriyAM vinA tadasambhavAt / apraiva saMvAdamAha - yadAha bhagavAna bhASyakAra: = vizeSAvazyakabhASyakAra: zrIjinabhadragaNikSamAzramaNaH / jaM te iti / 'pAvaMti sahagaMdhA tAI gaMtuM sayaM na giNhati' iti asyAH pUrvAdhaH / maladhAravRtyanusAreNa zabdamadhikRtya vyAkhyAlezastvevam - yat = paramAt te = zabdAH pugalamayAH sakriyA kriyAvantaH / kuta: ? ucyate, vAyuvahanAt dhUma iva / yathA pavAparalenohyamAnatvAt dhUma: gatikriyAvAn tathA zabdA api tenohyamAnatvAt gatikriyAvantaH / ata hetvAtaramAha saMharaNata: = gahAdiSa piNDIbhavanAda dhumavadeva kriyAbhAjaH / tathA vizeSeNa vdArAnuvidhAnataH toyavate kriyAvata: / tathA nitambAdiSu pratighAtAt = pratiskhalanAt vAyuvadeva te gatikriyAzrayAH iti / na cAstu zabde zA the parmano nizcaya thayoDoya to1cchehena saMzaya thaInA. 'ahaM mUrtaH', 'I pAya yo chu' vagaire bhuddhi yaye chate 'I bhUta nalI ?' Ayo saMzaya nahI thAya, 12 saMzayamitAbha bhAI pAna bhUtatpanumAna yayaMta cha. paraMtu 'AtmA mUrto na vA ? AvosaMha yazo cha, azA saMzayama AtmA yA cha bhane mAtmA saMzayamitAbha764 cha, ahaMtAdena mUrtinuM bhAna thavA chatAM AtmavAvachedana mUrtitvano nizcaya thayo na hovAthI "AtmA mUrti che ke nahIM ?' evI zaMkA thaI zake che. athavA to ema paNa kahI zakAya ke - "huM mUrta chuM' A jJAna pramANa che ke nahIM ? - Avo saMzaya thavAthI paNa 'Atma mUrti che ke nahIM ? ' AtmA vibhu che ke nahIM ?' AvI zaMkA thaI zake cheja zaradabhasiAtha AtmA mUrta = parimitaparimANavALo nathI' AvuM kahI nA zakAya. Hanusana samaya zaSTa guza nathI - syAmais: sthAna: zabda. 1 jI, zrI pAta chAtmAne vimusi 421 // mATe nayAyivAnumAna matApe-maranave sati amadAdhupalabhyamAnaguNAdhikAnatva' hetu tarIke batAvela paraMtu te hetu dakAnta tarIke batAveja lisa heto jimathI zabdanuM pratyakSa thAya che - e satya hovA chatAM 'zabda guNa nathI' A paNa satya hovAthI ApaNAthI jaNAtA guNanI adhikatsA AkAzamAM bAdhita thAya che. jo zabda AkAzano guNa hota to jarUra uparokta anumAna sAcuM paData. paNa vastusthiti alaga che. zabda e dravya che. guNa nathI. to pachI AkAzaguNa kyAMthI hoya ? ane A je vAta karI tene gamyuM nA samajatA. pramAAga dvArA siddha thAya che ke zabda dravya che. te A rIte -- zabda dravya che, kAraNa ke te kriyAno Azraya che. je je kiyAno Azraya hoya che te te dravya hoya che, jema ke ghaTa. zabda paNa kriyAAzraya hovAthI dravya siddha thAya che. ahIM evI zaMkA nahIM karavI ke - 'kriyA svarUpa hetu zabdamAM raheto na hovAthI svarUpAsiddhi doSa Avaze.' <-- A zaMkA eTalA mATe anucita che ke saMharaNa eTale ke eka sthAne ekaThA thavuM, vAyudvArA vahana thavuM, dvAranuM anusaraNa, pratighAta eTale ke khalana. AnA dvArA zabdamAM gati kriyA siddha thAya che. vizeSAvazyakabhASyakAra zrIjinabhadragAgI kSamAzramANe paNa A ja vAta jaNAvatAM kahe che ke -> "zabda pugalamaya hovAnA lIdhe sakriya che, kAraNa ke (1) dhUmADAnI jema zabda vAyu dvArA eka sthAnethI bIjA sthAne lai javAya che. (2) dhUmADo jema eka sthAne khUNA vageremAM bhego thAya che tema avAja paNa eka sthAne bhego thAya che. (3) pANI jema daravAjAne anusare che arthAt daravAje je dizAmAM khullo hoya te dizAmAM gati kare che tema zabda paNa daravAjo je dizAmAM khullo hoya te dizAmAM gati kare che. tathA (4) parvatazikhara vagere sAthe athaDAtAM zabda pavananI jema pratikhalana pAme che.' <-- AnAthI siddha thAya che ke zabda sakriya che. saMharaNa vagere saMyogavizeSAtmaka che. saMyoga pratye karma = kriyA nirapekSa kAraNa che. arthAt kiyA kAraNa che ane saMharaNa vagere kArya che. tethI dhUmasvarUpa kArya dvArA jena agnirUpI kAraNanuM Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 nyAyAloke prathamaH prakAza: gateH zabdagatatvasAdhanam tti (vi.A.bhA. 206 - 207) / saMharaNAdayazca saMyogavizeSAH iti kAryeNa kAraNAnumAnam / vastuta 'Agato'yaM zabda' iti pratyakSAdeva zabde kriyAvattvasiddhiH / na ca pavanagataiva gatiH smaryamANA zabde Aropyate, svAbhAvikagategnyagatyanuvidhAnAnupapatteriti vAcyam, indranIlaprabhAderindranIlagatyanuvidhAnavadupapatteH, anyathA zrotreNa zabdagrahaNaM na syAt, tasya zabdadeze'gamanAt, gamane vA'pAntarAlavartinAmapi zabdAnAM grahaNaprasaGgAt, anuvAta* bhAnumatI 171 saMharaNAdikaM mAstu kriyAzrayatvamityuktau ko doSaH ? iti zaGkanIyam, yataH kriyA saMharaNAdijalikA saMharaNAdayazca saMyogavizeSAH tatkAryabhUtAH iti heto: saMharaNAdilakSaNena kAryeNa zabda kAraNAnumAnaM = saMharaNAdijanakagatikriyAnumiti: / zabdaH sakiya: saMharaNAdyanyathAnupapate: dhUmAdivaditi prayogo dRStavya: / 'saMyogavibhAgayoranapekSaM kAraNaM karma' (vai.sU. ) iti vacanAt saMyogavizeSAtmakasaMharaNAdi-kriyayo: janyajanakabhAvasiddhiriti prAcAmabhiprAyaH / RjugatyA sidhyato'rthasya vakreNa sAdhanAyogAdityAzayenAtra svamatamAha vastuta: 'dUrAdAgato'yaM bakulaparimalaH, samIpAdAgato'yaM bakulaparimala:' iti sAkSAtkArAtparimalakriyAvizeSavat 'samIpAdAgato'yaM zabdo, dUrAt Agato'yaM zabda:' iti pratyakSAdeva zabde kriyAvatvasiddhiH / itthameva zrogAprApyakAritvAbhimAnizAkyasiMhavineyamatanirAsAt / kriyAvizeSagrahAdeva dUrAdivyavahAropapate:, dUrasthatvAdeH zrotreNa grahItumazakyatvAt, dUrasthasyaiva zabdasya grahe dUrasthena mahatA bheryAdizabdenAlpasya mazakAdizabdasyAnabhibhavaprasaGgAcca / na ca pavanagatA = nimitapavanasamavetA eva gatiH smaryamANA = alaukikajJAnalakSaNasannikarSeNopasthApyamAnA zabde Aropyate = svAzrayajanyatvasambandhena bhAsate, zabdanimitapavale pavamAne evaM zabdagatyupalabdheH, tasya mandagatitve zabdasyApi mandagatitvena bhAnAt, tasya tIvragatitve zabdasyApi tIvragatitvena pratibhAsAt, zabdagateH pavanagatyanusAritvena svAbhAvikatvAyogAt, svAbhAvikagateH = svasamavetagate: anyagatyanuvidhAnAnupapatteH = svetarasamavetamatyanusaraNAlAtApateriti vAcyam, indranIlaprabhAgate : = indranIlamaNiprabhAdravyasamavetagatikriyAyAH indranIlagatyanuvidhAnavat = indranIlamaNisamavetagatyanusaraNavat zabdasamavetagate: nimitapavanasamavetakriyAnusaraNasya upapatteH = saGgateH / etena gatimato yAnAt vRkSAdIn prekSamANasya puruSasya tatrAropitagatibhAnavacchabde AropitagatibhAnamiti parAstam, vRkSAdiSu gatyAdeH bAdhAt zabde tadadbhyupagame bAdhakavirahAt, anyathA = zabdasya niSkriyatvAbhyupagame zrotreNa zabdagrahaNaM na syAt / tathAhi zabdasya niSkriyatve tasya ca svAsambaddhazrotreNa grahaNe zrotrasyA'prApyakAritvaprasaGgena naiyAyikasya sugatamatapravezApAtAt / sambandhakalpanAyAsa zabdo vA zrotradezamAgatya tenAbhisambadhyeta zrotraM vA zabdadezaM gatvA zabdena sambadhyeta ? iti vimalavikalpayugalI sarvagA'pratihataprasarA prasarIsariti 1. na tAvadAdyaH zabdasya zrotradezagamane svayameva sakriyatvAbhidhAnAt / nApi dvitIyaH, tasya = nabhorUpasya yogasya niSkriyatvena zabdadeze = zabdotpAdasthAne agamanAt = gatyasambhavAt / gamane = gatisambhave vA'pAntarAlavartinAmapi zabdAnAM grahaNaprasaGgAt / kiJcedaM hyAbAlagopAlAGgalApratItaM yaduta yadA pavanaH anumAna thAya che tema saMyogavizeSasvarUpa saMharaNAtmaka kAryathI kriyAsvarUpa kAraNanuM anumAna thai zake che. tethI 'zabda kriyAyukata che' ema siddha thAya che. zaha gatimAna che syAdvAhI vastusthiti e che ke 'A zabda dUrathI Avela che' AvA pratyakSathI ja zabdamAM gatikriyA siddha thAya che. tenA mATe anumAna karavAnI koi jarUra nathI. ahIM evI zaMkA thAya ke --> 'zabdamAM gatikriyA nathI, paraMtu zabdajanaka pavanamAM rahelI kriyAnuM smaraNa thatAM teno pavanajanya zabdamAM Aropa karavAmAM Ave che, je zabdano janaka pavana tIvragatizIla haze tenAthI janya zabdamAM tIvra gatinuM bhAna thAya che ane je pavananI gati maMda haze tenAthI utpanna thayela zabdanI gati maMda lAge che. jo zabdanI gati svAbhAvika hoya to te pavananI gatine zA mATe anusare ? relagADI jhaDapathI doDe to relagADImAM beThela vyaktine dUra rahelA vRkSo jhaDapathI doDatAM dekhAya che ane relagADI dhImI cAle to dUra rahelA vRkSonI gati maMda dekhAya che. tyAM jema relagADInI gatino Aropa dUrastha vRkSAdimAM karavAmAM Ave che tema pavanagata gatino Aropa zabdamAM karavAmAM Ave che' <~~~ to A zaMkA vyAjabI nathI, kAraNa ke svAbhAvika gati paNa anya gatinuM anukaraNa kare che. A vAta indranIlamaNiprabhAnI gatimAM prasiddha che, jema indranIla maNine khaseDavAmAM Ave to indranIla maNinI prabhA paNa khase che. paraMtu ATalA mAtrathI 'indranIlaprabhAsvarUpa dravyamAM gati samaveta nathI' evuM mAnavAmAM AvatuM nathI. tema zabdajanaka pavananI gatine zabdanI gati anusare eTalA mAtrathI zabdanI gatine pavanati mAnI na zakAya. jema indranIlamaNi ane tenI prabhA bannemAM svataMtra gati kriyA mAnavAmAM Ave che tema pavana ane zabda bannemAM svataMtra vAstavika gati mAnI zakAya che. doDatI relvemAM beThela mANasane jhADa doDatAM dekhAya che, temAM svAbhAvika gati mAnavAmAM bAdha che, kAraNa ke vRkSa sthira rahelAM che. paraMtu zabdamAM gati kriyA mAnavAmAM koi bAdha nathI, UlaTuM jo zabdamAM gati mAnavAmAM na Ave to kAnathI zabda ja sAMbhaLI nahi zakAya, kAraNa ke je sthAnamAM 2.6 utpanna thAya che tyAM to kAna jatA ja nathI. jo kAna zabdotpattisthAnamAM jaine zabdanuM bhAna karAve to dUra rahela tIvra dhvaninuM jJAna karavA jatAM vacce rahelAM maMda zabdonuM paNa bhAna thavAnI Apatti Avaze. vaLI, bIjI vAta e che ke pavana jo zrotAne Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * badarInAthazukla-nasiMhamatavidyotanam * prativAta-tiryagvAteSu ca pratipattyapratipattIpatpratipattibhedAbhAvaprasaGgAca, tasya tatkRtopakArAdyayogAt / ___ atha vINAkAzasaMyogena svAvacchedakAvacchedena janitenAdyazabdena dazadikSu nimittapavanatAratamye kadambagolakanyAyena tAramandAdirUpA daza zabdA Arabhyante / nimittapavanA'tAratamye tu dazadikSu vIcItaraGganyAyenaika eva zabda aarbhyte| ------------------bhAnamatA - - - - - - - - - -- - - - - - zrogAnukUla: tadA svacchA zabdapatItirjAyate / yadA sa bhazaM zrotapratikUla: tadA zabdo na pratIyate / yadA tu sa vavaM pavamAnastadA zabdasyA'spaSTA pratipatirupajAyate / kintu yadi zrogameva zabdadeze gatvA tamupalabheta tadokkAjupapatirityAzayena prakaraNavattAha anuvAta-prativAta-tiryagvAteSu = zrogabhimukhapavana-tatparAhamukhamarudatakrapatamAgeSu ca pratipatyapratipattISatpratipattibhedAbhAvaprasAcca = zabdAvagama - tdnvgmaaspssttaatgmaanupptesht| gagANAM yathAkramamataga: kArga: / sa cAramAmidarzita eva / agaita hetumAviSkaroti tasya - zabdotpatidezaM gacchataH zrogasya tatkRtopakArAdyayogAt = anuvAtAdiqatopakArApakArAsambhavAt / tadakaM sthAdvAdaratnAkare zrIvAdidevasUribhiH - vikSipyate cAsau mAruteH / ata eva prativAte nikaTasthairapi na zrUyate / bhajyate cAsau takSAghabhihataH / ata eta ghanatAbyavahitairarupatarNasAdhAraNa varNazakalameva zrUyate, yata: saMzayo jAgate 'ko'nenoko tarNa: ?' iti (syA.ra.pari -sU.3.pa.339) / yAyika: zahate - atha sarvamidaM svavikalpajalpamAtram, aramanmate tu vINAkAzasaMyogena - vINAbhezAkAzasaMgogena svAvacchedakAvacchedena = vINAdhAkAzasaMyogAvacchedakavINAdidezAvataLedena janitenAdyazabdena dazadikSa nimittapavanatAratamye sati kadambagolakanyAyena tAramandAdirUpA daza zabdA aarbhynte| :ayamAzayo yathA''dima kadambapuSpamekanAlakAdhikaraNavizeSe svasamIpadezeSu prAgAhASTadikSa sajAtIrapuSpANi janayati tAhazapuSpANi tarimatAdhikaraNe tatsamIpadezeStaSTadikSa cAnyAni sajAtIyapuSpANi janayati tathA vINAhAvacchedenA jAgamAtA: prathamaH zabdo vINAsamIpadezAvacchedena dazadikSa daza zabdAn janayantei / tAhazadazazabdAstavatsamIpadezAvacchedena sadigavacchedena ca bahun zabdAn janayantei / nimittapavanA'tAratamye tu dazadikSa vIcItaraGganyAyenaika eva zabda Arabhyate / abhAva: yathA vIcI sarvadigavacchedenekadaivaM tarasatpAdalati tena ta krameNAnyA :jyA:tarahA jAyante tathA pavanAtAratamge vINAyAM sarvadigatacchedenekadaika: zabdo jalyate tena ca krameNa dazadikSu vyApino'yA :yA: zabdA nimitavAyupasArAnusAreNa utpAhAnte / zabdasyA'davyanvena zabdaprasAro na saMyogalakSaNaH, kintu svarUpAtmakaH / zabdapasArasya svarUpAtmakatvamekasyaiva zabdasya sarvadigavacchedena starUpasAbA iti badarInAthazukla: / muktAvalIprabhAkAro nRsiMhazAstrI tu - 'vIcI yathA sadigatacchedenekadA taraGgAn janayati parata padezadigabhimukho vAyustAdezadigavacchedenAdhikatarahAn jAgati tathA bherImadahAdhavacchedena jAyamAnazabdaH bheAdimiAsartadezAvacchedena sarvadigavacchedena caikadaiva zabdAn jAti parantu yahezadigabhimukho vAyustadezadigavacchedenAdhikazabdAn janayatIti vIcItaratyAronotpatikramaH (kA. 166 prabhA.pa810) ityAcaSTe / anukULa hoya to zrotAne zabda saMbhaLAya che. pavana pratikULa hoya to zrotAne zabda saMbhaLAto nathI. tathA pavana ane tirachI dizAmAM gati karato hoya to zabda kAMika dhImo saMbhaLAya che. A to sarvajanavidita che. paraMtu jo kArga zabdotpattisthAnamAM jaine tenuM bhAna kare to pachI uparokata bhedabhAva = pratItitAratamya ghaTI nahi zake, kArAga ke anukULa-pratikULa vagere pavanathI kAna upara koi upakArAdi thatA nathI. AthI "zabdanI utpattinA sthAnamAM jaine tenuM bhAna kAna karAve che' AvuM mAnavuM asaMgata che. zAntarAramlavAghthI zravAzaprAti - naiyAyi5* pUrva56 :- atha vI. / // vagaire tyA pAtri bhane sAno saMyoH potAnA a5 dezathI = vAgAdinA AdhAra dezathI avacchinna AkAzamAM je Adya zabdane utpanna kare che, tenAthI nimittabhUta vAyunA tAratamya anusAre daza dizAomAM ekIsAthe tAra, maMda vagere daza zabda barAbara te rIte utpanna thAya che jema ke kadaMbanA puSpamAM eka sAthe daza dizAmAM daza dala utpanna thAya che. athavA zabdanimittabhUta vAyumAM tAratamya na hoya to daza dizAomAM eka ja zabda utpanna thAya che. A utpatti vIcI taraMga jevI hoya che. jema sarovaramAM vegathI patthara nAMkhavAmAM Ave to eka vIcI = taraMga utpanna thAya che. jenAthI kramika aneka taraMgonI ghAge dUra sudhI utpatti thatI rahe che, tema ja pratyeka taraMga cAre tarapha phelAya che. te ja rIte vIgAthI prathama zabda utpanna thaye chate tenA dvArA kRmika aneka zabda utpanna thAya che ane pratyeka zabda nimittabhUta vAyunA prasArane anusAre daza dizAomAM phelAya che. daza dizAomAM zabdano prasAra, zabda adravya hovAthI, saMyogasvarUpa hovAnA badale svarUpAtmaka ja hoya che. svarUpA-maka hovAno artha che eka ja zabdano dazeya dizAo sAthe svarUpa saMbaMdha. pUrva zabdathI uttara zabdanI utpatti thaye chate pUrva-pUrva zabdathI uttarottara zabdanI utpattinA kramathI Adya zabdano sajAtIya zabda zotAnA kAryAkAzamAM utpanna thaine thotrasamavAya sannikarSa dvArA zrotAthI gRhIta thAya che. AthI zabda adravyatvapakSamAM pANa dUrastha zrotAne zabda nahIM saMbhaLAvAnI Apattine avakAza nahIM rahe. Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 nyAyAlole prathama: prakAza: * tAra-mandazabdaikyasthApanam * evaM tairapIti zrotraprApteH sughaTatvAt nAnupapattiriti cet ? na, evaM sati bANAdayo'pi pUrvapUrvasamAnajAtIyakSaNaprabhavA anyA eva lakSyeNa sambadhyante ityabhyupagamasyApi prAmANikatvaprasaGgAt / pratyabhijJAnAt bANAdAvekatvakalpanAsiddhe yamupagamo yukta iti cet ? zabde'pi pratyabhijJAnAdekatvasiddhiH kiM kAkena bhakSitA ? 'sa evAyaM zabdo yamudacIcaraccaitraH' ityatrApi hi pratyabhijJAnamabAdhitameva / 'tAramandAdibhedena bhede dhruve sAjAtyameva pratyabhijJAviSaya' iti cet ? na, tathApi yatra noktabhedastacchabdasyaikatvaniyamAt -----------------bhAnumatI ------------------ evaM = darzitarItyA te: = pUrvotpaH zabdaH api zabdAntarArabha iti hetoH zabdasya niSkriyatve'pi zrotraprApte: sughaTatvAt na anupapatti: = zroNa zabdAhaNAnApatiH iti cet ? darzitatau gAyikamatamapAkaroti - neti / evaM = pUrvapUrvasamAnajAtIyazabdajanyotarotarazabdAntarotpatitacchogasambandha .. tacchvaNAdikalpane sati dhanurmocitA: bANAdayo'pi pUrvapUrvasamAnajAtIyakSaNaprabhavA anyA eva lakSyeNa sambadhyante ityabhyupagamasyApi prAmANikatvaprasazat / tatazca bANAdInAmapi kSaNikattasidhyA naiyAyikasya baundamatapravezApAta: / atha sa evAyaM zaro yo vyAdhena kSipaH' ityAdipratyabhijJAnAt bANAdau = pUrvAparakAlInazarAdau ekatvakalpanAsindeH na ayaM = pUrvapUrvasajAtIyakSaNaprabhavabANAdikaraNakalakSyavedhAdigocara upagama: = abhyupagamo yuktaH iti cet ? na, zabde'pi anupameva vakSyamANAt pratyabhijJAnAt ekatvasindiH = amesidiH kiM kAkena bhakSitA ? pratyabhijJAnamevAha - sa eveti / sugamam / nanu dUratvanaikalyAbhyAM tAramandAdibhedena bhede = zabdabhede dhuve = nizcite sAjAtyameva = pUrvAparakAlInazabdagatajAtyabheda eva pratyabhijJAviSayaH / ayaM naiyApikAbhiprAyo vaktasamIpasthasya zrotuH zabde tAratvamavabhAsate vaqadarasthasya ca zrotuH zabde mandatvameva pratibhAsate / tAratva - mandatvayoH virudadharmayorandhakAraprakAzavadekagAsamAvezAtadAzrayazabdabhedaH sidhyatIti tatsthale jAyamAnasya 'sa evAyaM zabdo yo devadatocarita' iti pratyabhijJAnasya viSayaH pUrvAparakAlInazabdajAtyabhedo na tu pUrvAparakAlInazabdagavatyabhedaH / tadavadeva sarvatra zabdaviSaviNyAH pratyabhijJAgA: pUtAparakAlInazabdagatajAtyabheda evaM gocara iti cet ? prakaraNakArastanirAkurute- na, tathApi yatra zabde noktabhedaH = na tAratva-mandatvAdibhedanizcito bhedaH tacchabdasya sa evAyaM gakAraH' ityAdipatyabhijJAyA ekatvaniyamAt = vyaktyabhedasindeH zabdasyAGgatvapakSe * AzAhi dravyamA kSaziThatvApatti- syAdvAhI utta2561 :- na, e.| mo naiyAyi mahAzaya ! tamAzApAta vyAsapI nathI, rAga ne mAnA 7it rIte te potAnA utpattisthAnathI dUranA sthalamAM paNa potAnuM kArya (zravANAdi) kare che te ja rIte - dhanuSyathI chUTanAra bAgane pAga kSaNika mAnI anya anya sajAtIya bAganI utpattinA kamathI navIna bANa dUrastha lakSyanI sAthe saMbaddha thai vedhasvarUpa kArya kare che ema mAnI zakAya che. bAthI bANane paNa sthira mAnavAnAM badale kSaNika mAnavAnI Apatti Avaze. jo dhanuSyathI chUTuM paDanAra bANa ane lakSyanA vedha karanAra bANamAM aiyanI pratyabhijJA thavAthI bANanI kSaNikatA asvIkArya karazo to zabdanI kSagikatA pAga mAnya nahi thai zake, kAraNa ke pUrvAparakAlIna zabdamAM paNa aikya sAdhaka pratyabhijJAne koi kAgaDo thoDo khAi gayo che ? 'je bANa bhAthAmAMthI kADhIne phekeluM te ja bANe lakSya evA haraNano vedha karela che' A pratyabhijJAnI jema "je zabda citra bolelo te ja A zabda che, je saMbhaLAi rahyo che' A pratyabhijJA paNa jAgRta che. tethI citranA kaMThathI utpanna thayela zabda ane yUyamAANa zabdamAM abheda mAnavAnI Apatti taiyAyikanA pakSamAM Avaze. - "zrotAthI dUra rahela vaktAno zabda manda hoya che ane nikaTa rahela vaktAno zabda tAra = tIvra hoya che. AthI tAra, maMda vagere bhedathI nikaTastha ane dUrastha zabdamAM bheda nirvivAda siddha hovAthI abhedaavagAhI pratyabhijJAne vyakitaabhedaviSayaka nahi mAnatAM jema vyakti sAjAtyaviSayaka mAnavAmAM Ave che. te ja rIte anyatra sarvatra sajAtIyaabheda dvArA zabdagocara pratyabhijJAnI upapatti thai zake che. sajAtIyaabhedano artha e che ke pUrvoccarita zabdano sajAtIya evo zabda bhUyamANa = saMbhaLAya che. arthAt kaMThokata zabda ane nyUyamANa zabdamAM abheda nathI, paraMtu te bannemAM rahela katva vagere jAtimAM abheda che.' AvuM pratyabhijJAthI siddha thaze. mATe darzita pratyabhijJA dvArA zabdamAM dhairyanI siddhi nahIM thAya' - AvuM kadAca taiyAyika dvArA kahevAmAM Ave to paNa jyAM tAra, manda vagere bheda nathI hotA ane chatAM "ce bolelo zabda ja huM sAMbhaLuM chuM' AvI pratyabhijJA thAya che tyAM to pUrvAparakAlIna citroccarita zabda ane bhUyamAAga zabda vacce abheda mAnavo ja paDaze. A rIte jyAM pUrvAparakAlIna zabdamAM vyaktiabheda siddha thaze tyAM to te zabdane dravya mAnavAmAM na Ave to dUrastha vaktAnA kaMThathI chotAnA kAna sudhI pahoMcavuM zabdane bhAre muzkela thai jaze, kAraNa ke dravyamAM ja gati kriyA saMbhavI zake che. vaLI, bIjI vAta e che ke vaktAthI dUrastha zrotAne zabda maMda saMbhaLAya che ane samIpastha thotAne zabda tIvra lAge che. tyAM pAga zrotAne AvI pratyabhijJA to thAya ja che ke "vaktA to tIvra zabdane bole che paNa te ja zabda dUra jatAM maMda paDI Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zabdasyA'mtaraguNatve bAdhakopadarzanAm * zrotraprApterdurghaTatvAt, 'tAra eva zabdo dUre mando jAta' ityanubhavAdekasyaiva tAramandAdipariNatibhedAbhyupagamAcca / api ca zrotramapi nAkAzaM bAdhiryAdyabhAvaprasaGgAt kintu mUrtameveti na tasya zabdo guNaH / kizca zabdasyAkAzaguNatve sarvasya sarvazabdagrahaNApattiH zrotrasamavAyAvizeSAt, tatpuruSIyakarNazaSkulyavacchinnasamavAyasambandhAvacchinnAdhAratAyAstatpuruSIyazabdagrahaM prati hetutve mahAgauravAt, dravyatve tu saMyogenaiva zrotreNa ------------------bhAnumatI-------- zabdasya niSkriyatvena zrotraprApte: durghaTatvAt zravaNaM na syAt / tastutastu tAramandAdibhedena zabdabhedo'pyasinda eva, 'tAra eva zabdo dure mando jAta' ityanubhavAdekasyaiva zabdasya kAlabhedena tAra-mandAdipariNatibhedAbhyupagamAcca, pariNAmabhede'pi raktAdazAyAM ghaTasyeta parigAminaH tasya sartathA'medAt / ata evAnuzreNyAM tizreNyAM vA mizrANAmeva parAghAtavAsitAnAmeva ca zabhadravyANAM zravaNAbhyupagame'pi na kSatiH / na cakSaNikarataM zabdasya pratyabhijJAyAM bAdhakam, taga mAnAbhAvAt, zabdajanakazabdasya kAryazabdena zabdajanyazabdasya ca kAraNazabdanAzena nAzakalpane gauravAt utcaritazabdasya zropadezA''gamanakalpAsauvaucityAt, anyathA katvAdiviziSTalaukikapratyakSAnupapatezcetyadhikaM syAdavAdakalpalatAyAm / (zA.sa.sta.90 / kA. 36, pRSTha 160) / api ca zrotramapi nAkAzaM bAdhiryAdyabhAvaprasAta, murtenA'murtopaghAtAz2agahAyogAt / kintu zrotramapi mUrtameveti na tasya = gaganaspa zabdo guNaH / ata: pUrvoktAnumAne (dRzyatAM 49 tame pagAhe) dRSTAntasya sAdhanavaikalyaM vajanepAyitameta / kiJca zabdasyAkAzaguNatve sarvasya puruSasya sarvazabdagrahaNApatti: = sarvavatajanyasakalazabdazrAvaNaprasaGgaH, zrotrasamavAyA'vizeSAt = zabdatvAcchiko AkAzalakSaNazrogAnuyogikasamavAyapratiyogikatvasya tulyatvAt / na ca viSayatAsambandhena tatpuruSIpazabdagrahaM prati tatpuruSIpakarNazaSkulyanisamavAyasambazAcchiAdhAratAnirapapitAdheyatAyAH sanikarSavidhapA kAraNatvAbhyupagamA maigIyakarNazaStulyatacchedena vartamAnasya zabdasya caigAdinA grahaNaprasaGgaH, tacchandaniSThAdheyatAnirUpakAdhAratAyA: caitrIyakarNazaSkulyakdiAsamavAyasambadhAnacitvAditi vaktavyam, tatpuruSIyakarNazaSkulyavacchinnasamavAyasambandhAvacchinnAdhAratAyAH = tatpuruSIpakarNazaSkulItiziSTena samavAyasaMsargeNAvatichAyA = niyantiyA AdhAratayA nirapitAyA AdheyatAyAH, laukikatiSayatAsambandhena tatpuruSIyazabdagrahaM = tatpuruSasamavetaM zabdagocarathAvaNapratyakSa prati saMsargarUpeNa hetutve kalyamAne mahAgauravAt / zabdasya dravyatve tu saMyogenaiva zrotreNa grahaNopapattau zabda-zabdatvayorgahaM prati gayo, dhImo paDI gayo' AthI mAnavuM paDaze ke uccarita zabda ane zyamANa zabda vacce to abheda ja che. mAtra, tAra, maMda vagere pariNAma badalAyelA che. tIvratA, maMdatA vagere bhinna-bhinna pariNati eka ja zabdanI che - evuM ame mAnIe ja chIe. jema pariNAma badalavA chatAM rakatatAdazAvALo ghaTa zyAmaavasthAvALA ghaTathI abhinna che tema tIvratA, maMdatA vagere pariNAma badalavA chatAM pariNAmI zabdanI abhinnatA abAdhita ja che. AThAza zrotra nathI- syAdvAhI ___ api.| 1NI, nIla pAta cha / zrotra chandriya pApa mAs135 nathI, 12 mA amUDobAthI bhUta pahA || vaDe teno upaghAta na thai zakavAthI kAnamAM kyAreya baherAza vagere nahi thavAnI Apatti Avaze. amUrta AkAzane patthara mAro to jema nukazAna thatuM nathI tema kAnane AkAzasvarUpa mAnatAM kAnamAM saLI vagere nAMkhavAthI baherAza kevI rIte thai zake ? mATe kAnane pAga mUrta mAnavuM paDaze, jethI zabda AkAzano guga nahIM banI zake. vaLI, zabdane AkAzano guNa mAnavAmAM Ave to AkAza sarvavyApI hovAnA lIdhe sarva vyakitane sarva zabda saMbhaLAvAnI Apatti Avaze, kAraNa ke dareka puruSanA AkAzasvarUpa zrotrano samavAya to taiyAyika matAnusAra dareka zabdamAM samAna ja che. AkAza ane samavAya banne nitya ane eka hovAthI sarvatra samAna che. tethI pratyeka zabdamAM thotrasamavAya samAna hovAthI darekane dareka zabdanA thAvAra pratyakSanI Apatti aparihArya banaze. zaSTane mAThAzaguza bhAnavAmAM gaurava - syAdvAhI ttpu.| uparotamApattinA nirAza bhATe yAyi dArAce mAmA bhAve ->'tate 525nA goyara yApAga pratyakSa pratye ame kevaLa zrotrasamavAyane kArAga nathI mAnatA, paraMtu tat tata puruSIya kArgazakhulIthI avacchinna = viziSTa evA samavAya saMbaMdhathI avacchinna = niyaMtrita AdhAratAthI nirUpita AdheyatAne saMsargarUpe tana tana purUSIya zabdapratyakSanuM kAraNa mAnIe chIe. jyAre caitranA karNavivarathI viziSTa AkAzamAM zabda haze tyAre te zabdanuM maitrane pratyakSa thavAnI Apatti nahIM Ave, kAraNa ke tyAre te zabdamAM rahelI AdheyatAnI nirUpaka AdhAratA maitrIya kArgavivarathI viziSTa evA samavAya saMbaMdhathI avacchinna = niyaMtrita nathI, paraMtu cetrIya kArgavivarathI viziSTa samavAya saMbaMdhathI avacchinna = niyaMtrita che. AthI zabdane vibhu AkAza dravyano guNa mAnavAmAM Ave to paNa sarva vyaktine sarva zabdonA thAvANa pratyakSanI Apattine avakAza nahIM rahe.' <-- to A vAta asaMgata che, kAraNa ke tat tat puruSanA zabdapratyakSa pratye uparokta kArANatA mAnya karavAmAM Ave to tat tat puruSa badalI jatAM kArAgatA pAga badalavI Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 vyAyAloke prathamaH prakAza: muktAvalImaJjUSAkAramanirAsa: bhAnamatI------- kalamAbhyAM saMyoga grahaNopapattau lAghavam / zabdasya mUrtatve tatsAkSAtkAro na syAt, viSayatayA mUrtapratyakSatvAvacchinnaM prati samavAyenodbhUtarUpavattvasya hetutvAditi cet ? na, dravyapratyakSatvAvacchinnaM prati yogyatAvizeSasyaiva hetutvAt / sa ca byAvRttivizeSo zaktivizeSo vetyanyadetat / ------------------bhAnumatI--- samavAya-samavetasamavAyayoH pratyAsattitvAkalpanAt lAghavam, ghaTa-ghaTatvayoH pratyakSa prati kluppAbhyAM saMyogasaMyuktasamavAyAbhyAmeva zabda-zabdatvayoH sAkSAtkArasambhavAt / ata eva ca pratyapAdi zrIbhadrabAhusvAmibhiH Avazyakaniyukto - 'puhaM suNei saI (A.ni.no. 1) iti / balu kiM zabdasyA'mUrtatvamajhIkriyate Ahosvit mUrtatvaM ? iti ramyarAjahaMsayugalamupatiSThate zabdadravyatvapakSamAnasarovare / tatrAdyo na vidyotate vidavatparSadi, sarvasya sarvazabdagrahApate: cakSurgAhyatApatezca / nApi vditIyaH, zabdasya mUrtatve = sAvacchinnaparimANavatve, tatsAkSAtkAro na syAta, viSayatayA = laukikaviSayatAsaMbandhena mUrtapratyakSatvAvacchinnaM prati samavAyenodtarUpavattvasya hetutvAt = pRthakkAraNatvAt, zabde coduutruupvirhaat| AtmAdipratyakSe vyabhicAravArANAya 'murte'tyupAdAnam / indriyapizAcAdipratyakSavAraNAyoddhateti gahaNam / evaM laukikaviSayatayA mUrtasamavetagocarapratyakSa prati svasamavAyisamavetatvasambandhenodbhutarUpasya kAraNatvAt zrogasaMyutasamavAyena zabdatva-katvAdipratyakSAnApattiH / tata: zabda-zabdatvAdipratyakSAnurodhena samavAya-samavetasamavAyayoH pRthakpratyAsatitvakalpanamAvazyakameva / tathA ca na zabdasya dravyatvasindiriti cet ? . - syAdavAdI tanirAkaroti - neti / mUrtapratyakSatvAvaccheihA pratyuddhatarUpakAraNatAyA mImAMsakAnusAribhireva nirastatvAta, mUrtapratyakSatvasya kAryAkAryavatitayA kAryatAnavacchedakatvAt / mUrtalaukikapratyakSatvApekSayA ca dravyaniSThalaukikaviSayatayA cAkSuSatvasyaiva lAghavenodbhUtarUpakAryatAvacchedakatvaucityAt / laukikaviSayatayA dravyapratyakSatvAvacchinnaM = janyadravyasAkSAtkAramAtravattivaijAtyAvacchiA prati dravyaniSThalaukikaviSayatAsambandhejAnityapratyakSamAgavativaijAtyAvacchihAM prati vA yogyatAvizeSasyaiva yogyatAtizeSavatvena viSayasyauva vA hetutvAt zabdasAkSAtkAro nirAbAdhaH, zabdasya yogyatAvizeSAzrayatvAt / sa ca = yogyatAvizeSazca vyAvRttivizeSa: = ayogyabhedavizeSa: zaktivizeSo vetyanyadetat / anyonyAzrayapratikSepArthamatra kalpAntaro vAkAreNa prakaraNakatopanyastaH / zrogeNa dravyAntarasthAgahaNaca yogyatAvizeSazUnyatvAditi / tathA ca saMyogenApi zabdasya dravyatvasindiH / etena zabdasya sAvayavatve'nantAvayava-tannAzAdikalpanAgauravAditi (mu.maM.pa.367) muktAvalImaJjUSAkArokti: nirastA, pramANapratisamaye sidhyasidibhyAM vyAghAtena phalamukhasya tasyAdoSatvAt / ata eva 'janyatve satyanekadravya-samavetatvAbhAvena dravyabhinnatvasAdhanasambhavAt, zabdasyAnekadravyasamavetatvAbhAvazca tadAzrayAnekadravyakalpane lauravaprasaGgAdeva sidhyati' (mu.maM.pa.366) ityapi pahAbhirAmavacanamapAkRtam, karNabAdhirya-zithi paDaze. ghaTaka badalatAM tenAthI ghaTita pANI avazya badalI jAya che. AthI anekavidha kAraNatAno svIkAra karavAnI Apatti Avaze ane uparokta kAraNatAavachedaka dharmanuM zarIra paNa mahAkAya che. AvuM mahAgaurava mAnya na thai zakeAnA karatAM to ucita e che ke zabdane AkAzanI gANa mAnavAnA badale dravya mAnI zrotra dvArA saMyoga saMbaMdhathI ja tenuM zrAvaNa pratyakSa mAnavAmAM Ave. AvuM mAnavAno phAyado e che ke zabdanA laukika pratyakSa pratye samavAyasannikarSa ane zatva, katva, khatva vagerenA laukika sAkSAtkAra pratye samavetasamavAya sannikarmane kAraNa mAnavAnI jarUra na paDavAthI lAghava thAya che. AthI zabdane AkAzano guNa mAnavAnA badale dravyAtmaka mAnavo vyAjazrI cha. . naiyAyiH :- zabdasya. / the ne bhUta dravya mAnavAma mAve to saMyoga saMbaMdhI tenu pratyakSa nali. bhAnu rAma e che ke viSayatAsaMbaMdhathI utpanna thanAra mUrtipadArthaviSayaka laukika pratyakSa pratye samavAya saMbaMdhathI udbhUta rUpa kAraNa bane che. arthAt ubUtarUpavALA mUrti avibhu dravyanuM ja pratyakSa thaI zake che. je mUrti dravyamAM utkaTa rUpa nathI hotuM tenuM laukika pratyakSa thatuM nathI. jema ke indriya, pizAca vagere. zabdane mUrti dravya mAnanAra syAdvAdIne zabdamAM utkaTa rUpa mAnya nathI. AthI ja saMyoga saMbaMdhathI kAna dvArA zabdanuM laukika pratyakSa nahi thai zake. eka paNa kAraNanI gerahAjarImAM kAryanI utpatti thai nA zake. AthI zrotrasamavAyane ja zabdapratyakSano kAragatAavacchedaka saMbaMdha mAnavo jarUrI che, nahIM ke zrotrasaMyogane. phalataH zabda paNa guNAtmaka siddha thai jaze. * dravyapratyakSa pratye yogyatAvizeSa hArA - syAdvAhI * syAdvAdI - ra, . mUrtipratyakSa pratye utkaTarUpamAM hetutA mAnavAnA badale dravyacAkSuSa pratye ja utkaTarUpane kAraNe mAnavuM ucita che. dravyapratyakSa prave to yogyatAvizeSa ja kAraNa che. A yogyatAvizeSa ghaTAdinI jema zabdamAM paNa rahela che. AthI zabda dravyanuM pratyakSa thavAmAM koi vAMdho nathI. dravyasAkSAtkArakAragIbhUta yogyatAvizeSa vyAvRttivizeSarUpa = ayogyabhedavizeSa svarUpa che ke zakitavizeSa svarUpa? A eka alaga vAta che. paNa temAM dravyapratyakSakAraNatA abAdhita che - ATaluM nizcita che. Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAmasendriyatarjanam OM 'zrotrendriyavyavasthApakatvena zabdasyAmbaraguNatvasiddhiri'ti tu mandam, indriyAntarAgrAhyagrAhakatvasyaiva bhinnendriyatvavyApyatvAt tatra guNapravezasya gauravakaratvAt / itthaJca zrotrendriyaM rUpasparzAgrAhakabahirindriyatvAt rasanavaditi nirastam, ------------------bhAnamatI ---------------- lakuDyAdipAtanAdyanyathAnupapatestasyAnekadravyasamavetatvasidhyA hetoH svarUpAsindatvAditi dik / zrogrendriyavyavasthApakatvena = zrogasya cakSurAdhAtiritendriyatvasAdhakatvena zabdasya guNatvasindau pArizepatyAyena ambaraguNatvasindiH / tathAhi zabdo dravyasamaveta: guNatvAt khapatadityanumAnena zabdasya dravyasamavetatve sibde zabdo na sparzavadatizeSaguNo'gnisaMyogAsamavAdhikAraNakatvAbhAve sati akAraNaguNapUrvakapratyakSatvAt sukhavat / zabdo na dikkAlamanasAM guNaH, vizeSaguNatvAt rUpavat / nAtmavizeSaguNaH, bahirindriyayogyatvAt ruupvt| ityazca prasatapratiSedhena zabdasyAkAzaguNatvaM sidhyati / yadi zabdasya guNatvaM na syATa, na syAdeva tarhi karNazaSkulyacchinnAkAzasvarUpazrogasyAtirikendriyatvaM, todriyAntarA'grAhya-svagAdhaguNAbhAvAt, indriyAntarAgAhyaguNagAhakatvasTIva minendriyatvavyavasthApakatvAditi tu mandama, indriyAntarAgrAhyagrAhakatvasyaiva = svabhikondriyAgAhyagocaralaukikapratyakSajanakatAvacchedakadharmavatvasyaiva minendriyatvavyApyatvAt / tatra = indreiyAntaratvavyApye guNapravezasya gaurakhakaratvAt / = indriyAntarAgAhagAhakatvatvA'pekSayA indriyAntarAgrAhyaguNagrAhakatvatvasya gurutayA vyApyatAnavacchedakatvena vyApyatvAsindiprasaGgAditi / indriyAntarAgAhyasya zabdasya grAhakatvantu zro'bAdhitameveti tasyAtiritendriyatvamapyabAdhitameva / na caivaM sati tautAtitAbhimatatAmasendriyAsindiprasaGga iti vaktavyam AlokanirapekSacakSuSaiva tamogahasambhavAdityAdhikaM syAdvAdarahasye talIkAyAzAsmatkRtAyAM jayalatAyAM dRSTavyam / _ itthaca = 1 indriyAntarAgAhyagAhakatvasyendriyAntaratvavyApyatvapratipAdanaprakAreNa ca / asthAge nirastamityAnenAtcayaH / zrogrendriyamiti pakSanirdezaH / dravyAgrAhakamiti / dravyagocaralaukikapratyakSajanakatvAbhAvasya sAdhyatvam / hetumAha - rUpasparzAgrAhakabahirindriyatvAt / indriyatvAdityukte manasi vyabhicAraH, tasyAtmadavyagAhakatvAditi bahirityutam / tathApi ghaTaspAnijanakasparzanendriyaNa vyabhicAra: syAditi sArzAgrAhaketyuktam / tathApi ghaTacAkSuSajanakacakSurindriye vyabhicArassyAditi rUpAgrAhakatvamupAdatam / yahApi cakSupi rUpa-sparzobhayAgAhaka- dravyAgAhakatvaM nAsti tathApi rUpa-sparzAnyatarA'gAhakabahirindriyatvasya hetutAvAdakatvamityA tAtpamiti na doSaH / dRSTAntamAha - rasanavaditi / yathA rUpasparzAnyatarA'grAhakabahirindrigatvena rasanasya na dravyagAhakatvaM tathaiva zrogasyApi dravyAgAhakatvasidhyA zabdasya dravyatve zroSasya zabdA'grAhakatvaM spAdityAzaya chandriyAMtarAgrAhyagrAhatva chandriyAntaratvasAdhaH- syAdvAhI* zrotre. / anya naiyAyi vidvAnonuM bhejayana -> 'ine dravya mAnAndi zrotramA chandriyAyanI sidanAlaya zake, kAraNa ke anya indriyathI agrAhya guNanuM grAhakatva = grahajanaka7 = pratyakSakArANatva ja phaluma indriyathI binne indriyatvanuM vyApya ane vyavasthApaka che. zabdane be guNa mAnavAmAM na Ave to zrotramAM indriyAMtarathI = anya IndriyathI agrAhya guNanuM grAhaka nahi AvI zake. paNa zrotramAM indriyanta to taiyAyika ane sAdvAdI bannene mAnya che. AthI thotramAM ubhayasaMmata indriyatvanI anyathAanu55ttithI svabhinnendricAhya evA zabdane guNa mAnI, tenA cAhakatvasvarUpa atiriktaindriyasAdhaka parmane thotramAM mAnavo paDaze. A rIte zabdane guNa mAnavo anivArya che. pRthvI Adino guNa to zabda thaI zakato nathI. AthI pArizeSanyAyathI zrAvaNapratyakSagocara zabdane AkAzano ja guNa mAnavo paDaze.' < mandam. / pArAthana maMdina pradarzana cha, rAga bhinnandriyatpanI vyApyandriyAntarAtara 7. temAM gAgano praveza karI indriyAntarAgrAhyagANagrAhaka dharmane teno vyApya = sAdhaka kahevAmAM vyApyatAavacchedaka dharmamAM gaurava doSa Avaze. jenA phalarUpe vyApyatvasiddhi doSanaiyAyikanA pakSamAM Avaze. laghurUpe vyAmi jyAM saMbhavita hoya tyAM gururUpe vyAptino svIkAra karatAM vyartha vizeSAgano vyApyatAavacchedaka dharma zarIramAM praveza thavAthI te gurabhUta dharma vyApyatAavacchedaka banI nathI zakato. A vyAkhyatvasiddhi doSa kahevAya che. mATe indriyAntarA grAhyagrAhakatAne ja atirikataindriyatvanuM vyApya mAnavuM ucita che. AthI zabda guNasvarUpa na hoya to paNa thotramAM atiriktaindriyanI siddhi muzkela nathI, kAraNa ke indriyAMtarathI = nayana vagerethI aMgrAhya evA zabdanA pratyakSanI hetunA = grAhakanA to karNamAM che ja. Ama zabdane dravya mAnavA chatAM kArgane cazna vagerethI bhinna iMdriya mAnI zakAya che. zrotrendriya dravyagrAha che1 - syAdvAhI * itthazca shro.| mAzatendriyAntarAantra chandriyAntaralyavyApya khopAdhI zrotramA dravyAtmanI taadaa| indriyanvanI siddhi thavAthI ahIM evuM kahevuM ke --> thotrendriya dravyagrAhaka = dravyaviSayaka laukika sAkSAtkAranI janaka nathI, kAraNa ke te rUpa ke sparzanI agrAhaka bahirindriya che. je bahirindriya rUpa yA rasanI grAhaka nA hoya te dravyagrAhaka paNa nathI hotI, jema ke jIbha. thotrAtmaka bAhya iMdriya paNa rU5-sparzAvataranI grAhaka nathI. AthI ja te paNa dravyagrAhaka nathI. AthI zabdane dravya mAnavA jatAM temAM Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 nyAyAloke prathamaH prakAza: sarveSAmindriyANAM dravyagrAhakatvopadarzanam aprayojakatvAt, dravyagrahaprayojakapratyAsattyabhidhAnena tadviraharUpavipakSabAdhakatarkAnutthAna itthaJca zabdo na paudgalikaH sparzazUnyAzrayatvAt, atinibiDapradezapravezanirgamayorapratighAtAt pUrvaM pazcAccAvayavAnupalabdheH sUkSmamUrtAntarAprerakatvAt, gaganaguNatvAcceti hetavo nirastA veditavyAH, -- bhAnumatI AkSepakRtaH / tannirarAne hetumAha aprayojakatvAt = vyabhicArazaGkAnivartakAnukUlatarkavirahAt / na ca zrotrendriyasya dravyAtmakazabdagrahaNe dravyAntaragrahaNaprasaGgasyaita bAdhakatvamiti vAcyam, dravyAntarasya zrotrA'yogyatvasyokatvAt / ( dRzyatA 16 tame puDhe ) / na ca dravyagrAhakapratyAsativirahAdeva zrotrasya rasanasyeva dravyagrAhakatvAsambhava iti vaktavyam, dravyagrahaprayojakapratyAsatyabhidhAnena = lAghavasahakAreNa svasaMyogalakSaNAyA: dravyagrahaprayojikAyAH pratyAsatyAH pUrvaM pratipAdanena tadviraharUpavipakSabAdhakatarkAnutthAnAt = zrotraniSThatvena dravyagrAhakapratyAsatyA asiddhirUpo yo vipakSabAdhakatarkaH tasyAsambhavAt / sAdhyavikalazca dRSTAntaH syAtvAdibhirasmAbhiH sarveSvendriyeSu dravyagrAhakatvasya svIkRtatvAt svasaMyogalakSaNadravyagrAhakapratyAsateravizeSAditi vyaktameva tattvArthaTIkAyAm / ata eva cakSurmana: sparzanendriyANyeva dravyagrAhakANItyekAnto'pi pratyAkhyAtaH, sambhinnazrotolabdhivatAmindriyeSu vyabhicArAccetyadhikaM matkRtajayalatAyAm / itthaJca = niruktarItyA zabdasya dravyatve siddhe sati ca / asya nirastA ityanenAgre'nvayaH / jaranaiyAyikasaMmataprayogapazcakamapAkartumAvedayati - zabdo na paugalika: = pudgalapariNAma: sparzazUnyAzrayatvAt gaganaparimApaNavat / sparzazUnyAzrayatvaJca sparzarahitasamavAyikAraNakatvasvarUpamavagantavyam, tena kAlikavizeSaNatAdinA sparzarahitAzrayakatvamAdAya na ghaTAdau vyabhicAraprasaGgaH / zabdasamavAyikAraNasyAkAzasya sparzazUnyatvena kA heto: svarUpAsiddhatvamiti prAcAmAzayaH / dvitIyahetumAha - atinibiDeti / ghaTAdeH paugalikasya sato'tilibiyadezAdgamanAgamanayoH pratighAto dRSTaH / tadatikramAcchabdasyApaugalikatvamiti prAcInanaiyAyikAzayaH / tRtIyahetumAha pUrva pazcAccAvayavAnupalabdheriti / ghaTAdeH paugalikasyotpAdAtpUrvaM vinAzAdanu cAvayavA upalabhyanta iti dRSTam / zabdotpAdAdarvAk tannAzAnantaraJca tadavayavAnupalabdhestasyA'paudgalikatvamiti yogAbhiprAya: / caturthahetumAha - sUkSmeti / pustakAMdeH paugalikasya gamanAgamanAbhyAM sUkSmatUlAdimUrtadravyasya preraNaM dRSTcaraM zabdagamanAgamanAbhyAM tu na tathA tatpreraNamiti vyApakAnupalabdhyA'pi zabdapaudgalitvaM pratiSiddhaM bhavatIti zaivAzayaH / paJcamahetumAha gaganaguNatvAcceti / gaganaparimANAdisthale nirutavyApteH siddhatvenAmbaraguNatvAnna zabdasya paugalikatvamiti prAcInanaiyAyikAbhiprAya: / ---------------- zrotrendriyagrAhyata. asaMbhavita banI jaze, paraMtu kAna dvArA zabdano sAkSAtkAra thAya che - e to sarvavidita che Ama zabdamAM prasiddha thotrajanmapratyakSaviSayatAnI anupapattinA balathI zabdamAM dravyatva bAdhita thAya che. <--- ayogya che, kAraNa ke A anumAnamAM vipakSabAdhaka tarka nathI. rUpa-sparzonyatara agrAhaka bAhya IMdriya hovA chatAM kAnamAM zabdAtmaka dravyanI grAhakatA hoya to zuM vAMdho che ? AvI vyabhicArazaMkAno nivartaka koI tarka taiyAyikapakSamAM nathI. vipakSabAdhaka tarka nA hoya to vivakSita hetu dvArA sAdhyanI siddhi kevI zate dharma zaDe ? jo naiyAyika ema kahe ke --> 'zrotrendriyamAM dravyagrAhaka pratyAsatti nathI paNa guNagrAhaka pratyAsatti che. dravyagocara laukika sAkSAtkAranI prayojaka pratyAsatti na hovA chatAM paNa jo karmendriyamAM dravyagrAhakatA mAnavAmAM Ave to to dravyagrahaprayojakapratyAsattithI zUnya jIbhathI paNa dravyanuM pratyakSa thavA lAgaze. AthI zrotrendriyanI dravyagrAhakatAne vize dravyalaukikapratyakSaprayojaka pratyAsattinI asiddhisvarUpa vipakSa-bAdhaka tarkanI upasthitithI rUpa-sparzagrAhaka bAhyaIndriyatva hetuthI karNaIndriyamAM dravyAgrAhakatAnI siddhi nirAbAdha che.' <-- to A paNa bogasa che. kAraNa ke dravyAtmaka zabdanA laukika sAkSAtkAramAM prayojaka saMyoganAmaka pratyAsattinuM karNa IMdriyamAM lAghavasahakArathI pratipAdana pUrve thaI gayela che. AthI zrotramAM dravyagrAhaka pratyAsattinI asiddhisvarUpa vipakSabAdhaka tarkanI siddhi ja asaMbhava bane che. AthI taiyAyikadarzita anumAnamAM aprayojakatva doSa tadavastha rahevAthI te anumAna zrotramAM dravyAtmaka zabdanI grAhakatAnAM bAdhaka banI zakatuM nathI. AthI zabdamAM dravyatvanI siddhi paNa abAdhita ja che - ema philita thAya che. zahadravyatvajAdha hetupaMtha - prAyInanaiyAyi ke pUrvapakSa :- itthaJca za0 / 276 paugalika nathI, arAga De te sparzazUnyamAM rahe che. neno Azraya sparzarahita hoya te pauchgaliGa na hoya. jemake jJAnAdi (1). A rIte atinibiDa sthAnamAM paNa zabdanA gamana - Agamanano pratighAta na thavAthI zabda paudgalika nathI. je paulika hoya tenA javA-AvavAmAM atyaMta nakara bhIMta vagere pratibaMdhaka bane che, jema ke paudgalika pattharanI gatiAgatimAM bhIMta pratibaMdhaka bane che. zabda to ekadama nakakara bhIMta vagerene bhedIne paNa Ava-jAva kare che. AthI te paulika na hoi zake (2). tathA zabdanI utpatti pUrve ane vinAza pachI tenA avayavanI upalabdhi na thavAthI te paudgalika nathI. je paulika hoya che tenI utpattinI pUrve ane nAza pachI tenA avayavanI prApti thAya che, jema ke paTa. paTajanma pUrve ane vinAza pachI tenA avayava Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zabdasya dravyatvasAdho'bhinavayaktiniArambapradarzanam * bhASAvargaNAdestadAzrayasya sparzavattvena sparzazUnyAzrayatvasyAsiddheH, bhittyAdikamupabhidya prasarpiNA mRgamadAdidravyeNa dvitIyasyAnaikAntikatvAt, tRtIya-caturthayozcolkAdinA dhUmAdinA ca tathAtvAt, paJcamAsiddhatAyAstu pradarzitatvAditi / ------------------bhAnamatI------------------ sparzazUnyAzrayatvAdityasya nirAse hetumAha - bhASAvargaNAdeH tadAzrayasya = zabdapariNAmAdhArasya sparzavatvena sparzazUnyAzrayatvasya prathamahetoH asindeH = svarUpAsindeH, pudgalasya sparzavatvaniyamAt, anyathA tatpuileSu sadaiva sparzAnudavaprasaGgAt / na caitabhimatamaniyatArambhavAde / tatra sparzasya satvAdeva AkarimakotpAzabdapratihataM zithilakuDyAdikaM DolAyate, dIryate zIti ca / haThAt sphuTanti ca zravaNapudeSu ghaTamAnA: rijhupiNDA: viziSya tathA nayanagolakANDA vighaTitadazAyAM bhamantei patanti ca / spazyate cAnubhavarasikaiH sUkSmadarzibhiradaradezaparipluSTAyasazataghnInipatanajanmA niSThurataro nidiH karSaniva dehamabhidhAvan / ata: zabdasya sparzavatvamakAmenApi svIkartavyam / sa ca sparza: kvacidaddhata: kvaciccAddhataH / bhASAdravyeSu zItoSNAdisparzapratipAdanantu matkRtamokSaratnAto'vaseyam / vditIyahetunirAkaraNamAha - mityAdikamupabhidya prasarpiNA mRgamadAdidravyeNa ditIyasya pratinibiDapradezapravezanirgamayorapratighAtalakSaNasya hetoH anekAntikatvAt = vyabhicArAt / mRgamadAdau jibiDakuDyAdikaM bhitvA gamanAgamanayorapratighAtasya satve'pi paulikatvAbhAvasya viraheNa vyabhicArAna tata: zabdasyA'paulikatvasidiH / pratinibiDatarapradeze prasarpaNAnajhIkArastubhayatra tulyayogakSemaH / kiJca zabdaguNatvavAdinA kriyArUpayostatpravezanirgamayorAr3IkArAda vditIyasyA'nyatarA'sindatvaM surnivAram / tRtIya - caturthayozca yathAkramaM ulkAdinA dhUmAdinA ca tathAtvAt = vyabhicArAt / ulkA-vidhudabdayaNukAdau pUrva pazcAccAvayavAnupalabdhisatve'pi paulikatvAbhAvasya virahAdakAntikatvam / na ca yogibhirulkAhAvayavAH tatpUrvaM pazcAccopalabhyanta eveti vAcyam, zabde'pi samasamAdhAnatvAt / tathA dhUmoSmAprabhAdau sUkSmamUrtAntarA'prerakattasya satve'pi paudalakatvAbhAvavirahAta, tasya sparzavatvAt / taduktaM syAdavAdakalpalatAyAM -> 'dhUmo hi sparzavAn tadabhisambandhena pAMzusambandheneva cakSuSo'svAsthyopalabdheH / na ca tena cakSuHpradeza pravizatA tatpakSmamAgasyApi preraNaM samupalabhyate iti / na ca sparzavatve zabdasya vAyoriva spAniprasaGgaH, dhUmaprabhAdivadaddhatasparzatvAdi' (syA.ka.sta.90 - kA.36) tyAdi / vastutastu muntiraprerakatvamapi zabde'styeva meghagarjanAdito bhityAdiDolanAdeH prasidatvAt AdhunikadhvaniyAgAdijanyamahAtorapi pavAdipreraNA-parvatAdidAraNAderapi sAmprataM dRSTatvAtsvarUpAsindirbhAgAsindiA duvariva caturthahetau tathApi sphuratvAnna sopadarziteti dhyeyam / paJcamAsindatAyAH = gaganaguNatvahetoH svarUpAsindatvasya tu 'mUrtameveti na tasya zabdo guNaH' (pR.11) ityAdinA pUrvaM pradarzitatvAditi / na ca zabdasya paulikatvamapyasindam, 'pudgalapariNAma: zabdo bAhyendriyagocaratvAda gandhavadityata: tatsinderiti (syA.ra.pari. 2/sU.3. pa.338) vyaktaM syaadvaadrtnaakre| taMtuo dekhAya che. paNa zabdamAM AvuM nathI. AthI te paulika nathI. (3) tathA anya sUkSma mUrta padArthano preraka na hovAthI zabda paugalika nathI. matalaba evo che ke patthara, pustaka, pAMdaDA, paMkhI, pADo vagere paugalika padArtha gamana-Agamana kare che tyAre rajakaNa, kapAsa, vAyu vagere anya sUkSma mUrta padArthone te gatimAna kare che. paNa zabda to Ava-jAva karatI vakhate anya sUkSma pUrta dravyane gatimAna karato nathI. AthI ja te paulika nathI (4). tathA zabdamAM paulikatvano pratikSepa karanAra pAMcamo ane aMtima hetu che. gaganaguNatva. jemAM gaganaguNatva hoya che temAM paugalikatva nathI hotuM, jema ke gaganaparimANa. AkAzaparimANamAM gaganaguNitva rahe che. tethI te paudgalika nathI. A rIte zabda paNa gaganaguNa hovAthI paulika = pudgalapariNAma nathI (5). Ama pAMca hetu dvArA zabdamAM paulikatvano niSedha thAya che. MzadravyatvaSAdhapAMya hetunuM nirAurAza - syAdvAhI utta251 :- ni.| paraMtu bhA pAtheya tumao hopa khopAyI thanI pozAlistAno niSe5 421.mAM samartha nathI. te A rIte -- zabdAtmaka pariNAmanA Azraya bhASAvargaNAmAM sparza hovAthI zabdamAM sparzazUnyAyAzritatva = spazUnyamAM rahevApaNuM rahetuM nathI. AthI prathama hetu svarUpAsiddha che. pudgalamAtramAM sparza niyamo hoya che. nAyike batAvela dvitIya hetu vyabhicArI che, kAraNa ke kasturi vagere dravya nakakara bhata vagerene bhedIne bIjI tarapha Ava-jAva kare che. arthAt atyaMta nakakara bhIMta vagere dvArA kasturinA gamana-AgamanamAM pratighAta thatuM na hovAthI hetu temAM rahe che paraMtu paulikatAnA abhAvasvarUpa sAdhyanI temAM gerahAjarI hovAthI sAdhyAbhAvavRttitvasvarUpa vyabhicAra doSa dvitIya hetumAM lAgu paDe che. tethI te hetu dvArA zabdamAM paulikatAno niSedha karI zakAya nahIM. vyabhicArI hetu dvArA sAdhyasiddhi thai nA zake. A rIte zabdamAM paugalikatvanA niSedha mATe prAcIna naiyAyiH batAvela pUrva ane pAchaLa avayavanI anupalabdhisvarUpa tRtIya hetu paNa ulkA, vIjaLI vageremAM vyabhicArI che, kAraNa ke ulkA, vIjaLI vagerenI utpatti pUrve ane vinAza pachI tenA avayavonI upalabdhi na thavAthI temAM hetu rahevA chatAM paNa temAM paudgalikasvAbhAvAtmaka sAdhya rahetuM nathI. manAtAraNamAdita Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 vyAyAloke prathama: prakAza: * zabdasya pavanaguNatvamaNDanam * ucchRGkhalanaiyAyikAstu nimittapavanasyaiva guNaH zabdaH / ata eva tannAzAdeva tannAzaH samavAyikAraNanAzasya samavetakAryanAzaM prati hetutvAta, karNasaMyuktanimittapavanasamavAyAca tadgrahaH / na ca vINA-veNu-mRda nAyaM guNaH ? iti vAcyam, teSAmananugatatvAt, nimittapavanasyaivAnugatatvena tatsamavAyikAraNatvaucityAt, anyeSAM ------------------bhAnumatI ------------------ ___ yattu pavanagataiva kriyA zabde Aropyate (pR.12) ityuktaM tanna, evaM sati katvAdInAmapi pavamAnanagatattApatyA zabdasya nirupAkhyatvApaterityadhikaM syAdavAdarahasye taDIkAyAcAramatkRtajayalatAbhidhAnAyAm / dArzanikajalAyA udtA: = nirgatA naiyAyikA: = ucchRkhalanaiyAyikA: tu nimittapavanasyaiva = zabdanimitakAraNatvenAbhitasya marutaH, evakAreNAmbarAdivyavacchedaH kata: / zabdanimitakAraNatvena prAcAmabhimataspa pavamAnasyaiva zabdasamavAyikAraNatvopagamena zabdasya pavanaguNatvamityarthaH / ata eva = zabda prati klAnimitakAraNatAkasya pavanasya samavAyena zabda prati hetutvakalpanaucityAdeva, tannAzAt = zabdanimitatAraNatvena prAcAmabhimatarUpa vastuta: zabdasamavApikAraNasyAnilasya vinAzAt, tannAza: = zabdadhvaMsa: sopapatikaH, svapratiyogitAsAbandhena samavAyikAraNanAzasya daizikavizeSaNatayA samavetakAryanAzaM prati hetutvAt / anubhUyate hi zabdotpAdakAnilavimArAcchabdavirAma: / yadi ca pavanasya zabdasamavAdhikAraNatvaM na syAt, na syAdevAnilavinAzAcchabdavinAza: / na hi nimitakAraNasthityadhInA naimitikasthitibhavati / ata: pavanasya tAdAtmyatIta zabdakAraNatvapaGgIkartumarhati / / nanu zabdasyAmbaraguNatvAnahIkAre zrogAvacchiAsamavAyAtagaho na syAdityAzahApAmAhuH karNasaMyuktanimittapavanasamavAyAcca tadgrahaH = zabdalaukikasAkSAtkAraH / karNasaMyukte nimitakArANatvena prAcAmabhimate pato zabdasya samavetatvAt svasaMyuktasamavAyapratyAsatyA zrogasya zabdagAhakatvAt svasaMyuktasamavetasamavAyasanikarSeNa ca zabdatva-katvAdisAkSAtkArajanakatvAna karNAvacchiAsamavAya-karNAcchiAsamavetasamavAyaloH pratyAsatittakalpanAgauravaM na tA zabdAdipatyakSAnupapattirityucchajalAzayaH / na ca prAcAM mate pavanasva vINAderapi zabdanimittakAraNatvA'vizeSAt ucchcalamate patAsta zabdaH kuto guNaH ? vINA-veNa-mRdAdereva kuto nAyaM guNa: ? iti vAcyam, teSAM = vINA-veNu-mahahAdInAM ananugatatvAt = anatiprasaktasAdhAraNadharmazUnyatvAt, vijAtIyatvAt / na ca vINAtvAdinIva tatkAraNatvamastivati vAcyam, vyatirekavyabhicArapizAcatuHsacArApateH / na cAvyavahitottaratvanivezAnAyaM doSa iti vAcyam, tAhazanAnakiAryakAraNabhAvakalpo mahAgauravAt / pavanastu na zabdavyabhicArI, tasya zabdatvAvacchinAvyavahitapUrvakSaNAvacchinAbhAvA'pratiyogitAt, pavanatvenAnugatazceti nimittapavanasyaiva pavanatvena vapeNa anugatatvena tatsamavAyikAraNatvaucityAt :: zabdatvAvacchilanisvapita-tAdAtmpasambandhAvacchinnakAraNatAyA nyAyyatvAt / tarhi ti vINA-veNu-madanAdInAM zabdakAraNatvameta nAstei ? ityAzatAyAmAhuH anyeSAM - viinnaa-vennuAma tRtIya hetu paNa vyabhicArI banavAthI paulikatvanA niSedha mATe samartha nahIM banI zake. A ja rIte sUkSmamUrnAnsaraaprerakatvasvarUpa caturtha hetu paNa dhUma, prabhA vageremAM paulikatvAbhAvane vyabhicArI che. dhUmADo, prabhA, uSmA vagere dravya gamana-Agamana karavA chatAM sUkSma dhULa, 2 vare mUrkha dravyone preraka banatA nathI. dhUmADA vagerenA javA-AvavAthI kAgaLa, dhULa vagere kAMi gatimAna thatAM nathI. A to sarvajanavidita che. tethI temAM caturtha hetu rahe che. paNa temAM paulikattAbhAva svarUpa sAdhya rahetuM nathI. dhUmADA vagere paugalika che - ema taiyAyika vagere pAsa mATe ja che. AthI cotho hetu paNa vyabhicArI banavAthI zabdamAM apaugalikatvano sAdhaka nahi bane. tathA gaganaguNatvasvarUpa pAMcamo ane aMtima hetu to zabdAtmaka pakSamAM raheto ja nathI. A vAta to pUrve batAvI gayA che. pakSamAM hetu na rahevAthI varUpAsiddhi doSa lAgu paDe che. zabdamAM hetu ja nathI raheto to pachI te hetunA baLathI zabdamAM paulikatAno niSedha kai rIte thai zake ? *zaSTa pavanagurA che - Gyjala naiyAyi* pUrvapakSa :- na to zabda AkAzano guNa che ke na to zabda dravya che, paNa zabdanimittakAraNarUpe prAcIna taiyAyikane abhimata pavanano ja te guNa che. AthI ja pavananA nAzathI zabdano nAza thAya che, kAraNa ke samAyikAraNano nAza samaveta kAryanA nAzanuM kAraNa che. ahIM evI zaMkA thAya ke > zabda ja AkAzano guNa na hoya to zrotra dvArA svasamavAya saMbaMdhathI zabdanuM pratyakSa na thai zake. --- to te vyAjabI nathI, kAraNa ke svasaMyukatasamavAya saMsargathI zrotra zabdacAhaka bane che. sva = kArga, tenAthI saMyukta = pavana ane temAM samAve che zabda. AthI svasaMyukta samavAya sannikarSathI kAna zabdamAM rahIne tyAM laukika viSayatA saMbaMdhathI zabdasAkSAtkAra utpanna karI zake che. ahIM A zaMkA ke ... prAcIna naiyAyika matAnusAra zabdanA nimittakAraNasvarUpe abhimata pavanano zabdane gAga mAnavo ke vINA, vAMsa vagereno guNa mAnavo ? ahIM koi vinigamaka na hovAthI zabdane vINA vagereno ja guNa zA mATe na mAnavo ? <-- eTalA mATe nirAdhAra che ke vINA, vAMsa, Dhola vagere zabdanimittakAraNa ananugata che. temAM koi eka anugata = sAdhAraNa dharma nathI, je rUpe tebomAM zabdasamAyikAragatA mAnya thai zake. jyAre prAcInamatAnusAra zabdanimittakAraNasvarUpe abhimata pavanamAM Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zabdasya pavanaguNatvakhaNDanam * cha (nimittakAraNatve klRpte'pi samavAyikAraNatvA'kalpanAt sambandhabhedena kAraNatAbhedAdityAhuH / tadasat, pavanaguNatve zabdasya tatsparzasyeva spArzanaprasaGgAta, tasya spArzanapratibandhakatvakalpane ca gauravAt / 'zabde guNaspArzanajanakatAvacchedakajAtyabhAvAnna doSa' iti cet ? na, tAdRzajAterasiddherguNacAkSuSajanakatAvacchedikayA sAGkaryAditi ----------------- A, madanAdInAM nimittakAraNatve = taNAraNimaNinyAyena tAdAtmyAtiriktasambandhAvacchinakAraNatve valupte = pramANasinde sati api teSu samavAyikAraNatvAkalpanAt, samavAyikAraNatAyA: tAdAtmyasambandhAvacchinnatcAt, sambandhabhedena kAraNatAbhedAta, ghaTakabhede ghaTitabhedasya nyArapatvAt / na ca zabdasyAmbaravizeSaguNatvAjhIkAre'mbarasindireva durghaTA, zabdasamavAyikAraNatvenaiva tatsidisambhavAditi vAcyam, jagatkartutvena sindaadiishvraadaakaashsthaantiri(D(topagamatu' tyag: / prakaraNakAra ucchRGkhalanaiyAyikamatamapAkartumAha - tadasaditi / pavanaguNatve zabdasya svITriyamANe tatspazasyeva = pavanasparzasyeva, spArzanaprasaGgAt / yathA pavanasparzasya spArzanatvaM bhavati tathaiva zabdasyApi tvagindriyajanyasAkSAtkAraviSayattaM prasajyeta, pavanaguNatvA'vizeSAt / na ca zabdaspArzanaM bhavatIti vyApakanivRtyA vyApyanivRtisidhde nilaguNatvaM zabdasyetyutarapakSAzayaH / na ca pavanaguNatve satyapi laukikaviSayatayA spArzanatvAvacchinna prati tAdAtmyena zabdasya pratibandhakatvakalpanAnAyaM doSa iti vAcyam, tasya = zabdasya spArzanapratibandhakatvakalpane ca gauravAt / atha zabde guNaspArzanajanakatAvacchedakajAtyabhAvAt = sparza-saMkhyA-parimANAdivRtteH guNaspAnijanakatAvacchedakasya vaijAtyasya virahAt na zabdaspArzanApattilakSaNo doSaH ApAdakavirahAta, sAmantA: kAryajanakatvAditi cet ? na, tAdRzajAte: = guNaspArzanajanakatAvacchedakajAte: pramANata: asindeH, guNaspAnijanakatAvacchedakatayA'bhimatajAte: guNacAkSuSajanakatAvacchedikayA jAtyA samaM sAryAta, guNacAkSuSajanakatAvacchedakajAtiviziSTe rape guNaspAnijanakatAvacchedakavidhayA'bhimatajAterasatvAt, tadavati sparza ca guNacAkSuSajanakatAvacchedakajAtervirahAt, parimANAdau tubhayossatvAta, parasparadhikaraNayorekA samAvezasyaiva shrpavanatva eka anugata ane anatiprasakata dharma che. AthI pavanatvasvarUpa anugata = sarvapavanasAdhAraNa dharmathI pavanane zabdanuM samavAdhikAraNa mAnavuM yogya ja che. pavanamAM zabdakArANatA to avazyaskRta = pramANasiddha ja che. phakta ame pavanarAta zabdakAraNatAne nimittakAragatAsvarUpa mAnavAnA badale samAyikAraNatAsvarUpa mAnIe chIe. AthI gaurava doSane paga avakAza raheto nathI. ahIM evI jijJAsA thAya ke > je rIte pavanamAM zabda kAragatA avazyalUma che te ja rIte vINA vageremAM pAga zabdakAraNatA avazyazlema che ja. to pachI vINA vageremAM rahela zabdakAraNatAne samAyikAragatA svarUpa kema mAnatA nathI? AkSepa-parihAra to banne pakSe samAna che' --- to tenA samAdhAnamAM ema kahI zakAya che ke vINA, Dhola, vagere ananugata hovAthI temAM zabdasamavAriNatAnI kalpanA karavAmAM AvatI nathI. kAraNatAavacchedaka saMbaMdha vagere badalI jatAM tenAthI ghaTita kAraNatA paNa badalI jAya che tAdAtmasaMbaMdhathI bhinna saMbaMdhathI niyaMtrita zabdakAraNatA vINA vageremAM mAnya hovAthI temAM rahela zabdakAraNatAne tAdAtmasaMbaMdhAvachinnakAragatAsvarUpa samAyikAraNatAtmaka mAnI nA zakAya. AthI "zabda pavanane je guNa che' ema phalita thAya che. zabda pavanaguNa nathI - syAdvAdI uttarapakSa :- A vAta vyAjabI nathI, kAraNa ke jo zabdane pavanano guNa mAnavAmAM Ave to pavananA guNa sparzanuM jema spArzana pratyakSa thAya che tema zabdano paNa spArzana sAkSAtkAra thavAnI Apatti Avaze. AthI zabdane pavanaguNa mAnI zakAze nahIM. ahIM ema kahevAmAM Ave ke -- spArzana pratyakSa pratye zabda pratibaMdhaka hovAthI zabdanuM spArzana pratyakSa nahIM thAya. - to A vAta paNa anucita che, kAraNa ke A rIte laukika viSayatA saMbaMdhathI utpanna thanAra spArzana pratye tAdAmya saMbaMdhathI zabdane pratibaMdhaka mAnavAmAM navIna pratibadhyapratibaMdhakabhAvanI kalpanA karavAthI gaurava doSa Avaze. koI paNa dArzanika zRMkhalAmAM nahIM baMdhAnAra taiyAyika dvArA ahIM ema kahevAmAM Ave ke - "zabdamAM guNasparzanajanakatAavacchedaka jAti nA hovAthI tenuM spArzana, pratyakSa thatuM nathI. AthI zabdane pavanano guNa mAnavA chatAM tenA spArzana pratyakSanI Apatti svarUpa doSane avakAza raheto nathI. sAmagrI vinA kArya utpanna na thAya.' <-- to A kathana asaMgata che, kAraNa ke guNaspArzanajanakatAavacchedaka jAti ja asiddha che. Azaya e che ke guNanA spArzana sAkSAtkAranI kAraNatAavacchedaka jAtinI sparza vageremAM kalpanA karavAmAM Ave to te ja rIte guNanA, cAkSuSa pratyakSanI kAraNatAavacchedaka jAtinI rUpa vageremAM paNa koI kalpanA karI zake che. to to pachI guNaspArzanajanakatA vicchedaka jAtinuM guNacAkSuSotutAavacchedaka jAti sAthe sAMkarya Avaze. te A rIte -> sparzanuM spArzana pratyakSa thAya che, cAkSuSa pratyakSa thatuM nathI. AthI sparzamAM guNasparzanajanakatAavacchedaka jAtinI hAjarI ane guNacAkSuSanI kAraNatAavacchedaka jAtinI gerahAjarI siddha thAya che. tathA rUpanuM cAkSuSa thavA chatAM spArzana pratyakSa na thavAthI temAM gugacAkRSajanakatAavacchedaka jAtino sadbhAva ane guNaspArzanajanakatAavacchedaka jAtino asadbhAva nizcita thAya che. A rIte parasparAdhikaraNa = eka adhikaraNamAM na rahenAra guNaspArzanakArAgatAvacchedaka jAti s Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 nyAyAloke prathama: prakAza: * svatantramatAnugAmi-rAmarudramatanirAsakanasiMhamatanirasanam * dig, adhikaM matkRtasyAdvAdarahasya-jJAnArNavayoranusandheyam / -------bhAnumatI----- lakSaNatvAt / kiJcaivaM pavanasparzavat zabdasyApi zrAvaNaM na syAt / na ca zabdasya tvAcAyogyatvAt tatspArzanaM na bhavati, zrAvaNaM tu nirAbAdhaM, guNazrAvaNatvAvacchiDa prati zabdatvena hetutvAditi vAcyam, ayogyatvasya pratibandhakatve viziSya vizrAmAda gauravAdityAdikaM syAdavAdarahasyoktamatrAnusandheyamiti sUcanAya digityuktam / adhikaM matkRtasyAdavAdarahasya-jJAnArNayayoranusandheyamiti / taduktaM syAdavAdarahasye 'nanu zabdasya dravyatve tadekatvAdigrahAya zrosaMyuktasamavetasamavAyasya pratyAsatitve gauravamiti cet ? na, indriyasaMyuktasamavetasamavAyasyaiva sAmAnyata: pratyAsattitvAt, papasparzayoH pRthaniyAmakatvenaivA'yogyA'cAkSuSA'spArzananirvAhAtadanurodhona viziSya pratyAsattitvA'kalpanAt, ghrANAdau pRthivItvAdermAnAbhAvenendriyatvasya jAtitvAditi (ma.syA.raha. kA.99 vyaakhyaa)| jJAnArNavastu sampratamapUrNa upalabhyate / navyAstu zabdanimitakAraNatvena klappAsyaivezvarasyaita zabdasamavAyikAraNatvam / na cetararUpa vA zabdasamavAyikAraNatvaM jIvasya vetyatra vinigamanAviraha iti vAcyam, jIvasya zabdasamavAdhikArANatve jJAnAdivacchabdasyApi mAnasatvApate:, ahaSTavatpratibandhakatvakalpane cAtigauravam, vinigamanAviraheNa nAnAjIveSu zabdasamavAlikAraNatAyA atiriktapratibadhyapratibandhakabhAvakalpanApateH / na ca kAladizAvAdAgAvinigama iti vAcyam, tayorapIzvara evAntarbhAvitatvAt / na caivaM karNazaSkulIvivarAvacchinnAkAzasya zrogatvaM na syAditi vAcyam, iSTApateH tathApIzvarasyaiva zrotratvasvIkArAdityAhuH, tanna, zabdo nAtmavizeSaguNa: bahirindrayagAhyatvAdityanumAnenAtmasAmAnyavizeSaguNatvAbhAvasya sAdhitatvena zabdasyezvaraguNatvasya'tyantA'sambhAvitatvAt / __ svatantrAstu vadanti -> mRdAdInAmeva guNazzabdaH, prAcInairapi mahatvAdinA nimitakAraNatAlArUsvIkArAt 'mudajhe zabda' ityAdipratItezca / na hi tagAvacchedakatvaM viSayaH, mAnAbhAvAt, anyathA tanAvacchedakatAkhyasvarUpasya sambandhasyAnyA ca samavAyasya kalpane gauravAt / atha svatantramate zabdagAhakamindriyaM kiM svarUpam ? 'karNazaStUlIsvarUpameva, badhirasya zabdapratyakSavAraNAya zarIrasthadoSavizeSasya tatpratibandhakatAkalpanasya sarvamata evAvazyakatayA zaSkulImAgasya zroSatve'pi tatkalpanAdhikpavirahAditi cet ? tarhi madavasamavetazabde zrogasya kassanikarSaH ? 'svasaMyogisaMyukasamavAya' iti cet ? sannikarSAntarakalpanAgauravAditi, maivam, tatadAtmana eva tadIyazrogendriyatvopagamAt / na ca kartattakaraNatvayorvirodhAtkathametaditi vAcyam, 'svAtmAnaM vetI'tyAdau kartRtva-karmatvayoriva tayorayavirodhAt / itthA kevalasamavAyarUpa sannikarSatvA'kalpanena laaghvaantrmpi| na ca karNazaSkulIpidhAnadazAyAmapi zabdapratyakSApatiriti vAcyam, tathAvidhAkAzasya zrotAmate'pi kenApi tastunA vyavadhIyamAnAkAze zabdotpatau bAdhakAmAvena tasya tatpratyakSa pratibandhakatAkalpanAyA: sidAnte'pyAvazyakatvAditi svatanyamataM pariSkuti rAmarudrabhaTTAcAryAH (kA.41 raa.p..370)| tanna, 'zabdo na sparzavavizeSaguNaH' ityAAlumAnena zabdarUpa sparzavavizeSaguNatvAbhAvasya sAdhitatvAt mahaGgAdivizeSaguNatvasyAtyantA'sambhAvitatvAditi muktAvalIprabhAkAro nRsiNhshaastrii| tadapi na cAru, zabdAzrayaH sparzavAn bahirindriyArthAdhAratvAt pRthivyAdivadityanumAnena tasya sparzavadAzrayakatvasindeH / 'paulika: zabdaH indriyArthatvAt rUpAdivadi' (ra.a.8-90) ti ratnAkarAvatArikAyAM vyaktameva / na ca zabdasya dravyatve'nantasaMyogAdikalpanAgauravamiti vAcyam, tava sAmAnAdhikarAyena tatkalpanA mama punarapRthagbhAveneti pratyuta lAghavAditi spaSTamevotaM syaadvaadrhsye| ane guNacAkSuSanakatAavacchedaka ati parimANa, saMkhyA, saMyoga vagere guNomAM eka sAthe rahe che, kAraNa ke parimANa, saMkhyA vagere guNonuM spArzana ane cAkSuSa banne pratyakSa thAya che. paraspara vyadhikaraNa be ati A rIte eka adhikaraNamAM rahI javAthI sAMkartha doSa spaSTa che. sAMkarya doSa tibAdhaka hovAthI guNaspArzanajanakatAavacchedaka jAti pramANathI siddha thatI nathI. A to eka dizAsUcana svarUpa kathana che. AthI A viSayanuM vizeSa anusaMdhAna karavA jijJAsune svaracita syAdvAdarahasya ane jJAnArNava A be graMthonI bhalAmaNa karIne zabdamAM pavanaguNanirAsasaMbaMdhI vakatavya graMthakAra pUrNa kare che. mahattva-alapatvAzraya hovAthI zaSTa dravya cha- sthAdvAhI .mh.| -alpa parimAzino saMjaya DovAthI pAga dravya . 'bhA moTo 2067, mAnAno za6'sAvI pratIti sarvajanaprasiddha ja che. tethI zabdamAM mahatva, alpatva asiddha nathI. zabdagata tIvravAra temAM mahattvapratIti ane zabdagata Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zabde'lpatvAyupacArasamIkSA * mahattvAlpatvasambandhAca zabdo dravyam / na ca tIvratva-mandatvAbhyAM tadpapattiH, zabdaguNatvAsiddhyA tayorguNagatajAtitvAsiddheH / iyattAnavadhAraNe'pi parimANAvadhAraNazca vAyAviva na viruddham / manda-tIvratAbhisambandhAdalpamahattvapratyayasambhave ca manda-tIvravAhinorgaGgAgirisarinnIrayoralpa-mahattprasaGgAt / kAraNagatAlpatva-mahattvayoH zabde upacAra ityapi vailakSyabhASitam, ghaTAdAvapi tathAprasaGgAt / ------------------bhAnamatI ------------------ mahattvAlpatvasambandhAcca zabdo dravyam, 'alpa: zabdo mahAn zabda' iti sArvajanInAnubhavAt / na ca | vaktagatametA'lpatvaM mahatvaM vAropyata iti vAcyam, vaturalpaparimANatte'pi zabde mahatparimANopalabdhoH tanmahatve'pi zabde'lpatvapratItezca vyabhicArAt / etena vyAavagatametA'lpatvAdikaM zabde Aropyata iti pratyAkhyAtam, zabde tadupagame bAdhakAmAvAcca / na ca tIvratva-mandatvAbhyAM = zabdagatAbhyAM tAratva-madatvajAtibhyAM eva tadpapatti: = mahattAlpattavyapadezopapatiriti na zabde parimANakalpanAmiti vAcyam, pUrvAkarItyA zabdaguNatvA'sidhyA tayoH = tIvratta-mahatvayoH guNagatajAtitvAsindeH / tadakaM syAdavAdakalpalatAyAM - "tAratvAdeH zabdagatajAtitvAsindeH, katvAdinA sAhAryAt / 'katvAdivyApyaM tAratvAdikaM milameva' ityasya ca durvacatvAt, 'tAratvAdivyApyaM katvAdikameta bhisamastu' ityapi vakuM zakyatvAt, kAryamAgavatijAte: kAryatAvacchedakatvaniyamena jAnAtAratvAdyarvAccheDo nAjAhetukalpanAgauravAca' (syA.ka.sta.90- kA.36 pa.164) iti / na ceyattAnavadhAraNamalpatta-mahatvayoH zabdagatatve bAdhakamiti zanIyama, iyattAnavadhAraNe'pi parimANAvadhAraNazca vAyAviva na virudam / vAyau hIyatAnavadhAraNe'pi tadalpatva-mahatvAvadhAraNasya prasidatvAt / na ca tathApi tIvratvasambandhAtmahattapratyayo'lpattapratyayastu mandatvAbhisambanadhAdityupagame kiM cheDA ? iti vAcyam, mandatIvratAbhisambandhAt yathAkramaM alpamahattvapratyayasambhave ca = :alpatvaparimANapratyayasya mahatparimANAtabodhasya ca svIkAre tu manda-tIvavAhino: gar3A-girisarinIrayoH yathAsahakhyaM alpa-mahattvaprasAt = mantavAhini gar3AnIre alpametat' iti pratyayotpati: syAt, tIvravAhini girisaritIre ca 'mahat' iti pratItiprasaGga ityarthaH / na cArA kriyAniSThayoreta mAdatva-tIvratvayoH pratyayaH, zabde tu svagatayoreveti vizeSa iti vAcyam, zabde'pi 'mandamAyAti, tIvramAyAti zabda' iti kriyAniSlayorapi tayoH pratIyamAnatvAt, kriyAdharmasya kigAvatyupacArazca jIre'pi dRzyate eta, 'idaM nIraM mahaM, idaM tIvam' iti vyakaM syAdavAdakalpalatAyAm (sta. 10/kaa.36)| 'kAraNagatAlpatva-mahattvayoH zabde upacAra iti na tA parimANaM prAmANikaM' ityapi vailakSyabhASitam, ghaTAdAvapi tathAprasaGgAt = kAraNIbhUtakapAlAdisamavetAlpa-mahatparimANAropakalpanApateH / na ca ta bAdhitatatpatyayo'na tu bAdhitatatpratItirityA kizida vinigamakamastItyanAropitAlpatta-mahatvopagama evobhayagocitaH, arukhalatpatIteriti / kiJca kAraNagatAlpatvAbhAne'pi zabde'lpatvAdipatIte: zabdajanakamahAderampatve'pi zabde mahattapatItezca zabdarUpa parimANatattasidhyA dravyatvasindiriti prakaraNakArAzayaH / / maMda-dvArA zabdamAM alpa-pratIti thai zakatI nathI, kAraNa ke "zabda dravya che ke guga ?' A viSaya vivAdAspada hovAthI zabdamAM guga jAti ja haju sudhI asiddha che. tethI tIvratA, maMda- gAgagata jAti che' A pAga haju sudhI pramANathI siddha thayela nathI. ahIM evI zaMkA thAya ke --> zabdamAM iyattAnuM avadhArA thatuM nathI ke "amuka zabda ATalo nAno che, A zabda ATalo moTo che' je vastumAM parimANa hoya che tenA parimAANanuM avadhAraNa thAya che. Ama iyattAno nizcaya na thavo e ja zabdamAM alpatva, mahatvanA anubhavamAM bAdhaka che. <- to A zaMkAnuM samAdhAna e che ke vAyumAM iyattAnuM avadhArAga na thavA chatAM jema vAyumAM taiyAyika abhyatva, mahattva parimANa mAnya kare che tema zabdamAM iyattAnuM avadhAraNa na thavuM ghaTI zake che. pAga teTalA mAtrathI zabdamAM alpatva, mahattva parimANanI pratItine aprAmANika kahI nA zakAya. vaLI, bIjI vAta e che ke mandatAnA abhimatasaMbaMdhathI zabdamAM alpaparimANanI pratIti mAnavAmAM Ave tathA tIvratAnA saMbaMdhathI zabdamAM mahattvaparimANanI pratItinI saMgati karavAmAM Ave to maMdavAhI agAdha gaMgAjalamAM alpatvanI ane tIvravAhI chIcharA pahADI jharANAomAM mahattvanI pratItinI Apatti Avaze. -> "zabdajanakamAM alpatA hovAnA lIdhe zabdamAM alpatAnuM bhAna thAya che ane zabdakAraNamAM mahat parimANa hovAnA lIdhe zabdamAM mahatvanuM bhAna thAya che. bAkI zabdamAM vAstavika rIte koi parimANa che ja nahIM.' <- A bhASANa pAma vilakhApANAnuM sUcaka che, kAraNa ke AvuM mAnavAmAM Ave to ema paNa kahI zakAya ke ghaTAdinA kAraNanuM alpa parimANa hovAthI ghaTAdimAM alpa parimANanuM bhAna thAya che ane kapAlAdinuM parimANa mahata hovAnA lIdhe ghaTAdimAM mahattvanuM bhAna thAya che, bAkI ghaTAdimAM vAstavika rIte koI paNa parimANa che ja nahIM.' A to prativAdI taiyAyikane paNa maMjUra nathI. mATe ghaTAdinI jema zabdamAM paNa vAstavika potAnuM ja parimANa raheluM che - Ama mAnavuM vadhu ucita che. Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 nyAyAla ke prathamaH prakAza: zabde saGkhyopacAramImAMsA * ___ekatvAdisaGkhyAsambandhitvAcca guNavattvam / AdhAragatasaGkhyAyAstatropacAre niyamAdekatvameva pratIyeta kAraNagatasaGkhyopacAre ca bahutvameva jJAyeta / 'yathA'virodhaM saMkhyopacAra' iti bAlajalpitam, svayaM saGkhyAvattayaivA'virodhAditi zabdaguNatvAsiddheH siddhaM sAdhanavaikalyaM dRSTAntasya / etenedamapi pratyuktaM - jJAnaM paramamahattvopetadravyasamavetaM vizeSaguNatve sati pradezavRttitvAcchabdavaditi / -..------------bhAnumatI--------------- ekatvAdisahayAsambandhitvAcca zabdasya guNavattvaM sindam, 'eka: zabdo, vdau zabdau, bahavaH zabdA' iti pratIte: / na vAdhArasaikhyopacArAt tathAvyapadeza iti vAcyam, AdhAragatasaGkhyAyAH tatra = zabde upacAre = svAzrayasamavetatvasambandhena bhAnopagame tu niyamAdekatvameva pratIyeta, zabdAdhAravidhayA naiyAyikAbhimatasyAkAzasyaikatvAt bahuSvapi zabdeSvekatvapratIti-vyapadezau prasajyetAm viSayagatasahakhyopacAre gaganAkAzavyomazabdeSu bahutvavyapadezAnApatiH, gaganalakSaNasya viSayasyaikatvAt / na syAcca 'eko gozabda' iti svapne'pi pratIti:, gavAmanekatvAt / kAraNagatasaGkhyopacAre = svAzrayajanyatvasambandhena saMkhyAyAH zabde bhAnAr3IkAre caikasminnapi zabde sarvadA bahutvameva jJAyeta, zabdajanakAnAM kaNTha-tAlu-vINA-veNu-madana-bherI-daNDahastAdInAmanekatvAt / atha yathA'virodhaM sahayopacAraH iti padArtheSu SaTatvavadaukatvAdikaM bundivizeSaviSayatArUpameva vA iti bAlajalpitam, svayaM saMkhyAvatayaiva = zabdasya saMkhyAsamavAyitvenaiva avirodhAta svayaM sahakhyAyA virahe taukatvAropa: svIkriyatAM ditvAropo bahutvAropo vA na kazcidavirodho vizeSo vA sambhavati / ato virodhaparihArAyApi zabde nirupacaritasaMkhyA svIkartavyaiva / itthara ghaTAdAviva nirupacaritamevaikatlAdikaM zabde pratIyata iti sArvajanInAnubhavanihavalakSaNavirodhaparihArAya paramparAsambandhena vailakSaNyena vA zabde saMkhyAyA aGgIkArasthAnaucityAditi zabdaguNatvAsindeH = zabde guNatvasya pramANato'sindeH sibdaM sAdhanavaikalyaM = nityatve satyaramadAdyupAnabhyAmAnaguNAdhiSThAnatvalakSaNena sAdhanena vaikalTa AkAzalakSaNasya dRSTAntasya (hazyatAM 8e tame patrA)) etena = dRSTAntasAdhanavaikalyadoSapratipAdanena, idamapi = anupadameva vakSyamANamapi pratyuktam / prativAcyamevAvedAti -> jJAnamiti pakSanirdeza: / paramamahattvopetadravyasamavetamiti / vizudravyasamavetatvasya saadhytaa| hetumAha - vizeSaguNatve sati pradezavRttitvAditi / karmaNyativyAptivAraNAya guNatvaniveza: / saMyogAdau 6 seThatvAhi saMjyAnA yogathI zaSTabhAM dravyatvasiddhi ssA :- 1jI, pAhi saMdhyAna sAthI pAsa mAyanI siddhiyA5 cha. 121 me 26 me 206, ghaNAM zabda' AvI pratItithI ekatva vagere saMkhyAnI siddhi zabdamAM thAya che. saMkhyA guNasvarUpa che ane guNa dravyamAM ja Azrita hoya che. AthI saMkhyAno Azraya hovAthI zabda dravyAtmaka siddha thAya che. AzrayanI saMkhyAthI zabdamAM saMkhyAnA vyavahAranI saMgati thai zakatI nathI, kAraNa ke nyAyamatamAM zabdano Azraya AkAza eka hovAthI zabdamAM niyamo eka saMkhyAnuM ja bhAna thavAnI Apatti Avaze, cAhe zabda eka hoya ke aneka. zabdakAraNagata saMkhyAthI zabdamAM saMkhyAnA uparokta vyavahArane svIkAravAmAM Ave to zabdanA kAraNe vINA, Dhola vagere aneka hovAthI zabdamAM niyama bahutvasaMkhyAnuM ja bhAna thaze. ahIM A kathana ke - "saMkhyAno upacAra avirodhane anusAre thAya che. tethI je rIte virodha na Ave te rIte zabdamAM saMkhyAno upacAra karavo. <- bAlapralA5 che, kAraNa ke svayaM zabdamAM saMkhyA mAno to ja virodhano parihAra thaI zake che. zabdamAM saMkhyA ja nA hoya to temAM ekatva, titva ke bahutva saMkhyAmAMthI koI paNa saMkhyA mAno, virodha AvavAno savAla ja nathI. tethI virAdhanA parihAra mATe paNa zabdamAM saMkhyA svIkAravI Avazvaka che. A rIte zabdamAM dravyatvanI siddhi thavAthI guNatva asiddha ja che. AthI pUrve (juo pRTaH 49) nitya hote chate ApaNAthI jaNAtA guNonI AdhAratA svarUpa sAdhanathI = hetuthI AkAzAtmaka daDhAMta zUnya che - ema siddha thAya che. AthI te hetu dvArA buddhiadhikaraNa AtmAmAM vibhutvanI siddhi thai nahIM zake. , taiyAyika :- bhale, pUrvokta anumAnathI AtmA vibhu siddha na thAya, paNa anya anumAna AtmAmAM parama maha5rimANanI siddhi karavAmAM tatpara che. A rahyuM te anumAna - jJAna paramahatvayukta dravyamAM pamavata che, kAraNa ke te vizeSa guNa hote jIte avyAkhavRtti che. je je vizeSaguNa hote chate avyAkhavRtti hoya te te vibhudravyasamaveta hoya che, jema ke zabda. avyAkhavRttino artha che ekaja adhikaraNamAM pote rahe ane potAno abhAva paNa rahe. zabda saMpUrNa AkAzamAM nathI raheto, paNa tenA eka dezamAM rahe che. kAraNa ke avakAza to vibhu che. te ja rIte jJAna nAmano vizeSa guNa paNa saMpUrNa AtmAmAM utpanna thato nathI, paNa tenA eka bhAgamAM ja utpanna thAya che. AthI jJAna paNa vibhu evA AtmadravyamAM samaveta siddha thaze. A rIte sAdhyanA ghaTakarUpe jJAnAzraya AtmAmAM vibhutva = parama mahatparimANa siddha thaze. Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * avyApyavRtitvasya nAnAsvarUpAvedanam 65 yadapi -> adRSTaM svAzrayasaMyukte AzrayAntare kArabhate, ekadravyatve sati kriyAhetuguNatvAt vegavadityanumAnAdAtmavibhutvasiddhiriti <- tadapi na, svAzrayasaMyogaghaTitasambandhenA'dRSTasyA''tmavartino dvIpAntaravartimuktA------------------bhAnumatI ------------------ vyabhicAravAraNAya vizeSeti / vizeSaguNe rasAdAvatiprasaGghavAraNAya pradezavattitvopAdAnam / avyApyattitvamiti yAvat / tacca svasamAnAdhikaraNAbhAvapratiyogitvalakSaNaM svAtyantAbhAvasamAnAdhikaraNatvarUpaM, savAdhikaraNavatyatyantAbhAvapratiyogitAvacchedakadharmavattvalakSaNaM sAvacchinnattikatvasvarUpaM, niravacchinnattikanyA cAtmakaM vetyanyadetat / zabdavaditi dRSTAnta: / zabdAzrayavat jJAnAzraye Atmani vibhutvasAdhanAyA'yaM prayAso naiyAyikAnAmAyAsamAtraphalaH, zabdadavyatvasyAdhunaiva sAdhitatvena vizeSaguNatvaghaTitasya hetoH zabdAtmake TATAnte virahAna vyAptinizcayaH kartuM pAryate prekSAvadirapi / upalakSaNAt jJAne pradezavRttikatvasya virahAt bhAgAsindirapi dRSTavyA'Ja, aramanmatAnusAreNa jJAnasya vyApyavattitvAta, sarveSvevAtmapadezeSu jJAnAvaraNakSayopazamasya TugapadapagamAditi dik / naiyAyikAbhimatamAtmavaibhavasAdhakamanumAnamapAkartumupakSipati- yadapIti / tadapItyanenAsyAnvayaH / na cAtra svarUpAsindiH zahanIyA, agnerUdharvajvalanaM vAyostiryakpavanamaNamanasozcAdyaM karma devadatavizeSaguNakAritam, kAryatve sati tadupakArakatvAt, pANyAdiparispandanavadityatastatsindeH / nApyekadravyatvamasindam, ekadravyamadRSTaM vizeSaguNatvAcchabdavadityatastatsindeH / ekadravyatvAdityucyamAne rUpAdibhibhicAraH / tamirAsArthaM viyAhetuguNatvAdityuktam / asmiovAbhidhIyamAne tu karamusalasaMyogena svAzrayA'saMyuktastambhAdikriyAhetunA'nekAnta: / tannirAsArthamekadravyatve satIti / (syA.ratnA.1-8 pR.e08) tadetadaphalaM sarvamUSare kRSikarmavat / nirnimeSaparIkSAkhyacakSuSA lakSyate budhaiH // ityAdinA pahoretanmatanirAsa: syAdavAdaratnAkare dRSTavyaH / prakaraNakadAha - tadapi na / dezAntaravartipadArthasthAtivyavahitatvenA''tmavaibhavapakSe'dRSTasya sAkSAtsambandhena kriyAhetutvAsambhavena svAzrayasaMyogAdisambandhenaiva tatvamupagantavyam / tacca na yuktam, svAzrayasaMyogaghaTitasambandhena adRSTasyAtmavartinaH ndIpAntaravartimuktAphalAdyAkarSaNahetutve svIkriyamANe svAzrayasaMyogaghaTitasa jJAnAzraya vibhu nathI syAdAdI :- nA, A vAta vyAjabI nathI, kAraNake uparokta anumAnamAM paNa pUrvanI jema daTAntamAM sadhanavaikalya vAmano doSa lAgu paDe che. "zabda dravya che' A vAta pUrve siddha karI gayA chIe. tethI zabdamAM guNatvAbhAva siddha thAya che. AvI avasthAmAM zabda vizeSa guNa kaI rIte banI zake? AthI vizeSa guNatvathI ghaTita uparokta sAdhana=hetu paNa udAharaNasvarUpa zabdamAM nahIM rahI zake. Ama udAharaNamAM sAdhanavaikalya nAmano doSa durvAra che. prastuta hetunA baLathI udAharaNamAM vyAptino nizcaya na thavAthI te hetu dvArA jJAnamAM vibhudravyasamatatva siddha nahi thai zake. AthI jJAnAzraya AtmAne vibhu mAnI na zakAya. naiyAyika :- yd.| pUrvota anumAnayI AtmAmA dina parimArAnI sidinAthAya to pAsa anya anumAnavI AtmAnu vibhu parimANa siddha thai zake che. te A rIte - adaTa (=puchyuM ke pApa) potAnA AzayathI (AtmAthI) saMyukta anya AzrayamAM kiyAne utpanna kare che, kAraNa ke te eka dravyamAM rahe che ane kriyAjanaka guNa che. je eka dravyamAM ja rahe chate diyAjanaka guNa hoya te potAnA AzayathI saMyukta anya AzrayamAM kriyAne utpanna kare che, jema ke vega. bALasvarUpa eka dravyamAM Azrita vega e diyAjanaka guNa hovAthI potAnA Azaya bANathI saMyukta anya kApaDa vagere dravyamAM kiyAne utpanna kare ja che. A rIte hetu ane sAdhya vacce vyAmi nizcita thavAthI eka dravyamAM Azrita kiyAjanaka guNasvarUpa adaSTa paNa svAzraya AtmAthI saMyukta AzrayAntaramAM kriyAne utpanna kare che - e vAta siddha thAya che. je AtmA mAtra zarIravyApI hoya to dUradezavartI cIja potAnAthI saMyukata banI na zake, jemAM virakSita AtmAnuM adaTa kriyAne utpanna kare che. AthI AtmAne zarIra parimANano nahIM paNa vibhuparimANano ja Azraya mAnavo paDaze. Main svAzrayasaMyogasaMbaMdhathI maSTa DiyAsana nathI syAdvAdI - nA, A vAta barAbara nathI. kAraNa ke AtmAmAM rahenAra adaka svAzrayasaMyoga saMbaMdhathI anya jIpamAM rahela motI vagerene AkarSe che - evuM mAnavAmAM Ave to pachI sarva dezamAM rahelI sarva vastune te AkarSI leze, kAraNa ke AtmAne sarvavyApI mAnIe to vivakSita motI vagerenI jema sarva dravya sva = adaTanA Azraya = vibhu AtmAthI saMyukta ja che. vaLI, bIjI vAta e che ke tyAM ja rahela adaSTa dUra rahela vastunA utsarpagamAM = najIka AvavAmAM hetu banI zake e vAta mAnavAmAM AvatI nathI, kAraNa ke devadatta vagere bhojananA koLiyA vagerene moDhA sudhI laMbAve che temAM mAtra dUra rahela mukhano prayatna hetu nathI banato, pa, bhojananA kavala sudhI laMbAyela hAtha vagereno prayatna kAraNa bane che. matalaba ke mukhAvacchinnAtmavRtti prayatna nahIM paNa hastAvacchiA AtmavRtti yatna temAM kAraNa bane che. AthI AtmAne vibhu mAnavA chatAM paNa dUra dezavartI padArthane AkarSavAnuM adaTa mATe zakya nahIM bane. tathA bANane Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 vyAyAloke prathamaH prakAza: sammatitarkaTIkA-syAvdAdaratnAkarasaMvAdopadarzanam * phalAdyAkarSaNahetutve'tiprasaGgAddhetvasiddheH / tatrasthasyaivAnyatrasthitopasarpaNahetutvasya grAsaprayatnAdAvadarzanAt / AtmasthitazarAsanAdhyAsanaprayatne darasthitalakSyaprAptikriyAhetAvatathAdarzane ca vicitrazaktikatvAdbhAvAnAm, adRSTasya svAzrayasaMyogaM vinApi kAryahetutvAnna sAdhyasiddhiH, ayaskAntabhrAmakasparzaguNena vyabhicArazca / na ca tatsparzasya na -------------------bhAnumatI ------------------ mbandhasya sarvA sadAvata: atiprasajhAt = sarvasyAkarSaNaprasakte: hetvasindeH = ahaSTe kriyAhetuguNatvalakSaNasya hetoH svarUpAsindeH / taduktaM sammatitarkaTIkAyAM -> 'kriyAhetuguNatvAt' ityatrApi yadi devadatasaMyutAtmapradeze vartamAnamahaSTaM dIpAntaravartiSa muktAphalAdiSa devadataM pratyupasarpaNavatsu kriyAhetu: tadayuktama, atidaratvena bdIpAtaravartibhistaistasyAnabhisAmbandhitvena tA kriyAhetRtvA'yogAt / tathApi tadetatve sarvA syAt, atizeSAt <- ( saM.ta.kAM. kA. " pa. 168) iti / kisA'STasyApi zabdavat paulikatvena guNatvarmApa tA baadhitmet| na ca yadaSTena yajanyate tadaSTena tadevAkRSyate na sarvamiti nAyaM doSa iti vAcyam, devadatopabhogyamukAphalAdyArambhakAramANunAM nityatvena tadahaSTrAjanyatayA''karSaNAbhAvaprasaGgAt / tathApyAkarSaNe'tiprasahaH / na ca yadeva yogyaM tadevAkaSyate, na tu sarvamiti nAyaM doSa iti vAcyam, svarUpasahakArikhyatiriktAyAH yogyatAyAstvayA'nayupagamAt, tasyAzca vivakSitAqaSyamANapadArthavadavivakSite'pi bhAvAt / kisAhATamapi svayamupasarpadanyeSAmAkarSaNahetuH paddhata dezAntaravartimuktAphalAdisaMyukAtmasthameva teti vikalpo janmAntaropArjitadharmAdharmAvivA'vyAhataprasarau bhavataH purato'vatiSThate / tA nAgha: soniravahAvidyAvinodAya, ahaSTasya sakriyatvApAtena dravyatvApatyA guNatvabAdhAt / kizvedamahaSTaM svayameva taM pratyupasarpatyadRSTAntarAda vA ? iti punartimalavikalpagugalI samavatetIryate'ja / prathame dezAntaravartivastustomasyApi tathaiva tatprasaGgASTakalpanAvaiphalyAt / aSTAntarAtasya taM pratyutsarpaNe'navasthA / na ca dezAntaravartimuktAphalAdisaMyukAtmasthamevAdiSTaM teSAM taM pratyupasarpaNaheturiti vAcyam, tatrasthasyaiva = vyavahitasyaita anyatrasthitopasarpaNahetutvasya grAsaprayatnAdau adarzanAt / kAryadeze sanihitaM hi kAraNaM kAryajanmani vyApriyate nAnyathA, atiprasaGgAt / na khalu prayatno gAsAdisaMyuktAtmapradezastha eva grAsAderdevadatamukhaM pratyupasarpaNahetuH, atasalaprayatnavaiphalyapasaGgAt (syA.rattA. pari. 4-7 pu. 907) / atha prayatnavaicimyahASTarahate'pyanyathAkalpAm / tathAhi kazcit prayatnaH svayamaparAparadezavAnaparaga kriyAhetuH, yathA'jattarodito'parazcAnyathA yathA zarAsanAdhyAsasthAnasaMyuktAtmapradezastha eva zarAdInAM lakSyapradezaprAptikriyAheturiti cet ? ayocyate, AtmasthitazarAsanAdhyAsanaprayatne = Atmavartini bANAsanAdhyAsanasthAnayatne dUrasthitalakSyaprAptikriyAheto atathAdarzane = svayamaparAparadezavatvA'nupalambhe ca iyaM vicigatA dezAntaravartimakAphalAdisamAkarSaNahetubhUtaguNAnAM svAzrayasaMyuktA'saMyuktamuktAphalAdhAkarSaNahetutvena kiM goSyate yAyikaMmanyaiH ? vicitrazaktikatvAt bhAvAnAm / itthadha adRSTasya svAzrayasaMyoga = svAzrayasaMyogaghaTitasanikaSa vinA'pi kAryahetutvAt = kriyAjanakatvasambhavAt na sAdhyasindiH = svAzrayasaMyuktadravyAtarAdhikaraNakakriyAjanakatvalakSaNasya sAdhyasya nizcitiH / ayaskAntadhAmakasparzagaNena vyabhicArazca, ekadravyavate: ayaskAntabhAmakasparzaguNasya svAzrayAsaMyukalohadravyA''karSaNahetutvAt / na ca tatsparzasya = dhanuSyamAM caDAvavAno AtmAmAM rahela prayatna dUra rahelA lakSyanI prAptisvarUpa kriyAno hetu bane che. tethI tyAM jaIne ja prayatna tyAM kriyAne utpanna kare evo ekAMta dekhAto nathI. mATe mAnavuM paDaze bhAvomAM vicitra prakAranI zaktio rahelI hoya che. koika prayatna dUra rahIne diyAjanaka bane che, to koika prayatna najIka dezamAM rahIne. tethI adRSTa paNa potAnA Azraya AtmAthI asaMyukata padArthamAM svAzrayasaMyoga sannikarSa vinA paNa kArya utpanna karI zake che. tethI svAzrayasaMyukata AzrayAntaramAM kriyAjanaka-svarUpa sAdhya adaTamAM siddha nahIM thAya. vaLI, bIjI vAta e che ke eka dravyamAM rahenAra ane kriyAjanaka evA lohacuMbakIya bhrAmaka sparza guNamAM dravyatve sata zivAhetutva hetu rahevA chatAM svAzrayasaMyukta dravyAntaramAM diyAjanakatva svarUpa sAdhya nathI rahetuM. lohacuMbakano sparza dUra rahela vastune paNa kheMce che, AkarSe che. AthI vyabhicAra doSa paNa taiyAyikamatamAM vajalepa banaze. ahIM taiyAyika dvArA ema kahevAmAM Ave ke - -> 'lohacuMbakano sparza AkarSaNakriyAjanaka nathI, paraMtu lohacuMbaka ja lokhaMDanuM AkarSaka che. lohacuMbaka dvArA teno sparza dUrastha lokhaMDanA AkarSaNa pratye anyathAsiddha thaI jAya che, kAraNa ke AkarSaNa kriyA pratye lohacuMbakasparzanA anvaya-vyatireka cuMbakanA anvayavyatirekane anusare che. lohacuMbaka vinA tenA sparzamAM AkarSaNa kriyA pratye svataMtra anvaya-vyatireka saMbhavI zakatA nathI. mATe jema ghaTa pratye daMDarUpa daMDa phArA anyathAsiddha = akAraNa siddha thAya che, tema lokhaMDane AkarSavAnI kriyA pratye cuMbakasparza lohacuMbaka dvArA anyathAsika = akAraNa siddha thAya che. lohacuMbaka to dravya hovAthI temAM uparokta hetu ja raheto nathI. tethI amArA anumAnamAM Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ayaskAntadRSTAntamImAMsA lohAkarSaNa hetutvam, anyathAsiddhatvAditi vAcyam, tadutkarSeNa kriyotkarSAt tasya taddhetutvAt / etena adRSTamevAyaskAntenA''kRSTamANalohadarzane sukhavatpuMso nizzalyatve na tatkriyA heturiti parAstam, dRSTeno pattAvadRSTakalpanAyA anyAyyatvAt, anyathA'nyatrApi taddhetutvaprasaGgAt / * bhAnumatI. = - 65 ayaskAntasparzaguNasya na lohAkarSaNahetutvaM svAzrayAsaMyuktalohadravyAkarSaNajanakatvaM, ayaskAntadravyasyaiva tadetutvena tatsparzasya ghaTaM prati daNDarUpAdekhi anyathAsiddhatvAt = svAtantryeNa tatkAryanirUpitAncayavyatirekazUnyatve sati tatkAryakAraNAvacchinnasvaniSThatatkAryanirUpitaniyatapUrvavRtitvagrahavizeSyatAkatvAt, dravyarahitasya tasyAkRSTihetutvA'darzanAt, na cAyaskAnte ekadravyatve sati kriyAhetuguNatvalakSaNo heturvartate iti vyabhicArAvakAzaH iti naiyAyikena vAcyam, tadutkarSeNa = ayaskAntasparzaguNatIvratvena kriyotkarSAt = :AkRSiH kriyotkarSadarzanAt tasya = ayaskAntasparzasya eva tadetutvAt = svAzrayA'saMyukta lohAkarSaNakAraNatvanizcayAt / na hyakAraNotkarSAtkAryotkarSa: kvApi dRSTaH zruto vA, anyathA daNDarUpAdyutkarSAdapi ghaTotkarSopalambhaprasaGgAt / kisa pUrvaM lohAnAkarSakasyApi dIrghakAlamayaskAntasaMyuktalohadravyasya pazcAt svAtatryeNa lohAkarSakatvadarzanAt pUrvaM lohAkarSakasyApi dIrghatarakAlamanekalohadravyasaMyuktasyA'yaskAntasya pazcAdAkarSaNA'hetutvasya darzanAcca tatsparzasyaivAkRSTihetutvamupagantavyam / kiJcAyaskAntarahitasya tatsparzasyAkarSaNaM pratyanyathAsiddhatvopagame prayatnAsyApi grAsAdyAkarSaNaM pratyanyathAsiddhatvApatiH kathaGkAraM vAraNIyA ? etena devadattAGganAGgAdikaM devadataguNapUrvakaM, kAryatve sati tadupakArakatvAt, grAsAdivat - ityapi pratyuktaM, hATAntasya sAdhanavaikalyAt / na ca dravyasya kA kAraNatve prayatnArahitasyApi tatprasatiriti vAcyam sparzarahitasyAyaskAtasyApi tatprasakteH / atha tadrahitasya tasyA'dRSTernAgaM doSa iti cet ? dRSTizcetpramANaM tarhi lohadravyAkarSaNotpatAvubhayaM dRzyata ityubhayamapi tatra kAraNamastu vizeSAbhAvAditi prAcaH (syA. ratnA. pari. 1- sU.8 pu. 905) / etena = yadutkarSeNa kAryotkarSastatkAryaM pratyutkarSapratiyoginaH kAraNatvapratipAdona / asyAgre parAstamityanenAnvayaH / adRSTameva asya cAge heturityanenAnvayaH / ayaskAntenAkRSyamANalohadarzane = carma vibhidya pAdAdAvantaH praviSTasya lohamayakIlakAdezyaskAntena bahirAkRSyamANatvopalambhe sati niHzalyatayA puMso yatsukhamupajAyate tatra yathA tadIyA'dRSTameva hetuH tathaiva tasya sukhavatpuMsaH niHzalyatve api tadIyA'dRSTameva hetuH na tatkriyA = zalyodvArakriyA sukhe niHzalyatve vA hetuH / niH zalyatAvdArA'dRSTasya sukhajanakatvAt dArAtmake niHzalyatve'pi adRStasyaiva hetuteti naiyAyikAzayaH / zalyodArakriyotkarSeNa niHzalyatAdyutkarSAt tasyAH kriyAyA eva tadetutvenopadarzitaM naiyAyikamataM parAstam / tadeva spaSTayati dRSTena = zalyodvArakarmaNaiva ni. zalyatA- sukhayo: upapattau adRSTakalpanAyA = :aklRptAdRSTe taddhetutvakalpanAyA anyAyyatvAt, anyathA = dRSTanaivopapatArvApe dRSTamapalapyA'dRSTe hetutvakalpanasya prAmANikatve anyatrApi sarvatra tadetutvaprasaGgAt = aklRptAdRSTasyaiva kAraNatvakalpanAyAH prAmANikatvApAtAt / = vyAbhicAra doSane sthAna nathI.' <-- to A vAta paNa TADhA pahoranA gappA jevI che, kAraNa ke jo lohacuMbakano bhrAmaka sparza utkRSTa hoya to lokhaMDa jhaDapathI ane dRDhatApUrvaka kheMcAya che. cuMbakIya sparzanA utkarSathI AkarSaNa kriyAmAM utkarSa Ave che. jyAre lohacuMbaka jUnuM thai jAya che tyAre teno bhrAmaka sparza apakRSTa maMda thAya che. tyAre AkarSaNa kriyA paNa maMdatAthI thAya che. kArya haMmezA kAraNanA utkarSathI ja utkarSa pAme, nahIM ke akAraNa utkarSathI. mATInI kvoliTi UMcI hoya to ghaDo UMcI kvoliTivALo thAya, nahIM ke gadheDAnI UMcI kvoliTithI. lohacuMbaka to jevuM pUrve hatuM tevuM ja pAchaLa paNa hoya che. chatAM AkarSaNa kriyAmAM pUrve tIvratA ane pAchaLathI maMdatA Ave che. tethI AkarSaNa kriyA pratye lohacuMbakane nahIM paNa tenA sparzane ja kAraNa mAnavuM yogya che. etena. aDa Avu naiyAyika sthana puruSanA pAnI thAmaDI lehIne lobhaMDanI TAMgI vagere pagamAM bhUMthI gardha hoya tene prabaLa lohacuMbaka dvArA bahAra kADhavAmAM Ave che ane tene jotAM puruSane je sukha thAya che, tenA pratye jema te puruSanuM adRSTa hetu che, tema te puruSa niHzalya thAya che tenA pratye paNa aSTa ja hetu che, nahIM ke te AkarSaNa kriyA. bhAgya jora karatuM hoya to TAMkaNI jhaDapathI nIkaLI jAya ane bhAgya paravArI gayela hoya to TAMkaNI ghaNI vAra pachI nIkaLe athavA na paNa nIkaLe. mATe TAMkaNI vagere kheMcavAnI kriyAthI zalyarahitatA thatI nathI paraMtu adRSTathI = puNyathI ja thAya che. <- paNa pUrvokta kathanathI niraraMta thai jAya che. jo TAMkaNI vagere kADhavAnI kriyA vyavasthita hoya to TAMkaNI vagere jhaDapathI bahAra kheMcAi Ave che. AvaData na hoya ane zalya kheMcavAnI Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 nyAyAloke prathamaH prakAzaH *** zyenayAgasthalIya kAryakAraNabhAvavicAraH * yadapi zatrujighAMsayA kRtena zyenayAgena yajvanyevA'dRSTajananAt tasya ca zatrAvasambandhAt kathamAtmavibhutvaM vinA phalopapattiriti, tadapi na, zaktivizeSarUpasya kAraNatvasyA'sambandhe'pyavirodhAt, sambandhaghaTitatve vA tasya prakRte sambandhavizeSakalpanAvazyakatvAditi / - bhAnumatI kecittu prakaraNakRdullikhitaM naiyAyikamatamitthaM vyAkhyAnayanti yasya puMsaH pAdAdau carma vibhidyAntaH praviSTasyAyaso'yaskAntenAkarSaNe nizzalyatvatassukhamupajAyate, tadIyA'dRSTameva tatra hetu:, tadvaicitryAdevAkarSaNasyotkaSApakarSAdi na tvayaskAntasparzastatra heturiti naikadravyatve sati kriyAhetuguNatvasya tatra sattvamiti nAnaikAntikateti <- taccintyam, darzitasukhakAraNIbhUte'dRSTe hetoH sattvAt, 'na tatkriyAhetu:' ityanenaivakAravyavacchedyasya granthakRtA kaNThottatvena 'na tvayaskAntasparzastatra hetu:' iti vyavacchedapratipAdanasyApyasamIcInatvAcceti dik / yadapIti, pUrvapakSapratipAdanaM, tadapItyanenAgre'nvIyate / zatrujighAMsayA kRtena zyenayAgena = arihananakAmanAkaraNa - zyenakratunA yajvanyeva = yAgakartaryeva adRSTajananAt = kAlAntarabhAvizatruhananAnukUlAdRSTotpAdAt tasya ca = yajvani samavetasyA'dRSTasya ca zatrau asambandhAt kathaM AtmavibhutvaM vinA phalopapati: = 'zyelenAbhicaran yajeta' iti zrutyA pratipAditasya arihananalakSaNakAryasya saGgati: ? ata Atmano vibhutvamupagamya svAzrayasaMyogasambandhenaivA'dRSTasya zatruhananalakSaNakAryakAritvamAstheyamiti naiyAyikAzaya: / tadapi na cAru, zaktivizeSarUpasya kAraNatvasya svAzrayanirUpitakAryatAzrayeNa saha asambandhe = asambadatve api avirodhAt, ayaskAnte tathAdarzanAt / ato nAtmavibhutvakalpanA saGgatimaGgati / kiJcAtmano vibhutve zatruvat sarveSAmeva zyenajanyAdRSTAzrayasaMyuktatvena nAzApatiH / na coddezyatAkhyasambandhena zyenajanyAdRSTasya zatrAveva satvAlAyaM doSa iti vAcyam, AtmavibhutvakalpanAM vinA'pi klRptenoddezyatAsaMbandhena tadupapaterityAzayena prakaraNakRdAha sambandhaghaTitatve vA tasya = kAraNatvasya prakRte = zyenayAgasthale sambandhavizeSakalpanAvazyakatvAt = atiprasaGgavAraNAya vyApAdyatayA uddezyatAkhyasaMsargavizeSakalpanAyAH phalayogyatAkhyasamba kriyA ThekANA vinAnI hoya to niHzulka banatAM vAra lAge. paNa temAM vacce nasIbane lAvavuM te vyAjabI nathI. pratyakSa AkarSaNakriyAmAM niHzalyatAhetutA mAnavA dvArA zalya kheMcavAnI kriyAthI niHzalyatAnI upapatti = saMgati thai zake che to pachI zA mATe adRzya evA adRSTamAM niHzulyatAnI kAraNatAnI kalpanA karavI ? A vAta vyAjabI nathI. bAkI AvuM mAnavAmAM to anyatra sarvatra dRSTakAraNano apalApa karI adRSTa kAraNanI ja kalpanA karavAnI Apatti Avaze. bhAgyane sahakArI kAraNa mAnavuM hoya to bhale mAno, paNa zaNoddhAra kriyAmAM zabharahinatA pratyenI kAraNatAno apalApa karavo te to bilakula vyAjabI jaNAtuM nathI. naiyAyi :- yadapi / zatrune bhAravAnI IcchAthI ko zyenayAja urAya che tenA vaDe zyenayajJa uranAra vyaktiyAM adRSTa utpanna thAya che ane tenAthI zatrunuM mota thAya che. eka niyama evo che ke kAryatAvacchedaka saMbaMdhathI kArya tyAM ja utpanna thai zake jyAM kAraNatAavacchedaka saMbaMdhathI kAraNa rahetuM hoya. ahIM to aSTasvarUpa kAraNa ane zatrumotasvarUpa kArya paraspara vyadhikaraNa che. AthI kArya utpanna thai nA zake. paraMtu zatruhiMsA thAya to che ja. AtmAne vibhu mAnyA vinA uparokta ghaTanA ghaTI zakatI nathI. AthI mAnavuM paDaze ke adRSTano Azraya bananAra AtmA sarvavyApI che. tethI adRSTanA AzrayabhUta AtmAno saMyoga zatru sAthe paNa thaze. arthAt svAzrayasaMyogasaMbaMdhathI adRSTa paNa zatrumAM raheze. AthI tenI hatyA te adRSTa dvArA thai zakaze. Ama zyunayannasthalIya hiMsAthI AtmAmAM sarvagatatvanI siddhi thAya che. zyenayajJasthalIya hiMsA khAtmavilutvanI asAdha syAdvAhI :- tadapi / A naiyAyika athana pAga bharAbhara nathI. AnuM azuga se cheDe arAgatAne zaktivizeSasva35 mAnavAmAM Ave to tevI zaktinA AzrayabhUta kSenayajJajanya adRSTano kAryAdhikaraNa sAthe saMbaMdha na thavA chatAM paNa tenA dvArA zatruhiMsAsvarUpa kArya thai zake che. jema lokhaMDane AkarSavAnI zakti lohacuMbakamAM hovAthI lohacuMbaka potAnAthI asaMbaddha evA paNa lokhaMDane kheMcI zake che. e ja rIte zatrunAzakatAzakti kSenayajJajanya adRSTamAM hovAthI te potAnAthI asaMbaddha evA dUradezavartI zatrune mAravAnuM kAma karI zake che. chatAM jo kAraNatAne saMbaMdhaghaTita mAnavI hoya to prastutamAM zvenayajJasthale uddezyatAnAmaka saMbaMdhanI kalpanA karI zakAya che. Azaya e che ke AtmAne vibhu = sarvagata mAnavAmAM Ave to paNa spenayajJajanya adRSTanA Azraya kSenayajJakartA AtmAno potAnA zatrunI jema caitra, maitra vagere sarva vyakti sAthe saMyoga hovAthI zatrunI jema caitra, maitra vagereno paNa nAza thavAnI Apatti Avaze. jenA nivAraNa mATe taiyAyike uddezyatAnAmaka saMbaMdhane ja kAraNatAavacchedaka saMbaMdha mAnavo paDaze. spenayajJakartAno mAravAno uddezya mAtra Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hasuM mahataQviTAvimarza: . athAtmano mahattvaM tAvanirvivAdaM dravyacAkSuSaM prati kalpanIyahetubhAvasya mahattvasya lAghavena janyadravyasAkSAtkAratvAvacchinnaM pratyeva hetutvakalpanAdAtmasAkSAtkAranirvAhAyAtmani mahattvasyAvazyakatvAt / tacca mahattvaM na janyaM, kArya hi mahattvamavayavabahatvajanyaM syAt tanmahattvajanyaM vA pracayajanyaM vA / na ca tritayamapi niravayavasyAtmanaH sambhavatIti / evaJcAyaM prayogaH - AtmA vibhuH nityamahattvAt, AkAzavaditi cet ? ndhavizeSakalpanAyA vA pramANasindatvAt tenaivAstu kAryanirvAhaH / naiyAyika: zakate atheti / cedityanenAsyAnvayaH / Atmano mahattvaM = mahatparimANaM tAvanirvivAdasindaM = ubhayamatasindam / uddhatarUpasatve'pi paramANoracAkSuSatvena dravyacAkSaSaM prati kalpanIyahetabhAvasya = samavAyasambadhena klaptakAraNatAkasya mahattvasya lAghavena = nAnAkAryakAraNabhAvA'kalpanalAghavena janyadravyasAkSAtkAratvAvacchinnaM = janyaM yat dravyapratyakSaM tanmAtravRttivaijAtyAvacchinnaM pratyeva hetutvakalpanAt / mahezvarIyadravyasAkSAtkAravAraNAya 'janya'ti / viSayatAsambandhena janyadravyasAkSAtkAre samavAyena mahatvasya kAraNatvena AtmasAkSAtkAranirvAhAya = AtmagocarajanyapratyakSopapattaye Atmani samavAyena mahatvasyAvazyakatvAta, AtmapratyakSasya mahatvakAryatAvacchedakAkrAntatvAt / tacca = itthaca pradarzitakAryakAraNabhAvabalena sidhdaM AtmasamavetaM mahattvaM na janyama, yata: kArya = kAryatAvacchedakAkrAntaM hi mahattvaM avayavabahutvajanyaM syAt vdayaNukAdiparimANavat, tanmahattvajanyaM = avayavasamavetamahatvajaM vA ghaTAdiparimANavat, pracayajanyaM = zithilAkhyasaMyogajanyaM vA tUlakAdiparimANavat / na ca tritayamapi mahatvaM niravayavasyAtmana: sambhavatIti, avayavavirahe tadbahutvajanyaM tanmahatvajanyaM tatpracayajanyaM vA mahatvaM kuta Atmani sambhavet ? sAmagrIvirahe kAryArjanasyAnyAyyatvAt / na cAtmano niravayavatvameva kRta:sindamiti vAcyama, Atmana: sAvayavatve'nityatApatteH / itthamAtmani nityamahatvasindau vibhutvamapi setsyati, tasya vibhutvavyApyatvAt / evaJcAyaM prayoga iti sugamam / potAno zatru che. potAnA zatrune uddezIne te naya karato hovAthI nayajJajanya adaSTa hantavyasvarUpe uddezyatAsaMbaMdhathI mAtra duzmanamAM ja rahevAthI tenI hatyA thaze, caitra vagerenI nahIM. AtmAne vibhu mAnyA pachI paNa A rIte uddezyatAsaMbaMdhano svIkAra Avazyaka che ja ane AtmAne sarvavyApI nA mAno chatAM paNa te saMbaMdhanA kAraNatAvacchedakarUpe svIkAra karaze to zatruhatyA vagere ghaTI zake che. to zA mATe AtmAne vibhu mAnavAnuM kaTa levuM ? mATe AtmA sarvagata nathI - ema phalita thAya che. IMaa nityamahattva AtmavaibhavasAghaka - maiyAyika III pUrvapakSa :- mathA. | AtmAmAM mahattva = mahatparimANa to vivAda vinA siddha che ja, kAraNa ke utkaTarUpavALA paramANu vagerenuM cAkSuSa na thavAthI dravyacAkSuSa pratye mahattvamAM kAragatA avazya mAnavAnI che. to ja mahattvazUnya paramANu AdinA acAkSuSanI upapatti thai zake. have savAla phakta eTalo ja che - mahattvanuM kAryatAvacchedaka zuM che? dravyacAkSuSatvane tenuM kAryatAavacchedaka mAnavAmAM Ave to dravyapratyakSa pratye anyavidha kAraNatAnI kalpanA karavAnuM gaurava thaze. AthI janya-dravyapratyakSatvane ja mahatvanuM kAryatAavazyaka mAnavuM ucita che. izvarIya dravyasAkSAtkAranuM vAraNa karavA mATe janatAno kAryatAavacchedaka dharmamAM niveza karavo ucita che. A rIte viSayatAsaMbaMdhathI dravyaviSayaka janmasAkSAtkAra pratye samavAya saMbaMdhathI mahattva = mahatparimANa kAraNa nizcita thavAthI AtmAnA mAnasa pratyakSanI saMgati karavA mATe AtmAmAM samavAya saMbaMdhathI mahattva mAnavuM ja paDaze. kAraNa vinA to kArya kyAreya saMbhavI nA zake. A rIte janya-dravyasAkSAtkAranA kAraNarUpe je mahattva AtmAmAM siddha thaze tene anitya = kArya to mAnI na zakAya, kAraNa ke anitya evuM mahatpariNAma kAM to yamukaparimANa vagerenI jema avayavagatabahutva saMkhyAthI jana hoya kAM to ghaTaparimANa AdinI jema avayavamahatparimANathI janya hoya athavA to rUparimANanI jema pracaya = zithila saMyogathI janya hoya. paraMtu AtmAnuM parimANa to uparokta trividha janya parimANamAMthI koi paNa prakAranuM saMbhavI zakatuM nathI. AnuM kAraNa e che ke nitya evo AtmA niravayava hovAthI avayavabahu-saMkhyA ke avayavamahatvake avayava pracaya - A traNamAMthI eka paNa kAraNa AtmAmAM saMbhavI zakatuM nathI. kAraNa vinA kAryanI utpatti azakya hovAthI AtmAmAM koI paNa janya parimANa saMbhavatuM nathI. chatAM uparokta janAjanakabhAvanA baLathI AtmAmAM mahatparimANa to siddha che ja. AthI parizeSanyAyathI AtmAmAM nitya mahatparimANa siddha thAya che. A nitya mahattva e nitya paramaprakRDhaparimANanuM vyApya che, jene vibhutva vibhuparimANa paNa kahe che. A rIte ahIM anumAnaprayoga evo thaze ke AtmA vibhu che, kAraNa ke temAM nitya mahattva = mahatparimANa che. je je dravyamAM nitya mahatparimANa hoya che te te dravyamAM vibhutva hoya che, jema ke AkAza. AtmAmAM paNa nita mahattva hovAthI temAM vibhu parimANanI siddhi thaze. Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 nyAyAloke prathamaH prakAza: * manovaibhavApAdanam * atrocyate - atra hi paramaprakRSTaparimANavattvalakSaNaM vibhutvaM sAdhyate / na ca nityamahattve satyapi paramaprakarSaviparyayaM bAdhate kazcittarka ityaprayojako'yaM hetuH / - 'apakRSTatve tasya janyatvApattirbAdhikA, gaganamahattvAvadhikApakarSasya bahutvajanyatAvacchedakatvAditi cet ? na, paramANuparimANasAdhAraNatayA tasya kAryatAnavacchedakatvAt, truTimahattvAvadhikotkarSeNa samaM sAryAt tAdRSApakarSasya ------------------bhAnumatI ---------------- - syAdavAdibhiH aprocyate -> atra = prakRtAnumAnaprayoge hi paramaprakRSTaparimANalakSaNaM vibhutvaM sAdhyate / na ca nityamahattve satyapi Atmani paramaprakarSaviparyayaM = apakarSa bAdhate kazcittarkaH / astu nityamahatvamAtmani mAstu paramaprakaSTaparimANaM ? iti pareNoddhAvite va kizcita vatuM pAryate naiyAyikaiH / iti hetoH aprayojakaH = vipakSabAdhakatarkazUnyatvalakSaNAprayojakatvadoSakalatita: ayaM nityamahatvalakSaNo hetuH / vipakSabAdhakatarkavirahe hetusahaseNA'pi sAdhyAsidhdeH anyathA manaso'pi vaibhavasindiprasaGgAt / tathAhi zakyate hIdamapi vatuM galata mano vibhu sarvadA sparzarahitadravyatvAt, sarvadA vizeSaguNazUnyadravyatvAt, nityatte satyanArammatadravyatvAt, jJAtAsamavAdhikArANasaMyogAdhAratvAd veti / na caitabhimataM naiyAyikAnAm / ata eva na nityamahatvahetunA''lpavaibhavasAdhanA zreyaskarI naiyAyikAnAmityAzayaH / atha apakRSTatve = gaganamahatvAvadhikApataSThatve tu tasya = AtmaparimANasya janyatvApatti: bAdhikA, gaganamahattvAvadhikApakarSasya bahutvajanyatAvacchedakatvAt = avayavabahutvasahakhyAdikAryatAtarachedatatvAt / ata evAtmaparimANaM gaganaparimANavadapakarSAnAzrayatvAlihitamityupagantavyam / ahaM mahAn' itipratyakSasindaparamamahatvatvajArAtmaniSThAyA gaganAdiparimANasAdhArANyAdityeke / nyAyavArtikatAtparyaTIkAqato vAcaspatimizrasya mate AtmaparimANasya pratyakSAyogyatvAt 'ahaM mahAn' iti pratyakSAbhAvAt tanmate paramaprataSTraparimANatvarUpa na jAtitvaM kitu apakarSAzrayaparimANatvamiti dhyeyam / syAdavAdI pratyutarapati-neti / paramANuparimANasAdhAraNatayA = nityaparamANuparimANA'nityaghalAdiparimANatitayA tasya :- gaganamahatvAvadhikApakarSasya kAryatAnavacchedakatvAt = avayavabahutvasaGkhyAdinirapitajApatAyA avacchedakatvA'sambhavAt, atiriktadharmasya kAryatAvacchedakatvA'yogAt / doSAntaramAha-> zuTimahatvAvadhikotkarSeNa samaM sAryAt / tathAhi jyaNukagatamahattvAvadhikotkarSa AkAzapariNAme'stei paraM tagAkAzasamavetamahatvAvadhikApakarSo nAsti / paramANvAdiparimANe gaganamahatvAvadhikApakarSo vartate kintu gasareNusamavetamahatvAvadhitotkarSo nAstei / gharaparimANAdau tubhayamiti paraspakhyAdhikaraNayorekA samAvezena sAhAryAt tAha V nityabhahattva mAtbhavaibhavasAdha nathI - syAdvAhI utta251 :- atro. / uparota anumAnaprayogathI mAtmAmA vimutpa siddha 2 nayApine samimatachate 52544 parimANavazvasvarUpa che. paraMtu ninya mahattva hovA chatAM AtmAmAM paramaprakarSathI viparIta apakRTa parimANa mAnavAmAM Ave to koi vipakSabAdhaka tarka yAyika dvArA batAvI zakAto nathI. Ama anukUlatarka=vipakSabAdhaka tarka na hovAthI nityamahattvAtmaka taiyAyikasaMmata hetu aprayojaka che. AthI nityamahanda dvArA AtmAmAM paramaprakRTa parimANanI siddhi nahIM thai zake. naiyAyi :- atha. / ko mAtmAnuM parimANa a54 mAno to tene ganya mAnavAnI Apatti ApaNe, rAga gaganaparimANanI apekSAe jenuM parimANa apakuTa = alpa hoya che te bahutva saMkhyAthI janya hoya che. AtmAnuM parimANa apakRSTa mAnavAmAM Ave to gaganaparimANanI apekSAe temAM apakarSa Avaze ke je bahu-saMkhyAnuM janyatAavacchedaka haze. A to svAdvAdIne paNa mAnya nathI. AthI gaganaparimANanI jema AtmaparimANane paNa. paramaprakuTa mAnavuM ja ucita che. apaTharSa mahatvahAryatAanavaracheSTha sthAvAhI :- na, pa. / nA, mApAta asaMgata cha. gaganaparimArAnI apekSA parimAga apa4 Doya te bahuvasaMkhyAdithI janya hoya ane te parimANamAM rahenAra apakarSa bahutvajanyatAavacchedaka hoya- A taiyAyika kathana vyAjabI na hovAnuM kAraNa e che ke gaganAdhika = gagananI apekSAe apakarSa te nitya paramANuparimANamAM paNa rahela hovAthI te bahutvajavatAvacchedaka nahIM banI zake. akAryamAM rahenAra dharma kAryatAavacchedaka kai rIte bane ? nA ja bane. vaLI, bIjI vAta e che ke gaganAdhika apakarSanuM trasaraNuavadhika utkarSanI sAthe sAMkarya thavAthI AkAzamahattvAdhika apakRtva jAtisvarUpa mAnI na zakAya. Azaya e che ke truTi = trasareNumAM rahenAra mahattvanI apekSAe gaganamahattvamAM utkRSTava rahe che. paraMtu gaganamahattvamAM gaganamahattvAdhika utkRtva rahetuM nathI. tema ja paramANuparimANamAM gaganamahattvAdhika apakarSa rahe che paNa temAM trasaraNuavadhika utkarSano abhAva hoya Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vyAyabhUSaNakAramanirAkaraNam 199 jAtitvAsiddhezca / paramANuparimANAnabhyupagame ca gaganaparimANAnabhyupagame'pi kiM kSatimAvahati ? ___uktApakarSeNa janyatAyAM paramANuparimANavyAvRttatvamapi dIyata iti cet ? AtmaparimANavyAvRttatvasyApi tatra dAne kiM tava gRhabhaGgaH ? ubhayAbhAvaniveze hi na ki ?ka) mapi doSaM pazyAmaH / -----------------bhAnumatI ------------------ zApakarSasya = gaganamahatvAvadhikApakarSasya jAtitvAsindezca satarasya jAtibAdhakatvAt / nanu sahIrNatve'pi gaganamahatvAvadhikApakarSasya jAtitvameva, saharasya jAtibAdhakatvapavAdasya nirmuultvaat| na ca svasAmAnAdhikAya-svAbhAvasAmAnAdhikaraNyobhayasambandhena yajAtiviziSTajAtitvaM yatra vartate tA tajjAtivyApakatvamiti niyamabhaGgasTauva tadanabhyupagame bAdhakatvamiti vAcyam, tatra mAnAbhAvAt / na ca tathApyatiriktavRtitvena gaganamahatvAvadhikApakarSasya kAryatAnavacchedakatvamityuktameveti vaktavyama, paramANuparimANAnabhyupagamenaiva tannivAraNasambhavAditi navyanaiyArikAzahAyAmakAntavAdI prAha - paramANuparimANAnabhyupagame ca gaganaparimANAnabhyupagame'pi kiM kSatimAvahati ? gaganamahatvAvadhikApakarSasyAvayavabahutvasahavyAdikAryatAvacchedakatvopapattaye kAryatAyA atiriktavRtitvavAraNAya paramANuparimANAvadhikotkarSasthAvayavabahutlasaGkhyAdikAryatAvacchedakatvopagame bAdhakAbhAvAt / tathA ca paryanuyogapratividhAnayorubhayA samAnatvenAvayavabahatvakAryatAvacchedakasya vinigamanAvirahagastatvamanivAryameva suraguruNApIti syAdavAdino'bhipAya: / atha uktApakarSeNa janyatAyAM = gaganamahatvAvadhikApakarSAvacchinnakAryatAyAM paramANuparimANavyAvRttatvamapi dIyate / tathA ca paramANuparimANabhinnatve sati gaganamahattvAvadhikApakarSasyAvayavabahutvAdinirapitAgA: kAryatAyA avacchedakatvA kAryatAtiriktavRttitvadoSaH / evaM satyAtmaparimANasyApataSThatve bahutvajanyatApatirdariva iti cet ? AtmaparimANavyAvRttatvasyApi tatra = avayavabahutvAdijanyatAvacchedakakoTI dAne kiM tava naiyAsikasya gRhabhaH? ubhayAbhAvaniveze = paramANaparimANAtmaparimANobhayabhedapraveze hi na ki(?ka)mapi doSaM pshyaamH| tatazca AtmaparimANabhinnatve sati paramANuparimANabhinnatve sati gaganamahatvAvadhikApakarSasyAvayavabahutvAdikAryatAvacchedakatvamiti sindAvAtmaparimANasyApataSThatve'pi na janyatvApattirbAdhikA / etena vibhurAtmA paramANuparimANAnAzrayatve sati nityadravyattAt, AkAzavat' (nyA.bhU.pU.141) iti nyAyabhUSaNakAravacanaM parAstam, jJAnasamavAyikAraNabhedasyopAdhitvAt / che. jyAre ghaTAdiparimANamAM gaganamahattvAdhika apakRtva ane trasaraNuparimANa adhika utkRSTatva banne rahe che. Ama paraspara vyadhikaraNa dharmono ekatra samAveza thavAthI gaganamahattvAdhika apakRtvanuM trasareNumahattvAdhika utkRSTatvanI sAthe sAMkya thaze, je naiyAyikamatAnusAra jAtibAdhaka che. AthI gaganamahattvAdhika apakarSanI jAtirUpe siddhi nahiM thaI zake. -> paramANuparimANa ke yAmukaparimANa jevI koi cIja ja A duniyAmAM na hovAthI gaganamahattvAdhika apakarSane avayavabahu-saMkhyAjanyatAavacchedaka mAnavAmAM vAMdho nathI.<- AvuM naiyAyikakathana paNa asaMgata che, kAraNa ke enA badale ema paNa kahI zakAya che ke gaganaparimANa jevI koi cIja ja A duniyAmAM nathI tethI paramANuparimANa adhika utkarSa ja bahu-saMkhyAjanyatAavacchedaka che. AvuM mAnavAmAM niyAyikane vAMdho zuM che ? paramAguparimANano apalApa karavo ke gaganaparimANano apalApa karavo - emAM koI vizeSa pharaka nathI paDato. Ama avayavabahuvajanyatAavacchedaka gaganamahatvaavadhika apakarSa che ke paramANuparimANa adhika ulkA ? A viSayamAM vinigamanAviraha doSa pAga prasanna thaze. jo naiyAyika ema kahe ke -... mAtra gaganamahattvaavadhika apakarSa nahIM pAga paramANuparimANabhinnatvaviziSTa gaganamahattvaavadhika apakarSa e bahu-saMkhyAjanyatAavacchedaka che. AthI have kAryatAavacchedaka dharma atiprasakata thavAno doSa nahIM Ave, kAraNa ke paramANuparimANa bahatvakAryatAavacchedaka dharmathI zUnya che. temAM vizeSa hovA chatAM vizeSA nA hovAthI vizeSaNAbhAvaprayukta viziSTa kAryatAvakadharmano abhAva siddha thavAthI darzita viziSTa gaganamahattvAdhika apakarSa bahu-saMkhyAkAryatAavachedaka banI zakaze. tethI pharIthI AtmaparimANa janya thavAnI Apatti Avaze, kAraNa ke temAM uparokta kAryatAavacchedaka dharma rahe che. <- to A vAta paNa asaMgata che, kAraNa ke avayavabahutvajanyatAavacchedaka dharma zarIramAM taiyAyika paramANuparimANabhedano niveza kare ja che, to pachI AtmaparimANabhedano pANI temAM niveza karavAmAM he nayAyika ! tAruM zuM ghara bhAMgI paDe che ? ubhayAbhAva arthAt paramANuparimANabheda ane AtmaparimANabhedano kAryatAavacchakadharmazarIramAM praveza karavAmAM koi pAga doSane ame jatA nathI. arthAt paramANuparimANabhinna sati AtmaparimANabhinnatve sati gaganamahattvAdhika apakarSa e avayavabahuvasaMkhyAno janyatAavacchedaka dharma che - ema mAnavuM nirdoSa che. Ama mAnavAmAM Ave to AtmaparimANane apakRSTa mAnavA chatAM tene avayavabahuvasaMkhyAthI janya mAnavAnI Apatti nahIM Ave. AthI gaganamahattvAdhika apakarSa AtmaparimANamAM mAnI zakAya che. nityamahatparibhA mAtbhAbhAM sasaMlavita - syAdvAhI vstu.| vastusthitito cha AtmAmA nityamatvas135 hetu khetInalopAthI 'mAtmA vibhu, 12 te ninya Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ evyAgAloke prathamaH prakAza: * brahAhatyAmImAMsA vastuta AtmaparimANapariNativizeSe zarIranAmakarmaNo hetutvAt tasya nityatvAsiddhyA svarUpAsiddho hetuH / / nanvevaM zarIraparimANabhedenAtmapariNAmabhedAdAtmabhedApattiH parimANabhede dravyabhedaniyamAditi cet ? na ekatra ghaTe ------------------bhAnumatI ------------------ vastuta AtmaparimANapariNativizeSe = saMsAtmiparimANe zarIranAmakarmaNo hetutvAt sidAtmaparimANe ca caramabhavIyavibhAgahInAvagAhanApariNAmasya yoganirodhAjanitassa hetutvAt, tasya = AtmaparimANaspa nityatvA'sidhyA 'AtmA vibhunityamahatvAdAkAzavadi'tyA svarUpAsindo hetuH / na ca zarIranAmakarmaNaH zarIrapariNAma pati kAraNatvenAtmaparimANapariNativizeSe tata: kimAyAtamiti vaktavyam, zarIrAtmanoH kazidabhisattAt / dehAdAtmanaH sathA pathaktve hi na hiMsAdaya: spaH / na hi brAhANazarIrahatyaiva brahAhatyA, matabAhANadehadAhe'pi tatprasaGgAt / na ca mAraNoddezyatvAbhAvAdalamadoSaH, tadazenApi tatprasaGgAt / bAhANAtmanastu nAza eva neti brAhmANaM tAto'pi na sA hiMsA syAt / na ca brAhANazarIrAvacihAjJAnAjanakamana:saMyogavizeSanAzAnukUlo vyApAra evaM brahmahatyoti vAcyam, tAhazamana:saMyogasya svata eta naztaravAt, sAkSAda ghAtAnupapatezca / na ca brAhANazarIrAtachir3A-dAkhavizeSAjukUlavyApAra eva brahAhatyeti vaktavyam, zarIrAccharIriNaH sarvathA bhede tacchedAdinA tarUpa duHkhodayAnupapate: / kisa guSmanmate 'Atmano mahattaM tAnirvivAdam' ityapi vArtAmAtram, IzvararUpa ca parimANavatte mAnAbhAvAt, dravyattasya muditvAderita parimANasthA'sAdhakatvAt, taspa cAparimitAtitvamasindamiti vyaktaM pdaarthkhnnddnprtiike| . vastuta: puna Izvarasya dravyatve'pi mAnAbhAva:, tara saMyoge vibhAge'pi mAnAbhAvAt, mAnAbhAvAtva krigAtizeSa prati prayatnAvadAtmasaMyogAsamatAsikAraNakatvasya / na tvevamAtmamanoyogendriyajanyatAyA jJAnAdau ttayaiva bahuza: nirAsAt, aramahAdInAmapi saMgogatibhAgau na syAtAmiti cet ? tana, spAtAmeta / ata eva iyatvamapi dUraparAhatam, 'dravyamahamiti kA pratItirlokAnAm / tasmAt mUrtatvameta drangatvamiti gukamutpazyAma iti rAmabhadrasArvabhomaiH vyAkhyAnAt dravyasAkSAtkArAvalambonAtmani mahatvAsindaH / athA'zudametatsArvabhaumamatam, jAyasattAvacchidAsamatApitAraNatAvacchedakatayA sidasya dravyattasvAtmatyapi satvAt, jatyasatvAccheihAM prati dranagatvenA'samavAsikAraNatve samavAyena nIlAdau svAzrayasamavetatvena nIlAdehetuttenA'tayataguNAdAvapi nIlAdhutpAdaprasaGgAt / na ca stasamatAgisamavetatvaM svasamatAyiniSThasamavAyapratiyogitvam, tacca pratiyogibhedena mimiti dravyaniSThena teja nIlAdau hetutvAnokApatiriti vAcyam, samavAyapratiyogittaM samavAcidanyavyakmeidAdeta bhiDAM, na tu pratiyogibhedena, gauravAdityabhyupagamAt / na ca svAzrayasamavetatvaviziSTadravyattasambandhana nIlAderasamatAsikAraNatvamastviti vAcyam svAzrayasamavetatva-dravyattayorvizeSapatizeSyabhAvena gurutarakArIvArANabhAvadayApateH / na ca svAzrayasamavetatva-dravyatvobhalasambandhena tadastviti vAcyam, nIlapItAdInAmAntAnAM kAraNatAvacchedakasambanahAtoTo dravyatvapravezApekSayA sattAciko dravyattena pathakAraNatAyA eta laghutvAdityadhikaM (A.khyA.pa.8) AtmakhyAtau dRSTavyam / nanvevaM zarIraparimANabhedena AtmaparimANabhedAt AtmabhedApattiH = AtmanAzaprasaGgaH, parimANabhede dravyabhedaniyamAt ghaTapaTabhedAdau tathASThatvAt iti cet ? na, evaM sati pAkAt ghaTazyAmarUpanAzAnantaraM rakarUpotpAde rUpAdena gharabhedApaterapi durvAstvAt / na ca viziSThabhedasya zundAbhedAvirodhitvAla rUpabhede'pi gharabhedApAta iti vAcyam, evaM ekatra ghaTe zyAmaraktAdirUpabhede'pi ghaTAbhedasamarthane hi ghaTAbhedavat zarIraparimANabhedenAtmanaH mahattvano Azraya che' evA pUrvokta.anumAnamAM hetu svarUpAsiddhi doSathI kalaMkita bane che. ninya mahattva AtmAmAM na hovAnuM kAraNa e che ke AtmAnA parimANa svarUpa pariNAmavizeSa pratye zarIranAmakarma kAraNa che. zarIranAmakarma zarIranA parimANa pratye to hetu che ja, paraMtu zarIra ane AtmA saMsArI avasthAmAM paraspara kathaMcit abhinna hovAthI zarIranAmakarma AtmAnA parimANAtmaka pariNAmavizeSa pratye paNa kAraNa bane che. Ama AtmAnuM mahatparimANa zarIranAmakarmathI janya hovAthI anitya che. tethI svarUpAsiddha banela ninya mahattva hetu AtmAmAM vibhutvanI siddhi nahIM karI zake. zaM:- nanve. / nemArIta zarIra bhanemAtmA pathye saMsA2zAmA thita ameha mAnIne zarI25rimAna mahApAyI AtmAnuM parimANa badalAya che - evuM mAnavAmAM Ave to to AtmAno paNa nAza thavAnI ApadA Avaze, kAraNa ke parimANanA = kadanA badalavAthI te parimANano Azraya banela dravya paNa avazya nAza pAme che - evo aTala niyama che. paTa vagerenuM parimANa badalavAthI paTanAza prasiddha ja che. Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viziSTravAzarUNA'tiziSTA'vasthAnA'virodhitvasamarthanam . 193 zyAmaraktAdirUpabhede'pi ghaTAbhedavatpamiANAbhede'pi AtmAbhedopapatteH viziSTabhedasya ca zuddhadravyAbhedA'paripanthitvAna dopaH / itthameva kSaNabhedasamarthanaM saGgacchate / ___nanvevaM bAla-yuvazarIrAderivAtmana utpattiH syAditi cet ? svAdhikaraNakSaNadhvaMsAnadhikaraNakSaNasambandharUpA paryAyaniyatA sA na bhavatyeva, viziSTasvAdhikaraNakSaNadhvaMsAnadhikaraNakSaNasambandharUpA tu sA dravye'pi sambhavisambhavA ------------------bhAnumatI------------------ parimANabhede'pi AtmAbhedopapatte: / agaita hetuM spaSTrapati viziSTabhedasya ca viziSTrAbhedaparidhitve'pi zundadravyAbhedA'paripanthitvAt na parimANabhedenAtmabhedalakSaNo doSaH / itthameva = viziSThabhedasya viziSmAntarameTaprAyojakatatA'tiziSTAvasthAnA'paristhittAdeta, kSaNabhedasamarthanaM saGgacchate / ayaM bhAto gathA zyAmaghAvaMsasya rakapaTaprayojakatvena zyAmapanavaMsaM vinA rakaghaTotpAdaspAnapapAtvAt zyAmapasArasahapati tathaiva vditIyAdikSaNe ghaTAdeH vditIyAdikSaNaviziSTatayotpAdena tadanyathAnupapatyA tatprayojakatalA prathamakSatijAvataMsa: silati / pratikSaNamevaM kSaNabhedena ghalAhe kSaNabhidelimatA sidhyati / na caivaM saugatamatapatezApatiH, prathamakSaNatiziSTatva ditIyakSaNe ghanAditaMsastIkArAt na tu ghaTatvena, vditIyAdikSaNaviziSTghaTasA ghaTasAmAnyAvasthAnA'pratipandhitvAdityadhika matkRtamokSaratnAbhidhAnAyAM bhASArahasyavivaraNaTIkAyAmatagantabyam (bhA.raha.sta..- gA.8. pa.33) / lApikazahate -> nanviti / evaM = viziSTabhedarUpAviziSTAbhedA'paripandhitte'pi viziSTAntaramedapayojakatvopagame bAlayuvazarIrAderiva Atmana: utpatti: syAta, bAlAvasthAviziSHzarIranAzAha yuvAvasthAtiziStazarIrotpAdavat pUrvAvasthAviziSTAtmanAzAdatarAvasthAviziSTasyAtmA utpatiruNAditi cet ? . goyate - svAdhikaraNakSaNadhvaMsAnadhikaraNakSaNasambandharUpA paryAyaniyatA = paryAyattAtmiAgAppA sA zundAtmadravye na bhavatyeva / bhAta utpati: divitA palimAravartinI dravapayobhayasAdhArANA ca / tara pathamA ghaTAhau, tadyathA svasya = ghatAdeH adhikaraNIbhUtA yekSaNA: talAzAdhikaraNakSaNA: ditIyAdikSaNA: tadihAca prathama eta kSaNa: tatsambArUpA utpatiH ghaTAdau vartate / AzakSaNasambAsvarUpA utpatiriti bhAvaH / sA ca zubdAtmadravye gauta sambhavati, sarveSAmeva kSaNAnAM tadadhikaraNakSaNahatasAdhikaraNatvAditi tAtmatvenAtmA utpatipratiyogitvasambhavaH / viziSTasvAdhikaraNakSaNadhvaMsAnadhikaraNakSaNasambandharUpA = viziSTaM yat staM tadadhikaraNIbhUtA se kSANA: talAzAdhikaraNo saH kSaNa: tatsaMsargAtmekA tu sA = utpati: dravye'pi kimuta paye ityapizavdArthaH sambhavisa paribhAza ahalAvA chatAM mAtbhA nitya-syAdvAhIla samAdhAna :- A zaMkA nirAdhAra hovAnuM kAraNa e che ke -parimANabheda dravyanAzavyApya che - evo niyama ja aprAmANika che. je rIte pAka dvArA eka ja ghaTanA zyAmarUpano nAza ane rakatarUpanI utpatti thavA chatAM pUrvakAlIna ghaTa ane pazcAtkAlIna ghaTa badalatAM nathI, kAraNa ke rAghaTa thAma ghaTano virodhI hovA chatAM zuddha ghaTadravyano virodhI hoto nathI. te ja rIte zarIranAmakarmajanya pUrvakAlIna AtmaparimANano nAza ane nUtana AtmaparimANanI utpatti thavA chatAM zuddha AtmAno nAza thai zakato nathI, kAraNa ke nUtanaparimANavALo AtmA pUrvaparimANaviziSTa AtmAno virodhI hovA chatAM zuddha Atmadravyano virodhI nathI. AthI zarIraparimANa badalatAM AtmaparimANa badalavA chatAM zuddha AtmAno nAza thavAnI Apatti svarUpa doSane avakAza raheto nathI. Ama viziSTabheda aviziSTano virodhI nathI, pAga vizikAntarano virodhI che - evuM mAnavAmAM Ave to ja zarIranI kSagikatAnuM rAmarthana ghaTI zakaze, kAraNa ke dvitIyakSAviziSTa zarIra prathamakSAgaviziSTa zarIranuM virodhI hovAthI dvitIyakSA viziSTa zarIra prathamakSAgaviziSTa zarIranA nAzane siddha karaze. tRtIyakSAviziSTa zarIra e pAga dvitIyakSAviziSTa zarIranA nAzane siddha karAvaze. A rIte zarIra vagerenI kSagikatAnuM samarthana pANa ghaTI zakaze. ahIM evI zaMkA thAya ke --- "A rIte pUrva zarIrano nAza ane nUtana zarIranI utpatti mAnavAmAM Ave che to bAlazarIra, yuvAzarIra vagerenI jema AtmAnI pAga utpatti thavAnI Apatti Avaze, kAraNa ke pUrvaparimA viziSTa AtmAno nAza navA AtmAnI utpattino sAdhaka che. <- ladravya-paryAya utpattiviyAra na svA. / tomA shN| yAnI nathI, bhAI name 34tinI bhApatimA-mAmA mApA mago cho? the prazna che. eka utpatti evI che ke je mAtra paryAyamAM ja saMbhavI zake, jenuM svarUpa che svaadhikarAga bhAganA dhvaMsanA adhikara gathI bhinna bhAgano saMsarga. dA.ta. ghaTanI adhikarAga evI 1 thI 50 kSAga che. tenA vaMsanI adhikAra kSAra che 2 thI mAMDIne badhI kSaNa ane tenAthI bhinna che prathama bhAga. neno saMbaMdha ghaTAtmaka paryAya sAthe thavo te ja mATInA ghaTasvarUpa paryAyanI utpatti kahevAya che. paraMtu AvI utpatti Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 nyAyAloke prathama: prakAza: * Atmana: kAryatvA''pAdanasamIkSA * / na niSidhyate iti kimadhikaM paryanuyujyate ? ata eva tadvadevAtmanaH sAvayavatvena kAryatvApattirapi nirastA, prAgasataH sattAlAbharUpasya kAryatvasyAsiddheH, pUrvAkAraparityAgenottarAkAropAdAnarUpasya ca tasyAtmanyapyavirodhAt / na ca sAvayavatve * tasya prAkprasiddhasa -----------------bhAnumatI------------------ mbhavA na evAtmani niSidhyate / bAlazarIraviziSTAtmAdhikaraNIbhUtA ye kSaNA: tamAzAAdhikaraNakSaNasaMsargasthAtmanyabAdhAt iti kimadhikaM paryanuyujyate naiyAyikammangaH ? ata eva = zubdAtmadravyotpatyasambhave'pi viziSTrAtmotpAdasambhavAdeva / asya cAge nirstetynenaanvyH| AtmanaH zarIrAtkazcidabhinnatve zarIrasya sAvayavatvena tadavadeva = zarIratadeva Atmana: sAvayavatvasindau sAvayavatvena kAryatvApatti: / prayogastyevaM AtmA jalyaH, sAvara tAt zarIravaditi naiyAyikAzayaH / natvAtmanyApAdyamAnaM kAryatvaM kiMsvarUpam ? kAraNavyApArAtpUrvamekAntenA'sata: kAraNavyApArAnantaraM satAlAbhasvarupamAhosvit pUrvAvasthAtyAgapUrvamuttarAvasthAprAdhisvarUpam ? iti lolalalanAlocanayugalamiva vimalavikalpagugalamA samupatiSThate / tagAdyo na samIcInaH, prAgasataH sattAlAbharUpasya kAryatvasya asindeH = kugApyaprasidaH, nAsato vidyate bhAvo nAbhAvo vidyate sataH' (2/16) iti bhagavadgItAtacanAt / pramANato'prasidacApAdanAnahatvAt / kulAlavyApArAtprAk mRdAtmanA sata eva ghaTasya pazcAt ghttaatmnoplbdheibhvti| anena sAhakhyamatapravezaprasaGgo'pi pratyuktaH, prAk ghaTatvena tatsatAnabhyupagamAt / prakaraNakAro ditIyavikalpamiSTApatitayA dyotayati-> pUrvAkAraparityAgena = pUrvilamanuSyAdiparyAyaparityAgapUrvaM uttarAkAropAdAnarUpasya = uttarakAlInadevAdyavasthopalabdhisvarUpasya ca tasya = kAryatvasya AtmanyAyavirodhAt / na hyAtmA narAdipariNAmaM naiva jahAti amarAdipariNatiM vA naivopAdate / etenAsatkAryavAdApatirapi parAstA, AtmatvapariNatimavihAyaiva pUrvottarakAlAnusyUtasyAtmanaH pUrvAparaparyAyaparityAgopAdAnasvIkArAdityadhikaM jayalatAbhidhAnAyAM syAdavAdarahasyaTIkAyAM vyutpAditamasmAbhiH / na cAtmatyapaSTaparimANavyApake sAvayavatve svIkriyamANe tasya = AtmanaH prAkprasindasamAna--------------------------- -- ----- ---- -- zuddha AtmadravyamAM to saMbhavI ja nA zake, kAraNa ke dareka kSaNo zuddhaAtmadravya adhikaraNa kSaNanA dhvasanI adhikaraNa ja che. tethI tenAthI bhinna koi paNa kSAra na maLavAthI tenA saMbaMdhasvarUpa utpatti pANI zuddha AtmAmAM saMbhavI zakatI nathI. zuddha AtmA dravyAtmaka che, jyAre prastuta utpatti mAtra paryAyamAM ja rahenArI che. jo viziSTa svanI adhikaraNIbhUta kSaNonA dhvasanI adhikaraNa kSaNathI bhinna kSAganA saMsargAtmaka uttino svIkAra karavAmAM Ave to te dravyamAM paNa saMbhavI zake che. AnuM kAraNa e che ke bAlazarIraviziSTa AtmAnI adhikaraNIbhUta evI kSaNonA dhvasanuM adhikaraNa banaze bAlazarIraprAptinI dvitIyAdi kSaNa ane tenAthI bhinna kSaNano = prathama kSaNano saMbaMdha bAlyuzarIraviziSTa AtmAmAM hovAthI viziSTa AtmAmAM A rIte utpatti ghaTI zakaze. tethI zA mATe nAhakanA vadhAre prazno karo cho ? niSkarSa: AtmAne zarIraparimANa mAnavo yogya che. sAvayavatva utpattisAdha: che nahIM ? __ at.| ->AtmAne se zarIraparimagatulyaparimANo mAnapAmA mAtozarIra sA151 khopAthImAtmA sA151 banI jaze. to to pachI AtmA kArya banI javAnI Apatti Avaze, kAraNa ke sAvayava kAryasAdhaka = kAryatvavyApya che. <- AvuM naiyAyika kathana paNa nirasta thai jAya che, kAraNa ke ame hamaNAM ja upara kahI gayA chIe ke dravya-paryAya sAdhAraNa dvitIya prakAranI utpatti AtmadravyamAM paNa zakya hovAthI te dRSTithI AtmAne kArya = janma kahevAmAM koI vAMdho nathI. vaLI, bIjI vAta e che ke kAryatvanuM svarUpa zuM che ? e paNa vicAraNIya che. kAraNavyApAranI pUrve sarvathA asat hote chate kAraNavyApAradrArA sattAnI upalabdhi thavI te ja kAryAtva che - ema to kahI ja zakAya nahIM, kAraNa ke tevuM kAryatva koi paNa ghaTAdi kAryamAM prasiddha nathI. ghaTa pUrve mATI svarUpe vidyamAna ja che, paTa paNa pUrve taMturUpe hAjara ja che. pratimA pote pANa patthara svarUpe zilpInA prayatnapUrve hAjara ja che. zilpI to pattharanA nakAmAM bhAga dUra kare che, jethI pattharamAM rahela pratimA pragaTa thai jAya che. sarvathA asana = avidyamAna to kyAreya sana thai nA zake. jo pUrvAkArano tyAga karI uttara AkAra = paryAya = avasthA = pariNAma = dharmanI prAptine kAryatva mAnavAmAM Ave to tevA prakAranuM kAryatva to AtmAmAM paNa mAnavAmAM koI virodha nathI, kAraNa ke pUrvanI manuSya avasthA = dharmano tyAga karI uttarakAlIna devaparyAya - nakaparyAya vagerene AtmA prApta kare ja che. tethI AvA dvitIya prakAranA kAryatvanI Apatti ApavAmAM Ave to te amane = syAdvAdIne iTApattisvarUpa banI jaze. zaMDa - na ca saa.| komAtmAne sA151 mAnapAmA mAtImAtmAmA uttara bhAra thaa| 20i tenAle 15vo prasiddha che tene samAna ativALA avayavathI uttarakAlIna paryAyane dhAraNa karavA rUpa kAryane svIkAravAnI Apatti Avaze. Azaya e che ke jema sUtaranA paTanI utpatti pUrve tenAthI pRthaphasvataMtrarUpe taMtu prasiddha che ane paTasabatIya che eTale ke sUtaranA taMtu che. AvA Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * nAnA kapAlasaMyogena ghaTotpAdasyA'sindidarzanam * 71 mAnajAtIyAvayavArabhyatvaprasaktiriti vAcyam, tathAvyAptyasiddherghaTAdinA vyabhicArAt / ghaTAdirhi sAvayavo'pi na tantuvatprAksiddhasamAnajAtIyakapAlasaMyogapUrvakaH, mRtpiNDAtprathamameva svAvayavAdyAtmanaH praadurbhaavaat| 'sAvayavatve Atmano nAzaH syAt ghaTavadi' ti cet ? syAdeva, saMsAryavasthAnAzena tadrUpatayA tasyApi naSTatvAt, ------------------bhAnumatI------------------ jAtIyAvayavArabhyatvaprasaktiH = sAmagrIsamavadhAnAt pUrva prasidhdAH svasamAnajAtIyA ro'vayavAstairArabhyatvApattiH / yathA saugikaH padAdiH svotpateH prAvaprasidaiH svatantraiH = svasmAt pRthagbhUtaiH svasajAtIya:saumikatantubhirArabhyAmANaH pazcAdapalabhyate tathaivAtmA'pi pUrvaM svapArthakyena prasidaiH = svatantraiH svasajAtIyaizcaitanyAliGgita: pradezairArabhyamANa: pazcAdutpadyeta / prayogazcAvaM -> AtmA prAsindasvasajAtIyAvayavArabhya: sAvayavatvAt patAdivaditi vAcyam, tathAvyAptyasindeH = sAvayavatve prAkprasindasvasajAtIyAvayavArabhyatvatirapitAyA vyApta: pramANato'sindatvAt / ava hetumAha ghaTAdinA vyabhicArAta, ghaTe sAvayavatve satyapi darzitasAdhyavirahAt / tadeva darzayati -> ghaTAdirhi sAvayavo'pi na tantuvatprAkRsindasamAnajAtIyakapAlasaMyogapUrvakaH / yathA paTotpAdapUrvaM parAtpRthakvena prasidhdA: ye sautrikapaTasamAnajAtIyA: saugikAstantavasteSAM saMyogena paTa Arabhyate tathA ghaTotpAdapUrva ghaTAt pRthaktvena prasindayoH matvena ghaTasajAtIyayoH kapAlayoH saMyogena ghaTo nArabhyate, ghaTotpattipUrva ghaTAtpathaktvena tantuvat kapAlasya pramANato'prasidatvAt / tarhi kathaM ghaTodaya: ? ucyate, avayava-tatsaMyogAdiprakriyAM vinaiva kulAlavyApAreNa mRtpiNDAt prathamameva svAyavayavAdyAtmanaH = kapAlAdyAtmakasya ghaTasya prAdurbhAvAt / tadakkaM sammatitarkaTIkAyAM - 'matpiNDAt prathamameva sAvayavatvarUpAdyAtmanaH prAdurbhAvAditi' (sa.ta kAM.9 gA.9.pU. 592) / kapAlAdena ghaTAdhutpate: prAk prasindiH kintu pazcAdeva / itthaca sAvayavatvasya sAdhyAbhAvavaghaTAdivatitvena tadAzrayatve'pyAtmano na svotpAdapUrvakAlapasinda - samAnajAtIyAvayavairArabhyatvApatiriti bhAvaH / na ca bhAvakAryamA'samavAyikAraNasya hetutvena kapAlasaMyogaM vinA ghaTAnutpattiriti vAcyama, asamavAsikAraNa eva mAnAbhAvAt (A.khyA. pU.23) ityAdhikaM AtmakhyAtau dRSTavyam / atha sAvayavatve mAstvAtmanaH prAprasidasajAtIyAvayavArabhyatvaM ki0tvevaM sati Atmano nAza: syAt eta, ghaTavat, sAvayavatvasya nAzyatvavyApyatvAditi cet ? nanu prAksataH pUrvAkAreNa nAza ApAdhate sarvathA vA ? | iti rAgindeivamiva vikalpayAmalamayopatiSThate / tatrAdyavikalpe syAdavAdISTApatitayA pratyuttarapati -> syAdeva / zailezIkaraNena saMsAryavasthAnAzena tadpatayA = saMsAritvena tasya = AtmanaH api naSTatvAt 'pUrvamayameva matpiNDastatkambugrIvatvAdinAsIditivat 'pUrvamayameva simhAtmA saMsAritvenAsIt', 'pUrvamayameva naro'maratvenAsIt,' - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- taMtunA saMyogathI paTa utpanna thAya che, kAraNa ke paTa sAvayava che. AthI je je sAvayava hoya te te svotpattipUrve svataMtrarUpe prasiddha ane svatIya evA avayavathI janya hoya che . AvI vyAmi siddha thAya che. tethI jo AtmAne sAvayava mAnavAmAM Ave to tene svotpattipUrve potAnAthI pRthaphasvarUpe prasiddha ane svasamAnatIya evA avayavothI = AtmapradezothI janya mAnavAnI Apatti Avaze. paraMtu AvuM to cAlAdIne paNa mAnya nathI. syAdAdI paNa AtmAnA avayavo pUrve AtmAthI pRthakasvarUpe mAnatA nathI. pUrve svataMtra Atmapradezo hatA ane enA saMyogathI pAchaLathI AtmA utpanna thayo - AvuM syAdvAdIne paNa mAnya nathI. paraMtu AtmAne sAvayava mAnavAthI tene evo mAnavo paDaze. A ApattinuM vAraNa karavuM hoya to AtmAne sAvayava mAnavAnA badale niravayava mAnavo khe . ghaTATinI pAlAdhthiI utpatti asvIhArya samAdhAna:- tathA. / sAyakhoyatesvotpattipUrva svataMtra35 sidabhane svasamAnatIya sevA 15vothI anya hoya che - AvI vyakti ja asiddha hovAthI AtmAne sAvayava mAnavA chatAM uparokta doSane avakAza nathI. uparokata bApti amAnya hovAnuM kAraNa e che ke ghaTAdi sthalamAM uparokata vyAmi vyabhicAradoSarasta che. ghaTa vagere sAvayava hovA chatAM paNa paTotpattipUrve svataMtrarUpe siddha evA taMtunI jema ghaTotpattipUrve svataMtrarUpe = ghaTathI pRthakarUpe siddha evA svasajAtIya kapAlanA saMyogathI utpanna thatA nathI. ghaTotpattinI pUrve ghaTathI pRthaka evA kapAlanI upalabdhi ja nathI thatI. kuMbhAra mATInA piMDamAMthI sAkSAta ja kapAlAghAtmaka ghaTane utpanna kare che. mRpiMDamAMthI prathama prakapAlikA, pachI kapAlikA, pachI kapAla ane pachI kapAlasaMyogathI ghaTa A rIte kamika utpatti dekhAtI nathI. tethI ghaTAdimAM sAvayavatvanI darzita vyApti vyabhicarita thAya che. Ama sAvavatvamAM uparokta vyAdhi ja na hovAthI AtmAmAM sAva vatva hovA chatAM svopattipUrve svataMtrarUpe prasiddha evA svasajAtIya AtmapradezothI AtmAne utpanna thavAnI Apattine avakAza raheto nathI. * ithaMthit AtbhanAza bhAnya * saav.| ->o bhAtyAne sA151 mAnavAmA bhAvatomAtmAno ghaTanI manAtha pAnI Apatti mAthe, usane Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 nyAyAloke prathama: prakAza: * AtmadhvaMsasamAlocanam * sarvathA nAzasya ca ghaTe'pyasiddheH / ekAntenA'satazcAtmanaH utpattau stanAdau pravRttirna syAt, tasyA iSTasAdhanatAsmRtyadhInatvAt tasyAzca pUrvabhavAnubhavAdhInatvAt / ----------- -------bhAnamatA - - - - - - - - - - - - - - - - - - 'pUrvamayameva yuvA bAlatvenAsIdi'tyAdipratyabhijJAnAt / na ceyaM vizeSaNAbhAvameva viSamIkurute, vizeSye laDantiye bAdhakAbhAvAt, pratItiprAtivyAcca / ditIyavikalpe Aha sarvathA = sarve: prakAraiH nAzasya ca ghaTe'pyasindeH kapAlamadAdyAtmanA ghaTasthApi nityatvAt / tadakaM sammatitarkaTIkAyAM -> 'padi tadAtmanaH kazivinAza: samAnajAtIyAvayavArabdhatvAt tadA sindasAdhanam, tadabhisaMsAvisthAvinAzena tadpatayA tasyApi naSTatvAt / atha sarvAtmanA sarvathA nAzaH, sa ghaTAdAtapyasinda iti sAdhyavikalo dRSTAnttaH' (saM.ta. kAM. 9. gA. 9. pa.592) iti / anenAtmatvAdinA''tmadhvaMsaprasaGgo'pi pratyAkhyAtaH, Atmattasya dhvaMsapratiyogitAnavacchedakatvAt / ata eva ghaTatvena ghaTasyevAtmatvAdinA''tmAderekAtinityatvApatirapi pratyuktA, taMsapratiyogitte sati taMsA'pratiyogitvenaivaikAtApAyAdityAdhikaM syAdavAdarahasye (ma.svA.raha. prathamakhaNDa pU.24-11) / ekAntenA'satazcAtmana: svAvayavAdinA utpattau svIkriyamANAyAM bAlaspa prathamaM stanAdau stanyapAnArtha pravRttirna syAt / tasyAH = AdhastanyapAnapatteH iSTasAdhanatAramRtyadhInatvAt = balavadaniSThAnanubandhitte satISTasAdhanatvaprakArakasmaraNaprayojyatvAt / tasyAzca = stanyapAto darzitaSaHsAdhAttasmateca ihamavIyAnubhavaviraheNa pUrvabhavAnubhavAdhInatvAt / ayaM bhAta iha janmatyAhastanyapAnapravatiH tadanukUlaprayatnaM vinA na sambhavati / sa ca svAnuvUlecchAmate na sambhavI / sA ca steSTasAdhanatAprakArakajJAnAda vinA nAhIta / tacca jJAnamanubhavAtmakaM na sambhavati kintu smaraNAtmakameva / tacca smaraNaM hamavIyAvabhavajanyasaMskArabdArA bhavitamarhati, pUrvaM iha janmani tadananubhavAt / tato gatabhavIyAnubhavajanyasaMskAradAraita tattabhyupagantavyam / gatamatIya AtmA pazutvAdinevAtmatvAdinA'pi naSTracet tadA tasya niruvayanAzAdetajanmani sarvathA'sata utpatau stanyapAnAdau steSTasAdhanatAprakArakaramatyApapateH tara tadadhInA prvtitoppotetyaatmtvaadinaa sata eta manuSyatvAdinotpatisvIkAryA / ittharmAmalASasthA'bhilASapUrvakattAdAtmano nityatvamanapAyameta, gadhokaM dharmasagrahaNI je dravya sAvayava che teno kyAreka to avazya nAza thAya ja che. <- AvA taiyAyika AkSepanA samAdhAnamAM ema kahI zakAya che ke AtmAne sAvayava hovAne lIdhe vinazvara mAnavAnI Apatti Ave che, te sAdvAdIne mAnya ja che. mokSadazAmAM saMsAritvena AtmanAza svIkArya ja che. je AtmAno sarvathA nAza mAnavAnI Apatti ApavAmAM Ave arthAt sAvayava AtmAno saMsArina AtmanAzanI jema Atmatvena, dravyatvena, sarvena paNa nAza thavAnI Apatti ApavAmAM Ave to te asaMgata che, kAraNa ke sarvathA nAza to ghaTamAM paNa prasiddha nathI.sAvayava ghaTanA ghaTatvena nAza thavA chatAM kapAlandhana, mUna, dravyatvena nAza thato nathI. je kyAMya prasiddha nathI tenuM to ApAdana na ja thai zake. mehAnte asatnI utpatti azadhya * ekaa.| quii, pUrvamAtmAtisataloya bhane pachI yA sAmagrI bArAtenI utpatti mAnavAmA mAtosama pachI bALakaAmAnI stanapAna AdimAM sauprathama pravRtti ghaTI nahi zake, kAraNa ke bALakanI stanapAnapravRtti stanapAnamAM iTasAdhanatAnI smRtine adhIna che. je stanapAnamAM sTeTasAdhanatAnuM bhAna na thAya to tenI icchA na thai zake, jenI icchA na thAya tene anukUla prayatna na thai zake, jo tene anukUla prayatna nA thAya to temAM pravRtti thai na zake. Ama Adya dudhapAnapravRtti temAM TasAdhanatAnI smRtine AdhIna che. paraMtu A bhavamAM prathama izvapAna pUrve to stanapAnamAM sTeTasAdhanatAno anubhava bALake haju sudhI karyo ja nathI. tethI mAnavuM paDaze A bhAvanI sarvaprathama stanapAnapravRttinI prayojaka iTasAdhanAprakAraka smRti pUrvajanmagata janmanA anubhavane AdhIna che. A rIte gayA janmanA stanapAnamAM iTasAdhanatAnA anubhava dvArA paDelA saMskAra A janmamAM iTasAdhanatAnI smRti karAvaze. tethI A bhavamAM prathama vAra stanapAnamAM iSTasAdhanatAnuM smaraNa potAnA Azraya evA AtmAmAM gata janmanA stanapAnamAM iTasAdhanatAnA anubhavathI paDelA saMskArane siddha karaze. je gayA janmano AtmA sarvathA nAza pAmI gayo hoya ane A janmamAM tenAthI sarvathA bhinna AtmA utpanna thayo - ema mAnavAmAM Ave to A janmamAM stanapAnamAM iTasAdhanatAnI smRti ja na thai zake. kAraNa ke jene jeno anubhava thayo hoya tene ja te vastunI smRti thai zake. AthI gata janmavartI AtmAno sarvathA nAza mAnI zakAya tema nathI. pUrva janmamAM pazu vagere svarUpe nAza pAmavA chatAM Atmavena je avinazvara - sana che evA AtmAno ahIM manuSyatvena janma thAya che - Ama mAnavuM ucita che. to ja darzita stanapAnapravRtti vagere ghaTI zakaze. Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kriyAdivirahe'pi nAzasambhavasamarthanam * 1919 yattu prAgavayaveSu kriyA, tato vibhAgaH, tataH pUrvasaMyogavinAzaH, tato dravyanAza iti prakriyayA''tmanAzaH syAditi parasyAkUtaM, tanna, tathAvinAze pUrvajanmani smaraNAdyabhAvaprasaGgAt / na cAyamekAntaH, avayava kriyAdikaM vinaiva suvarNakAravyApArAtkaTakasya keyUrIbhAve kaTakadhvaMsapratIteH / ------------------bhAnumatI ------------------ - jo bAlathANabhilAso, paramo ahilAsapuvago so'ti / ahilAsatA jUNo jaha vilayAhArasaahilAso // 998 / / yatu Atmana: sAvayavatve prAk = tamAzAtpUrva avayaveSu = AtmapradezeSu kiyA = AtmArambhakAtmapradezavibhAgopadhArAtaM karma syAt, tata: = kriyotpAdAvyavahitotarakSaNe vibhAga: = AtmArambhakAvayavibhAga: syAt, tata: = tadanantarakSaNe pUrvasaMyoganAza: = AtmadravyA'samavAyikAraNIbhUtasyAvayavasaMyogasya dhvaMsa: syAta, tataH = tadavyavahitotarakSaNAvacchedena ca dravyanAza: = AtmadravyAnAza iti prakriyayA''tmanAza: syAt, na tvAtmatvena dhtaMsA'pratiyogina AtmanaH pUrvilasaMsAdhivasthAnAzena taTUpatayA nAza iti parasyAkUtam = naiyaayiktaatprym| syAdavAdI tanirAkaroti tanneti / tathAvinAze pUrvajanmani = gatabhave'vayavakriyA-tadvibhAgAdikramegA''tmano nAze svIkriyamANe sati uttarajanmani smaraNAdyabhAvaprasazat = stanyapAnAdau sveSTasAdhanatAsmRtyAhAbhAvApateH, lokandayA'calina AtmadravyasthAnabhyupagamAt, gatajanmatyanubhaviturAtmana Atmatvena naSTatvAt / na ca saMskArAgaraMgA'satte smatibhavitumahIta / na ca ayaM = avayavakriyA - tadavibhAgArabhakasaMyoganAzAdikrameNA'vayavinAzalakSaNa: ekAnta: kAntaH iti vAcyam, avayavakriyAdikaM vinaiva savarNakAkhyApArAt kaTakasya keyUrIbhAve kaTakadhvaMsapratIteH / tadarakaM sammatitarkaTIkAyAM->na cAyamekAta: kaTakasya keyUrabhAve kutazcita bhAgeSu kriyA, vibhAgaH, saMyogavinAza:, dravyanAza:, punastadavayavAH kevalA:, tadanantaraM karma-saMyogakrameNa keyUrabhAva: pramANagocaracArI / kevalaM suvarNakArakhyApArAt kadakasya keyUrIbhAvaM pazyAma:, anyathAkalpane pratyakSavirodha: (saM.ta.kAM.9.gA.9.pa.593) iti / yuktacaitat, na hi kadakAvayavakriyA-tavibhAga-kaTakAramakasaMyoganAzAnantaraM kalakataMse sati keyUrAvayatasaMgogena keyUrodayo dazyate, keyUrodayasyaiva kaTakavaMsatvAt, yadutpattau kAryasyAvazyaM vipatistasyauva prasatvAbhyupagamAt / tadaktaM pramANanayatattvAlokAladvAre -> yadatpatoM kAryasyAvazyaM vipatiH so'spa prasAbhAva iti yathA kapAlakadambakotpattau niyamato vipadyamAnasya kalazasya kapAlakadambakamiti (3/17-18) / naiyAyisaMbhata dravyanAzapraDiyA viyArazA naiyAyi :- yattu. / mAmAne sA151 bhAnapAthI tenA vinAzanI Apatti Apathe-bhene amekhi cheteno svIkAra saMsArIrUpe AtmAno nAza thAya ja che' evuM kahIne syAdvAdI kare che te ucita nathI. amAro to Azaya e che ke je rIte je prakriyAthI anya sAvayava ghaTAdi dravyano nAza thAya che te rIte sAvayava Atmadravyano nAza thavAnI Apatti Avaze. dravyanAzanI prakriyA sAmAnyathI evI che ke dravyanAzapUrve sauprathama avayavavibhAgajanaka kriyA utpanna thAya che. bIjI kSaNe vinAzI avayavInA avayavomAM vibhAga utpanna thAya che. tRtIya kSAge dravyAraMbhaka avayavasaMyogano nAza thAya che ane caturtha kSaNe avayavI dravyano nAza thAya che. A prakriyAthI sAvayava AtmAno nAza sAdvAdIne mAnavo paDaze, je syAdvAdIne aniTApattisvarUpa che. . syAhI:- tanna. / nA, Aza yA , a1ya1vibhAga,bhAraMbhaa51saMyoganAza pAthI sAyabhAmadravyano pUrvajanmamAM nAza mAnavAmAM Ave to to A janmamAM stanapAnamAM iTasAdhanatAnuM smaraNa vagereno vilopa thavAthI Apatti Avaze, kAraNa ke gata janmamAM anubhava karanAra AtmAno to uparokta prakriyAthI nAza thai gayo hovAthI te saMskAranuM AdhArabhUta Atmadravya A janmamAM gerahAjara che. anubhava karanAra ane te anubhavathI utpanna saMskArano AdhAra tathA te viSayanI smRti karanAra vyakti eka ja hoya che. A ApattinA lIdhe uparokta rIte Atmadravyano nAza na mAnI zakAya. vaLI, Avo koi niyama nathI ke naiyAyika mAnya prakriyAthI ja dareka sAvayava dravyano vinAza thAya, nahIM ke bIjI rIte. AnuM kAraNa e che ke anya sthaLe uparokta taiyAyika saMmata prakriyA vinA paNa dravyanAtha upalabdha thAya che. dA.ta. sonInA vyApArathI kaTakanAmanA alaMkAranA avayavomAM prathama kiyA thAya pachI tenA avayavomAM vibhAga thAya pachI enA avayavonA saMyogano nAza thAya pachI kaTaka (=vaTI) AbhUSaNano nAza thAya pachI avayavasaMyoga dvArA suvarNakAra keyUra (= bAjubaMdha) nAmanuM AbhUSaNa banAve-AvuM kAMI dekhAtuM nathI. uparokta prakriyA vinA ja sonInA vyApArathI = pravRttithI kaTaka nAmanuM alaMkAra keyUranAmaka AbhUSaNarUpa bane che tyAre ja kaTakadhvaMsanuM bhAna thAya che. vacce avayavakriyA, vibhAga vagerenuM bhAna thatuM nathI. AthI AtmAne sAvayava mAnavA chatAM paNa avayavadiyA- avayavavibhAga vagere kamathI Atmadravyano nAza thavAnI Apatti amArA pakSamAM nahIM Ave. Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 nyAyAloke prathamaH prakAzaH AtmakhaNDanasyA'nekAntavAde'GgIkAraH * evaJca mUrtazarIrAnupravezenAtmano mUrtatvApattirapi parAstA, yataH kimidaM mUrttatvaM ? iyattAvacchinnaparimANayogo rUpAdisannivezo vA ? Aye iSTApattiH / na hyavibhudravyasya mUrtatvaM na manyate kazcidvipazcit / nAntyaH, mUrtAnupravezino rUpAdimattvavyAptivirahAt, manasyeva vyabhicArAt / na ca mUrtamahattvenApi tadvyAptirasti, aprayojakatvAt / evamAtmano mUrtadravyatve'cetanatvApattirapi parAstA, sahacAradarzanamAtreNa vyAptyagrahAt, anyathA vibhutve'pyAkAzavattathAtvaM syAt / zarIrakhaNDane zarIravyApino jantorapi khaNDanaprasaGgaH' ityapyasamIkSitAbhidhAnam, zarIrakhaNDane kathaJcit ttkhnnddnsyesstttvaat| zarIrasambaddhAtmapradezebhyo hi katipayAtmapradezAnAM khaNDitazarIrAnupraveza evaM AtmanaH khaNDanam / taccAtra - bhAnumatI evaJceti spaSTam / manasyeva vyabhicArAt manaH mUrtazarIramanupravizadapi na rUpAdimudbhavati / etena sakriyatvenAtmajo mUrtatvApatirapi parAkRtA, taduktaM syAdavAdaratnAkare -> 'tatra keyaM mUrti: grAma ? asarvagatadravyaparimANaM rUpAdimatvaM vA ? tatrAdyaH pakSaH kakSIkRtatvAna doSAvahaH / dvitIye tu nAsti vyAptiH / khalu sakriyeNa tathAvidhamUrtimataiva bhAvyam, manasAnaikAntikatvAt, tasya rUpAdirahitasyaiva paraiH svIkArAt'<(syA. ra. 1-8 pR. 902 ) iti / na ca mUrtamahattvenApi tadvyAptiH = rUpAdisannivezavyAptiH asti; aprayojakatvAt * vipakSabAdhaka tarkavirahAt / mUrtamahatve satyapyAtmani rUpAdimatvavirahopagame bAdhakAbhAvAnna mUrtazarIrapravezinyAtmani rUpAdimatvApAdanamucitamiti syAdavAdino'bhiprAyaH / = evaM Atmano mUrtadravyatve sAvacchinnaparimANAliGgitadravyatvasvIkAre ghaTAdivat acetanatvApatiH, mUrtatvasyAcetanatvavyApyatvAditi duruktiH parAstA, sahacAradarzanamAtreNa = sAdhya-sAdhanasAmAnAdhikaraNyopalabdhimAtreNa vyAptyagrahAt = vyAptinizcayAyogAt, anyathA = vipakSabAdhakatarkamute kevalasahacAradarzanena vyAptigrahopagame Atmano vibhutve'pi AkAzAdivat tathAtvaM = acetanatvaM syAt, paryanuyogapratyuttarayossamatvAt / 'zarIrakhaNDane zarIravyApino jantoH = AtmanaH api khaNDanaprasaGgaH / zarIrakSaye AtmakSayaH syAt, AtmanaH zarIrakhyApitvAt' ityapyasamIkSitAbhidhAnam, zarIrakhaNDane sati kathacit tatkhaNDanasya = AtmakhaNDanasya iSTatvAt, dehAtmano: syAdabhedasya pUrvameva sAdhitatvAt ( dRzyatAM prastame pRSThe ) / nanvevaM pUrvotanaiyAyika prakriyayA karmAvayavavibhAgAdikrameNAtmanAzApattirityAzaGkAyAmAtmakhaNDanasvarUpamevAvedayati -> zarIrasambabdAtmapradezebhyo hi katipayAtmapradezAnAM khaNDitazarIrAnupraveza eva Atmana: khaNDanam / khaNDetazarIrAvayavaparyantamAtmapradezAnAM mUlazarIrasambaddhAnAM lambAyamAnAvasthAsvIkAreNa naitadanupapatirityAzayenAha -> tacca = nirutakhaNDanaJca atra = zarIrakhaNDAsthale vidyata eva / anyathA = khaNDitazarIre sAkSAdAtmasambandhAsvIkAre = " AtmAbhAM bhUrtatvaprasaMga mImAMsA evaJca / A rIte bhUrta sevA zarIramAM AtmAno praveza mAnya asvArthI AtmAne bhUrta mAnavAnI Apatti AvavAno pAga savAla nathI, kAraNa ke dehapravezanimittaka je mUrtatvanuM AtmAmAM ApAdAna karAya che te mUrtatva kiMsvarUpa che ? e prazna upasthita thAya che. iyattAvacchinna = amuka maryAdita = apakRSTa evA parimANano saMbaMdha thavo te mUrtatva che ke rUpAdisanniveza e mUrtatva che ? prathama vikalpane svIkArI sAvacchinnaparimANasaMsargAtmaka mUrttatvanI Apatti AtmAmAM ApavAmAM Ave to to A bhAvatuM hatuM ne vaidye kahyuM enA jevuM thaze. kharekhara avibhu dravyamAM niyaMtrita parimANa = apakRSTa parimANa na mAne evo koi paMDita duniyAmAM pedA nathI thayo. avibhu AtmAmAM zarIrAvacchinnaparimANano yoga syAdvAdI svIkAre ja che. jo dvitIya vikalpane svIkArI rUpAdisannivezAtmaka mUrtatvanI mUrtazarIrapraviSTa AtmAmAM Apatti ApavAmAM Ave to te barAbara nathI, kAraNa ke je je mUrtadravyamAM praveza kare te te rUpAdiviziSTa ja hoya - AvI vyApti mUrta evA manamAM vyabhicarita che. mUrta evA zarIramAM praveza karavA chatAM mana rUpAdino Azraya banatuM nathI. AthI mUrta evA dehamAM praveza karavAne lIdhe AtmAmAM rUpAdisannivezanI Apatti nirAdhAra che. jo ema kahevAmAM Ave ke --> mUrtamahattva e rUpAdimattvanuM vyApya che. -- to A vAta paNa barAbara nathI, kAraNa ke 'mUrttasamaveta mahattva AtmAmAM hovA chatAM AtmAmAM rUpAdi nA hoya to zuM vAMdho ?' AvI zaMkAno sacoTa javAba taiyAyika pAse na hovAthI vipakSabAdhakatarkarAhityasvarUpa aprayojakatva doSa prApta thAya che. AthI AtmAne apakRSTa mahattparimANavALo mAnavAthI rUpI mAnavAnI Apattine avakAza raheto nathI. apakRSTaparimANasvarUpa mUrtatva to amane AtmAmAM mAnya ja che. evamA / ArI AtmA bhUrta dravya hovA chatAM te ghaTAhinI prema ayetana yaha javAnI Apatti pAga nahIM Ave, azubha ke sahacAradarzanamAtrathI vyAptinuM bhAna thatuM nathI. ghaTa vagere mUrta dravya hovAnI sAthe sAthe jaDa bhale hoya, paNa eTalA mAtrathI dareka mUrta dravyane jaDa kahI nA zakAya. vipakSabAdhaka tarka vinA sahacAradarzanamAtrathI vyAptinizcaya thai nA ja zake. bAkI to AtmAne vibhu mAno to paNa tene jaDa mAnavAnI Apatti Avaze, kAraNa ke AkAza, kAla vagere dravya sarvaMgata hovAnI sAthe sAthe acetana hovAthI Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAyabhUSaNakAramanirAsa: * 7e vidyata eva, anyathA khaNDitazarIrapradezasya kampopalabdhirna syAt / AtmavibhutvavAde'pi khaNDitazarIre mano'ntarapravezanirgamayorupagamAnnAdhikakalpanamiti dik / AtmavibhutvavAde jJAnAdInAmavyApyavRttitvAt ghaTAdAvavacchedakatAsambandhena jJAnadyabhAvasyA''pAdakasya sattvAt ------------------bhAnumatI------------------ sAkSAdAtmapradezapravezAsvIkAre vA khaNDitazarIrapradezasya = cchinnadehAvayave kampopalabdhirna syAt / na ca svaNDitazarIre AtmapradezAnAM praveza-nirgamayoH kalpanAgauravAnAtmano dehaparimANatvapakSo jyAyAniti vaktavyam, AtmavibhutvavAde'pi khaNDitazarIre mano'ntaraNaveza-nirgamayorupagamAt nAdhikakalpanaM syAdavAAdimate / na caivaM chinnAvayavAjupraviSTasya pathagAtmatvaprasakti: spAditi vAcyam, tatraiva pazcAdanupravezenAdoSAt / na caikatvAdAtmano vibhAgAbhAvAcchedAbhAva iti zahanIyam, zarIkhadAreNa tasyApi savibhAgatvAt, anyathA sAvayavazarIrakhyApitA tasya na syAt, tathA ca tacchedanAnttarIyakachedo na syAt / na ca cchimAcchiAyoH kathaM pazcAt saGghaTanamiti vAcyam, ekAntenA'cchinnatvAt, padmanAlatantuccheda-saMghaTanavat tathAvidhA'dRSTavazAdavirudhdameva tatsaGghadanam / taduktaM syAdavAdarahasye -> khaNDanaM na patharabhAvo bahirnigama eva tu / saGkocitapradezasya tatra na apamAnatA // ekasattAnagAmitvaM smRtaM punarakhaNDanam / tena nAnAtmatApatirna tanuvdayagAminaH // (ma.syA.ra.kA. 99 tu. gA. 84-86) iti / etena -> zarIramAtraparimANatvamapyayuktam, dehasya vandikSayAbhyAmAtmano'pi pabdi-kSayarmitvaprasaGgAt / tatazcAnityatvaM syAditi <- (nyA.yA.bhU.pa. 488) nyAyabhUSaNakArakhacanamapi parAstam, dehavadhikSayanimittakavadikSayayorAtmani svIkAre'pi sarvathA taducchedAdhanabhyupagamAt, analAspeiNDayoriva zarIrAtmanorekAvagAhalAbhAvetauvAbhedAbhyupagamAt, analavirahe'speiNDasyeva zarIrocchede'pyAtmanaH satvAt, kacinAzasya ttiSThatvamukameva pUrvamityAdisUcanArthaM digityuktam / AtmavibhutvavAde bahirjAnAdenanubhavAt jJAnAdInAmavyApyavRttitvAt samavAyena dehAvacchedenAtmani jJAnotpAde ghaTAghavacchedena jJAnAbhAvo'pi yaugairasvIkRta eva / yugapajjJAnandayAnabhyupagamAt avacchedakatAsambandhena jJAnaM prati avacchedakatAsambandhena jJAnasya pratibandhakatvamaGgIkRtyAvacchedakatAsambandhena jJAnAbhAvasya tatkAraNatvamabhyupagamyate / kitatvevaM sati dehAvacchedena samavAyena caivAtmani jJAnasattve'vacchedakatAsambandhena caigIyadehe cainIyajJAnasatve'pi ghaTAdAvavacchedakatAsambandhena jJAnAdyabhAvasya ApAdakasya = pratibandhakAbhAvavidhayA jJAnAdisampAdakasya satvAt caitrIyajJAnAdikamavacchedakatAsaMsargeNa ghaTAdAvutpadyeta / na ca tadavAraNAyAvacchedakatayA . je je vibhu dravya hoya te te AkAzanI jema jaDa ja hoya tevo vyAtigraha sahacAradarzanathI thaI jaze. mAtbha'na bhAnya - syAhAhI zarI. / amu vidvAnono syAhI pratye vo bhAkSe5 cha -> mAmAne zarIraparimAyAko mAnavAma mAve to zastrAdithI zarIra khaMDita thatAM zarIravyApI jaMtu paNa khaMDita thaI javAnI Apatti Avaze. <- paraMtu A avicArita AkSepa che, kAraNa ke zarIranuM khaMDana-chedana-bhedana thaye chate zarIrathI kathaMcita abhinna ane zarIravyApI evA AtmAnuM pAga khaMDana-chedana-bhedana syAdvAdIne mAnya che. AtmAnuM khaMDana thavuM eno artha evo che ke je zarIramAM AtmA rahelo che te AtmA potAnA zarIrano koi avayava zarIrathI chUTo paDatAM mULa zarIra sAthe AtmA potAnA pradezo = avayavo joDI rAkhI temAMthI keTalAka Atmapradezone khaMDita zarIravayava sudhI laMbAvIne te khaMDita avayavamAM amuka Atmapradezono praveza karAve che. te ja AtmAnuM khaMDana-chedana-bhedana kahevAya che. AvuM khaMDana to zarIrakhaMDana sthalamAM hoya ja che. jo Atmapradezono khaMDita zarIravayavamAM praveza mAnavAmAM na Ave to khaMDita zara.rAvayavamAM kaMpana vagere ghaTI nA zake. giroLInI pUMchaDI kapAyA pachI paNa te pUMchaDI taraphaDe che, ghUje che. AnI saMgati karavA amAruM kathana evuM che ke giroLInA Atmapradeza te kapAyelI pUMchaDImAM rahelA che. AnI saMgati karavA AtmAne vibhu mAnanAra taiyAyika khaMDita avayavamAM anya manano praveza ane nirgamana mAnya kare che ja. tethI khaMDita zarIraavayavamAM AtmapradezanA gamana-Agamanano ame cAdI svIkAra karIe chIe temAM adhika gauravanI Apatti nathI AvatI. A je kAMI kahevAyela che te to eka digdarzanamAtra che, bAkI AnI AgaLa pAj viyArI 25 te 7. vAtanI suuyn| 421 // anyAre 'dik' no pryo| 2 cha. jJAnAhi vyApyavRtti - syAdvAhI Atma. / 1jI, jI pAta chAtmAne vi = sarvavyApI mAnanAra neyAvinA mate zanAhi avyAyati DopAthI zarIranI bahAra paga ghaTAdimAM = ghaTAdiavacchedana jJAnAdi utpanna thavAnI Apatti Avaze, kAraNa ke jJAnAdiabhAvasvarUpa ApAdaka tyAM rahela che. Azaya e che ke AtmAne vibhu mAnanAra taiyAyika AtmAnA amuka bhAgamAM jJAnanI utpatti mAne che ane amuka bhAgamAM Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 vyAyAloke prathamaH prakAza: muktAvalIdinakarIyatiqatmatasamIkSaNam * tatrAvacchedakatayA jJAnamyutpattivAraNAyAvacchedakatayA tadAtmavizeSaguNatvAvacchinnaM prati tAdAtmyena taccharIratvAdinA'nantakAryakAraNabhAvakalpane gauravam / dehavyApitvavAde tu teSAM vyApyavRttitvAnnoktagauravam / na ca dezavRttereva jJAnAdeH krameNa sarvadehasambandhAt sarvatropalabdhirityapi samyak, yugapattatra sarvatra jJAna-sukhAdyupalambhAt / na cAzuvRtteryogapadyAbhimAnaH, anyatrApi tathAprasakteH / zakyaM hi vaktuM ghaTAdirapyekAvayavavRttirAzuvRtteryugapatsarveSvavayaveSu pratIyata iti| -------------------bhAnumatI----------------- jJAnAdikaM prati tAdAtmyena zarIrasya kAraNatvAhIkArAmAgaM doSa:, ghatAdAvApAdakaspA'satvAditi vAcyam, evaM sati jaigIyazarIre'tanachedakatayA mainAtmasamavetajJAnotpatirasyAt / na ca tadAtmavizeSaguNaM prati tAdAtmyena tatacharIrasya kAraNa tAnA doSaH, avachedakatayA maitrIyajJAna prati tAdAtmyena maigIyazarIrasgata detatvAt, laigIyazarIrasya maicIyazarIrabhittAditi vAcyam, tatra = ghaTAdau avacchedakatayA = svaniSThAvacchehAtAnipapitAvacachedakatsambandhena jJAnAdhutpattivAraNAya avacchedakatayA = svanispapitAvacchedakatAsaMsargeNa tadAtmavizeSaguNatvAvacchinaM prati tAdAtmyena taccharIratvAdinA hetutve puruSabhedena hetu-hetumadAvabhedAt anantakAryakAraNabhAvakalpane yAyikamate gauravam / na cAsya phalamukhatvAdadoSa: pramANapratisamaye sidayasidibhyAM vyAghAtAt iti vaktavyam, laghugatyantarasya satvAt / tadevAvedayati - dehavyApitvavAde = AtmazarIraparimANapakSe tu teSAM = jJAnAdInAmAtmavizeSaguNAnAM vyApyavRttitvAt = svAbhAvA'samAnAdhikaraNatvAt noktagauravaM = nAvacchetatayA jJAnAdikaM prati kAraNatvakalpanAgauratam, avacchedakatayA jJAnAdyutpaterevAnabhyupagamAt, anyApyatRtInAmeta guNAdInAmavAdakatayotpAdasambhavAt / samavAyenA'pathagbhAvasambandhena vA jJAnAdau tAdAtmyenA''tmana eva kArANatvenAvazyavalonopapatau dehAdikAraNatvakalpo mAnAbhAvAt, atyazarIrasthApi svasaMyutatvena svIyatvAtA jJAnApaterdAstAt / na ca svASTopagrahItazarIrAbhAvAsAyaM doSa iti vAcyama, upajIvyatvAdahaSTasyaiva tajjJAnAdihetuttaucityAt,' svamate jJAnAvarANAdivilayeNaiva dehAdInAmanyathAsindatvAt, dehAdhutkarSe jJAnAdyutkarSA'darzanAt, bahiraGgAntaraGgaloruttarahasya balAdhikatvAt / vastutastvAtmanaH prakAzasvabhAvatvena nirAvaraNazAnaM prati dehAdInAM pratibandhakatvameva / sAvaraNajJAna pratyapekSAmAgeNa dehAdInAM hetutve'pyAlambanatayA'hetutvAt / ata eva mukApi jJAnamavyAhatameti dik / na ca dezavRteH = avyAprAvate: = sAcchiAvate: = zarIrAvayavamAgavate: eva jJAnAdeH krameNa sarvadehasambandhAt sarvatropalabdhiH = qatrUzarIrakhyApitvopalabdhioriti hetoH dehavyApitvavAde'pyavacchedakatAsambandhena tadAtmavizeSaguNaM prati tAdAtmyatA tataccharIrAvayavasya hetutvAvazyakatvAnnAtmavaibhavavAde'nantakAryakAraNabhAvakampanAgauravadoSaH, tasya pramANasindatvena phalamukhatvAdityapi samyak / tadasamyaktve hetumAvedayati prakaraNakAra: --> yugapat tatra = zarIre sarvatra jJAnasukhAdyupalambhAt 'sarvatra mama zarIre sukhami'tyAdipratIte: prasidatvAt sAr3INasukhAdikamabhyupeyameva / na cAzavRtte: sahasadalayagAjutedhavat yogapadyAbhimAnaH, vastuta: kramikameta jJAnAditamiti vAcyam, anyatrApi = ghaTAdAvapi tathAprasakte: = daizikakramikatApateH / tadevAha zakyamiti / rapaSTam / etena zAkhA - candramasojhugapadagrahaNasthale -> 'tulyakAlagrahaNazAsindameva tadabhimAnAsya kAlasanika vopapateH / acintyo hi tejaso lAghavAtizayena vegAtizayo yatprAcInAcalacUDAvalambiyeta bhagavati mayUkhamAlini bhavanodereSvAloka" ityAbhimAno lokAnAm' (kA.42. dina.) iti muktAvalIdinakarIyakAravacanaM pratyAkhyAtam, tathA sati 'sAkSAtkaromI'tyanuvyAvasAyasya tayoranupapate: tadanuvyavasAyasamaye zArakhAjJAnasya teno abhAva pAga mAne che. AthI taiyAyikamate jJAnAdi avyAkhavRtti kahevAya che. eka jJAna je AtmAmAM utpanna thAya tyAM e ja samaye bIjuM jJAna utpanna thaI zakatuM nathI, kAraNa ke jJAnayanI yugapana utpatti amAnya che. AnI saMgati karavA mATe taiyAyika pUrvotpanna jJAnane nUtana jJAnanuM, pratibaMdhaka mAne che. tethI jJAnAbhAva e pratibaMdhakAbhAvasvarUpe jJAnanuM kAraNa bane che. A taiyAyikamAnyatA anusAra jyAre AtmAmAM zarIravadana jJAnAdi utpanna thAya che ane ghaTAdiavacchedana AtmAmAM jJAnano abhAva hoya che tyAre ghaTAdiavacchedana AtmAmAM jJAnAdi utpanna thavAnI Apatti Avaze, kAraNa ke ghaTAdiavacchedana AtmAmAM jJAnAdino abhAva rahelo che, je jJAnAdino ApAdaka = AkSepaka = saMpAdaka che. ane tAdAbhya saMbaMdhathI AtmA paNa hAjara che. tenuM vAraNa karavA mATe taiyAyika ema kahe che ke -- avacchedakatAsaMbaMdhathI te te AtmAnA vizeSaguNa pratye tAdAtmasaMbaMdhathI = abhedasaMsargathI te te zarIra kArAga che. citrAtmAnuM zarIra tAdAmya saMbadhathI = abhedasaMsargathI cetrIyazarIramAM ja che. tethI temAM je vicchedakatA saMbaMdhathI caitrIyajJAnAdi utpanna thai zake. ghaTAdimAM caitrIya zarIra tAdAtmasaMbaMdhathI na hovAnA lIdhe ghaTAdiavadena cetrIya jJAna Adi utpanna thavAnI Apatti nahIM Ave. paraMtu A rIte kAryakArAgabhAvanI kalpanA karavAmAM caitra, maitra vagere AtmA badalI jatAM kAryakArAgabhAva badalI javAthI anaMta ( kAryakArAgabhAva mAnavAnI Apatti Avaze, je mahAgauravasvarUpa che. jyAre AtmA zarIravyApI che- ema mAnavAmAM Ave to jJAnAdi , Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * baundamate'nusyUtapratyayAnapapatti: * ata eva saugato'pi tatraikaM nirantaraM jJAnaM kalpayan nirastaH, pratyavayavamanekasukhakalpane santAnAntaravat parasparamasaGkramAt, 'sarvatra zarIre mama sukhami'tyanusyUtakapratyayavilopAt / _ 'yugapadbhAvibhirekazarIravartibhiranekaniraMzakSaNikasukhasaMvedanairekaparAmarzavikalpajananAdayamadoSa' iti cet ? tarhi ------ma matI ----- naSTattAdityAdhikaM bRhtsyaadvaadrhsye| ata eva = sArvajanInazarIkhyApisukhajJAnAdipratIte: svArasikatvAdeta, saugato'pi tA = zarIrAtayate OM nirajA2 = saizitaocielodNUow, (viDIRIo1zrAsamaugazarIra saMrtta paCIC Tyan nirastaH, evaM pratyavayavamanekasukhakalpane gauravAt, santAnAntaravat parasparamasaikamAt caigIlasukhAdisantAnasya devadalIyasukhAdisantAne'sar3akramavat tadavayatagatasukhAdisantAnasyA'nyAtayatasantAne sahakramA'sambhavAt / kisa pratyavarAvaM mila-miAsukhAdikalpo tasyA'vyApyavRtitvAt 'sarvatra zarIre mama sukhami'tyanusyUtekapratyayavilopAt / atha yugapadAvibhiH = samakAlotpatau: ekazarIravartibhiH anekaniraMzakSaNikasakhasaMvedana: nirukaikaparAmarzavikalpakurvadUpatvA''lihitaH sambhUya ekaparAmarzavikalpajananAt = 'sarvaca mama zarIre sukhami'tyasvarADavyApakapratyayotpAdAt ayaM = pratyavayavamanekasukhasvIkAraH adoSaH jalapravAhAdau tathAdarzanAditi cet ? vyApyavRtti = svAbhAvAsamAnAdhikarAga hovAthI avacchedakanA saMbaMdhathI kAryakArAgabhAva mAnavAnI AvazyakatA nahIM rahe. tethI darzita gaurava doSane avakAza ja nahIM rahe. samavAya saMbaMdhathI ke apRtharabhAvasaMbaMdhathI jJAnAdi pratye tAdAtmaya saMbaMdhathI AtmAne kArAga mAnavAthI ghaTAdiavacchedena caitrIya jJAnAdinI Apattino avakAza raheto nathI, kAraNa ke tyAM ApAdakano ja abhAva che. A kAryakAraNabhAva to taiyAyike paNa svIkAravAno che ja. tethI cAddAdImate adhika kalpanAgaurava paNa nathI. E jJAnAdi avyaSyavRtti nathI . na kare. ahIM evI dalila thAya ke --- jJAna Adi AtmA dezavRtti = avyAkhavRtti ja che. dehana. amuka ja bhAgamAM rahevA chatAM kamika rIte zarIranA dareka avayavamAM a dakatA saMbaMdhathI rahevAne lIdhe sarvatra = saMpUrNa zarIramAM jJAnAdinuM bhAna thAya che. jJAnAdi avyAkhavRtti hovAthI avacchedakatAsaMbaMdhathI tat tat jJAnAdi pratye tattanuM zarIravayavane tAdAmyasaMbaMdhathI kArAga mAnavA ja paDaze. Ama AtmAne zarIramAvavyApI mAnavA chatAM avacchedakatAne kAryAvacchedaka saMbaMdha banAvIne taiyAyikamAnya pUrvokta kAryakAraNabhAva svIkAravo ja paDaze. tethI taiyAyikamatamAM anaMta kAryakArAgabhAva gaurava nahi Ave. <-- to A dalila pAra vAhiyAta che. AnuM kAraNa e che ke eka ja samaye jJAnAdino saMpUrNa zarIramAM anubhava thato hovAthI kame karIne alaga alaga dehAvayavomAM jJAnAdinI upasthiti mAnya thai na zake. " "kamika jJAnotpatti alaga alaga zarIravayomAM atyaMta jhaDapathI thavAne lIdhe lokone evuM abhimAna = bhrama thAya che ke "mane eka ja samaye saMpUrNa zarIramAM sukhano anubhava thAya che', jema 100 pAMdaDA eka bIjA upara goThavIne tene bhedavAmAM Ave to krame karIne bhedAvA chatAM atyaMta jhaDapI bhedanakriyAne kArAge tyAre "meM A so pArga ekIsAthe bhedI nAMkhyA" evo bhrama thAya che tema krame karIne alaga alaga dehAvayavomAM alaga alaga jJAna utpanna thavA chatAM te prakriyA ekadama jhaDapI hovAne lIdhe saMpUrNa zarIramAM ekI sAthe jJAnanuM bhAna thAya che.' <- A kathana paNa asaMgata che, kAraNa ke eka samaye sarvatra dehamAM jJAnAdinuM bhAna thavA chatAM tene kramika mAnavuM hoya to bIje badhe ThekANe pAga tevuM mAnavAnI Apatti Avaze. tame jema jJAnAdimAM dezika kama kaho cho tema ema paNa kahI zakAya che ke - ghaTAdi pAga phakta eka avayavamAM ja rahelo che pAga te alaga alaga avayavomAM kame karIne eTalo jhaDapathI rahe che/phare che ke sarva avayavomAM ekI sAthe tenuM bhAna thAya che - A vAtane jema tame bogasa kaho cho tema - jJAnAdi mAtra zarIranA eka avayavamAM ja rahe che ane jhaDapathI alaga avayavomAM utpanna thAya che - A vAtane ame bogasa kahIe chIe. tarka ane samAdhAna to banne pakSe samAna ja che. tethI anubhavAnusAre saMpUrNa zarIramAM ja jJAnAdi mAnavA yogya che. mata vi. | bauddhanI mAnyatA evI che ke - saMpUrNa zarIramAM nahIM, pAga zarIranA avayavamAM eka jJAna utpanna thAya che. te niraMtara=dezika aMtarathI zUnya hoya che. arthAt te je avayavamAM utpanna thAya che, tenA samIpavartI alaga alaga avayavo pAga tevA jJAnathI zUnya nathI hotA. AthI saMpUrNa zarIramAM sukha, jJAna vagere utpanna thAya che - tevuM bhAna thAya che. <- paraMtu A vAta vyAjabI nathI. kAraNa ke pratyeka avayavamAM A rIte aneka jJAna-sukha AdinI kalpanA karavAmAM Ave to jema bauddhamate anya saMtativartI jJAnAdi enAthI alaga sattAnamAM saMkramatA nathI/utpanna thatA nathI tema anya dehAvayavamAM rahela jJAna-sukha vagere paNa samIpavartI anya avayavamAM saMkramI nA zake-utpanna thai nA zake. tethI "mArA zarIramAM sarvatra sukha che' Avo je ekAkAraanuviddha bodha thAya che teno uccheda thavAnI Apatti Avaze. jemAM caitra AtmAmAM rahela jJAnAdi samIpavartI maitramAM utpanna thai zakatA nathI, tema zarIranA eka avayavamAM je jJAnadhArA = jJAnasaMtAna cAle che te pAse rahelA anya avayavamAM utpanna thai nA zake. AthI saMpUrNa zarIramAM eka akhaMDa vyApaka vijJAna, sukha vagere mAnavA ja yogya che. bauddha :- pu. eka ja zarIranA alaga alaga avayavomAM rahenAra ane eka sAthe utpanna thanAra aneka niraMza kSaNika Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 nyAyAloke prathama: prakAza: * dharmakIrtivacanavicAravimarza: * anekopAdAnasya parAmarzavikalpasyaikatvasambhave cArvAkAbhimataikazarIravyapadezabhAganekaparamANUpAdAnAnekavijJAnabhAve'pi tadvikalpasambhavAt -> 'anekaparamANUpAdAnamane vijJAnaM santAnAntaravadekaparAmarzAbhAvaH' <- iti dharmakIrteH bhASitaM na subhASitaM syAt / / evaJca jJAnAdInAM jJAnAdyabhAvavirodhasyA'pyavacchedakA'garbhasyaiva kalpanAllAghavam / 'adya yojanamAtramahaM gata' iti pratIterAtmanaH kriyAvattvena mUrtatvasiddherna vibhutvam / na ca manaH zarIraM vA tadavyavahAraviSayaH, tasyAhaMpratyayAvedyatvAdityapyAhaH / -------------------bhAnumatA------- tarhi darzitarItyA anekopAdAnasya = nAnopAdAnakAraNairArabhyasya parAmarzavikalpasya = anusyUtapratyayasya ekatvasambhave = akhaNDatvAbhyupagame tu cArvAkAbhimataikazarIkhyapadezabhAganekaparamANUpAdAnAnekavijJAnabhAve'pi = svatanyAvayavipratikSepaka-navyanAstikamatAnusAreNaikadehavyavahArabhAjo ye'nekaparamANava: tadpAdAnakAnAM vijJAnAnAM nAnAtvasadAve'pi tadvikalpasambhavAt = ekaparAmarzavikalpasyopapatte: ->'anekaparamANUpAdAnaM = ekazarIkhyavahAraviSayanAnAparamANulakSaNopAdAnakAraNopAdeyaM anekaM cet vijJAnaM, santAnAntaravat = anyasantativat ekaparAmarzAbhAva:' <- iti dharmakIrte: bhASitaM na subhASitaM syAt / . evaca Atmano vibhutve jJAnAdInAM jJAnAdyabhAvavirodho'vacchedakagarbha eva kalpanIyaH, anyathA svAtmani ghaTAhAvacchedena jJAnAbhAvanizcayasya zarIrAvacchedenA'pi jJAnanizcayaM prati pratibandhakatvaM syAt / ato yadavacchedena samavAyena sAnAdi tadavacchedena tajjJAnAdimatvanizcayaM prati tadavacchedenaiva samavAyasambandhAvacchinna - tajjJAnAbhAvanizcayasya pratibandhakatvasya kalpanIyatvena naiyAyikamate gauravam / Atmano dehavyApitvapakSe tu jJAnAdInAM vyApyavRtitvAt jJAnAdyabhAvavirodhasyApi avacchedakAgarbhasyaiva kalpanAt lAghavam = pratibandhakatAzarIralAghavam / prakaraNakAro'Ja vAdidevasUpitimatamAvedayati -> adyeti / tadvyavahAraviSayaH = gtiptiiti-pryogvissyH| tasya = manasaH zarIrasya vA ahaMpratyayA'vedyatvAt = 'ahaM' ityAkArakapratIteragocaratvAna manasa: zarIrasya vA sukhasaMvedano bhegA thaIne "mArA zarIramAM sarvatra sukha che' evo eka parAmarza utpanna karaze. AthI saMtAnAMtaramAM asaMkrama thavAno ke "mArA zarIramAM sarvatra sukha che' evA anuviddha ekAkAra jJAnanI anupattino doSa nahIM Ave. tethI pratyeka avayavamAM alaga alaga sukha, jJAna Adino svIkAra nirdoSa che. . . dharmaSThIrtivayana anupapatti mA jaina :- trhi.| zAzata ane yAtma aba aba pahanarAgayI se parAmarzavilpa utpana yaI to to svataMtra avayavIne nahIM mAnanAra nAstikanI jIta thaze ane dharmakIrti bauddhacAryanI hAra thaze. te A rIte - nAstikanI mAnyatA evI che ke "paramANupuM ja karatAM bhinna svataMtra avayavI nathI. paramANunA DhagalAmAM ja eka avayavIno/eka zarIrano vyavahAra thAya che. eka zarIrano jenA vize vyavahAra thAya che tevA aneka paramANuo svarUpa upAdAnakAraga dvArA je vijJAna utpanna thAya che te aneka hovA chatAM eka parAmarza vikalpa thaI zake che. - A nAstikamatanuM khaMDana karatAM dharmakIrti nAmanA bauddhabhikSanuM evuM kahevuM che ke - aneka paramANuo svarUpa upAdAna kAramAMthI utpanna thanAra vijJAna aneka hoya to eka saMtAnagata jJAnAdinuM bhAna anya jJAnasaMtAnamAM jema saMkramatuM nathI tema aneka vijJAna dvArA "mArA saMpUrNa zarIramAM sukha che' evo eka parAmarzavikalpa utpanna thai nA zake. - A dharmakIrtinuM bhASAga subhASaNa nahIM banI zake, kAraNa ke hamaNAM ja bauddhamatAnusAre alaga alaga niraMza sukhanA saMvedano vaDe eka parAmarza vikalpano aMgIkAra thai gayo che. tethI kAM to dharmakIrtinuM vacana asaMgata banaze kAM to eka zarIramAM aneka samakAlIna sukhasaMvedano dvArA eka parAmarzano svIkAra amAnya thaze. mAtbhAne zarIravyApI bhAnavAbhAM lAdhava | ___ evazca jnyaa.| AtmAne vibhu mAnanAra neyAvinA mate sAnAdi gurA adhyAyatti khopAthIne AtmAmA samavAya saMbaMdhI jJAna che te ja AtmAmAM jJAnAbhAva paNa che ja. tethI jJAna ane jJAnAbhAvano virodha ucchada pAmaze. paraMtu Ama mAnavA jatAM jJAna ane jJAnAbhAva vacce prasiddha viroghavyavahAranA a5lApanuM kalaMka taiyAyikanA mAthe Avaze. AnuM vAraNa karavA taiyAyike jJAna ane jJAnAbhAva vageremAM avacchedakagarbhita virodha mAnavo paDaze. arthAta samavAya saMbaMdhathI te zarIravacchedana jJAnAdi pratye te zarIrAvana samavAya saMbaMdhAvacchinna jJAnAbhAvane virodhI mAnavo paDaze. AthI samavAya saMbaMdhathI tazarIravacchedana jJAnAdimattAnizcaya pratye samavAya saMbaMdhathI tazarIravacchedana jJAnAbhAvAdinizcayane pratibaMdhaka mAnavo paDaze. jyAre AtmAne zarIramAtravyApI mAnavAmAM Ave to jJAnAdi vyAyavRtti hovAthI jJAnAdi pratye jJAnAdiabhAvamAM sAkSAta virodha mAnI zakAze. virodhane avacchedaka garbhita mAnavo nahIM paDe, kAraNa ke vyAkhyavRtti dharmano koi avacchedaka ja hoto nathI. Ama jainamate jJAnAdinA virodhane avacchedakagarbhita mAnavAno Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *AtmatatvavivekakRnmatanirAkaraNam * AtmanaH zarIravyApitve cedaM mAnam - AtmA zarIramAnaH, zarIravyApitvenopalabhyamAnaguNavattvAditi / na ca / ------------------bhAnumatI ------------------ pratIyamAnakriyAzrayatvamapi tvAtmana eveti bhAvaH / taduktaM syAdavAdaratnAkare -> nAtmA sarvagta:, kriyaavtvaat| yadevaM tadevam / yathA vAyuH / tathA cAyaM, tasmAtatheti / na cAsya kriyAvatvamasidhdama, pratyakSeNaiva tatpratIteH / tathAhi pratyakSeNa sarvo dezAntaramAyAntamAtmAnaM pratipadyate / tathA ca vadati 'ahamadya yojanamekamAgata' iti / 'manaH zarIraM vA samAgatamiti cet ? kiM punastadahaMpratyayavedham ? tathA ceccArvAkamatAnuSaGgaH / atha yathA 'sthUlo'hamiti zarIramAnimitta: pratyayastathA 'Agato'hamityAdirapIti cet ? naz2a 'ahaM sakhI'tyAdirapi viMna tathA syAt ? sukhasyAtmani sambhavAdAtmagocara evAyamiti cet ? gatirapyAtmani sambhavatyeveti so'pi tannimita: kiM na syAt? atha nAtmA kriyAvAn sarvagatatvAt gaganavadityanumAnabAdhitatvAttatra gaterasambhava eva, naivam, itaretarAzrayApatyA hetorabAsindatvAt / sidhde hi tasya kriyAvatvA'bhAve sarvagatatvasindiH tatsindau ca kriyAvatvAbhAvasindiriti sindaM pratyakSeNaiva tatra kriyAvatvam / anumAnato'pi tatsidhyati / tathAhi kriyAvAn AmA, anyatra dravye kriyAhetutvAt, samIraNavaditi / 'kAlena vyabhicArAna heturgamako'ti'cet ? na, kAlasya kriyA'hetutvAt / kriyAnirvartakatvaM hi kriyAhetutvamiha sAdhanam, na puna: kriyAnimittamAtratvam / tasya kAle'sadAvAna vybhicaarH| kAlo hi pariNAminA nimitamAgama, sthaviragatau rASTivat, na puna: kriyAnirvartakaH pAdau pavanavat' <- (syA. ratnA . 1-8 pa.900) iti / yatu -> 'vibhuzca nityadravyatve satyamUrtatvAt, amUrtazca niSkriyatvAt / niSkriyazca nityadravyatve satyasmadAdipratyazratvAt pratyakSadharmAzrayatvAda veti (pa.369) Atmatatvaviveke udayanenoktaM, tadasata, saMsAritvenAtmano dhvaMsapratiyogitvAmityadravyatvasyAsindaH, saMsAradazAyAM dehAt kathaJcidabhinnatvenAtmano mUrtatvasyeSThatvAt, amUrtatvasAdhakasya niSkriyatvasya saMsAradazAyAM bAdhakasya pUrvamuktatvAt / ata evAnTo vAdhAt, vizeSaNAbhAvaprayuktaviziSTahetvabhAvAcceti dik / svadehamAcavyApakatvena harSaviSAdAdyanekavivartAtmakasthAhamiti svasaMvedanasya pratyakSasidatvAdAtmano vibhutvasAdhakatvenopanyasyamAnaH sarvo'pi hetuH kAlAtyayApadiSTaH (saM.ta.kAM.9/gA.9 - pa.582) iti saMmatiTIkAkAraH / tathA cAtmano madhyamaparimANe tagatavailakSaNye ca pratyakSameva mAnamityuktaM bhavati / yuktacaitat, tatparimANatagatavailakSaNyayorayogyatvakalpo gauravAdityadhikaM AtmakhyAto bodhyam (A.khyA.pU.1) / AtmanaH zarIkhyApitve cedaM mAnaM = anumAnAbhidhAnaM pramANam / tathAhi AtmA zarIramAna: = dehaparimANatulyaparimANaH, zarIrakhyApitvenopalabhyamAnaguNavattvAditi / yo yacaiva dRSTaguNa:sa tAvatparimANa eva, nA hovAthI pratibaMdhakatA zarIramAM lAghava spaSTa che. OM Atbhagata DiyA avibhutvasAdha - prAcIna nAyArtha * __adya. / zrIpAvisUrIzva27 mhaa| mere prAcIna nAyaryonayana cha / 'bhAna hu~ mAtra yobhana yo khato' AvI pratIti AtmAmAM sakriyatAnI siddhi kare che. sarvavyApI dravyamAM AkAzAdinI jema kriyA saMbhavI na zake. bAthI Atmagata kriyA ja AtmAmAM mUrtitva= apakRSTa parimANa siddha kare che. AthI AtmAne sarvavyApaka = vibhu mAnI na zakAya. ahIM evI zaMkA thAya ke -> 'huM yojana dUra gayo' AvI pratIti gati kriyAnA AzrayarUpe AtmAne viSaya nathI karatI paNa mana ke zarIrane viSaya banAve che. AthI huM eka yojana dUra gayo' eno artha evo thaze ke "mAruM mana athavA mAruM zarIra eka yojana dUra gayela.' AthI AtmAne vibhu mAnavAmAM koI vAMdho nathI - to te ayogya che, kAraNa ke upadarzita pratItimAM 'huM' tarIke jeno ullekha thAya che tene mana ke zarIra mAnI nA zakAya, kema ke zarIra, AtmA ane mana traNeya paraspara bhinna che. AthI "huM' evI pratItino viSaya mana ke zarIra banI nA zake. mAtra AtmA ja teno viSaya banI zake. AthI AtmAne ja sakriya mAnavo paDaze, jenA phalasvarUpe AtmAmAM vibhutva bAdhita thaze. mAtmA zarIravyApIche* aa.| mAmA mAtra tharI2vyApIche, nahI sarvavyApI - AbhAsatanI sidianumAna prayogathI pAya che.te // rIte - AtmA zarIra pramANa che, kAraNa ke zarIravyApi-svarUpe tenA guNo upalabdha = prApta = jJAta thAya che. jenA guNo jeTalA bhAgamAM upalabdha thAya te vastu teTalA parimANavALI hoya che. A niyamane anusarIne AtmA zarIravyApI che. zarIranI bahAra kyAreya AtmAnA guNo upalabdha thatA nathI. AthI zarIranI bahAra AtmAnuM astitva aprAmANika che. ahIM evI zaMkA thAya ke -vRkSamAM mUlAvachedana pratIyamAna saMyoganuM astitva saMpUrNa vRkSamAM nathI, paraMtu mAtra vRkSanA mULamAM ja che. mULabhAgamAM kapisaMyoga upalabdha thavA chatAM kapisaMyogAzraya vRkSanuM parimANa = kada mAtra mULapramANa nathI. AthI vyabhicAra doSa Avaze. A vyabhicAra doSanA lIdhe AtmAne zarIra pramANa siddha karanAra hetu kAryasiddhi mATe asamartha che - to te anucita che, kAraNa ke mUlAvacchinna kapisaMyoganuM vRkSamAM bhAna thAya che, te hakIkatamAM to sAkSAta saMbaMdhathI mUlamAM ja rahela che ane saMyogAzraya mULa to teTalA parimANavALuM ja che. Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 vyAyAloke prathama: prakAza: 'yo yasaivopalabhyamAnaguNaH...' itiniyame pariStAropadarzanam * mUlAvacchedena pratIyamAnakapisaMyogAdimato mahIruhasya mUlamAtrapramANakatvAbhAvena vyabhicAraH, kapisaMyogasya mUla eva ) vRtteH, vRkSe tu paramparayaiva pratIteH, saMyogaguNatvaniSedhAccetyadhika matkRtajJAnArNava-syAdvAdarahasyayoranusandheyam / nanvAtmaiva nAsti tagrAhakapramANAbhAvAt, pratyakSasya tatrA'prasarAdanumAnAgamayozcApramANatvAditi kasya mokSaH ? ------------------bhAnumatI ------------------ yathA ghaTAdiH / tathA cAtmA tasmAtatheti bhAvaH / yathoktaM dharmasagrahaNau - Na ya santagato jIto taNumete| liMgadarisaNAo tu (364) / taduktaM sammatitarkaTIkAyAM - devadatAtmA devadatazarIramAgavyApakaH, tata vyAptyopalabhyamAtAguNatvAt / yo yauva vyAptyopalabhyamAnaguNaH sa tanmAgavyApaka: yathA devadataraNa gRha eva vyAptyopalabhyamAtAbhAsvaratvAdiguNaH pradIpaH / devadatazarIra evaM vyAptyopalabhyamAnaguNastadAtmA iti / tadAtmano hi jJAnAdayo guNAH / te ca tadehe eta pAptyopalabhyante, na paradehe, nApyantarAle (saM. ta. kAM. 9 gA. 9. pa. 102) iti / tadakaM zrIhemacandrasUribhirapi anyayogavyavacchedadAtriMzikAyAM -> yata yo dRSTaguNaH sa tama kumbhAdivaniSpratipakSametat / tathApi dehAda bahirAtmatattamatattavAdopahatA: patti // (avya. vya. dA. go.) iti| na ca mUlAvacchedena pratIyamAnakapisaMyogAdimato mahIruhasya mUlamAtrapramANakatvAbhAvena po ganmAgatattitvena pratIyamAnaguNaH tatra tanmAgamAnatvamiti vyApyo vyabhicAraH kapisaMyogasya mulAcchiAvakSavatitvena pratIyamAnatve'pi tadAzrayasya vakSasya mUlamAgaparimANakatvavirahAditi vAcyam, mUlamAgavatitvena pratIyamAnasya kapisaMyogasya sAkSAt mUla eva vRteH / na caitaM sati 'takSa: kapisaMyogI'ti pratItyuttachedapasaha iti vAcyam, vRkSe paramparayaiva = stasamavApisamavetattalakSANena svAzrayAzrayatvalakSaNena vA paramparAsambandhIva pratIteH / yo hi sAkSAtsambandhena sanmAgavyApitvenopalabhyamAnaguNaH sa tanmAgamAna ityevaM vyApya-vyApakabhAvAbhyupagamA doSaH, takSe hetorevAsatvAt / vakSe hetorasvarUpAsindatvadarzanArtha prakramate prakaraNakAra: -> saMyogaguNatvaniSedhAt = saMgogapadapratipAdyasya syAdavAdibhiH guNatvAnahIkArAt hetoH takSe svarUpAsindatvam / tadataM syAdavAdaratnAkare 'padA prAgabhAtisAnttaratvasvarUpapariNAmaparityAgena nirutararUpatayA yaH kazitAdAtmyapariNAma: sa saMyogaH sammata: tadA na kazcitpratyarthI / rarutaryeNa pariNatAni hi vastuni saMyukavyavahAragocaratAM pratipAte, niratarAsthitadevadatAyajJAdatagRhaditi (svA.ra.1-8 pa.931) / adhikaM matkRtajJAnArNava-syAdavAdarahasyayoranusandheyamiti / jJAnArNavagandhaH samprati na sampUrNa upalabhyate / madhyamasyAdavAdarahasye tu "etaM prayujate'sminAtmA bhavati svadehaparimANaH / tanmAtatinijaguNayogAliyamAnurodhena // 48 // nancatra mUlamIladAsamagatatisvacchandatAdanatarau vyabhicAracAraH / zAravAsa cArupavanAmyavahAralakAvyAsahajaGmabhujaGmasahabhAji // 16 // AjIvikA nanu tavAstei vilelameva devAdhidevasamagA ! gadAgaho'sau / bohAM pragogaracanAtacanAvatI svAdaLyApyatimhi tu prathamaM prasAdhya // 17 // tatsatyarAdhvani duradhvani jAtapAta: kiM kAlikAnupitalocajagocaro'si / sakhyaM bhajasva bhagavanmatamAdriyasta, svIyaM hitaM racaya te hitadezako'smi" // 18 // ityAdyutam / etadamAkhyA cAramattatajayalatAyA :atasegA / nAstikamatamapAkartumupakSipati --> nanviti / tadagrAhakapramANAbhAvAt = aatmnishcaaykprmaannvirhaat| cAkSuSa-zrAvaNa-rAmanAhAncatamasya pratyakSasya tatra = zarIrAtirikAtmapadArtha apasarAt = svaagocrtvenaa'ptteH| na cAnumAnAdeta tatseindiriti vAcyam, yogyopAdhInAM yogyApalabdhyA'bhAvanizcaye'pyayogyopAdhizAyA gamicArasaMzayAt, zataza: sahacaritayorape bhittAropalandhezca tasyA'pramANatvAt / nApyAgamAtseindhiH, parasparavirubdArthAbhidhApakAnAmAgamAnAM vinigantumazakyatvAt, zabdasya vAsanAmAraprabhavatvAt, tatmAnajanakatvAcca, anyathA'sadAbhidhAyakazabdaprayogasya durghaTatvApaterityAzayena nAstika Aha-> anumAnAgamayozcApramANatvAditi kasya mokSaH ? ja hi zarIrasya mokSaH sambhavati ? tashaita bhasmIbhavanAt / vRkSamAM to mUlavRtti saMyoga svAzrayAzrayantasaMbaMdharUpa paraMparAsaMbaMdhathI ja bhAse che. AthI vyabhicAra doSane avakAza nathI. je sAkSAsaMbaMdhathI jeTalA dezamAM jaNAtA guNavALo hoya te teTalA parimANavALo ja hoya - Avo vyApya-vyApakabhAva mAnavAmAM koI doSa nathI. vaLI, bIjI vAta e che ke saMyoga e guNa ja nathI. sAntaratvaparigatino tyAga karI niraMtararUpe pariNamavuM te ja saMyogapadArtha che. jyAre be ghaTa vacce aMtara hoya che tyAre te be vacce sAntara pariNAma hoya che, jenA lIdhe te be ghaTa tyAre paraspara vibhakta che ema jaNAya che. jyAre A sAntara pariNAma dUra thAya che ane narantaryuM pariNAma utpanna thAya che tyAre te ghaTa paraspara saMyukta kahevAya che. Ama saMyoga e dravyathI sarvathA bhinna guNasvarUpa che ja nahIM. tethI mUlamAtramAM pratIyamAna guNanI AkayatA vRkSamAM asiddha ja che. Ama vRkSAtmaka daSTAMtamAM sAdhana na hovAthI vyabhicAra doSane koi avakAza nathI. A viSayamAM haju ghAmuM vicArI zakAya tema che. vizeSa jijJAsune A viSayanA vistAra mATe sAdAdarahasya ane jJAnArgava be graMtha jovA, je prastRta graMthanA kartA mahopAdhyAya yazovijayajI mahArAje ja banAvela che. Ama, AtmA zarIraparimANa che. muktinuM nirUpaNa karatAM prAsaMgika A viSaya vize graMthakAra Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * nAstikamatamImAMsA * na caitadvAkyaprAmANyA'prAmANyayoAghAtaH, etasya pramAkaraNatvarUpaprAmANyA'bhAve'pi bhramajanakatvAbhAvena vissyaabaadhaat| na ca bhavato'pi tatpratikSepakapramANAbhAvAttUSNImbhAvaH zreyAniti vAcyam, tadviparyayasAdhakamAnAbha ve'pi parAbhyupagate paryanuyogasya sukaratvAt, tasya sandeha-jijJAsAdimUlatvAt, tadanuttare parasya nigrahAt / ata eva sarvatra paryanuyogaparANyeva sUtrANi bRhaspateriti cAribhihitamiti cet ? ------------------II nu AtmA nAstei' iti vAkyaM pramANamapramANaM vA ? iti karAlatatanayanandayamita pkssndymuptisstthte| taca nAho'navaH, Agamasya prAmANyaprasaGgAt / nApi vditIya: samyaka, AtmanaH sidadhyApateritIto vyAghra itastatIti vyAyApAta ityAstikazajhAmapAkartuM nAstika upakramate na ceti / tatsamAdhAnamAha etasya = 'AtmA jAstIti vAkyasya pramAkaraNatvarUpaprAmANyAbhAve'pi dhamajanakatvAbhAvena = tadabhAvati tatprakArakanizcayA'janakatvena viSayA'bAdhAt = zarIrAtirikAtmapadArthapratiyogivAbhAvasyA'bAdhitatvAt / etena anumAna na pramANaM' iti vAkyasya prAmANye zabdaprAmANyApAta:, aprAmANye cAnumAnaprAmANyApAta iti parAstam, etadavAkyasya pramAkaraNatvAbhAvarUpA'prAmANyaviSayatvAt, asatyAtisatte viziSTajJAnamAgasta mamatvena samajanakatteprAvirodhAMceti dik| na ca bhavata: = nAstikaraNa api tatpratikSepakapramANAbhAvAt = atiriktAtmaniSedhakapramANavirahAt tUSNImbhAvaH = maunabhAta eva zreyAniti vAcyam, tadaviparyayasAdhakamAnAbhAve'pi = AtmapratiyogikAbhAvasAdhakapramANavirahe'pi parAbhyupagate = prativAdisvIqate AtmAdipadArthasAthai paryanuyogasya = prasAsya sukaratvAt, tasya = paryayogasya sandeha - jijJAsAdimUlatvAt = viSayaprAmANyasandeha-jijJAsA - samyaganavabodhAdijanyatvAt tadanuttare parasya nigrahAt / itthameva vitaNDAvAdapravRte: / ata eva = pramANaM vinA'pi prAmANyasandehAdito'pi duSANaparyanumogasambhavAdeta, tadanutaramANa nigrahe ca tatsArthakyAt sarvatra paryanayoga - parANyeva sUtrANi bRhaspate: = saraguroH iti cArvAkarabhihitam / potAnuM vaktavya pUrNa kare che. have nAstikamatanuM khaMDana karavA nAstikamata prakaraNakAra batAvI rahyA che. mAM svataMtra AtmA nathI - nAstika che pUrvapakSa :- navI.. tame mokSanI vAta karo cho, tenI siddhi mATe to haju ghaNI vAra che. paNa sauthI prathama vAta e che ke AtmA ja nathI, kAraNa ke tenuM sAdhaka koI pramANa ja nathI. pramAAgazUnya arthano svIkAra kevI rIte thaI zake ? pratyakSathI AtmA dekhAto nathI, saMbhaLAto nathI, suMghAto nathI, cAkhI zakAto nathI ke aDI zakAto nathI. pAMcamAMthI eka pAra. Indriya dvArA AtmA upalabdha na thavAthI AtmA svIkArya nathI. anumAna ke zabda = Agama dvArA to AtmAnI siddhi azakya che, kAraNa ke te banne svayaM ja apramANa che. aprAmANika cIja dvArA prAmANika vastunI siddhi kevI rIte thaI zake ? Ama, AtmA ja na hovAthI kono mokSa thaze ? koIno nahIM. mATe mokSanI carcA nirarthaka che. zaMkA :- . 2. zabdane = Agamane pramANe na mAnanAra nAstika sAme eka prazna upasthita thAya che "AtmA nathI' AvuM nAstikanuM vAkya pramANa che ke apramANa che ? A vAkyane e pramANa mAnavAmAM Ave to "zabda pramANa che' evuM siddha thaI jaze. e tene apramANa mAnavAmAM Ave to eno artha evo thayo ke "AtmA nathI' A vAkya khoTuM che. tenA phalasvarUpe AtmA che' evuM siddha thaI jaze. Ama banne prakAranA javAbamAM nAstika phasAI jaze. , samAdhAna :- . | bhAgyazALI ! tamArI A zaMkA anucita hovAnuM kAraNa e che ke "AtmA nathI' e vAkyamAM pramAkarANatvasvarUpa prAmANya na hovAthI tene apramANa kahevAya che paraMtu temAM bhramajanakatA to na ja hovAthI teno viSaya abAdhita che. je vAkya bramotpAdaka nA hoya teno viSaya bAdhita = viparyasta hoya te kevI rIte mAnI zakAya ? ahIM evI zaMkA thAya ke --> A rIte AtmAnuM sAdhaka koI pramANa bhale nA hoya paraMtu AtmAnA svIkAramAM bAdhaka pramANa na hovAthI nAstikane pANI mauna ja rAkhavuM hitakara che. pramANa vinA prameyanI siddhi kevI rIte thaI zake ? <-- ne te anucita hovAnuM kAraNa e che ke AtmAnuM bAdhaka pramANa = viparyayasAdhaka bhale upalabdha na hoya chatAM prativAdIe svIkArela padArthane vize prazna to thaI ja zake che. prazna kAMI pramANamubadarzI nathI. jJAnamAM prAmAyano saMdeha paDe ke padArthano saMzaya thAya ke jijJAsA vagere hoya to paNa prazna to thaI ja zake che. te praznano jyAre prativAdI javAba na Ape to teno nigraha = parAjya thAya che. Ama pramANa vinA pAga prAmANyasaMzayAdithI paNa prazna=dUSAgaubhAvana to thaI zake ja che. AthI cArvAka = nAstika taraphathI je kAMI kahevAmAM Ave che ke prazna karAya che teno uddeza koI siddhAMtanI sthApanA karavAno nathI paNa mAtra anya vAdInI mAnyatAmAM - prarUpaNAmAM doSonuM ubhAvana ja hoya che. jo uddabhAvita doSono parihAre anyavAdI na karI zake to teTalAmAtrathI ja tenI mAnyatAnuM nirAkaraNa thaI javAthI cArvAkano uddeza pUrNa thaI javAthI enA doSakathananI sArthakatA thaI jAya che. A abhiprAyathI ja kahevAmAM Avela che ke sarvatra bRhaspatinA = cArvAka gurunA sUtro kevaLa prakSAtmaka ja hoya che. Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 nyAyAloke prathamaH prakAza: * AtmasibdiH na, anumAnAgamAbhyAmAtmasiddheH / na tvanumAnamapramANaM, dhUmAdijJAnena vayAdikamapramAya pravRttyanupapatteH / 'sambhAvanayaiva ca tatra pravRttiH saMvAdena ca tatra prAmANyAbhimAnamiti cet ? na, agRhItA'saMsargakavalyAdismRtirUpAyAM sambhAvanAyAmasadviSayiNyAM paramArthasatsvalakSaNaviSayAdhyakSaviSayaviSayakatvarUpasaMvAdAyogAt / --------bhAnumatI---. prakaraNakArastadapAkaroti -> neti / anumAnAgamAbhyAmAtmasindeH / tathAhi idamanumAnapramANaM -> vipratipanna: san, zubdapadavAcyatvAt, pratipakSazabdasaddhAvAnyathAnupatervA / tathA zarIrAtirikto jJAnAdhAzrayaH, stanaMdhayAnAM stanapAnAdipravRtijanakeSTasAdhanatAramate: hetubhUtasyaihikazarIre'sambhavino'nubhavasthAnyathAnupapateH, yauvaM tanvaM yathA gagajamityAdyanumAnAdatiriktAtmasindiH / AtmA vA're dRSTavyaH', 'ege AyA' ityAdyAgamAdapyAtmasidhdeH / nanvanumAnamevA'pramANaM vyabhicArisAdhAraNyAdityuktameveti cet ? satyamuktaM, na tu etAvataiva anumAnamapramANaM bhavitumarhati, anyathA pratyakSasyApi kathaM prAmANyaM siyet ? 'pIta: zaja' ityAdipratyakSasyA'pyupalambhAt / na cAdaSTaM pratyakSameva pramANamiti vaktavyam, adaSTAnumAnasyApi tata eva prAmANyasidhdeH / kizAnumAnaprAmANyAnabhyupagame kathaM parokSArthe pravRtti: syAt ? dhUmAdijJAnena utuGaparvatAdau vahanyAdikamapramAya pravRttyanupapatteH / ko hi prekSAvAn kaSTasAdhyamarthamapamAya pravarteta ? atha vahimapramAyA'pi dhUmajJAnenAnalasya sambhAvanayaiva ca tatra = parvatAdau pravRtti: / sambhAvanA = parvate vahyasaMsargA'graho, vahe: parvatasya ca jJAnam / na ca lAghavAda vyavahAre viziSTadhiya eva hetutvaM na tu asaMsargAgahAdeH gauravAditi vAcyam, na hi vayamasaMsargA'grahAdevahArakAraNatvaM brUmaH kintu tadapalakSitavahyAdijJAnAdIjAmeva kurvadUpatvena dharmavizeSeNa, anantAnumitikalpanApekSayA kurvadUpatvakalpanAyA evaM laghutvAditi bhAvaH / nanu dhumadarzanAnantaraM vanyAdivyavahArajanikA na sambhAvanA, tajanakIbhUtajJAnasya vahimati vahiprakArakAnubhavatvenAnubhavAdityAha-> saMvAdena = saMvAdAdivyavahArajanakatvAdiSapasAdhArANadharmadarzanena doSeNa ca tatra = vahisambhAvanAyAM prAmANyAbhimAnam / prAmANyaM = vahimati vahiprakArakAnubhavatvaM, abhimAnaM punaragRhItAsaMsargakaM jJAnandayamekameva vetyanyadetat / yathA maNiprabhAyAM maNibundayA pravRtto maNimAsAdayati tathaiva saMvAdibhamAt pradattAvapi tadarthaprApH prAmANyAbhimAnamiti cet ? na, agRhItAsaMsargakavanyAdismRtirUpAyAM A vahinastiIti nizcayAbhAvasamAnAdhikaraNAyAM 'tA dhUmena sahAnalo'bhUdityAdismaraNAtmikAyAM sambhAvanAyAM vahivizeSaviSayakatvAbhAvena asadviSayiNyAM asadekasvarUpavahnisAmAnyagocarAyAM paramArthasatsvalakSaNaviSayAdhyakSaviSayakatvarUpasaMvAdAyogAt = atItAdilakSaNA'sadekasvarUpavahisAmAnyabhinnaM yat paramArthena sat svalakSaNaM tadviSayakaM yanirvikalpapratyakSaM tadviSayIbhUtaM yadanalavizeSAdyAtmakaM svalakSaNaM tadviSayakatvasvarUpasya saMvAdasyA'sambhavAt / ayaM bhAva: kAvyanAstikamate mAtmA halinna dravya cha - syAdAhI utta251 : - na. anu. / nAstiAnI uparokta pAta nathI. // 2 thI titi sAmAnI sidi anumAna ane Agama dvArA thaI zake che. anumAnane apramANa to nA ja kahI zakAya, kAraNa ke ema kahevAmAM Ave to dhUmAdinA jJAnathI agni vagereno pramAtmaka nizcaya na thavAthI buddhizALI vyakitanI agni lAvavA vagerenI pravRtti ghaTI nahIM zake. Azaya e che ke je hetumAM sAdhyanI vyAptinuM bhAna thAya che te hetu anumAna pramANa kahevAya che. sAdhyanI vyAptino artha che "sAdhyA thAnupapatti' = sAdhya vinA na rahevuM. jema ke dhUmathI jyAre AganI anumiti karAya che tyAre te anumiti pUrve "dhUma agnivyApta che' evuM jJAna apekSita che. "agnizUnya sarovara vageremAM dhUma nathI ja raheto' AvuM nizcayAtmaka jJAna thAya to nirvivAdarUpe dhUmadarzanathI agnino pramAtmaka nizcaya dhUmAzrayamAM thaI ja jAya. Avo agnino pramANika nizcaya karIne ja parvata vagere upara agninA arthI puruSo caDavA vagerenI pravRtti kare che. Ama anumiti svarUpa svataMtra pramA utpanna karavAne lIdhe anumAna pANa pratyakSa karatAM bhinna svataMtra pramANa siddha thAya che. ahIM evI zaMkA thaI zake che ke --> "dhUmadarzana pachI agnino pramAtmaka nizcaya thavAthI pravRtti thatI nathI, paraMtu agninI saMbhAvanAthI ja pravRtti thAya che. "parvatamAM dhUma dekhAya che tethI agni hovo joIe.' evI saMbhAvanAthI pravRtti karatAM parvatamAM agniprAptisvarUpa saMvAdanA lIdhe puruSane parvatamAM thayela potAnAM agnijJAnamAM prAmAyanuM abhimAna thAya che. vAstavamAM te jJAna pramAM nathI. --- anubhAna svataMtra prabhArI cha - syAdvAhI - n,agR.| paraMtu zaM. 1212 nathI, rAmaninI saMbhAvanAthI pUmata sthAnamA agniDamI 525nI pravRttinuM samarthana tyAre ja thai zake jyAre agninI saMbhAvanAne pramANarUpe vAgavI agnikAmanAvALA puruSa mATe zakya hoya, kAraNa ke puruSano svabhAva che ke te jyAre pramANathI koI vastune jANe che tyAre tenA saMbaMdhI koI kArya kare che, anyathA nahi. vicAra karatAM agninI saMbhAvanAne pramANarUpe jANavAnuM koi sAdhana nathI, kAraNa ke dhUmayukata nUtana sthAnamAM agninI saMbhAvanAno artha che "e sthAnamAM agni nathI' AvA nizcayanA abhAvanI sAthe "dhUmayukta sthAnamAM agni rahe che " A svarUpe tyAre agninuM smaraNa. spaSTa che ke A smaraNa dhUmayukata Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * sAmAnyalakSaNa-svalakSaNasvarUpaprakAzanam 89. athoktasaMvAdAbhimAnAdadhyakSamUlakavikalpaviSayaviSayakatvarUpasaMvAdAdeva vA tatra prAmANyAbhimAna iti cet ? na, padArtho dividha: sAmAnyalakSaNa: svalakSaNAtmakazca / aokavyaktilakSaNa: kalpanIyanAkAkAlasaMban: parikalpitavyavahArAhanAmajAtiparikalita: savikalpakapratyakSAnumiti-zAbdabodha-smaraNAdigocaro'tavyAvRttisvarUpa: sAmAnyapadArthaH / kSaNika: jAmajAtisaMsargazUnyaH svasajAtIyavijAtIyasvarUpazUnya: pAramArthika: nirvikalpAdhyakSakagocara: svalakSaNapadArthaH / svalakSaNaviSayakatvameva saMvAdaH tadagocaratvameva visaMvAdaH / gabhicArAdarzanasahaqatasahacArasmaraNAtmikAyAM sambhAvanAyAM pakSe vahivizeSAtmaka-svalakSaNaviSayakatvAsambhavena vahisAmAnyaviSayakatvAdasahocarAyAM naiva svalakSaNaviSayakatvalakSaNa: saMvAdaH bhavati, yena tA prAmANyAbhimAnaM sAvakAzaM syAditi syAdavAdino'bhiprAya: / / navyanAstika: zahate -> atheti / cedityanenArAvayaH / saMbhAvanAyAM svalakSaNagocaratvalakSaNasya saMvAdasyA'sambhave'pi uktasaMvAdAbhimAnAt = svalakSaNaviSayakatvAtmakasaMvAdasyAbhimAnAt tA = sambhAvanAyAM prAmANyAbhimAnam / darzitasaMvAdasvA'sambhave kutaH sarvatra prAmANyAbhimAnaM sambhavedityAzahA gAM nUtanacArvAka: kalpAntaramAvedayati -> adhyakSamUlakaviSayaviSayakatvarUpasaMvAdAdeva vA = pramANIbhUtanirvikalpakapratyakSajanya yat savikalpakapratyakSaM tatsamAnaviSayakatvalakSaNAtsaMvAdAdeva vA tatra = pravartakasambhAvanAyAM prAmANyAbhimAnaM - prAmANyaprakArakAbhimAnikabundiH iti cet ? syAdavAdI pratyuttarayati - neti / saMvAdAbhimAno'pi = saMbhAvanAyAM nirvikalpakAdhyAjanyasavikalpakasamAnaviSayakatvalakSaNasaMvAdo'pi talliGkAbhimAnAt = darzitasaMvAdalidvAbhimAnAt ityanavasthAnAt / ayaM bhAva: pravartikAyAM saMbhAvanAyAM prAmANyAbhimAnArtha saMvAdAbhimAno'pekSita: saMvAdAbhimAnArthaM tallir3AbhimAno gaveSaNIya: tadarthamapyanyadapekSaNIyamityevamanavasthA prasajyoteti nai sambhAvanAyAM prAmANyAbhimAnAdikalpanA yuktaa| nanu tarko'pyavinAbhAvamapekSya pravartate / tatazca tvatpo'pyanavasthayA bhavitavyamiti cet ? na, zAgA vyAghAtAvadhi navA sthAnamAM agnine viSaya karavA mATe samartha nathI, kAraNa ke A haju sudhI anirmIta che. nirgata to eTaluM ja che ke dhUmayukta anya pUrvadaSTa sthaLomAM je agni hato te dhUmayukta navA sthAnamAM sthita nathI. AthI mAnavuM paDaze ke A smaraNano viSaya koi vizeSa agni nathI, paNa sAmAnya agni che. sakala vizeSa agnithI bhinna sAmAnya agni kAlpanika hovAthI asat che. Ama A agnismRti asaviSayaka hovAthI darzita agnismaraNa svarUpa agnisaMbhAvanAmAM pramANabhUta adhyakSa= nirvikalpapratyakSanA samAnaviSayakatva svarUpa saMvAda nathI, kAraNa ke adhyakSa = nirvikalpaka pratyakSano viSaya svalakSAga = vizeSa agni che, je paramArthathI sat che. jyAre smaraNano viSaya sAmAnya agni che, je kalpita hovAthI asana che. Ama pramANano saMvAda na hovAthI temAM prAmAbhyanuM jJAna saMbhavita nathI savikalpa jJAnAtmaka saMbhAvanAmAM sAmAnya agnipadArtha jaNAya che. ane parvatamAM upara caDhatAM nirvikalpaka pratyakSathI vizeSaagni = svalakSaNa upalabdha thAya che. mATe bannemAM visaMvAda che. je jaNAya che te maLatuM nathI ane parvatamAM je maLe che te saMbhAvanAmAM jaNAtuM nathI. pharI bauddhadarzanAnusAra padArthanuM svarUpa chI A viSayane vyavasthita samajavA mATe bauddhadarzananI mAnyatAne samajavI Avazyaka che. bauddhadarzanamatAnusAra padArthanA be bheda che. (1) vizeSa ane (2) sAmAnya. (1) vizeSa padArtha kSaNika hoya che. tenuM koi nAma hotuM nathI ke temAM koi jAti hotI nathI. potAnA svarUpathI atirikta tenuM koi lakSANa hotuM nathI. AthI tene svalakSaNa kahevAmAM Ave che. A prakArano padArtha ja pAramArthika svarUpe sana che. A zabda ke anumAna pramANano viSaya nathI banato. mAtra eka nirvikalpa pratyakSathI ja tenuM jJAna thai zake che.(2) je padArthamAM aneka vyakti ane aneka bhAganI kalpanA karavAmAM Ave che ane jene vyavahArayogya karavA mATe nAma ane jAtino saMbaMdha karavAmAM Ave che, te sAmAnya padArtha kahevAya che. A padArtha savikalpaka pratyakSathI, anumAnathI ane zabdathI grAhya bane che. A ja padArtha pUrvamAM anubhUta hoya to kAlAntare smaraNa dvArA jANI zakAya che. saMsArano saMpUrNa vyavahAra A sAmAnyAtmaka padArtha upara ja nirbhara che. A padArthanI kalpanAne saMbhavita banAvavA mATe ja vizeSa padArthanI prAmANika sattA svIkAravAmAM Ave che. bauddhadarzananI A mAnyatAne khyAlamAM rAkhI uparokta nAstikamatamImAMsA jANavI. nAstika :- gadhA. nirvikalpakapratyakSagocara vilakSaNaviSayakatvasvarUpa saMvAda savikalpaka pratyakSamAM na hovA chatAM tevA saMvAdanuM abhimAna to manuSyane thai zake che. Ama agninI saMbhAvanAmAM saMvAda na hovA chatAM saMvAdanA abhimAnathI te agnisaMbhAvanAmAM prAmANyanuM abhimAna thai zake che. athavA to ema paNa kahI zakAya ke saMbhAvanAmAM pramANabhUta nirvikalpaka pratyakSanA samAnaviSayakatvasvarUpa saMvAda na hovA chatAM te pramAthI utpanna thanAra savikalpaka pratyakSanA samAnaviSayakavasvarUpa saMvAdanI to temAM upasthiti che ja ane te saMvAdathI ja saMbhAvanAmAM prAmANyanI AbhimAnika buddhi saMbhavI zake che. DerI saMvAdaabhimAnakalpanA ayogya che. ' syAdvAdI :- 1, 4. nA, pravartaka evI saMbhAvanAmAM prAmANyanI AbhimAnika buddhi mATe saMvAdanI gaveSaNa ane saMvAdanI Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 nyAyAloke prathamaH prakAza * sambhAvanAparIkSaNam * saMvAdAbhimAno'pi talliGgAbhimAnAdityAdyanavasthAnAdanupadoktasaMvAdasya ca sadviSayakatvarUpaprAmANyA'sahacArAt / ------------ ------.bhAnamatI -- - - - - - - - - - - - - - - -- tvAt / tadeva dhAzakayate yasmitanAzakyamAne svakriyAvyAghAto na bhavati / tadaktamudayanena nyAyakusumAJjalo. vyAghAtAvadhirAzahA tarka: zahAdhirmataH // (3/19) iti / navyanAstikamate doSAntaramAvedayati -> anupadoktasaMvAdasya = adhyakSamUlakavikalpasamAnaviSayakatvalakSaNasaMvAdasya ca asaviSayakatvenApramANabhUte savikalpakapratyakSe vRtitvAt saviSayakatvarUpaprAmANyAsahacArAt = nirvikalpakAdhyakSamAgavRttinA paramArthasatsvalakSaNaviSayakatvalakSaNena prAmANTona sahakAdhikaraNavRtitvavirahAt kathaM savikalpapratyakSe nirvikalpamAtravRttiprAmANyAbhimAno'pi sambhavet ? tata etAdRzakliSTakalpanApekSayA pravartakajJAne sAkSAdeva prAmANyAgapagama: zreyAniti syAdavAdino'piprAyaH / atha sambhAvanAyAM prAmANyAbhimAnArtha nAdhyakSamUlakavikalpaviSayaviSayakatvalakSaNa: saMtAdo'pekSitaHkintu adhyakSamUlakaviSayaviSayakatvalakSaNa eva saMvAdo'pekSita: / saMbhAvanAyAM adhyakSamUlakaviSayaviSayakatvarUpasaMvAdasya = nirvikalpakapratyakSamUlakaviSayagocarakatvasvarUpasya saMvAdasya adhyakSamUlakAdhyakSAntarasAdhAraNasya = nirvikalpakapratyakSe iva tanmUlakAdhyakSAntare savikalpAtmake vartamAnAsya uktaprAmANyarUpasahacAraH = saviSayakattalakSaNaprAmANyena sahakAdhikaraNatitvalakSaNa: sahacAraH api kimuta prAmANyAbhimAna ityapizabdArtha: akSataH = nirAvAdha eva / ayamA navyAnAstikAzaya: nirvikalpAtmaka-pramANabhUtAdhyAkSeSvita tanmUlakeSu adhyakSAnttareSu savikalpAtmakeSvapi nirvikalpakAdhyakSamUlakaviSayaviSayatvalakSaNa:nirvikalpakAdhyakSasaMvAdaH vartata eva, savikalpakAdhyakSasvarUpasambhAvanAyA viSayIbhUtasya sAmAnyasya nirvikalpAdhyakSamUlakasvalakSaNAtmakavizeSapadAzritatvena nirvikalpakAdhyakSamUlakatvAt / niruktasaMvAdasya pramANabhUte nirvikalpakAdhyakSe vartamAnatvena saviSayakatvalakSaNaprAmANyena sahakAdhikaraNyAt tadabalena sambhAvanAyAM saviSayakatvalakSaNaprAmANyAbhimAnamavyAhatameveti cet ? syAdavAdI tanirAkarute -> neti / tathApi = uktarItyA saMvAdasya prAmANyasAhacaryeNa sambhAvanAyAM prAmANyAbhimAnopapAdane'pi, draSTasAdhamryeNa = upalabdhavyabhicAryalamAnasAdhAraNyahetunA, anumAnA'prAmANyasAdhanasya = 'anumAnatvAvacina kA pramANamiti nizcayasya anumAnaprAmANyAnabhyupagame = 'anumAna pramANaM'ityanIkAre duHsamAdhAnatvAt, duSThavyabhicArisAdhArANo'prAmANyavyAzisvIkAre eva anumAnA'prAmANyasindisambhavAt / tatsvIkAre ca anumAnamAna pramANaM' iti cArvAkasindAntavyAkopaH, tadasvIkAre cAlumAnAprAmANyAsindiH apamANata:prameyasAdhatAsyAbhimAnAmAgatvAdityubhayata: pAzArajjunyAyApAta: anumAnapAmANyasAdhakasyApyanumAnavizeSarUpa AbhimAnika buddhi mATe tenA liMganI AbhimAnika buddhinI kalpanA ane tenA mATe bIjA koinI kalpanA - A rIte kalpanA karavAmAM anavasthA Avaze. AthI AvI rIte kalpanA karavI koI paNa rIte vyAjabI nathI. AnA karatAM saMbhAvanAmAM ja sAkSAta prAmANyanI kalpanA karavI vadhu ucita che. tethI ja anumAnAtmaka atirikana pramANanI siddhi thaze. vaLI, bIjI vAta e che ke uparokta saMvAda pramANabhUta nirvikalpaka pratyakSano saMvAda nathI, paNa apramANabhUta savikalpaka pratyakSano saMvAda che. Ama saMvAda dvArA saMbhAvanAmAM saviSayakatvarUpa prAmAyanI AbhimAnika pratItinI upapatti paNa thai nA zake. nayanAti :- a.| adhyakSa savise: zAnamA sahaviSa54135 prAmA15 novadhI tenA samAnavi554135 saMvAdamAM prAmAyanuM sAhacarya = sAmAnAdhikaraNaya bhale nA rahI zake ane tenA lIdhe saMvAda dvArA saMbhAvanAmAM prAmAyanI AbhimAnika buddhi bhale na thaI zake. paraMtu nirvikalpa pratyakSamUlaka pratyakSa to nirvikalpapratyakSamUlaka viSayane ja viSaya kare che. A rIte te saviSayaka hovAthI pramANa paNa thaI zake che. AthI adhyakSamUlaka adhyakSamAM adhyakSamUlakaviSayaviSayakatvasvarUpa adhyakSano saMvAda prAmANayano sahacArI = samAnAdhikaraNa banI jaze. A saMvAda to saMbhAvanAnAM paNa vidyamAna hoya che, kAraNa ke saMbhAvanAno viSayabhUta sAmAnya padArtha nirvikalpaka pratyakSamUlaka vizeSapadArtha = svalakSaNa upara AdhArita hovAthI adhyakSamUlaka hoya che. AthI prAmANabhUta nirvikalpaka pratyakSanA pratyakSamUlaka viSaya viSayakatvarUpa saMvAdathI saMbhAvanAmAM prAmAyanI AbhimAnika buddhi thaI zake che. phalata: AvuM kahevAmAM koI bAdhA nathI ke jyAre koi paNa sthAnamAM dhUma dekhIne tyAM agni hovAnI saMbhAvanA manuSyane thAya che te saMbhAvanAne pramANabhUta mAnIne ja agnine meLavavAnI AzAmAM manuSya tyAM javAno prayatna kare che. paraMtu ATalA mAtrathI saMbhAvanAne anumAna nAmaka svataMtra pramANa mAnavAnI bhUla karavA jevI nathI. * 6STasAdhaWthI anubhAnA'bhrAbhAyasAdhana duSThara - na * syAdAdI :- nA, A rIte saMvAdanuM prAmANya sAthe sAhacarya batAvIne saMbhAvanAmAM prAmANyanI AbhimAnika buddhinI upapatti karavA chatAM anumAnane pramANa mAnavAmAM na Ave to "anumAna pramANa nathI' A vAtanI siddhi thavI muzkela che. jo ema kahevAmAM Ave ke --- "je hetu sAdhyano vyabhicArI che tenAthI thanAra anumitimAM aprAmANya Ta = sarvasammata che. AthI A daSTanA sAdharmathI Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM tatvacintAmaNisaMvAdAvedanam adhyakSamUlakaviSayakatvarUpasaMvAdasyA'dhyakSamUlakAdhyakSAntarasAdhAraNasyoktaprAmANyarUpasahacAro'pyakSata iti cet ? na, tathApi dRSTasAdharmyeNA'numAnaprAmANyAnabhyupagame du:samAdhAnatvAt / trisgRhItAssaMsargakArthasmRtirUpotkaTakoTikasaMzayarUpA vA sambhAvanaiva saMskArodbodhakena sAdha raNadharmadarzanarUpeNa vA liGgadarzanena janitA anumitikAryakAriNI sabhbhAvanAyA evaM bahuzo vyavahArahetutvAditi cet ? na - bhAnumatI. tvAt / taduktaM tatvacintAmaNau gaDDhezvareNa anumAnakhaNDe -> 'apramANasAdharmyeNA'prAmANyasaH dhane dRSTasAdharmyasyAnumAnatvAt, etaddvAkyasya sandigdhaviparyastAnyataraM pratyarthavatvAt, tayozca parakIyayorapratyakSatvAt, 'anumAnamapramANamiti vAkyaprAmANyAprAmANyayorvyAghAtAcca' (ta. ciM. anu. khaM.pU. 22) iti / --- = samAdhAnArtha navyanAstikaH zaGkate atheti / cedityanenAsyAnvayaH / dRSTavyabhicAri sAdharmyeNAnumAnasAmAnye'prAmANyaM nAnumIyate kintu sambhAvyate / sA ca sambhAvanA sAdharmyadarzanAtmakena liGgadarzanena janyate / yadi sA sambhAvanA agRhItAsaMsargakArthasmRtirUpA pakSavidhayA'bhimate dharmiNyajJAto'sambandho yasya sAdhyAtmakasyArthasya tadgocarasmaraNAtmikA sammatA tarhi sAdharmyadarzanasya saMskArodbodhakavidhayA sambhAvanAhetutvam / manUpadarzitA sambhAvanA hi taddharmAbhAvAprakArakatvAnavagAhanena saMzayAnugataiva / ato na sA parAmarzAdinizcayahetusAdhyA, nizcayasAmagyAM satyAM saMzayAnutpAdAt, anyathA vakrakodarAdijJAne satyapi sthANau puruSatvasaMzayotpAdaprasaGgAditi zaGkAyAM navyanAstikaH kalpAntaramAvedayati utkaTakoTikasaMzayarUpA = ekasmin dharmiNi bhAvAMze utkaTakoTikasandeharUpA na tu tulyakoTikabhAvAbhAvaprakArakasaMzayAtmikA, sambhAvanA / evakAreNa :anumAnapramANavyavacchedaH kRtaH / sAdharmyadarzanAtmakasya liGgadarzanasya tu sAdhAraNadharmadarzanavidhayA darzitasambhAvanAhetutA / itthaJca dvividhA sambhAvanaiva yathAkramaM saMskArodbodhakena sAdhAraNadharmadarzanarUpeNa vA liGgadarzanena = sAdharmyadarzanena janitA satI anumitikAryakAriNI prakRte anumAnAsAmAnyaprAmANyavighaTanalakSaNasya phalasya jananI, na tu tadarthamatiriktAlumAnapramANApekSA / ekasmin dharmiNi bhAvAMze utkaTakoTikasaMzayarUpAyA: sambhAvanAyA eva bahuzo jhaTiti vyavahArahetutvAt / ata eva na parakIyasandehAdipratisandhAnanimittazabdaprayogAdyanupapatiH / na hi kRSivalAdayo'pi kRSyAdau vRSTiM pramAdeva pravartante kintu sambhAvyaiva / itthaJcAnumAne'prAmANyaprakArakapramAyA anutpAde'pyaprAmANyaprakArakasambhAvanayaivAtR mAnatvAvacchedenA'prAmANyavyavahArasyopapattiH / sambhAvanAyAmutkaTatvaJca niSkampapravRtiprayojako dharmavizeSaH / tatprayojakatayA ca liGgadarzanAdyAdaraH / na ca liGgadarzanAdeH sambhAvanAhetutve gauravamiti vAcyam, tadabhAvAprakArakatvaghaTitanizcayatvApekSayA tadadbhAvaprakArakatvaghaTitasaMzayatvasya laghutvAt / na ca dhUmadarzanAtprAgapyartha saMzayarUpa' sambhAvanA'styeva na tu pravRti:, iti vyabhicAra iti vAcyam, dhUmadarzanaprAkkAlInasya tasya vidhyaMze'tutkaTakoTikatvena sambhAvanA'nAtmakatvena vyabhicAravirahAt / 'dhUmadarzanotarakAlInasyApi tasyA'vizeSAt kathamutkaTakoTikatvam' iti cet ? tarhi viziSyaiva dhUmadarzanAderutkaTakoTikArthasaMzayahetutvamAdriyatAmiti navyanAstikAbhiprAyaH / 89 = sakala anumAnamAM apramANatvanI siddhi thai zakaze.' -- to AvuM navyanAstika kathana taddana ayogya che, kAraNa ke --> sakala anumAna apramANa che, kema ke te asaliMgaka anumAnavizeSanuM, jene badhA loko apramANa mAne che, sadharmA = samAna che. je apramANasadaza hoya che te pramANa na hoya - A paNa eka jAtanuM anumAna ja che. to pachI anumAnamAtrane apramANa mAnanAranA mate A vizeSa anumAna paNa anumAnamAM aprAmANyanI siddhi karavAmAM kevI rIte pramANa banI zakaze ? mATe svapakSanI siddhi karavA mATe paNa nAstike anumAnane pramANa mAnavuM paDaze. nAsti :- adhAH / uparokta samasyAnuM samAdhAna me che dRSTasAdharmyathI anumAnamAtrane aprabhAga vAno artha mevo nathI ke dRSTasAdharmsathI anumAnamAtramAM aprAmANyanuM anumAna karI zakAya paraMtu eno matalaba e che ke apramANarUpe prasiddha asahetuka anumAnavizeSanA sAdharmInA jJAnathI anumAnamAtramAM aprAmANyanI saMbhAvanA karI zakAya che. kahevAno Azaya e che ke jo dharmInI sAthe jeno asaMsarga = asaMbaMdha jJAta nathI tevA agRhItaasaMsargaka arthanI smRtirUpa saMbhAvanA haze to te saMskAranA udbodhakarUpe sAdharmsa-darzanAtmaka liMgadarzanathI utpanna thaze ane anumitinuM kArya karaze. jo te saMbhAvanA utkaTakoTika saMzayasvarUpa haze to sAdhAraNadharmadarzanarUpe sAdharmyudarzanAtmaka liMgadarzanathI utpanna thaze ane anumitinuM kArya karaze. A rIte baMne prakAre sAdharmyudarzanAtmaka anumAna pramANano udaya thato nathI. paraMtu smRtirUpa athavA utkaTakoTika saMzayasvarUpa saMbhAvanAno ja janma thAya che. anumAnamAtramAM aprAmANyanI saMbhAvanAthI paNa anumAnamAM prAmANyanizcayanuM vighaTana thaI jAya ja che. AthI anumAnamAM apramANyanI siddhi karavA koI pramANa nA hovA chatAM amane koI ja nukazAna nathI, kAraNa ke saMbhAvanAthI ja adhikAMza vyavahAra cAlatA hoya che. varasAda paDavAno nizcaya na hovA chatAM varasAda paDavAnI saMbhAvanAthI ja kheDUta khetI kare che. nokarI maLavAno pramANathI nizcaya na thayo hovA chatAM nokarI maLavAnI saMbhAvanAthI ja loko arajI kare che ne ! AthI anumAnamAM aprAmANyanI pramA utpanna na thavA chatAM aprAmANyanI saMbhAvanAthI anumAnamAM paNa aprAmANyano vyavahAra thaI zakaze. Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ e0 nyAyAlo prathamaH prakAza * vyAyakusumAalisaMvAdAvedanam * apramANenA'rthA'siddheHprAmANyasaMzayasya ca pravRttyapratibandhakatvAt svataH prAmANyagrahe tatsaMzayA'yogAca / na ca nirvikalpake prAmANyaM na sandihyata eva, kintUttarakAlabhAvinyanugatAkArAvagAhini savikalpake, tatra pramANAbhAvena -------------------bha .---bhAnumatI------- | syAdavAdI tannirAkaroti -> neti / apramANenArthAsindeH / sambhAvanAyA apramANatvena na tato'rthasindiH kAcit sambhavati / vastuto nAstikapakSe sambhAvanAyA evA'sambhavaH / tathAhi sA dRSTaviSaye syAdaSTaviSaye tA? na tAvat hATaviSayiNI sA sambhavati, darzanadazAyAM bhAvanizcayAt / nApi sA'haSTraviSayiNI, adazanadazAyAmabhAvAvadhAraNAt / taduktaM nyAyakusumAJjalo -> 'dRSTyAhaSTyoH kva sandeho bhaavaabhaavvinishcyaat| aSTibAdhite hetau pratyakSAmapi durlabham // (3/6) / kiJca, 'parvato vAhimAn' iti pUrvamananubhavAt sA hi sambhAvanA na smRtirUpApi sambhavati / atha 'yo dhUmavAn sa vahimAn' itivyAptijJAnaM dhUmavatvAvacchedena vahiprakArakaM smRtimanumitisthAnIyAM janayati / parvatatvAMze udabudhdasaMskArasahakRtAda vA tata: 'parvato vahimAn' iti smRti: yathA bundiviSayatAva chedakAvacchiAzaktAdapi tatpadAt niruktazaktigahAhitasaMskAreNa tattadadharmAvacchinnazaktyaMze udabuddhena sahaqatAt parvatatvAdiviziSTopasthitiriti cet ? na, viziSyodabodhakahetutve gauravAda hetvAbhAsAdivaikalyAAsanAccetyanyatra vistara: (syA.ka.9/39 pa.996) natvanumAnasya pramANatvapakSe kuta: tatprAmANyAgrahaH tatprAmANyasaMdeho vA ? tatsatve ca kuta: saMvAdipravRtyupapattiriti cet / na anabhyAsadazAyAM tatprAmANyAgahasya tatsaMzayasya ca sambhavAt na caitAvataivAnumAnasyApramANatvam / na hi sthANorayamaparAdho yadenamandho na pazyati / pravartakajJAne prAmANyAgahasya prAmANyasaMzayasya ca pravRttyapratibandhakatvAt zahitapravattestayAbAdhAt / pravRttigatasaMvAdastu pravartakajJAnaprAmANyaprayojyo na tu prAmANyagrahaprayojya: pravRtitvAvacchinnaM prati tvaprAmANyanizcayAnAlir3itajJAnatvenaiva kAraNateti na pravartakajJAne prAmANyAgrahasya tatsaMzayasya vA pravRttipratibandhakattam / aprAmANyanizcayasya svAtantryeNa pravRtipratibandhakatA / svata: prAmANyagrahe = prAmANyanizcaye tatsaMzayAyogAcca = prAmANyasandehA'sambhavAcca / ayaM ghaTaH' ityAdijJAnAnantaraM tRtIyakSaNe 'idaM jJAnaM pramA na vA ?' iti saMzayo jAyate / nAstikamate tana syAta,svenaiva svapramAtvasya nizcitatvAditi bhAvaH / etaccApAtataH, ayaM ghaTaH' ityAdisavikalpakajJAnasya tRtIyakSaNe hi pramAtvasaMzayaH / tena ca tAro'pi na tasmin pramAttaM gRhyate, tasyA'satmAgaviSayakatvena pramAtvasyaiva tatrAbhAvAt / na ca pAramArthikavyaktimAgaviSayake nirvikalpake pratyakSe tAvat prAmANyaM = saviSayakatvaM na sandita eva svalakSaNaviSayakatvarUpavyAvartakadharmadarzanAtu, svasaMvedanena tataLyaktyAtmakasaviSayakatvanizcayAcca kintu uttarakAlabhAvini = nirvikalpakAdhyakSotarakAlAvacchedena jAyamAne anugatAkArAvagAhini sAmAnyaviSayake savikalpaka eva, tatra = savikalpakapratyakSagocarIbhUte sAmAnyapadArtha pramANAbhAvena tadgocare savikalpakasAkSAtkAre syAvAhI:- na. a. nAvAta vyAjamInadhI, saMbhAvanA mAnadhIsanemArAdhI bharthanI siddhi thaI na zake. arthasaMvAda mATe liMgadarzanathI je jJAna utpanna thAya che tene pramANabhUta ja mAnavuM paDaze. e pramANe bIjuM koI nahIM paNa anumAna pramANa ja che. kadAca anumAnanI aMdara koIne prAmAyano saMzaya paDe to paNa tenAthI pravRtti aTakI javAnI Apatti nahIM Ave, kAraNa ke pravartaka jJAnamAM aprAmAyano nizcaya e pravRttino pratibaMdhaka che, nahIM ke aprAmAyano saMdeha. AthI liMgadarzanathI utpanna thanAra jJAna to nizcayAtmaka ja che, paNa temAM pramANayano kadAcita anabhAsadazAmAM saMzaya thaI zake che. chatAM pravRtti thavAmAM koI bAdha nathI - ema phalita thAya che. pravartaka " mAM aprAmANyano nizcaya thaI jAya to pravRtti na thaI zake. abhyAsadazAmAM to liMgadarzanajanya jJAnamAM svata: prAmAyano nizcaya thavAthI pravartaka jJAnamAM prAmAyano saMzaya paNa asaMbhavita che. tethI tyAre niHsaMdigdha rIte pravRtti thai zakaze. paNa anumAnane pramANa mAnavAmAM na Ave to nAstikanA mate to pratyakSamAM prAmANyanuM bhAna thavuM paNa muzkela che, kAraNa ke pratyakSamAM prAmANyano nizcaya anumAnane AdhIna che, jene tame apramANa mAno cho. apramANabhUta anumAna dvArA pratyakSamAM prAmAyano nirNaya prAmANika kai rIte banI zake ? bAkI prAmAyane svataH grAhya mAnavAmAM Ave to pratyakSamAM prAmANyo saMzaya paNa thai nahIM zake. nAsti - na ca ni.| prAmAyane svata: yA mAnavAmAM Ayeto pratyakSamA prAmAzyanA saMzayanI bhana55ttine nathI raheto, kAraNa ke prAmANyano saMdeha ja asiddha che. nirvikalpaka pratyakSamAM prAmAyano saMzaya ja nathI thato, kAraNa ke aprAmAyanA bAvartaka svalakSaNaviSayakatva dharmanuM temAM bhAna thavAthI temAM aprAmAyano bodha thavo azakya che ane tenA bhAna vinA prAmAyano saMzaya thavo azakya che. A ja rIte jJAna saMvedanazIla hovAthI potAnA saMpUrNa svarUpanuM grAhaka bane che. AthI nirvikalpa pratyakSa potAnA svaprakAzatvasvabhAvane lIdhe saviSayakatvasvarUpa prAmANyane pAga cahAga karI leze, jenA phalasvarUpe nirvikalpamAM prAmAyanuM jJAna thai javAthI aprAmANa jJAnanI saMbhAvanA samApta thai javAne lIdhe temAM prAmAno saMdeha nahIM thai zake, paraMtu nirvikalpaka pratyakSa pachI utpanna thanAra savikalpaka pratyakSamAM ja prAmANyasaMzaya thai zake che, kAraNa ke te nirvikalpajJAnanA AkAra jevA AkAranuM = samAnAkAranuM Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAdidevasUrivacanapariSkAra: * svataH prAmANyagrahAyogAditi vAcyam, sAmAnyasya sattvavyavasthApanena savikalpasyApi sadviSayatvAt / kizcAnumiteH sambhAvanArUpatve 'smarAmi' 'sandelI'ti vA'nuvyavasAyaH syAt, na tu 'anuminomI'ti / -------bhAnamatI - -- - - - - - - - - - - - - - - - svataH = svAtiriktamanapekSya prAmANyagrahAyogAt = paramArthasaviSayakatvalakSaNaprAmANyajJAnA'sambhavAt, koTindayAnupasthityA savikalpake'pi prAmANyasaMzayA'yogAt, asindagocarasaMzayAnudayAditi nayanAstike vAcyam, savikalpakasAkSAtkAragocarIbhUtasya sAmAnyasya sattvavyavasthApanena = satAyA: pramANata: sAdhanena savikalpasyApi saviSayatvAt = paramArthasadgocaratvAt prAmANyamanAvilameva / visahazapariNati: yathA vyAvatapratyayena sidhyati tathaiva sahazapariNatilakSaNaM sAmAnya svArasikAbAdhitAluvatapratyayena sidhyatyeva, anyathA pakSapAtamAtrAt / -> 'sAmAnya diprakAraM tiryavasAmAnyamavaMtAsAmAnyati / prativyakti tulyA pariNatistiryavasAmAnya zabalazAbaleyAdipiNDeSu gotvaM yatheti / pUrvAparapariNAmasAdhAraNaM dravyamUrkhatAsAmAnyaM kadaka-kahaNAghalugAmikAJcanavaditi / (pra.na.ta.pari.1/3-8-4) pramANanayatatvAlokAlakAre zrIvAdidevasUrayaH sthApitavantaH / yadyapIhazodharvatAsAmAnyaM cirasthAyinAM guNaparyAyANAmapi sambhavati tathApi sUtrasthaM dravyapadaM dharmiparamiti na ko'pi doSa (ma.svA.ra.kA.7/pa.89) iti vyaktaM syAdvAdarahasye / yathA caitatatvaM tathA vistarato'smAmi: jayalatAyAM gutpAditamityadhikaM tato'vaseyam / taduktaM madhurAnAdhenApi tattvacintAmaNirahasye-savikanpakavijJAnasyAsAmAgaviSayakatvA'sindeH, anumitiviSayIbhUtAnAM parvatatva-vahitvAdInAM sarveSAmeva pAramArthikatvAditi (ta.ciM.ra. vN.p.16)| yukta tat anumAnasyAprAmANye nirvikalpakajJAnasvA'saviSayakatva-svaviSayakatvaprAmANyAvagAhitvasidiH kathaM syAt ? saviSayakatvAdihetukAlumAnenaivA'saviSayakatvasya jJAnatvahetuvAnumAnenaiva svaviSayakatvasya svetarA'grAhyaprAmANyakatte sati gAhyaprAmANyakatvahetukAlumAnenaiva prAmANyAvagAhitvasya sindaH / na ca tadapi svenaiva gRhyate iti vAcyam, viSayAnavasthAnabhiyA prAmANyataghaTakapadArthAdyatiriktadharmasya svato grAhyatvAnabhyupagamAt (ta.ciM.ra.anu.vaM.pa.21) iti vyaktamuktaM madhurAnAdhena ttvcintaamnnirhsye| navyanAstikamate doSAnttaramAha -> kizca liidarzanajanyAyA anumiteH sambhAvanAkapatve = agahotAsaMsargakArtharamatisvarUpatve bhAvAMze utkaTakoTikasaMzayapatte vA tadanantaraM 'parvataM vahimatvena smarAmi' 'parvataM vahimattvena sandehI'ti vA'nuvyavasAya: syAt, na tu 'parvataM = tahimatvena anuminomI'ti / 'parvataM vahimatvenAnuminomI'tyAnuvyavasAyAnyathAnupapatyA liidarzanajanyasyAnuvyavasAyagocarasya vyavasAyajJAnasyAnumitisvarUpatvameva, anuvyavasAyasya vyavasAyasvarUpanizcAyakatvAt / 'na sandehiI kintu nizceinomI'tyanuvyavasAyAnyathAnupapatyA'pi liidarzanAdijanyajJAnasya na sambhAvanAtmakatvaM kintu nizcayAtmakatvameva / 'idamitthameve'tyavadhAraNamapi vyApijJAnAdijanyajJAnAspa nizcayAtmakatAM sAdhayati saMzayavyAvatAnumititvasyaiva vyAdhijJAnAdijanyAtAvacchedakatvAt / sambhAvanAgAstajanyatve tadadghati nizcayasAmagIpratibadhyatAvacchedakakoTAvanutkaTakoTikatvAdipraveze gauravAditi vyaktaM bhaassaarhsye| etadayAlA cmtkRtmokssrttaato'vseyaa| ----------------------------------------- = sAmAnyanuM avagAhana kare che. paraMtu sAmAnya padArthanA svIkAramAM koi pramANa na hovAve. sAmAnyaviSayaka savikalpaka pratyakSamAM nathI to prAmANya hotuM ke nathI to prAmAgyano svataH graha = bodha hoto. viruddha koTinuM bhAna na thavAthI savikalpaka pratyakSamAM paNa prAmANyasaMdeha thavAno savAla nathI rahetA. viziSTaviSayaka anumAnanI jema savikalpaka pratyakSa pAga apramANa ja che. Ama savikalpaka pratyakSamAM aprAmANyano nizcaya thai javAthI temAM paNa prAmANyasaMzaya asaMbhavita ja che. sAvAhI :- sAmA. / nA, 'sAmAnya pahA prAmANi khopAyI sAmAnyavi55 savi95 pratyakSamA ' mA kathana ayogya che, kAraNa ke vizeSa padArthanI jema sAmAnya padArtha pAga prAmANika che, bAkI vizeSamAM vizeSatA ja asiddha banI jaze. sAmAnya padArthanI sattA pramANathI siddha hovAnA lIdhe savikalpaka pratyakSa paNa nirvikalpaka pratyakSanI jema sarviSayaka ja che. AthI temAM paNa nirvikalpanI jema prAmANyanuM bhAna thaI javAthI prAmANyasaMzayano cArvAkamate uccheda thai jaze, paraMtu rAmAyano saMdeha to anubhavasiddha ja che. AthI savikalpamAtrane ekAMte apramANa kahevuM ucita nathI. manubhiti saMlAvanAsva35 nathI - syAdvAhI kizcA. / 1jI, jI pAta cha sAyani -135 liMganidhI utpanna yanArI anumitine saMbhAvanA-135 mAnayAmA Ave to teno anuvyavasAya "huM yAda karuM chuM' athavA to 'huM saMzaya karuM chuM' Avo thavo joie, kAraNa ke nAstika loko 'saMbhAvanA = dharmImAM jenA asaMbaMdhanuM bhAna nathI thayuM tevA artha (sAdhya)nI smRti athavA to eka dharmImAM bhAva aMzamAM utkaTakoTika saMzaya' AvuM mAne che. jemAM mAtra ghaTAdi viSayanuM bhAna thAya tene vyavasAya kahevAya, jema ke "A ghaTa che' AvuM jJAna tathA vyavasAyAtmaka jJAnanuM jemAM avagAhana thatuM hoya te jJAnane anuvyavasAya kahevAya, jema ke "huM ghaTane jouM chuM' AvA prakAranuM jJAna. A vAtano to nyAyanA prAraMbhika abhyAsIone paNa khyAla hoya ja che. vyavasAyajJAnanA svarUpano nirNaya karavo hoya to anuvyavasAya svarUpa nyAyAdhIza pAse Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 nyAyAloke prathamaH prakAza * asatkhyAtivicAraH 'smRtyAdAvasatkhyAtyupanItAnumititvAbhimAnAt tathAnuvyavasAya' iti cet ? tarhi 'sAkSAtkaromI' dhiyo'nabhimAnatve kA pratyAzA ? na ca tvanmate pratyakSasyApi pramANatvaM yuktam, svarUpavyavasthApakadharmasya tllkssnntvaat| sa ca dharmo'visaMvAditvasvarUpastasya ca pratyakSaprAmANyena gRhItAvinAbhAvasyaiva tadvyavasthApakatvam, - bhAnumatI. = ------ navyanAstikaH zaGkate smRtyAdau agRhItA'saMsargakArthasmRtau bhAvAMze utkaTakoTikasaMzaye ca asatkhyAtyupajItAnumititvAbhimAnAt = asata: ravyAtyA upasthApitasyAnumititvasyA'satsvarUpasyAbhimAnikabudhde : tathAnuvyavasAya: = 'anumilomI'tyanuvyavasAya: / sutau rajatabuddhivadidamavagantavyam / tathAhi 'idaM rajatamiti pratibhAsamAnaM vastu jJAnamartho veti vikalpa galI samute / na tAvadAdya:, antarmukhAkAratayA 'ahaM rajatami' tyahaGkAra sAmAnAdhikaraNyenA'pratibhAsamAnatvena jJAnatvAyogAt, 'idaM rajatamiti bahirmukhatayA prathamAnatvAcca / nApi dvitIyaH, tatsAdhyArthakriyAkAritvAbhAvAt / tato'sadeva tatatra pratibhAtamiti nizcIyate / itthaJcA'satrakhyAtyA yathA rajatatvaM zuktAvupanIyate tathaiva darzitAnyatarasvarUpAyAM sambhAvanAyAmasatkhyAtyA'numititvamupanIyate / ata eva 'parvate vahimaluminomI'tyanuvyavasAya iti cet ? : syAdavAdI samAdhate tarhIti / pratyakSAtmakavyavasAyAnantaraM anuvyavasAyAtmikAyA: 'sAkSAtkaromI'ti dhiyo'nabhimAnatve navyanAstikasya kA pratyAzA ? zakyate hi tatrApyevaM vaktuM yaduta 'asatkhyAtyopanItameva sAkSAtkAratvaM tatra bhAsate yadabhimAnAt 'sAkSAtkaromI'tyanuvyavasAyadhIH / kiJca 'nedaM rajatamiti bAdhakapratyayena vitathajJAnaviSayIkRtasya vastuno'rthatAyA bAdhyamAnatvAtatrA'satkhyAtyA rajatatvopanayane'pi ''anuminomI' tyanuvyavasAyAnantaraM tathAbAdhakapratyayavirahAnnAsatkhyAtyA'numititvasya smRtyAdAvupanItabhAnaM svIkartumarhati / asatkhyAtinirAsastu syAdavAdaratnAkarAdeH (1/11 / pR. 125 ) jJeyaH / nanu pratyakSasya pramANatvAdeva 'sAkSAtkaromI'ti dhiyo 'nabhimAnatvasiddhiriti nAstikAzaGkAyAM satyAM prakaraNakAro hi nAstikamate doSAntaramupadarzayati na ca tvanmate = navyanAstikadarzane pratyakSasya = nirvikalpakAdhyakSasya api pramANatvaM yuktam / atra hetumAha - -> svarUpavyavasthApakadharmasya = svaparasvarUpanizcAyakasya dharmasya tallakSaNatvAt = prAmANyalakSaNatvAt / saH ca = sva- parasvarUpavyavasthApakazcaH dharmaH prakRte abisaMvAditvasvarUpaH / tasya avisaMvAditvasya ca pratyakSaprAmANyeta saha gRhItAvinAbhAvasya = jJAtavyAptikasya eva tadvyavasthApakatvaM = sAkSAtkAragataprAmANyasAdhakatvam / kathaM hi kazcid vyabhicarati kazcicca neti zakyamavagantuM pratyakSamAtrasahAyena ? taduktaM tattvacintAmaNau 'anumAnA'prAmANye pratyakSasyApyapramANatvApateH prAmANyasyAnumeyatvAt svatazca prAmANyagra he tatsaMzayAnupapate: ( ta. ci. anu. khaM. pu. 28 ) iti / na ca svabhAvAdeva kazcit vyabhicarati kazcicca koti vAcyam, kena cihnenAsau nirNeya iti gaveSaNAvyagratvApAtAt / na ca pratyakSAt sahacAragrahAt tannirNaya iti zaGkanIyam, ------ = javuM paDe ane tenA cukAdAne mAnya karavo paDe, kAraNa ke te vyavasAyaviSayaka hovAthI vyavasAyanA svarUpano nirNAyaka che. paraMtu hakIkata to e che ke liMgadarzana pachI je jJAna utpanna thAya che, teno anuvyavasAya 'huM anumiti karuM chuM' evo thAya che. liMgadarzanajanya bodhane jo saMbhAvanAtmaka mAnavAmAM Ave to uparokta anuvyavasAya anupapanna banI jAya. AthI darzita anuvyavasAyanA balathI paNa liMgadarzanajanya vyavasAya jJAnane anumitisvarUpa ja mAnavuM paDaze. smR / nahIM nAsti zrevI sIla "saMbhAvanA pUrvokta smRtisva3ya hoya he bhAvAMzamAM utsmeTika saMzayasva35 hoya paNa temAM asakhyAtithI upasthita thayela anumititvanI AbhimAnika buddhi thavAthI liMgadarzanajanya jJAnano anuvyavasAya 'huM anumiti karuM chuM' evo thAya che. je rIte chIpamAM caLakATane lIdhe asatAkhyAtithI rajatatva upasthita thavAthI 'A cAMdI che' AvuM abhimAna thAya che te ja rIte asakhyAtithI smRti AdimAM anumititva upasthita thavAthI 'huM anumiti karuM chuM' AvI AbhimAnika buddhi utpanna thAya che. asakhyAtino artha ja e che ke tyAM asat = avidyamAna ja dharma koika doSanA lIdhe bhAse che. ~~~ to te vyAjabI nathI, kAraNa ke jo liMgadarzanajanya jJAnanA 'huM anumiti karuM chuM' evA anuvyavasAyane AbhimAnika buddhisvarUpa mAnavAmAM Ave to indriyasannikaryajanya jJAnanA 'huM sAkSAtkAra karu chuM' evA anuvyavasAyane paNa AbhimAnikabuddhirUpa mAnavAnI Apatti Avaze, kAraNa ke tyAM paNa kahI zakAya che ke indriyasannikarSajanya jJAnamAM asakhyAtithI upasthita sAkSAtkAratva bhAse che. 'huM sAkSAtkAra karuM chuM. AvA anuvyavasAya jJAnane mithyAbuddhirUpe siddha thatuM aTakAvavA nAstika pAse koi yukti rahetI nathI, jo te liMgadarzanajanya vyavasAyajJAnanA anuvyavasAyane mithyAbuddhirUpe mAne to. ) pratyakSaprAmANya nAstikamatamAM asaMgata (1) na ca / ! nAsti ! tAraM athana } -> "pratyakSa prabhAga hovAnA sIdhe 'huM sAkSAtara chu' khevI buddhi mithyAbuddhirUpa nahi thai zake'' <~~ yogya nathI, kAraNa ke tArA matamAM pratyakSanuM prAmANya paNa ghaTI zakatuM nathI. AnuM kAraNa e che ke prAmANyanuM lakSaga che sva-paranA svarUpano vyavasthApaka dharma. potAnA (=jJAnanA) ane bIjAnA (=viSayanA) svarUpano vyavasthApaka ke Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * nayanAstikamatamImAMsA * sahacAramAtrasyA'vyavasthApakatvAta, anyathA pArthivatvasya lohalekhyatvavyavasthApakatvaprasaGgAt / avinAbhAvagrahaprakArasya saulabhye ca siddhamanumAnena vibhinnapramAkaraNatvena tasya pramANAntaratvAt / pratyakSe'pi prAmANyasambhAvanAyAzca samucchinnA tadvinizcayakathA, sanmAtrAlambana-svaviSayaprAmANyAvagAhinirvikalpasya svapne'pyapratIteH / ------------------bhAnumatI------------------ sahacAramAtrasya = kevalasya linisAhacaryadarzanasya avyavasthApakatvAt = vyabhicAryavyAbhicArisAdhAraNyena sAdhyAvyAbhicArAsAdhakatvAt anyathA = sahacAragahamAgasya vyavasthApakatve kASThAdAnupalabdhAsya lohalekhyatvasamAnAdhikaraNasya pArthivatvasya vajAdAvapi lohalekhyatvavyavasthApakatvAsAt = lohalekhyatvasAdhakatApateH / anena bhUyodarzanasya tathAtvamiti nirastam, bhUyodarzanasya zataza: pravRttasyApi bhaGgadarzanAditi (nyA. ku.3/7) vyaktaM nyaaykusumaanyjlo| nanu yauva sarve:kadApi yadavatayopalabhyate naiva tat tadavada yathA baka: zyAmikA nopalabhyate / itthamavisaMvAdipratyakSamapyapramANatvena nopalabhyata iti na pratyakSaprAmANyaM durghaTamiti cet ? na, itthamavisaMvAditvAdau avinAbhAvagrahaprakArasya = prAmANyAdinirUpitaLyAziprakArakajJAnopAyasya saulabhye ca sindamanumAnena / na hi tadindriyArthasannikarSotpannAM, dezakAlavyavahitArtha indiyavyApArAsambhavAtu, 'sambandaM vartamAnaca gAdyate ckssuraadinaa'| (pra.sU.zlo.vA.68) iti zlokavArtikavacanAt / na ca tadapramANaM, tathA sati pratyakSaprAmANyazciyavighaTanaprasachAt / ata: vibhinnapramAkaraNatvena = pratyakSapamAtiriktapramAkaraNatvena tasya = vyAzijJAnAdeH pramANAntaratvAt = pratyakSAtiriktapramANatvAt / na ca pratyakSe'pi na pramANata: prAmANyadhI: kintu sambhAvanAta eveti nAtiriktapramANaprasaGga iti vAcyam, yata: pratyakSe'pi = nirvikalpakAdhyakSe'pi prAmANyasambhAvanAvAca samucchinnA tavinizcayakathA = prAmANyanizcayakathA / na ca nirvikalpakAdhyakSa paramArthasatsvalakSaNamAlAlambanatvalakSaNavyAvartakadharmasvaprakAzaviSayatva-prAmANyAnAM nirvikalpasvarUpANAM nAnumAnagAhyatvaM kintu ravato grAhyatvamiti nAdhyakSe prAmANyavinizcayakazocchedaprasaGgo na vApasindAntaH iti nAstikena vaktavyam, sanmAtrAlambanasvaviSayaprAmANyAvagAhinirvikalpasya = paramArthasatsvalakSaNamAgaviSayaka-svaprakAzaviSayaka-prAmANyAvagAhitvena nirvikalpakAdhyakSasya svapne'pyapratIte: / na hyapratItamupagantumarhati, atiprasaGgAditi dik / navyanAstikamataM khaNDayitumupakramate -> yatu iti / tadasadityanenAnveti / zabda - tadupajIvipramANayorevAnAdaracArvAkANAM, tanmUlabhUtAzAnAzvAsAt / anubhavasido lokaprasidhdastvartho nApahotuM zakyate / ata eva | dharma avisaMvAditA ja che. jyAM avisaMvAda hoya tyAM prAmANaya hoya" AvI vyavasthA to ja siddha thai zake ke je prAmANaya sAthe avisaMvAditAnI vyAptinuM bhAna thAya. ekAda sthalamAM avisaMvAda ane prAmANyanuM sAhacarya upalabdha thavA mAtrathI avisaMvAda sarvatra svAdhikaraNamAM prAmANyanI vyavasthA = siddhi karI nA zake, paNa prAmANyanI vyAptinuM avisaMvAdamAM bhAna thAya to ja avisaMvAda sarvatra svAzrayamAM prAmAyane siddha karI zake. je hetumAM sAdhyanI vyAptino nizcaya na thayo hoya, paraMtu kevala sAdhyanA sahAranuM bhAna thayuM hoya tevA sAdhyasahacarita hetuthI sAdhyanI siddhi mAnya karavAmAM Ave to pArthivatva lohalakhyatvanuM vyavasthApaka banavAnI Apatti Avaze. lAkaDuM, patthara, mATIno ghaDo vagere dravyomAM pArthivatva che ane tyAM lohalakhyatva paNa dekhAya che, kAraNa ke lAkaDA vageremAM lokhaMDanI khIlI vagerethI lakhI zakAya che. paraMtu pRthvItva ane lohalakhyatvano Avo sahacAra = ekAdhikaraNavRttitva jovA mAtrathI pArthivatvane lohalakhyatvanuM vyavasthApaka = sAdhaka mAnavAmAM Ave to vajamAM pAga lohalekhyatvanI siddhi thavAnI Apatti Avaze, kAraNa ke temAM pRthvItva che ja. paNa hakIkata e che ke game teTalI lokhaMDanI khIlI, khIlA ke kuhADAthI vajamAM lisoTA pADavAnA prayatno karo, paraMtu vajamAM tenI koI ja asara nathI dekhAtI. AthI je hetumAM sAdhyanI vyAminuM bhAna thayuM hoya te hetu ja sAdhyano vyavasthApaka banI zake - Ama mAnavuM ja paDaze. paraMtu kevala pratyakSa dvArA to vyAtigraha zakya nathI, kAraNa ke trikAlavartI trilokavartI sakala sAdhyanI vyAptinuM hetumAM bhAna karavA mATe pratyakSa asamartha che. vartamAnakAlIna indriyasaMbaddha padArthanuM ja pratyakSa dvArA jJAna thai zake che. indriyasaMgnikarSa vinA saMkala sAdhyanI vyAminuM hetumAM bhAna karavAnI paddhati je nAstikane sulabha hoya to to pratyakSathI bhinna rUpe anumAna pramANa siddha thai jaze, kAraNa ke indriyasannikarSajanya pramAthI bhinna pramA utpanna karanAra pramANa pratyakSa pramANathI bhinna ja hoya. je vibhinna pramAnuM kAraNa hoya te svataMtra pramANa hoya - Avo niyama prasiddha che. je A rIte pratyakSathI bhinna pramANAnI siddhinA bhayathI nAstika ema kahe ke - pratyakSamAM pANa prAmANyanI pramAM utpanna nathI thatI, paraMtu kevaLa saMbhAvanA ja thAya che. tethI atirikta anumAna pramANanI siddhi thavAnI Apattine avakAza nahIM rahe. <-- to te prAmAyo kayAMya paNa nizcaya na thavAnI pratyakSamAM, anumAnamAM ke bIjA kayAMya paNa prAmANyanA nizcayanI vAta ja uDI jaze. -> nivise: pratyakSamA sanmAtravi55-1, 15zavi55-1 ne prAmAzya - Ageya yona svataH mAna yAyace. AthI pramAthanizcaya muzkela nathI.' <- AvuM nAstikakathana taddana bogasa che, kAraNa ke sanmAtraviSaya:- svaprakAzaviSayakaprAmAyaavagAhI evA nirvikalpaka pratyakSanuM svapnamAM paNa bhAna thatuM nathI. tethI tevA nirvikalpaka pratyakSamAM sanmAtraviSayakatva AdinI siddhi anumAnathI karavAmAM Ave to pachI anumAnamAM prAmAyano apalA5 nAstika nahIM karI zake. Ama eka bAju vAgha ane bIjI bAju Aga - evI nAstikanI hAlata sarjAya che. Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 nyAyAloke prathamaH prakAza * zabdasya svAtaMtryeNa prAmANyAvedanam yattu pratyakSasyApi tAntrikalakSaNA'lakSitasyaiva lokasaMvyavahAracaturasya prAmANyaM nAtathAbhUtasya / ata eva anumAnamapi tAntrikalakSaNalakSitamevA'pramANatvena pratipAdyate, na gopAlAdyanalapratipattirUpamiti, tadasat tasyApi vastutaH tAntrikalakSaNalakSitatvAdityanumAnaM pramANam / evamAgamo'pi / -- bhAnumatI - LLLL pratyakSasyApi tAntrikalakSaNAlakSitasyaiva = nyAya-boddha-jainAditantroktavidhisampannabhinnasyaiva lokasaMvyavahAracaturasya 'ayaM ghaTa' ityAdirUpasya prAmANyaM svIkriyate na atathAbhUtasya = nyAyajainAdizAstropavarNitasyAlaukikapratyakSAvadhi-manaH paryava- kevalapratyakSAdyAtmakasya / ata eva = zabda-tadupajIvipramANamUlabhUtApapuruSa nAzvAsAdeva, anumAnamapi tAntrikalakSaNalakSitameva = nyAya- jainAdidarzanokta-vidhisampalAmeta apramANatvena pratipAdyate tAdRzapratyakSavat, na tu gopAlAdyanalapratipatirUpaM = AbAlagopAlAGganAdisAdhAraNAnalAdipratipatisvarUpam, anyathA vyavahArA'nirvAhAditi / prakaraNakArastannirAkaroti -> tadasaditi / tasyApi tAntrikalakSaNalakSitatvalakSaNapratya kSAdiparibhASaNasyApi, vastutaH tAntrikalakSaNalakSitatvAt = cArvAkatantroktalakSaNAkrAntatvAt tvanmatAnusAreNaiva parAhatatvam / na ca tAntrikavidhikalitatvaM tadakalitatvaM vA prAmANyasya bAdhakaM sAdhakaM vA kintvarthatathAtvameva tathA / iti heto: avisaMvAdi anumAnaM pramANam, tadvati tatprakArakatvAvagAhitvAt / evaM = darzitarItyA Agamo'pi = AptapuruSavacanamapi pramANam, abAdhitArthapratipAdakatvAt / na cAnAkAMkSAdipadeSvapratyAyakatvadarzanAdanyatrApi pramANatvAnAzvAsa iti vAcyam, pratyakSe'pi tadanudArAt, aduSTasAmagrIprabhavatvena prAmANyopapAdanacabhayatra tulyameva / na ca zAstroktArthAnAM visaMvAdadarzanAtadaprAmANyamiti vaktavyam, tadavisaMvAdasyaitAsiddheH, kvacid vihitakarmaNa: phalAbhAvasyAGgavaikalyAdyadhInatvAt / etena zabdo'pi na mAnaM, parasparavirutArthAbhidhAyakAnAmAgamAnAM vinigantumazakyatvAt, zabdasya vAsanAmAtraprabhavatvAt, tanmAtrajanakatvAcca, anyathA'sadarthapratipAdaka zabdaprayogasya durghaTatvaM syAditi parAstam, sadAgame virodhasyaivAsiddheH virodhAlAkalitAgamasyaiva pramANatvena svIkArAt, 'zabdAt nizcanomi na tu sandehi' ityanuvyavasAyAd vAsanAmAtrajanakatvAyogAt / etenAstu zabdaprAmANyaM tathApi kA svataMtratayA kintvanumAnavidhayaiva, aite padArthA mithaH saMsargavantaH, AkAMkSAdimatpadasmAritatvAdityAdidizA'numAnAditi nirastam 'anumilomI'ti dhiyA pramAvizeSasiddheH pramANAntarasiddhivat 'zAbdayAmI' tidhiyA pramAvizeSasiddheH tatrApi pramANAntarasiddhirapratyUhaiva, vyAptyAdijJAnaM vinA'pi zabdAdAhatyArthapratItezca na tasyAnumAnatvamiti vyaktaM bhASArahasye (gA. 98/pu. 12) / = so'siddha anumAna prAmAeyavAhI navyanAsti pUrvapakSa:- yattu / zabdaprAmAeyanA bhUlabhUta Ama purupanA astitvamAM vizvAsa rAmavAnuM zrerdha sAdhana ke AdhAra na hovAthI zabda ane zabdopajIvI = zabdAvalaMbI pramANa ja amane amAnya che. bAkI lokasiddha arthano apalApa to thai ja kevI rIte zake ? mATe nyAya- sAMkhya-boddha-jainAdi tantrokta lakSaNothI yukta evA pratyakSano ke anumAnano ame svIkAra nathI karatA. bAkI bauddhajainAdizAstrokta lakSaNothI rahita ane lokavyavasthAmAM nipuNa evA pratyakSamAM ke anumAnamAM prAmANya amane mAnya ja che. jainAdi darzano 'huM jJAnI chuM', 'huM sukhI chuM' AvA pratyakSamAM pratIyamAna jJAna-sukhanA AdhArarUpe zarIrathI bhinna AtmAne 'huM' padathI svIkAre che, teno ja amane vAMdho che. bAkI 'A ghaTa che.' AvA lokaprasiddha vyavahAranA samarthaka pratyakSano ame apalApa nathI karatA, paNa pramANarUpe svIkArIe chIe ja. e ja rIte 'jJAnAzraya zarIrabhinna che, anyathA bAlakanI AdyastanapAnapravRti anupapanna banaze...' ityAdi nyAyAditantrokta anumAnane ja ame apramANarUpe mAnIe chIe, bAkI dhUmane joine dhUmanI utpattinA Azraya parvata vageremAM agninA astitvanuM bhAna bAla-gopAla badhAne thAya che. tenA prAmANyano ame asvIkAra nathI karatA, kAraNa ke A jJAnane apramANa mAnavAmAM Ave to tenA dvArA thato prasiddha saMvAdI lokavyavahAra koi rIte ghaTI zakaze nahIM. mATe ame nyAya - jainAditantrokta anumAnamAM ja prAmANyano asvIkAra karIe chIe, lokaprasiddha anumAnamAM nahIM. uttarapakSa :- tadasat / tAntrilakSAgasUthita pratyakSa, anumAna prabhAga ana trAgA pratyakSa, anumAna pramANa che - AvuM navyanAstikanuM kathana paNa vAstavamAM tAMtrika = nAstikadarzanokta lakSaNothI ja sUcita hovAthI nyAya-jainAdi taMtroktavidhisaMpanna alaukika pratyakSa, anumAnanI jema uparokta vAkya paNa aprAmANika ja siddha thAya che. paraMtu potAnA darzanamAM batAvelA lakSaNathI yukta jJAnane pramANa kahevuM ane anyadarzanokta jJAnane apramANa kahevuM - e paNa eka jAtano draSTirAga - vyaktirAga hovAthI sajjanane tyAjaya che. mArA bagIcAmAM uge te gulAba ane bIje ThekANe uge te gulAba nahi, paNa dhaturAnuM phUla - Ama na kahevAya. mATe bAla-gopAlapratIta lokaprasiddha anumAnanI jema anyadarzanokta AtmasAdhaka anumAna paNa pramANa ja che, kAraNa ke teno viSaya abAdhita ja che. cAhe svadarzanaprarUpita hoya ke paradarzanapradarzita hoya paNa te anumAnAdi jo arthatathAtvanizcAyaka hoya / to jarUra pramANa ja che. sAcuM ane sAruM te ja mAruM, nahIM ke mAruM te ja sAcuM ane sAruM. A ja rIte Agama paNa pramANa che, jo teno artha abAdhita hoya to. TUMkamAM,avisaMvAdI hoya te badhuM ja pramANa che. cAhe te pratyakSa hoya, anumAna hoya ke Agama hoya. Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * bhUtacaitanyatAdimatamImAMsA * 1 yadapyuktaM 'paryanuyogamAtraM kriyate' iti, tatra paryanuyogo'pyapramANamUlakaH kathaM paraM prati kartavyaH ? atha parasyAtiprasaGgApAdanarUpaparyanuyoge na dUSaNamiti cet ? na tasyApi tyAptimUlatvAt, tatprAmANye'numAnaprAmANyApAtAt / anumAnazcAtmani - jJAnAdayo dravyAzritA guNatvAdrUpavaditi / na ca bhUtAnyeva caitanyopAdAnAni, pratyekaM teSu sattvakaThinatvAdivadupalambhaprasaGgAt / ------------------ patA - - - - - - - - - - - -- - - - - - yadapyuktaM -> lipagasAdhakamAjAbhAve'pi parAbhyupagate paryanayogamAtraM = praNAmAgaM kriyate (pa. 81) iti, tatra parAbhyupagate paryanuyogo'pi apramANamUlaka: = pramANazUnyaH kathaM paraM prati kartavyaH ? na hi sAdhakabAdhakamAnatirahe para: parpagujyate, uddezyA'pasibdalA svasta nigRhItattapasahAt, padapatatinimitA'pasindatA .mAttApota / atha parasya = prativAditaH, atiprasajhApAdanarUpaparyanuyoge = :aniSTrApAdanastarUpe parganuyoge na stanigahAdilakSaNaM dUSaNamiti cet ? na, tasyApi = paraspAniSThApAdanasyApi vyAptimUlatvAt = avinAbhAtapagoyatvAt / pIjo devadato lagAni divA na muhatate, ziAmojI spAdityApAdAraNa lAzijJAnapAmAlAnAgupagame'sambhavAt / tatprAmANye = gAzijJAnAdipAmAgastIkAre anumAnaprAmANyApAtAt / itthamanumAnasya pAmAgaM sAhagittA tata AtmAnaM sAdhasitamapakramate -> anumAnacAtmani = AtmagocaramajamAnAsa, viSagatApA: sAmrArthatvAt / tadevAha -> jJAnAdayo dravyAzritAH, guNatvAdUpavaditi / guNatvasya dayAthAtvagAyatvena jJAnAzAthalavilA''tmana: sindirityAtUtam / tadavataM syAdavAdaratnAkare zrIvAdidevasUribhirapi -> jJAna-suvAditamupAdAnapUrvaka kAryatvAda ghalAdivat, rUpAdijJAtAM vacidAdhitaM gaNatvAdUpAditaditi (rUgA.ra.pari.7/sU.15-pa.9087) / na ca padhilAdIni bhUtAnyeva caitanyopAdAnAni = jJAjasamavAyAdhikAragAnIti jJAnAzrayatvena kA bhUtAtirivatAtmasiddhiriti zaThanIyam, pratyekaM = asaiyAtAtasthAyAM teSu = pathitIjalAnAlAdiSa bhUteSu sattva-kaThinatvAdivat = bhUtasAmAnyadharmatte satvAdivat bhUtavizeSadharmatve ca katinatvAdivat gogyatvAt tadapalambhaprasaGghAt = caitanyopaladhyApateH / tadavataM zAstravArtAsamuccaye zrIharibhadrasUribhiH acetanAni bhUtAni kA tadadharmo na tatpalam / cetanA'stei ca yasyaM sa evAtmeti cApare / padIya bhUtadharma: syAt -- - - - - - - - - - - - - - -- -- - - - - - - - - - ---- - - - - - - - -- nAstine prazna haravAno adhidhAra nathI, svAhI :- yd.| vil, pUrva (14-85) nAsti -> pratipAhInA siddhAMtamA dUpA, tAmATe ame prazna pUchIe chIe, je teno javAba prativAdI na ApI zake to te vAdamAM hArI jAya che. paNa ATalA mAtrathI pratyakSabhinna AgamAdi pramANanI siddhi thatI nathI. <- te vAta pAga barAbara nathI, kAraNa ke prazna pANa pramAAgamUlaka ja karI zakAya. e pramANa upara AdhAra rAkhato potAno prazna bIjAne kevI rIte karI zakAya ? ahIM ema kahevuM ke --> 'prativAdIne Apatti ApavA35 praznanuM uddabhAvana karavAmAM koi pAra nathI. te mATe pramANanI zodha karavAnI jarUra karavAnI jarUra nathI.' <-- pAga vyAjabI nathI.AnuM kAraNa e che ke prativAdI matamAM Apatti ApavI hoya to te atiprasaMgopAdana pAza vyAtimUlaka ja hoya dA.ta. "jIvato devadatta gharamAM nathI' ema mAnazo to 'te bahAra che' ema mAnavuM paDaze- AvuM ApAdana karavuM hoya to jIvaMta vyaktinI gharamAM gerahAjarImAM bahAra hAjarInI vyAmi mAnavI ja paDe. to ja "devadattanI bahAra hAjarI mAnavI paDaze' evuM ApAdana thai zake. vyAtijJAna vinA to koI aniTa ApAdana thai nA zake. 'kAgaDo kALo hoya to rAmacaMdrajI pAga kALA hovA joie' AvI beDhaMgI Apatti kayAreya ApI nA zakAya.tethI jo aniTa ApAdananA AdhArabhUta vyAtijJAnane pramANa mAnavAmAM Ave to te anumAna hovAnA lIdhe "anumAna pramANa che." AvuM siddha thaI jaze. "AtmAnuM sAdhaka koi pramANa ja nathI' evI zaMkA na karavI, kAraNa ke - zarIra yaitanyamAzraya nathI. sthAvAhI :- anu. / mAmAnusAra pramANa 127. mArate pramANa-> zAnamAdriyAzrita cha, rAte guga che. je je guNa hoya che te dravyamAM rahe che. jema ke rUpa guNa hovAthI pRthvI vageremAM Azrita che. jJAna paNa guNa hovAnA lIdhe vyAzrita ja hovAnuM siddha thAya che. jJAnAdinA Azraya tarIke je dravya siddha thAya che, te ja AtmA che. ahIM evI zaMkA thAya ke --- cetanyanuM upAdAna kArAga pRthvI, pANI vagere bhUta dravyo ja hovAthI jJAnAdinA thayarUpe pRthvI vagere bhUta mAnI zakAya che. mATe bhUtathI atirikana AtmAnI zAnAthayarUpe siddhi nahIM thai zake. <-- to te ucita nathI, kAraNa ke cetanA je bhUtapadArthano dharma hoya to te pratyeka = asaMhata bhUtapadArthamAM paNa upalabdha thavAnI Apatti Avaze. lataH zarIrAtmaka saMghAtathI bhinna je koi pAga bhUtapadArthanI sAthe indriyo sannikarSa thaze tyAre temAM cetanAnA pratyakSanI Apati Avaze. jo cetanAne bhUtano sAmAnya dharma mAnavAmAM Ave to sattA vagerenI samAna sarva svataMtra bhUtapadArthamAM tenA pratyakSanI Apatti Avaze. je cetanAne bhUtano vizeSa dharma arthAna amuka bhUtano ja dharma mAnavAmAM Ave to te bhUta sAthe jyAre indriyasannikarma thaze tyAre temAM kAThinya-va-mRdutvagabdha vagere vizeSa dharmanA pratyakSanI jema cetanAno sAkSAtkAra thavAnI Apatti Avaze. Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manAyo: cetanA-zakticaitanyayomedapanAnvayaM zakti: cetanA ___e6 vyAyAloke prathama: prakAza: * zAsavArtAsamuccaya-sAMkhyasUtra-viSNupurANa-yogazAstravRtisaMvAda: * 'zaktirUpeNa pratyeka bhUteSu satyeva cetanA nopalabhyate' iti cet ? nanviyaM zaktizcetanAto bhinnA'bhinnA vA ? Aye cetanAzaktyorasambandhaH,pratyekaM bhUtAnAM tacchaktiyogitve'pi cetanAyogAnupapattizca / ___antye irIra iva tatra tadupalambhaprasaGgaH / ------------------bhAnumatI------------------ pratyekaM teSu sarvadA / upalaTota satvAdi-kaThinatvAdayo yathA // (2/35-32) / yathoktaM sAikhyasUtre'pi - dehAdivyatirikto'sau, vaicitryAt (6/2) / viSNupurANe'pi - samastAvayavebhyastvaM pRthambhUya vyavasthitaH / ko'hamityatra nipuNo bhUtvA cittya pArthiva ! // (2/93/9e) ityuktam / yogazAstravRtto api -> zarIrameva cet kartR, na karta tadacetanam / bhUtacaitanyayogAt cetanaM tadasaGgatam // mayA dRSTaM zrutaM spRSTaM ghAtamAsvAditaM smRtam / ityekakartRkAbhAvAt bhUtacidavAdinaH katham // (pra.2/gA.19) atha zaktirUpeNa = zaktyAtmanA pratyekaM asaGghAtAvasthAyAM pRthivyAdiSu bhUteSu satI = vartamAnA eva, vyaktirUpAkrAtasyaiva yogyatvAdaLyaktarUpA sA cetanA nopalabhyate / na ca zaktirUpeNa satI cetanA asa na hyanupalabdhimAgAdevAbhAva: sidhyati, kintu yogyAnupalabdhyA / na cAtra sA'stei, tatra tadUpAvacchinAyAstasthA ayogyatvAditi cet ? pradarzitaM pratTokabhatacaitanyavAdimatamapAkarta syAdavAdI kAkvA brUte -> nanviyaM zakti: cetanAto bhinnA'bhinnA vA ? iti pakSandayI pratiSThate / Adhe = zakticaitanyayorbhedapakSe cetanA-zaktyorasambandha: / na hi vi dhya- himAcalayoriva sarvathA bhinnayo: cetanA-zaktyoH sambandhaH sambhavati / doSAntaramAvedayati -> pratyeka asaDyAtadazAyAM bhUtAnAM tacchaktiyogitve'pi = cetanAzaktiyogitve'pi cetanAyogAnupapattizca = caitavyasambandhAsaitizca / na hi sarvathA cetanAbhitanAyAH zakteH pratyekaM bhUteSu sattve sidhde caitanyasatvamApadyate / antye = cetanAzaktyorabhedapakSe zarIre = saghAtAvasthAyAM iva tatra = pratyekamasaMhatAvasthAyAM bhUteSu tadupalambhaprasaGgaH = caitanyopalabdhyApatiH / caitanyA'bhinnazate: yogyatve prAgapi caitanyopalabdhiprasaGgaH, tadayogyatve tu pazcAdapi cetanAjupalabdhiprasaGga iti tAtparyam / na ca cetanAyA: svAbhivyaktirUpA tajjanakatAkhyA zaktiH svarUpato nirvikalpakaviSayiNyapi tadarUpeNa savikalpagocaretareti na doSa iti vAcyam, vyaktacetanAyA apyutaracetanAjanakatayA zaktirUpeNA'yogyatvaprasaGghAt / na ca cetanAtvenaiva sA yogyA na tu zaktirUpeNeti vAcyam, pratyekadazAyAmapi cetanAtvena yogyatvApate: yadavA cetanAyA: cetanAzUnyatvApatteriti vyaktaM syAdavAdakalpalatAyAm (sta. " kA. 34) / tadaktaM syAdavAdaratnAkare'pi -> 'navazaktirUpatA vyaktacaitanyAda vyatiriktA'vyatiriktA vA ? vyatireke parityakto'bhivyaktipakSaH, samuditAvasthabhUtebhya: zaktivyatiriktasyA'pUrvasvAspa samutpateH / avyatirera caitanyameva, na kAcicchakti ma / tathA kathaM tadAnImapi tadapalambho na bhavet ?' <- (syA. ra. 7/11. pU. 1086) ityAdikam / nala pratyekamasaMhatAvasthAyAM bhUteSu anabhivyaktatvAt tadAnIM tadanupalambhaH = cetanAjupalabdhiH iti cet ? darzitalokAyatikAzahAyAM syAdavAdI punaH kAkvA pratyuttaragati -> nanu keyamanabhivyakti: 1 anupalabdhirvA''varaNaM vA ? iti pakSobhayI pratyakSIbobhavIti / Adhe anupalabdhirupAnabhivyaktisvIkArapakSe 'kathaM na pratyekaM bhUteSu cetanopalabdhi: ?' iti paryanuyoge 'anabhivyaktatvAtadanupalaMbha ityevaM pratyuttarasya 'anupalabdhyA ------------------------------ --- ------ zaThita3pe pratye'bhUtabhA yetanAnA astitvanI vidhAraNA shkti.| alI bhUtathaitanyapAhIrathI ma vAmAM Ave cha -> yetanA pratye asaMta bhUtamA rAkhe che. 5 asaMhata = svataMtra bhUtamAM te zaktirUpe = avyaktarUpe rahe che. AthI asaMhata avasthAmAM bhUta sAthe indriyasannikarSa thavA chatAM temAM cetanAnA sAkSAtkAranI Apattine avakAza nathI raheto. vyakta caitanya ja sAkSAtkArayogya che, je bhUtapadArthonA samudAyamAM ja hoya che. <- paraMtu A vAta vyAjabI nathI, kAraNa ke amAro ahIM prazna e che ke pratyeka bhUtamAM cetanA je zaktirUpe rahelI che, te zakti zuM che ? A zakti cetanAthI bhinna che ke abhinna che ? e prathama vikalpa svIkArIne ema kahevAmAM Ave ke - zakti cetanAthI bhinna che, <- to te asaMgata che, kAraNa ke cetanAne zaktithI sarvathA bhinna mAnavAmAM Ave to cetanA ane zaktino saMbaMdha ja nahIM thaI zake. viMdhyAcala ane himAcala banne paraspara sarvathA bhinna che to parasparathI asaMbaddha che. te ja rIte cetanA ane zakti paraspara sarvathA bhinna hoya to paraspara asaMbaddha ja raheze. vaLI, bIjI vAta e che ke caitanyane zaktithI ekAMte bhinna mAnavAmAM Ave to pratyeka bhUtapadArthamAM cetanAzaktino saMsarga hovA chatAM tenAthI pratyeka bhUtamAM caitanyano yoga = saMbaMdha siddha thai nA zake. tathA cetanA ane zakti vacce ekAMte abheda mAnavAmAM Ave to zarIramAM jema cetanA upalabdha thAya che tema pratyeka bhUtapadArthamAM paNa cetanAno sAkSAtkAra thavAnI Apatti Avaze, kema ke pUrvottarakAlIna caitanya to samAna ja che. Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhivyaktisamIkSA 1y anabhivyaktatvAttadanupalambha iti cet ? nanu ke yamanabhivyaktiH ? anupalabdhirvA''varaNaM vA ? | Aye'nupalabdhyA'nupalabdhirityanuttaram / antye cAvaraNaM svajJAnapratibandhakasambandha iti tAdRzAtiriktapadArthAbhyupagame tattvasaGkhyAvirodhaH / na ca bhUtasvarUpaM teSAmanyataradeva vA''varaNaM, vyaJjakatvAvaraNatvayorvirodhena tattvenAbhimatAnAM bhUtAnAmAvaraNatvAyogAt / _ 'viziSTaparimANAbhAvAtpratyekaM bhUteSu caitanyAvaraNamiti bAlajalpitam, tathA sati pariNAmasyaiva vyaJjakatvaprasaGgAt, ------------------bhAnumatI ------------ ------ = anupalabdhatvena cetanAyA anupalabdhiH ityarthakatvena ghaTakuTIprabhAtanyAyApAtAt tadataraM = anuttaraM utarAnahamiti syAdavAdino'bhiprAyaH / antye = AvaraNasvarUpAnabhivyaktipakSe ca abhivyaktipadavAcyaM AvaraNaM prakRte svajJAnapratibandhakasambandhaH = caitanyopalabdhivirodhisaMsargAtmakameva svIkartavyamiti tAdRzAtiriktapadArthAbhyupagame = pathivIjalAdibhUtacatuSkabhina-caitanyopalabdhipratibandhakasaMsargalakSaNapadArthasvIkAre tatvasaikhyAvirodha: = 'pRthivyApastejovAyuriti tatvAni' iti bRhaspatisUtroktatatvacatuSkavyAghAta: / tadaktaM zAstravArtAsamuccaye - anabhivyaktirapyasyA vyAyato nopapadyate / Avatirna yadanyena tatvasahakhyAvirodhata: // <- (sta. 9/kA.31) iti| na ca bhUtasvarUpaM teSAM = pRthivIjalAnalAnilAnAM anyataradeva vAvaraNaM svIkriyate na tu tadatiriktamiti vAcyam, vyaJjakatvAvaraNatvayoH = caitanyasAkSAtkArajanakatva-tajjanakIbhUtAbhAvapratiyogitvayo: virodhena tatvena = caitanyasAkSAtkArajanakatvena abhimatAnAM pakhyAdInAM bhUtAnAM bhUtatvena pRthivIjalAnalAnilAnyatamatvena vA AvaraNatvAyogAt = caitanyasAkSAtkArajanakIbhUtAbhAvapratiyogitvA'sambhavAt / taduktaM zAstravArtAsamuccaye -> na cAsau tatsvarUpeNa teSAmanyatareNa vA / vyaJjakatvapratijJAnAlAvati akaM yataH // <- (9/36) iti / nanu viziSTapariNAmAbhAvAt = kAyAkArapariNAmatirahAt pratyekaM bhUteSu caitanyAvaraNaM - caitanyasAkSAtkArajanakIbhatAbhAvapratiyogitvamiti cet ? aho ! bAlajalpitam / tathA sati = viziSTrapariNAmAbhAvasya caitanyasAkSAtkArapatibandhakatve tadabhAtatvena tadadhetutte gauravAt pariNAmasyaiva = viziSTrapariNAmauta vyaJjakatvaprasAt = caitanyasAkSAtkArakAraNatApaterityarthaH / AvArakatvasya bhAvatvavyApyatvena tathAtte tasya bhAvatvApateH / na cAvArakatvaM na bhAvatvavyApyama, andhakAre vyabhicArAditi vAcyama, tamaso *analivyaThitanI vyAjyA nAstiThabhate asaMgata* an.| aba nAsti oma -> pratye: avasthAmA bhUtayatu5mA yetanA abhiyAna DopAthI nosAmA yatI nathI. paraMtu teno artha evo nathI ke pRthvI,jala vagere svataMtra hoya tyAre temAM cetanA ja nathI hotI. <- to te vAta barAbara nathI, kAraNa ke A anabhivyakti eTale zuM ? evo prazna ahIM upasthita thAya che.anabhivyakti = anupalabdhi ke AvaraNa ? A be vikalpamAMthI ja koI eka vikalpa mAnya karavo paDaze. emAMthI prathama vikalpa arthAt anabhivyakti = anupalabdhi (=sAkSAtkArano abhAva) mAnya karavAmAM Ave to -> *pratyeka bhUtapadArthamAM cetanA hoya to pratyeka avasthAmAM teno sAkSAtkAra kema thato nathI ? <- AvA praznanA javAbamAM nAstike je javAba Apyo ke -> "pratyeka bhUtapadArthamAM cetanA anabhivyakata hovAthI teno sAkSAtkAra thato nathI. --- teno artha evo phalita thaze ke "pratyeka bhUtapadArthamAM cetanAnuM pratyakSa na thatuM hovAthI tenuM pratyakSa thatuM nathI.' paraMtu A javAba e javAba na kahevAya, kAraNa ke "catra kema khAto nathI? A praznanA javAbamAM "catra khAto na hovAthI khAto nathI' Avo javAba ApavAmAM jema prazna ane pratyuttara banne samAna ja banI jAya che. te ja rIte pratyakSa na thatuM hovAnA lIdhe pratyeka avasthAmAM bhUtapadArthamAM cetanAnuM pratyakSa thatuM nathI' AvA kathanamAM savAla ane javAba tulya banI jAya che. je aMtya = bIjo vikalpa mAnya karavAmAM Ave ke "anabhivyakita = AvarAga' to te paNa barAbara nathI, kAraNa ke cetanAnI abhivyakitano artha cetanAnuM AvaraNa ja mAnavuM paDaze. arthAt "asaMhata bhUtapadArthamAM cetanA anabhivyakata hoya che.' teno artha evo mAnavo paDaze ke asahabhUta avasthAmAM cetanA AvRta hoya che. cetanAnA AvaraNano artha bIjo koi nahIM thAya pANa - "cetanAnA sAkSAtkAranA pratibaMdhakano saMbaMdha = cetanAnuM AvarAga' - AvuM mAnavuM paDaze. have ahIM pharI pAcho prazna thAya ke - bhUtapadArthamAM asaMhata avasthAmAM je cetAjJAnapratibaMdhakasaMsarga che, tenuM svarUpa zuM che ? jo te saMsarga pRthvI, jala, teja, vAyu svarUpa bhUtacatuSkathI bhinna hoya to pRthvI, jala, teja, vAyu A cAra ja tatva che' AvA cArvAkasUtrokata arthano bAdha thavAthI taqsaMkhyAno vyAghAta thai jaze. pAMcamA tattvano svIkAra karavAnI Apatti Avaze. te AvaraNamAM bhUtasvarUpa ke bhUtacatuSaanyataratvena rUpeNa caitanyaAvaraNatA mAnI zakAya tema nathI, kAraNa ke vyaMjakatA ane AvArakatA dharma paraspara virodhI hovAthI cetanA sAkSAtkArajanakarUpe nAstikane saMmata bhUtamAM cetanAnI Avaka ghaTI nA zake. * hAyAghAraparizAbhano abhAva AvarA nathI vishi.| -> 'zarIra pRthvI vagaire yAra (bhUtIno vizizimAma cha. bhA pariNAmanobhamA yetanAno mApA che. saMta bhUtomAM A pariNAma na hovAnA lIdhe cetanAnI anubhUti thatI nathI.' -- AvI nAstikanI vAta to bAlavANI ja lAge che, kAraNa ke viziSTapariNAmAbhAvane cetanAno AvAraka mAnavAmAM Ave to tenA abhAvane arthAt viziSTapariNAmAbhAvanA abhAvane Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 vyAyAloke prathamaH prakAza: *Atmano lokasindatvopapAdanam * / pariNAmasya bhUtAbhede sadA tadabhivyaktiprasaGgAt tadbhede ca tattvasaGkhyAvirodhAt / 'pariNAma: svakAle bhUtAbhinna' iti tu kAlAnabhyupagamAdanuktisambhavam / lokasiddhatadAzrayaNe tu ------------------bhAnumatI ------------------ dravyatvenAlyA vyavasthApitatvAt / tucchatvAdabhAtaspa nAvArakatvamiti tathAtve bhAvatvApatirityanye / tadaktaM zAstravAsimuccaye -> viziSTapariNAmAbhAvo'pi hyagA''vatirna vai / bhAvatA''stathA nAma avatvaprasaktaH // (9/35) / kApAtArapariNAmalakSaNaM taiziSTyAmapi na caitanyajanakaM sambhavati, mRtadehe'pi tatotpAdApateH / taduktaM syAdavAdaratnAkare -> kAgAkArapariNAmo vaiziSTyaM yadi ceSyate / tadA matazarIre'pi kathaM ta ciddata: // 198 / / (5/11) iti / kisa pariNAmasya = vivakSitaviziSTapariNAmasya bhUtAbhede sadA = indrigatiSayasamprayogakAle tadabhivyaktiprasaGgAt = caitanyasAkSAtkArajanakatApate:, bhUtAbhitaviziSTapariNAmaspa yAvaddhatakAlamAditvAt, tadrede = viziSTrapariNAmasya bhUtavyatireke ca catuSTayabahivana tattvasaikhyAvirodhAt = 'catvAryeta tatvAni' iti vibhAgavyAghAtApAtAt / tadaktaM zAstrAvArtAsamuccaye -> na cAsau bhUtabhilo yat tato vyaktiH sadA bhavet / bhede tvadhikamavena tatvasaMkhyA na gujyate // <- (9/38) / tadaktaM syAdavAdaratnAkare'pi -> atha viziSTapariNAmApalAnyeva tAni tadaakAni kakSIkriyate, tatpariNAmAbhAvaviziStAni punarAvArakAnyeveti cet ? tadapi pariphalA, pariNAmAbhAtasA tatvAvaratvApate: <- (19/51 - pa. 9086) cArvAka: samAdhate -> pariNAma: = viziSTapariNAma: svakAle bhUtAbhinnaH / tato na ttvshruulaayaaghaat:| na cAnyadA caitanyAbhivyaktiprasaGgaH iti vAcyam, anyadA bhUtasya viziSTrapariNAmabhikAtvena vyaakAbhAvAt / na caikA bhedAbheda gotirodhaH, kAlabhedenakomayasamAvezAta, kathamanyathA pakvatAdazAyAM ghaTAdau ayaM na zyAma' ityAdidhI: ? na ca taga vizeSaNasaMsargAbhAva eva viSaya iti vAcyam, anuyogini saptamI vinA tadanupapate: iti = etatpakAraM ekatacArvAkavacanaM tu kAlAnabhyupagamAt anuktisambhavam / na hi kAlo nAma tattAntaramiSyate paraiH / ata: kuDyaM vinA citrakarmatulyametat / na ca cArvAkatanAnusAreNa kAlasyA'satve'pi lokasibdatvenAbhyupagamAlA tatvasaGkhyAvyAghAta iti zanIyam, pata: lokasindatadAzrayaNe = lokaprasidasya kAlasyAr3IkAre tu lokasindasyA''tmano'pi AzrayaNaprasajhAt / lokasindatvAvizeSe'pi sakalaprayojanahetolAnyasAdhAraNaguNasyAtmano'naGgIkAra: talavastupariNAmAnyathAsindasva kAlasya cAbhyupagama iti purata:parisphuratomaNikAcagorma- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - cetanA sAkSAtkAranuM kAraNa mAnavuM paDaze. AvuM mAnavuM gauravagrasta hovAthI ucita nathI. AnI apekSAe ucita to e che ke kAyAkArapariNAmane ja cetanA sAkSAtkAranuM kArAga mAnavAmAM Ave, kema ke kAyAkAraparimAmAbhAvanA abhAvanI apekSAe kAyAkArapariNAma laghu che. vaLI, bIjI vAta e che ke viziSTa pariNAmane bhUtapadArthathI abhinna mAnavAmAM Ave to sarvadA cetanAno sAkSAtkAra thavAnI Apatti Ave, kAraNa ke bhUtapadArtha kAyAkAra parigabhUtapadArthathI abhinna hovAthI bhUtapadArthanA saMpUrNa astitvakAlamAM viziSTa pariNAma bhUtapadArtharUpe hAjara hoya ja che. A doSanA parihAra mATe kAyAkArapariNAmane je pRthvI Adi bhUtapadArthathI bhinna mAnavAmAM Ave to bhUtapadArthanA kAyAtmaka pariNAmano bhUtacatuSkathI atiriktatattvasvarUpe svIkAra karavAthI pRthvI Adi bhUtacatuTayavAdano bhaMga thavAnI Apatti Avaze, je bhUtacaitanikavAdIne koi paNa rIte mAnya nathI. AthI bhUtapadArthanA kAyAtmaka viziSTa pariNAmane cetanAnuM baMjaka mAnavuM ke tenA abhAvane cetanAnuM AvAraka mAnavuM - A vAta taddana ayogya che. BAlaleTathI linnalinnaparizAbha - nAsti pri.| mahInAsti mache ---> bhUtapahArthonA 25mine yetanAno dir: mAnavAmA uparota hopanetyAre avakAza che, jyAre kAyAkArapariNAmane bhUtapadArthothI sarvadA abhinna athavA sarvadA bhinna mAnavAmAM Ave. paraMtu kAyAkArapariNAmane svakAlAvadena bhUtacatuSkathI abhinna mAnavAmAM Ave ane svazUnyakAlAvadena bhUtacatuSkathI bhinna mAnavAmAM Ave to uparyukata doSane avakAza nathI raheto, kAraNa ke kAyAkArapariNAmane jo bhUtabhinna mAnavAmAM na Ave to atiriktatvarUpe tenA svIkArano prazna ja raheto nathI. tenA phaLarUpe uparyukta kAyAkArapariNAmane cetanAvyaMjakarUpe mAnavAmAM bhUtacatuTayavAdamAM koi hAni nathI. A ja rIte upadarzita kAyAkArapariNAmanA abhAve kAlamAM bhUtapadArthane tenAthI bhinna mAnavAthI kAyAkArapariNAmane cetanAno bhaMjaka mAnavAmAM Ave to pAga uparokta parigAmanA abhAvakALamAM cetanAne sAkSAtkAra thavAnI Apattine avakAza nathI, kAraNa ke te samaye kAyAkArapariNAmaravarUpa citanyabhaMjaka anupasthita che ane kAyAkArapariNAmAbhAvAtmaka cetanya AvaraNa hAjara che. <- mAtmA lo'siddhaM iti tu. / paraMtu uparotanAstiyana saMbavita cha, rAga nAsti boosanAmanAtIndriya tatpane mAnatA nathI. bhUtacaitanika vAdI nAstika lokonA manamAM pRthvI Adi cAra bhUtatattvathI bhinna koi tatvano svIkAra ja nathI. AthI atirikta kAlatatvane AgaLa karIne samAdhAna batAvavuM te asaMgata ane asaMbhava che. je lokasiddha hovAnA kAraNe kAlanA astitvane svIkAramAM koi khacakATa nAstikane nA hoya to toge lokasiddha AtmAno svIkAra pAga karavo ja joIe. lokasiddha AtmAnA svIkAramAM koI Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * asatpativicAravimarza:* 11 lokasiddhasyA''tmano'pyAzrayaNaprasaGgAt / na ca tasya na lokasiddhatvaM, jAtismaraNa-divyadarzana-pitRkarmAdinA tasya tathAtvAt / bhUtasaGghAtAcetanotpadyata ityapi na samIcInam, pratyekamasataH samudAyAdapyanutpAdAt rennutailvt| aNvAdAvasato'pi sthUlatvasya ghaTAdAvutpAdAnnoktasaGgatiriti cet ? na, upAdAne'sataH kAryasyotpattI ---bhAnamatI------------------ ho maNiparityAga-kAcazakalopAdAlatadatizocanIyametaditi prakaraNakudAzaya: / taduktaM zAsavArtAsamuccaye -> svatAle'mitA ityetatvAlAbhAte na saGgatam / lokasindAzraye tvAtmA hanta ! nAdhIyate katham ? // <- (9/39) / na ca tasya = Atmano na lokasindatvaM = zabdatadapajIvipramANAtiriktapramANAnusAriNi lole prasidatvamiti vAcyam, jAtismaraNa-divyadarzana-pitRkarmAdinA = bhavAntarAnubhUtArthaviSayakamatijJAnavizeSarUpeNa jAtismarANena, pAgAtatArAdau viziSTarUpasya puMsaH spaSTamavekSaNalakSaNena divyadarzanena, varapradAnAdiphalakaparalokagatapitapItyanukUlAcAravizeSastarUpeNa pitRkarmaNA, AdipadAt viSavAlanAdinA ca tasya = AtmA: tadhAtvAt = lokasibdatvAt / na hi bhavAntarAnubhUtArthasmaraNamatttarayAtmada vinopapadyate, zarIrasya bhvaantraanjugaapitvaat| citrakarmavipAkata: keSAzideta tajjAyate, loke'pi kata: sthAnAdAgatAnAM sarveSAmevAvizeSaNAnubhUtArthasmatidRzyate / taduktaM zAstravArtAsamuccaye -> nAtmA'pi loke no sibdo jAtiramarANasaMzrayAt / sarveSAM tadabhAvazca citrakavipAkataH // loke'pi tata: sthAnAdAgatAnAM tathakSyate / avizeSeNa sarveSAmalabhatArthasaMsmatiH // digadarzanatazcaiva tacchiSTA'bhicArataH / pitakarmAdisindezca hanta ! nAtmA'pyalaukika: // (9/80-89-82) / aba yahApi hetumayeNA'pyaSTasAdhanAdevAtmasindiH, ahaSmsAlaukikamiti lokasindatvaM vyAhataM tathApanAyatyA'STrakalpanAt tA zabdasyAnapekSaNAllokasinda-kAryeNa lokasibdatvamityAdikaM syAdavAdakalpalatATA avgtvym| cetanAgA bhUtazaktitvamatamapAtatya bhUtakAryattamatamapahastapitumupakramate -> bhUtasaGghAtAt = kAyAkArapariNatabhUtasamudAyAt cetanA utpadyate ityapi nAstikavacanaM na samIcInam, kAThinyA'bodharUpatvena bhUtAnAM pratIyamAnatvAt cetanAlA: tatphalatvA'sambhavAt / tadaktaM zAstravArtAsamuccaye -> kAtinyAbodharUpANi bhUtAnyadhyakSasinditaH / cetanA tana tadarupA sA kathaM tatphalaM bhavet ? // (9/83) iti / kisa pratyekaM asaMhatAtasthAyAM bhUteSu asata: = avidyAmAnAsya caitanyasya samudAyAt = bhUtasaDAtAt api anutpAdAt : utpAdAyogAt, reNutailavat = reNau tailatadityarthaH / yathA tineSu prAg vidyamAnameta tilasaGghAtAt tailamutpAte, reNuSa prAgavidyAmAnaM tu tatsahAtAdapi notpadyate tathA bhUteSu prAgavidyamAnA cetanA tatsaGghAtAdapi notpahota, tat saGghAtajanyatvaraNa tagA'stitvabyApyatvAditi bhAvaH / prAk satI cet ? :asaMhataspeSvapi sarvadopalabhyeta, tadapalambhabAdhakanirAkaraNAta, ApAdakasAmAjyAditi tAtparyam / tadavataM zAstravAsimuccaye -> pratyekamasatI teSa kA ca syAdreNutailavat / satI celapalamyota bhikArUpeSu sarvadA / / (9/88) iti / vyabhicAramAzahate lokAyatika: -> aNvAdau asato'pi = avidyamAnasyApi sthUlatvasya = mahatvasya ghaTAdau utpAdAt noktasaiti: = pratyekamasata: samudANAdalutpAdaniyamAnupapattiH / ata: pratyekai bhUteSu asatyeta cetanA pazcAtpahoteti cet ? na, upAdAne'sata: kAryasyotpattI svIkriyamANAyAM paJcamabhUtasyApyutpatti----------------------------------------- raMja nAstikane na thavo joie. zabda ane zabdopajIvI pramAAgane mAnavAnA badale pratyakSane pramANa mAnanAra lokanA mate pAga 'AtmA siddha nathI' evuM to nathI, kAraNa ke te loko pANa jAtismaroga arthAt pUrvajanmamAM anubhUta arthanuM smaraNa to mAne ja che. alaga alaga janmamAM anvathI Atmadravyano svIkAra karavAmAM na Ave to jAtismaraNa ghaTI nA zake. zarIradrArA viramarAganI saMgati karI na zakAya, kAraNa ke koI eka zarIranA aneka janmamAM saMbaMdha nathI hoto. A ja rIte divyadarzana dvArA paNa AtmAnuM astitva lokasiddha che. pAtravizeSamAM maMtra dvArA divya puruSanuM avataraNa karAvIne tenuM avalokana karAya che. A vAta bhUtabhinna AtmAno svIkAra karyA vinA saMbhava nathI, kAraNake maMtra dvArA jaDA evA bhUtapadArthanuM Agamana asaMbhavita che. vaLI, pAtravizeSamAM maMtra dvArA je divya puruSanuM darzana thAya che, tenAthI kahevAyelI vAto ekadama satya hoya che, je atirikta AtmAnI siddhi kare che. bAkI jaDa bhUta. dvArA bhaviSyakAlIna koi vAtanuM kathana ane tenI satyatA koi rIte saMbhavita nathI. vaLI, pitRkarma vagere dvArA pAga AtmA lokasiddha che. mRta mAtA-pitA vagerenI prIti mATe je AcAra vizeSanuM loko pAlana kare che, tenAthI prasanna thaIne mA-bApa patra-pautra vagerene varadAna Ape che. te AcArane pitRkarma kahevAya che. je bhUtabhinna AtmAnuM astitva mAnya karavAmAM na Ave to bhUtAtmavAdamAM mRta mAbApanuM astitva, AcAravizeSathI temanI prItinuM saMpAdana ane temanA dvArA varapradAna vagere vAto koi paNa rIte ghaTI nA zake. Ama je rIte pRthvI,jala vagere bhUtapadArtha lokamAM agama nathI te ja rIte bhUtapadArthathI bhinna AtmA pAga lokamAM agamya nathI - ema siddha thAya che. mATe lokasiddha kAlane svIkAranAra nAstike lokasiddha AtmAne pAga avazya mAnavo ja paDaze. yetanA bhUtArtha nathI* bhuutsN.| -> pRthvI nAhi bhUtayatu5 samuhAthI thetanA 3-4 yAya che. <-- me nAliyana ayogya cha, // 21 // Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 900 nyAyAloke prathamaH prakAza: * syAdavAdakalpalatAsaMvAdaH * (pazcamabhUtasyApyutpattiprasaGgAt / hetostadajananasvabhAvatvAnna tadutpattiritti cet ? tarhi lAghavAt asadajananasvabhAvatvameva tatra klpytaam| 'tatrAsattve'pi kvacit jananasvabhAva iti nAtiprasaGga' iti cet ? na, ananugamAt, sajjananasvabhAvasyA'nugatasyaiva | kalpayituM yuktacAt / ------------bhAnumatA - - - - - - - - - - - - - - - - - - prasazata, cetAyA iva asattvAvizeSAt / tatazca dezaniyamArthamuktaniyamA'kalpane'pi :asadatpattinivAraNakate caitaniyamakalpanAyA AvazyakatvamanyathA bhUtacatuSTayasindAnttavyAghAtApAtAditi bhAva: / taduktaM zAstravArtAsamuccaye-> paramasyApi bhUtasya tebhyo'satvAvizeSataH / bhavedatpattirevazca tattvasaGkhyA na yujyate // (9/819) iti| nalu hetoH = cetanAjanakasya bhUtasamudAyasya tadajananasvabhAvatvAt = paJcamabhUtA'janatAsvabhAvatvAt na bhUtacatuSkasamudAyAt tadutpatti: = pakSamabhUtotpAdapasaktiH / ato'sata utpAdAbhyupagame'pi na bhUtacatuSTayavibhAgavyAdhAta iti cet ? . syAdavAdI tatpratikSipati -> tahIti / bhUtasamudAye bhUtacatuSkAtiriktapaJcamabhUtA'jananasvabhAvAbhyupagamApekSayA lAghavAt = zarIrakRtalAghavAt asadajananasvabhAvatvameva tatra = bhUtasaGkAte kalpyatAM = svIkriyatAm, anyathA'satvAvizeSe'pi bhUtasamudAyAccetanAyA etotpatirna tu pazcamabhUtasyetyasya zapathamAganirNeyatvApateH / etena kAraNAbhAvAdeva pakSamabhUtasyAnutpatiLa tvasatvAditi nirastam, kAraNAbhAvasyA'satvasidadhyadhInatvenAnyonyAzrayApAtAcca / na tatra = upAdAne asatve'pi kvacit kasyacita = caitanyAdereva jananasvabhAvo na ta sarvasyeti nAtiprasaGgaH = na paJcamabhUtotpattiprasaGgaH iti cet ? sthAdavAdI tanirAkaroti-> neti| asatvAvacchedena kAryatAmapalapyA'satvasAmAnAdhikATona bhUtasamudAyakAryatAyA abhyupagame kAryatAyA ananugamAt = sAmAnyadharmeNa niyamayitumazakyatvAt / evaM bhUtatvAvacchedena kAraNatAmanar3IkRtya kvacit tajjananasvabhAvAbhyupagame bhUtatvasAmAnAdhikarAyenApanAyA: kAraNatAsAca ananugamAt = niyatadharmAnacchiAtvApateH / tathA cAkasmikatApattirapi duriva / na ca pazcamabhUtabhina-cetanAlakSaNA'satkAryajanasvabhAvasya bhUtasamudAye'bhyupagamAnAyaM doSa iti vAcyam, tatra mAnAbhAvAt, etAhazagauravApekSayA bhUtasamAte sajjananasvabhAvasya = satvAvacchinnakAryatAnikhapitakAraNatvasya anugatasya = sAmAvyadharmAvacchinnasya eva kalpayituM yuktatvAt / na caivaM satkAryavAdApAtena prAgapi tadupalabdhiprasaGga iti vAcyam, kazcitsadasatkAryavAde tadanavakAzAt / etenAnAvirbhAvAtadanupalambhe'nAvirbhAvaspopalambhAbhAvarUpatve AtmAzrayAt, pAlakAdhabhAvara patve tu vyAakAdInAM prAksatve tadabhAvAyogAt asatve ca tadanutpaterityAdikaM paroktaM parAstama, dravyarUpeNa prAka sata: paryAyasya dravyarUpeNa prAgapyupalambhAt, paryAyarUpeNA''dhakSaNasambandharUpaparyAyotpate: saghaTatvAccetyAhAkaM syAdavAdakalpalatAyAH (sta. 1/kA. 819/pa. 983) bodhyAm / ke pratyeka pRthvI vagere bhUtapadArthamAM cetanA asana = avidyamAna hovAthI bhUtasamudAyamAMthI paNa tenI utpatti thaI nahi zake. jema ke pratyeka talamAM tela hovAthI talasamudAyamAMthI telanI utpatti thAya che. paNa retInA pratyeka kANamAM tela avidyamAna hovAnA lIdhe retInA DhagalAmAMthI tela utpanna thatuM nathI. te ja rIte pratyeka bhUta padArthamAM cetanA avidyamAna hoya te bhUtasamudAyamAMthI paNa caitanyanI utpatti nahi thai zake. ahIM zaMkA thAya ke -> pratyeka ANu vagere avayavamAM asat = avidyamAna evuM paNa dhUlatva=mahattva=mahatpariNAma paraMparAe ghaTa vageremAM utpanna thAya ja che. te ja rIte pratyeka bhUtamAM paNa avidyamAna cetanA bhUtasamudAyathI utpanna thaI zakavAthI tenI bhUtasamUhamAMthI utpatti asaMgata nahIM bane. --- to te barAbara nathI, kAraNa ke upAdAna kAraNamAM asat = avidyamAnanI utpatti jo thai zakatI hoya to bhUtasaMghAtamAMthI pAMcamA bhUtapadArthanI pAga utpatti thavAnI Apatti Avaze. A Apattine nAstika ziromAnya kare to bhUtacatuSTayasiddhAMta bhAMgI paDaze. ahIM nAstika dalila kare ke -> pratyeka bhUtamAM cetanA asata hovA chatAM tenA hetusvarUpa bhUtasamudAyamAM cetanAjananasvabhAva hovA uparAMta paMcamabhUtaajananasvabhAva hovAthI bhUtasamudAyamAMthI pAMcamAM bhUtapadArthanI utpattinI Apatti nahIM AvI zake. --- to te vAhiyAta che, kAraNa ke bhUtasamUhamAM paMcama bhUtano ajananasvabhAva mAnavA karatAM paMcama bhUtapadArthano janana svabhAva mAnavo ucita che, kAraNa ke tema mAnavAmAM lAghava che. bhUtabhAM satpadyArthazanana svalAva upanA 1 saMgata - syAdvATI ttraa.| -> upAhA rArAmA asat DovA chata pAya 34hAna mA asara pAryane utpanna 12vAno svabhAva che, badhA asat kAryane utpanna karavAno nahIM. tethI bhUtasamUhathI cetanAnI utpatti thavA chatAM pAMcamAM bhUtapadArthanI utpattinI Apatti nahIM Ave, kAraNa ke bhUtasamUdAyamAM paMcamabhUtajanana svabhAva ja nathI raheto. <-- AvI cArvAkanI dalila pokaLa che, kAraNa ke bhUtapadArthamAM cetanA ane paMcamabhUta banne avidyamAna hovA chatAM bhUtasamUhamAM mAtra asacetanAjanana svabhAva mAnavo ane Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pUrvottaramAvenA'vasthitA: paramANava eva sthUlatvam * 909 kizca pUrvAparAdidezamavaSTabhyAvasthitAH paramANava eva sthUlatvamiti teSAmeva tathAbhAvAt na tatrAsattvaM sthUlatvasya / na caivaM bhUtasaGghAta eva caitanyam, ghaTAdAvapi tatprasaGgAt / ___ 'bhinnasvabhAvAnAmeva bhUtAnAM caitanyopAdAnatvAt tatsaGghAta eva caitanyaM, na ca sarvabhUtopAdAnatvaM kyApyasiddham, ----------.bhAnumatI.-- bhUtasavAtasya saccatanotpAdakatvadhAlupadamabhyupagamavAdenevoktaM, na tu vastugatyA kAyAkArapariNatasya bhUtasamUhasya cetanAjanakatA'sti / na hi cetanAzUnyazarIreNa cetanArambho dRSTaH zruto vA / taduktaM syAdavAdaratajAkare -> na nAma caitanyavinAkataM kvacit puraH zarIraM tadanantaraM punaH / samullasantI bhuvaneya cetanA nirIkSyate mUkSmahazA'pi jatminA / / 1999 // sahasindatayA tatastanUcaitanye kSitipAthasI yathA / kathamapi bhajatAmamU kathaM kAraNakAryakathAkumbeitAm / / 12<- (7/11/pra. 9081) iti / kizca yatpUrvamuktaM -> aNvAdAvasato'pi sthUlatvasya ghaTAdAvutpAdAt <- (pa ee) iti tadapi na cAru yata: pUrvAparAdidezaM avaSTabhya pUrvottarabhAvena avasthitA: paramANava eva sthUlatvaM = mahatvam, na tu tadatirikta tat iti heto: teSAM = paramANUnAM eva tathAbhAvAt = kazcidekatvapariNAmAt na tatra = aNTAdau asatvaM sthUlatvasya = mahatvasya / evaM dravyarUpeNa prAgapi tasya satvasindiH / taduktaM zAstravAsimuccaye - nAsatsthUlatvamaNvAdau tebhya eva tadutpAdAt / asatastatsamutpAdo na yukto'tiprasaGgataH // (9/46) na ca murtANusavAtakSita sthUlatvamityadaH / teSAmeva tathAbhAvo nyAyyaM mAnAvirodhataH // (9/8e) iti / ayaM prakriyA -> aNUnAmevaikatvasaGkhyA -saMyoga-mahatvA'paratvAdiparyAyairutpatti:, bahutvasaha khyA-vibhAgANaparimANAdiparyAyaizcAnutpati: / na ca viziSTANyatiriktamavAvidravyamastItyadhikaM syAdavAdakalpalatAyA (9/ 8e) jJAtavyam / na ca evaM upAdAne sata evotpAdasindau sthUlatvaM yathA'NusaGghAtamA tathA bhUtasaghAta eva caitanyaM bhavatviti vAcyam, ghaTAdAvapi zarIrAlAviva tatAsazat = cetanotpAdApate:, bhUtasaGghAtatvA'vizeSAt / taduktaM zAstravArtAsamuccaye -> na caivaM bhUtasaGghAtamAgaM caitanyamiSyate / avizeSeNa sarvatra tadavat tadAvasAteH // (9/ 11) evaM sati ghaTAdInAM vyaktacaitanyabhAvataH / puruSAlA vizeSa: syAt, sa ca pratyakSabAdhita: / / <- (9/12) iti / nanu minasvabhAvAnAM - ghaTAdijAnasvabhAvabhisvabhAvAnAM eva bhUtAnAM caitanyopAdAnatvAt tatsavAte = ghaTAdijananasvabhAvakapAlAdibhibhUtasamudAye eva caitanyam / ato na ghaTAdau caitanyotpAdApatiH / na ca sarvabhUtopAdAnatvaM = pRthivIjalAnalAnilAtmakabhUtacatuSkaparyAptasamavAyikAraNatAkatvaM vApi ghaTAdau asindaM = asatpaMcamabhUtapadArtha jananasvabhAva na mAnavo - AmAM ananugama Avaze. bhUtasamudAyamAM koIka asano utpAdaka svabhAva mAnavo ane koika asatano utpAdaka svabhAva na mAnavo- A mAnyatA aMgIkAra karavAmAM AvatA ananagama doSanA parihAra mATe paMcamabhUtamitra cetanAtmaka asatpadArtha janana svabhAvano bhUtasamUhamAM svIkAra karavAmAM Ave to gaurava thaze.enA karatAM bhUtasamudAyamAM anugata evo satpadArthajananasvabhAva mAnavo e ja lAghavasahakArathI saMgata che. vaLI, bIjI vAta e che ke pUrve nAstike je kahela ke -> ANumAM asat bhUlata paramANukArya ghaTa vageremAM Ave che. - te paNa barAbara nathI, kAraNa ke pUrvApara dezane aAzrayIne rahelA kathaMcita ekatvapariNAmane pAmelA paramANuo ja sthUlatva che. kathaMcita ekatva pariNAma hote chate paramANuo ja salasvarUpe banI jaya che. tethI paramANumAM avidyamAna evI skUlatAnI pAchaLathI utpatti thAya che - evuM nathI. paraMtu temAM vidyamAna bhUlatA ja ghaTa avasthAmAM vyakta thAya che. ahIM evI zaMkA thAya ke - "ekatvapariNata paramANu samudAya ja ne skUlatA hoya to to'pRthvI Adi bhUtasamudAya ja cetanya che' ema paNa kahI zakAze.' --- to te ucita nathI, kAraNa ke bhUtasamUhane ja je caitanya mAnavAmAM Ave to ghaTAdi bhUtasamUhamAM pAga caitanyanI Apatti Avaze. bhi.| mahAbhAvI likha 2vAmAM Ave -> " 53the pati yanA bhUtasamUkha 2di samA11pRthvI Adi bhUtapadArtha ja caitanyanuM upAdAna kAraNa = aMtaraMga kAraNa = samAyikAraNa = pradhAna kAraNa hovAthI tevA prakAranA vilakSaNa bhUtapadArthanA samudAyamAM ja cetana utpanna thAya che. "sarva bhUta koinuM upAdAna kAraNa na hoya, paraMtu ekAda bhUtapadArtha joinuM upAdAna kAraNa hoya.' - evuM kahI zakAya tema che ja nahi, kAraNa ke pRthvI, jala, teja, vAyunA samudAyamAM je bahusaMkhyA utpanna thAya che, te bahuvasaMkhyAnuM sarva bhUtapadArtha ja upAdAna kAraNa che. Ama ghaTAdijanaka bhUtasamUhathI vilakSaNasvabhAvavALA bhUtasamUhane cetanAnuM upAdAnakAraNa mAnavuM saMgata che." --- to te asaMgata hovAnuM kAraNa e che ke nAstikamata mujaba pRthvI, jala, agni ane vAyu - A cAra bhUtapadArtha karatAM bhinna koi pAMcamo padArtha che ja nahIM ke je ghaTAdinA upAdAnakAragIbhUta pRthvI Adi bhUtapadArthathI cetInA upAdAnakArANIbhUta bhUtapadArthamAM vilakSaNatAne bhedane siddha karI Ape. ghaTAdinA upAdAnakAraNa bhUtapadArtha ane caitanyanA upAdAnakAraNa bhUtapadArthamAM bhedasAdhaka koI padArtha nAstikamate mAnya na hovAthI ghaTAdinA upAdAnakAraNabhUta bhUtasamUhano ane caitanyanA upAdAnakArANIbhUta bhUta samudAyano svabhAva ekasarakho ja mAnavo paDaze. tethI 'bhUtasamUha ja caitanya che' AvuM mAnavAmAM zarIranI jema ghaTa, paTa vagere bhUtasamUhamAMthI caitanya utpanna thavAnI Apatti pharIthI Avaze. "mAna na mAna meM terA mahemAna" jevuM thaze. nAstika :- 2. ! yAyika mate jema ghaTatva-paTala Adi jAtibheda dvArA ghaTa-paTa vageremAM te bheda siddha thAya che te rIte bhale - - - Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 902 vyAyAloke prathama: prakAza: * khAdhakAdiSTAttabhAvanA * bahutvasaGkhyAyAmeva tatprasiddheri'ti cet ? na, bhUtatvAvizepe bhedakAbhAvena svabhAvAbhedAt / 'caitanyajanakAnAM tadajanakabhUtebhyaH svarUpeNaiva bhedaH' iti cet ? tarhi bhUtetarAtmakabhedaprasaGgo, bhUtasya bhUtasvarUpAbhedAt / tasmAttepAmanyabhUtebhya AtmopagRhItatve naiva bhedAtiriktAtmasiddhiH / na ca havirguDakaNikAdidravyasaGghAtajAnAmapi khAdyakAnAM yathA bhinnasvabhAvaH tathA bhUtAnAmapi mithaH seti vAcyam, vyaktimAtrataH eva tepAM ------------------.bhAnamatI .---- ----- --- --- -- pamANA'ngocarIbhUtamiti ghaTAdijanatAstabhAvamiThAsvabhAvasya bhUtasadhAtasya na caitanyasamavAsikAraNatvamiti zanIyam, samayamatasindAyAM pRthivI-jala-tejo-vAyusamavetAyAM catuStatvalakSaNAyAM bahUtvasaGkhyAyAmeva tatprasindeH = bhutacatuStaparyApasamavAcikAraNatAkatvasya siAdeH, ayathA 'pathivyArejovA lakSaNAni catvAryeva tatvAnI'ti pratItenirviSayatvApateH / iti hetoH padAdijananasvabhAvamitAstabhAvazAlini bhUtasajhAte caitanyopAdAnatvasyAnAvilatvA ghaTAdau caitanyApatiriti cet ? sthAvAdI tatpratyAcaS-neti / padAdijananasvabhAveSu bhUteSu caitanyajanakatvenAmimoSu bhUtatvAvizeSe cArvAkamatAnusAreNa taga bhedakAbhAvena = bhUtacatuStAtiritatavyAvartakapadArthAvaraheNa svabhAvAbhedAt = miTAsvabhAvAbhAvAt kAyAkArapariNatabhUtasavAtAdiva padAdilakSaNabhUtasamudAyAdapi caitanyotpAdApate: sadAratvAt / na hi sAmanIvailakSaNyavirahe kArravalakSaNyaM vApi dRSTattaram / etena ghaTAdijatAnasvabhAvamitAsvabhAvAnAM bhUtAnAM jaitanyopAdAnAtvADA ghaTAdau caitanyaprasaha iti parAstam, atiriktabhedakopagame'pasindAntApAtAcca / tadavataM zAstravAsimuccaye -> atha mizAstabhAvAti bhUtAnyeta satastataH / tatsahAteSu caitanyaM na sarvepyetadapyasat // (9/13) / svabhAvo bhUtamAgatve sati tyAgAlA miAte / vizeSaNaM vinA yasmAtA tulyAnAM viziSTatA / / (9/18) iti| naja caitanyajanakAnAM kAyAkArapariNatAnAM bhUtAnAM tadajanakabhUtebhyaH = caitanyA'janavabhUtebhyaH sakAzAt svarUpeNaiva bhedaH = aviziSTasvabhAvAcicheDApatiyogitAkabheda iti cAvaditi cet ? svAdavAdI pratyutarapati -> tarhi = :aviziSThasvabhAvAcicheDAbhedAbhyupagame bhUtetarAtmakabhedaprasaGgaH = bhUtamitarapati ya: vAhaza AtmA = svarupaM yasyaitAhazo bhedaH syAt = bhUtAnyatvaM syAt, 'godaM bhUtami vidhIsAkSikatvAt bhUtastArUtamedasyatyarthaH / bhUtasya tu bhUtasvarUpAbhedAt na kevalAt tata: svarUpabhedaH sambhavati / tasmAt teSAM = caitakarajanakAnAM kAyAkArapariNatAnAM bhUtAnAM anyabhUtebhyaH = caitanyA'janakabhUtebhya: AtmopagRhItatvenaiva bhedAt = bhedasambhavAt atiriktAtmasindiH = bhUtacatuStavyatirivatAtmapadArthasidiH / tadavataM zAstravArtAsamuccaye -> svarUpamAsamede ca bhedo bhUtetarAtmakaH / ayabhedakabhAve tu sa evAtmA prasajyate / / (9/11) iti / na ca havirguDakaNikkAdidravyasaiyAtajAnAmapi khAdyakAnAM rasa-vIrya-vipAkAdikArya medAt yathA bhinnasvabhAvatA tathA caitanyakA bhedAt bhUtAnAmapi = kAyAkArapariNata-ghatAzAkArapariNatabhUtAnAmapi mitha: = paraspara sA = mAsvabhAvatA setsyatIti nAstikai: vAcyam, kAryabhede svabhAvabhedasindiH tatsindau ca kAryabhedasiddhirityanyonyAzrayAt / kita vyaktimAprata eva = vyaktimedamAgAdhIna eva teSAM = pata-guDa-vANA ghaTAdijanaka bhUtasamUha ane caitanyajanaka bhUtasamUhamAM bheda siddha na thaI zake, paraMtu ame to ema kahIe chIe ke caitanyajanaka bhUtasamUhano cita ajanaka bhUtasamudAyathI potAnA svarUpathI ja bheda paDe che. baMnnenuM svarUpa ja alaga-alaga hovAthI te paraspara bhinna che. tenA mATe koI svataMDA bhedaka padArthanA svIkAranI AvazyakatA nathI. AthI ghaTAdimAM cetanya utpanna thavAnI Apattine koI avakAza nathI. * svasva35bhAtra bhUtale na hocha za - syAdvAhI * sAvI :- tarhi. / zarIra, 52 mere bhUtasaMpAtomA 135mAthI le mAnavAmA sAno bhUtanarAma mehanI bhApati Avaze. Azaya e che ke svarUpamAtrathI bhedano artha che aviziSTa svarUpathI bheda. sarva bhUtonuM aviziSTa svarUpa che zuddhabhUtatva. AthI svarUpabhedano artha thaze bhUtabheda. "A bhUta nathI' evI pratItithI siddha thato bhUtabheda potAnA Azayane bhUtamAtrathI bhinna siddha karI deze, kAraNa ke bhUtapadArtha to bhUtasvarUpathI abhinna ja che.kAyAkAraparigata caitanyajanaka bhUtapadArthamAM ciMtAjanaka bhUtapadArthathI AtmAthI upagRhIta thavA rUpe ja bheda siddha thai zakaze, kAraNa ke zarIra Adi to bhUtamAtra hovAnA lIdhe tenA svarUpabhedathI teomAM parasparabhedanI siddhi thai zakatI nathI. AthI bhUta sAmAnyathI bhinna eka atirikta tatvanI siddhi thaze, jenuM nAma che AtmA. jIvatA mANasa ane maDadAmAM paNa bheda siddha karanAra AtmA sivAya bIjuM kayuM tatva che. ? kAyAnI mAyA mUkIne cAlI janAra haMsalo e ja AtmA. DAryaleTathI svabhAvaleTanI AzaMETk nAsti :- na ca h.| ti ghI, goga, jo (43 reno loTa) merenA samUthI 3patra yanAra pAla, al, mere padArtha rasa, vIrya, vipAka svarUpa kAryanA bhedathI pratyeka ghI,goLa vagerethI bhinnasvabhAvavALa siddha thAya che. te ja rIte bhUtanA samudAyathI Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pilAdInAM na vilakSaNacaitanyotpAdana sAmayam * 903 rasa-vIrya-vipAkAdibhedo na svabhAvabhedAdityupagamAt / tadAtmakamAtratve saMsthAnAdibhedo yathA khAdyakAnAM tathA cetanAcetanatvabhedo'pi bhUtAnAM bhaviSyatIti cet ? na, tatra katrAderniyAmakatvAt, atra tadabhAvAt / -----------------.bhAnumatI .- -- - -- - - --- - -- - - - - cAturjAtatAdisamUhattAnAM khAyakAnAM rasa-vIrya-vipAkAdibhedaH na tu svabhAvabhedAditi pUrvAcArga: upagamAt / tatataM zAstravArtAsamuccaye -> haviDataNitAdidravyasanAtajAtyapi / yathA miDAsvabhAvAni khArAvAti tatheti tet ? // (9/16) vyaktimArata evaiSAM kAlu mitAsvabhAvatA / rasavIvipAkAdikAryamedo na vidyate // (9/119) iti / ayambhAva: kAraNotkarSAt kAryotkarSe'pi kAryavaijAtyasya kAraNavaijAtyAdhInatvAt khAsakahaSTrAtonA'saMhatabhUtakAryAt saMhatabhUtakAryotkarSe'pi taitanyalakSaNaM vilakSaNaM kArya vilakSaNamAtmAnameva hetumAkSipatIti (syA.ka.la. 9/119) vyatataM syAdavAdakalpalatAyAm / nanu tadAtmakamAtratve = ghata-guDa-kaNitAdidavyasanAtAtmakamAgatve sati saMsthAnAdibhedaH = saMsthAnaparimANAdibhedalakSaNA vibhisAsvabhAvatA yathA khAdhakAnAM vidyate tathA cetanAcetanatvabhedo'pi = taitanyopAdAnatva-tadanupAdAnattalakSaNA vibhizAstabhAvatA bhUtAnAM = bhUtakAryANAM deha-ghalAdivyaktInAM bhaviSyatIti cet ? syAdavAdI pratyutarayati-> neti / tatra = vAhAtAdau ghata-guDa-kaNivAdisaMsthAna-parimANAdita: miDAsaMsthAnaparimANAdilakSaNAyAM mitAsvabhAvatAyAM kadiH sUtAndeH niyAmakatvAt, apra = deha-ghaTAdiSu saitanyopAdAnatvatadanupAdAnatvalakSANAyAM mitAsvabhAvatAyAM tadabhAvAt = karmAdiniyAmakatvavirahAt / na hi khAtAdInAM vilakSaNasaMsthAna-parimANAdisampAdane pAcakAdeH svAtamyavatpumAdInAM vilakSaNatanyasampAdane picAdInAM svAtamyamasti, anyathA ko hi picAdiH mUrkhatva-badhiratvA''dhyAdilakSaNopahatattetalyAn sutAdIn niSpAdayet ? tadvataM zArapravAsimuccaye -> tadAtmatatvamAgatve saMsthAnAdivilakSaNA / yatheparmAste bhUtAnAM tathA sA'dhi tathaM na tet ? // karmabhAvAtathA dezatAlamelAhAyogataH / na cA'sindamado bhUtamAgatte tadasambhavAt // tathA ta bhUtamAtratve na tatsahAtabhedayoH / bhedakAmAtato bhedo gutata: samyag vicityatAm / / (9/18-19-60) iti / utpanna thanAra zarIra vagere pAga ghaTAdithI bhinnasvabhAvavALA siddha thaze, kAraNa ke zarIranuM cetanyasvarUpa kArya ghaTAdinA kAryathI bhinna che. dhI, goLa, loTa vagere avayavanA svAda, zaktidAyakatA vagere kAryo dvArA lADu vagerene je ghI, goLa vagere karatAM bhinnasvabhAvavALo mAnI zakAtA hoya to pachI citanya nahi utpanna karanAra ghaTAdi karatAM citanyajanaka zarIrane bhinnasvabhAvavALAM kema mAnI na zakAya ? yukti to banne pakSe samAna ja che. * svabhAvAprayogA DAryaleTa masiddha -- syAnAhI :- vykti.| nA, yunibhanne pakSamA samAna nathI. bhAnuM / me lA mere pAra pahAmA tanA 3415 ghI, goLa vagere pratyeka kAraNathI je bhinna svabhAvatA hoya che te vyaktibhedamAtranA kAraNe ja che, nahIM ke kAryabhedanA kAraNe. lADu vageremAM pratyeka ghI,goLa vagerenA rasa, vIrya vipAkarUpa kAryathI vijAtIya rasa-vIryavipAkarUpa kAryanI utpAdakatA aprAmANika che. ghI, goLa vageremAM je rasAdi hatA te lADumAM vizeSa rIte vyakta thAya che, nahi ke ghI, goLa AdimAM avidyamAna rasa-vIryavipAkAdi lADamAM utpanna thAya che. jyAre cetanA to pratyeka bhUtapadArthamAM avidyamAna hote chate kAyAkAraparigata bhUtasaMghAtamAM pragaTe che. mATe caitanyasvarUpa vilakSaNa kAryanA baLathI kAyAkAra parigata bhUtasamUhamAM AtmA svarUpa vilakSaNa kAraNanI kalpanA Avazyaka che. saMsthAnAhileghthI pA bhinnasvalAvatA asaMbhava tadA / mahA nAsti tathA sevA visa 421AmA bhAve -> ghI,goNa mAhinA mizrAmathI jananAsA mere vibhinna prakAraka khAdyapadArtho ghI, goLa Adi svarUpa hovA chatAM te lADu vagerenA AkAra, kada vageremAM ghI,goLa vagerenA AkAra, kada karatAM bheda hoya che. te ja rIte bhUtakArya zarIra, ghaTa vagere samAna hovA chatAM zarIrAkAra parigata bhUtasamudAyamAM caitanyaupAdAnakArAgatA ane ghaTAkAraparAgata bhUtasamUhamAM caitanya anupAdAnakArAgata svarUpa bheda ghaTI zakaze. mATe gheTAdimAMthI cetanAnI utpattinI Apattine avakAza raheto nathI. <- paraMtu A vAta vyAjabI nathI, kAraNa ke ghI, goLa, loTa vagerenA AkAra, kada Adi karatAM lADu AdinA AkAra, kada vagerenA bhedamAM rasoiyo vagere kartA Adi niyAmaka che. lAphanA AkAra, kada, vajana vagere rasoiyAthI niyaMtrita che. jyAre kAyAkAra parigata bhUtasamUhamAM cetanAnI kAraNatA ane ghaTAkArapariNata bhUtasamudAyamAM caitanyanI akArAgatA koi kartA vagerethI niyaMtrita nathI. chokarAne utpanna karanAra mAbApa kAMi cetanAne utpanna karatA nathI. e mAbApano viSaya nathI. zarIrane banAvanAra saMtAnano AtmA pote ja tathAvidha cetanAnuM kArAga che. Ama kAyAkArapariAgata bhUtasamUhathI vilakSAga AtmAnI siddhi thai zake che. thai gayuM dUdhanuM dUdha, pANInuM pANI. " atavyAvRttidvArA ghaTAhibhAM yaitanyApattivAraza sazadhya cha Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 908 vyAyAloke prathamaH prakAza: * caitanyasya dehadharmatve doSapradarzanam * 'bhUtasAmAnyasyA'bhUtavyAvRttivadbhUtavizeSe tadatiriktavyAvRttirUpabhedasambhava' iti cet ? na, vivakSitavizeSavyatirekeNa tAdRzabhedasya mitho'pi sambhavAt, atavyAvRttestucchatve vastuto bhedAbhAvena vizvakarUpyaprasaGgAt svarUpasya ca sarvatrA'vizeSAditi dik / caitanyasya dehadharmatve ca mRtadehe'pi tadupalambhaprasaGgaH / , ------------------bhAnumatA .--- ----- ---- -- ---- tAtvatiriktAtmavAdimate bhUtasAmAnyasya = pRthivIjalAnalAnilasAmAnyasya abhUtavyAvRttivat = bhUtAtiriktapratiyogikavyAvRtilakSaNabhedasambhavavat zarIrAtmavAdimate'pi bhUtavizeSe zarIrAdilakSaNe tadatiriktavyAvRttirUpabhedasambhavaH = ghaTAdipratiyogikabheda upapadyate tAhazabhedavatyeva caitanyotpattirna tu tacchUye ghaTAdau tasya zarIkhatibheTapratiyogitvAditi cet ? lokAntavAdI taDinarAkaroti -> neti / vivakSitavizeSavyatirekeNa = ghaTAdilakSaNabhUvizeSaM vinA tAdRzabhedasya = svAtiriktapratiyogitabhedasya mitho'pi jaigIyazarIrAdi-devadatIyadehAghorapi sambhavAt / na hi 'taigIyazarIraM devadatIyadeho neti pratItau kA'pi vipratipatirasti / tatazca caitrIyazarIravRtibhedapratiyogitvena ghaTAdAviva devadatIlAdehAdAvapi caitanyaM notpota / kiA svAtiriktabhedarUpAyA atavyAvRte: vAstavikatvamAhosvit tucchatvaM? iti vimalavikalpayAmalaM kalamarAlavihaGgamayugalamivAga samupatiSThate / Adhe tatvAnttarapasAjhena tava lokAyatikasyA'pasindAntaH / ditIyapakSe prakaraNavadAha -> atadvyAvRtteH = svetarabhedasya tucchatve vastuto dehAdau ghaTAdau ca mitho bhedAbhAvena vizvakarUpyaprasazata, svarUpasya ca = zudabhUtatvasya hi sarvatra ghaTapaTazarIrAdau avizeSAt = tulyatvAt / na ca bhUtamAgajatve'pi pASANAdInAM ghaTAdibhyo vilakSaNa-varNa-sparzAdirUpA vicitratA lokasidaiveti vaktavyam, kAlA'dRSTAdita eva tatsambhavAt / tadaktaM zAstravAsimuccaye -> ekastathA'paro neti tatmApatve tathAvidhaH / yatastadapi no mi tatastulyaJca tatayoH / syAdetat bhUtajatve'pi gAvAdInAM vittimatA / lokasidhdeti sindaiva na sA tanmAgatA na tu // aSTAkAzakAlAdisAmagIta: samudavAt / tathaiva lokasaMvitetyathA tadabhAvataH // (9/61-62-63) iti / tatazca na caitanyasya dehadharmatvaM kintu tadatiriktAtmadharmatvamityAdisUcanArthamatra divapadopAdAnamityavadheyam / caitanyasya dehadharmatve svIkriyamANe ca mRtadehe'pi tadupalambhaprasaGgaH = dehatva-deharUpa - gandhAdevi caitanyasyopalabdhi: syAt, dehadharmatvA'vizeSAt / na copalabhyate / ato na tasya zarIradharmatA / taduktaM bhUtasA. / mI nAsti vaa| ama vAmAM Ave ->bha atirikta AtmAhImate bhUtasAmAnyamA abhUtapatrArthanA bheda rahe che. te ja rIte kAyAkArapariNata bhUtavizeSamAM tenAthI atirikta ghaTAdisvarUpa bhUtapadArthanI vyAvRtisvarUpa bheda saMbhavita che. zarIramAM ghaTa-paTAdino bheda raheto hovAthI temAM ja caitanya utpanna thAya che, nahIM ke ghaTAdimAM, kAraNa ke ghaTAdimAM ghaTAdino bheda raheto nathI. Ama caitanyajanaka zarIramAM rahenAra bhedano pratiyogI hovAnA lIdhe ghaTAdimAM caitanyanI utpattinI Apatti nahIM Ave. A rIte bhUtamitra AtmAno svIkAra karyA vinA paNa caitanyanI ghaTa-paTAdimAMthI utpatti thavAnI Apattino parihAra thai zake che - to te barAbara nathI, kAraNa ke ghaTAdi bhUtavizeSa vagara pANI caitrIya zarIra, maitrIya zarIra, devadattIya zarIra vageremAM parasparabheda saMbhavI zake che. caitanyajanaka cetrIyadehamAM rahenAra bhedanA pratiyogI evA ghaTAdimAM jema cetanA utpanna thatI nathI tema maitrIya zarIra, devadattIya zarIra vageremAM paNa caitanyanI utpatti thai zakaze nahi, kAraNa ke ghaTAdinI jema maitrIya zarIra, devadattIya deha Adi pANI caitrIyadehamAM rahenAra bhedanA pratiyogI che. A to gumaDuM dUra karavA jatAM gaLuM kapAi gayA jevuM thai gayuM ! vaLI, bIjI vAta e che ke nAstikamate to bhUtacatuSka sivAya koi paNa padArtha vAstavika che ja nahIM. AthI atavyAvRtti eTale ke svaatiriktapadArthano bheda pANa nAstikamata mujaba to tuccha ja che. eno matalaba evo thayo ke koi paNa padArthamAM vAstavika bheda raheto nathI. AthI AkhuM vizva ekasvarUpa banI jaze.koi koithI juduM nahi paDe, kAraNa ke dareka padArthamAM zuddhabhUtatvasvarUpa to samAna ja che. to to zarIrAdi ane ghaTAdimAM paNa vAstavika bheda siddha thai nahi zake, kAlpanika bheda bhale hoya. paNa tenAthI caitanyanI zarIramAM utpatti ane ghaTAdimAM anutpattinI saMgati thai nahi zake. kAlpanika gAya kyAreya dUdha Apati nathI. * mAtra cAra bhUtapadArtha ja satya che - A nAstika siddhAMtanI mImAMsA karavA mATe A to eka digdarzana mAtra che. bAkI, A viSayamAM to haju AgaLa ghaNuM vicArI zakAya tema che. me rA bhATe mahopAdhyAya mahArAne 'dig' 50no prayoga bhU saMyamA rekha cha. yaitanya hadharbha nathI- saneThAMtavAhI. cait. / 1jI, zrI pAta bheche thaitanyane no dharma mAnavAmAM Aveto neza paMta mAM zaitanya 2 cha bhane 56 thAya che tema mRta zarIramAM paNa caitanya rahevuM joie ane upalabdha thavuM joie. cetanA dehadharma hoya to dehatva, deharUpa, dehagaMdha vagere dehadha jema mRtadehamAM paNa prApta thAya che tema cetanA paNa mRtadehamAM prApta thavI joie. paraMtu maDAdAmAM cetanA upalabdha thatI nathI. Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 904 * prANAdecaitanyAnupAdAnatvam * na ca lAvaNyA divadupapattiH, teSAM mRtadehe'pi sattvAt, anyathA tasya tanmAtra he tukatvena caitanyavadevA'tiriktahetvapakSaNe'nAyAsAdAtmasiddheH / na ca tadA prANAbhAvAttadabhAvaH, nalikAdinA pavanasaJcAre'pi caitanyAnupalambhAt / 'sa vAyurna prANaH iti cet ? na tava prANatvajArabhAvAt / -----------------.bhAnumatI .------- zAstravAsimuccaye -> mRtadehe tta taitanyamupalota sarvathA / dehadharmAdibhAvena tat na dharmAdi nAnyathA // (9/ 61) iti / . 'yada yadharmAdikaM na tat tadAve na bhavatIti vyApau vyabhicArazakAmapAkartumupakramate -> na ceti / lAvaNyatArkazyAdInAM dehadharmatvepi matadehe tatabhAvAnuvaniyame vyabhicAraH / tata: caitanyasya dehadharmatvA'vizeSe'pi mRtadehe caitalapAnupalabdha: lAvaNyAdivadupapatti: = mRtadehagotarAtyakSA'ggocaralAvaNya-kAvayAdivat sahI: syAditi nAstitAzayaH / prakaraNakavAdapAkaraNe hetumAha -> teSAM = lAvaNya-tAkazyAdInAM mRtadehe'pi pratIyamAnatvena satvAt = sadbhAvAt, vinA viSayaM pratyakSA'yogAt / tadavataM zAstravArtAsamuccaye -> na ca lAvA pakAkartyazyAmatvaiyabhicAritA / mRtadehe'pi sadAvAdadhyakSeNaiva sate: / / (9/66) iti / vipakSabAdhamAcaSTe -> anyathA - mRtadehe lAvaNyAderasatve tasya = lAvaNyAdeH zarIramAgaprayojyatA na syAt, dehamAnahetukatve tadpAdIna miva tatsatve nAzAnApateH / tanmAgahetukatvamA tatsAmagrIsamaniyatasAmagrIkatvam / ato na tadpAdAvapi hemantarasatvAdanupapatiH / itthA lAvaNyAdeH tanmAtrA'hetukatvena = dehamAgaprayojyatvaviraheNa caitanyavadeva atiriktahetvapekSaNe = dehAtiriktapadArthApekSAyAM tu anAyAsAt = vinaiva parizramaM AtmasindeH / ata eva matadehe rupamAgamupalabhyate na tu balavadadhAtUpacayajatyaM lAvaNyAdItyuktAvapi nona kSatiH / tadavataM zAstravArtAsamuccaye -> na tellAvAyasadAvo na sa tatmAmahetukaH / ata evAnyasadAvAdasalAtmeti vyavasthitam // (9/65) iti / na ca tadA mRtadehadazAyAM prANAbhAvAt tadabhAva: = caitanyA'bhAva: na tvAtmA'bhAvATa, prANA caitanyAbhAvaprayojakAbhAvapatiyogitvAditi vAcyama, vinigamatAbhAvenA''tmanaH caitanyAbhAvapayojakApAvapatiyogitve bAdhatavirahAt, yathAnupapaterekA pakSapAtAyogAt / viza nalikAdinA maraNotaraM pavanasaJcAre'pi = mutadehAnta:pavanasampAdo'pi mRtadehe caitanyAnupalambhAt / / nanu sa: = nalikA-bastyAdinA sampAdito vAyuH na prANa: kitvanya eveti na tata taitanyotpAdApatiriti cet ? na, koSThAnta:sazArivAyatvalakSaNasya prANatvasya tamA'bAdhAt, koSThAta:sadhAra-vAyutvavostaMga satvAt / vastutastu tava nAstikA prANatvajArabhAvAt / zaitanyasyA''tmadharmAnuvidhAlitvenA''tmatA eva tadetatvau AnAthI siddha thAya che ke cetanA e dehadharma nathI, paraMtu zarIrathI bhinna koi padArthano dharma che, jenuM nAma che AtmA. AtamarAmane mAnyA vinA cAlI zake tema nathI. na ca lA. / anI nAsti ta23thI mevI sikha 42vAmAM Ave ->sAya gare ta zarIranA yo. paraMtu bhUta dehamAM teno abhAva hoya che. dehadharma hovA chatAM maDadAmAM lAvaNya Adi nathI hotA. te ja rIte mRta zarIramAM caitanyano abhAva hovA chatAM tene jIvita dehano dharma mAnavAmAM koi doSa nathI. <- to te asaMgata che, kAraNa ke lAvaNya vagere jIvita dehanA dharmo maDadAmAM pAra che ane upalabdha thAya che. jo mRtadehamAM lAvaNyano abhAva hoya to tenuM pratyakSa na thavuM joie. paraMtu badhA lokone rUpavatI strInA maDadAmAM pAga sauMdaryanA darzana thAya che ja, je maDadAmAM kevala rUpa ja mAnavAmAM Ave ane lAvaNya - sauMdarya mAnavAmAM na Ave to eno spaSTa artha evo ja thayo ke lAvaNya Adi dehamAhatuka nathI, kAraNa ke je te dehamAtra hetuka hoya to jema dehamAtra hetuka hovAthI dehagata rU5 vagere maDadAmAM upalabdha thAya che tema lAvaNya vagere pAga maDadAmAM upalabdha thavA joie. ahIM je ema kahevAmAM Ave ke -> mRtadehamAM lAvaNya Adino abhAva hovAthI tene dehamAvajanya mAnavAnA badale koi evA kAraNathI janya mAnavA joie ke je mRtadehamAM avidyamAna hoya. <- to caitanya saMbaMdhamAM ema paNa kahI zakAya che ke caitanya pANa dehamAtra janya nathI, paNa tenAthI anya koi hetuthI janya che, ke je mRtadehamAM avidyamAna hoya che. enA na rahevAthI maDadAmAM caitanyanI utpatti ane upalabdhi thatI nathI. to A rIte je kArAganA abhAvathI mRtazarIramAM caitanyano abhAva hoya che te kArAgarUpe AtmAnI siddhi saraLatAthI thai jaze. Ama dehabhinna AtmAnI siddhi nirvivAda che. sayaitanyaprayoga prAzAbhAva AtmAno abhAva ? na ca t.| mahInAsti mevI likha -> bhUtazAmA zarIramA rAnIpAnabIya yatanyanI samitI nathI, nahIM ke AtmA na hovAthI. mATe dehabhinna prANanA anvaye - vyatirekane caitanyanA anvaya-vyatireka anusaratA hovAnA lIdhe caitanyajanaka tarIke prANano svIkAra karavo yukta che. <- pANa A vAta ayogya che, kAraNa ke naLI vagere dvArA mRtazarIramAM pavanano saMcAra karavAmAM Ave to pAga caitanyanI utpatti ke upalabdhi thatI nathI. mATe-maDadAmAM cita abhAva vAyunA abhAvane lIdhe che - ema kahevAne badale 'dehabhinna AtmAnA abhAvanA lIdhe che' - ema mAnavuM yukta che. ahIM nAstika AvuM kahe ke --> naLI vagere dvArA Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ va himAyo: sAmAale: zreyA ko 906 vyAgAloke prathamaH prakAza: *nAstikamate vAsanAsakramA'sambhava: * kina, dehasya cetanatve tasya pratidinamanyAnyabhAve pUrva dinAnubhUtasyottaradine smaraNaM na syAt, anyadRSTasya'nyenA'smaraNAt / 'ekacaitanyasantAne vAsanAphalayorupapattena dopa' iti cet ? na, Adyasutacaitanyasya caitanyAnupAdAnatvAt / 'mAtRcaitanyaM tadupAdAnamiti cet ? tarhi mAtranubhUtasya bhrUNena smaraNaprasaGgaH, mAtRcaitanyasaMsa------------------.bhAnumatI .----------------- tityAt / taduktaM zAstravArtAsamuccaye -> na prANAdirasau mAnaM tiM tadAve'pi tulyatA / tadabhAvAtamAvaztedAtmA'bhAve na kA pramA ? // tena tadabhAvabhAvitvaM na bhUlo tAlikAdinA / sampAdita'pyatsindeH, so'nya eteti telA tat // (9/68-69) / vAyusAmAnyasaMsigdestAtsvabhAva: sa neti cet ? / agApi na pramANaM va saitanyotpatireva cet ? // na, tasyAmeva sadehAta, tavA'yaM ke noti cet ? / tatatsvarUpabhAvena tadabhAva: kathaM cet ? // (9/190-19.2) iti / ki dehasya cetanatve = caitanyAzrayatve tasya = bhUtasaGgAtAtmatasya zarIrasya pratidinaM cayopattavAdinA anyAnyabhAve pUrvadinAnubhUtasya zarkarAkhaNDAdeH uttaradine smaraNaM na syAt, tadAnI anubhavitaH zarIrasya vinAdatvAt, sAmpatamutpAsya zarIrasvA'nanubhavitatvAt, anyadRSTasya padArthasya anyenA'smaraNAt = ayadIyasmatyagocarasvAt, anubhava-smaraNayoH samAnagocarayoH hetu-hetumadAvApAyo: sAmAnAdhikaNyaniyamAt / ato dehAtirivatAsya pikAlAnugatasyA''tmadrAsTauvA'bhyupagama: zreyAga, yeA sarvavyavasthopapatimatI syAt / lAgu samAnaviSayakAnubhava-smaraNayoH sAmAnAdhikApaniyamasyA'yamevArtha: paddhata tayoretattaitanyasattatyata:pAtitvam / rimeDova hi caitanyasattAne'nubhavastava vAsanotpAdena tava smRtyutpate: sAmAnAdhikarAyaniyamasahatiH sukarA / itthaca ekacaitanyasantAne vAsanA-phalayoH = saMsvArasmaraNayoH upapatteH na tayoH vaiyadhikarAgyalakSaNo doSaH sAvakAza: / ekattaitanyasantAnAnta:pAtipUrvotarasattAlimadhye upAdAnopAdeyabhAvAnAtiprasota vA saMstArasatramAnupapatiriti cet ? spadavAdI pratyutarapati -> neti / Adyasutacaitanyasya caitanyAnupAdAnatvAt = caitanyaniSThopAdAnakArANatAni pitopAdeyatvAkhyakAryatAzUnyatvAt vyatirekaLyabhicAreNa caitanyaM prati caitanyasyopAdAnavAraNatA na sambhavati, yena upAdAnopAdeyabhAvabalAt taga vAsanA-smaraNayossAmAnAdhikarAyamupapa spAt / tatazca pUrvadinAnubhUtasyotaradine ramaraNA'nApatilakSaNo doSo vajalepAyitaH / itthacA''dhasUlucaitanyahetoztaitanyasya virahAt ajugatahetutayA''tmasidinirAkulaiveti tAtpargam / nA prathamapugattaitanyasya mAtRcaitanyopAdeyatvAt mAtRcaitanyaM eva tadupAdAnam = AAsutacaitanyopAdAnamiti kA caitanyaM prati caitanyasyopAdAnavArANatA mahAsatI vyatiretavyabhicArakalahAkaluSitA bhavatIti cet ? syAdavAdI pratyutasyati -> tarhi = mAtraitanyasyA''AsutattaitanyopAdAkAraNatvopagame mAnubhUtasya bhUNena = tatpugAdinA smaraNaprasaGgaH, mAtRttavya-prathamapugattaitanyayorupAdAnopAdeyabhAvAt, goyacaitanyasattAne je pavanano zarIramAM pravezamAM karAvavAmAM Ave che te vAyu prANa na hovAthI mRtadehamAM caitanyanI utpatti thatI nathI. paraMtu Ano artha evo nathI ke prANa tanyajanaka nathI. <- to te pAga vyAjabI nathI, kAraNa ke nAstikamatAnusAre vAyumAM prANatva jAtino svIkAra karavAmAM Avela nathI. jo bhUtacatuSkaatirikta prANatva jAtino nAstika svIkAra kare to tene apasiddhAMta doSa vaLagI paDaze. je vAyu phephasAmAM hoya tene prANavAyu kahevAya - A vyAkhyA nAstika mAnya kare to maDadAnA phephasAmAM naLI dvArA vAyusaMcAra thatAM tene prAgasvarUpa mAnavo paDaze ane tethI maDadAmAM caitanyanI Apatti Avaze. *ha yetana nathI - jaina* kiA de. / vaNI, zrI pAne zarIra meM mAtmA hoya to zarIra to zena zeta mahasatuMga cha. 15 cha / ghaTe che. koika ne koika sUma pheraphAra roja dehamAM thato hovAthI zarIra pratidina badale che. A vAta to nAstika paNa svIkAre che. have samasyA e upasthita thAya che ke jo zarIra e ja AtmA hoya to AgalA divase = (gai kAle) je kAMi anubhaveluM haze tenuM pachInA divase ( Aje) smaroga thai nahIM zake, kAraNa ke anubhava karanAra pUrva dinanuM zarIra to nAza pAmI gayuM che. pachInA divase navuM zarIra utpanna thayela che, jene pUrvaka AgalA divasanI khAvAnI, pIvAnI vagere kriyAno anubhava karela nathI. Aje utpanna thayela zarIrane gai kAle pUrvadehe je koI vastuno anubhava karyo haze tenuM smaraNa thai nahi zake, kAraNa ke eka vyakti jeno anubhava kare tenuM smaraNa bIjI vyaktine thai na zake. je anubhava kare tene ja smaraNa thAya. bhIma khAya ne zakuni saMDAsa jAya evuM nA bane. ahIM nAstika evI dalila kare ke - vetana to zarIra ja che ane te roja badale che, paNa eka ja cetanAnI saMtati to dIrgha kAla cAle che. jema dIpaka kSagika hovA chatAM tenI saMtati dIrghakAlIna hoya che, tema pratidina cetrIya zarIra badalavA chatAM tenI dhArA ghaNI lAMbI cAle che. niyama evo che ke caitrIya cetanAnI je saMtati cAlaze temAM jeno anubhava thayo haze tenA saMskAra ane smarAgAtmaka phala cetrIya cetanAnA pravAhamAM ja utpanna tha ya, nahIM ke maitrIya cetanAnA saMtAnamAM. AthI caitra je vastu bhogave tenuM smaraNa pachInA divasomAM caitrane thai zakaze ane , Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pradIpadRSTAntavicAra: * 9019 rgasya caitanyotpAdakatve tatsaMlagnaghaTAdAvapi tadutpattiprasaGgAt, svedajAyeSu mAtrabhAvena tadanutpAdaprasaGgAcca / etena pradIpadRSTAntaH parAstaH dASTAntikavaidhAt / tasmAd yadekaM caitanyopAdAnaM sa evAtmA / ------------------.bhAnumatI .------------------- pUrvottaradehayoranubhava-smaraNavadeva / kica mAtRttavya-sutattaitanyayoH vailakSaNyasyopalambhAhA tayorupAdAnopAdeyabhAvasambhavaH / kiJca mAtRcaitanyasaMsargasya caitanyotpAdakatve svIkriyamANe tu tatsaMlagnaghaTAdAvapi - mAtRzarIrasaMsaSTraghaTAdAvapi tadutpattiprasazat = saitanyotpAdApateH / avayavyabhicAramupadA vyatirekAyabhicAramAviStaroti -> svedajAyeSu matkuNa-matkoTakAdiSu mAprabhAvena = svajanakaramIzarIraviraheNa tadanutpAdaprasAcca = caitanyA'nutpatyApateta / tathA mAtRcaitanyavirahe prAgutpahAsyApi sutattaitanyasya nAza: syAt, taduktaM dharmasagrahaNyAM - aha aNuruto dhammI sutattaNNarusa mAibundI tu / No tavyatiregeNaM tassa sute pAvai abhAvo / 992 / / etena = mAtRttavyasyA''AsutattaitanyajanakatvapakSe vyabhicArapadarzanena, asya 'parAsta' ityatonAnvayaH / pradIpadRSTAnta iti / yathA pradIpAda dIpAntaramutpAte tathA mAtacaitanyAt sutacaitanyamiti pradIpahaSTAnta. nAstikasammataH / kecittu - yathA pratyekaM vilakSaNaprakAzakatvA'svabhAvAnAmapi varti-aulA'nAlAdInAM mitha sNyogaad| vilakSaNaprakAzakatva tathA pratyokamacetanAnAmapi bhUtAnAM sanAtabhAve sati cetanatvamapi bhaviSyAtIti cArvAkasya matAmiti <- vivRNvanti, tacityam / yathA dIpAda dIpAntaramupajAyate tathA mAtacetalyAt sutAcaitanyamutpadyate ityA dRSTAnte nimitakAraNatA vighate, dAAttike tu bhavatAmupAdAnakAraNatA sAdhayitumabhipreteti dAhrantikavaidhAt na pradIparASTrAtabanena mAtataitanyalakSaNe dAntike satanaitanyopAdAnavAraNatA sedamahati / svedajAhoSu matkuNa-matkoTavAdiSu vyatiretavyamittArAmA caitanyamAnaM prati mAtattaitanyasya nimitakAraNatA'pi sambhavati / vastutastu zarIravizeSe iva caitanyavizeSe mAtazarIrasya nimitakAraNatvasambhave'pyupAdAnakArANatA na sambhavati / caitanyamA prati prakRte upAdAnakAraNatA mImAMsyate iti mAtazarIrasya sutacaitanyopAdAnakAraNatA nAsti / tasmAt yadekaM sAmAnyata: caitanyopAdAnaM = caitanyatvAvaccheiDopAdeyatAnirUpitopAdAnakAraNatAdhikaraNaM sa eva bhUtAtiritata: AtmA, nAnyaH kazcit / taduktaM zAstravArtAsamuccaye -> na ca saMsvedajADo mAnabhAvena tadabhavet / pradIpajJAtamapyA nimittatvAtA bAdhakam // (9/193) itthaM na tadupAdAnaM yujyate tat kathayana / anyopAdAnabhAve ca tadevAtmA prasaste // (9/ 198) iti / maitra, devadatta vagerene tenA smarAganI Apatti pAga nahi Ave, kAraNa ke cetriya cetanA saMtAna karatAM maitrIya cetanA saMtAna, devadattacetanA saMtati vagere bhinna che. <- to te asaMgata che, kAraNa ke Ano matalaba evo thAya che ke pUrva pUrva cetanA e uttarottara cetanAnI janaka hovAthI kArAgata dharmano kAryamAM saMkrama thavAthI pUrva divase je anubhaveluM haze tenuM uttara divase smaraNa thaze. paraMtu pUrva pUrva cetanAne uttarakAlIna cetanAnuM upAdAna kAraNa mAnI zakAya tema nathI, kAraNa ke prathama putracaitanyanuM upAdAnakAraNa evuM koI caiitanya che ja nahIM.- "mAtAnuM citanya e Adya putracetanAnuM upAdAnakAraNa che' - evuM nAstika kahe to Apatti e Avaze ke mAtAe jeno anubhava karyo haze tenuM putrane smaraNa thavA lAgaze; je rIte maitrIya cetanA saMtAnamAM pUrva dehe anubhavelI vastunuM uttarakAlIna zarIra smaraNa kare che te rIte. vaLI, "mAtRcetanyano saMbaMdha cetanA janaka che' - evuM mAnavAmAM Ave to mAtAnA zarIra sAthe saMyukta ghaTa, paTa vagere vastuomAM paNa caitanya utpanna thavAnI Apatti Avaze. tathA cetanya pratye caitanyane kArAga mAnavAmAM Ave to parasevAthI utpanna thanAra , mAMkaDa, kIDI vagere saMmuzkeima jIvomAM to caitanyanI utpatti thaI ja nahi zake, kAraNa ke teonI koI mAtA ja hotI nathI. paraMtu temAM paNa caitanya to hoya che ja. Ama caitanya pratye caitanyane kAraNe mAnavAmAM vyatireka vyabhicAra doSa paNa prApta thaze. etena / uparoyana dvArA nAstinovo mata -> sagelo ho bhI mane dIvAne 2 cha te ja rIte eka mAtAnuM caitanya aneka putracetanyane utpanna kare che. mATe caitanya e caitanyaja kahevAya che. <- pAga khaMDita thayelo jAgavo, kAraNa ke caitanya pratye caitanyane upAdAnakAraNa mAnavAmAM anya vyabhicAra ane vyatireka vyabhicAra doSa durvAra bane che. vaLI, bIjI vAta e che ke pragaTelo dIvo bIjA aneka dIvA pratye nimittakAraNa che, nahIM ke upAdAnakAraga. jyAre putracetanya pratye mAtRcetanyane tame upAdAnakAra mAno cho, nimittakAraNa nahi. Ama dAna (=upamAna) ane dArTAntika (=upameya)mAM vaidharma raheluM che. AthI pradIpadakAntanA baLathI mAtRcetanyamAM putracaitanya pratye upAdAnakArAgatA siddha nahIM thaI zake. jo pradIpanA udAharaNathI phakata mAtRcetanyamAM saMjJI putracaitanya pratye nimittakAraNatA siddha karavI hoya to te amane mAnya ja che. sarvatra cetanya pratye jo upAdAnakArAganI siddhi karavI hoya to eka anugata AtmAne ja kAraNa mAnavo paDaze, jethI mAMkaDa, macchara vageremAM caitanyanI ( utpattimAM vyatireka vyabhicAra nahIM Ave ane mAtAnA zarIranI sAthe saMyukta ghaTAdimAM caitanyanI utpattinI Apatti pAga nahi Ave. - - Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chao8 0raIIno prathaM: UDIza: zcikodAharaNavimarza: * atha yathA vRzcikasya gomayavRzcikaprabhavatvaM tathA jJAnasyA'bhyAsa-rasAyana-mAtA-pitR-zukra-zoNitAdinAnAhetuprabhavatvamuppatsyata iti cet ? na, rasAyanAdisthale'pi samAnajAtIyapUrvAbhyAsasambhavAt, anyathA samAne'pi rasAyanAyupayoge yamajayoH prajJA-medhAdivizeSo na syAt / tasmAt prajJAdInAM janmAdau na vizeSaH zAlUka-gomayajanyayostu zAlUkayomitho vizeSadarzanAdeva vicitrahetuprabhavatvamiti na kiJcidanupapannam / -------------------HIGH ----------------- __vaSTatAmavalambya cArvAka: zakate -> atha gomayAdiva vRzcikAdapi vRzcikaprAdurbhAvadarzanAt yathA vRzcikasya gomaya-vRzcikaprabhavatvaM tathA jJAnasya = caitanyasyApi abhyAsa-rasAyana-mAtA-pitR-zukra-zoNitAdinAnAhetuprabhavatvaM upapatsyate / tathAhi kecit prajJAmedhAdayastatamyAsAt, kecitu rasAyanopayogAta, apare mAtA-pitRzukra-zoNitavizeSAdeva iti cet ? sthAdavAdI tanirAkaroti -> neti / rasAyanAdisthale prajJA-medhAdivizeSa api antaraGgatayA aAsthamAnapUrvakAlika-sajAtIyacaitanyasyaiva hetutvena samAnajAtIyapUrvAbhyAsasambhavAt = sajAtIya-pUrvakAlInacaitanyAnuzIlanasyA'vazyadalapatvAt, rasAyana-sevanAdeH sahakArimAratvAt / anyathA = rasAyanAdisthale rasAyanAdeva tadapAdAnakAraNatve, deza-kAla-mAgAhApekSagA samAne'pi rasAyanAyupayoge yamajayoH kasyacit kvacideva prajJAmedhAdikamityevaM na syAt, rasAyanAyupayogasya sAdhAraNatvAt / tasmAt prajJAdInAM janmAdau rasAyanAmyAse ca na vizeSa: = vaijAtyaM dRzyate iti na teSAM rasAyanAdinAnAhetupamatatvaM kathagituM pAryate / zAlUkagomayajanyayostu zAlUkayoH = tazvikayoH mitho vizeSadarzanAdeva = vaijAtyasyA'nubhavasidattAdeta taNArANamaNinyAyena vicitrahataprabhavatvaM = tAhazavaijAtyAvacchinAyo: krameNa gomaya-vazcikagorhetutvaM caitanye ca vizeSA'darzanAt tA caitanyameva heturna tu mAtazarIrAdikaM iti na kiJcidanupapannam / tadaktaM sammatitarkaTIkAyAM --> tagApi samAnajAtIyapUrvAbhyAsasambhavAt / ayathA samAto'pi rasAyanAgupayoge yamalakayoH kasyacit kvApi prajJAmedhAdikamiti pratiniyamo na syAt, rasAyanAgupayogasya sAdhArANatvAditi / na ca prajJAdInAM janmAdau rasAyanAmyAse Ama anvaye vyabhicAra doSanuM pANI nivAraNa thaI jaze. mATe vilakSANa mAtRcaitanyane vilakSAga putracaitanyanuM kAraNa mAnI na zakAya. - ema phalita thAya che. 5 vilakSaNabhAvomAM kAryakArabhAvanI vicAraNA ka nAstika :- madha 50 viMchIthI viMchInI utpatti thaI zake che tema varasAdanA kALamAM chANamAMthI pANa viMchI utpanna thAya che. eka ja kArya ane vilakSaNa kAraNanuM hovuM phakata caitanyabhinna kArya sudhI ja sImita nathI. paraMtu viMchInI jema bhinna bhinna caitanya (=jJAna) svarUpa kArya pratye paNa viSayavizeSano abhyAsa, rasAyANa AdinuM sevana, mAtAnuM rudhira, pitAnuM vIrya vagere alaga-alaga vilakSaNa padArthone kAraNe mAnavAmAM koI virodha nathI, vilakSaNa padArthomAM kAryakArAgabhAva mAnya hovAthI vilakSANa mAtRcetanyathI vilakSaNa putracaitanyanI utpatti mAnI zakAze. anekAMtavAdI :- 10 nA, A vAta barAbara nathI, kAraNa ke rasAyANA vagere sthaLamAM pAga prajJA, medhA AdisvarUpa viziSTa caiitanya pratye abhyasyamAna pUrvakAlika sajAtIya caitanya ja kAraNa che, kAraNa ke te ja caitanyavizeSAtmaka kArya pratye sajAtIya kArAga che. rasAyA vagerenuM sevana to bahiraMga hovAthI aMtaraMga kAraNanuM sahakArI mAtra che, caitanyavizeSanuM upAdAna kArAga nahIM. je rasAyAganuM sevana vagerene ja caitanyavizeSanuM upAdAnakArAga mAnavAmAM Ave to eka sAthe utpanna thanAra eka ja mAtAnA be saMtAna dvArA samAna pramANa, paddhati, deza, kAla vageremAM rasAyAga vagerenuM sevana karavA chatAM paNa temAMthI koI ekane ja viziSTajJAna thAya che, bIjane thatuM nathI, athavA to taratamamAtrAmAM jJAna thAya che - te thavuM nA joIe. paraMtu AvuM thAya che ja. AthI AnI saMgati karavA mATe mAnavuM ja paDaze ke tanyanuM utpAdaka caitanya ja che. je vyakti kevala rasAyAga vagerenuM sevana kare che paNa koI vizeSa viSayanA jJAnanuM anuzIlana karato nathI tene koI vizeSa viSayanuM viziSTa jJAna thatuM nathI. jyAre koI vyakti rasAyANa AdinuM sevana karatAM karatAM koI vizeSa viSayanA jJAnanuM anuzIlana kare che. tene rasAyAgAdinA sevanana sahayogathI, vizeSa viSayanA jJAnanA anuzIlanathI ne vizeSa viSayanuM viziSTa jJAna thAya che. Ama, caitanya pratye vetanyathI bhinna vilakSaNa padArthanI aMtaraMga kArANatA siddha thaI zakatI nathI. vaLI, bIjI vAta e che ke janmaAdikAlamAM je prajJA, medhA vagere hoya che te ane rasAyanopayoga, abhyAsa vagerethI je prajJA, medhA Adi janme che temAM to koI vailakSazya = vaijanya = bheda dekhAto nathI jenA kAraNe alaga alaga vilakSaNa kArAgane tenuM upAdAna kArANa mAnavuM paDe. jyAre mANathI utpanna thanAra viMchI ane viMchIthI utpanna thanAra viMchImAM to vaijaya = vailakSaya pratyakSasiddha che, kAraNa ke teonA rUpa-raMga vageremAM ghA pheraphAra hoya che. AthI chANajanya vijAtIya viMchI pratye chANane ane viMchIjanya vijAtIya viMchI pratye viMchIne upAdAna kAraNa mAnI zakAya che. caitanyamAM vaitya na hovAthI tenA pratye vilakSaNa padArthona upAdAna kArAga mAnI na zakAya. ( juo pUjya munirAjazrI jayasuMdaravijayajI mahArAje karela hindI bhAvAnuvAdathI yukata saMmatitarka kAMDa prathama. gAthA-1, pR. 316 ). Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * caitanyanAzakavicAra: * 2(01 yattu zarIravRddhyA caitanyavRddhezcaitanyaM zarIropAdAnamiti, tanna, mahAkAyasyApi maatnggaajgraaderlpcetntvaat| zarIravikArAcaitanyavikAropalambhAt tasya taddharmatvamityapyanudghoSyam, sAttvikAnAmanyagatacittAnAM vA zarIracchede'pi caitanyavikArAnupalambhAt, sahakArivizeSAdapi kAryavizeSadarzanAcca / karacaraNAdiyAvadavayavopAdeyatve ca caitanyasya ------------------bhAnumatI --------------- ca vizeSaH, zAlUkagomayajanyasya tu zAlUkAdestadanyasmAdvizeSo dRzyate / kvacit jAtismaraNa ca darzanamiti na yuktA rASTrakAraNAdeva mAtA-pitRzarIrAt prajJA-medhAdikArthavizeSotpati: <- (saM.ta.kAM. 9 gA. " pa. 316) iti| yatu zarIravRndayA caitanyavRndeH zarIrahAnyA ca caitanyahAH caitanyaM zarIropAdAnaM = dehopAdAnakAraNakaM, upAdeyotkarSApakarSagorupAdAnotkarSA'pakarSAvidhAnAditi, tanna manoramam, mahAkAyasyApi mAtAjagarAdeH alpacetanatvAt, mahA'jagarApekSayA'lpazarIrasyApi siMhabAlasyA'dhikacaitanyopalammAcca / nanu zarIravikArAt - dehadAsAt caitanyavikAropalambhAt = jJAnahAsadarzanAt tasya = caitanyasya taddhamatvaM = dehadharmatvaM ityapyanuroSyam, sAtvikAnAM = atulasatvAlihitAnAM anyagatacittAnAM = viSayAntarasamAravatAM vA zarIracchede'pi caitanyavikArAnupalambhAt caitanyaM prati dehopAdAnakAraNatAyAM vyabhicArAt / dehasya caitanyasahakAritAraNatvaM tvamyupagamyata eta / ata eva megAdihAne jJAnavizeSahAsadarzanAccaitanyaM dehajanyamiyuktAvapi na kSatiH, sahakArivizeSAdapi kAryavizeSadarzanAcca anAdisahakArikArANamAsAdya nayanAdinA darzAvizeSavat dehapAThava-rasAyanA''sevanAdikamAsAdya pUrvakAlInacaitanyenA'pi caitanyavizeSotpateH / taduktaM saMmatitarkaTIkAyAM -> hazyate ca jala-bhUmyAdilakSaNAda bIjopAdAnasyAharAdeH vizeSa iti sahakAritAraNatve'pi zarIrAderviziSTAhArAApayogAdau yauvanAvasthAyAM vA zAragAdisaMskAropAtavizeSapUrvajJAnopAdAsya vijJAnasya vivRdilakSaNo vizeSo nA'sambhavI <- (kAM. 5 gA. 9 pa. 317) iti / tadaktaM syAdavAdakalpalatAyAM api -> zarIrasya sahakAritve'pIndrigapATavA'pATavAbhyAM zarIravandi-vikArayo caitanyabdi-vikArasambhavAditi (9/198) / caitanyasya kara-caraNAdiyAvadavayavopAdeyatve ca = hasta-pAda-jaghana-kAyanAdisakaladahAvayavasamavetatve = paryApisambandhena kara-caraNAdiSu dehAvayaveSu satve tasya caitanyasya karAdyapagame = bAhupativinAze apagama yattuH / nAtinAthana -> zarIranI vRddhithI thaitanyanI = AnanI vRddhiyAya che. tethI thaitanyarnu upaadaan|2|| zarIra ja hovuM joIe, kema ke upAdAnakAraNanA prakarSathI ja upAdeya = kAryamAM prakarSa saMbhavI zake che. <- anucita che, kAraNa ke hAthI, ajagara, mahAmagaramaccha vagerenA zarIra vizALa hovA chatAM temAM caitanyanI alpatA hoya che. tethI zarIrane caitanyanuM upAdAna kAraNa bhAnI na 45. --> zarIranI pani yathAyI thaitanyano DrAsa thAnA bIya yaitanya meheyarbha cha.' <-sAyana to 2 nahI, kema ke sAtvika puruSonuM zarIra chedAvA chatAM teomAM caitanyano ghaTADo dekhAto nathI. potAnuM mana bIja viSayamAM parovAyeluM hoya tevA avasare macchara DaMkha mAre tyAre zarIramAM cheda = kANuM paDavA chatAM tevA prakAranA jIvonuM caitanya vikRta thatuM dekhAtuM nathI. tapa tyAga dvArA deha kRza thavA chatAM munionA jJAnanI hAni thatI nathI. zarIranA vadhArA-ghaTADAthI jJAnanI vRddhi-hAnimAM vyati kavyabhicAra hovAthI zarIramAM jJAnanI upAdAnakAraNatA mAnI na zakAya. jJAnanI utpattimAM zarIra sahakArI kAraNa jarUra che. vizeSa prakAranA sahakArI kAraNathI kArya vadhu suMdara rIte thaI zake che. temAM kayAM amAro virodha che ? aMjanarUpI vizeSa sahakArI kAraNane pAmIne AMkha dvArA vizeSa prakAre darzana thAya che. tema rasAyanasevanAdi bahiraMga sahakArIkArANA prajJA-medhA-dhAraNa vagere rUpa caitanyavizeSa utpanna kare. zake che. emAM koI vAMdho uThAvI zakAya tema nathI. paraMtu teTalA mAtrathI tene vijAtIya kahI nA zakAya. - A khyAlamAM rahevuM joIe. zarIrane yaitanyAzraya bhAnavAbhAM hoSaparaMparA // kara0 / 1NI, jI pAta mech| thatanya pratye pAya, 41 mere saba DAyavone 11 // 21 // mAnapAmA mApe maryAta hAtha, paga vagere badhA zarIraavayavone caitanyanuM samAyikAraNa mAnavAmAM Ave to eno matalaba evo thayo ke caitanya svaparyAptisaMbaMdhathI kara, caraNa Adi sakala dehAvayavamAM rahe che. to pachI ekAda dehAvayava hAtha ke paga ke AMkha vagereno nAza thaze tyAre saMpUrNa caitanya nAza pAmI jaze. ghaTa, paTa, maTha A traNamAM paryAptisaMbaMdhathI rahenAra bahu-saMkhyA potAnA ekAda Azraya ghaTAdinA nAzathI nAza pAme che tema aneka dehAvayavamAM paryApta eka caitanya paNa zarIranA ekAda avayavanA nAzathI paNa nAza pAmavAnI ApattinuM vAraNa nAstika karI nahIM zake. je nAstika ema kahe ke - caitanyano nAza zarIranA te dareka avayavonA nAzathI ja utpanna thaze ke je avayavomAM pote rahela che. Ama hAtha, paga vagere zarIranA ekAda avayavanA nAzathI caitanyanA nAzanI Apatti nahIM Ave. <- to te barAbara nathI, kAraNa ke AvuM mAnavAmAM Ave to mRtadeha jyAM sudhI hAjara haze tyAM sudhI cetanyano nAza thaI zakaze nahIM. e vakhate hAtha, Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 990 nyAyAloke prathamaH prakAza: ekattAvamarzasvarUpaparyAlocanam * karAdyapagame'pagamaprasaGgAt, yatkiJcidAzrayApagame iva bahutvasaGkhyAyAH tAvadAzrayanAzanAzyatve ca mRtadehasattve tadanAzaprasaGgAt / etena kara-caraNAdyavayaveSu pratyekameva vizrAntaM caitanyamityapi nirastam, ekatvA'vamarzavilopaprasaGgAcca / -------------------bhAnumatI------------------ prasAt = dhvaMsapratiyogitvApoH, paryAptyA sata ekAzrayanAze'pi niyamena nAzAt, yatkizcidAzrayApagame AdhAratAzraya-yatkizcidavinAze iva bahutvasaikhyAyA vinAza: iti / ghaTa-paTa-zakatAdiSu paryApisambandhena yA bahutvasahakhyA vartate sA svAzrayaspa ghaTAdeH rApa kasyacit nAze nazyati tathA caitanyasya karacaraNAdisakalazarIrAvayaveSu paryANisaMsargeNa satte yasya kasyacit karAdertigame caitanyamapi vinazyet / etena indriyANyevA'stvAtmeti nirastama, militAnAM teSAM jJAnAzrayatve cakSurAdizUnyasya tvAcAdeyabhAvaprasaGgAt / na ca caitanyasya svAzrayayAvatpratiyogitanAzanAzyAtvA hastAdinAze nAzApatiriti vaktavyam, caitanyasya tAvadAzrayanAzanAzyatve ca = sakalasvAzrayanAzajatyanAzapratiyogitvAbhyupagame hi mRtadehasattve tadanAzaprasAt = caitanyanAzAnApateH, caitanyanAzakaraNa caitanyAzrayattAtacchitAnAzasya virahAt / vyatirekavyabhicArAkSA caitanyanAzasya svapratiyogyAzrayayAvalAzajanyatvamiti bhAvaH / etena = matadehe caitanyanAzA'sammatapratipAdanena, asya nirastamityanenAnvayaH / kara-caraNAdyavayaveSu pratyekameva = pratyavayavameta vizrAntaM = samavAyena vati nAnA caitanyamityapi nAstikapratipAdana nirastam / matadehasatte yAvatAM kara-caraNAzavalavAnAM satvena pratlavapataM samavetaM caitanya va nazyaditi hetunAunupadovatanAstikamataM nirastamityarthaH / tahiArasane hetvataramAha -> ekatvAvamarzavilopaprasAcca = 'yo'haM spazAmi so'haM pazyAmI'tyAkArakasya spArzanacaitanyAdhAra - cAkSuSacaitakalAzrayayoraikyA'vagAhinaH parAmarzasya anupapozca / na ca cakSuSyeva tvatyeva vA cAkSuSa-spArzahAcaitanyadayamabhyupagatuM yujyate, jAtyAdhasyA'pi cAkSuSodayApateH, tasya sparzanendriyasya nirAtaGgatvAt / atazcAkSuSa-spArzanAdinAnAtavyAzrayatidhayA dehendriyAtiriktasvA''tmanaH svIkAro yuktH| kizcaivaM pratyavagata caitanyarUpa vizrAntatte caitanyaspa nAnAtvApAtena cakSuSA dRSTasya vastunazcala ze smaraNAnupapatizca / 'cakSurAdijanyAnAnAjJAnAdhiSThAnamekameta nityamindriyamityayupagame tu saMjJAmA eta tivAda iti vyaktaM syAdavAdakalpalatAyAm (9/198) / kecitu --> ekatvAvamarzati - sarva zarIre mama sukhami'tyAdiparAmarzatyarthaH iti <- vivRNvanti / ki dehendriyAdInAM caitanyaM prati nimitatAraNatvAsa tajJAzAccaitanyanAzo'bhyupagantumarhati / na hi daNDanAzAda ghaTanAza: kvacit kadAcinutpA iti dRSTaM zrutaM vA / ato yathAkazcit jJAnAdInAM dehadharmattopapAdo'pi na talAzAccaitanyanAzasya vyAkhyatvam / paga vagere dareka avayavo to upasthita ja che, teno dhvaMsa thayo nathI. kArAganI gerahAjarImAM kArya kevI rIte utpanna thaI zake ? hAtha, paga vagere sakala avayavone vize pratyekamAM caitanya samaveta che. zarIranA jeTalA avayavo che te darekamAM caitanya vizrAnti pAmavAne lIdhe zarIranA jeTalA avayava eTalA caitanya che. <- AvuM mantavya pAga uparokata doSanA lIdhe ja nirAkRta thaI jAya che, kAraNa ke hinA dareka avayavamAM alaga alaga cetanya mAnavAmAM Ave to akhaMDa mRtadeha jyAM sudhI hAjara haze tyAM sudhI caitanyano nAza thaI zakaze nahIM. dareka dehAvayava to tyAre avinaTa ja che. kArAgano nAza thayA vinA kAryano nAza kaI rIte thaI zake ? vaLI, bIjI vAta e che ke " je huM jouM chuM te ja huM sparza karuM chuM.' A rIte cAkRpazcatanyanA Azraya ane spArzana caitanyanA AzrayamAM aiyanuM = abhedanuM jJAna thAya che teno dehAvayavaciMtanyavAdI matAnusAre lopa thaI javAnI Apatti Avaze, kArAga ke uparokata aikyapratItimAM anekavidha caitanyanA AyarUpa alaga alaga dehAvayavanuM bhAna thatuM nathI. phakata AMkhamAM ke kevala sparzanaIndriyamAM cAkSuSa ane spArzana banne caitanya to utpanna thaI ja nA zake. AthI Indriyane pAga cetanyano Azraya mAnI zakAya tema nathI. AthI uparokata trividha cetanyanA AzrayasvarUpe deha-Indriyabhinna eka atirikata AtmAno svIkAra karavo jarUrI banI jAya che. bAkI, deha vagere nimittakAraganA nAzathI to jJAnAdino nAza mAnI zakAya tema nathI ja. nimittakArAganAza kAryanAzaka nathI. daMDa tUTI jAya tethI ghaDo phUTI na jAya. Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nimitanAzasyopAdeyanAzakatAvicAra: 999 'ghaTIyapAkajarUpAdInAmiva dehadharmANAmapi jJAnAdInAM nimittanAzanAzyatvAnnA'nupapattiri ti cet ? kiM tarhi tannimittaM yannAzAjjJAnAdinAzaH / na tAvatprANa eva, tatsattve'pi suSuptI jJAnAdinAzAt / na ca yadvirahAttadA na jJAnAdyutpattistadeva tAdRzamanugataM tannimittamiti vAcyam, tAdRzasyopayogasya prsaadhittvenaatmaa'bhyupgmprsnggaat| ----------------bhAnumatI ------------------ nanu ghaTIyapAkajarUpAdInAM vijAtIyateja:saMyogalakSaNanimitanAzajanyAnAzapratiyogitvaM pratibimtasya ca bimbavilayanAzyatvaM iva dehadharmANAmapi jJAnAdInAM nimittanAzanAzyatvAt = svajanatatimitatArANanAzajanyanAzapratiyogitvAt nAnupapati: = na karAyapagame jJAnalAzApati: na taikatvaparAmarzapalAgAprasaGgo na tA matadehasatve caitanyAnAzAjApatiH iti cet ? syAdavAdI tanirAkartumapakramate -> kiM tarhi tanimittaM = jJAnAdinimitakAra ? yakSAzAt = yatpratiyogitahataMsAt jJAnAdinAza: / na tAvatprANa eva jJAnAdinimitakAraNaM sambhavati, tatsattvepi = prANasya tihAmAnAtve'pi suSuptau jJAnAdinAzAt gatiretavyabhicArAt na prANanAzasya jJAnAdinAzakArANatA sambhavati / etena -> prANasya caitanyopAdAnattaM mAstu, talimitatvaM tvavirudameva, tAnAzAdeta ca caitanyanAza:, AtmA'bhyupagame'pi tasya nityatvena tamAzAyogAt / na ca tattcharIre AtmasaMyoganAzAt caitanyAbhAta iti vAcyam, vibhutvenA tatsaMgogasyApi sAgitatvAditi <- nirastam / na ca vijAtIyamatA:saMyogasya nAzasta svapratiyogijanyattasamboja pratiyogitamA jJAnAdinAze hetutvamastiti vAcyam, suSamo zvAsaprazvAsAdisaMtAnAnuroTona vijAtIgamatA:saMgogasAvaraNA'pi AvazyakattAt / na ca jItanayoniyanasatvAdeta tadA zvAsa-prazvAsAdimatAlaH tannAzazca prArabdhA'STravAzAdeteti tadanyanAze vijAtIyamana:saMyoganAzasya hetuteti vAcyam, etaM satyAvazyakatvAt sartagAudaSTanAzAdeta jJAnAdinAzAbhyupagamaucityAt / ata eva na vijAtIyamana:saMgoge'pi pAnamasti, - vizeSaparipAkAdeva suSaptyAdikAle jAnAnutpAdAt / mAnase jirindriyapradezagamako pareNA'pi tasyaita zarANIkaraNIyatvAt / idA tavata syAdavAdakalpalatAyAM kAnAgArikopatAlpakAyanAritakamatapatikSopAsAmagupagamavAdenopapastam (syA. ka. 9/199 - paSTha - 582) / ___ prakaraNakAro'ja prAcInAstikamatamapAkartumupakramate -> na ca yadavirahAt = gatpratiyogatAmAtAt tadA = suSaptyAdau na jJAnAdyutpatti: tadeva tAdRzaM = suSadhikAlInajJAnAvatpAdapayojakAbhAvapratiyogi anugataM tannimittaM = jJAnAdinimitatAraNaM iti vAcyam, indriya sannikarSAdau tatvabAdhAt, mazaraNAdinA sAtaM spazandreiyasasikarSasatte'pi suSapau jJAnAnutpAdenA'ttapanyabhicArAt / na ca tadA tatpraNidhAATirahAla tajjJAnotpAda iti vAcyam tarhi praNidhAnasyaiva tatvamastu, tenaivendrigajhikarSasyA'nyathAsindatvAt / tAdRzasya = suSadhikAlInajJAnAhAnutpAdapayojakAnAvapatiyogito'nugatasya jJAnAdinimitasya praNidhAnAdipadapratipAhAsya upayogasya :yA prasAdhitatvena tadAzrayatidharA AtmA'bhyupagamaprasaGgAt / taduktaM syAdavAdaratnAkare -> 'upayogastu rUpAdigahANagApAra:, viSayAntarAsavate cetasi salihitasyApi viSapasyA'grahaNAt mindaH <- (2/1. pa. 314) iti / tadavataM AtmakhyAto -> sAmAnyata evaM samavAyetA jJAnAdau stajayopayogavyApArasambahotA mA:saMgogatvaka eva hetu-hetumadAta iti lAghavAt / byApArasambadhAnudhAvata suSamA jJAnArAnutpAdAlAhAla, nAsti :- ghttii| nimittArAnA nAzathI pAgAyano nAza yato pAya ,maghaTana 5 / 35 vagere potAnA nimittakArAganA vinAzathI naSTa thAya che. biMbanA nAzathI pratibiMbano nAza thAya che. te ja rIte dehadharma jJAnAdine pAga potAnA nimittakArAganA nAzathI nAza mAnI zakAya che. mATe mRtadeha hone chate paitanyano nAza nahIM thaI zakavAnI Apatti ke hAtha vagere kapAI jatAM caitanyanA nAzanI Apatti vagereno avakAza nathI raheto. K Gpayoga yaitanyazana che - syAvATI k: sAsti :- kiNtH| yatanyanuM nimitta 1 // 2 // // zuMcha ? nAnAzayI yetanyano = nAhino nAza thAya 7. sAnAni nimitta kArAga prANa to na mAnI zakAya, kAraNa ke nidrA avasthAmAM prANa hovA chatAM jJAnAdinAzAtmaka kArya utpanna thavAthI vyatireka vyabhicAra spaSTa ja che. AthI prAganAzane jJAnAdinAzaka mAnI na zakAya. --> jenA viyogathI supumidazAmAM jJAnAdi utpanna thatA nathI te ja jJAnAdiabhAvaprayojaka abhAvano pratiyogI padArtha jJAnAdino janaka = nimitta kArAga banaze. <-- evuM nAstika kahe to te vAta sAcI che, paraMtu jenI gerahAjarIthI nidrAmAM jJAnAdi utpanna thatA nathI te padArtha bIjo koi nahIM paNa upayoga ja che. UMghamAM komaLa pathArI, takIyA vagerenI sAthe sparzana indriyano saMyoga hovA chatAM tenuM bhAna thatuM nathI. AthI arthabodha pratye upayogamAM=jJAnAtmaka bodhavyApAramAM kArAgatA mAnavI ja paDaze, jenuM vyavasthApana anyatra granthakArazrIe karela che. jJAnAdijanaka upayogano Azraya jaDa zarIra nahIM paNa cetana evo AtmA che. jaDa zarIra ane caitanya vacce to dharma-dharmabhAva ghaTI zakato nathI. miyAM ane mahAdevano meLa nA paDe. A rIte dehabhinna AtmAnI siddhi thAya che. Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 111 nyAyAloke prathamaH prakAza: * nAnAzAstrAnusAreNopayogaspa jJAnAdinimitatvopapAdanam * api cAhaMpatyayapratyakSAdeva siddhayatyAtmA / na cAyaM pratyayo liGgajaH zabdajo vA, tadvyApAravirahe jAyamAnatvAt / na ca savikalpakatvAdapramANaM, samyagarthanirNayarUpatvena tasyaiva prAmANyavyavasthApanAt / na cAsya pratyakSasyendriyA'janyatvAdapratyakSatvaM, vAhyendriyavyApAravigame'pi spaSTatAjIvAtukatAdRzasvasaMvedanapratyakSopagamAt, tavyA ----------------bhAnumatI ------------------ tahAnImupayogarUpavyApAraspAkare nirastatvAt <- / tadaktaM adhyAtmamataparIkSAyAmapi -> mAnasAdipatati prati manoyogatvAdinA'pi hetutvam / ata eta suSapAtasthAyAM kAlagogAhitaptAsa-prazvAsAdigApArasambhave'pi manoyogavyApArAbhAvAsopayoga iti tadA jJAnAhAnutpatinirvAhAyopayogAbhAvabhaNitirAkare vyavasthitA (lo. 12) iti / taduktaM syAdavAdakalpalatAyAM -> na cendrigahikarSAdiauta jJAnotpatI sAmAnyato jJAna prati jJAnahetutte mAnAbhAta:, suSupau jJAnAnutpatinihAlopayogasya jJAnahetutvasidhdeH <- (sta. 9. kA. 19. pa. -985) iti / / nanu sata'pyAtmana: ghaTasrota pratyakSeNa darzana kiM na bhavati ? to'nupalabdhyA taruNA'mAta eva sidhyatItyAzazAyAM prakaraNakadAha -> api ceti / ahaM jAnAmI'tyAkArakasya ahaMpratyayasyAnubhavasidatvAdeva = ahaMpratyayapratyakSAdeva sidhytyaatmaa| avakAro'yogavyavacchedArthaH / na ca ayaM pratyayaH = darzito'haMpratyayaH na sAkSAtkArasvarUpaH kintu lija: = anumitilakSaNaH, zabdaja: = zAbdabodhAtmako veti vAcyam, tadavyApAravirahe = lihAdivyApArIbhUtaparAmAdivirahadazAyAM jAyamAnatvAt / na hi tthaavyaaptyaadiprtisodhaanmstei| kisa, AtmatvaviziSTasyA'yogyatve sAdhyA'pasindadyA'numAnapatatirdadhadaiva / tadaktaM zAstravArtAsamuccaye'pi -> sato'sya tiM ghara-srota pratyakSeNa na darzanam ? :astyeva darzana rapamahapratyagavedanAt // // // taduktaM yogazAstravRtto zrIhemacandrasUribhirapi -> svasaMvedanata: sitaH svadehe jIta iSyatAm / ahaM tuHkhI sukhI tA'hamiti pratyayayogataH // (pra.2/gA.19/ta.gA. 20) dharmasaGgrahaNau zrIharibhadrasUribhirapi -> dhammA :ataggahAdI dhammI etesi jo sa jIvo tu / tappacakravataNato patttavaravo ceta to atthei // 46 // ityuktam / / nu yahovamAtmA pratyakSaH kathaM tarhi tara zarIrAbhedabudiH ? dharmisvarUpasya zarIrabhedasyA'pi gahAditi cet ? na, zAntAvA tadgahe'pi zarIrabhedapakAratagahAbhAvAt tadabhedabandapapapateriti nAjupalabdhyA''tmA'mAvanizcaya ityAdhikaM syAdavAdakalpalatAyAm (9/159) / na cedamahapratyakSa savikalpakatvAt apramANaM, nirvikalpasta pramANatvopagamAditi vAcyam, samyagarthanirNayarUpatvena tasya = savikalpakasya eva zrIhemacandrasUriprabhRtibhiH prAmANyavyavasthApanAt / tadaktaM pramANamImAMsAyAM 'samyaganirNaya: pramANam' ( ) iti / na ca asya pratyakSasya = ahaM jAnAmI'tyAhAkArasthAhapratyayasya svAdavAdinA pratyakSatvenAbhimatasya indriyA'janyatvAt = indriyavyApArajanyatvavirahAt apratyakSatvam, indriyArthasahisakarSotpanajJAnasgata pratyakSAtvAt, :ata eva AtmA'pi na pratyakSatvavyapadezabhA, pratyakSajJAnaviSapatagata viSayasya pratyakSatvavyapadezAt pratyakSaviSayatAyAmindriyArthasaDilakarSasgata niyAmakatvAbhyupagamAditi vAcyam, bAhyendriyavyApAravigame'pi spaSTatAjIvAtukatAhazaravasaMvedanapratyakSopagamAt = spaSTatAbhidhAnaviSayatAtmakAlambanenApratyayasvarUpasvasaMvedane pratyakSattADIkArAt, spaSTatAkhyaviSayatAlA: pratyakSalakSaNatvAt, anumityAdito vizadataratvAt sarveSAM svasaMvedAsindasyAhapratyayasya pratyakSatvApalApAyogAt / taduktaM pramANanayatattvAlokAladvAre -> spaSTaM pratyakSamiti / anumAnAdhAdhikyena vizeSaprakAzanaM spaSTatvamiti <- (pra.na.ta. 2/2-3) / 8 mahaMpratyaya AtmasAdhara-jaina 88 api.| Na, jI pAta mech| 'ahaM jAnAmi' ' chu' vA pratyayana sAmAthI / bhAmA siyAya . >> 'A ahaMpratyaya pratyakSa nathI, pAga liMgajanya anumitijJAnasvarUpa athavA zabdajanya zAbdabodhasvarUpa che.' <- AvuM kathana na karavuM, kAraNa ke liMgasAnAdinA vyApAra parAmarza vagerenI gerahAjarImAM te utpanna thAya che. vyAtijJAna,padajJAna vagerethI vikala vyaktine je bodha utpanna thAya tene anumati ke zabdabodha kahI nA zakAya. ahIM ema nahi kahevuM ke --> savikalpAtmaka hovAnA lIdhe te ahaMpratyaya apramANa che. <- kAraNa ke savikalpaka jJAna ja samyapha arthasvarUpanuM nirNAyaka hovAnA lIdhe pramANabhUta che - AvuM pramAAgamImAMsAmAM kalikAlasarvajJa vageree vyavasthita rIte batAvela che. mATe ahaMpratyayane apramANabhUta kahevAnuM du:sAhasa nAstike na karavuM. -> "ahaMpratyaya indriyajanya na hovAthI pratyakSAtmaka nathI.' - ema paNa kahI na zakAya, kAraNa ke bAhya indriyano vyApAra na hovA chatAM ahaMpratyayamAM spaSTatA eka evuM auSadha che ke je ahaMpratyayamAMthI nAstika dvArA parANe bahAra kheMcI kaDhAtA pratyakSasvarUpa Arogyane TakAvI rAkhe che. matalaba ke spaSTatAnAmaka viSayatAnA baLathI svAnubhavasiddha ahaMpratyayamAM pratyakSatva mAnavuM ja paDaze. vaLI, brAhyaindriyano vyApAra hote chate utpanna thanAra "ghaTane huM jANuM chuM' evA bahirindriyajanya pratyakSamAM kartAsvarUpe AtmAnuM bhAna thAya che, karmarUpe viSaya evA ghaTanuM bhAna thAya che ane kriyArUpe jJAnanuM bhAna thAya che. mATe bAhyaindriyajanya pratyakSamAM AtmAnuM bhAna thatuM Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ of 'ghatamahaM jAnAmI'ti pratItimImAMsA * 993 pAre'pi ca 'ghaTamahaM jAnAmI' tyAkArakajJAne tadvipayatvaM tatra kartRtayA''tmanaH karmatayA viSayasya kriyAtvena ca jJAnasya bhAnAn / na ca zarIrasyaivA'tra jJAtRtayA pratibhAsaH, jJAturvahirindriyasannikarSaniyamyavipayatAvizeSAnAzrayatvAt zarIrasya cA'tathAbhUtatvAt, anyathA'ndhakAre zarIrA'pratisandhAne 'ahami'ti pratisandhAnaM na syAt / yattu jJAnakarmatayA ghaTAdivaJcharIrasya na jJAtatvamiti sammatiTIkAkRtA'bhihitam, tatra svakarmatvAnu------------------bhAnumatI ------------------ astu tA 'tuSpatu jyAna bAhyandriyagApArajanyajJAnasya pratyakSatvaM tathApi pratyakSattamAtmano'bAdhitameta / tathAhi tadvyApAre'pi = calArAdibahirindriganyApAre'pi ca pratyakSatvena naiyAyikasammate 'ghaTamahaM jAnAmI'tyAkArakajJAne tadaviSayatvaM = AtmagocarattaM nirAtakameva / tatra = 'gharamahaM jAnAmI'tipratyAkSe kartRtayA AtmanaH, karmatayA viSayasya parasya kriyAtvena ca jJAnasya bhAnAt tAhazanipudIpratyakSAt stsNviditttsibdhiH| na caitaM 'gharamahaM cakSuSA pazyAmI'tipatlAgAt karaNaviSayatvamapi tajjhAnamavagAheroti vAcyam, karANattAMze'logsatvAhA sAkSAtvaM, AzrayatvarUpasya kartattasya, viSayatvarUpasya karmatvaspa, vizeSaNatvarUpasya kriyAtvasya ca yogatvena pratibhAse bAdhakAmAvAt / etena 'gharamahaM janAmIti jAne kitAyAH katervA samavAmitvalakSaNamAtmanaH kartutvaM, parasamavetakriyAjAyaphalazAlittaM karaNabyApAraviSayatvaM tA viSayasya karmatvaM, dhAtvarthatvaM katijanyattaM tA jAnAspa kripAttamayogyattA bhAsata iti pratyAkhyAtam / na hi sArvalaukikA'bAdhitAnubhavasido hyartha icchAmAgeNA'pahotuM zavalate / vadavataM zAratravArtAsamuccaye -> AtmanA''tmagaho'pyana tathA'nubhavasinditaH / tasauta tatsvabhAvatvAhA ca guvatyA na gujyate <- // 9/08 // iti / yatu pratyakSatiSayatAgAmindreiyasahisakarSasyaita niyAmakatvAdiyuktaM, tama cAru, alaukikapratyakSAviSayatAlAM gabhicArAt / na ca lautikapatlAkSatiSagatAcA indriyArthasalikarSaniyAmakatvamiti vAcyam, 'pItaM zacaM sAkSAtkaromI'tyAzAkAratadoSavizeSapabhavapatlakSAviSayatAnAM tathApi vyabhicArAta, jJAne parAmimatalaukikaviSayatAubhAtasyeSThatvAca / 'sAkSAtkaromI'ti dhIniyAmakaspaSTatAkhyaviSayatAyAM ca sambandhatizeSeNa viSayaniSThaspa pratyakSapatibAdhakajJAnAtarANApagamaraNa zavitatizeSaNa vA niyAmatattamiti na kizcidanupapanAmeti vyaktaM syAdavAdakalpalatAyAm (9/08 - pa. 1) / na ca zarIrasyaiva atra = 'gharamahaM jAnAmI'tyAdipatyaye jJAtRtayA = jAnakartatvena pratibhAso na tu dehAtiriktasmAtmana iti nAstikena vaktavyam, jJAtuH = jJAnAzrayaspa bahirindriyasagnikarSaniyamyaviSayatAvizeSAnAzrayatvAt = janakatvena bAhAkaraNapratyAsatyA niyamyAgA doSatizeSA'prayojyalautikaviSayatAyA adhikaraNatvA'yogAta, bahirirInegalautikatiSatAvati ghaTAdau jJAtabhedarUpa darzanAdevaDiyamasindaH / zarIrasya ca atathAbhUtatvAt = 'zarIraM pazyAmI'tyAdipatItyA tAhazaviSayatAdhikaraNatvAt jJAtattAbhAvanizcayaH, jJAtabhedasya tAzAdhikaraNatvabyApakatvAt / anyathA = dehastAhaMpatyaye jJAtatvAbhyupagame, andhakAre bahindriyA'byApAre zarIrA'pratisandhAne = dehAnatabodhe 'ahamiti pratisandhAnaM = pratyayaH na syAt, ahaMpadArthattenAmimatA zarIrasvAgatagame'haMpadArtha mAnAyogAt / ato 'gharamahaM jAnAmi' ityA dehAtirivatasyAtmana etApadAyattamagupagantavyam / yatu jJAnakarmatayA = jJAnAnipitakarmatvAkhlAviSayatAzrayatvena ghaTAdivat = ahaM ghaTa jAnAmI'tyAdI ghaTAderita zarIrasya na jJAtRtvaM iti sammatiTIkAkRtA zrImatA'bhayadevasUritareNa abhihitam iti / sAmprataM - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - ja nathI-evuM nathI. Ama pratyakSa jJAnano viSaya banavAnA lIdhe AtmAne pANI pratyakSa kahI zakAya che. mATe - AtmA ahaMpratyayathI pratyakSa che. evuM je kahevAmAM AveluM te nirdoSa ja samajavuM. "huM ghaTane jANuM chuM' evA ahaMpratyayamAM jJAtArUpe "huM" padathI jenuM bhAna karavAmAM Ave che te zarIra to nathI ja, kAraNa ke bAhya indriyanA sannikarSathI niyaMtrita thanAra vizeSa viSayatAno Azraya jJAtA banato nathI, bhayAre zarIra nobhAvandriyathA niyamyasevI vizeSa vi5yatAnomAcAra anecha. 'idaM zarIraM' the|aannii ahirandriyaniyaMtrita viSayanA zarIramAM rahe che ja. jJAtAthI bhinna ghaTAdimAM pALa bAhyaindriyaniyamya viSayatA rahe che. tethI te jema jJAtA nathI tema zarIramAM bahirindriyaniyaMtrita viSayatA rahevAnA lIdhe te pAga jJAtA= jJAnakartA banI zakaze nahi. je 'ghaTane huM jANuM chuM' evA praznamAM huM padano artha zarIra ja hoya to aMdhakAramAM zarIranuM bhAna nA hovA chatAM huM evuM je bhAna thAya che te thai nahi zake. dareka bAhya indriyo niSkriya hoya tyAre potAnA dehanuM jJAna na hovA chatAM 'mAM' evuM jJAna thAya che. tenAthI siddha thAya che ke huM' padArtha zarIra nathI paraMtu dehabhinna mAnmA . * sabhbhatitaITIThAuAravayanavibharza * yttu.| vibhinna mAmAnI siji 21 // zrI maya vasudhA 1227 mA saMmatitA anyanIhImA bhe cha . -> je rIte huM ghaTane jANuM chuM' evA jJAnanuM karma hovAthI ghaTa jJAtA=jJAnAya nathI, te ja rIte huM zarIrane jANuM chuM' evA jJAnanuM Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 998 vyAyAloke prathamaH prakAza: sammatiTIkAkadavacanatAtparyotAm paraktajJAnA'viSayatvamarthaH, anyathA 'mAmahaM jAnAmI' tyatrA''tmano'pi karmatvAdalagnakatvApatteH / nanu 'kRzo'haM', 'goro'hamityAdipratyayAnAM dehadharmeHsahA'haMkArasya sAmAnAdhikaraNyagrahAt dehasyaivAhaMpratyayavi------------------bhAnumatI ------------------ sammatiTIkAyAM -> na ca zarIrAdInAM jJAtatA, yathAhi zarIrAda vyatiriktA ghaTAdayaH pratItikarmatayA pratimAnita - 'mama ghaTAdayaH, ahaM ghaTAdInAM zAtA' evaM 'mama zarIrAdayaH, ahaM zarIrAdInAM jJAtA' ityevA pratItikarmatvena ghalAdibhistulyatvAhA zarIrAdisAtasya zAtatA' <- (saM. ta. kAM. -9 gA.9-pa. 320) ityevaM pATha upalabhyate iti dhyeyam / tatra = tadIyavacane jJAnakarmatApadasya svakarmatvAnuparaktajJAnAviSayatvamarthaH iti / staM-ghaTa-dehAdi, tatkarmatvenAnAlihilaM yajzAnaM talipiviSayatAcA abhAva ityarthaH / tathAhi ghaTe ahaM ghaTa jAnAmI'tyevaM svaniSakarmatvAvagAhijJAnasya viSayatvaM vartate ahaM jAnAmI'tyevaM ghaTatatitvena varmatvAkhyaviSayatAnullerikhajJAnanirapitatiSayattasya cAbhAvo vartata ityata: ghaTasya na jJAtatvam / evameta zarIre ahaM zarIraM jAnAmI'tyetaM svaniSThatayA karmatvAbhidhAnaviSayatoparaktajJAnAviSayatvaM vartate 'ahaM jAnAmI'tyetaM stavatitvena karmatvanAmakaviSayatvAnavagAhino jJAnasya viSayatAyAzcAbhAvo vartata ityata: zarIrasya na jJAtatvam / AtmatAstu svavatitvena karmatvAnavagAhijJAnasya viSayatvAdeta jJAtatvamubhayagAnapAyamityetaM ,sammatiTIkAkRbhimatamiti mantavyam / vipakSabAdhamAha - anyathA = jJAnakarmatAyA svakarmatvAnavagAhijJAnAviSayatvArtha lakSaNAnanyapagame, 'ahaM zarIraM jAnAmI'tyA zorova 'mAmahaM jAnAmI'tyatra jJAne Atmano'pi karmatvAt Atmani jJAtatvasya alagnakatvApateH, jJAnavarmatvasya jJAtatvatarAdhikAgAbhyupagamAt / tatazcAjAM niSkAzayata: kramelakApAta iti nyAyApAta: / karmavasya svavatikarmattAnavagAhijJAnIviSayatvAbhAvArthakatvasvIkAre tu 'mAmahaM jAnAmI'tyA kartatva-karmatvossAmAnAdhikAro'pi na kSatiH, ahaMpadArtha Atmani ahaM ghaTa jAnAmI'tyevamAtmaniSlakamattAnAskatijJAnIviSayatApAssatvena jJAtatvavyAdhikaraNatayA'smadabhimatasya svakarmatvAlparaktajJAnA'viSayatvalakSaNasya jJAnakarmatvapadArthasya virahAt / tato nAtmano jJAtatvAbhAtApati:, vyApyatirahe vyApakApAdanA'yogAditi / svakarmatvAnuparaktajJAnAviSayatvamityupalakSaNaM svakaraNatva-sampradAnatvAhAnuparaktajJAnAviSayattasma, tena prahamAtmAnamAtmajA jAnAmI'tyAnAvAtmanaH karaNatvAdhAzrayatve'pi na jJAtRtvavyAtina vA 'cakSuSA'haM pazyAmI'tyevaM cakSuniSTatayA karmatvAnavagAhino jJAnasya viSayatve'pi cakSuSo jJAtRtvApatiH / itthamAtmA maDo sarvatra darzitasvakarmatvAnuparaktajJAnA'viSayatvalakSaNasya jJAnakarmattasya sattAmA dehAhAtiriktAtmabhiTo kugApi jJAtatvApatiH, Atmanastu 'gharamahaM jAnAmI'tyo svavattitvena karmatvAvagAhijJAnasya viSayatvAdeva jJAtRtvAvyAhatirityevaM dRDhataramavadheyaM paryupAsitagurukulaiH / prasAdAt zrIsarasvatyAH kRpAyAssadagurostathA / bhAnumatIvitAne hi, prajJonmeSo vivardhate // 1 // nanu 'kRzo'haM', 'goro'hami'tyAdipratyayAnAM AvidavahinApasindAnA tAtmagocaratvaM dehAtiriktAtmavA karma hovAthI zarIra paga jJAtA=jJAnAzraya banI zakatuM nathI, kAraNa ke jJAnakarmatA e jJAtRtvAbhAvanI vyApya che. AthI dehabhinna koi padArtha jJAtAsvarUpe svIkAravo paDaze. enuM nAma ja AtmA che. <- ahIM jJAtRtvAbhAvanA vyAkhyarUpe je jJAnakamartApadArtha batAvela che. teno artha e che ke potAnAmAM rahelA karmatAnuM avagAhana na karanAra evA jJAnanI viSayatAno abhAva e jJAtRtvAbhAvano vyApya che. 'ghaTaM jAnAmi' zAna thA ghamatAnumAnamA nathI thAtuM vA 'ahaM jAnAmi nyA: zAnanI vi55 mAM rahetI novAthI : nathIma 'zarIramahaM jAnAmi' mejAna yAtai zarIramA khela tAnumAnamA yatuM nayI sevA 'ahaM jAnAmi' 5-413124 zAnanI viSayatAnomanApovAthI zarI2 pAsatA yaI zatuM nathI. nyAre sAmAnyana ma na naDinAra 'ahaM ghaTa jAnAmi' zevAnanI vi5yatA tI khopAdhI mAtRtvahI che. khAdAtA pahano svavRtti karmanAanaragati vijJAnaviSayatAno abhAva' evo artha karavAmAM na Ave ane teno mukhyArtha= zArtha ja mAnya karavAmAM mApe to 'mAmahaM jAnAmi' mevAzAnanI tAmAmAmA pAthI mAtmAmA pAzAtRtva mAnI naEi 14, 12 pAnatA e jJAtRtvAbhAvanI vyApya che - evuM sammatiTIkAkAranuM kathana che. jJAtRtvAbhAvanI vyApya jJAnakarmatAno potAnAmAM rahenAra karmatAnA enavagAhI jJAnanI viSayatAno abhAva-evo artha mAnya karavAmAM Ave to AtmAmAM jJAtRtva abAdhita raheze, kAraNa ke AtmAmAM matAnusana42nAra sevA 'ghaTamahaM jAnAmi' tyA26 zAnanI vi5yatA mAmAmA pAthI tenA amAvas535 harzita zAnakarma AtmAmAM rahI zakatuM nathI. jJAtRtvAbhAvano vyApya hAjara na hovAthI AtmAmAM jJAtRtva abAdhita raheze. 'ahaM kRza:' pratIti maprAbhAzi nanR kR. / sahA mevI shN| thAya -> dUmano chu, hu~goro' vagaire dimAmA toranu vinaya Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahantvasya sukhAdisAmAnAdhikaraNyam SayatvaM yuktamiti cet ? na, 'sukhyahaM du:khyahami' tyAdipratIterahantvasya sukhAdisAmAnAdhikaraNyAvasAyAt / na cA bhramatvaM, bAdhakAbhAvAt / zarIre tvidantvapratIterbAdhikAyAH sattvAdahamiti pratIteH bhramatvam / -- bhAnumatI. 999 dimate sambhavati, tanmatAnusAreNa zarIradharmatvena kuzatAgauratAdInAmAtmadharmatvavirahAt zarIradharmatvAt / niruktapratyayeSu kuzatA - gauratvAdibhiH dehadharmaiH saha ahaGkArasya = ahantvasya sAmAnAdhikaraNyagrahAt 'ahaM jAne' ityAdArtApi dehasyaivAhaMpratyayaviSayatvaM :anyatrAvazyaklRptatvAt yuktamiti na zarIrAtiriktAtmasiddhiriti cet ? syAdavAdI tadapAkaroti neti / 'sukhyahaM, duHkhyahami' tyAdipratIte: sarvAnubhavasiddhAyAH ahantvasya = ahaGkArasya sukhAdisAmAnAdhikaraNyAvasAyAt = sukhAdibhirAtmadhamaiH sahaikAdhikaraNyasya nizcayAt / na hi sukhAdInAM dehadharmatvaM sambhavati / samarAdAvastra zastrAdibhirbhAdehasyApi labdhajayapatAkarUNa mahAsAtvikasya sukhasaMvedanAt, atimasuNatUlikA - tAmbUla-mAlatImAMsalAmoda-manoharalalanAlAvaNya-sundarameyazabda diSu nimakAsyApi rAjJA vyApAdayitumAdiSTasya duHkhAnubhavAcca / na ca tathApyAtmatvasAmAnAdhikaraNyopagame asyA: = sukhAdipratIte: 'idaM rajatamitipratIteriva bhramatvamiti vAcyam, tadabhAvavati tadAvagAhanena bAdhakAbhAvAt = 'nedaM rajatamitivat 'nAhaM sukhyAsami'ti bAdhakasyAbhAvAt hi kutazcit pramANAt bAdhavAnavatAre sArvalaukikasvArasikAnubhavaprAmANyamapahotumarhati atiprasaGgAt / nanu 'ahaM sukhI'tyAdipratIterna bhramatvaM, 'ahaM kuza:' ityAdipratyayAnAM ca bhAntatvamityA kiM vinigamakamityAzaGkAyAmAha zarIre tu idantvapratIteH = 'tapasvino mamedaM zarIraM kuzaM na tvahaM kuza:, ' 'meDarAM dehaH kaSTazatanimaglo na tvahaM' ityAdipratIte: zarIrattasAmAnAdhikaraNyenAhantvAvagAhane bAdhikAyAH sattvAt 'ahami'ti pratIteH = ahaMpratyayasya dehagocaratve bhramatvam / ahaMpratyayamuddizva sammatitarkaTIkAyAmuktaM -> sukhAdipratyayairaMpyahaGkArasya samAnAdhikaraNatA 'sukhyahaM duHkhyahamiti vA / ato na dehaviSayatA / yaccocyate 'gaurohama' tyAdisAmAnAdhikaraNyadarzanAccharIrAlambanatvam' iti tatrApyetadavicAryam gaurAdInAM zarIrAdivyatiriktAnAmAhaGkArAspadatvaM dRSTaM tadvaccharIrAdigatAnAmapi yuktaM vyavasthApayitum / tathA ca vArtikakRtoktam - -> na hyasya draTuryadetat mama gauraM rUpaM 'so'ham' iti bhavati pratyaya:, kevalaM matublopaM kRtvaivaM nirdizati (lyA.vA.pR.342) iti (saM.ta.pu.325) iti / anena : AtmaviSayakatve 'ahaM guruH' ityasyApi prAmANyamapahastitam, gurutvAnAzraye'hantvavatyAtmani gurutvAvagAhanAt / 'ahaM jAne, ahaM sukhI' ityAdirUpo'haMpratyayaH pramArUpaMH, :aduSTakAraNajanyatvAt / taduktaM zAstravArtAsamuccaye'pi bhAnto'haM gururityeSa satyam nyastvasau mataH / vyabhicAritvato nAsya gamakatvamathocyate / pratyakSasyApi tatyAjyaM tatsadbhAvA'vizeSataH / pratyakSA''bhAsamayacet ? vyabhicAri na sAdhu tat // ahaMpratyayapakSe'pi nanu sarvamidaM samam / atastadvadarauM mukhyaM samyak pratyakSamiSyatAm // ( 1/80-81-82 ) iti // kRzatA, gauratA vagere sAthe sAmAnAdhikaraNya = ekaadhikaraNavRttitva bhAse che. kRzatA, gauratA vagere dharmo AtmAnA to nathI ja. Ama ahaMtvanuM dehadharmanI sAthe sAmAnAdhikaraNya bhAse che. eno artha evo phalita thAya che ke ahaMtvano Azraya deha ja che. AthI 'daM jAnAmi' vagere pratyayanA viSayazye helane mAnavo yukta che, arAga he AtyAzrayaiye se avazya mano anyatra ahaMtvAzrayarUpe svIkAra karavAmAM lAghava che. mATe dehAtirikta AtmAnI siddhi aprAmANika che. - to te anucita hovAnuM kAraNa e che ke - 'huM sukhI, huM du:khI' - vagere pratItithI ahaMtvamAM sukhAdinuM sAmAnAdhikaraNya nizcita che. sukha vagere dehadharma to saMbhavI zakatA nathI, kAraNa ke zarIramAM aneka ghA paDyA hovA chatAM yuddhamAM vijaya meLavanArane sukhano anubhava thAya che. zarIra du:khasAdhanasamUhathI grasta hovA chatAM sukhanI utpatti jayAM thAya che te AtmA che - ema mAnavuM ja paDaze. gulAbajAMbu khAtA khAtA potAnI patnInA ke putranA motanA samAcAra maLatAM du:khano anubhava thAya che. anukULa viSayo sAthe indriyano saMbaMdha hovA chatAM tyAre huH thAya chete AtmA che. AdhI Atyano Azraya helaminna AtmAne mAnavo paDaze. 'ahaM sukhI' bhAvI pratItine samasya to IDI nA zAya, arAga ke te pratIti utpanna yAya pachI ardha artha jJAna pAchAyI utpanna yatuM nathI. 'nedaM rajataM' AyA Adha jJAnanA aNathI zuktimA utpanna thayela pUrvajhalIna 'idaM rajataM' mevA jJAnane aprabhAga uDI zAya che. pAga artI bhevo koI AdhA odha utpanna thato nathI. jAna jJAnanA vizvamAM pUrvotpanna 'ahaM sukhI' sevI pratItine amarIte maMDI zAya ? yAre 'ahaM kRzaH pratItine to amasva35 mAnI zAya, azubha te vyaktine 'mamedaM zarIraM kRzaM nAhaM kRzaH' jevI pratIti utpanna thAya che. jemAM rattva svarUpe jeno ullekha thayo che te zarIramAM ja kRzatAnuM bhAna thAya che. te pratIti ahaMpadArtha AtmAmAM to tevI IzAno niSedha kare che. apahArtha ane zarIra bhanne alaga alaga vastu che prema uparokta pratIti dvArA siddha pavArthI 'ahaM sukhI' vagere buddhimAM ahaMtvarUpe zarIrano ullekha mAnavAmAM Ave to te pratIti bhramasvarUpa ja kahevAya. te pratItimAM ahaMpadArthasvarUpe AtmAno ullekha mAnavAmAM Ave to ja te pratIti pramAtmaka banI zakaze. Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 996 vyAyAloke prathamaH prakAza: * 'mamA'yamAtmA' iti prayogasya sAhacchikatA * tAdRzavAkye tvahamiti padasya madpakAritvamarthaH yathA svakAryakAriNi 'yo'yaM so'hami'ti / 'mamAyamAtme'ti tu na pratyayaH, kevalaM yAdRcchikazabdamAtrameva / "zarIre'pi mamedami'ti zabdamAtrameveti" cet ? na 'idami'tyAkArakaviSayatAyAzcakSurAdivyApAraniyamyAyAH zarIracAkSupAdAvabAdhAt / -----------------bhAnumatI------------------ nanu tarhi 'ahaM kRzaH' ityAdiprayogaH kathaM labdhaprasara: ? kazca tasya viSaya: ? uttyate, dehAtmatatvativetaM viSAM parSadi na jAtucit ahaM kazaH' ityAdivAkyaprayogaH / zarIrAtmabhedAnabhijJAnAM vande jAyamAne tAdRzavAkye = 'ahaM kaza:, ahaM sthUla:, :ahaM gaura:, :ahaM zyAmaH' ityAdivAvagaprayoge tu 'ahami'tipadasya madupakAritvamarthaH : stopakAriNi lakSaNA lagate / zarIrarupa svopakAritAdeta 'zarIramA skhalu dhArmasAzAmiti | maharSibhipi gIyate / tatazca ahaM kazaH' ityAdipatItInAM 'mamopakArI deho'gaM kaza: sthUla: gaura: zyAma:' ityArthI labhyate / etAhazalakSaNAcA: samarthanAcAha -> yatheti / spaSTArtham / / kisa, gurtI me tanuH' ityAdI bhedapatlAladarzanAt 'ahaM guruH' ityAta bhAratatatA yuvatA / hApi SaSThalA: sambandhamA gamarthaH tathApi tasyA bhedaniyatatvena zarIre'hatvavadA zAldabodhotaramAkSepalagatvena mandiAtatitvenoktapratyaye'hattavyadhikaraNaprakAravalakSaNabhamattagaha iti vadati / 'bhedatiziSTaH sambA eta SaSThasarthaH, 'rAho: zira' ityAdau tu bAdhAdevAMzastyajyate ityanye / ahaM sukhI'tyAdipratyalArUpa tu gautamapAmAlama, baadhkaanttaaraaditi| taduktaM zAstravArtAsamuccaye - gurvI me tanurityAdau bhedapatyagadarzanAt / bhAratatA'mimatauvAruNa yuvatA tarasya tu // (1-83) iti / nAnu gu- me tanuH' ityAdivat 'mamAgamAtmA' ityAdipatlayarUgApi darzanAt AtmattaspAprAhAtavaigazikAyamApotetrokaM sIvyato'parapattyutiriti cArvAkAzahAlAM prakaraNakattAha --> 'mamAyamAtmA' iti tu na pratyaya: prekSAvatA saAyate / kiM tarhi tat ? uttyate, kevalaM yAdRcchikazabdamAtrameva = :aahaargpdpyogmaagmet| na cAhAryaprayogAtkAcit vastusibdiH sambhavati / tadaktaM sammatiTIkAyAM -> nu 'mamAyamAtmA' iti tiM na | bhavati pratyaya: ? na bhavatIti brUmaH / kathaM tarkhetamucyate ? tetalaM zabda uccAryate, na tu pratyayasya sambhava: <- (saM. ta. kAM.-7 pa. 320) / tadakaM nyAyabhUSaNe'pi -> na hi 'mamA'samAtmA' iti zarIretAdivat pratyakSataH pratibhAti, nApIndriyavadanumAna matpratyayatiSagAdA AtmA pratibhAti, kitaahamityAtmAnaM pratyakSataH pratipAzAtmA0tarAvacchedena parapatIlArthamAtmeti nirdizati - 'mamAtmA' ahamevetyarthaH (pa.897) / nAtevameta zarIre'pi 'mamedaM kazaM zarIraM' iti na pratyaga: titu zabdamAtrameveti = ittAjanyazandapayoga eta kevala iti vadato mukhaM kelA pihitaM syAt ? iti cet ? na, 'idami'tyAkArakaviSayatAyAH = 'idaM zarIramiti pratItyA sidAnAH purovartitvalakSaNedattaprakAratalautikaviSayatAnirapitaviSaSitAgAH cakSurAdivyApAraniyamyAyA: = cakSurAdipatyAsatijapAlA: zarIracAkSuSAdau = 'mame zarIramityAdicAkSuSAdI abAdhAt na pahA zarIrabhitramAtmA ho| 'ahaM kRzaH' bhayo vAmaprayoga yAya.temA manomartha bhArI 34800 meyo kAno. mAhe 'ahaM kRzaH' avA pAyaprayoganomartha bhayo / 'madapakArI dehaH kRzaH' arthAt bhArI 341rIza cha. he sAmAno uparIcha - meto sarvasanavihita cha. mAhe to 'zarIramAdyaM khalu dharmasAdhanaM' mevAcyo rAgImo mAga avasare bole che. jema potAnuM kArya karanAra vizvAsu mANasano udezIne "je A che te huM ja chuM,' 'A Avyo eTale huM AvI gayo - ema samajI levAnuM vagere vAkyo bolAya che. tema svopakArI zarIrane uddezIne 'huM kuza chuM' ityAdi prayoga thai zake che. jeno artha meyo yathe - 'mAI 34:10 zarIra 3 , go , trj cha...' vagere.. * 'bhAeM zarIra' vAdhyathI zarIra sane AtbhAbhAM leTanI siddhi* svAdahI:- mmaa.| 1ril, zrI yAta cha / 'mAI zarIra' bhAvI pratIti ne pAyaprayoga yAya 7.54ii vimatiko be pado vacce rahelI hoya te padonA arthomAM bheda hoya che, jema ke "mAruM ghara' AvI pratItithI huM ane ghara banne bhinna vastu che - ema siddha thAya che. AthI "mAruM zarIra' AvI pratItithI huM = AtmA ane zarIra vacce bheda siddha thaze. 'mAro A AtmA' evI koine pratIti thatI nathI. te to phakata icchAjanya navA prakArano zabdaprayoga ja che. jayAre --> 'mAruM zarIra' A tevI pratIti thatI nathI, paraMtana prayoga yAya 7. <--memar3I nema nathI, jarA 'idaM zarIraM guru' kI pratInidhI zarIramA yasa vagere indriyanA vyApArathI niyama '' ityAkAraka viSayatA abAdhita che ane tevI viSayatAthI nirUpita viyitA zarIrAdiviSayaka cAkSamAM pratyakSa vageremAM abAdhita che.mATe tevI pratItino svIkAra karavo ja rahyo. teno apalApa anucita che.idanta e bAhya dharma hovAthI ane indriyavyApArajanya hovAthI Atmabhinna zarIramAM tene vAstavika dharma mAnavo paDaze. mATe mAruM zarIra' evI pratItino apavA5 parIne 15 mAdA tayAri prayoga mAnI nAya. 'mamAyamAtmA' ko bhora to mAnI zahAya nema nathI, rAga Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * kArmaNazarIrasiddhiH kiJca, bAlazarIracapalatAdInAM yuvazarIre saJcArAdAdyazarIradharma saGkramasya svasantAnavartipUrva zarIrAdhInatayA tAdRzasyAnugatasya kArmaNazarIrasya tatsaJcAritadharmavatazcAtmana: siddhi: / ' ege AyA puvviM ducciNNANaM duppaDikaMtANaM kaDANaM kammANaM' ityAdika Agamo'pi vicitrakarmabhokturAtmanaH sattAM vyavasthApayatIti sarvamavadAtam / 9919 cArvAkamatAnuyAyina ucchRGkhalanaiyAyikAstu -> jJAnAdikaM prati tAdAtmyena klRptakAraNatAkasya zarIrasyaiva * bhAnumatI -------- 'mamedaM zarIrami'ti kevalaM yathAkathaJcicchabdaprayogamAtrameva / prakRte niruktedantvasya bAhyArthadharmatvAt bahirindriyajanyatvAccAtmabhine zarIre evaM pAramArthikatvam / Atmani tu bahirindriyavyApArajanyatAdRzedatvasya bAdhAt 'mamAyamAtmA' iti kevalaM zabdaprayogamAtrameva, na tu tAdRzapramitirapi / ata eva 'mamAyamAtmA' ityAdiprayogAdAtmatvasyA'hantvavyadhikaraNatvaM na sAdhayituM zakyate / 'ayamahaM guruH', ityAdau tu gurutvAderahantvavyadhikaraNatvameva, 'gurvI me iyaM tanu:' ityatra zarIrAdau gurutvAdeH klRptatvAt, idantvasaMvalitatvAcca / 'ahaM jAne, ahaM sukhI 'tyAdau tu jJAnAderahantvasamAnAdhikaraNAtmatvasAmAnAdhikaraNyameva, anyatrA'kluptatvAt, idantvasAmAnAdhikaraNyA'vagAhanA'yogAcceti / na ca 'mAmahaM na jAnAmI' tyAdipratIterAtmano jaDatvApatiriti vAcyam, tasyA na jJAnasAmAnyAbhAvaviSayakatvamapi tu vizeSajJAnAbhAvaviSayakatvam, jJAnAjJAnayorekA virodhAditi vibhavanIyam / kiJca bAlazarIracapalatAdInAM = bAladehadharmANAM cApalyAdInAM yuvazarIre saJcArAt = saGkramAt bAlazarIrasiddhiH / yathA yuvazarIre saJjAteA cApalyAdidharmasaJcAreNa yuvazarIrAt prAk bAlazarIrasiddhiH tathaiva AdyazarIradharmasaGkramasya = prathamadehe samupajAtasya caJcalatAdidharmasaJcArasya api tulyayuktyA svasantAnavartipUrva zarIrAdhInatayA = svakIyasaMntatyanta:pAtinA pUrviladehena niyamyatveau halaukikaprathamadehapUrvakAlInadehasiddhiH, tatrApi sampannasya pUrtiladharmasaJcArasya svasantAnagatapUrvatanadehanimitakatayA tatpUrvakAlikazarIrasiddhirityevaM labdhAtmalAbhasya tAdRzasya = dharmasaGkramaniyAmakasya lAghavena anugatasya anAdikAlInasya kArmaNazarIrasya siddhiH bhavati / evaM tatsacAritadharmavatazca = anAdikAlInasvakIyakArmaNazarIrasaGkrAmitadharmazAlinazca Atmana: siddhiH tAdRzadharmAdhAravidhayA sukaretyevamanumAnAdapi anAdikAlInAtmasiddhiH / anumAnapramANamupadazya sAmpratamAgamapramANenA''tmasAdhanaprakAramAvedayati -> eme AyA iti / zeSamatirohitArtham / taduktaM zAstravArtAsamuccaye'pi yaH kartA karmabhedAnAM bhoktA karmaphalasya ca / saMsartA parinirvAtA sa hyAtmA nAnyalakSaNaH // (9/20 ) iti / dIrgha pUrvapakSamAvedayati -> cArvAkamatAnuyAyinaH iti dehAtiriktAtmapratikSepakavAdimatAnusAriNaH ucchRGkhalanaiyAyikA: = nyAyadarzanarAdAntalakSaNazRGkhalAta udgatA: tu, asya cAge 'ityAhu:' ityanenAnvayaH / AtmavaibhavavAdimate zarIrAdyatiriktasya jJAnAdyavacchedakatve ghaTAghavacchedena jJAnAdyutpatiprasaGgaH / tannivAraNakRte AtmA bAhyaindriyagrAhya na hovAthI bahirindriyavyApAraniyamya idattvaprakArakaviSayatA temAM AvI zake tema na hovAthI tevI viSayatAthI nirUpita viSayitA te jJAnamAM bAdhita che. * armazarIra jane jAtmAnI anubhAnathI siddhi ** kiJca vA / vaNI, jI bAta se che} AlazarIranA thaMyaNatA vagere dharmonoM yuvAna zarIramAM saMma thavAthI thApalyAhidharmayukta yuvAzarIrathI pUrvakAlIna bAladeha saMkrAmakarUpe siddha thAya che. tema Adya bAlazarIramAM je bhaya, caMcaLatA vagere dharmano saMkrama thayo che, te paNa potAnA saMtAnamAM rahenAra pUrvakAlIna dehane adhIna hovAthI prathama bAladehanI pUrve paNa svasaMtAnagata zarIranI siddhi thaze. Ama uttarottara zarIramAM thayela dharmasaMcAranA baLathI pUrva-pUrva zarIranI siddhi thaze. te badhA zarIrane vilakSaNa mAnavAmAM gaurava hovAthI dharmasaMkramaniyAmakasvarUpe anugata kAryaNa zarIranI siddhi thaze. ane kAryaNazarIre bhaya, cApalyAdino jemAM saMcAra karyo che tenI siddhi tenA AzrayasvarUpe thaze. enuM nAma ja AtmA che. Ama, AtmAnI siddhi anumAnathI paNa thai zake che. A ja rIte Agama pramANathI pAga AtmAnI siddhi yardha zaDe che. A raghu te Agama prabhAga- ege AyA putriM duciNNANaM duppaDikaMtANaM kaDANaM kanmANaM....' matala ke pUrve kharAba rIte bhegA karela, ane jenuM pratikramaNa- prAyazcitta karyuM nathI evA pote ja karelA karmone ekalo atmA ja bhogave che, anya koi nahi..' Ama, Agama pramANa paNa vicitra prakAranA karmone karanAra ane tenA vicitra phaLone bhogavanAra AtmAnI sattAne=vidyamAnatAne vyavasthita kare che. A rIte atyAra sudhI badhuM barAbara ja kahevAyela che. ** zarIra jJAnasabhavAyiDArA - navyanAsti 'cArvA / nAsti matane anusaranArA ane potAnA darzananI zrRMkhalAmAM = bharyAhAmAM nahi aMdhAnAra navyanaiyAyio navyanAsti 1. Ano uttarapakSa pRSTha 123 upara che. Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 98 paIIImo prathama: pata51za: * uskhalauyAyikAmatanirUpaNam * . samavAyena jJAnAdikaM prati hetutvakalpanamucitam / na caivamAtmatvaM jAtirna syAt, pRthivItvAdinA sAGkaryAditi vAcyam, upAdhisAGkaryasyeva jAtisAkaryasyA'pyadoSatvAt / na ca tathApi bhUtacatuSkaprakRtikatvena zarIrasya pRdhi------------------IgAll ------------------ avacchedakatayA = svaniSThAvacchedyatAnirapitAvacchedakatApratyAsatyA jJAnAdikaM prati = janyajJAnatvAhAccheido | AtmasamavetajanyavizeSaguNatvAvacchinne vA zarIrasya zarIratve tAdAtmyapatyAsatyA hetutvamavazvamaGgIkartavyam / itthaM avacchedakatayA jJAnAdikaM prati kalpyakAraNatAkasya = valAnimitakAraNatAkaspa zarIrasyaiva samavAyena jJAnAdikaM prati hetutvakalpanaM = samavApikAraNatvakalpanaM ucitam / avacchedakatayA jJAnAdau tAdAtmyena zarIrasya kArANatopagame'pi samavAyena jJAnAdikaM prati tAdAtmyena dehAtirikte Atmani kAraNatAyA: kalpanIyatve kArya-kAraNabhAtadayakalpanApekSayA samavAyeva jJAnAdikaM prati tAdAtmyena zarIrasya kAraNatApakSasya vyArapattaM, phala-phalavaddhAvadaividhyA'tiriktAtmadravya - tatparimANAdhakalpona lAghatAt / itthA dehasyaivAtmatvamastu / na caivaM zarIrAtmapadayoH paryApatApatiriti vAcyam, iSTatvAt / na ca evaM = dehasyaitAtmatvAbhyupagame zarIravati AtmatvaM jAti: na syAta, sUryAditaijasazarIre pathivItvAbhAtasamAnAdhikaraNasya pathitItvavati ghaTAdAvavidyAmAnasthA''tmatvaraNa pArthivamanuSya he vartamAnatveja pRthivItvAdinA sAryAta, parasparAsamAnAdhikaraNadharmayorekA samAvezasta saharalakSaNatvAt, tasya ca jAtibAdhakatvAditi vAcyam, upAdhisAryasya = upAdhyoH saharasya iva jAtisakarasyA'pyadoSatvAta, sahIrNadharmayorjAtitte bAdhakatirahAt / na ca stasAmAnAdhikAya-svAbhAtasAmAnAdhikAgomayasambona yajAtiviziSTajAtitvaM yA vartate tA tajAtivyApakatvaM yathA pathivItvaviziSTa dravyatte pathitItvavyApakatvaM, etaniyamabhai eva saharasthAle bAdhaka iti vaktavyam, darzitobhayasambandhena jAtiviziSTajAtitvAvacchedena stasamAnAdhikaraNAbhAvogapratiyogitvAbhAta iti niyamasyA'prayojakattAt / na ca tathApi = sahIrNadharmayo tittopagame'pi, bhUtacatuSkaprakRtikatvena = pathivI-jalAnAlAnilacatuSTayopAdAnatAraNakatvena zarIrasya pathitIpramatyanyataratatvasamAveze vinigamanAvirahAta, parasparaM vilakSaNatvena pathivyAdiSa catarSa paryAptyA zarIraspatitvAsambha- banIne dehabhinna, AtmAno apalApa karavA mATe ema kahe che ke -> zarIravicchedana jJAnAdinI utpatti thAya ane ghaTAdiavadena vibhu AtmAma, jJAnAdinI utpatti na thAya e mATe "avacchedakatA saMbaMdhathI jJAnAdi pratye tAdAmya saMbaMdhathI zarIra kAraNa che' A kArya- kArANabhAva prAcIna taiyAyike mAnavo Avazyaka ja che to samavAya saMbaMdhathI pAga jJAnAdi pratye zarIrane ja tAdAmya saMbaMdhathI kAraNa mAnI levuM ucita che. zarIrathI bhinna AtmAnI kalpanA anAvazyaka che. - Atmatvane zarIrano dharma mAnavAmAM Ave to Atmatva dharma jAtisvarUpa nahi banI zake, kAraNa ke sUryanA tejasa zarIramAM pRthvItva nathI rahetuM ane Atmatva dharma rahe che, ghaTa vageremAM Atmatva dharma nathI raheto pANa pRthvItva rahe che. jyAre mAnavanA pArthiva dehamAM pRthvItva ane Atmatva banne sAthe rahe che. paraspara vyadhikaraNa dharmone ekatra samAveza thavo tenuM nAma ja sAMkarya doSa che. AtmatvanuM pRthvItva jAti sAthe A rIte sAMkarya thavAthI Atmatvane jAtisvarUpa mAnI na zakAya, kAraNa ke sAMkarya jAtinyabAdhaka che. <- AvI zaMkA eTalA mATe nirAdhAra che ke je rIte upAdhiomAM sAMkarya doSAtmaka nathI tema jAtiomAM sAMrya pANa doSarUpa nathI. ahIM evI zaMkA thAya ke - pRthvI vagere cAra bhUta zarIranuM upAdAna kAraNa che. te cAramAMthI koi ekamAM zarIrano samAveza karavAmAM koi vinigamaka tarka nathI. ane cAra vibhinna vastuomAM koi eka cIjano abhe. mAnavo yukitaviruddha hovAthI te cAreyamAM zarIrano samAveza karI zakAya tema nathI. AthI pRthvI, jala Adi cAra bhUtapadArthathI bhinna zarIrAtmaka tattvano svIkAra karavo paDaze. ane to pachI pRthvI, jala, teja, vAyu-A cAra ja tatva che. evI nAstikapratijJAno lopa thai jaze. A sthitine dArzanika duniyAmAM pratijJAsaMnyAsa nAmanuM nigrahasthAna kahe che. <- to tenuM samAdhana e che, ke svAzrayasamatatvasaMbaMdhathI gAdi(nA vRttiva)no abhAva gAdi(nI utpatti)no pratibaMdhaka hoya che. matalaba ke avayavagata gadhAbhAva avayavImAM garvanI utpattino virodhI che. je pRthvI Adi cAra bhUtapadArthathI zarIranI utpatti mAnavAmAM Ave to te zarIramAM jalAdigata gajAbhAva svAzrayasamAvetavasaMbaMdhathI rahI jaze, kAraNa ke sva = gajAbhAva, teno Azraya jala, teja vagere, temAM samaveta che zarIra. Ama jalAdinA avayavamAM rahela gAbhAva svAzrayasamatatvasaMbaMdhathI avayavI zarIramAM rahI javAthI zarIramAM gandhanI utpattine te aTakAvI deze. jenA pariNAme zarIra nirgadha thavAnI Apatti Avaze. AthI pRthvI, jala vagere cAra bhUtapadArthane zarIranuM utpAdana kArAga mAnI nA zakAya. -> mAnavadehane jalAdiprakRtika = jalAdiupAdAnakArAgaka na mAnavAmAM Ave to temAM jalAdinA dharma. bhInAza vagerenI pratIti thai nahi zake. paraMtu zarIramAM parasevo thatAM bhInAza vagereno anubhava to thAya ja che. mATe mAnava dehane pArthiva hovAnI sAthe jalIya vagere svarUpa mAnavo Avazyaka che. <- A zaMkA eTalA mATe nirAdhAra che ke mAnavadeha pArthiva hovA chatAM temAM jalAdino uparuMbhaka = dhAraka saMyoga haMmezA rahevAthI jalAdisvarUpa upAdhinA kAraNe pArthiva mAnavadehamAM pANI vagerenI bhInAza vagere aupAyika dharmanI pratIti thavAmAM koI bAdhA nathI. na . jJAna vagerene zarIragata dharma mAnavAmAM Ave to ahIM eka samasyA upasthita thAya che ke --> jema eka vyakitane anya vyaktinA zarIramAM rahenAra rUpa, sparza vagerenI jema cAkSuSa, sparzana vagere pratIti thAya che te ja rIte temAM rahenAra jJAnAdi dharmanuM pAga cAkSuSa, spArzana vagere thavuM joie, kAraNa ke jJAnAdi dehadharma hoya to dehadharma rUpa AdinI jema jJAna AdinI sAthe pAga netra vagereno Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zarIrasyAnatiriktatvasAdhanam * 221 vyAdibhinnatvAt pRthivyAdicatuSTayameva tattvamiti pratijJAsaMnyAsa iti vAcyam, svAzrayasamavetatvasambandhena gandhAbhAvasya gandhaM prati pratibandhakatvena tasya bhUtacatuSkaprakRtitvA'yogAt, pArthivAdizarIre jalAdidharmasyaupAdhikatvAditi / na caivaM parAtmarUpa-sparzAdInAmiva tatsamavetajJAnAdInAmapi cAkSuSaspArzane syAtAmiti vAcyam, rUpAdiSu jAtivizeSamabhyupagamya rUpAnya-tadvattvena cAkSuSaM prati sparzAnyatadvattvena ca spArzanaM prati pratibandhakatvakalpanAt / ------------------bhAnumatI----------------- vena pRthivyAdibhinnatvAt = pathivyAtiriktatvAbhyupagamasyAvazyakatvAt pRthivyAdicatuSTa yameva tattvamiti pratijJAsaMnyAsaH, paJcamasya zarIratatvasya sidhdeH iti vAcyam, avayaveSu gandhavirahe'vayavini gandhotpAdasyAdazanAt svAzrayasamavetatvasambandhena gandhAbhAvasya samavAyena gandhaM prati pratibandhakatvena narAdizarIrasya bhatacatuSkasamavAdhikAraNakatve gandhAbhAvAzrayajalAdisamavetatvAt svAzrayasamavetatvasambandhena gadhAbhAvaviziSTatagA narAdizarIre samavAyena gandhotpAdo na syAt / tatazca nirgandhatvApAtena tasya = narAtidehasya bhUtacatuSkaprakRtitvAyogAt = ilAdibhUtacatuSTayasamavAdhikAraNakatvAsambhavAt pRthivyAdicatuSkAntamasamavAyikArANakatvameva zreyaH / na ca pratyekamavinigamasyoktatvAtadhuktamiti zanIyam, yA yasya prAdhAnyaM tatra tasyaiva samavAsikAraNatvopagamAt yathA malujAdizarIre pRthivItatvasya prAdhAnyAt pArthivatvam / ata eva 'pRdhivImayaH' ityAdizruti: sahacchate / na caivaM manuSyazarIre kaledanAdyanupapattiH, tasya jalAdidharmatvAditi vaktavyam, pArthivAdizarIre = narAdidehe kledanAdeH jalAdidharmasya aupAdhikatvAditi / pArthivazrIropaSTambhakasya jalAnalAdisaMgogasya satvAt sarvadA mAnavadehe kledanoSmAdhupalabdhiriti na 'bhUtacatuSTayameva tatvamiti pratijJAyA: saMnyAsaprasaGga iti navyanAstikAbhiprAya: / na ca evaM jJAnAdeH zarIrasamavetatvAbhyupagame parAtmarUpa-sparzAdInAM = parAtmatvenAbhimatasya parakIyazarIrasya tatsamavetAnAM ca rUpa-sparzAdInAM iva tatsamavetajJAnAdInAM = parakIyazarIrasamavetAnA hAnecchAtatyAdInAM vizeSaguNAnAM api cAkSuSa-spArzane = cakSurindriyajanyapratyakSaM sparzanendriyajanyapratyakSazca syAtAm zarIrasaMyuktayoH jayanatvagindriyayoratyazarIrasamavetajJAnAdiSu svasaMyuktasamavetatvapratyAsatyA satvAditi vAcyam, rUpAdiSu = rUpa-rasa-gandha-sparza-zabda-jJAnecchA-kRtyAdiSu vizeSaguNeSu jAtivizeSaM = vaijAtyaM abhyupagamya rUpAnyatadvattvena = rupAnyatve sati darzitavaijAtyamAvena laukikaviSayatAsambandhena cAkSaSaM prati pratibandhakatvakalpanAdityaprApyatvIyate / tAdAtmyapratyAsatyA sparzAnyatavatvena ca laukikaviSayata sambandhena spArzanaM prati pratibandhakatvakalpanAt / ayaM bhAva: laukikaviSayatayA cAkSuSaM prati tAdAtmyena rUpAnyadarzitavaijAtyamata: pratibandhakatvaM laukikaviSayatayA spArzanaM prati ca tAdAtmyasambandhena sparzAnya- hiruktavaijAtyamata: svaMsayukta samavAyasannikarSa saMbhavita che. sAmagrI hote chate kArya avazya utpanna thavuM joie. <- tenuM saraLa samAdhAna e che ke dehadharma rasa AdinA cAkSuSAdi pratyakSane rokavA mATe je upAya karavAmAM Avaze tenAthI ja dehadharma jJAnAdinA cAkSuSa pratyakSa vagerenuM nirAkaraNa thai jaze. ane te upAya e ja che ke rUpa, rasa, garva, sparza, zabda, jJAna, icchA, draSa, prayatna vagere vizeSa guNamAM eka jAti mAnIne laukikaviSayatAsaMbaMdhathI cAkSuSa pratyakSa pratye rUpAnyatAdajAtiviziTane tAdAmya saMbaMdhathI pratibaMdhaka mAnI levAmAM Ave. Avo pratibadhya-pratibaMdhakabhAva mAnavAthI dehadharma jJAnAdinA cAkSuSanI Apatti nahi Ave, kAraNa ke jJAnAdi vizeSa guNa rUpa bhinna che. tema ja darzita jAtivizeSano svIkAra karIne viSayatAsaMbaMdhathI spArzana pratyakSa pratye sparzAvatAdaza jAtiviziSTane tAdAtmasaMbaMdhathI pratibaMdhaka mAnI levAthI jJAnAdinA sparzana pratyakSanI Apattine paNa avakAza nathI raheto, kAraNa ke jJAnAdi spardhAnya hote jIte darzita jAtivizeSaviziSTa che. Ama, jJAnAdine dehadharma mAnavA chatAM ane temAM svasaMyukatasamavAya saMbaMdhathI sparzanaindriya rahevA chatAM paNa tenA cAkSuSa, spArzana vagerenI Apattine avakAza raheto nathI. A rIte pratibadhdha-pratibaMdhakabhAva mAnya karavAmAM Ave to ja dehadharma rasa, gaLe vagere vizeSa gaNonA acAkRSa, aspArzana vagerenI saMgati thai zakaze. rasa rUpabhinna tathA sparza bhinna che ane darzita jAtivizeSathI viziSTa che. AthI te cAkSuSa ane sparzananA pratibaMdhakatAvacchedaka dharmano Azraya banI javAthI tyAM viSayatAsaMbaMdhathI cAkSuSa ane spArzana pratyakSa utpanna nahi thAya. arthAt rasanA cAkSuSanI ke spArzana pratyakSanI Apatti nahIM Ave. bAma ame batAvelo pratibadhdha-pratibaMdhakabhAva avazya-rUma hovAthI amArA mate gaurava doSano avakAza raheto nathI. rU5mAM darzita jAtevizeSa hovA chatAM rUpa pote rU5 bhinna na hovAthI rUpAnyatAdaza-jAtimattvasvarUpa pratibaMdhakatAavacchedaka dharmathI rahita bane che. tethI cakSuno saMyukatasamavAya sannikarSa hote chate tenuM cAkSuSa pratyakSa thai zakaze. A ja rIte sparza paNa darzita jAtivizeSAzraya hovA chatAM sparzabhinna na hovAthI sparzAnya darzita jAtimatva svarUpa spArzanapratibaMdhakatAavacchedaka dharmathI rahita bane che. tethI svasaMyukatasamavAya saMbaMdhathI sparzana indriya sparzamAM rahetAM tenuM spArzana pratyakSa thai zakaze. AthI jJAnAdine deha dharma mAnavAmAM koi doSa nathI Avato. - AvuM navyanAstikanuM maMtavya che. Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 920 nyAyAloke prathamaH prakAzaH *** rasAdInAmacAkSuSatvAdyupapAdanam ** itthameva rasAdInAmacAkSuSA'spArzanatvanirvAhAt / athaivaM svajJAnAderapi kathaM pratyakSamiti cet ? manasaivetyavehi / * bhAnumatI. pratibandhakatvamiti pratibadhya-pratibandhakabhAvo navInanAstikairabhyupagamyate / jJAnAdiSu zarIrasamaveteSu niruktavaijAtyasyeva rUpAnyatvasya satvena cAkSuSapratibandhakatA sparzAtyatvasya ca sattvena spArzanapratibandhakateti tama svasaMyuktasamavetatvasambandhena cakSuH sparzanendriyayoH satve'pi kA laukikaviSayatayA cAkSuSasya spArzanasya totpatiH sambhavati, pratibandhakasatvadazAyAM kAryotpAdAyogAt / rUpe vaijAtyasya satve'pi rUpAnyatvasya viraheNa vizeSaNAbhAvaprayuktaviziSTapratibandhakAbhAvasya satvAt svasaMyuktasamavetatvasambandhena cakSuSassatve laukikaviSayatayA cAkSuSamanapAyam / evaM sparza vaijAtyasya satve'pi sparzAnyatvasya virahAt svasaMyuktasamavetatvasambandhena sparzanendriyasattvadazAyAM viSayatayA spArzanamapi nirapAyam, vizeSaNAbhAvaprayuktaviziSTapratibandhakAbhAvasya satvAdeva / itthameva = pradarzitapratibadhya-pratibandhakabhAvastIkAre eva, rasAdInAmacAkSuSA'spArzanatvanirvAhAt / rasagandhAdiSu vizeSaguNeSu rUpAnyatvasya sparzAnyatvasya ca satvena tAdAtmyena teSAM cAkSuSa - spArzanapratibandhakatvAta laukikaviSayatavA'cAkSuSatvamaspArzanatvaJca nirvahataH / prakRtapratibadhya-pratibandhakabhAvAnaGgIkAre tu rUpaM - sparzayoriva tatra svasaMyuktarumavetatvasambandhena nayana- tvagindriyayoH satvadazAyAM viSayatAsambandhena cAkSuSa-spArzane syAtAmeva rasAdyacAkSuSatvA'spArzanatvAnurodhenA'vazyakluptapratibandhakatayaiva jJAnAdyacAkSuSatvA'spArzanatvopapaterna gauravaM, kA vA jJAnAdInAM zarIrasamavetatve kiJcid bAdhakamastIti nUtananAstikAkUtam / yadavA gurutvAderivAstu jJAnAdInAmeva cakSurAdyayogyatvam / tata eva na jJAnAdInAM cAkSuSatvAdyApatiH / ata eva rUpa-rasa- gandhAdiSu vaijAtyamupakalpya rUpAnyatadvatvena cAkSuSapratibandhakatvakalpanApekSayA rasa- gandhAdereva cakSurAdyayogyatvamastu ityuktAvapi na kSatiH / atha evaM = rUpAnyatadvatvAdinA cAkSuSAdipratibandhakatvakalpane rasa- gandha-jJAnAdInAM vA cakSurAdyayoyatvopagame parakIyajJAnAdInAM sAkSAtkAravAraNe svajJAnAderapi kathaM 'ahaM jAnAmi, icchAmI' tyAdyAkArakaM sArvalaukikaM svArasikaM pratyakSaM syAt ? iti cet ? na, svajJAnAderacAkSuSatve'pi manasaiva tatpratyakSasambhavAt ityavehi = iti tvaM jAnIhi / na hi vayaM jJAnAde: cakSurAdyayogyatvamita mano'yogyatvaM svIkurmaH / na caivaM svAtmA ita parAtmano'pi mAnasapratyakSaprasaGgo durvAra:, na ceSTApatiH kartuM yujyate parAtmapratyakSe tadgatajJAnAderapi mAnasatvApAtAt, jJAnAdikamute tanmAnasasyA'sambhavAditi vAcyam, tatadAtmamAnase tatadAtmatvena hetutvopagamAt / pareSAM tu :avacchedakatayA tatadAtmamAnasatvAvacchei prati tAdAtmyena tataccharIrasya kAraNatvamAhosvit samavAyena tatadAtmamAnasatvAvacchinnaM prati samavAyena vijAtIyatatanmanaH saMyogasya kAraNatvaM ? ityatra vinigamanAvirahAt / * navyanAstiprabhate bhanano svIkAra thai.| ahIM eka prazna upasthita thAya che ke --> zarIrane AtmA mAnavA chatAM parakIya jJAna vagerenuM ApaNane pratyakSa thatuM nathI to pachI potAnA jJAna vagere vizeSaguNanuM pratyakSa kai rIte thai zakaze ? <-- Ano javAba e che ke jJAna vagere vizeSaguNo cAkSuSa pratyakSa vagere mATe ayogya hovA chatAM te mAnasa pratyakSane yogya hovAthI tenu mana dvArA ja mAnasa pratyakSa thai zake che. -> mana to AMkhathI dekhAtuM nathI, sparzana indriyathI aDI zakAtu nathI. to pachI mananI siddhimAM nAstikamate pramANa zuM che ? <- A samasyAnuM samAdhAna e che ke anumAna pramANathI mananI siddhi thai zake che. aneka bAhya Indriyono potapotAnA aneka viSayo sAthe eka ja samaye sajJikarSa hovA chatAM eka sAthe aneka jJAnanI utpatti na thavAthI mana nAmanA padArthanI anumiti thAya che. AthI mananI anumitinuM janaka anumAna ja mananI siddhimAM pramANa che. ahIM evI zaMkA thAya ke --> ''anumiti svarUpa pratyAvilakSaNa pramAno svIkAra karavAmAM Ave to tenA utpAdaka anumAnane pratyakSathI atirikta pramANa mAnavuM paDaze. jo tema mAnya karavAmAM Ave to te avasthAmAM 'pratyA ja ekamAtra pramANa che, enAthI atirikta koi pramANa nathI' evA nAstikasiddhAntano lopa thavAthI navyanAstika apasiddhAnta nAmanA nigrahasthAnathI nigRhIta thai jaze.'' <- to tenA samAdhAnamAM nUtananAstikaziromaNi evuM samAdhAna Ape y } -> janubhiti mAnasapratyakSa 7 che-navya nAsti navyanAsti:- anumi / anumiti me ardha atirikta prabhA nathI, paraMtu te aAranuM mAnasa pratyakSa che matalaba anumititva e mAnasatvano vyApya dharma che, nahi ke mAnasatvano virodhI dharma. jo anumitine pratyakSathI atirikta pramA mAnavAmAM Ave to ja vilakSaNa pramAnA utpAdakasvarUpe anumAna nAmanA svataMtra pramANanI siddhi thavAnI Apattine avakAza rahe che. paraMtu Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAstikamate mana:sAdhanam * 127 mana:siddhau kiM mAnamiti cet ? anumAnameva / na cAnumAnopagame'pasiddhAnta:,anumititvasya mAnasatvavyApyatvAbhyupagamAt / na ca zarIrasyA''tmatve mRtakalevare'pi jJAnotpattiH syAta, vijAtIyamana:saMyogAbhAvAt / AtmanaH zarIrAnatireke saMyogasya pRthakpratyAsattitvA'kalpanena lAghavam / ---------------bhAnumatI------------------ na caivaM bAlazarIrAnubhUtasya suvA'smaraNaprasaGgaH, bAlazarIrasya vinaSThatvAditi vAcyam, pUrvaghaTakAzAnantaraM khaNDaghare kAraNaguNaprakameNa tahaguNasavamavat pUrtazarIranAzotaramutarazarIre pUrvazarIraguNasakramAt / na caitamatayavijJAnAMdAvavayavajJAnAdihetutAkalpo gauratamiti vaktavyam, phalamukhatvena tasyA'doSatvAt / mAstu vA'tagatI, vijAtIyasaMgogenaivAnyathAsindaH / tathA ca zarIrAntarotpAde'pi zarIratvapadakavijAtIyasaMyogatiziSagaNavatisaMskArAt mAsaita tAhazasmaraNopapatiH / nanu mana:sindo eva kiM mAnam ? pratyakSeNa tasyAtmana ivAjupalaboriti cet ? tarhi anumAnameva tA mAnaM. ti nA. sthAt ? yugapajjAnandagAnutpormanaso liitvAt / na ca sthAdeva tA tatmAnaM para nAstikasya tata pramANatvena anumAnopagame'pasindAlata: syAditi vaktavyam, anumititvasya mAnasatvavyApyatvAbhyupagamAt / mAnAsapatyAvizeSarakhapamevAmitijJA na tu parokSam / pratyakSAtiriktapramANAbhyupagame evApasidAntazahAtakAzAt / na caivaM vahiM na sAkSAtkaromI'tyAdipratItiranupapanA syAditi vAcyam, gurutvAdAvita tara lautikaviSayatvAbhAvAdeva tadapapateH / yukta tat, anumititvAtacchihAM prati cAkSuSAdisAmagrIniSThatasA pratibandhakattA'kalpanena lAghavAt / anenAnumititvasya mAnasatvatirodhittamapi nirAkatam / na ca zarIrasyAtmatve svIviyamANe dehasya jJAnasamavAsikAraNatvApate: mRtakalevare'pi kimuta nidrAmUcrjAdyApanAdeha ityapizabdArthaH, jJAnotpatti: syAt, tatsAmagrIsatvAditi vAcyam, tadAnI zarIre vijAtIyamana:saMyogAbhAvAt = jJAnAsamavAdhikArANasya vijAtIgamA:saMgogasya vinaSTatvAt na tA tadAnIM jJAnotpAdaH, sAmagrIvaikalye kAryArjanAsambhavAt / kiya, AtmanaH zarIrAnatireke = dehAbhijAtve svIkriyamANe saMyogasya pRthakpratyAsattitvAkalpanena lAghavamiti / idamagAbhinavacArvAkAkUtam - AtmazarIravAdimate AtmanaH mAnasapratyakSa prati mahAsa: uparokata rIte anumitino mAnasa pratyakSavizeSamAM aMtarbhAva karI devAthI tenI saMbhAvanA paNa nathI rahetI. mATe apasiddhAMta nAmanA nigrahasthAnano pAga tyAga thai jaze. ahIM evI zaMkA thAya ke --> zarIrane ja AtmA mAnavAmAM Ave to mRtadehamAM pANa jJAnaAdi guNone utpanna thavAnI Apatti Avaze. zarIrAtmaka jJAnasamAyikAraNa hAjara hovAthI maDadAmAM pAga jJAna Adino janma thavo ja joie. <- to te eTalA mATe nirAdhAra che ke jema jJAnanuM samavAyakArAga deha che tema jJAnAdinuM asamAyikArA, vijAtIyamana:saMyoga che. jIvaMta dehamAM jJAnajanaka vijAtIyamanoyoga hovAthI temAM jJAnAdinI utpatti thAya che. mRtadehamAM jJAna jana vijAtIya manoyoga na hovAnA kAraNe jJAnAdinI utpatti temAM nathI thatI. sAmagrI kAryanI janaka che, ekAda kArAga nahIM. mATe zarIrane jJAnanuM upAdAna kAraNa mAnavamAM koi vAMdho nathI. zarIramAtmavAhIbhate pratyAsattilAghava AtmanaH / zarIrane AtmA mAnavAmA lAma cha saMyogane pratyakSa pratyAsatti3pe mAnavAnI oImAzyatA rahetI na hovAthI denA badale pAMca prakAranI ja pratyAttine laukika sAkSAtkArajanaka mAnavI paDaze. Ama prayAsatti lAghava prApta thaze. te A rIte, AtmazarIravAdInA mate AtmAnA mAnasa pratyakSanI kAragatAavacchedaka prayAsatti svasaMyukatasamatatva thaze. sva = mana, tenAthI saMyukata = zarIravayava, temAM samata che zarIra. svasaMyuktasamatatvasaMbaMdhathI mana zarIramAM rahevAthI tyAM viSayanAsaMbaMdhathI zarIrAtmaka AtmAnuM mAnasa pratyakSa utpanna thaze. zarIrAtirikta AtmavAdI prAcInataiyAyika vagerenA matAnusAre AtmA niravayava hovAthI manano AtmA sAthe svasaMyukatasamatatva saMbaMdha thai nahi zake. AthI AtmAnA mAnasapratyakSanI saMgati karavA mATe svasaMyogasaMbaMdhane ja AtmamAnasapratyakSakArAgatAavayachedaka prayAsattirUpe mAnya karavo paDaze. sva= mana, teno saMyoga AtmAmAM hovAthI mana svasaMyogasaMbaMdhathI AtmAmAM rahIne tyAM viSayatAsaMbaMdhathI mAnasa pratyakSane utpanna karaze. arthAt AtmaviyakamAnasa sAkSAtkAra utpanna thaze. A rIte zarIrAtirikta AtmavAdInA matamAM Atmagocara mAnasapratyakSanI utpatti mATe saMyogane svataMtrarUpe pratyakSakArAgatAvaacchedaka saMbaMdha mAnavo Avazyaka bane che, jyAre dehAtmavAdInA mate koi pAga pratyakSanI kArAgatAavachedaka prayAsattisvarUpe saMyogano svataMtra svIkAra Avazyaka nathI. ghaTAdinuM pratyakSa pAga svasaMyukatasamatatvasaMbaMdhathI cazna vagere utpanna karaze. jema ke sva= cahyuM, tenAthI saMyukta=kapAla ane temAM samAveta che ghaTa. AthI cakSa svasaMyuktasamatatvasaMbaMdhathI ghaTamAM rahIne tyAM viSayanA saMbaMdhathI ghaTaviSayaka cAkSuSa sAkSAtkAra utpanna karaze. avayava sAthe indriya sannikarSa thavAthI ja avayavIno sAkSAtkAra thai zake che. dravyanuM ane vyasamavetanuM pratyakSa svasaMyukatasamavetavasaMbaMdhathI thai javAthI saMyogane pRthaka pratyakSakArAgatAavacheda saMbaMdha mAnavAnI AvazyakatA Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 nyAyAloke prathama: prakAza: * AdhunikavyAkhyAnirAsa: * na ca vyaNukaparamANurUpAdyapratyakSatvAya cakSuHsaMyuktamahadudbhUtarUpavatsamavAyatvAdinA pratyAsattitve truTigrahArtha saMyogasya pratyAsattitvAvazyakamiti vAcyam, dravyatatsamavetapratyakSe udbhUtarUpa-mahattvayoH samavAya-sAmAnAdhikaraNyAbhyAM ------------------bhAnumatI------------------ svasaMyuktasamavetatvasambandhena kAraNatvaM sambhavati, dehasvarUpasyA''tmanaH mana:saMyuktAvayavasamavetatvAt / paraM zarIrAtiriktAtmavAdimate Atmano niravayavatvena tatra manasaH svasaMyuktasamavetatvasambandho na sambhavatIti svasaMyogasambandhasya tatpratyakSakAraNatAvacchedakapratyAsatividhayA kalpanIyatvam / zarIrAtmavAdimate tu laukikaviSayatayA dravya-tatsamavetapratyakSatvAvacchinnaM prati svasaMyuktasamavetatvasambandhenaivendriyasya kAraNatvamabhyupagamyate / tathAhi ghaTasya cakSuHsaMyuktakapAlasamavetatvena ghaTakhapAdezca cakSuHsaMyuktaghaTasamavetatvena cakSuSaH tA svasaMyuktasamavetatvasambandhena sattvAttatra laukikaviSayatayA cAkSuSotpatyupapatti: sukarA / ato nAtmazarIravAdibhiH saMyogasya svAtantryeNa laukikaviSayatAsambandhAvacchiA-dravyapratyakSaniSThakAryatAnirapitakAraNatAvacchedakapratyAsattitvaM kalpanIyamiti lAghavam / kecitu AdhunikA: 'zarIrAtiriktAtmAlupagamena zarIrAtmanoH saMyogA'kalpanalAghavamiti vyAcakSate, tadasata, agrimagranthA'lamajatApateH / navyacArvAkA atiriktAtmavAdizakAmapAkartumAvedayanti - na ceti / asya vAcyamityanenAnvaya: / vyaNukaparamANurUpAdyapratyakSatvAya = vyaNuka-paramANu-cakSurAdIndriyasamavetarUpAdInAmacAkSuSatvopapattaye cakSaHsaMyuktamahadudbhUtarUpavatsamavAyatvAdinA pratyAsattitve = cakSuSa:svasaMyuktasamavAyasaMsargasya svasaMyuktamahadbhutarUpavatsamavAyatvena dravyasamavetacAkSuSakAraNatAvacchedakapratyAsatitvasvIkArasyAvazyakatve iti / ayaM zahAkadabhiprAya: - svasaMyukta-samavAyasya svasaMyuktasamavAyatvena laukikapratyakSakAraNatAvacchedakapratyAsatitvopagame vyaNuka-paramANurUpayo: cAkSuSatvApattirdArA, cakSuSaH svasaMyuktasamavAyasambandhena tatra satvAt / na ca tatpratyakSa bhavati / ata: cAkSuSa-kAraNatAvacchedakapratyAsattimadhye mahatvasya praveza: zarIrAtmavAdinA'vazyakartavyaH / tathApIndriyapizAcarupAdezcAkSuSaprasaGgo durvAraH, tatra svasaMyuktasamavetatvasambandhena cakSuSaH vRttittvasambhavAt / ata: tadapratyakSatvAnurodhenoddhRtarUpasyApi tatra niveza: kAryaH / tatazca laukikaviSayatAsaMsargeNa dravya-tatsamavetagocarapratyakSatvAvacchinnaM prati svasaMyuktapadaddhRtarUpavatsamavetatvasaMsargeNa cakSurmana:sparzanAnyatamendriyasya kAraNatvaM dehAtmavAdinA svIkartavyam / tathA ca prasareNusAkSAtkArAnupapatiH, tatsamavAyino vyaNukasya mahattvahInatvena suTau svasaMyuktamahadbhutarUpavatsamavetatvasaMsargeNa cakSurAderasatvAt / ata: truTigrahArtha = prasareNucAkSuSopapattaye saMyogasya svAtantryeNa pratyAsattitvaM = laukikapratyakSakAraNatAvacchedakasanikarSatvaM Avazyakam / itthA suTicAkSuSAnurodhena cakSuSaH svasaMyogasambandhena pratyakSakAraNatvAbhyupagame zarIrAtmavAdinaH 'saMyogasya pRthakpratyAsatitvA'kalpanalAghavamiti vacanaM plavate, ubhayatra tulyagauravAditi dehabhinnAtmavAdinastAtparyam / tatvAtmavAdino darzitazaGkAmapAkartumAhuH -> dravya-tatsamavetapratyakSe = laukikaviSayatayA drvy-ttsdehAtmavAdInA matamAM na hovAthI lAghava spaSTa ja che. na ca dv.| bhajI mina mAmAhItarathI ovI likha 21mA -> "dyAra, 52mA bhane yazumAhinA rUpa vagerenA cAkSuSa pratyakSanA vAraNa mATe cakSusaMyukta samavAyane cakSusaMyukta mahaduddabhUtarUpavatsamavAyatvarUpe ja cAkSuSa sAkSAtkAranI kAraNatAno avadaka saMbaMdha mAnavo paDaze. jenA phaLasvarUpe dyaNuka ane paramANumAM mahattva tathA cakSu vageremAM utkaTarUpa na hovAthI vayaNuka, paramANu ane cakSu vagerenA rUpanI sAthe nayanano svasaMyuktamahatauddabhUtarUpaviziSTasamavAya saMbaMdha azakya banI javAthI ApAdita cAkRSano parihAra thai jaze. paraMtu A sthitimAM eka navI samasyA e upasthita thaze ke trasareNunuM cAkSuSa pratyakSa thaI nahIM zake. AnuM kAraNa e che ke trasaraNunA avayava dayALukamAM mahattva = mahataparimANa na hovAthI svasaMyukta mahaduddabhUtarUpaviziSTasamavAya saMbaMdhathI trasareNumAM rahI zake tema nathI. paraMtu trasareNunuM cAkSuSa pratyakSa to thAya che ja. mATe trasareNunA cAkSuSanI saMgati karavA mATe to saMyogane svataMtrarUpe pratyakSakAraNatAavachedaka saMbaMdha mAnavo paDaze. to ja cakSu svasaMyogasaMbaMdhathI trasaraNamAM rahevAne lIdhe tyAM viSayatAsaMbaMdhathI sarasuviSayaka, cAkSuSa pratyakSa utpanna thaI zakaze. Ama trasareNacAkRSanI anyathA anupapattithI saMyogane pRthapha sAkSAtkArakAraNatAavacchedakaprayAsattisvarUpe mAnavo Avazyaka che ja. to pachI dehAtmavAdInA matamAM pratyAttilAghava kaI rIte zakya yaze?" < VGTa35 sane mahattva svataMtra rIte pratyakSaThAraza - navyanAstiV drvyt.| paraMtu mAlita yogya khopA zubhecha loviyatA saMpathI dravya pratyakSa pratye samAyasaMyI 4835 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * saMyogasannikarSAkalpanalAghavam * 93 svAtantryeNa hetutve doSAbhAvAt / kizcaivamudbhUtarUpakAryatAvacchedakaM dravyapratyakSatvameva na tvAtmetaratvamapi tatra nivizata ityapi lAghavamityAhuH / ------------------ mavetagocarakhatyakSamA prati, uddhatarUpa-mahattvayoH samavAya-sAmAnAdhikaraNyAbhyAM svAtantryeNa = pRthak hetutve svIkriyamANe doSAbhAvAt / idaM dehAtmavAditAtparya - laukikaviSayatayA dravyasAkSAtkAre mahattvodbhUtarUpayo: samavAyena dravyasamavetapratyakSaM prati ca tayorasAmAnAdhikaraNyena kAraNatvamapeyate, na tu pratyakSakAraNatAvacchedakapratyAsattimadhye mahatvodatarUpayorniveza: kriyate / tatazca dravya-tatsamavetapratyakSaM prati svasaMyuktasamavetatvasaMsargeNa cakSurAderhetutvamanapAyam / svasaMyuktasamavAyasannikarSeNa cakSuti vyaNuke samavAyena vyaNukaparamANurupAdau ca sAmAnAdhikaraNyena mahattvasya, indriyapizAcAdau samavAyena tadIyarUpAdau ca sAmAnAdhikaraNyenodbhUtarUpasya virahAnna tatpratyakSApatiH / na hyApAdakavirahe ApAdanamarhati / itthaM pratyakSapratyAsatimadhye mahatvodbhutarUpayoranivezAyuTicAkSuSamanapAyama, svasaMyuktasamavAyasannikarSaNa cakSurviziSTe prasareNau rumavAyena mahatvotarUpayossatvAt / ato na truTicAkSuSAnurodhena saMyogasya pRthakpratyAsattitvakalpanamAvazyakam, anyathAnupapatervirahAt / kiJca evaM = zarIrasTauvAtmatvAbhyupagame, zarIrAtmakasyAtmana: pratyakSatvAt uddhRtarUpakAryatAvacchedakaM kevalaM dravyapratyakSatvameva, na tu Atmetaratvamapi tatra = utkaTarUpajanyatAvacchedakazarIre nivizate, zarIrA'bhile Atmani sadaivodbhutarUpasya satvena vyatirekavyabhicArA'yogAt ityapi lAghavaM zarIrAtmavAdimate labhyate / dehAtiriktAtmavAdimate tuddhatarUpasyAtmanyabhAvAt dravyapratyakSatvasya tatkAryatAvacchedakatve vyatirakavyabhicArApAtAdAtmetaradravyapratyakSatvasyauvodbhutarUpakAryatAvacchedakatvasambhavAd gauravamityAhuH / ane mahattva svataMtra kAraNa che. tema ja laukikaviSayatA saMsargathI utpanna thanAra dravyasamataviSayaka pratyakSa pratye sAmAnAdhikaraNayasaMbaMdhathI udbhatarUpa ane mahatparimANa svataMtra hetu che. AvuM ame mAnIe chIe ane AvuM mAnI levAthI pazusaMyukta samavAyane cakSusaMyukata samavAyatvasvarUpe paNa dravya- dravyasamataviSayaka cAkSuSa pratye kAraNa mAnI zakAya che. A rIte mAnava thI paNa paramANu, layANuka, indriya pizAca vagerenA rUpanA sAkSAtkAranI Apattine avakAza raheto nathI. jayasukamAM samavAyasaMbaMdhathI mahattva nathI rahetuM. paramANu, indriya, vagerenA rUpamAM sAmAnAdhikaraNyasaMbaMdhathI kramaza: mahattva ane uddabhUta rUpa rahetuM nathI. kyAmuka,paramANurUpa, indriyarUpa vagere saMyukta samavAyasaMbaMdhathI cakSuviziTa banavA chatAM temAM mahattva vagere anya svataMtra kAraNano abhAva hovAthI tenA pratyakSanI Apattine avakAza ja raheto nathI. AthI cakRsaMyukta samavAyane cakSusaMyukta mahauddabhUtarUpaviziSTaanuyogikasamavAyatvarUpe pratyakSakAraNa mAnavAnI koi AvazyakatA rahetI nathI, kAraNa ke tevuM mAnyA vagara paNa uparokta rIte mahattva ane udatarUpane svataMtratA pratyakSakAraNa mAnavAthI badhI prasiddha ghaTanAonI vyavasthA karI zakAya che. trasaraNamAM to samavAya saMbaMdhathI mahatva=mahaparimANa rahe che. mATe cazna jayAre yAkukasaMyukta banaze tyAre zukamAM samaveta cAmukamAM svasaMyuktasamavAya saMbaMdhathI cakSu rahe, jaze ane laukikaviSayatAsaMbaMdhathI tyAM dravyapratyakSa utpanna thaze.arthAta trasaraNanuM pratyakSa thaze. traNa hayALukamAM samavAya saMbaMdhathI rahenAra gaNukanuM =trasaraNanuM cAkSuSa pratyakSa A rIte saMgata thai javAthI trasareNunA pratyakSanI upapatti karavA mATe saMyogane svataMtra rIte laukikapratyakAraNatAavachedaka | prayAsattisvarUpe mAnavAnI Apatti zarIrAtmavAdInA matamAM nahIM Ave. mATe pAMca prakAranA laukika sannikarSane ja mAnavA paDaze, 6 prakAranA nahIM. ji. vaLI, zarIrane AtmA mAnavAmAM bIje lAbha e che ke A matamAM udbhUtarUpanuM kAryatAavacchedaka kevala dravyapratyakSatva paNa thai zake che. dravyamAM Atmatatva vizeSaNa lagADIne AtmataradravyapratyakSatvane tenuM kAryatAvacchedaka mAnavAnI koI AvazyakatA rahetI nathI, kAraNa ke A matamAM AtmA zarIrasvarUpa hovAthI udbhUtarUpano Azraya che ja. AthI dravyapratyakSamAtra pratye udbhUtarUpane kAraNa mAnavAmAM vyatireka vyabhicAra doSane koI avakAza raheto nathI. Ama utkaTarUpanA kAryatAavacchedaka dharmamAM paNa lAghava thAya che. (navInanAstikamata saMpUrNa) 8 navyanAstikamata parihAra syAdvAdI :- tarasa. navyanAstika banela uzRMkhala taiyAyikanI A lAMbI-pahoLI rAmakahAnI barAbara nathI, kAraNa ke zarIrane ja jJAnAdi guNonuM upAdAnakAraNa mAnavAmAM Ave to bAlya avasthAnA zarIrano yuvA avasthAmAM nAza thaI javAthI | bacapaNamAM anubhavela padArthanuM "A e ja zALA che jayAM ame pUrva bhaNatA hatAM' evuM pratyabhijJAna yuvAna zarIradazAmAM thaI nahIM zake. A doSa ame pUrve batAvI ja gayA chIe. vaLI, AzrayanuM cAkSuSa pratyakSa thAya to temAM Azrita atinuM paNa cAkSuSa pratyakSa avazya Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 918 vyAyAloke prathama: prakAzaH nayanAstikatAnirAkaraNam * tadasat, dehAdInAM jJAnopAdAnatve pratyabhijJAnaM na syAdityuktatvAt / AzrayacAkSuSe jAtezcAkSuSatvaniyamenAtmatvasya cakSuSA grahaNaprasagAcca / kizcaivaM 'ahaM zarIravAn' itivat 'ahamAtmavAn' iti pratItiH syAt / na syAdvA 'ahamAtmavAn' itivat 'ahaM zarIravAn' ityapi / na ca saMyogasya pRthakpratyAsattitvA'kalpanamapi nyAyyam, paramANau pRthivItvAdigra------------------bhAnumatI ----------------- prakaraNakArastadapAkaroti -> tadasaditi / dehAdInAM jJAnopAdAnatve = jJAnAdisamavAlikAraNatvAbhyupagame 'so'yaM yamahamadrAkSAma'tyAdyAkArakaM pratyabhijJAnaM upalakSaNAt 'tatIrthakarabimbami'tyAhAkArakaM smaraNamapi na syAditi pUrvaM uktatvAt / na ca pUrvaghaTanAzAnantaraM khaNDaghate kAraNaguNaprakrameNa tadguNasahamavat pUrvazarIrAzotaramutarazarIre pUrvazarIraguNasahamAdityasyApyuktatvAditi vaktavyam, pumacaitanyahetutayA mAtacaitanyasyApi pugazarIre sahamaprasaGgasyokatvAt / na ceSTApatiH, tathA sati pugasya mAganubhUtapadArthasmaraNAparuvatatvAt / na copAdAnopAdeyabhAvo niyAmaka iti vAcyam, guNasya kriyArahitatvena sahamA'sambhavAt / na covarasmiAtpatireta saGkama iti vAcyam, saMskArotpAdakAbhAvAt, pUrvazarIrasyaiva tatpAdakatte saMskArAtatyaprasahaH / na cotarazarIraniSThaguNotpAdakatAvacchedakazaktivizeSa: kalyyata iti vAcyam, mAnAbhAtAta, gauravAt, zaktivizeSasthAnatiriktatte pUrvoktadoSatAdavasthyAt, zaktivizeSasya atiriktatte tu kimaparAbdamatiriktenA''tmanA ?tadaktaM syAdvAdarahasye -> zarIraM na jJAnAzrayaH, stanandhayAnAM stanapAnAdipratijanakeSThasAdhAtAjJAnasya smatirUpatayA parvAtasto hetubhUtasyA''musmitAnubhavasyaihikazarIre'sambhavAt / tadidamAha - vItarAgajanmA'darzanAditi (jyA. sUga. 3/9/28) / tathA caiko nityo'nubhavitA smartA ca yaH sa eva bhagavAnAtmeti <- (ma. sthA. raha. kA. 99/pa. 60) / zarIrasyAtmatve doSAntaramAha -> AzrayacAkSuSe sati jAtezcAkSuSatvaniyamena = jAtigocaracAkSuSasyAvazyambhAve zarIrasvarUpasyAtmana: cAkSuSatvena zarIrAzritarUpa Atmatvasya cakSuSA grahaNaprasAcca / ghaTacAkSuSe ghaTatvacAkSuSavat . AtmacAkSuSe AtmatvacAkSuSasya nyArapatvAt cAkSuSayogyaktitijAteravazyaM cakSuSA gahAt / idamevAbhipretya 'yo yadindrioNa gRhyate tadatA jAtirapi tenaivendrioNa gRhyate' iti gautamIyarAbdAnta: / . zarIrAmanorabhede doSAntaramAvedayati -> kizceti / evaM = zarIrasya Atmatve, 'ahaM zarIrakhAn' itivat 'ahamAtmavAn iti api pratIti: pramA syAt, AtmazarIraporamihAtvAt / upalakSaNAt 'ahamAtmA' itivat :ahaM zarIraM' ityapi pramA syAt / na syAd vA 'ahamAtmavAn' itivat 'ahaM zarIravAn' ityapi pratItiH / upalakSaNAt 'ahaM zarIramati pratItiryathA na bhavati tadatadeta ahamAtmA' ityapi na pratIyeta / ahaM zarIrI', ahamAtmA' ityAdipatItayastu prasidhdA eta / ahamAtmavAn', 'ahaM zarIraM' ityAdipatItayastu ta sambhavanti prekSAtatAm / etadandayAnupapatta zarIrAtmanobhedaH svIkartavya eveti syAdavAdinAmabhiprAyaH / na ca zarIrAtmanorabhedapakSe saMyogastha darzitarItyA pRthakpratyAsattitvA'kalpanamapi nyAyyam, laukikaviSayatayA dravya-tatsamavetapratyakSa prati cakSurAdeH svasaMyuktasamavAyena hetutte paramANau pthitiitvaadisaakssaathAya- evo niyama. ghaTAdi sthalamAM prasiddha che. jema ke ghaTanuM cAkSuSa thAya che to cakSuyogya-ghaTata ghaTava jAtinuM pAga cAkSuSa pratyakSa thAya che ja. AthI zarIrane AtmA mAnavAmAM Ave to zarIra svarUpa AtmAnuM cAkSuSa pratyakSa thatAM zarIragata AtmatvajAtinuM pAga cakSa dvArA pratyakSa thavAnI Apatti AvIne ubhI raheze. paraMtu zarIranuM cAkSuSa thavA chatAM Atmatva jAtinuM cAkSuSa thatuM nathI. e to hakIkata che. Ama, A bIjo doSa paNa zarIracaitanyavAdInA matamAM aparihArya bane che. . * hehAtmavAbhAM prasiddha vyavahAra masaMgata - kizcai. / 1jI, nAstimatamA chopa gaI zarIravAna' arthAta Izaza cha'sevI pratima matema ahaM AtmavAna' arthAt "huM AtmAvALo chuM' evI pratIti paNa satya banI jaze, kAraNa ke AtmA ane zarIra temanA mate abhinna 9.mAtmA ko zarI23 - arthamaito cha 24 nathI. zatAloone 'ahaM AtmavAn' = 'mAtmApAgocha'sevI pratAniyatI nathI terIta 'ahaM zarIravAn' arthAt 'I tharIzarcha' mevI pratIta pAsa thaInaDI zo, rAga zarIrathI salamAtmA navyanAstikane mAnya nathI. Ama AtmAne zarIrasvarUpa mAnavAmAM je pratItimAM AtmAnuM bhAna thAya che, te pratItimAM AtmAnA badale zarIrano ullekha thavA mAtrathI te buddhine amAnya karI na zakAya. tema ja je buddhimAM AtmAnuM avagAhana thatuM nathI tevI pratItimAM zarIranuM bhAna pAga svIkArI na zakAya. A doSanA lIdhe AtmAne zarIrasvarUpa mAnI na zakAya. svataMtra saMyogapratyAsatti Avazya na ca sN| 1jI, mAmAne zarI2535 mAnavAmA saMyogano 555 pratyakSatA pratyAsattisya33 svii||2 12vo Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * saMyogasanikarSasyA''vazyakatopapAdanam 121 haNavAraNAya mahattvodbhUtarUpayo:pratyAsattimadhye''vazyakatvena truTigrahArthaM tatsvIkArAdudbhUtarUpajanyatAvacche dakamapi mUrtapratyakSatvameveti na kizcidanupapannam / ---------bhAnumatI------------------ tkArAparo ritvAt, cakSuHsaMyuktaparamANusamavetapathivItvadravyatvAdI cakSuSaH stasaMyuktasamavAyena satvAt / na ca dAsamavetasAkSAtkAraM prati mahattoddhatarUpayoH sAmAnAdhikarAyana hetutvAlAgaM doSa iti vAcyam pRthivItvAzraye paramANAvudbhUtarUpasya satvena padhitItve utarUpasya sAmAnAdhikarAyena satvAt pRthivItvAzraye ghaTAdau mahatvasya satvena pRthivItve mahatvasya sAmAnAdhikasAna satvAt / na hi paramANuvatipUthivItvaM ghaTAritithivItvAdatiricyate, pRthivItvasmaikyAt / itthA ghaTAdigatamahatvamAdAya paramANoM pRthivItvAdigrahaNavAraNAya dravyatatsamavetapratyakSo mahattvodbhatarUpayoH na samavAya-sAmAnAdhikaraNyAbhyAM svAtamroNa hetutvamapi tu dravyatatsamavetapratyakSajanakapratyAsatimadhyapraviSThatvenaiva, anyathA paramANau prathivItva-satvAdipratyakSApateraparihArAt / etaM tayoH pratyAsattimadhye'tazyanitezyatvena dravya-tatsamavetacAkSuSAdau cakSuHsaMyuktamahadbhUtarUpavatsamavAyatvAdinA hetutve paramANormahatvahInatvena paramANusamavetapRthvItvAdau darzitapratyAsatyA cakSuSo'satvena paramANau pRthivItvAdipratyAkSavArANe'pi tigaho jaiva syAt, tadavagavAnAM mahatvahInatvena tA cakSuSaH svasaMyuktamA dUtarupavadanuyogikasamavAlanirapapitapratiyogitAsambanholA'satvAdityekaM sIvyato'parapacyutiH / cakSuSA sayogasazikarSeNaiva guTigahasambhavAt truTigrahArtha = sareNusAkSAtkAropapatikate tatsvIkArAt = prathaksaMyogapratyAsatisvIkArAvazyakatvAt dehAtmavAdeta pratyAsatilAghavasahakArasambhava: / etena svaviSayasamavAyitvasaMsargeNAzrayacAkSuSasya jAticAkSaSaM prati hetutvAlAgaM doSa iti parAstam, tathApi vinazyadatasthasalikarSaNa ghaTAdicAkSuSotaraM paramANau pathitItvAdicAkSuSApateraparihArAt / etena ayogyavatidharmAyogyasabhikarSAAbhAvakUda sAmAnyata eva pratyakSahetutvAt paramANughaTitasahisakarSAna pathitItvAdipatyakSApatiriti pratyuktam, akhaNDAbhAvahetutAyA jayalatAhemalatAdI bahuzo nirAqatatvAt / yathA caitatatvaM tathA bubhutsubhirasmattatalatAbdayamabhyasanIyan / laukikasannikarSakAraNatAvAde tu 'sthUlapathivyAyasabhikarSadazAyAM paramANughaTitasanikarSAt pathitItvAdipatyakSavAraNAya saMyuktasamavAyahetutAgAM saMyuktAMze mahatvanivezasyAvazyakatayA sudipratyakSavyabhicAravAraNAya tajinyatAvacchedakakoTI dravyApatvanivezasyAvazyakatayA dravyapratyakSa saMyogasya hetutAyA AvazyakatvAdi' (vAdatAridhiA -pu. 582) tyAdyuktam / na ca tathApi dehAtiriktAtmavAde AtmapratyakSa vyabhicAravAraNAyotatarUpakAryatAvacchedakatavA''tmetaradravyapratyakSattopagame gaurata, zarIrAtmapakSe tu dravyapratyakSatvasvodbhutarUpakAryatAvacchedakatayA lAghavamiti pUrvamuktameveti vaktavyam, yata: zarIrAtiriktAtmapakSa uddhRtarUpakAryatAvacchedakamapi mUrtapratyakSatvameva, na tvAtmetadavyapatyakSatvaM yena gaurakhamApota / Atmano'martatvAla tatsAkSAtkArasambhavaH / na ca tathApi sAccheilaparimANavatvarUpamUtviApekSayA laghunogatvasva tA niveza ucita iti zanIyama, kriyAsamavAsikAraNatAlacchedakatayA jAtitvenaiva mUrtatvasya svIkArAt, tvanmatAnusAreNa jAtisAryasyAdoSatvAcca / na ca tathApyatiriktAtmavAdimate IzvarasAkSAtkAravArANAya jAyamUrtapratyakSAtvasvodbhutarUpakAryatAvacchedakateti gauravamiti zamanIyama, yAyikadarzana eva etadoSaprasarAt, na ta jainadarzane nityapratyakSAnabhyupagamAditi na kicidanupapannam / nahIM paDe- evuM je navIna nAstike jAgAveluM te paNa saMgata nathI, kAraNa ke jo svasaMyukta samavAya saMbaMdhathI ja cakSune dravyadravyasamataviSayaka sAkSAtkAranuM kAraNa mAnavAmAM Ave to paramANu jyAre cakSusaMyukta haze tyAre paramANumAM samata pRthvIva-dravyatva vagere jAtinuM pratyakSa thavAnI Apatti Avaze, kAraNa ke cakSu svasaMyukta samavAya saMbaMdhathI pRthvItvAdimAM rahela che. vaLI, paramANumAM uddabhUta rU5 rahela hovAthI pRthvIvamAM sAmAnAdhikaraNya saMbaMdhathI udbhUtarUpa paNa rahe che ja. pRthvItvanA Azraya paramANumAM uddabhUtarUpa hovAthI jema paramANumAM rahenAra pRthvIvamAM sAmAnAdhikAraNayasaMbaMdhathI ubhRtarU5 rahela che tema pRthvItvanA Azraya iTamAM mahaparimANa hovAthI paramANumAM rahenAra pRthvItvamAM sAmAnAdhikaraNayasaMbaMdhathI mahattva paNa rahI ja jAya che. ghaTAdimAM ane pArthiva paramANu vageremAM rahenAra pRthvItva jAti to eka ja che.tethI ghaTAdimAM mahattva samAnAdhikaraNa evuM pRthvItva paramANumAM rahevA chatAM sAmAnAdhikarasaMbaMdhathI mahattvaviziSTa banI zake che ja. Ama sAmagrI hAjara hovAthI paramANumAM pRthvItvanuM pratyakSa thavAnI Apatti dura thaze. AnA nivAraNa mATe mahattva ane ubUtarUpano prayAsattimAM niveza karavo Avazyaka che. tethI dravyasamataviSayaka pratyakSa Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 nyAyAloke prathama: prakAza: je uothtemafofsaQutakSeu: che yatpunaruvantam -> anumAnAnmano'bhyupagame'pi tadanatirekAnnApasiddhAnta iti <- tanna, 'vahnivyApyadhUmavAn parvata' etAdRzanizcayasyaitaduttaradahanAnumititvasya janyatAvacchedakatvena dharmavizeSasiddhau dharmivizeSasiddheH, pramAbhedena pramAkaraNabhedAt / yatpunaH navyanAstikai: pUrva uktam -> anumAnAt = yugapajjJAnadayAlutpatiliGgAt mano'bhyupagame'pi anumititvasTa mAnasatvavyApyatvAbhyupagamena tadanatirekAt = anumAne pratyakSAtiriktitvavirahAt nApasindAnta: = 'pratyakSamevaikaM pramANamiti sindAntabAdhaviraha: (pa. 125) iti tana cAru, 'vahivyApyadhUmavAn parvata' etAdRzanizcayasya - pradarzitapramAparAmarzasya etaduttaradahanAnumititvasya janyatAvacchedakatvena dharmavizeSasindI = pratyakSatvAtiriktAnumititvasya sindau dharmivizeSasindeH = pratyakSavilakSaNAnumitilakSaNapramAtmakarmivizeSasya sindeH, pramAbhedena pramAkaraNabhedAt / dhUmaparAmarza vinApi AlokaparAmarzAdanalAnumiterdarzanAda dahanAnumititvaM vihAyaitaduttaradahanAnumititvasya janyatAvacchedakatvena niruktaparAmarzajanyajJAnaviSayakAnuvyavasAyasya 'parvate dahanaM na sAkSAtkaromi kintvanuminomI'tyevaMrUpatvAt tadaviSayIbhUtasya pradarzitaparAmarzajanyasya vyavasAyajJAnasya na pratyakSatvaM kintu tadvilakSaNamanumititvameva / ato vilakSaNAnumititvAzrayIbhUtA pratItirna pratyakSarupA kintu tadvilakSaNA'numitisvarUpA / ata eva sArvajanInAnubhavasidAyAH anumitirUpAyA: pramAyA: karaNasya na pratyakSatvamapi tvanumAnatvamevetyevaM dharmavizeSasindadyA dharmivizeSasya pratyakSAtiriktasyAnumAnAbhidhAnasya pramANasya sindiH / ata eva 'pratyakSamekameva pramANamiti pratijJAsannyAso'pi parasya durundaraH / etena parAmarzajanyajJAnAbhyupagame'pi tatrAnumititve mAnAbhAvAt sarvatra pramAyA: pratyakSatvamityapi pratyAkhyAtam, 'dahanaM na sAkSAtkaromi ki0tva pratye cakSusaMyuktamahatva-udbhUtarUpaviziSTasamavAyatvAdisvarUpe ja kAraNatA mAnavI paDaze. AvuM mAnavAmAM Ave to paramANumAM pRthvIvAdinA rAkSAtkAranI Apatti nahIM Ave, kAraNa ke paramANumAM mahattva na hovAthI svasaMyukatamahabUtarUpaviziTasamavAya saMbaMdhathI cazna paramANusamaveta pRthvItvamAM rahI zakatI nathI. kAraNanI gerahAjarImAM kAryanI utpatti thai zakatI nathI. paraMtu Ama mAnavAmAM Apatti e Avaze ke trasaraNanuM pratyakSa nahi thai zake, kAraNa ke trasareNunA avayava yamukamAM mahattva na hovAthI cakSu svasaMyukattamahaMduddabhUtarUpa viziSTa samavAya saMbaMdhathI trasareNumAM rahetI nathI.AthI trasareNunA cAkSuSa mATe cakSune svasaMyogasaMbaMdhathI ja kAraNa mAnavI paDaze. tethI cakSu trasaraNusaMyukta hoya tyAre tenuM cAkSuSa pratyakSa thai zakaze. Ama saMyogano pratyakSajanakaprayAsattirUpe svataMtratA svIkAra karavo ja paDaze. Ama zarIra svarUpa AtmAno svIkAra karavAmAM paNa saMyoganAmaka pratyAttinI kalpanA anAvazyaka na hovAthI tenA manamAM lAghavane paNa avakAza raheto nathI. vaLI, AtmAne dehabhinna mAnavAmAM uddabhUtarUpanA kAryatAvacchedakarUpe AtmataradravyaprAkSatvano svIkAra karavAnI paNa koI AvazyakatA nathI, mUrtapratyakSatvane ja utkaTarUpajanyatAavacchedaka mAnI zakAya che. dravyatvanI jema mUrtatva paNa jAtisvarUpa hovAthI amArA mate gauravano avakAza raheto nathI. tethI dehAtmavAdamAM A lAghavano paNa avakAza nathI. : anumAna svataMtra pramANa che - syAdvAdI . "tyu. vaLI, pUrve navIna nAstikoe je kaheluM ke - anumAnathI manano svIkAra karavA chatAM apasiddhAMta doSane avakAza nathI, kAraNa ke anumati eka jAtanuM mAnasa pratyakSa ja che. AthI pratyakSa atirikA pramANane mAnavAno koi savAla ja upasthita thato nathI. <- (bo pRSTha naM. 120) te pALa barAbara nathI, kema ke 'vadvivyApyadhUmavAnuM parvata' evA nizcaya pachI je jJAna utpanna thAya che te parvatapakSa vahnividheyaka anumitisvarUpa ja che. A jJAnane mAnasapra tyakSAtmaka mAnI zakAya nahIM, kema ke tenA pachI je anuvyavasAya utpanna thAya che te "parvata urdU ra sAkSArofma tu manuminofma" Avo AkAra dhAraNa kare che, jenAthI temAM pratyakSatAno niSedha thAya che ane anumititvanuM vidhAna thAya che. vyavasAya jJAnanA svarUpano nizcAyaka to anuvyavasAya ja che. AthI darzita parAmarza nizcayanA kAryata vicchedakarUpe tAdazaparAmarzottaradahanaanumitindu dharmane ja mAnavo paDaze A rIte aprAmANyanuM jemAM bhAna thayuM nathI ane je AhArya nathI tevA parAmarzanA uttara kAlIna jJAnamAM pratyakSatnavilakSaNa anumititva nAmano dharma siddha thAya che. vizeSa dharmanI siddhi thavAnI tenA AzrayIbhUta dharmomAM paNa vizeSatAnI siddhi thaze. dharmivizeSanI siddhi dharmavizeSanI siddhi para avalaMbita che. matalaba ke pratyakSa pramA karatAM anumitisvarUpa pramA bhinna siddha thAya che. pramA bhinna hoya to pramAnuM karaNa = vyApAravizikAraNa paNa bhinna ja hoya. tethI pratyakSa pramAthI vilakSaNa anumitisvarUpa mAnA karaNarUpe anumAna nAmanA pramANanI siddhi thaze.AthI 'pratyakSa ekamAtra pramANa che' Avo nAstikasiddhAnta uDI jaze. ahIM navIna nAstika taraphathI evI dalila karavAmAM Ave che ke - "parvata agnivyAkhyadhUmaviziSTa che' AvA nizcayanuM janyatAavachedaka tAdazanizcayottara agnianumiti nahi paNa tAdazanizcayottara agnijJAnatva dharma ja che. Avo viziSTajJAnatva dharma to pratyakSamAM paNa saMbhavI zake che. mATe dharmavizeSanI siddhi nahIM thai zake. AthI dharmavizeSasiddhimUlaka dharmivizeSasiddhi ane dharmivizeSAtmaka - pramAsiddhimUlaka anumAnAtmaka prabhAkaraNavizeSa = vizeSa pramANanI siddhi vagere asaMbhavita banI jaze. mULa na hoya to zAkhA-phaLA Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *** sambhAvanAyA nirasanam na caitaduttarajJAnatvameva tajjanyatAvacchedakam, aprAmANyajJAnazUnyAnAhAryatAdRzanizvayaM vinApi tadavacchinnasmRtisandehAdisambhavena vyabhicArAt / na ca gRhItAprAmANyakAhArya vinazyadavasthadhUma parAmarza viziSTAyAmavinazyadavasthAlokAdiparAmarzajanyA'numitI vyabhicAravAraNAyA'prAmANyagrahAbhAvA''hAryabhedayoH janyatAvacchedake nivezAt -- bhAnumatI. bumilomI' tyanuvyavasAyAnyathAnupapate: / na ca etaduttarajJAnatvameva = : aprAmANyajJAna zUnyAnAhAryaniruvatanizvayotaradahanajJAnAtvameva tajjanyatAvacchedakaM = : aprAmANyagrahazUnyAnAhAryatAdRzanizcayaniSkAraNatAnirUpitAyA: kAryatAyA :avacchedakaM iti navyanAstikaiH vAcyam, aprAmANyajJAnazUnyAnAhArya tAdRzanizvayaM = aguhItA'prAmANyaka - bAdhakAlIne cchAjanyabhiladhUmaliGgakaniruvataparAmarza vinApi 'tahivyApyadhUmavAn parvata' ityAkArakAt :agrahItAprAmANyakAt bhamAtAdRzAhAryajJAnAd dhUmasambhAvanAyA: dhUmasandehAd vA tadavacchinnasmRtisandehAdisambhavena = tAdRzadahanasmaraNasaMzayAdyutpAdena vyabhicArAt vyatirekavyabhicArAt / prakaraNakAro nayanAstikAzaGkAmapAkartumupadarzayati na ceti / asya vAcyamityanenAro 'nvayaH / yatra prathamakSaNe -> 'vahivyApyadhUmavAn parvata' iti parAmarzo kA pramA - ityAkArako gRhItA'prAmANyaka - dhUmaparAmarzaH saJjAtaH davA dhUmAbhAvavatayA parvatajJAne satyapi 'dahanavyApyadhUmavAn parvata' ityAkAraka AhAryaparAmarzo jAtaH dvitIyakSaNe ca 'parvato dahanavyApyAlokavAn' ityAkAraka AlokaparAmarza: samupajAta: athavA yatra dhUmaprAmarzadvitIyakSaNe dhUmajJAnA'prAmANyAvagAhI : AlokaparAmarzaH samutpannaH tatra tRtIyakSaNe dahanAnumitirjAyata iti suviditam / kintvaprAmANyajJAnasyA''hAryajJAnasya cAnumitau pratibandhakatvamaGgIkRtyA'gRhItAprAmANyakAnAhAryaparAmarzakAryatAvacchedakatayA tadutaradahanAnumititvamabhyupagamyate tadoparyuktasthale vyatirekavyabhicArapizAcasaJcAro durtAra eva, prazamakSaNatiziSA''lokaparAmarzajanyadahanAnumityavyavahitapUrvakSaNAvacchedena gRhItAprAmANyakasvA''DrAryasya vA dvitIrAkSaNavartino dhUmaparAmarzasya satvena :agRhItAprAmANyakAnAhAryadhUmaparAmarzasya virahAt / itthaM gRhitAprAmANyakAhAryavinazyadavasthadhUmaparAmarzaviziSTAyAM = svottaratvasambandhena jJAtAprAmANyakAhAryAtmaka-stotpatibditIyakSaNavartidhUmaliGgakaparAmarzatiziSyayAM avinazyadavasthAlokAdiparAmarzajanyAnumitau = zvotpatikSaNaviziSyalokAdiliGgakaparAmarzajanyadahanAnumitau vyabhicAravAraNAya = vyatirekavyabhicAraparihArakRtaM stotrtvsmb| aprAmANyagrahAbhAvA''hAryabhedayoH janyatAvacchedake nivezAt = pravezAvazyakatvAt / tatazcAgRhItAvagere myAMthI Ave ? < = 19 OM navyanAstinA DAryaDAraeAlAvabhAM vyaliyAra aprAmA / paraMtu sila bharAbhara nathI, arAga he ame arAgasvaye ke parAmarzAtmA nizrayano soche tema aprAmANyanuM bhAna thayuM nathI tema ja te AhAryabAdhakAlIna icchAjanya jJAnasvarUpa paNa nathI. tenA kAryatAavacchedakarUpe etaduttaradahanaanumititvano svIkAra karavAnA badale etaduttaradahanajJAnatvano ja svIkAra karavAmAM Ave to aprAmANyajJAnazUnya ane anAhArya darzitaparAmarza vinA enA pachI thanAra agnijJAna utpanna thai nahi zake, kema ke te tenuM kAraNa che. kAraNa vinA kArya utpanna thai nA zake. paraMtu hakIkata AnAthI judI che. aprAmANyanuM jemAM bhAna thayela nathI ane je anAhArya che evA 'parvata agnivyApyadhUmaviziSTa che' AvA parAmarzanizraya vinA paNa jemAM aprAmANyanuM bhAna thayela che athavA to je AhArya che evA 'parvata agnivyApyadhUmaviziSTa che' evA nizcayathI paNa agninI smRti,saMdeha, saMbhAvanA vagere svarUpa jJAna to utpanna thAya che ja, ke je navyanAstikamAnya kAryatAavacchedakathI yukta che. Ama kAraNa vinA kArya utpanna thavAthI vyatireka vyabhicAra doSa prApta thAya che. parvatamAM dhUmADA jevuM dekhAya to paNa tyAM agnino saMzaya lokone thAya che. bhale ne e dhUmajJAna saMzayAtmaka ke saMbhAvanAtmaka hoya. paraMtu jo etaduttara agnianumititvane kAryatAavacchedaka mAnavAmAM Ave to vyatireka vyabhicAra nahIM Ave, kAraNa ke uparokta je avasthAmAM agnisaMdeha vagere utpanna thAya che te avasthAmAM 'parvata agnimAn' evI anumiti to utpanna thatI nathI ja. je parAmarzamAM aprAmANyanuM bhAna thayela hoya athavA to je nizcaya AhArya hoya tenAthI anumitinI utpatti kyAreya thatI nathI. Ama navIna nAstikamatamAM vyatireka vyabhicAra doSa Avato hovAthI kAryatAavacchedakakoTimAM anumititvano praveza Avazyaka che. jenA phalasvarUpe dharmavizeSasiddhimUlaka pratyakSavilakSaNa anumitisvarUpa dharmAvizeSanI siddhi thaze ane dharmivizeSAtmaka anumitinAmaka pramAvizeSasidrimUlaka anumAna svarUpa pramAkaraNavizeSa = pratyakSapramANavilakSaNa anumAna pramANanI siddhi nerAbAdha che. " aprAmANyajJAna ane AhAryabhedano kAryatAavacchedakagharmamAM praveza asaMlava-netrAMtavAhI na ca gR. / uparokta vyabhicAra hopanA parivAra bhATe aha navyanAsti tarathI zrevI hasila karavAmAM Ave che} -> Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 nyAyAloke prathama: prakAza: * parAmarzajanyatAvacchedaka vicAra: * noktadoSa iti vAcyam, anugatarUpeNa tadanivezAt, tattadaprAmANyagrahAbhAva-tattadAhAryabhedAdInAM janyatAvacchedake niveze --------- matI------------ prAmANyakAnAhAryadhumaparAmarzakAryatAvacchedakaM svottaratvasambandhenAprAmANyajJAnAbhAvA''hAryabhedaviziSTadahanAnumititvamupalabdham / darzitasthale AlokaparAmarzajanyadahanAnumityavyavahitapUrvakSaNe gRhItAprAmANyakAhAryavinazyadavasthadhUmaparAmarzasya satvAt jAyamAnAnumitau svotaratvasambandhenA'prAmANyajJAnAbhAvA''hAryabhedavaiziSTyasya viraheNa tasyAH grahItAprAmANyakAnAhAryadhUmaparAmarzakAryatAvacchedakAnAkrAntatvAt noktadoSaH = vyatirekanyabhicAradoSAnavakAzaH / na hi svakAryatAvacchedakAnAkrAntasya svamate utpAde vyatirekavyabhicAramAmananti manISiNaH / paramA kAryatAvacchedakakoTAvanumititvamapahAya jJAnatvameva nivezayitumarhati, bAdhakaviraheNa sahoce mAjAbhAvAt / tatazca noktadoSa: = anumititvalakSaNadharmavizeSasiddhinibandhanAnumitilakSaNarmivizeSasindimUlakAtiriktAnumAnapramANasindiprayuktApasidAntadoSabhaH / itthavAgrahItAprAmANyakAnAhAryaparAmarzasya kAryatAvacchedakatayA svotaratvasambandhenAprAmANyajJAnAbhAvA''hAryabhedaviziSTadahanajJAnatvasya sindau tAhazadhUmaparAmarza vinaiva dhUmasambhAvanA-saMzayAdito dahanasambhAvanA-sandehAdisambhate'pi noktadoSaH = vyatirekavyabhicAradoSAnavakAza:, dahanasambhAvanAdeH tatkAryatAvacchedakAnAkrAntatvAditi nUtananAstikAzayaH / prakaraNakattamapAkaroti -> anugatarUpeNa = anatiprasaktasagrAhakadharmeNa kAryatAvacchedake tadanivezAt = nAnAvidhayoraprAmANyamahAbhAvAhAryabhedayo: pravezAsambhavAt ekaparAmarze'prAmANyajJAnasatve'pyaparaligakaparAmodayAt samprAyavyabhicArapajhapahilatvakSAlane'sya sahasAkSaH suraguru: vA'pi na sAhATayaM kartumalaH, tena paralokasyaivAnabhyupagamAt / na ca yadyadaprAmANyajJAnavyaktisatve yadyadAhAryajJAnAdisatve vA parAmarzasatve nAnumiti: tata sthAne prathama kSAge utpanna thanAra 'vadvivyApyadhUmaviziSTa parvata' ityAkAraka jJAnamAM dvitIya kSANe aprAmAyanuM avagAhana karanAra AlokaparAmarza svarUpa jJAna thAya che. athavA to "parvata agnivyApyadhUmAbhAvavALo che' evuM bAdhajJAna hovA chatAM 'parvata agnivyApyadhUmavALo che' AvuM icchIjanyajJAna = AhAryajJAna utpanna thAya che. tenA pachInI kSaNe 'agnivyApyaAlokavALo parvata' Avo AlokaliMka parAmarza utpanna thAya che. tevA sthalamAM trIjA samaye je agninI anumiti thAya che. te anumitimAM AstikasaMmata kAryakAraNabhAvamAM vyabhicAra Avaze, kema ke te anumitinI utpatti kSaNanI pUrva kSaNe avinazyaavasthAvALo = utpadyamAna avasthAvALo = utpattikSaNaviziSTa = svaprathamakSaNaviziSTa AlokaliMga, parAmarza che, paraMtu sAthe vinazyaavasthAvALo = svo:nidvitIyakSAgavihiTa gRhIta aprAmANyaka athavA AhArya dhUmaliMgA parAmarza paNa hAjara che. kAryaavyavahita pUrvakSAge jemAM aprAmAyanuM jJAna thayela che athavA to je AhArya che evo nizcaya hAjara hovAnA lIdhe pratibaMdhaka upasthita che. chatAM tenA pachInI kSaNe agnianumiti svarUpa kArya utpanna thAya che. tethI vyatireka vyabhicAra doSa spaSTa che. tame evuM mAno cho ke je parAmarza AhArya hoya athavA jemAM aprAmANyanuM bhAna thayela hoya te parAmarzanI uttarakSaNe anumiti thatI nathI. paraMtu uparokta avasthAmAM to agninI anumiti thAya che. A vyatireka vyabhicAra doSanA nivAraNa mATe Astike paNa aprAmANyajJAnAbhAva ane AhAryabhedano kAryatAavacchedakakoTimAM niveza karavo paDaze. arthAt parAmarzakAryatAavacchedaka dharma taduttaradahanaanumititvane nahIM paNa svottarasaMbaMdhathI aprAmAyagrahAbhAva ane AhAryabhedathI viziSTa dahanaanumititvane mAnavo paDaze. anumitipUrvakSaNe e parAmarzamAM aprAmAyajJAnano abhAva hoya ane AhAryabheda hoya arthAt te parAmarza AhAryabhinna = anAhArya hoya to te pachI thanAra anumitimAM svottaratnasaMbaMdhathI aprAmANyagrahAbhAva ane AhAryabheda rahI jaze. Avo kAryakArAgabhAva jo Astika svIkAre to uparokata avasthAmAM je agnianumiti thAya che, tyAM koi doSa nahIM Ave, kAraNa ke te agniviSayaka anumiti svottaratnasaMbaMdhathI aprAmANyajJAnAbhAva ane AhAryabhedathI viziSTa hovAthI agRhIta aprAmAyaka-anAhArya parAmarzanizcayanA kAryatAavachedaka dharmathI te AkAMta nathI. AthI tenI pUrvekSaNamAM aprAmANya jJAna yA AhAryajJAnasvarUpa pratibaMdhaka hovA chatAM vyatireka vyabhicAra doSane avakAza raheto nathI. A to Astike zuM mAnavuM paDaze ? enI vAta karI. have ame amArI vAta e karIe chIe ke agRhItADaprAmAyaka anAhArya dhUmaparAmarzanizcayanA kAryatAvadakasvarUpe svottaratvasaMbaMdhathI aprAmANyajJAnAbhAva-AhAryabhedaviziSTa dahanAnumititvanA badale temAMthI anumititva kADhIne jJAnandu dharmano niveza karI svottaratnasaMbaMdhathI aprAmANyajJAnAbhAva-AhAryabhedaviziSTa dahanajJAnatvane ja teno kAryatAavacchedaka dharma mAnavAmAM Ave to paNa koI vAMdho nathI. tathA dhUmaparAmarzamAM aprAmAyanuM jJAna thAya ke te AhArya hoya athavA saMzayAtmaka hoya to paNa tenA pachI agninI saMbhAvanA, smRti ke saMzaya utpanna thAya to pUrvadarzita vyatireka vyabhicAra doSane avakAza nahIM rahe, kemake uparokta rIte svottarasaMbaMdhathI aprAmAyajJAnaabhAva AhAryabhedathI viziSTa nahIM banavAthI te agnisaMbhAvanA vagere aMgRhIta aprAmAyaka-anAhArya dhUmaparAmarzanA kAryatAavacchedaka dharmathI AkAMta nathI. potAnA kAryatAavacchedaka dharmathI anAkAMta kAryanI utpatti potAnI gerahAjarImAM thAya to vyatireka vyabhicAra doSa kahevAto nathI. Ama pradarzita dhUmaparAmarzanA kAryatAavacchedaka dharmamAM anumititvano praveza thayela na hovAthI dharmavizeSanI siddhi nahi thai zake. tethI ja dharmavizeSasiddhimUlaka dharmivizeSasiddhi ane tenAthI anumAna nAmaka pramANanI siddhine paNa avakAza raheto nathI. Ama phalita thAya che.' < Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumititvasya parAmarzakAryatAvacchedakatvasamarthanam * 120 gauravAt, anumititvasyaiva tatra nivezayituM yuktatvAt / __na cA'prAmANyaprakAratAnirUpitobhayA'vRttidharmAvacchinnavizeSyatAsambandhAvacchinnapratiyogitAkasyA'------------------bhAnumatI ------------------ daprAmANyajJAnAbhAva - tattadAhAryabhedAdInAM svotaratvasambandhena kAryatAvacchedakakoTau nivezAkA yaukarimana parAmarze'prAmANyajJAne parAmarzAntarAdamityutpati:tatsthale vyatirekavyabhicAra:; tatsthalIyAprAmANyajJAnasya svottaratvasambandhenA'nivezanIyatvAditi navyacArvAkeNa vaktavyam, yadyadaprAmANyagaha-yaghadAhAryajJAnAdisattve yadyatparAmarzasatve'numityanudayaH tattadaprAmANyagahAbhAta-tatadAhAryabhedAdInAM svAvyavahitottaratvasaMsargeNa janyatAvacchedake = tatatparAmarzakAryatAvacchedakakoTI niveze kAryatAvacchedakadharmazarIre gauravAta, lAghavena anumititvasyaiva tatra = kAryatAvacchedakakukSau nivezayituM yuktatvAt / na hyanumiti: kadAcidapi svajanakaparAmarzasya gRhItApAmANyakatve AhAryatve vA tatastaduttaramupajAyate yena tattadaprAmANyamahAbhAva-tatadAhAryabhedAdInAM kAryatAvacchedakakoTI nivezasyAtazyakatA syAt / ato lAghavetadataradahanAmititvasyaivaitatkAryatAvacchedakatvaucityamiti dharmavizeSasiddhinibandhanarmivizeSasibdimUlakAz2amAnAbhidhAnapramANasidhdayA 'pratyakSamevaikaM pramANamiti pratijJAsaMnyAsApatti:paraspati prakaraNakadabhiprAya: / navyanAstikAzakAmapAkartumupadarzayati na ceti / vAcyamityanenAsyAnvayaH / aprAmANyaprakArateti / 'eSa parAmarzo'prAmANyavAniti jJAne etatparAmarzasya vizeSyatA'prAmANyasya ca prakAratA / ato'pAmANyaniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAsambandhenA'prAmANyajJAnaviziSTaH parAmarzanizcayaH / tadavyaktitvena etatparAmarzasya bodhAt parAmarzaniSThavizeSyatA ubhayA'tatinA tadavitatvadharmeNA'rvAcyate / ata: svanirapitAprAmANya niSThaprakAratAnirUpitobhayA'tati-tadavyaktitvadharmAvacchinAvizeSyatAsambandhenA'pAmANyajJAnaviziSTo ya: parAmarzo yadA yA vartate tadA taga nA tato'numitirjAyate / parAmarzasya AhAryatve sambhAvanAzAtmakatve vA'vazyamaprAmANyaM taga jJAyate / yadA ca yasmin parAmarza'prAmANyaM na gRhyate tadA tasmin parAmarza :apAmANyaprakAratAni pito:mayA'titadavyaktitvadharmAvacchinnavizeSyatAsambandhAntipratiyogitAko'prAmANyagrahAbhAvo vartate / sa ca svotaratvasambandhena parAmarzakAaiM vartate / itthaM aprAmANyaprakAratAnirUpitobhayA'vRttidharmAvacchinnavizeSyatAsambandhAvacchinnapratiyogitAkasya = svapratiyoginirUpitA'prAmANyaniSThaprakAratA'bhidhAnaviSayatA nirapitA gA ubhayA'tati anu. / paraMtu nAstinI paroliloTalA bhATe ayogya cha bhamAyAnAmA bhane sAhAyameTa bhane viDovAnA lIdhe te badhAmAM koi eka anugata dharma na hovAthI anugatarUpe teono kAryatAavacchedakadharmakoTimAM praveza thavo muzkela che. alaga alaga prakAranA aprAmAyajJAna ke AhAryajJAna hovA chatAM anya-liMga, parAmarza dvArA anumiti thai zakatI hovAthI prApta thanAra vyatireka vyabhicAranA nivAraNa mATe te te aprAmANyajJAnanA abhAva ane AhAryabhedano bahirbhAva karIne amuka prakAranA ja aprAmANyajJAnAbhAva ane AhAryabhedano saMgraha karanAra anugata eka dharma maLavo saraLa to nA ja kahevAya ne !? ahIM navInanAstika evI dalila kare ke --> "je je aprAmANyajJAna hote chate ane je je AhAryajJAna hote chate pAga je je parAma dvArA anumitino udaya thAya che, te te parAmarzanA kAryatAavacchedaka dharmamAM te te aprAmANyajJAna ane AhAryajJAnathI bhinna aprAmANyajJAnano abhAva ane AhAryajJAnanA bhedano svAivyavahitottaratva saMbaMdhathI praveza karavAthI vyatireka vyabhicAra doSanI Apatti nahIM Ave." <- to te dalila paNa barAbara nathI, kAraNa ke te te agRhIta aprAmAyaka-anAhArya parAmarzanA kAryatAavachedaka dharmamAM vAvyavahitottaratvasaMbaMdhathI te te aprAmANyajJAna abhAva ane te te AhAryajJAnabhedano praveza karavAmAM kAryatAavacchedaka dharmazarIramAM mahAgaurava doSa prasakata thAya che. AnA karatAM kAryatAavachedaka dharmazarIramAM anumititvano niveza karavo ja lAghava sahakArathI saMgata thAya che. anumiti kayAreya paNa svajanaka parAmarzamAM aprAmAyagraha thayo hoya ke temAM AhAryatA rahelI hoya to utpanna ja nathI thatI. mATe janyatAavacchedakadharmazarIramAM tattaaprAmAyajJAnAbhAva ke tana tana AhAryabhedanA nivezanI jarUra ja rahetI nathI. hAryatAsavaracheumAM aprAbhArayajJAnAbhAvanA pravezanI zaMThA-nirAsa na cAprA. / mahAsamina nAstio gati anumAna pramAnA nirAsa mATe me --> "kSita parAmarzanA kAryatAavacchedaka zarIramAM tattanuM aprAmANyajJAnAbhAvarUpe tat tat aprAmANyajJAnAbhAvano ane tat tat AhAryabhedavarUpe tat tat AhAryabhedano niveza karavAmAM nathI Avato, jethI ananagama ke gaurava doSa Ave. paraMtu ame kahIe chIe ke aprAmANyajJAnAbhAvano ja kAryatAavacchedakadehamAM praveza karavAmAM Ave che. matalaba e che ke je parAmarzamAM "A parAmarza apramANa che' AvuM jJAna thAya che Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13) nyAyAloke prathama: prakAza: * svotaratvapadArthamImAMsA * prAmANyagrahAbhAvasyAnugatasyaiva nivezAnnoktagauravamiti vAcyam, tathApi prakRte svottaratvasya svadhvaMsAdhArakAladhvaMmAnAdhArasvadhvaMsAdhArakSaNavRtitvarUpasya nivezanIyatayA prAgutpannasaMskAravAraNAyA'numititvanivezAvazyakatvAt / -------------------bhAnumatI ------------------ tadavitatvamAccheihAvizeSyatAkhyaviSayatA talipitatizeSTiyetAnAmakaviSayitAsambandhAcchimapratiyogitAkasya aprAmANyagrahAbhAvasya anugatasya = tatadaprAmANyagrahAmAta-tatadAhAbhedAdisamatugatasya eva stotaratvasambona tatkAryatAvacchedakakoTau nivezAt noktagauravaM = kAryatAvacchedakadharmazarIrakatagauratapalAyanAM, apAmANyajJAnAbhAvaviziSTavivakSitaparAmarzAtaratvasgata tatkArItAvacchedakatvAditi yahAdaprAmANyagrahasatte parAmarzasatve nAnumitistavadaprAmANyamahatvamagobhayAvatidharmapadAdapAdeyam, tena na dhUmaparAmarzabditIyakSaNe yA dhUmajJAnApAmApAtamAhI AlokaparAmarzastA tatarAnAlAjumitau vyabhicAra:, aprAmANyaniSThaprakAratAvirUpitatizepyatAmA abhimatatadAlokalihataparAmarzatvAnatinatvena tAhazavizeSyatAsaMbadhArvAnAprAmANyamahAbhAtasya sa(vAt / na tA yA dhUmaparAmazIniSThAprAmANyagahastatazca dhUmaparAmarzAntaraM tadArAnumiterasagrahaH, aprAmAnilapakAratAnirapitatizeSyatAmA vivakSitatadadhUmalikaparAmarzatvalakSaNobhayAtidharmAnacittAdityanumitermAtAsatte bAdhakatiraheNa pratyakSAtiriktapamANasiddhivirahAnApasidAntadoSAvakAzo'smatamate iti tanavInacArvAkai: vAcyam / ___prakAkAra: tadapAkaraNAgAha -> tathApIti niruktAnugatApAmANyamahAmAvasya kAryatAvacchedakahadharmazarIre niveze'pIti / prakRte = darzitApAmAyagahAbhAtaviziSTatatparAmarzotaratvalakSaNe kAryatAvacchedakadharme svotaratvapadArtha svA''dhArakSaNavatitvarUpasgAjhIkAre tatparAmarzasya tatIpakSaNe utpadhamAnAyA anumitestatparAmarzakArItva-sampANAvapi tatparAmarzasya ditIpakSaNe utpamAnAcA anumitestatparAmarzakAryatA na syAt, tasyAH tatparAmarzasamakAlInatvena tadAdhArakSaNAvRtitvazUnyatvAt / stapadelA kAraNIbhUta: parAmarza upAdeyaH / yadi ca stotaratvaM svahasAdhArakSaNatitvarUpamabhISTaM tadA tatparAmarzasya vidatIpakSaNe tatIpakSaNe cotpAmAnAcA anumite: kSaNadagaM sattA tahasAdhArakSAgavatitamA tatparAmarzakAryattasahAhe'pi tatparAmarzasNa caturthakSaNe parAmarzAtarajanyAlA anumiterapi tatparAmarzakAtA''pahota, taMsamAgasya sAhAparyavasAnatalA taraNAstatparAmarzataMsAdhArakSaNatitvAdiyajA niSkAzalata: kramelakApAta: sAtaH / itthaM tatparAmarzasya ditIlakSaNe tRtIyANe cotpamAnAlA anumiteH tatparAmarzakArItvasahamahAga caturthakSaNAdau parAmarzAntarAtparAmAnAyA anumitestatparAmarzatAryatvabyApohAga ca svottaratvasya = stotaratvapadArthasya svadhvaMsAdhArakAladhvaMsAnAdhArasvadhvaMsAdhArakSaNavRttitvarUpasya = sva sasta AdhAro yaH .kSaNa: tadIyAzasthAnAdhikaraNIbhuto ya: svataMsasyAdhikaraNIbhUta: kSaNa: tanirUpitavatitvasvarUpspa kAryatAvacchedake nivezanIyatayA vAhazasya tatparAmarzottaratvasya prAgutpane saMskAre'pi sa - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - temAM vize parAmarza che ane aprAmANya prakAra = vizeSANa che. tema ja parAmarzajJAna parAmarzana ke jJAnarUpe vizeSya nathI paraMtu asAdhAraNa = bemAM na rahenAra evA vyaktitvarUpe vizeSya bane che. tethI parAmarzamAM ubhayaavRtti evA vyaktitva dharmathI avacchinna vize thatA Avaze ke je aprAmAnika prakAratAthI nirUpita che. AthI aprAmAdhyanikaprakAratAnirUpita ubhaya avRtti vyaktitva-dharmAvacchinnavizeSatAsaMbaMdhathI aprAmANyajJAna te parAmarzamAM rahI jaze. jayAre parAmarza AhArya ke saMbhAvanA vagere svarUpa haze tyAre temAM aprAmAyanuM jJAna thai ja jaze. paraMtu jayAre parAmarzamAM aprAmAyanuM jJAna nahi thAya tyAre aprAmAgyanikaprakAratAnirUpita ubhayAvRttidharmAvacchinnavizeSyatAsaMbaMdhAvacchinnapratiyogitAka aprAmANyajJAnAbhAva parAmarzamAM raheze ane te ja aprAmANyajJAnAbhAva svAvyavahitottatvasaMbaMdhathI parAmarzajanya anumitimAM rahI jaze, ke je te parAmarzanA kAryatAavakadharmaothayarUpe saMmata che. A rIte anugata evA aprAmANyagrahAbhAvano kAryatAavacchedaka zarIramAM praveza thavAthI gaurava doSane avakAza raheto nathI. je je aprAmANya jJAna hote chate parAmarza anumitijanaka na bane te te aprAmAyajJAnamAM rahenAra vyaktitva-ubhayAvRttidharmathI abhimata che-evuM khAsa dhyAnamAM rAkhavuM. tethI dvitIyakSAge aprAmAyAvagAhI AlokaparAmarza utpanna thAya to tenA pachI thanAra AlokaparAmarzajanya anumitimAM vyabhicAra doSa nahIM Ave, kAraNa ke aprAmAyanika prakAratAthI nirUpita vizeSatA vivakSita AlokaparAmarzavyaktitvarUpa ubhayAvRttidharmathI avacchinna nathI. AthI tAdazavizeSatAno Azraya hAjara na hovAthI tAdazavizeSatAvacchinnapratiyogitAka aprAmANyajJAna bhAva svottaratnasaMbaMdhathI AlokaparAmarzajanya anumitimAM rahI jaze. tethI vyatireka vyabhicArane avakAza nahIM rahe. Ama dhUmaparAmarthakAryatAvachedaka dharmarUpe darzitaaprAmANayajJAnAbhAvaviziSTa dhUrmaparAmarzAvyavahitottaratvano svIkAra thai zakaze. tethI koi doSane avakAza nahIM rahe. Ama anumitinA kAryatAavacchedaka dharmamAM praveza na thavA chatAM badhuM saMgata thai zake che. mATe anumitinAmaka dharmaviziSanI siddhi nahIM thAya ane tenA nimitte thanAra anumitinI siddhi ane tenAthI thanAra anumAna pramANanI siddhi pANa asaMbhavita banaze. tethI pratyakSa ja eka mAtra pramANa che' evo amAro siddhAMta akhaMDita raheze" <- nathApi / to pAgamabhinava nAstine tApa yazarIramA anuminiyano pradeza 12yo / 5.ze. bhAna rAya Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * saMskAre'tiyAzivyapohaprayAsa: * cha39. na cApekSAvudhdadyAtmakaparAmarzadvitIyakSaNotpanna-tadanAtmakAnumitisaGgrahAyA'vyavahitottarotpattikatvameva saMskAravyAvRttaM -------- ma mata--------- ttAt tasyApi tatparAmarzakArItvamApahota / tata: prAgutpannasaMskAravAraNAya = pUrvakAlotko saMskAre tivakSitaparAmarzakArItva nivAraNako kAryatAvacchedakakoTI anumititvanivezAvazyakatvAt saMskArasvAmityAnAtmakarate apAmANyagahAbhAvaviziSTaparAmarzotarAmitittalakSaNakAryatAvatchedakAnAkAtattAkA doSaH / na ca saMskAra eva nAbhyupagamyate iti vAcyam, ramatyayAnuphtareva tara mAtAtvAt, nAganAstikAlugAnitA nAnaugAyike tatsvIkArAca / bditIyakSaNe cApekSAbudAnAtmakAnanAnumitirutpadyate, tasyA apekSAbudhdayAtmakaparAmarzakArItA nA rUpAt, apekSAbudhaH caturthakSaNe eta nAzAt caturthakSaNe ca dikSANamAgasthApiyA apeIIqeIoCHdolololmaaf oII#ICC (II: :prophAgie/ctaPS[HURAmarzaecisAda/rAWI[ TIEIR - CoolzAdhArakSaNatitvazUnyatvenA'pekSAbudhdagAtmakaparAmarzakAryatAvacchedakadharmAnAnAntatvAt / tatazca apekSAbudhdayAtmakaparAmarzabditIyakSaNotpannatadanAtmakAnumitisaGgrahAya = apekSAbudhdeisvarUparAmarzasya bditIpakSaNe utpanAyAM :apekSAbudadhyAnAtmikAyAmanumitAtapekSAbuhadagAtmakaparAmarzakAryatvaraNa sampataye svamAdhArakAlAvaMsAnAdhAra - svahasAdhArakSaNatitvarUpaM svotaratvaM vihAra kAryatAvacchedakakoTI svAdhikaraNakSaNadhvaMsAdhikaraNakSapahasAdhArakAlAvaMsAnAdhikaraNa - stAdhikaraNakSaNataMsAdhikaraNakSaNotpatikattalakSaNaM avyavahitotarotpattikatvameva saMskArakhyAvRtaM vaiziSTyaM deyaM, tAvatA'pekSAbudayAtmakaparAmarzabditIpakSaNotpannavadanAtmakAlumite che ke kAryatAavacchedaka zarIramAM je svottaratvano praveza karavAmAM Avela che tene jo svAdhArakSAgADavRttitvasvarUpa mAnavAmAM Ave to parAmarzanI bIjI kSaNe te parAmarzathI utpanna thayela anumiti te parAmarzanA kAryatAavachedaka dharmathI AkAMta banI zakaze nahIM, kema ke te parAmarzanI hAjarImAM ja te anumiti utpanna thayela che. je parAmarzanAzakSaNavRttitvasvarUpa svottara5dArtha mAnya karavAmAM Ave to te parAmarzanI dvitIya kSAge utpanna anumitino saMgraha thavA chatAM te paramarzanI cothI sAthe anya parAmarzathI utpanna anumitine paNa prastuta parAmarzanuM kArya mAnavAnI Apatti Avaze. A to bakaruM kADhatA UMTa pesI gayuM. tethI svottaratvapadArtha ahIM svaasAdhAra kSAganA = vivakSitaparAmarzanA nAzanI adhikarAgIbhUta kSaNanA vaMsanI anAdhAra evI vaasAdhAra kSaNanI = vivakSitaparAmarzanANAdhAra kSAnI vRttitAsvarUpa mAnavo paDaze. tethI prastuta parAmarzanI dvitIya kSaNe athavA tRtIya kSAge utpanna thayela anumitimAM prastuta parAmarzanI kAryatA rahI zakaze, kema ke prastutaparAmarzavaMsanI adhikarANIbhUta kSAganA vaMsanI anadhikaraNa ane prastutaparAmarzadhvasanI adhikarANIbhUta evI tRtIya kSAge te banne vidyamAna hoi zake che. tathA prastuta parAmarzanI cothI kSAge aparAmarzajanya anumitimAM prastutaparAmarzakAryatAnI Apatti paNa nahIM Ave, kema ke darzita tRtIya kSAgamAM te avRttiH avidyamAna che. Ama svottaratvapadArthane A rIte svIkAra karavo Avazyaka che. paraMtu kAryatAavacheka dharmazarIramAM uparokata svottaratvano A rIte praveza karavAmAM pUvotpanna saMskAramAM paNa prastutaparAmarza-kAryatA AvI jaze, kAraNa ke prastuta parAmarzanI pUrve utpanna thayela saMskAra svottara = prastutaparAmarzanI darzita rIte tRtIya kSAgamAM vRtti che. saMskAra to aneka kSArasthAyI hoya che-cirasthAyI hoya che. prastuta parAmarza nI pUrva utpanna thayela saMskAra no prastuta parAmarzathI janya nA ja kahevAya. chatAM darzita svottaratva temAM AvI javAthI prastutaparAmarzakAryatAnI temAM Apatti Ave che. AnA nirAkaraNa mATe kAryatAavacchedaka dharma zarIramAM anumitino niveza karavo Avazyaka banaze. saMskAra anumitisvarUpa na hovAthI temAM aprAmANyajJAnA-bhAvaviziparAmarzettarAnumitisvarUpa kAryatAavachedaka dharma rahI zakato nathI. AthI temAM prastuta parAmarzanI kAryatAnI Apattine pAga avakAza nahIM rahe. paraMtu A rIte parAmarzakAryatAavarachedaka dharmazarIramAM anumititvano praveza thavAthI anumiti svarUpa dharmivizeSanI = pramAvizeSanI siddhi thavAthI anumAna nAmanA svataMtra pramANanI siddhi anAyAsa thai jaze.AthI navInanAstikamatamAM pUrvokata rIte apasiddhAMta doSa jaDabesalAka banaze. navyanAstika :- pAresvottaratvane svaasAdhArakSAgavaMsAnAdhAra evI svaasAdhArakSAgamAM vRttitvasvarUpa mAnavAmAM Ave to apekSAbuddhisvarUpa parAmarzanI dvitIya kSAge utpanna thayelI anumitimAM apekSAbuddhirUpa parAmarzano kAryanAevacchedaka dharma rahI nahIM zake. tethI teno asaMgraha thavAnI Apatti Avaze. arthAt kAryatAavarachedaka dharma kAryatAthI jUnavRtti banaze. Azaya e che ke je sthaLe prathama kSAne apekSAbuddhisvarUpa parAmarza utpanna thAya che ane bIjI kSAne apekSAbuddhibhinna svarUpavALI amiti utpanna thAya che te banneno cothI kSANe nAza thAya che. apekSAbuddhi traNa kSAga sudhI rahe che ane anumiti be kSANa sudhI rahe che. tethI uparokata svottaratvaghaTakIbhUta svapadathI apekSAbuddhisvarUpa parAmarzane grahaNa karatAM tenA dhvaMsanI AdhArabhUta evI kSaNa = caturthakSaNa ane tenA dhvasanI anAdhAra evI kSAga = cAra sudhInI kSaNa tathA sva = apekSAbuddhirUpa parAmarza, tenA dhvaMsanI AdhArabhUta evI kSaNa = caturtha kSANa. tethI je kSANa svaasAdhArakSAgaasaanAdhAra hoya ane te ja svaasAdhArakSaNa hoya tevI kSaNa to mAtra cothI kSANa ja Avaze. AvI caturtha kSAmAM darzita anumiti vRtti = vidyamAna nathI. mATe temAM darzita svottaratva nahi rahevAthI apekSAbuddhiAtmaka parAmarzanI kAryatA nahIM rahI zake. paraMtu hakIkata e che ke te anumiti apekSAbuddhirUpa parAmarzathI ja janya che. tethI te anumitinA saMgraha mATe arthAt ne anumitimAM darzita parAmarzanA kAryanAavachedaka dharmano samAveza karavA mATe sarakAravyAvRtta avyavahitottarotpattika-vano ja ; Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 nyAyAloke prathama: prakAza: * svadhvaMsAdhArapadasya lakSaNA * vaiziSTyaM deyamiti vAcyam, svadhvaMsAdhArapadasyApekSAbuddhirUpaparAmarzAnAdhArasvadhvaMsAnAdhArArthakatve uktAnumiti --..-----------bhAnumatI ------------------ rupamahAt / tathAhi svasya = apekSAbudayAtmakaparAmarzasya adhikaraNIbhUtA:ye prathama-ditIya-tRtIyakSaNA: tadahatasAdhikaraNIbhUtA: ditIya-tRtIya-caturthAdikSANAH, tadadhvaMsAdhArabhUtAH tRtIya-caturtha-pakSamAdikSaNAH, tadadhvaMsAnadhikaraNIbhUtA: tRtIya-ditIgAdikSaNAH, teSu madhye ditIya-tRtIyakSaNAveva svasya = apekSAbudadhyAtmakaparAmarzasya adhikaraNIbhUtAnAM prathama-ditIyakSaNAnAM ye dhvaMsAsteSAmadhikaraNIbhUtau, tanmadhye yo ditIya: kSaNa: tagA'pekSAbudadhyAtmakaparAmarzajanyA'pekSAbudadhyAnAtmakAlumitirutpadyata iti darzitasvAngavahitotarotpatikatvasya tatra satvenApekSAbudadhyAtmakaparAmarzakAryatAnyUnatattitvaM nirutakAryatAvattachedake vyapohyate / evamevApekSAbudayanAtmakaparAmarzaspa ditIyakSANe tRtIpakSaNe cotpAmAnApAmanumitAvapi nirutAsvAvyatahitotarotpatikatvaM ghaTAmazatIti svadhiyA darzitarItyA vibhAvanIyaM sudhIbhiH / parAmarzaprAgutpalasaMskAre tu parAmarzasya ditIyakSaNe tRtIpakSaNe vA jAyamAnattavirahAt na parAmarzakArItApatiH, anyathokarItyA kAryatAnyUnatatitvApatiriti cArvAkAjuyAsibhiruchajalanaiyAyikairvAcyam / . svadhvaMsAdhArakAladhvaMsAnAdhAra - svadhvaMsAdhArakSaNavattitvalakSaNasvotaratvaviziSTAnumititvasya kAryatAnyUjavatitvaparihArAya prakaraNakAra upakramate -> svadhvaMsAdhArapadasya = kAryatAvacchedakapaTakavAcakasya svadhvaMsAdhArazabdasya apekSAbundirUpaparAmarzAnAdhArAnyArthakatve = apekSAbadadhyAtmakaparAmarzasya prAdhikaraNatve sati ya: svadhvaMsAnAdhAra: tadayapadArtha lakSaNAsvIkAre uktAnumitisaGgrahAt = apekSAbudalAtmakaparAmarzabditIpakSaNotpanApekSAbudadhyAnAtmakAlumityAdInAM tatkAryatvopapaveriti / asamAzaya: :apekSAbubdirUpaparAmarzasthale svapadenApekSAbubdirUpaparAma'syi gahaNe tahataMsAnAdhAraste sati tadanadhikaraNIbhUta: tatpUrvakSaNa eta = stapUrvakSaNa eta, stakSaNasyApekSAbubdirUpaparAmarzAdhikaraNatvAt / tadanyaH svAdhikaraNakSaNa: stadhvaMsAdhArakSaNazca / tadadhvaMsakhyAnAdhArastu svAdhArakSaNa eva, apekSAbubdirUpaparAmarzapa ditIyakSaNe utpadyamAnAyA anumiteH tavatitvena saGgrahAt, evamevApekSAbudAnAtmakaparAmarzasya ditIyakSaNe tRtIyakSaNe ca jAyamAnAyA anumiterapi saGgraho nirapApaH / kAryatAavacchedakamAM praveza karavo ucita che. pUrvakAlotpanna saMskAramAM na rahI zake evuM avyavahitottarotpattikatva to svAdhikarAga kSAganA dhvasanI adhikaraNIbhUta kSaNanA dhvaMsanA AdhArabhUta kAlanA dhvasanI anadhikaraNa evI je svAdhArabhUta kAlanA dhvaMsanI adhikarANIbhUta kSaNa, te kSaNamAM utpatti thavApANa svarUpa ja che. jema ke apekSAbuddhiAtmaka parAmarzanI adhikaraNa kSaNa = prathama, dvitIya ane tRtIya kSAga. tenA dhvasanI adhikarAgIbhUta kSAga = dvitIya, tRtIya, caturtha vagere kSAga. tenA dhvasana AdhArabhUta kAla = tRtIya, caturtha kSAga vagere. tenA dhvasanI anadhikaraNa evI kSAga = tRtIya kSAga, dvitIya kSAra, prathama kSaNa. emAMthI je kSAra svAdhArakSAgaasaadhikaraNa banI zake tevI hoya tevI kSAga to mAtra dvitIya ane tRtIya kSAga ja banI zakaze, kema ke svAdhArakAla = apekSAbuddhisvarUpa parAmarzAdhikaraNIbhUta prathama, dvitIya, tRtIya kSANa. tenA dhvaMsanI adhikaraNa kSaNa = dvitIya, tRtIya kSaNa. A dvitIya ane tRtIya kSAmAMthI dvitIya bhAgamAM apekSAbuddhiApaparAmarzajanya anumiti utpanna thAya che jatethI temAM darzita avyavahitottarotpattika AvI jaze. mATe te anumitimAM apekSAbuddhisvarUpa parAmarzanI kAryatA ane teno avachedaka dharma pAga rahI jaze. tethI te anumitino saMgraha thaI jaze. tathA pUrvakAlIna saMskAra to prastRta parAmarzanI pANa pUrve utpanna thaI gayela hovAthI parAmarzanI dvitIya kSAga vageremAM temanI utpatti thavI azakya ja che. Ama darzita avyavahitottarotpattikatva pUrvasaMskAramAMthI svayaM vyAvRtta thavAthI = nIkaLI javAthI pUrvakAlIna saMskAramAM parAmarza karyatAnI Apatti nahIM Ave. matalaba ke uparokta vivekSAthI parAmarzanI kAryatAavacchedakakukSimAM anumititvano praveza karavAmAM na Ave to paNa dareka prasiddha ghaTanAnI saMgati thaI zake che. to pachI zA mATe parAmarzakAryatAavacchedaka zarIramAM anumititvano praveza karavo ? mATe atirika anumAna pramANanI siddhinI Apattine koI avakAza raheto nathI. * svadhvaMsAdhArapaTanI lakSA* sAvI :- svadhvaM / nA, azA avyavaDitottarotpativanI , nIra bhane hanumAnanI pUMchavI inii vyAyA karavI koI rIte vyAjabI nathI. mATe ame svottaranI je pUrve vyAkhyA karI gayA ke "svadhvasAdhArakSAvRMsAnAdhAra - svaasAdhArakSAvRttitva = svottarIte ja barAbara che. hA, AvuM mAnavAmAM tame je Apatti batAvI ke --> apekSAbuddhisvarUpa parAmarzanI dvitIya kSaNe utpanna thanAra apekSAbuddhibhinna svarUpa anumitine darzita parAmarzanuM kArya mAnI nahi zakAya, kema ke temAM darzita svottaratva rahetuM nathI. <- tenA nirAkaraNa mATe to ame evA khulAso karIe chIe ke ame svottaranI je vyAkhyA karI che tenA ghaTakane batAvanAra "svadhvasAdhAra' evA padanI 'apekSAbuddhirUpaparAmarzaanadhikaraNa-svadhvaMsaanAdhArabhinna' A arthamAM lakSANa karI devAnI. tethI (uparokata doSane avakAza nahi rahe. te A rIte - apekSAbuddhisvarUpa parAmarzane svapadathI letAM tenI anadhikarANa hote chate tenA dhvasanI Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * gAyadharmeNa lApakahAyithAsidiyotanam * saGgrahAt, jJAnatvaniveze pratyakSAdiSvanapekSitaparAmarzajanyatvakalpanApatteranumititvanivezaucityAcca / yattu -> aprAmANyajJAnAbhAvasya pRthakAraNatvAnnAyaM doSa iti <- tanna, tattadvyaktitvenA'prAmANyagrahAbhAvAnAM ------------------bhAnamatI ------------------- tathAhi svapadenApekSAbudAnAtmakaparAmarzasyopAdAne tadataMsAnAdhAratte sati yo'pekSAbandipaparAmarzasthAnAdhAra: sa stapUrvakSaNaH stAdhikaraNakSaNa ca / tadanyastu svataMsAdhArastRtIya-caturthAdikSaNaH / tatrApi caturthakSaNAdeH tadataMsAnAdhAratvavirahAt tRtIyakSaNasyaita gahaNasambhavaH / ditIya-tRtIyakSANotpAmAnAjumitvoH tadatatitvAhA tayorasaGgahapasahaH / kintu darzitarItyA pUrvotpalAsaMskArasya tatkSaNatatitvena tagApi parAmarzakArItApati: syAditi tadavAraNANa kAryatAtarachedakakodAvanumititvaraNa niteza AvazyakaH / itthamapekSAbdirUpaparAmarzAnAdhAra-stataMsAnAdhArAnyakAlahasAnAdhAra - nirutasvadhvaMsAdhArakSaNatatyanumititvasyaiva kAryatAvodakara he nivezAdatirikAmasidadhyA pradarzitarItyA pratyakSAtirikAmAnApramANasindiriti syAdavAdinAmabhipAyaH / / nanu pUrvotpalasaMskAre parAmarzakArItApatitArANAsa tatkAryatAvacchedakakoTAvalumititvani zo nAvazyakaH, jJAnatvapavezenA'pi tadapAkaraNasammavAta, saMskAre'numitittasyeta jJAnattasyApi virahAt / na ca vinigamanAvirahAdapyanumititvasindiriti vAcyam, anumititvasvAnyanA'valapatvAt jJAnAtvApekSayA'numatitvasva nyUnatatittatA sAmAnyadharmAvatchedena parvataspata: kAryattasya sahotakarANe mAnAbhAvAceti cet ? na, parAmarzakAtAvatchedakakoTI anumitittaM tihAra jJAnatvaniveze parAmarzAdhajanyapi pratyakSAdiSu anapekSitaparAmarzajanyatvakalpanApateH = svAjanakaparAmarzanirUpitakAryatAhIkArApAtAt / tathAhi samAjaziSayakapratyakSAnumityossAmagyossamadhAne pratyakSamevotarakSaNe jAgata iti nirvivAdameta, anumiti prati samAnaviSayakacAkSuSAdisAmagyAH pratibandhakatvAt / paraM parAmarzakArItAkoTI jAnAtvaniveze tu balavatsAmagrIvAsya pratyakSasthApi tadA parAmarzAbyavahitotarajJAnAtvena parAmarzakArItvamApahAte / tazivArANAsa kArgatAkoTI anumititvanivezocityAcca / etena sahocakarANe mAnAbhAvAditi pratyAkhyAtam, vyApyadharmeNa vyApakadharmasNAlayAsinde'ca / yatu samavAyasambandhAvaccheidApratiyogitAkasya aprAmANyajJAnAbhAvasya = parAmarzarmikA'prAmANyaprakAratajJAna bhAvasya parAmarzajanyajJAna prati pRthakkAraNatvAt = svAtAyeNa hetutvA gupagamAt etatarajJA---------------------------------- ------ anadhikarAga bane tevI kSANa to te parAmarzanI pUrva bhANa ja Avaze. tenAthI bhinna kSANa = svAdhikaraNa kSAra ane svavaMsaadhikArakSANa. tenA dhvaMsano anAdhAra bane tevI kSaNa = svAdhikarAgakSaNa. apekSAbuddhisvarUpa parAmarzanI adhikarANIbhUta dvitIyAdi kSaNomAM tatkArya anumiti vRtti = vidyamAna hovAthI te anumitimAM kAryatAavacchedaka rahI javAthI teno saMgraha thaI jaze. A rIte svottaratvano parikRta artha thaze apekSAbuddhirUpaparAmarzAnAdhAra hote chate svadhvaMsanI anadhikaraNa bane evI kSaNathI bhinna kSaNanA dhvaMsano anAdhAra hoya tevo je nirukata svaasAdhAra kAla, te kAlamAM vRttitva = vidyamAnatA = hovApaNuM. AvuM svottaratva to parAmarzathI ajanya evA parAmarzapUrvakAlotpanna saMskAramAM paNa pUrvokata rIte rahI jAya che. tenuM vArANa karavA mATe kAryatAavacchedaka zarIrakuptimAM anumititvano praveza karavo Avazyaka banaze, anyathA pUrvakAlotpanna saMskArane prastuta parAmarzanuM kArya mAnavAnI Apatti Avaze. anumititvano kAryatAavacchedaka koTimAM praveza karavAthI pUrvakAlotpanna saMskAramAM parAmarzakAryatAnI Apatti nahIM Ave, kema ke sarakAramAM anumititva dharma raheto nathI. paraMtu A rIte karavA jatAM anumitinAmaka pramAvizeSanI siddhi thaI jatAM anumAnanAmaka sAtaMtra pramANa siddha thavAnI Apatti navyanAstikamatamAM Avaze. A ApattinuM vArANa karavA mATe nAstika ema kahe ke --> kAryatAavacchedaka koTimAM anumititvanA badale jJAnano praveza karavAthI pANa pUrvakAlotpanna saMskAramAM darzita ApattinuM vAraNa thaI zake , kema ke saMskAramAM jJAnatva dharma raheto nathI. to pachI zA mATe jJAnatvane choDIne anumitino kAryatAkukSimAM praveza karavo ? sAkara dhI sAjo thato hoya tene lImaDo zA mATe khavaDAvavo ? <- to te vAta barAbara nathI, kAraNa ke A rIte pUrvakAlotpanna saMskAramAM parAmarza karyatAnI ApattinuM vAraNa karavA jatAM pratyakSa vageremAM jJAnanya hovAnA lIdhe je pratyakSa vagerene svotpatti mATe parAmarzanI apekSA nathI, temAM paNa parAmarzakAryatAnI Apatti Avaze. mATe parAmarzanI kAryatAkoTimAM jJAnatvano niveza karavAnA badale anumistitvano praveza karavo ja ucita che. AthI anumAna pramANano apalApa karavo koI paNa rIte vyAjabI nathI. shN| :- yattu a. / prAmAjJAnAmAnA jAtA mohimA pradeza 421AmA uparona zata miyAra ho5 mA Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 538 vyAgAloke prathamaH prakAza: aprAmANyamahAbhAtasya pathakAraNatvanirAsa: * tattadaprAmANyagrahAbhAvaviziSTadhUmAdiliGgakAnumitiM prati hetutvakalpanApekSayA sAmAnAdhikaraNyaviziSTavizeSyatAsambandhAvacchinnapratiyogitAkA'prAmANyagrahAbhAvAnAmavacchedakatvakalpanaucityAt / ----------------bhAnumatI------------------- hAttasyaitatparAmarzajanyatA'vattachedakatte'pi na ayaM gamittAralakSaNo doSaH, gRhItApAmAyakadhUmaparAmarzaviziSTadahanasambhAkAderAhAryaparAmarzotarAnalasmatyAdezcAprAmANyamahAbhAvA'jAsatvAditi keSAzidabhAvanAstikAnAM mtm| prakaraNakArastadapAkaroti -> tana manoramam, 'dahAvyApyAlokavAn parvata' ityAkArakaparAmarzadhArmikA'prAmANyaprakArakajAnAdazAlAmagRhItAprAmANyavadhUmaliikaparAmarzajanyadahanajJAko vyabhicAravArANAsa tataLyaktitvena = yAdaprAmANyamahasatte na dhUmaliGgakAlumitistatadaprAmANyajJAnAbhAvatvena aprAmANyagrahAbhAvAnAM = samavAyasambAdhAtacicheDApratiyogitAkAprAmANyaprakArakagahAbhAvAnAM tattadaprAmANyagrahAbhAvaviziSTadhUmAdilir3akAnumitiM = mAdilir3akaparAmarzavizeSyakAprAmANyaprakAratajJAnAmAvaviziSThadhUmAdiliikadahanajJAna prati hetutte'prAmANyagaharUpAtAnugatatvena tadeva tatpatiyogitAmAtabhedAt kAryakAraNabhAvabhedaprasaktyA nAnAphala-phalatadAtakalpanAgauravamiti / itthaM hetutvakalpanApekSayA sAmAnAdhikaraNyaviziSTavizeSyatAsambandhAvacchinnapratiyogitAkAprAmANyagrahAbhAvAnAM = svaniSThaprakAratAnirUpitasAmAnAdhikaraNyaviziSTavizeSyatAsaMsargAtacchinA yA aprAmANyaprakArakajJAnaniSThapatiyogitAstanirUpakAnAmabhAvAnAM eta avacchedakatvakalpanaucityAt = parAmarzaniSlakArANatAtattachedakatvAbhyupagamauta cArapattAt, nAnAkAryakAraNabhAvAkalpanalAghatAt / ayamAzaya: samavAyasambandhAvacicheDApratiyogitAka-dhUmaparAmarzarmikAprAmANyajJAnAbhAvAnAM dhUmaparAmarzatizeSyakA'prAmANyapakAratajAnAbhAvaviziSmalir3akAnumiti prati svAtamroNa hetutvakalpo badamAvati tatprakArakatvagaharavapasyApAmANyajJAnasyAnalugamena tatpatiyogitatayA miyo miDoSu nAtA'prAmANyamahAbhAteSu keSuttit tatadatitveta kAraNatA kalpanIyA / itthameta patra pUrvaM dhUmaparAmarzarmitA'prAmANyagrahastadanantaraM dhUmaparAmarzAntarAt jAyamAnAyA anumiterasahagaharUyAt / tadapekSayA'prAmANyamahAbhAvAnAmanumitikAraNatAvatachedakatvakalpAmeta gukam / che tenA nivAra ga mATe kAryatAavacchedaka kukSimAM anumitino praveza karavA karatAM aprAmANyajJAnAbhAvane parAmarzajanya jJAna pratye svataMtra kArAga mAnavuM ja ucita che, kema ke tema mAnavAthI etaduttarajJAnavane parAmarzakAryatAavacheraka mAnI zakAya che. saprAbhAyajJAnAlAva svataMtra dvArA nathI - maneThAMtavAhI samAdhAna :- tana, tattaH / nA, mApAta 22 nathI. rAmAyazAnAmApanesatarA mAnavAmAM Ayeto pANa dhUmaparAmarzamAM aprAmANyajJAna thavA chatAM AlokaparAmarzavizeSaka aprAmANyajJAna hote chate agRhItADaprAmAyika dhUmaparAmarzathI janya agnijJAnamAM vyatireka vyabhicAra Avaze. AvI ghaTanA tevI avasthAmAM zakya che ke jyAM prathama kSAge AlokaparAmarza utpanna thAya tathA bIjA samaye Aloka parAmarzamAM aprAmANyanuM bhAna karAvanAra dhUmaparAmarza utpanna thAya ane tRtIya kSAro dhUmaparAmarzathI agnijJAna utpanna thAya. AthI koI pAga aprAmAyajJAnane dhUmaparAmarzajanya jJAnanuM pratibaMdhaka mAnI nA zakAya. paraMtu je je aprAmANyajJAna hote chate dhUmAdiliMga parAmarzathI svajanya jJAna utpanna na thAya te te aprAmAyajJAnanA abhAvone tat tat vyakitatvarUpe arthAt tana tana aprAmANyajJAna.bhAvatvarUpe tat tat aprAmAyagrahAbhAvaviziSTa dhUmAdiparAmarzajanya agnijJAnanuM tamAre kAraNa mAnavuM paDaze. AvuM mAnavAthI uparokta vyabhicAra doSanuM to nivAraNa thaI jaze, kema ke darzita aprAmAyagraha dhUmaliMgaparAmarzavizeSaka na hovAthI teno abhAva dhUmaliMDAkaparAmarzajanya agnijJAnanuM kAraNa nathI. chatAM paNa aprAmAyajJAna ananugata hovAthI tenA bhedathI ta--tiyogika abhAva = aprAmAyajJAnAbhAva pAga bhinna thavAthI alaga alaga aprAmAyajJAnAbhAvone tanataliMgakaparAmarza janya liMgIjJAnanA kAraNa mAnavA paDaze. A rIte mAnavAmAM anekavidha kAryakArezabhAvanI kalpanA karavAnuM gaurava Avaze. tethI AvI kalpanA karavA karatAM lAghavasahakArathI aprAmANyajJAnAbhAvane svataMtra kArAga mAnavAnA badale kArAtAavacchedaka zarIramAM ja teno praveza karavo ucita che. arthAt dhUmaparAmara anumiti pratye sAmAnAdhikaraNaviziSTavizeSatAsaMbaMdhAvacchinnapratiyogitAka aprAmAyarAhAbhAvaviziSTadhUmaparAmarza kAraNa thaze. jyAre je dhUmaparAmarzamAM aprAmANyanuM bhAna thaze te dhUmaparAmarzathI taduttarakSAgamAM anumiti nahIM thAya, kAraNa ke tyAre dhUmaparAmarza aprAmANayaprakAraka jJAnanuM vizeSa che ane aprAmAyajJAnanA adhikaraNa AtmAmAM samata hovAthI aprAmAyagrahanuM samAnAdhikaraNa thaI jAya che. tethI ja te dhUmaparAmarza sAmAnAdhikaraNyaviziSTavizeSatAsaMbaMdhathI avacchinna pratiyogitAnA nirUpaka aprAmANyajJAnAbhAvathI viziSTa banato nathI. paraMtu jyAre "agnivyApyadhUmaviziSTa parvata' evA parAmarzamAM aprAmANyanuM avagAhana thatuM nathI tyAre avyavahitottara kSaNamAM agninI anumiti thaI zake che, kema ke tyAre dhUmaparAmarza sAmAnAdhikaraNaviziSTavizeSatA Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * madhurAnAthamatasamIkSA * 131 yattu 'vahnimanuminomI'tyanuvyavasAyenAnumititvasiddhiriti, tanna, tatra vidheyanAvizeSasyaiva viSayatvAt, anyathA 'parvatamanuminomI'tyapi syAt / ---------------bhAnumatI----- tathAhi stotaratvapatyAsatyA staniSlapakAratAnirUpitomagAvatidharmAtacinavizeSyatAsambadhAtacchiApratiyogitAketA aprAmANyamahAbhAvena viziSTo yo dhumaparAmarzastarUpa dhamalihakAmiti prati kAraNatvam / yadA ca asaM dhUmaparAmarzo'prAmANyavAn' iti jJAnAmupajAyate tadA dhUmaparAmarzasya stotaratvasambandhona nirukApAmANyagahavirahavikalatayA tatkAraNatAvacchedakahArmazUlatvAhA sA jAgate / pUrtiladhUmaparAmarzarmikApAmANyamahAnantaraM yA etadadhUmaparAmarzAtaraM tara vadhUmalir3akAnumiterAdaro'ptadhUmalir3akAnumitirnirapAyA, tadadhamaparAmarzasyAprAmANyamahAbhAvikalate'pi etanAmaparAmarzasta stotastasAvona nirukAprAmANyamahAbhAvaviziSTatvAt / zaivaM maigIyadhamaparAmarzaniSThApAmArAGgahAbhAvamAdAga caigaraNa gahItAprAmANyavadhUmaparAmarzAda dahanAnumitirasyAditi zAnIyam, sAmAnAdhikarAAgaviziSTAyA eta vizeSyatAyAH kArANatAvacchedakatAghaTakasambandhakukSau pravezAdityadhika matkRtajayalatAyAM bodhyam (ma.rUpA.ra.kA. 9) bhAga 3) anuvyavasAgasidamanumititvamar3IkartaNAM matamapAtartumupadarzayati --> yatviti / tahotyonAsyAnvayaH / mAtiliitaparAmarzajanyadahanajAnAnantaraM 'vahimanuminomI'tyanuvyavasAyena parAmarzajanyadahanazAne svaviSaNIbhUte anumititvasindiH = pratyakSatatilakSaNAmititvasya sibdiH / vyavasAyasvarUpavitAde'nuvyavasAya eva zaraNaM tatsvarUpanirNayakate, taruNa vyavasAgajJAnagocaratvAt, analasparzavipatipatau tatsvarUpanirNayatate ttspaarshjst| indrigasasikarSadazAlAmapi jalamAminomi na sAkSAtkaromi' itipratItyA na dahanajJAtAsya pratyakSata kiAtvamititvamiti tatkAraNasya parAmarzasNAjamAnatvamevetyatiriktAnumAnApramANasibdiriti agAyikAtUtam / prakaraNakArastavanyapohAgAha -> tanneti / tatra = 'tahimajuminomI'tyavyavasAye vahinilaspa vidheyatAvizeSasyaiva viSayatvAt, na tu dhUmaparAmarzajApAnalajJAnaniSlatayA pramAvatizeSasya / vipakSabAdhamAha -> anyathA = darzitAbyavasAye tasAgazilatA pamAtvavizeSasva gocaratvastIkAre, 'parvatamanaminomI'tyapi anugavasAyajJAnAM syAt, tasvAgatasAgarA pareNa vyavasAyaniSThatilakSaNapramAtvagocaratatvAbhyupagamAt, tasya ca gatasAro'vAzitattAt / etena --> dhUmadarzanAnantaraM jAyamAne vahyAdivyavahArajAke jJAko anumitittajAtivizeSasya aminomI'lavAdhitAnugatasAgasindatAyA :apalApAsammata: <- (ta.ciM.ra.anu kha.pa.216) iti tatvacintAmaNirahasyakArasaga mathurAnAthasya vacanaM pratyAkhyAtam, na ca tvanmate kathaM na tAhazAnugatasAlApatiriti vAcyam, partatasmAtAlAjumitAhezyatayA tihoyatAtizeSarupa taga bAdhAt na tadApatiH, sAtasArAmAgasta pamAttanigamAditi / pratyakSAgocaragocarata tasidistu vidheyatAtizeSAtagAhitadanugatasAgAtsyAdeveti dig| saMbaMdhAvacchinnapratiyogitAka aprAmAkhyagrahAbhAvathI viziSTa bane che. caitrane aprAmANyajJAna thAya to pAga yajJadatane dhUmaparAmarzathI agnigocara anumini thavAmAM koI bAdha nathI, kAraNa ke te aprAmANyagraha parAmarzane samAnAdhikaraNa na hovAthI yadattIya dhUmaparAmarza to sAmAnAdhikaramyaviziSTavizeSatAsaMbaMdhAvacchinnapratiyogitAka aprAmANyagrahAbhAvathI viziSTa ja che. Ama aprAmANyajJAnAbhAvane lAghavasahakArathI kArAgatAavacchedaka mAnavo ja yukata che. paraMtu tyAre parAmarzakAryatAavacchedaka pUrvokta rIte parAmarzottaraanumititva ja thaze. tenA phalasvarUpe anumAna pramANanI siddhi nirAbAdha thaze. manuvyavasAyasiddha anubhititva asaMgata cha yattu vaH / anya naiyAyika pratyakSa bhinna svataMtra anumAna pramazinI silimATe mema cha -> parAmarza pachI thanAra manitAnano manuvyavasAya 'vahiM anuminomi' meyo thAya, nahI 'vahiM sAkSAtkaromi'. manuvyavasAnivi554 pUrvotpanna vyavasAya jJAnamAM anumitinI siddhi kare che. AthI anumitinAmaka atirikata dharmanA AzrayasvarUpe pratyakSavilakSaNa anumitinAmaka pramAvizeSa siddha thaze ane tenA karANasvarUpe pratyakSavilakSaNa anumAnanAmaka pramANa siddha thaI jaze. tanna ta / paraMtu mApAta sarAsara nathI, rAga 'vahiM anuminomi' mevA anuvyavasAya Anano ni55 yasAyani4 anumiti nathI, paraMtu agnivRtti vidheyatAvizeSa ja che. AthI e anuvyavasAyanA baLathI vidheyatAvizeSanI siddha thaI zakaze paNa anumitinI siddhi nahi thaI zake. jo AvuM mAnavAmAM na Ave arthAta vyavasAyajJAnanika anumititvarUpa pramAvizeSa (=pratyakSamAM naronAra prabhAra) ne 4 anuvyavasAyano vi55 mAnavAmA mAto 'vahnimanuminomi' nAma 'parvatamanuminomi' mevo manuvyavasAya pAra thavAnI Apatti Avaze, kAraNa ke teno viSaya parvatavRttitvarUpe vidheyatAvizeSa nahi pAra vyavasAyavRtti pramAvavizeSa ja thaze, je anumAnapramANavAdInA mate abAdhita ja che. paraMtu Avo anuvyavasAya thato nathI. AthI ja e anuvyavasAyanA baLathI anumAna pramANanI siddhi karI nA zakAya. Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 nyAyAloke prathamaH prakAzaH sambandhagauravasya sadoSatvasthApanam 'parAmarzajanyatAyAmapi sa eva pravezyatAmiti cet ? na, tadIyasambandhApekSayA'numititvIyasambandhasya samavAyarUpasya kAryatAvacchedakatAvacchedakatve lAghavAt / nanu tathApyanumititvasya mAnasatvavyApyatvemeveti prAguktam / tathA ca nAnumAnasya pramANAntaratvam / na cAnumiteH * bhAnumatI -- nanu parAmarzajanyatAyAM = parAmarzaniSThakAraNatAnirUpita-kAryatAvacchedakako api saH = nirukAnuvyavasAyagocaraH sAdhyaniSThaH vidheyatAvizeSa eva pravezyatAm / smRtisaMzayAdeH vidheyatAvizeSAnavagAhanAdeva na vyabhicAraH / tatazca lirUpakatAsambandhena dahananiSThavidheyatAvizeSaviziSTajJAnameva dhUmaparAmarzajanyaM, na tu vadutadahanAnumiti: / tatazcAnumitisiddhimanoratha: syAtvAdinAM palAyitaH eveti cet ? na, tadIyasambandhApekSayA = sAdhyaniSThavidheyatAvizeSapratiyogikasya nirUpakattasambandhasyApekSayA, anumititvIyasambandhasya anumititvapra teyogikasya samavAyarUpasya sambandhasya kAryatAvacchedakatAvacchedakatve = parAmarzajanyatAtacchedakatAvacchedakatve lAghavAt = kAryatAvacchedakatAvacchedakasambandhazarIralAghavAt / avyavahito taratvenaivAnatiprasaGge vahnividheyakatvAdernivezAjJAvazyakatvAt / ki zuddhAyA nirUpakatAyA atiprasa akatvena svaniSThanirUpitAnirUpitanirUpakatAyA eva parAmarzanirUpitakAryatAvacchedakatAvacchedakasaMsargatvamabhyupagantavyamiti sambandhazarIrakRtaM gauravamaparihAryam / vidheyatAvizeSANAmapi vidheyabhedena bhedAtkAryatAvacchedakatAvacchedakadharmAnanugamaH, tAvadavidheyatAvizeSe'nugatadharmAntarakalpane gauravAt, tasyApyantato'numititvopajIvakatayA'vazyaknuhAsya laghuno'numititvasyaiva parAmarzakAryatAvacchedakako praveza ucitaH / na ca sambandhagauravasyA'doSatvamiti vaktavyam, tatpravAdasya nirbajitvAt, sambandhagauravAdoSatvavAdibhirapi laghusambandhasambhave gurusambadhA'kalpanAcca / anumititvasya jAtirUpatayA laghoH samatAyasyaiva parAmarzakAryatAvacchedakatAvacchedakasambadhatvam / ata eva na kAryatAvacchedakAnanugamo 'pi labdhAvakAzaH / tatazca lAghavasahakAreNAnumititvAzrayavidhagA siddhagA pramAvizeSarUpayA anumityA svakaraNatvenAnumAnapramANasiddhiriti syAdavAdina AkRtam / labdhAvakAzA navyanAstikAH punaH zahante -> nanviti / atra vadantI' tyanenAsyottarapakSo'ge vartata ityata dheyam / tathApi = etadavyavahitottarAnumitittasyaitatparAmarza kAryatAvacchedakatvasvIkAre'pei, anumititvasya mAnasatvavyApyatvameva na tu tadavirodhitvaM iti prAguktaM = samavAyAvacchezajJAnAdiniSThakAryatAnirUpitatAdAtmyasambandhAvacchinna zarIraniSThakAraNatApratipAdanAvasare 'kA cAlu mAnopagame'pasiddhAnta:, anumititvasya mAnasatvavyApyatvAbhyupagamAt' (dRzyatAM 121 tame puSThe) ityuktam / tathA ca = :anumititvasya mAnasatvavyApyatvapratipAdanAca nAnumAnasya pramANAntaratvam / na ca anumiteH = anumititvAvacchijhAyA: sAkSAtkAratve = pratyakSatvopagame - janeAMtavAhI tahuttarAnubhititva ? khetat parAmarzAryatAvacche parA0 / le navya nAsti tarI oma halila thAya > Apa syAdAhI 'dahanamanuminomi' A anuvyavasAyamA vipayasvazye agnivRtti vidheyatAvizeSano ja svIkAra karo cho, te Thika che. paNa 'parvata agnivyApyadhUmavAn che' A parAmarzanA kAryatAavacchedakasvarUpe anumititvano svIkAra karo cho - A vAta vyAjabI nathI. AnuM kAraNa e che ke parAmarzajanyatAavacchedakasvarUpe vidheyatAvizeSano ja praveza karI zakAya che. A paristhitimAM anumitinI siddhi ane tenA nimitte thanAra atirikta anumAna pramANanI siddhi paNa azakaya banI jaze.'' < to te paNa vAhiyAta che, kema 'agnimAn parvata:' evA jJAnamAM rahenAra parAmarzakAryatAnA avacchedaka zarIramAM vidheyatAvizeSano samAveza karavAmAM Ave to dhUmaparAmarzano kAryatAavacchedakatAavacchedaka saMbaMdha thaze vidheyatAvizeSapratiyogikanirUpakatva, kAraNa ke dhUmaparAmarzakAryabhUta agnianumitimAM vidheyatAvizeSa svapratiyogikanirUpakatvasaMbaMdhathI rahe che. jyAre jAtisvarUpa anumititvano dhUmaparAmarzakAryatAavacchedaka zarIramAM praveza karavAmAM Ave to dhUmaparAmarzakAryatAavacchedakatAavacchedaka saMbaMdha thaze samavAya, je eka, akhaMDa ane avinAzI hovAthI kAryatAavacchedakatAavacchedaka saMbaMdha zarIramAM lAghava thaze. laghusaMbaMdha saMbhavita hoya to gurubhUta kAryatAavacchedakatAavacchedaka saMbaMdhano svIkAra karavo saMgata nathI. Ama lAghava sahakArathI anumitisvarUpa pramAvizeSanI siddhi thaI jaze ane tenA karaNarUpe pratyakSabhinna anumAna pramANanI siddhi paNa nirAbAdha banaze. * janubhiti mAnasapratyakSa che - navyanAsti pUrvapakSa :- nanuH / syAdvAhI matAnusAra ame parAmarzanA arthatAva dharmasvaye tatyavatottaraanumititvano svIkAra karIe to paNa svataMtra anumAna pramANa siddha thavAnI Apattine avakAza raheto nathI, kAraNa ke ame pUrve ja batAvI gayA chIe ke anumititva mAnasatvavyApya dharma che. arthAt anumiti paNa mAnasavizeSAtmaka ja che, nahi ke mAnasapratyakSavilakSaNa. AthI Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * laukikatiSayatAndaividhyavimarza: * 1319 sAkSAtkAratve kathaM 'na vahiM sAkSAtkaromI'ti pratItiriti vAcyam, tatra laukikaviSayatayA sAkSAtkArAbhAvAdeva gurutvAdAviva tadupapatteH / ata eva 'pItaM zajhaM sAkSAtkaromI' tyAdipratItibalAddoSavizeSajanyatayA'pi lokikaviSayatAM ------------------bhAnumatI------------------ kathaM dhUmaparAmarzajanyAnaladhIviSayiNI 'na vahiM sAkSAtkaromI'ti pratIti: = vahipratyakSatvAbhAtagocarAnanyavasAgadhI: ? anuvyavasAyaspa pramAtvaniyamAt dahAvyavasAyasya pratyakSatve tadabhAvAvagAhilo'nugata sAgaspAsammavAditi dehAtirikAtmavAdinA vAcyam, tatra = anumitiviSayIbhUte dahale laukikaviSayatayA = svanikaviyitAjipitalaukikatvArasyaviSayatAsambandhena sAkSAtkArAbhAvAdeva gurutvAdAviva tadupapatte: = 'na sAkSAtkaromI'tyanuvyavasAgasar3ateH / pahApi laukikaviSayataita sAkSAtkAratvavyajikA tathApi tasyAH svAtamroNa kAraNatve gauravAt viSayatamA svagocaragavasAgaviSayakAnuvyavasAyAdhiyaM prati svanirUpitaviSayatayA klaprakArANatAtasya vyavasAyAtmakasya pratyakSaragata svanirUpitalaukikaviSayatAsajhikarSeNa hetutvakalpAmucitam / ghaTe svanirupitalautitaviSayatAsaMsargeNa patyakSAtmakarupa gharavyavasAyaspa satvAt tatra viSayatayA 'ghataM pazyAmI'tidhIrutpAte / manasastu bahirviSaye lautikasasikarSAmAna laukikaviSayatvA'bhAvAdamitermAnasatve'pi vadataraM 'dahAM na sAkSAtkaromI'tyanuvyavasApassa.Ayate na tu 'dahanaM sAkSAtkaromI'tyAkArakaH, tatkAraNavirahAt, ayathA gurutvAdigocarA'laukikamAAsotaramapi 'guruttamahaM sAkSAtkaromI'tipatItyApateH / ityatAnuminomItipatIterapi dahanAdigocaramAnasapratyakSameta viSayo'stu, na tu tadvilakSaNapratIti: / ata eva = laukikaviSayatAsambadhena pratyakSasya 'sAkSAtkaromi, pazvAmI'tyArAnuvyavasAyakAraNatvAdeva 'pItaM zanaM sAkSAtkaromI'tyAdipratItibalAt = darzitAnugatasAlotpAdAlathAnupapatitazAt doSavizeSajanyatayA = jagatapitAdidoSavizeSakAryavidhAtA api laukikaviSayatAM kalpayanti = svIkutte grAndhikA: = prAcInanegApikAH / ayamamipAla: zaraNa zavalattena zabena saha cakSuHsaDisakarSadazAgAM pItarUpe laukikatiSayatAjAve dvisanikapatirahAmA 'pItaM zacaM sAkSAttaromI'tidhIrasambhavet / jAyate ca sA / ata: tanutpAdAjurohInendeigasAhItarSajAgalaukikaviSayatvazunya pItarakhape doSavizeSajayAM laukikatiSagatAmupakalpate prAsaH, roga svIgalautikaviSayatayA vyavasAyapatyakSasya tA satvetA pazyAmi, sAkSAtkaromI' tyAnuvyavasAyotpatirmirAlA svAt / anumiti pratyakSavilakSANa pramAsvarUpa na banavAthI pratyakSa pramANathI vilakSANa anumAnanAmaka svataMtra pramANanI siddhine avakAza kaI rIte Avaze ? AthI pratijJA saMnyAsa hovAno AkSepa karavo - e pAra havAmAM goLIbAra karavA jevo che. ahIM je evI zaMkA thAya ke-> "anumini mAnasa pratyakSavizeSa svarUpa ja che, to dhUmaparAmarzathI agnijJAna thayA pachI huM agnino sAkSAtkAra karato nathI' evo anuvyavasAya zA mATe thAya che ? "huM agnino sAkSAtkAra karuM chuM' evo anuvyavasAya thayo joIe. <- to tenuM samAdhAna e cha / 'pazyAmi, sAkSAtkaromi' vagaire 13pe ne vi55na / pratyakSa- saMvehana = anuSyavasAya zAna thA5 cha mana pranyAnI laukikaviSayatA rahetI hoya, kAraNa ke te anuvyavasAya pratye svanirUpitalaukikaviSayatA saMbaMdhathI pratyakSa kArAga hoya che, jema ke ' pazyAmi' gere bhuddhi. paraMtu te paranumA pratyakSanI soviyata sonI nathI te pasnumA sani3pitalIviyatAsaMcayI pratyakSa = yasAya vAna naroDeyAthI te stunA pratyakSa- 'pazyAmi', 'mAkSAtkaromi' mA saMpena = anuyavasAya zAna yA nathI, bha nyAyadarzana matAnusAre gurutve AdinuM mAnasapratyakSa thavA chatAM pAga gurutva alaukikaviSaya hovAthI temAM svIyalaukikaviyatA saMbaMdhathI yasAyAma sAmAna 23yAthI 'gurutvaM sAkSAtkaromi' bhayo manuvyavasAya thAnA ahale 'gurutvaM na sAkSAtkaromi' meyo teno anuvyavasAya thAya che, jeno matalaba che gurutvamAM laukika pratyakSa viSayatAno abhAva che. A ja rIte dhUmaparAmarzathI thanAra agnijJAna mAnasapratyakSAtmaka hovA chatAM paNa agni sAthe manano laukika sannikarSa na hovAthI laukikaviyatA saMbaMdhathI agnimAM tyAre vyavasAya pratyakSa nAthI 'agniM sAkSAtkaromi' meyo manuSyavasAya thAnA ise 'vahiM na sAkSAtkaromi' mevo manuvyavasAya yAya 7. tuma lautivi5yatA hoya 7 tenA pratyakSa- 'sAkSAtkaromi' me saMvahana = anuvyavasAya zAna thAya - niyama prAmA chapAnA sI prAcIna yAni pAra pItaM zaGkha mAkSAtkaromi' mAtI pratAtinI (anuvyavasAya suninI) anyathA anu55ttithI doSavizeSaniyaMtrita laukika viSayatAno svIkAra kare che. Azaya e che ke zaMkha to zveta ja hoya che, nahi ke pIna = pILAvAvALo. AthI tyAM pIta rUpamAM caDyusannikarSaniyamya laukikaviSayatA saMbhavI zakatI nathI. paraMtu uparokata niyamane anusAra zakhaviSayaka pratyakSanA saMvedanamAM = anuvyavasAyamAM pIta rUpanuM avagAhana thaI na zake, kAraNa ke tyAre zaMkhagocara sAkSAtkAra laukikaviSayanA saMbaMdhathI pIta vArgamAM raheto nathI. tyAM pIna vargamAM Indriyasannikaniyama laukikaviSayatA bAdhita hovAthI pitta Adi doSavizeSathI niyama laukika viSayatAnI kalpanA karavAmAM Ave che, jenA phalasvarUpe te sthaLamAM pIta rUpamAM laukikaviSayatAsaMbaMdhathI zaMkhaviSayaka vyavasAyAtmaka jJAna 24ii pAyI zaMmasAkSAranA saMpenamA pAna35naM pAgabhAna zaze. arthAt 'pItaM zajhaM sAkSAtkaromi' mAyo anuyayasAya 45 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 vyAyAloke prathamaH prakAza: * mitiSayakAlumiteH kSaNavilambokti: * kalpayanti grAnthikAH / yuktaJcaitat, cAkSuSAdisAmagrIsattve mAnasatvarUpavyApakadharmAvacchinnasAmagyabhAvAdevAnumityanudayopapattAvanamititvAdestatpratibadhyatAvacchedakatvA'kalpanena lAghavAt / athAnumitsAdyuttejakabhedena vibhinnarUpeNa pratibadhya-prativandhakabhAva Avazyaka iti cet ? ------------------bhAnumatI ------------------ kisa, anumiteH pramityantaratve'numiti-cAkSuSobhayasAmagrIsamavadhAnadazAyAmanumityudayavAraNAlAnumiti prati cAkSuSasAmanyA: pratibandhakattamajhIkartanaM spAditi gauratam / alumitermAnasatve tu tatkalpanA''tazyakI, mAnasetarasAmagyApekSayA mAnasasAmaglAH durbalatvena mAnasaM prati cAkSuSAdisAmagrIpratibandhakatAlAH sarvasammatatvAditi lAyamityAzayenAbhinavanAstikA buvate -> yuktaJcatat = anumitermAjasatvakalpanA, cAkSuSAdisAmagrIsatve mAnasatvAcanapatibadhyatAnivapitapatibandhakatAvatpratiyogitAmAtasapastha pratibandhakAmAvaraNa viraheNa mAnasatvarUpavyApakadharmAvacchinnasAmagyabhAvAdeva = anumititvApekSayA byApakena mAnasatvadharmeNAccheihAsya sAmagrItirahAdeta :anumititvarUpavyApyadharmAchinotpatirna bhavitumarhati, vyApyadharmAccheiyotpatau vyApakahArmAvattiDAsAmanyA apekSitatvAt / na hi ghaTasAmagrItirahe nIlaghaTotpatirdazyate zrUyate tA / itthatirikapratibadhyapratibandhakabhAvAnabhyupagame'pi darzitarItyA anamityanadayopapattau anumititvAdeH tatpratibadhyatAvacchedakatvA'kalpanena = cAkSuSAdisAmagIniSThapratibandhakatayA nirUpitAyAH pratibadhyatAyA :avattachedakatvakalpanAsyAnAtazyakatA nA nAstikamate lAghavAt / na ca samAnaviSayatvAntavanAnumititvAvatile prati pathavapratibandhakatvakalpanamevAvazyakaM anyathA cAkSuSAdisAmagrIsamavadhAne vibhiAviSayakAlumityAnApateriti vAcyam, asamAnaviSayakAlamiterapi cakSurmanoyogAdivigamotaramabhyupagamAt, ghataM pazyata: ghaTacakSaHsanirvasatve'pi meghavanizravaNe meghasAhalAkameghataniliikaparAmarzasattadazAyAM cakSurmanoyogasya nAzAt tadatAraM meghAlumiternirapAsatvAnAnumiti prati samAnaviSayakacAkSuSAdisAmagyAH pratibandhakatvamAtazyakamiti navyAnAstikAkUtam / atirikAz2amAnApramANavAdI zahate -> atheti| mAnasatvAcchei prati mAnasetarajJAnasAmagrIpatibadhatatvAgurodhona :anupite: mAnasatvA yupagame pathavapratibandhakatvAkalpo'pi anumitsAdhuttejakabhedena = anumitsopamitsAzAbdabodhecchAlakSaNotejakabhedena vibhinnarUpeNa pratibadhya-pratibandhakabhAva AvazyakaH / anumityupamityAdInAM mAnasatvapakSe mAnasatvAvacchilAM prati cAkSuSAdisAmagIpratibandhakatvakalpo cAkSuSAdisAmagrIsamavadhAnadazAgAmeta dahanAnumitsAsatve dhUmaparAmarzAt dahanAnumitirna syAt / ato mAnasatvAtaccheihAM pratyanumitsAtirahaviziSTa zakaze. mATe anumitine mAnasa pratyakSavizeSAtmaka ja mAnavI ucita che. * anubhitine bhAnasapratyakSa bhAnavAbhAM lAdhava - navya nAsti * pUrva5 (yA): yuktaH / viyAra 20i 34zetazata anumitine mAnasapratyakSa135 mAnavAnI lpanA yuktisaMgata pratIta thAya che. AnuM kAraNa e che ke je anumitine mAnasa pratyakSasvarUpa mAnavAnA badale atirikta pramAM mAnavAmAM Ave che jyAre eka ja viSayanI anumiti sAmagrI ane cAkSuSAdipratyakSasAmagrI eka ja sAthe eka ja AtmAmAM bhegI thAya tyAre anumiti thavAnA badale cAkSuSa pratyakSa vagere utpanna thAya che, enI saMgati karavA mATe anumiti pratye samAnaviSayaka cAkSuSAdi sAmagrIne pratibaMdhaka mAnavI paDaze. bAkI te samaye anumiti utpanna thavAnI Apatti Avaze. paraMtu anubhava to evo che ke dhUmaparAmarza ane agni sAthe cakRsatrikarSa eka sAthe hAjara hoya tyAre agninuM cAkSuSa pratyakSa ja thAya che, nahi ke agninI anumiti. jo anumitine pratyakSavilakSaNa mAnavAnA badale mAnasa sAkSAtkAra svarUpa mAnavAmAM Ave to darzita pratibadhdha-pratibaMdhaka bhAvanI kalpanA karyA vinA paNa uparokta sthale agninI anumitinA badale cAkSuSanI utpatti saMgata thaI jaze, kAraNa ke anya sAmagrI karatAM mAnasa pratyakSanI sAmagrI durbala hoya che-A vAta sarvasaMmata che. Ama cAkSuSa pratyakSanI baLavAna sAmagrI sannihita hote chate anumititvanI apekSAe vyApaka mAnasatva dharmathI avacchinnanI (=viziSTanI) sAmagrI ja na rahevAthI durbala sAmagrIvALA mAnasapratyakSAtmaka anumiti jJAnanI utpatti nahi thAya. vyApyadharmAvatrinI utpatti mATe vyApakadharmAvacchinnanI sAmagrI apekSita hoya che. arthAta vizeSadharmayuktanI utpatti mATe sAmAnyadharmayukAnI sAmagrI Avazyaka hoya che. rU5 sAmagrI vinA nIlarUpa utpanna na ja thAya- A to sarvavidita ja che. AthI anumitine mAnasa pratyakSavizeSa svarUpa mAnavAmAM atirikta pratibadhdha-pratibaMdhakabhAvanI kalpanA anAvazyaka hovAthI lAghava che. zaM:- athAnu anumiti pratyeyArapasAmayIne svataMtrarIta pratiya mAnavAnA mahale anumitine mAnasa pratyakSavize5535 mAnavAthI bhale te Apo Apa cAkSuSAdi sAmagrIthI pratibadhya banI jAya, to pAga navya nAstika anumitsA = anumitiviSayakaIcchA (arthAt "mane anumiti utpanna thAya tevI IcchA), upamitiviSayaka IcchA, zAbdabodhaviSayaka IcchA svarUpa uttejakanA bhedathI Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prakArAntareNAnumitermAnasatvasthApanam 139 nu, tattadicchAnantaropajAyamAnabhinnamAnase jAtivizeSaM svIkRtya tadavacchinnaM prati mAnasAnyajJAnasAmagrgrAH pratibandhakatvakalpanAdanumititvAdermAnasavRttitvakalpanaucityAt / atha tattadicchAvirahakAle tattadicchAnantaropajAyamAnamAnasApattiriti cet ? na tAdRzamAnasaM prati tattadicchAnAM - bhAnumatI - mAnasetarasAmaggrAH pratibandhakatvamupeyam / parutvevaM satyanumitsAvirahaviziSTa- cAkSuSAdisAmarga sanidhAne upamitsAsatve'pi sAdRzyajJAnAtmAnasopamitirna syAt / tatazcAnumitiM prati anumitsAvirahaviziSTa- cAkSuSAdisAmamyAH, upamitiM pratyupamitsAvirahatiziSTcAkSuSAdisAmagyAH, zAbdabodhaM prati ca zAbdecchA zUnyacAkSuSAdisAmagyAH pratibandhakatvamavazyameva kalpanIyam / tatazca vilakSaNapramAsiddhimUlakAtiriktapramANasiddhyA pratijJAsannyAsApAtela khaNDete'pi zIle na zAnta: kAma iti nyAyAgama ityatiritAnumAnAdipramANavAdyAkRtam / :arvAcInanAstikAstanirAkurtante tatadbubhutsAnaneti / tatadicchAnantaropajAyamAnabhinnamAnase ntarakSaNAvacchedena jAyamAnA ye mAnasasAkSAtkArAH tadiha mAnase jAMtivizeSaM svIkRtya tadavacchinnaM = jijJAsA'vyavahitottarakAlikamAnasabhila - mAnasamAgatutivaijAtyArvAcchenaM prati mAnasAnyasAmagyAH pratibandhakatvakalpanAditi / itthasa cAkSuSAdisAmagrIsatte'pi dahanAnumitsAbalAd dhUmaparAmarzeNa dahanamAnasAnumiteH upamitsAdimahimnA ca sAdRzyajJAnAdermAnasopamityAderutpatissaGgacchate, tAsAM mAnasetarasAmagrIniSThapratibandhakatAnirUpitapratibadhyatAvacchedakazUnyatvAt / evamanumityAdInAM mAnasatvapakSe ekenaiva pratibadhya- pratibandhakabhAvena sarvasAmaasro pratibadhya-pratibandhakabhAvatritayakalpanAgauravAnavakAzAt anumititvAdeH mAnasavRttitvakalpanaucityAt nAtiritapramAsiddhimulakAtirikapramANasiddhiryena pratijJAsaMnyAsaH sAvakAzassyAdityabhinavacArvAkAzayaH / - atiriktAnumAnApramANavAdI zakate atheti / tatadicchAvirahakAle anumitsAdi virahadazAyAM tattadicchAnantaropajAyamAnamAnasApattiH, tasya cAkSuSAdisAmagrIpratibadhyatAvacchedakAnAkrAntatvAt / idamatrAkUtam - cAkSuSAdisAmagrIsamavadhAne'numitsAtirahe parAmarzAt tatadicchAnantaropajAyamAnamAnasabhinnamAnasa mA bhavatu, tasya cAkSuSAdikAraNakalApapratibadhyatAvacchedakAkrAntatvAt kintu tAdRzavaijAtyAnAkrAntamAnasotpAdo durvAra eva, tasya tatadicchAvirahaviziSTa - cAkSuSAdisAmagrIpratibadhyatAvacchedakAnAkrAntatvAditi cet ? abhinavanAstikAstadapAkaraNe hetumAvedayanti neti / tAdRzamAnasaM = tatadicchAzUnyacAkSuSAdi = vibhinnarUpe pratibadhdha-pratibaMdhakabhAva to mAnavo ja paDaze, kAraNa ke uttejakaabhAvaviziSTa pratibaMdhakano abhAva kAryajanaka hoya che. ghaTacAkSuSaAdisAmagrI hote chate agninI anumitsA hoya to agniviSayaka anumiti ja utpanna thAya che-A va.ta to sarvavidita che, kema ke tyAre uttejakaabhAvaviziSTha pratibaMdhaka nathI. vizeSaNAbhAvaprayukta viziSTapratibaMdhakano abhAva hovAthI kAryajanma thaI zake che. Ama enI saMgati karavA mATe anumiti pratye anumitsAvirahaviziSTa cAkSuSasAmagrIne pratibaMdhaka mAnavI paDaze. tema ja upamiti pratye upaminsAvirahaviziSTa cAkSuSAdisAmagrIne pratibaMdhaka mAnavI paDaze tathA zAbdabodha pratye zAbdabodhecchAvirahaviziSTa cAkSuSAdisAmagrIne pratibaMdhaka mAnavI paDaze. to pachI anumiti vagere vilakSaNa pramA siddha thaI javAthI pratyakSabhinna svataMtra anumAna vagere pramANa paNa siddha thaI jaze. AthI 'pratyakSa ja dArzinika jagatamAM eka mAtra pramANa che.' AvI bhagna nAstikapratijJA saMnyAsa laI leze. * charachAttarAtInabhinna bhAnasabhAM vaibhatyalpanA - navyanAsti samAdhAna :- 6, sa0 / nA, A zaMkA vyAjabI nathI; kema ke ame anumiti Adi buddhino pratyakSavilakSaNa pramAsvarUpe svIkAra karyA vinA te te jijJAsA pachI thanAra mAnasa pratyakSathI bhinna mAnasa pratyakSamAM eka jAtivizeSano svIkAra karIe chIe ane tAdaza jAtithI viziSTa mAnasa pratyakSa pratye mAnasetarasAmagrIne pratibaMdhaka mAnIe chIe. dhUmaparAmarza tathA agninI anumitsA hote chate cakSusannikarSanI hAjarImAM paNa agninI anumiti ja utpanna thaze; ane padajJAna tathA zAbdabodhecchA hote chate cakSusannikarSadazAmAM paNa zAbdabodhano ja janma thaze, kAraNa ke te badhA jJAna jijJAsA anantara utpanna thanAra hovAthI cAkSuSAdi sAmagrInI pratibadhdhatA avacchedaka jAtithI zUnya che. A rIte mAtra eka jAti vizeSanI kalpanA karIne tavacchinna = jAtivizeSaviziSTa mAtra pratye cAkSuSaAdisAmagrIne pratibaMdhaka mAnI levAthI traNa pratibadhya-pratibaMdhakabhAvanI kalpanA navyanAstikamatamAM anAvazyaka hovAthI lAghava che. Ama mAnavAthI paNa dareka prasiddha ghaTanA ghaTI zake che. to pachI zA mATe anumitine svataMtra pramA mAnIne pratibadhya-pratibaMdhakabhAvanI kalpanA karavI ? AthI anumititvane mAnasatvavyApya = mAnasapratyakSavRtti mAnavAmAM ja aucitya che. Ama anumiti jJAna eka prakAranA mAnasa pratyakSavizeSasvarUpa ja siddha thAya che. tethI pratijJAsaMnyAsa doSa vagerene koI avakAza raheto nathI. (pUrvapakSa cAlu) zaMDA : atha ta0 / A rIte mAnasetarasAmagrIne jo jijJAsAuttarakAlInajJAnabhinnajJAnamAtravRttiyaiAtyaviziSTa mAtra pratye Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 980 nyAyAloke prathamaH prakAza: ** anumitsAdikAlInAnumityAdivicAraH hetutvAt / na caivaM gauravaM phalamukhatvAt / vastuta ApAdakAbhAvena na tadA tadApattiH / = kAra atha susmUrSAdyanantaropajAyamAnabhinnajJAne jAtivizeSaM svIkRtya tadavacchedena cAkSupAdisAmaggrAH prativa- bhAnumatI. sAmagInirUpitapranibadhyatAvacchedakavaijAtyavikalamAnasaM prati tattadicchAnAM svAkaraNa hetutvAt NatvakalpanAt / tatazca tatadicchAvirahatiziSTamAnasetarasAmagrIsamavadhAnadazAyAM parAmarzAdisatve'pi tatadicchAsvarUpakAraNAntara taikalyAna nirukamAnasApatiH / na ca evaM = tatadicchAnantaropajAyamAnamAnasaM prati tadi cchAnAM pRthakkAraNatvakalpane gauravaM iti vAcyam, tAdRzagauravasya phalamukhatvAt phalaM = pramANaprasiddhakAryakAraNabhAva: tanmukhaM tadadhInaM, valuptakAryakAraNabhAvAdhInatvAtasyA'doSatvamityarthaH / na caitAdRzaputhakAryakAraNabhAvakalpanAyAH pUrvamevopasthitena tAdRzagauravasya phalamukhatvamiti zaGkanIyam, pratibadhya - pratibandhakabhAtatritayA'kalpanalAghavasahakAreNa tAdRzavaijAtyAvacchinnaM prati mAnasetarasAmaggrA: pratibandhakattasya pUrvameva nirNItatvAt, tadanantaraM tatadicchAnAM pRthakkAraNatvakalpanopasthite: tasya phalamukhatvameveti dRDhataramatoyam / vastutaH ApAdakAbhAvena = kluptakAraNakalApasamavadhAnaviraheNa na tadA = tatadicchAvirahakAle cAkSuSAdisAmagrIsamavadhAnadazAyAM dhUmaparAmarzAditaH tadApattiH = tavadicchAnantarajAyamAnAnalamAnasApatiH / ataH kathaM sA ApAdayitumarhati ? itthaM tatadicchAnantarajAyamAnabhinavahimAnasAnumiteH tatadicchAvirahaviziSTcAkSuSAdisAmagrIpratibadhyatAvacchedakAkrAntatvAza tadodaya:, tatadicchAnantarajAyamAnAnalAnumitestu : analAnumitsAyAH tatkAraNIbhUtAyA virahAt nodaya iti navyanAstikAbhiprAya: / ------ atiriktAnumAnapramANavAdI zaGkate -> atheti / cedityanenAsyAntaya: / cAkSuSAdisAmagrIsamadhAne'pi susmRrSAnantaraM smRtyudayadarzanAt susmUrSAdyanantaropajAyamAnabhinnamAnase jAtivizeSaM = bubhutsAvirahakAlInAnumityupamiti - zAbdabodha-smRtisAdhAraNavaijAtyaM svIkRtya tadavacchedena = tAdRzavaijAtyAvacche prati cAkSuSAdisAmagyAH pratibandhakatve = pratibandhakatvakalpanAvazyakatve anumititvAdeH parokSavRttitA = pratya pratibaMdhaka mAnavAmAM Ave to paNa te te jijJAsAnI gerahAjarImAM mAnasetarasAmagrI hote chane paNa dhUmaparAmarzathI ke je te te jijJAsAuttarakAlIna jJAna svarUpa hoya tevI agninI anumiti tyAre utpanna thavAnI Apatti Avaze; kemake te mAnasetarasAmagrIpratibadhyatAavacchedakadharmathI zUnya che. matalaba evo che ke jijJAsAvirahakAlamAM cAkSuSAdisAmagrIthI jijJAsAuttarakAlInabhinna mAnasapratyakSa bhale pratibadhya hovAthI utpanna nA thAya paNa tyAre jijJAsAuttarakAlIna mAnasapratyakSa to thavuM joIe ne ! kemake te mAnasetara sAmagrIthI pratibadhya nathI. samAdhAna:- na, tA0 / nA, tyAre teyA amaranA mAnasa pratyakSanI utpattine avAza nathI rato, prema te te nijJAsAnI anantara kSaNamAM utpanna thanArA mAnasa sAkSAtkAra pratye (ke je mAnasetara sAmagrInA pratibadhdhatAavacchedaka dharmathI zUnya che) te te jijJAsA svataMtrarUpe kAraNa che. mAtra ekAda kAraNathI kArya utpanna thatuM nathI. potAnA badhA kAraNo bhegA thAya tyAre ja kArya utpanna thAya che. AthI mAnasetara sAmagrInI pratibadhdhatAthI vinirmukta hovA chatAM te te jijJAsA = agnianumitlA Adi na hovAthI tyAre dhUmaparAmarzathI mAnasa pratyakSAtmaka agnianumiti utpanna thavAnI Apattine avakAza nathI. te te IcchAne = jijJAsAne te te mAnasa pratyakSa pratye kAraNa mAnavAnuM je gaurava Ave che, te phalamukha = kAryakAraNabhAvane AdhIna hovAthI doSarUpa nathI. prAmANika = pramANasiddha gauravane koI dUSaNa nathI mAnatuM. bAkI vAstavikatAno vicAra karIe to jijJAsAvirahadazAmAM cAkSuSAdisAmagrI hota chate dhUmaparAmarzathI agninI koI paNa anumitine avakAza ja nathI raheto, kema ke tyAre tenuM koI ApAdaka = AkSepaka ja nathI. Aya e che ke dhUmaparAmarza dvArA be prakAranI agnianumini thaI zake. eka to jijJAsAuttarakAlIna ane bIjI jijJAsAuttarakAlInathI bhinna. agninI anumitsAnI gerahAjarImAM, cAkSuSasAmagrInI hAjarImAM dhUmaparAmarzathI uparokta bemAMthI eka paNa prakAranI anaimiti saMbhavatI nathI. tyAre jijJAsAuttarakAlIna agnianumiti utpanna nathI thatI, kema ke tenuM kAraNa agnianumitiIcchA gerahAjara che. tathA jijJAsAuttarakAlInabhinna mAnasapratyakSAtmaka agnianumiti paNa utpanna thatI nathI, kema ke te mAnasetarasAmagrInA pratibadhdhatA avacchedaka dharmathI viziSTa hovAthI pratibadhdha che. Ama eka paNa prakAranI agninI anumitino avakAza raheto ja nathI. (pUrvapakSa yAlu) zaMkA :adha suH / thAkSupAhisAmagrIne uparokta vaizratyAyani mAnasa pratyakSa pratye pratibaMdha mAnavAmAM Ave to smaraNecchA = sumUrSA hote chate cAkSuSAdisAmagrInI hAjarImAM smRtino udaya nahi thaI zake; kAraNa ke smRti pratyakSa nathI, paNa parokSa Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vizeSaNatAvacchedakaprakArakajAnakAryatAvicAra: 989 ndhakatve'numititvAdeH parokSavRttitevAstu iti cet ? na, tadavacchedena smRtyanyajJAnasAmagyA eka pratibandhakatvAt tajjAtivizeSasya smRtitvavyApyasyaiva yuktatvAt, tajjAtivadanyasAmagrItvAdinA prativandhakatve'pi vizeSaNatAvacchedakaprakArakajJAnajanyatAvacchekatayA siddhasya pratyakSatvasyaivAnumitI yuktatvAditi cet ? ------------------bhAnumatIkSamihAjJAnatatitA evAstu / yadi cAnumityAdeH mAnasattamupeyate tarhi susmUrSAvirahakAlInasmRtivRtivaijAtyaM tadati | na sthAt, ramate: parokSatvAt, jJAnatvavyApyajAte: vijAtIyapramAnirUpitatitvazUnyattaniyamAt / tatazcAnumityAdeH mAnAsapatyakSatvakalpanA nAhatIti cet ? lAyanAstikAstadapahastanti -> neti / tadavacchedena smRtyanyajJAnasAmagyA eva pratibandhakatvAditi / babhatsAtirahatAlIjAnumitpamitizAbdabodharamaticatuSTayasAdhAraNa tejAtyaM nopegate kintu jijJAsAvirahakAlInAnumityupamiti-zAsabodhAtmaka-mAnasapratyakSaNikAz2agatamekaM tejAtyaM svIkRtya tadassiM prati mAtAsetArajJAnasAmagyA: pratikAtatvaM kalyate / surumUrSAtirahakAlikasmRtitati cAparaM vaijAtyamabhyupagamya tadaccheihAM pati tu smatibhitAjJAnasAmagyA: pratibandhakatvaM kalpyate / tathA ca cAkSuSAdisAmagrIsamavadhAno'pi susmRrSAsatte sattpatinirAbAdhA, tasyAH smatyAnyajJAnasAmagIpratibadhyatAvacchedakajAtizUnyatvAt / ittharI smRtItarajJAnAsAmagIpativadhyatAvatdakasta jAtivizeSasya smRtitvavyApyasyaiva svIkartuM yuktatvAt nAmititvAdeH paro zItatittApatiH / na caita pratibadhya-pratibandhakamAvanditagakalpanAgauravamatiricyata iti vAcyam, tathApi tvamatApekSAyA lAghavAt / / manu jijJAsAzUnyakAlInAnumityupamiti-zAtdabodhavatilaijAtyAvihAM prati mAnasetarasA.panyA: susmUrSAtirahakAlikaramatimAgavatilejAtyAvaccheiDA pati ca mAnasAnyajJAnasAmagyAH pratibakatvamitta kalpanApekSayA bhutsAvirahakAlInAnumityAdicatuSTayasAdhAraNamekameva vaijAtyamabhyupagamya tadahiche prati tajAtimadanyajJAnasAmAyA eta patibadhatA takalpanA jyAyasI, lAghavAt / tatazca matitatijJAnatvavyApyajAtimattenA'numityAdIjAmapi parokSatvamevenyotarikAmAnAmANavAAzalAmapAcikIrSato javAnAstikA vadanti -> tajjAtivadanyasAmagrItvAdinA pratibandhakatve = pratibandhakatAhIkAre api vizeSaNatAvacchedakaprakArakajJAnajanyatAvacchedakatayA = vizeSatAvatchedako rAsA prakArastajjJAnaniSThA yA janakatA talipitAlA janyatAcA avacchedakatvena sindasya pratyakSatvasyaiva anamitau = anumitpamityAdau yuktatvAt / vizeSaNatAvacchedakAkArakazAnajanya che. mATe anumiti, upamiti, zAbdabodha ane smRtithI bhinna jJAnamAM eka jAtivizeSanI cAkSuSAdisAmagrInA prati thatAa vacchedakasvarUpe kalpanA karavI paDaze. tathA nadavachedana arthAt tAdazAtivizeSAvacchinna pratye cAkSuSAdisAmagrIne pratibaMdhaka mAnavI paDaze. AvuM thAya to to anumititva Adine pANa parokSa jJAnamAM rahenAra dharma tarIke mAnavA paDaze. anumitine mAnasa pratyakSa mAnavAmAM Ave to jijJAsA vinA utpanna thanAra anumiti, smRti AdimAM cAkSuSAdisAmagrI pratibadhdhatAivacchedaka anugata jAtivizeSa rahI nahi zake, kAraNa ke jJAnavavyApya eka ja jAninA Azraya vijAtIya na hoya, smRti nirvivAdarUpe parokSa jJAna ja che. tethI tagata jJAnatvavyApya jAtinI Aya evI anumiti vagere pAsa mAnasa sAkSAtkAra svarUpa banavAnA badale parokSa jJAnAtmaka ja barna jaze. smRtitvavyApya ativizeSanI 9panA - navyanAsti samAdhAna :- na, tadaH / nA, ame te te si pachI thanAra smRtithI bhinna zAnamA vishessnokhii|2 zaye chIme tenAthI avacchinna = viziSTa jJAna pratye smRtibhinna jJAnanI sAmagrIne ja pratibaMdhaka mAnIe chIe. arthAt smRti be prakAranI hoya che. smaraNaIcchA pachI thanAra ane tenA vinA thanAra. je smRti jJAnecchA vinA thAya che. temAM ame eka jAtivizeSa (A) no svIkAra karIe chIe ke je RtvinI vyApya = nyUnavRtti che ane tadavacchedana = darzitAtivizeSaviziSTa sarva pratye smRtibhinnajJAnanI sAmagrIne pratibaMdhaka mAnIe chIe. mATe jyAre smaraNaabhilASa ane cAkSuSAdisAmagrI banne eka sAthe hAjara hoya tyAre uparokata jAtivizeSazUnya jijJAsA uttarakAlIna smRtino udaya thaI zake che, kAraNa ke te cAkSuSAdi sAmagrInA pratibadhdhatAivacchedaka dharmathI zUnya che. A rIte mAnasa anumiti, upamiti, zAbdabodhamAM anya eka ativizeSa (B) no svIkAra karI tadavacchinna = B viziSTa sarva pratye mAnasetarajJAnanI sAmagrIne pratibaMdhaka mAnavAthI tathA jijJAsAvirahakAlIna smRtimAM jAtivizeSa (A) no svIkAra karIne A viziSTa sarva smaraNa pratye smRtibhinnajJAnasAmagrIne pratibaMdhaka mAnavAthI badhuM saMgata thaI jAya che, to pachI zA mATe anumitine mAnasapratyakSavilakSANa anirikana pramAM mAnavI ? atirikata anumiti pramAnA svIkAramAM trANa pratibaMdhya-pratibaMdhaka bhAva mAnavA paDe che, jyAre mAnasaanumitipakSamAM kevaLa be pratibadhyapratibaMdhaka bhAvanI kalpanA karavI paDe che. tethI spaSTa rIte amArA (navyanAstikanA) pakSamAM ja lAghava che. niSkarSa - anumiti mAnasapratyakSavizeSa svarUpa ja che. (pUrvapakSa cAlu) zaM :- tajjA. wiarsAvilIna anumiti, upamiti, zoSa- AvAgatayA smRtimA mAmA vaijayano (kramazaH B ane A no) svIkAra karavAmAM be pratibadhya-pratibaMdhaka bhAvanI kalpanA karavI paDe che. AnA karatAM ucita to e che ke A Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98ra paIIetote prathama: prANa: daotTI mamatiSatvoupAma che atra vadanti nyAyaniSNAtAH -> tadAnIM vahnimAnasasvIkAre liGgAdInAmapi mAnasApattiH / na cAcAryamata =================H lAll ----------------- jJAnarupa pratyakSataniyamo 'daNDI puruSaH' ityAdisAkSAtkAre prasinda eva, puruSaniSThatizeSyatAjipitadaNDaniSThatizeSAgatAnirUpitAvacchedakatAladaNDatvA'sAkSAtkAre 'daNDI puruSaH' itisAkSAtkArAnudayAt / 'parvato vahimAn' ityAAlumiterapi svanirUpitaparvataniSlavizeSyatAnirapitadahananiSThavizeSaNatAvacchedakatahitvapakAraNa 'vahivyAyadhUmavAn parvataH' ityAkArataparAmarzajJAna jayatvAtpratyAkSatvameva / anumityAdeH parokSatte vAhazaniyamabhAiprasaha eva bAdhaka iti na pramANAtatarasindiriti jUtAnAstikAtUtam / atha vizeSaNatAtacchedakaprakArakajJAnasya viziSTataiziSTapAtagAhijJAnatvAcchihAM pratyayeva kArANatvaM aa tu viziSTavaiziSTyapratyakSatvAvaccheihAM prati / tatazca nAnumitervizeSaNatAvacchedakaprakArakajJAnajanyatve'pi sAkSAtkAratvApatiH, kAryatAvacchedakAnaccheidAspAnApAhAtvAditi cet ? na, vizeSaNatAvacchedakAbhAvA'prakArakatve sati vizeSaNatAvaktachedakaprakArakatvena vizeSaNatAvacchedakaprakArakA viziSTaziSyAtiSayitvAvacchitAM pratyeka kAraNatve tatsaMzaye'pyanudabundasaMskArAta viziSTataziSTyAtagAhipratyakSApateH / ityatAnumititvasya mAgAsavatitvamevAbharapeyamityabhiAvanAstikAbhiprAyaH / 34 $faq - talat-II HIosaCIATIL.Io raat ri saCii fmailes/dolorter of II, bhogAnyamAnasaM prati cAkSuSAdisAmanyA: pratibadhakatvAt / na ca cakSurmanoyogAdivigamotaramevAmityamyupagamAlAgaM doSa iti zAhanIyam, tvaimanoyogAditigamasya kalpayitumazakyattAdityAha / tafmjAma - matisaT mama(CIVILCHIAHMmeol (kriopaIologico: 1 of clotel djthe bhogaviSayatvamiti vaktavyam, candanAdivalapaparityapare | 32 vaddo cAyanabUtA: -- taddana = dAmartytaparAmarzaDaAIdeto radDAne vahaofsasvAre jilInAM = TILI-oritt-cludioti art ofsApati: = HIofsasAkSaICHDIRNottara(CIL :, 'lo'ILIKAmavaan parvata' itijJAnalakSaNasajJikarSaNa bahAvita dhUmAdApi satvAt / na ca AcAryamate = lihopcAreya jJAnamAM eka ja jAtivizeSanI (2nI) kalpanA karavAmAM Ave ane tadavacchinna = ZviziSTa sarva pratye najAtimAna (= Z viziSTa) jJAnathI bhinna jJAnanI sAmagrIne ja pratibaMdhaka mAnavAmAM Ave, kAraNa ke Ama mAnavAmAM kevaLa eka ja pratibadhdha-pratibaMdhaka bhAvanI kalpanA karavI paDatI hovAthI lAghava che ane tenAthI ja badhI ghaTanAo saMgata thaI jAya che. paraMtu Ama mAnavAmAM navyanAstike atirikta anumini pramAno ane tamUlaka svataMtra anumAna pramANano svIkAra karavAnI Apatti Avaze. AnuM kAraNa e che ke parokSa evI smRtimAM rahenAra jJAnatvavyApya (2) jAti anumitimAM to ja rahI zake, jo anumiti pANa smRtinI jema parokSa jJAnasvarUpa hoya. jJAnatvavyApya eka ja Z jAtino Azraya hovA chatAM smRti parokSa ane anumiti mAnasa pratyakSasvarUpa hoya te banI ja nA zake. mATe anumitine pratyakSa vilakSANa svataMtra pramA mAnavI paDaze. samAdhAna :- viro. jijJAsAvirahakAlIna anumiti, upamiti, zAbdabodha ane smRtimAM eka jAtivizeSa = Zno svIkAra karIne nAvacchinna = Z viziSTa sarva jJAna pratye najAtimadanya = 2 zUnya jJAnanI sAmagrIne pratibaMdhaka mAnavAmAM Ave to pAga anumitine pratyakSa vilakSANa svataMtra pramAM mAnavAnI Apattine avakAza nahi rahe. te A rIte - 'daMDI puruSa' AvA sAkSAtkAramAM vizeSa che puruSa, vizeSAga che daMDa tathA vizeSAgatAavacchedaka che daMDava. jene daMDatvanuM bhAna nathI tene kyAreya pAga 'daMDI puruSa' evo sAkSAtkAra nahi thAya, kema ke viziSTanA (daMDaviziSTa daMDanA) vaizisyanuM (puruSamAM) avagAhana karanAra pratyakSa pratye vizeSAgatAavacchedakaprakAraka jJAna kArANa hoya che. vizeSAgatAavacchedakaprakAraka jJAnanuM janyatAavacchedaka viziSTavaizizcapratyakSatva che. vizeSANatAavacchedakIbhUtadaMDavaprakAraka jJAnathI janya hovAnA lIdhe jema 'daMDI puruSa' evuM viziSTavaiziphyuavagAhI jJAna pratyakSAtmaka che te ja rIte agnitvaviziSTa agninA vaizidhyanuM parvatamAM avagAhana karanAra "agnimAna parvata' AvI anumiti pANa vanirUpitavizeSAgatAavachedakIbhUtaagnivaprakAraka 'agnivyApyadhUmavAna parvata' AvA parAmarzajJAnathI janya hovAnA lIdhe pratyakSAtmaka ja siddha thaze nahi ke parokSAtmaka. vizeSAgatAavacchedakaprakArakajJAnajanya hovAnA lIdhe anumitimAM tenA kAryatAavacchedaka pratyakSano apalApa karI nahi zakAya. 'agnimAna parvata' A anumitimAM vizeSya che parvata, vizeSaNa che agni, vizeSAgatAavacchedaka che agnitva - A to nyAyanA prAthamika abhyAsIne pAga khyAla AvI jAya tevI vAta che. Ama anumiti pAga mAnasapratyakSAtmaka ja siddha thAya che. (pUrvapakSa samApta) (anumitino mAnasapratyakSamAM aMtarbhAva azakaya - maiyAyika : uttarapakSa :- maMtra 1 uparokana navyacArvAkamatanA pratikAramAM nyAyaniSaNAta gautamIya vidvAnonuM evuM kathana che ke dhUmaparAmarza pachI thanAra agnijJAnane je mAnasa pratyakSa svarUpa mAnavAmAM Ave te hetu vagerenuM pANI tyAre bhAna thavAnI Apatti Avaze; kArAga Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mAnasAnumitau ucchRGkhalopasthityApatiH 983 iva tatra tadbhAnamAtre iSTApattiH, evamapyucchRGkhalopasthitAnAM ghaTAdInAM tatra bhAnApatteH / na ca taddharmika- tatsaMsargakataddharmAvacchinnavyApyavattAjJAnAtmakaparAmarzAdirUpavizeSasAmagrIvirahAt na tadApattiriti vAcyam, sAmAnyasAmagrIvazA -- bhAnumatI hitalaiGgikabhAnavAdivaizeSikamatopaSTambhakodayanAcAryamata iva tatra = dhUmAdiliGgakaparAmarzajanvahamAnasapratyakSe tadbhAnamAtre = kevalaM dhUmAdimAnAdhikaro iSTApatiH, svIkiyate codayanAcAryamate 'vahinyApyadhUmavAn parvata:' itiparAmarzAnantaraM 'vahilyApyadhUmavAn parvato vahimAn' ityAkArAnumiti: / dhUmasya cAkSuSatvejape yathA''cAryamate parokSAnumitiviSayatvamabhyupeyate tathaivAsmahAye tasya mAnasAnumitiviSayatvamapyupapatsyate / na cAcAryamate itAlumite: parokSatvamapyApadyeteti zaGkanIyam, cAkSuSAnAM dhUmAdInAmacAkSuSAnumitigocaratvAMze eva dRSTAntasyAbhitapretatvAditi nAstikai: vaktavyam, evaM = jJAnalakSaNasatrikarSabalAt dahanamAnasAnumitau liGgAvagAhanasyeSTApatitayopagame api ucchRGgalopasthitAnAM = svAtaMtryeNopasthitiviSayIbhUtAnAM udAsInAnAM ghaTAdInAM tatra = dahanAnumitau bhAnApatte:, dhUmAdivat teSAmapi dahanAnumityavyavahitaprAvakSaNAvacchedenopasthitatvAt / tatazca 'vahivyApyadhUmavAn parvato vahimAn' itivat 'parvato vahimAn ghaTa'ce 'tyAkAra kAnumitirapi syAditi abhinavanAstikaM prati naiyAyikatakavyam / navyacArvAkazaGkAmapAkartumupanyasyati - na ceti vAcyamityanenAnveti / tadarmika- tatsaMsargaka-tadarmAvacchinnavyApyavatAjJAnAtmakaparAmarzAdirUpavizeSasAmagrIvirahAt = parvatapakSaka-saMyogasaMsargaka-ghaTatvAtaccheijhapratiyogikalyAzimavaiziSTyAvagAhijJAnasvarUpaparAmarzAtmakavizeSasAmagrIvaikalyAt na tadApatiH = dahanAsumitA ghaTAdibhAnaprasaGgaH / na caivaM dahanAnumitau dhUmAderapi bhAnaM na syAt, 'parvato vahivyApyadhUmavAli 'tiparAmarze parvatapakSaka-saMyogasaMsargaka-dhUmatvAvaccheiAvyApyatAzrayavatAbhAnavirahAditi zaGkanIyam, mAnasadahanAnumitijanakaparAmarzaghaTakatvAt pakSa-sAdhyatAvacchedakasambandhAdivat tadbhAnopapate: / na caitamapi 'parvato nahivyApyadhUmavAn pazte'tiparAmarzasya ghAvagAhitvena tadutarAnumitau ghaTamAnApatistadavasthaiveti vAcyam, tasvAnalAnumitijanakaparAmarzaniSThakAraNatAvacchedakatAnAzrayatvAt dhUmAdestu paramparayA dahanAnumitikAraNatAvacchedakatvena dhUmAdereva kA bhAnAditi jayanAstikAkUtam / nyAyaniSNAtAstatpratikSipati -> sAmAnyasAmagrIvazAt = ghaTagocarajJAnalakSaNasanikarSajopasthitibalAt dahanAnumitau tadApateH = ghAdimAnasApateH / tadA ghaTatvAvaccheAvyApyavatAparAmarzatiraheNa mAstvanumitisvarUpaM ghaTamAnasaM, kintu ghaTagocaraM mAnasasAmAnyaM tu durvArameva, jJAnalakSaNasatrikarSeNa ghaTopasthite: mAnasasAmAnyasAmamyAH satvAt pratibandhakavirahe sAmAnyasAmagrIsatte sAmAnyakAryavilambasyAnyAsyatvAt / na hi tadAnapratibadhaka: kazcidasti tadAnIm / ghaTAnumitilakSaNamAnasavizeSasAmagItirahe'pi ghaTopanItabhAnarUpAyA ghaTamAnasasAmAnya sAmanyAH satvena 'vahivyApyadhUmavAn parvato tahimAn ghaTazcetyevaM ghaTamAnasasAmAnyApatistu 'vahi ke 'agnivyApyadhUmavAn parvata' evA jJAnalakSaNasannikarSa dvArA te jJAnamAM agninI jema dhUma paNa upasthita che. AthI ja agninI jema dhUmanuM paNa agniviSayaka anumitimAM bhAna mAnavAnI Apatti Avaze. ahIM evI dalila nAstika kare ke --> 'anumitine pratyAvilakSaNa pramA tarIke mAnanAra udayanAcArya jema 'agnivyApyadhUmavAn parvataH' evA parAmarza nizcayathI utpanna thanAra anumitino 'agnivyApyadhUmavAn parvata agnimAn' Avo AkAra mAnIne anumitimAM liMgabhAna mAne che tema anumitine mAnasapratyakSasvarUpa mAnavA chatAM temAM kevaLa hetunuM bhAna mAnavAmAM amane paNa koI vAMdho jaNAto nathI, paraMtu ITApatti ja che. madha bhAvatuM hatuM ne vaidya anupAna tarIke/davA tarIke levAnuM kIdhuM - enA jevuM A thayuM.'' <~~ to te barAbara nathI. AnuM kAraNa e che ke anumitine mAnasapratyakSa mAnavAmAM kevaLa hetunA ja bhAnanI Apatti anumitimAM nahi Ave paraMtu sAdhya, hetu, pakSa vagerenuM ghaTaka na hoya tevA svataMtrarUpe je ghaTAdi padArtha dhUmaparAmarzasamaye upasthita haze te badhAnuM paNa mAnasa anumatimAM bhAna thavAnI Apatti Ayaze. tethI 'agnivyApyadhUmavAn parvatI ghaTava' sevA parAmarzathI 'agnivyApyadhUmavAn parvataH agnimAn ghaTazra' avI anumiti thavAnI Apattino parihAra nAstika matAnusAre thaI nahi zake; kAraNa ke anumitinI avyavahita pUrvakSaNe jJAnalakSaNasannikarSathI agni ane dhUmanI jema udAsIna ghaTa paNa hAjara ja che. na ca taddha / athAva mATe nAsti tatpakSa tatsaMsargaH tadbharbhAvavyApyavattAjJAnasvapa parAmarzAtmaka vizeSasAmagrI mAnasavizeSanI janaka hoya che. jo ghaTanuM anumitimAM bhAna karavuM hoya to ghaTatvAvacchinnavyApyavattAavagAhI parAmarzAtmaka vizeSasAmagrI hovI jarUrI che. parvatamAM sAdhyarUpe agnino bodha karAvanAra dhUmaparAmarza hote chate parvatapakSaka saMyogasaMsargaka ghaTatvAvacchinnavyAkhavattAnA bhAnasvarUpa parAmarza na hovAthI mAnasa agnianumitimAM ghaTanuM mAnasapratyakSa thavAnI Apatti nahi Ave. vizeSasAmagrInI gerahAjarImAM kAryajanma zakya nathI <~~ to te paNa nirAdhAra vAta samajavI. AnuM kAraNa e che ke parAmarza to - Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 988 vyAgAloke prathamaH prakAza: * punarmAtAsAnumitizakA * ttadApatteH / na ca ghaTamAnasatvasya parAmarzA dipratibadhyatAvacche dakatayA na tadA tadApattiH, paTa mAnasatvAderapyucchRGsalopasthitapaTAdibhAnavAraNAya tatpratibadhyatAvacchedakatve'nantapratibadhya-pratibandhakabhAvakalpanApatteH / atha bhogaparAmarzajanyabhinnajJAne jAtivizeSa svIkRtya tadavacchinnamAnasaM prati tajjAtIyAnyajJAnasAmagyAH pratibandhakatvAt na tadAnIM vahItarajJAnApattiriti cet ? na, mAnasatvasyaiva tatprativadhyatAvacchedakatvaucityAt / na ------------------bhAnumatA ------------------ gAyadhUmavAn parvato ghara ve'tiparAmarzAnantarakSaNe duriveti nUtananAstikaM prati pApitavatanyam / na ca astu tarhi parAmarza eva ghaTasya tA bhAno pratibandhaka iti ghaTamAnasatvasya = svatannopasthitaghatamAnasapratyakSatvaraNa parAmarzAdipratibadhyatAvacchedakatayA = dhUmAdiparAmarza-sAhazyAjJAna-padajJAnaniSA pA pratibandhakatA tarUpitApA: pratibadhyatAyA :avacchedakatagA na dahanAmityAdau tadApatti: = ghatamAnaprasaha iti jutAlaukAgatiH: zaThanIyam, tathApgucchahalopasthitapadAdestA bhAnApaterduritvAt / na ca paramAnAsatvAdarapi dhumaparAmarzapratibadhyatAvacchedakatvamastiti nocchavalopasthitapalAdimAnApatiriti vAcyam, paTamAnasatvAderapi dahanAnumityAdI ucchRkhalopasthitapaTAdibhAnavAraNAya tatpratibadhyatAvacchedakatve = dahanAdisAyakaparAmarzAdinirUpitapratibadhyatAyA avacchedakatvastIkAre anantapratibadhya-pratibandhakabhAvakalpanApatteH, anantAnAM ghaTapaTa-taTa-kATa-zakara-lakuda-mukuda-bhAta-halAdInAmudAsInAnAM parAmarzAdikAle svAtakAroNopasthitisammavAt / kita gharadahanobhagAnumitijanakaparAmarza-ghaTaviziSThadharmitaparAmarzAdisthale vyatirekabhicAro'pi durvAra eva / tAtparAmarzAbhAvaviziAdatatatparAmarzatvena pratibandhakatte ca sutarAM mahAgauratam / tatazcaitAhazamahAgauratagastakalpanApekSAgA'numitittAdeH parokSatatitvakalpaneta jyAgasItyabhiAvalokAyatikaM prati vyAyaniSNAtatakAlayam / tAnAstikazAmupadarzayanti -> atheti cedityanAsyAnvayaH / amititvasmAnAsatvabyApyatvakalpona bhogaparAmarzajanyabhijJAne = sukha-tArakhAnyataramAnasasAkSAtkAralakSaNabhoga-parAmarzajanajAnamAlAM mimo mAnasasAkSAtkAre jAtivizeSaM = vaijAtyaM svIkRtya tadavacchinnamAnasaM = moga-parAmarzajajJAnAntamAnasamAgatilaijAtyAvacchir3AM prati tajjAtIyAnyajJAnasAmagyA: = tAhazataijAtyaviziSTajJAnetarajJAnAsAmanyA: pratibandhakatvAt = asamamiLavyacArvAkai: pratibadhatatvakalpanAt na tadAnIM = dhUmalir3akaparAmarzAntavAhitotaratAle vahItarajJAnApattiH = dahAbhimA-ghara-padAdInAM mAnasatvapasaktiH, tamAnase prokavaijAtyaviziSTajJAtarajJAnAsAmagIpratibadhyatAvacchedakasya tejAtyasya satvAt / tatazcAnumititvasya mAnasasAkSAtkAratatitvamevAstviti cet ? vyAganiSNAtAstalirAnti -> neti / anumititvamA mAnasatvabyApyatvaM, moga-parAmarzajetarajJAne jAtya, jAtyA-yagAnyajJAnAsAmanyAzca tadavacchinna prati pratibandhakattamityevaM kalpanAgitagApekSayA'mitermAjasattama mAnasavizeSanuM kArAvA che, nahi ke mAnasa sAmAnyanuM. mAnasAmAnyanuM kAraNa to padArthanI upasthitimAtra che. AthI ghaTamAnasavizepanA kAragIbhUta parAmarzano abhAva hovA chatAM ghaTamAnasanI sAmAnya sAmagrIthI dhUmaparAmarzottarakAle mAnasavizeSAtmaka agnianumitinI sAthe ghaTanuM sAmAnya mAnasapratyakSa thavAnI Apatti durvAra banaze. ghaTamAnasa pratye agnianumitijanaka parAmarzane pratibaMdhaka mAnIne pAra nAstika chUTI zake tema nathI, kAraNa ke ghaTanI jema paTa, naTa, bhaTa vagere anaMtA padArthonuM svataMtra bhAna parAmarza samaye saMbhavita hovAthI agnianumiti samaye te badhAnA bhAvanuM nivAraNa karavA agnianumitijanaka parAmarzane te badhAnA bhAnana pratibaMdhaka mAnavo paDaze. arthAt paTamAnasatva, naTamAnasatva, bhaTamAnasatva vagere anaMtA dharmone dhUmaparAmarzanA pratibadhdhatAavacchedaka mAnavA paDaze. AvuM mAnavAmAM to anaMta pratibadhdha-pratibaMdhaka bhAvanI mahAgauravagrasta kalpanAno bhAra AvI paDatAM tenI nIce bicAro nAstika daTAI jaze. nAsti :.. atha bho. / anumitine ame mAnasapratyakSavize5135 mInI suma-hujanyata2 mAnasasAkSA-22135 bhoga ane parAmarzajanya zAnathI bhinna jJAnamAM eka jAtivizeSano svIkAra karIe chIe ane te jAtivizeSanA AzrayIbhUta mAnasa pratyakSa pratye ame tAdaza jAtivizeSanA AzrayathI bhinna evA jJAnanI sAmagrIne pratibaMdhaka mAnIe chIe. AthI jyAre dhUmaliMgaka parAmarzanI hAjarI haze te pachInI bhAgamAM agniviSayaka mAnasa anumitimAM agnibhinna ghaTAdino mAnasa sAkSAtkAra thavAnI Apatti nahIM Ave, masenemaparAmarzano sAkAra 'agnivyApyadhUmavAn parvato ghaTazca' mAyo hoya. mAna rAga se mAnasa sAmAnya nathI to pradarzita bhogasvarUpa ke nathI parAmarzajanya jJAnasvarUpa = anumitisvarUpa. AthI ghaTamAnasa sAmAnyamAM parAmarza pratibadhdhatAivacchedaka jAtivizeSa rahI jAze. Ama mAnasAnasAmagrIthI pratibadhdha hovAnA lIdhe agnianumitimAM ghaTAdinuM bhAna = sAmAnyamAnasapratyakSa thavAnI Apatti nahIM Ave. mATe anumitine mAnasapratyakSasvarUpa mAnavAmAM koI vAMdho nathI jaNAto. to pachI zA mATe tame amArI sAthe sAMgho karI nathI letA ? vAMdho kema uThAvo cho ? * bhAnasatva bhAnasetarasAbhagrIpratimadhyatAmavarachaEBs naiyAyi :- na, mA. / nA, anumitine mAnasa sAkSara 135 mAnavAma dhAgo moTo vayo cha. rAga anumitine Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ che, tord)(cpArthaudbIoT 98 caivamanumitisAmagyAM satyAM bhogo'pi kathaM bhavediti vAcyam, bhogAnyajJAnapratibandhakatAvacchedakatayA samAnItajAtivizeSavatAM sukha-duHkhAnAmuttejakatvAt / na ca tAdRzasukha-duHkhakAle'pyanumitisAmagrIbhUtaparAmarzAdI samavAyena tadabhAvAdanumityApattiH, ------------------ #IlogHcl ------- kalpacittA mAjasatvasyaiva tatpratibadhyatAvacchedakatvaucityAt = parAmarzaghaTitasAmagInikhapitapratibadhyatAtachedakalaM kalpanamarhati / tatazcAnumiteH pramityantaratvamajapAyameta / na ca evaM = mANasAsA.naglA: mAnAsapatifold) : 7 pxre umitisAmAM satya zo: = sud- dovICINHIofsasI/IK d[2: alp $bhavet ? | (Asa maio/sA/sAmaeturderellr[, CICI ma : roruillaoloNotifsoauM ; vAvama, :doc1ro | tanamAnasametopajAgate nA tvarajJAnamiti sarterapi svIkArAt bhogAnyajJAnapratibandhakatAvacchedakatayA sukh:/sAda/ II/II/IIICIsidoruotId samajAtanAsivizeSaadi = lot1rI-II foII IIIIII IIImilitt-peoNta susva-vanAM tenaprd[ = 3xdDri deue-II tinactId: tAmavitaraNak:maansevaarsaamgshaa: mAnasattAtattiAM prati prativadhakattA gupagamAnAnumitisAmagrIsatte'pi suvAdisamavadhAne mogAOuut., 1otAmacittANaE:utlogIdYI[ CI[ ! aid (Cla uttaddAtAra pratidolibrittyeche ! pratikadhakakoTipraviSTrAbhAvapratiyogitvaM tadityapare / pratibandhakasamatadhAnakAlInakAjAta tvaM tadityanye / kAraNAbhAvAtirika-kAryAbhAvaprayojakAmAvanirUpitapratiyogittaM taditItare / zatatyanukUlatvamutajakatvamiti mImAMsa@I: / nu suvAsabhAtatiziSTAnumityAdisAmAlA mAnasatvAvaccheihAM prati pratibandhakA takalpako saravAditAle'pi parAmaryAdito'mityApatitvarita, tadAnIM parAmarzAdaH samatArona sakhAdiviziSTatvAbhAvAt / na hi samatAyena parAmarzAdI sukhAdikamupajAgate kitvAtmateti mugyAstikAzakAmapAkartumapatipati-na cete / tAdRzasukhaduHkhakAle = mogAnyajJAnAtibAdhakatAtattachedatajAlatiziSTasukhaduHkhasamavadhAko api anumitisAmagrIbhUtaparAmarzAdI samavAyena tadabhAvAt = samavAyasambandhAvacinApratiyogitAkasukha-daHkhAbhAgasatvAt, uttejakAmAlaviziSTa-pratibandhakasAvena anumityApattiH = anumityudagApatiH; upalakSANAt sukhadaHvamAnasasAkSAtkArAnupapati ca, taga sukha-taHkhAmAvaviziSTAjumityAdisAmagIpratibadhyatAvacchedakIbhUtasya mAnasattasya mAnasapratyakSavizeSa svarUpa mAnavA mAtrathI chUTI zakAtuM nathI. tyAra pachI bhoga ane parAmarza janya jJAnathI bhinna jJAnamAM vaijAnyanI kalpanA karavI paDe che ane tadavacchinna pratye darzita pratibaMdhakatAnI kalpanA karavI paDe che. ATaluM badhuM gaurava sahana thaI zake tema nathI, Avo long-cut amane pasaMda nathI, kAraNa ke bIje short-cut amArI sAme upasthita che. uparokata badhI Apattine dUra karanAra jAgIne ane mAnIto zorTa-kaTa, seIpha-kaTa ane saraLa-kaTa e che ke mAnasatvane ja mAnasetara sAmagrIne pratibadhdhatAivacchedaka dharma mAnavAmAM Ave. AvuM mAnavAthI anumititvane mAnasatvavyApya mAnavAnI paNa jarUra rahetI nathI. mAnasamAtra pratye parAmarzAdighaTitasAmagrI pratibaMdhaka hovAthI "ddhiAthadhUmavAnuM parvatA ghaTaza' evA parAmarzanA uttarakAlamAM thanAra anumitimAM ghaTaviSayaka sAmAnya mAnasapratyakSanI Apattine paNa avakAza nahi rahe. ahIM evI zaMkA thAya ke -- mAnasamAtra pratye parAmarzAdighaTita = mAnasA sAmagrIne pratibaMdhaka mAnI levAmAM Ave te parAmarzaghaTita anuminisAmagrI hAjara hote chate utpanna thayela sukha, duHkhano mAnasa sAkSAtkAra = bhoga thaI nahi zake, kema ke te parAmarzapratibadhdhatAivacchedaka dharmathI yukta che. <- to tenA samAdhAnamAM ema kahI zakAya che ke sukha athavA du:khano udaya thaye che te pachInI zALAmAM teno mAnasa sAkSAtkAra = bhoga ja thAya che, bIjuM koI jJAna utpanna thatuM nathI. - A vAta to sarva darzanakArone mAnya che. mATe bhogabhinna jJAna pratye sukha ane du:khane ubhayaanugata eka jAtivizeSarUpe pratibaMdhaka mAnavA AvAyaka che. tethI tAdazapratibaMdhakatAevacchedakarUpe prApta ubhayaanugata eka jAtivizeSarUpe sukha-duHkhane mAnasa pratye anumitiAdinI sAmagrImAM rahela pratibaMdhakatAmAM uttejaka mAnIne mAnasamAtra pratye vaijAtyaviziSTa sukhAdiabhAvaviziSTa mAnasA sAmagrIne pratibaMdhaka mAnI zakAya che. tethI parAmarzakAlamAM sukha ke duHkha utpanna thavA chatAM paNa tenA bhoganI = sukhAdimAnasa pratyakSanI anupattine avakAza nahi rahe. ahIM pharIthI zaMkA thAya ke --> "bhogAnyajJAnapratibakatAavacchedaka jAtinA Azraya sukha ke du:khanA astitvakAle pAga anumitisAmagrIsvarUpa parAmarza AdimAM to samavAya saMbaMdhathI sukha-du:kha rahetA nathI. AthI parAmarza to sukha-du:khaabhAvaviziSTa hovAthI tyAre anumitinA udayanI Apatti tadavastha raheze. ane tyAre samavAya saMbaMdhAvacchinnapratiyogitAka sukhAdiabhAvasvarUpa uttejakAbhAvathI viziSTa parAmarzAdisvarUpa pratibaMdhaka hovAthI bhoganI anupatti Avaze. baMdA TheranA Thera." <-- to tenuM samAdhAna e che ke pratibaMdhakanI koTimAM je sukhAdiabhAva uttejakAbhAvarUpe praviNa che te samavAya saMbandhAvacchinnapratiyogitA nathI, pAga sAmAnadhikarAya-kAlika ubhayasaMbaMdhaavacchinna pratiyogitAka che-evuM amane saMmata che. je AtmAmAM sukha-du:kha 2 De che te ja AtmAmAM Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 nyAyAloke prathamaH prakAza: * anumitermAnasatvakhaNDanam sAmAnAdhikaraNya- kAlikobhayasambandhAvacchinnatadabhAvasya nivezAdityadhikaM matkRtasyAdvAdarahasye / tasmAdAtmanaH pramANasiddhatvAna tasya mokSAdyasambhava iti // * bhAnumatI. satvAditi zaGkanIyam, sAmAnAdhikaraNya- kAliko bhayasambandhAvacchinnatadabhAvasya = svasAmAnAdhikaraNyakAliko bhagasambandhArtAcchelapratiyogitAkasya sukha-duHkhAbhAvasya, mAnasattAvacchejhapratibadhyatAnirUpitapratibandhakatAviziSTAnumityAdisAmagrIvizeSaNakukSau nivezAt / sukhAdijanmakAle parAmarzAdiH samavAyena sukhAditiziSyatvavirahe'pi svasAmAnAdhikaraNya-svasamAnakAlikatvobhayasambandhena sukhAdiviziSTatvena sAmAnAdhikaraNyakAlikobhayasambandhAvacchinnapratiyogitAka-sukhAdyabhAvaviziSTaparAmarzalakSaNasya mAnasapratibadhakasyA'satvAcAnumityApatirna vA bhogAnApatiH / na ca sAmAnAdhikaraNyasambandhAvacchezapratiyogitAkasu khAdyabhAvasyaita pratibandhakakukSAvutelakAbhAvavidhayA pravezo'stu kiM kAlikasamAvezeneti sAmpratam, sAmAnAdhikaraNyena vinasukhAdikamAdAya sukhAdijanmavirahakAle'pi parAmarzAdisamavadhAnAdanumityanuyApateH / na ca tarhi kAlikArtAcchellatadabhAtasyottejakAbhAvatvamastvityAre kaNIyam, caitrIyasukhamAdAya sukhAdizUnyamaitre'pi dhUmAdiparAmarzadazAyAmAlAjumityanApateH / itthasa samavAyena mAnasatvAvacchinnaM prati svanirUpitasAmAnAdhikaraNyakAlikobhayasambandhAvacchinnapratiyogitAkasukha-duHkhAbhAvaviziSTAnumityAdisAmaNyA : pratibandhakatvasiddhAvanumiterna mAnasatvamapi tu pramityantaratvameveti durvAra evaM pratijJAsaMtryAso nAstikAnAmiti naiyAyikAzayaH / "tatredaM cintyam - anumitisAmagyA mAnasaM prati pratibandhakatvasya tatadicchArUpotejaka bhedena viziSya vizrAntyA'numite. rmAnasatva eva vanyAdimAnasaM pratyapratibandhakatvakalpanayA lAghavam / tatadicchopajAyamAnabhiDo pratibadhyatAvacchedakajAtisvIkArastu parAmarzajanyabhiho'pi bhajamAna iti na taddanyAdyanumitisAmagrIkAle ucchRMkhalopasthita prAdibhAnavAraNAya mAnasatvasya tatpratibadhyatAvacchedakatvakalpanaucityenAnumiterapratyakSatvAbhidhAnaM yuktamiti / ca tajjAtyavacchinnaM pratyanugatakAraNakalpanApatiH, kAryamAtravRtijAte: kAryatAvacchedakatvaniyame mAnA'bhAvAt / kiJca vijAtIyasukha-duHkhAnAM novejakatvaM, sukhatvAdinA sAMkaryeNa tadvaijAtyA'siddheH / ------ -- ---- prAJcastu upanItabhAnasthale vizeSaNajJAna - viziSTabudyoH kAryakAraNabhAvenaivAsmAkaM caritArthatA, anumitermAnasatvavyApyatAvAde tu pakSAdermukhyavizeSyatayaita bhAnAjhAnena gatArthatA ityatirikta kAryakAraNabhAvakalpane. gauravamityAhuH / vastutastu - anumitermAnasatve ekatanyanumitikRto'pi dvitIyatadApatiH, pratyakSasya siddharApratibadhyatvAt / na ca pratyakSAntarasyA'tathAtve'pyananyagatyA'numitirUpapratyakSasya siddhipratibadhyatvAjJAyaM doSa iti vAcyaM, 'sukhavyApyajJAnavAni 'tyAdiparAmarzajanyAyAM 'sukhatAnAtme' tyAdyanumitau vijAtIyAtmamana:saMyogajanyatAvacchedikayA sAMkaryA mAnasatvavyApyAnumititvajAtyasiddheH / yattu upadarzitAlumitau saMnikarSaniyamyalaukikaviSayatAyAH sambhavena 'sAkSAtkaromI 'tipratItyApatiriti <- tanna, saMnikarSajanyasaMzayasAdhArANayena laukikAnyaviSayatAyAH 'sAkSAtkaromI' tidhIpratibandhakatA'kalpanena taddoSAnavakAzAt, upadarzitAnumitau laukikA'laukikobhayaviSayatAyAH svIkArAt / laukikaviSayatAvannizcayatvenaiva 'sAkSAtkaromI' tidhIhetutvam / nizcayatvaM ca tadadbhAvaprakArakatvA'numititvobhayAbhAvavatve sati tatprakArakajJAnatvamato nA'yaM doSa ityapi kazcit / " <- ityevaM adhikaM matkRtasyAdavAdarahasye = mahopAdhyAya - nyAyavizAstraracita-madhyamaparimANasyAdavAdarahasyAbhidhAne prakaraNe vartate / tatvamatratyaM tadupari matkRtajayalatAyA boddhavyam / "nanvAtmaiva nAsti tadgrAhakapramANAbhAvAt, pratyakSasya tatrA'prasarAt, anumAnAgamayozcApramANatvAditi kasya mokSaH ?" (pu. 84) ityAdinA yatpUrvamupakrAntaM tat prakaraNakAra upasaMharati tasmAt = anumAnAderapi pramANAntaratvAt anumAnAdigamyasya AtmanaH pramANasiddhatvAt, na tasya mokSAdyasambhavaH iti / parAmarzAda rahe to te sAmAnAdhikaraNya ane kAlika ubhayasaMbaMdhathI uttejakIbhUta sukhAdithI viziSTa banI javAthI sAmAnAdhikaraNyakAlikobhayasaMbaMdhAvacchinnapratiyogitAka sukhAdiabhAvathI viziSTa parAmarzadirUpa pratibaMdhaka hAjara na rahevAnA lIdhe sukhAdikAlamAM parAmarzAda hote chate paNa bhoganI = sukhAdisAkSAtkAranI anupapattine avakAza raheto nathI. jyAre caitramAM samavAyasaMbaMdhathI sukha yA du:kha na rahe tyAre caitrasamaveta parAmarzAdi kAlikasaMbaMdhathI sukhAdiviziSTa banavA chatAM sAmAnAdhikaraNya-kAlikaubhayasaMbaMdhathI sukhAdiviziSTa na hovAthI tAdazobhayasaMbaMdhAvacchinnapratiyogitAka rAkhAdiabhAvaviziSTa parAmarzAda banI javAthI tyAre caitrane bhoganI Apatti ke anumitinA udayanI anupapattine avakAza raheto nathI. A badhI carcAno phalitArtha e che ke anumiti mAnasapratyakSasvarUpa nathI paNa svataMtra prayAtmaka che. A viSayamAM adhikanirUpaNa meM banAvela (mahopAdhyAya yazovijayajI gaNivare racela) madhyamaparimANavALA Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * jJAnasya parapakAzyatvavAdArarama: 9819 'nanu' yuktamuktamAtmA pramANasiddha iti, yattu svasaMvedanapratyakSamapyatra pramANamityuktaM tatkathaM saGgacchate ? jJAnasya svasaMviditatvA'siddheH / na ca sarvajJAnAnAM 'ghaTamahaM jAnAmI' tyAdyAkAratvAt pratyakSeNaiva svaviSayatvasiddhiH; tatra jJAne ghaTaviSayatvagrahe'pi svasya jJAnaviSayatvA'grahAta, svasya svAviSayatvena svaviSayatvAviSayatvAt, anyathA 'ghaTajJAnajJAnavAni' tyAkAraprasaGgAt / ------------------bhAnamatA - - - - - - - - -- - - - - - - - - vAdAntaramAradhakAma upakramate -> nanviti / sagotyate ityanenAsvArage (pa. 166) uttarapakSa iti halataramatadheyam / yuktamuktapAtmA pramANasinda iti pAdapasArikAnyAgena stakaluSitAzayaM prakalayati tAnuvAdI -> yattu pUrvaM api vAhapatyagapratyakSAdeta sihagatyAtmA (pa. 992) ityAdinA svasaMvedanapratyakSaM = :ahaMpratyayapratyakSa apyatra = :Atmani pramANamityuktaM tat kathaM sacchate ? aa cAhapatyagasaMvedanAdeva tatsitiriti vAcyam, ahaMpatyAlA pratyakSatvA'yogAt, indrigatvenendreigajanyajJAnasgata pratyakSatvAt, ahaMpratyayaM prati mAsa: mAsttena kAraNatvAlA tasA pratyakSatA / ata evAtmA tana pratyakSattavyapadezamA, pratyakSajJAnaviSayatagata viSayasya pratyakSattalapadezAt / atha svAtirikajJAnaM vinApi tasNA'parokSatvena pratibhAsanAtpratyakSattamiti cet ? kiM tat pratibhAsA ! svapatIto gApAro vA citdapAraNa sattA tA ? iti timalavikalpagAmalamupatiSThate / nAzo'navAH, karmaNIta svAtmani vyApArAnupalammAt / nApi ditIyo malaH, svata: prakAzA'yogAt / ata eva na stasaMviditajJAnaviSayattenApi tathAtvam, jJAnasya svasaMviditatvA'sindeH, sindau tA pramANAtaravaprasaGgAt / na ca sarvajJAnAnAM kartatvakarma ta-vigAttalakSaNagiputItiSaNakaratA 'ghaTamahaM jAnAmI'tyAdyAkAratvAt pratyakSeNaiva jJAnasya raviSayatvasindiH = jJAnagocaratatvaprasidiH / upalakSANAt stApalatiSayakatvasidicetyAtmanaH svasaMvedanapratyakSAttamanapAyameva / tagAtmA kartatvena, kolakAtalA, jJAnaM ca kripAtvena bhAsate / ato jJAta-hogasvaviSayaM jAnamanubhUyate iti miputIpratyakSatAdimata samyaka, tara gharamahaM jAnAmI'tyAkAre jJAne ghaTaviSayatvagrahe'pi = ghaniSThajJAnatirapitaviSayatAvagAhano'pi svasya-nirutajJAnAspa 'gharamahaM jAnAmI'ti jJAnaviSayatvAgrahAt / yA hetumAha -> svastha = nirutajJAAraNa svAviSayatvena = svA'gocarakatvena svaviSayatvAviSayatvAt = svatatitiSagatAnavagAhanAt ghaTajJAna-taviSayakajJAnAloramespAsiddhiH / tatvacintAmaNyAloke jayadevamizreNApi 'ittamahaM jAnAmIti jJAnamAdizyoka-> 'bAvasAgasya nAcamAkAra: kintu anuvyavasAyasya / tathA ca tadAkArakasya tarUpa vastuto jJAtAtiSasvArthagocarataM jJAnI viSayo na tu svasya jJAnavyavasAgIya TiSayatvamapi, yena jJAnAvarakalpAgauratasahatataM satpatipakSAM pramANaM staprakAzaM nirvaheta, stasya svAviSayatvena svtissgaa'vissytvaat| na ca svamapi svagocaraH tathA satyAnyonyAzrayaH, svaviSayatte sinde gauravasahakataM jJAnagocaratAgAhakaM stapakAzatAyAM pratyakSa pramANIbhaveta, tena ca mAnoja svaviSamatAsindirityartha: <- (ta.ciM.A.pa.vaM.pa. 196) iti / vipakSabAdhamAha -> anyathA = 'gharamahaM jAnAmI'tyAkAratajJAnAspa ghaTajJAnaviSayakatvAbhyupagame 'ghaTajJAnajJAnavAn ahaM' ityAkAraprasAt / evaM na tena svAzrayaviSayatvasidiH taga jJAne ghaTaviSayatvagrahe'pi ghaTajJAnAzrayaTiviSayatA'navagA---- - -- - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - -- -- - syAdvAdahasthamAM jovuM. Ama vilakSAga anumiti pramAnA karANasvarUpe svataMtra anumAna pramAANanI siddhi thAya che jeno viSaya AtmA bane che. Ama AtmA pramANasiddha hovAthI teno mokSa vagere pAra ghaTI zake che. (pRSTha 85 thI zarU thayela nAstikanA pUrvapakSano uttarapakSa yArga) jJAnanI svapradhAzatAnaM jaM'na - hIrdhapUrvapakSa naiyAyi :- nanu yu: / sAdAhI 'mAtmA prabhAgAsindra' me thana yu te yuktisaMgata . paraMtu mAmAnI sindri mATe je pUrve svasaMvedanapratyakSane = ahaMpratyayasaMvedanane pramANe kahyuM (juo. pR. 112) che te kevI rIte saMgata thAya ? kema ke "jJAna svayaMnihita = saza -vAtAsina cha. zAhI thevI zaM. 12vAmA bhAve -> 'pratyezAna sva::135 jiyA, rbha = viSaya bhane u = svAzrayAniTIna 27. sAthI sarva zAna 'ghaTamahaM jAnAmi' yA mAre utpanna yAyace. 'I ghaTane jANuM chuM.' e jJAnano viSaya hovAthI ahamartha = huM = AtmA pAga pratyakSa kahI zakAya che.' <-- to te barAbara nathI, kAraNa hai 'ghaTamahaM jAnAmi' mA zAnathI ghamaito zAnaviyatA, mAna yAyace, paraMtu zAna athavA mAtmAmAnaviSaya-numAna yatuM nathI. AnAthI spaSTa thAya che ke jJAna svayaM tathA teno Azraya - A banne teno viSaya banatA nathI. AthI uparokata jJAnamAM ghaTanI jema jJAna ke AtmAmAM jJAnaviSayanAnuM evagAhana thatuM nathI. jo ghaTanI jema jJAna ane AtmA pAga jJAnanA viSaya hoya to jJAnano uparokta mArobAnA mahale 'ghaTajJAnajJAnavAn ahaM' Ayo mAra Doya. paraMtu mApo mAra Doto nathI. mATe 'pratyena triI vi55 1 . Ano uttarapakSa pRSTha 166 upara zarU thAya che. Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 988 vyAyAlo prathamaH prakAza: * stapatAzatAdinAM matattuSTayadyotanam * kizca'ghaTamahaM jAnAmI'ti jJAne kriyAyAH kRtervA samavAyitvalakSaNamAtmanaH kartRtvaM, parasamavetakriyAphalazAlitvaM karaNavyApAraviSayatvaM vA viSayasya karmatvaM. dhAtvarthatvaM kRtijanyatvaM vA jJAnasya kriyAtvamayogyatvAnna bhAsate iti na tAdRzatripuTIpratyakSAt svasaMviditatvasiddhiH / ----- -------------bhAtamatA - - - - - - - - - - - - - - - - - - hanAta, svasya svAzrayAviSalAkatvena svAzrayatativiSayattAgocaratvAt, anyathA 'ghadajJAnAzramazAnavAnahamilAkAraNasaGgAt / tato nAtmani svasaMvedanapratyakSa pramANatvenA''vedapitumarhati / na hi yajJAtAM gatiSagataM tat taga pramANamiti vidavatparSadi praNigAmAnaM vidaSAmAtmopahAsAga na bhavatIti vavApi dRSTaM zrutaM vA / idamatrAvadheyam - jJAnAnAM svapakAviSaye matacatuSkaM dArzanikeSu prathate / tapAya tAthAgatAnAM vijJAnatAdinAM, vditIyamandaitavedAntinAM, tRtIyaM prAbhAkarAdimImAMsakAnAM caramadha spAndAdinAm / tagAdimo jJAnAtiritaM bAhAM vastvapalapankSaNikaM vijJAnaM svaprakAzaM nAtyAtiSThate / tattva jJAnAmanAdinA vAsanAciroNopaplona gAhAgAhakAkArarUpeNa prakAzate / andaitavedAntinastu jJAnaM vividha, bahANaH svarUpabhUtaM tRtisvarUpA / vateruta:karANapariNAmarUpatvenA'nta:karANaspa jar3atvAt varjaDatvam / svarUpabhUtaM tu stamamprakAzamevamutpativinAzarahitamiti vadatta: nAmarUpAbhyAM vyAqataruNA'sya prapatasya sadasamyAM nitumazakgatvenA'nirvacanIyatA saddhirute / tatmate'vedyatve sati aparokSagatahAraviSayattayogyatvaM svaprakAzattamiti pariSkataM prAH / prAbhAkaramImAMsakAstu sarvadA jJAnamutpadyAmAnaM viSayAtmAnau prakAzagadeva prakAzate pradIpataditi tata: saviSayakavijJAnasvaprakAzatAM matyante / ata: tanmate tiSagAtmAnau tihAga jJAnaM kadApi nodeti, gadA jJAna prakAzate tadA'rthAtmAnau sahaiva prakAzete / viSayavartamAnatAdazAyAM jJAnasya viSayasahabhAta upapadyate / atItAnAgatatiSasahabhAto jJAnarapAnamAnAsidhyati / sthAndAdinastu svaprakAzavAdino vyavasAyAnugatasAgayorabhedamar3Ikatya tiSandreizasahitakarSAt prathamameta 'idamahaM jAnAmI'ti jJAnamabhyupagacchanti, parata: prakAze'natasthAnAta, jJAnAntaratalpo gauravAt lAghatasahakatamidameva pratyakSa jJAnagocarattenAnubhUyamAnaM statiSayatve paryavaspatIti teSAmAzayaH iti vakSyate / pAlikAdayaH paraprakAza-vAdijo'ndriyasikarSAt prathamaM kevalamarthagocaraM vyavasAyamanubhavabalAdamyupagamya vadatAramanunAvasAgaM vyavasAyagocaraM svIkurvAnta, vyavasAyasya svaviSayatve gauravAditi vakSyate / parata: prakAzavAghAha -> kizca sarvajJAnAnAM kartatva-karmatta-kriyAtvalakSaNatripuTIviSayattasindiruvAhatA sA'pi na cArutAmavikalAmayati 'ghaTamahaM jAnAmI'tijJAne kriyAyAH = dhAtvarthasya, etattva 'ghato bhavatItyAdiprayogAdacetanasthApi kartatvamiti vaiyAkaraNamate bobdamiti tattvacintAmaNyAlokakRt jayadevamizraH |augaapikmtN kalpAntareNAdayati -> kRtervA samavAyitvalakSaNaM Atmana: kartRtvaM ayogyatvAt = tadabodhakendrilasanikarSAbhAvAt na bhaaste| parasamavetakriyAphalazAlitvaM = dhAtvarthAnAdhikarANatte sati dhAtvarthatAvacchedakaphalazAlitvamityarthaH / AtmAnaM jAnAmI'tyAtmani :akarmatvaM mA prasAhIditi lakSaNAntaramAha - karaNavyApAraviSayatvaM tA iti jayadevamizra-rucidattamizrAdayaH / nirutaM viSayasya karmatvaM api ayogyatvAna bhAsata ityAtayaH / vaiyAkaraNAdimatenAha dhAtvarthatvaM, vyAyadarzI sarva dhAttathai katipravezAdAha -> kRtijanyatvaM vA jJAnasya kriyAtvaM ayogyatvAnna bhAsate iti na tAdRzatripuTIpratyakSAt jJAnasya svasaMviditatvasindiH, yathA 'ghataM cakSuSA pazyAmI"te vyavahArAt karaNaviSayatvamapi sihayet / tadakaM tattvacintAmaNI - vigAyA: katervA samavAmitvaM kartatvaM, parasamatakriyAphalazAlitvaM karaNavyApAraviSayatvaM vA karmatvaM, dhAtvarthatvamApada vA tigAtvam idamahaM jAnAmI'ti vyavasAye na bhAsate, tadabodhakendriyasahitakarSAbhAvAt (ta. ciM.pa.kha.pa.595) iti / hoya che' A kathana aprAmANika che. tripuTIpratyakSathI svaprahAzatvasiddhi mazadhya - naiyAyi pUrvakSa (yA) :- kizca ghaH / 1vii, bhI pAta mech| 'ghaTamahaM jAnAmi' mevA yA5 pratyakSamA sAmarthamA arjunya, ghaTamAM karmatva ane jJAnamAM kriyAnuM pANa bhAna thaI zakatuM nathI, kAraNa ke kriyAsamavAyitva athavA kRtisamAyitva e ja kartutva che, tathA parasamavetakriyAja phalazAlitva = potAnAthI bhinnamAM (kacaitra vageremAM) rahelI kriyAnuM phaLa (taMdulanika pAka vagere)nuM potAnAmAM hovApaNuM athavA rANavyApAraviSayatA e ja viSayanuM karmatva che tathA dhAtvarthatva athavA kRtijanyatva e ja jJAnanuM kriyAtva che. A traNeya uparokatajJAnajanaka cakSu vagerenA mATe ayogya che. AthI pratyakSamAM kartRtva, karmatva ane kriyAtva - A tripuTInuM bhAna na thavAthI tripuTIviSayaka praznathI jJAnamAM svasaMviditatvanI = svaprakAzavanI siddhinI AzA rAzAmAtra che. Indriyayogya viSayanuM ja bhAna Indriya dvArA thAya che. potAnA aviSayamAM = ayogyamAM IndriyanI pravRtti thAya to to IndriyathI pizAca vagerenuM pANI pratyakSa thavAnI Apatti Ave. mATe jJAtA-ya-viSayaka jJAna aprAmANika che. Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ btasAgasyA'rthamAgaviSayatvaM gar3ezamate * 980 kizcArthavipayatvenaiva jJAnasya pravartakatvaM na tu svaviSayatvenApi gauravAt / tathA cArthamAtraviSayo vyavasAya iti| api ca 'ahamidaM jAnAmI' tyatredantvaviziSTajJAnavaiziSTyamAtmani bhAsate / na ca svaprakAze tadupapattiH, jJAnasya pUrva majJAtatvena prakAratvAnupapatteH / na cA'bhAvatvA'bhAne'pyabhAvatvaviziSTabodhAt tatra vyabhicAravAraNAya ------------------bhAnumatA ----------------- parata: prakAzavAdI prAha -> kizca patatinitatirvA jJAnasya prayojanaM tathA ca arthaviSayatvenaiva jJAnasya pravartakatvaM na tu svaviSayatvenApi tavinA'pi jJAnaprayojanopapatAvaklAtvena gauravAta, svaviSayatAsvAzrayaviSamatAvagAhAsya pravatyahetutvAt / tathA cArthamAtraviSayo'ndriyasannikarSAt prathamaM vyavasAya utpadyate tadAramatulyatasArA iti / na hi gatasAgasya 'gharamahaM jAnAmI'tyAkAra: kintu anuvyavasAyasva / taduktaM tatvacintAmaNau -> pratyakSA svaprakAze pramANaM, byavasAgAnAM 'idamahaM jAnAmI'tyAkArA'sibdaH / ta caivamanubhavatirodha:, :anizcayena pratatlAdidarzanAt, gatasAgasyAviSayatvamAgamanubhUyate na tu svaviSayatvarSi, gauravaNa tasya svaviSasamAnatamA pravatyahetutvAt / anubhavo'pi 'idaM rajatami'tyAhova / na caivaM 'idamahaM jAnArma'tyanubhavApalApe upekSaNIyatA, gavasAyotarakAlaM tadapagamAt, 'idaM rajatami'tyAdilaukikAnubhavAt vyavasAyasya tadAkAratAM niSedhAmo na tvanunavasAgasya (ta.ciM.pa.vaM.pa.794) iti / parata: prakAzavAhAha -> api ceti / 'ahamidaM jAnAmI'tyA idantvaviziSTajJAnavaiziSTyaM = idaMtiSagakajJAnattatiziSTasya jJAnasya vaiziSTya Atmani bhAsate / na ca svaprakAze vyavasAye'pi tadupapati: = starUNa tAhazataiziSTrAbhAnasammata:, viSayattaM idaMpadArthasya AzrayatvamAtmanaH vizeSaNatvaM ca jJAnAstyevaM karmatvakartatva-vipAtvAdimAnamiti svapakAzavAdibhiH vAcyam, vizeSaNIbhUtasya jJAnasya ahamidaM jAjAmI'ti jJAnAt pUrvamajJAtatvena ahamidaM jAnAmI'tyA prakAratvAnupapate: / vizeSaNatvamapi vyavasAyasya tadA, yadi tatpUrva tahAnam / svaprakAze ca tadasammata: / na hi svaprakAzapakSo pUrvaM 'idaM rajatamityAdivyavasAyajJAnamupeyate, yena tadArakAlabhAtini ahamidaM rajatatagA jAnanAmI'tyAdyavyavasAye tasya bhAnaM sambhavet / tasmAdidamahaM jAnAmIti na lagatasAya: kittanugatasAga iti vyakaM tatvacintAmaNau (pa.596) / staprakAzavAdizahAmapAkartumupadarzayati na ceti / abhAvatvasyAmAtabuditehAtagA amAtatvaviziSTajJAnasAmanyAH satvAdapi nAbhAve nirvikalpakaM jAyate / ata eva gaddezenA'pi tattvacintAmaNau -> prabhAte na nirvikalpakaM, tabujhdo pratiyogyadhikaraNasAnayoH kAraNatvetA tanubhayaviziSTajJAnasAmagInigamAt' <- (ta.ciM.pa.kha.pa.822) ityuktam / tatazca pUrvaM abhAvatvAbhAne'pi abhAvatvaviziSTabodhAt = :amAtatvaviziSTAmAvaviSayakajJAnodayAt viziSTajJAnaM prati vizeSaNajJAnakAraNatAyAM bhicAra: syAt / tatra = :prabhAtatvaviziSTaviSayakabodhe tatprakArakajJAnaniSThakAraNatAyAM vyabhicAravAraNAya = kizcA0 / NI, zrImAna cha viSayavizeSamaitAne pravRtta vo bhane viSayavizeSathI hAtAne nitta 42vo - the| jJAnanuM prayojana che. AthI je vastune jJAnano viSaya mAnyA vinA jJAnanA A prayojananI siddhi na thAya tene ja jJAnano viSaya mAnavo ucita kahevAya. AvI vastu kevala jJAtavya artha ja che, jJAna athavA jJAnAzraya (=jJAnakartA) nahi. AthI jJAna pote athavA potAno Azraya svAtmaka jJAnano viSaya bane te jarUrI nathI, vyartha che, niprayojana gauravamAtra che. AthI vyavasAyajJAnasAmagrInI avyavahitottarakSAmAM utpanna thanAra prathama jJAna arthamAtraviSayaka ja hoya che. jene vyavasAya jJAna kahe che. A ja mata (=raiya vikamata) zreSTha che. * tvaviziSTavaiziSTyanumAna svapradhAzapakSe masaMlavita - naiyaayiH| * 55kSa (yA) :- api ca / vii, mI mA pAga zAlaya cha 'ahamidaM jAnAmi' sAnimA mAmAmA itvaviziSTaviSayaka jJAnanuM vaizirya bhAse che. paraMtu jo jJAna svaprakAza hoya to te svotpatti pUrve ajJAta hovAthI sva mAM prakArarUpe bhAsI naDiDe, rAta-2 zAnamA taviSaya vAna rAsa loya che. sAthI 'ghaTamahaM jAnAmi' mA na.2 ninI pUrva zAnana hovuM Avazyaka che, ke je jJAnanA svaprakAzatvapakSamAM ukata jJAnanI pUrva bhAge du:zakaya che; kArAga ke jJAnasvaprakAza-pakSamAM te jJAna ja jJAnanuM prathama jJAna che. temanA mate vyavasAya ane anuvyavasAya - be alaga alaga jJAna svIkAravAmAM nathI AvatA. mATe pUrve arthamAtraviSayaka vyavasAyajJAna ane te pachInI kSAge vyavasAyaviSayaka anuvyavasAya jJAnanI utpatti mAnavI yogya , jenA phalasvarUpe parata: prakAzavAdanI siddhi thaze. zaM:- na cA0 / amApanazAna pUrvana hAta pAya amA-vizizno = amAyano mo5 pAya, rAga abhAvanA jJAnamAM pratiyogI ane adhikaraNa jJAna kAraNa che. AthI uktabodhamAM ta...kArakajJAna pratye tadviSayaka jJAnanI kArAgatAmAM vyatireka vyabhicAra doSa prasanna thaze. A vyabhicAranA vAraNa mATe viziSTajJAnamAM te ja vizeSaNanA jJAnane kAraNe mAnavuM joIe ke je vizenuM tulyavittivedya na hoya. te ja vizeSAga vizeSyanuM mulyavittivedya kahevAya che jenA bhAna vinA vizenuM bhAna na thAya. arthAt je vizeSAganA jJAnanI sAmagrI vizeSagrAhaka sAmagrInI niyata = vyApaka hoya. ghaTanA bhAna vinA bhUtalanuM bhAna thaI zake che. Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 910 nyAyAloke prathamaH prakAza: * tullAvitiveAttasamAlocanam * samAnavittivedyabhinnavizepaNajJAnatvena viziSTabuddhau hetutvAnna dopaH iti vAcyam, yaddhi yena vinA na bhAsate tat tatsamAnavittivedyaM = tadgrahasAmagrIniyatagrahasAmagrIkamityarthaH / na ca jJAnA'bhAve AtmA'bhAnamityasti, tadabhAne'pi 'ahaM sukhI'ti bhAnasya sarvasiddhatvAt / ---------------bhAnumatI-- gatirekabhicAraparihAratate samAnavittivedyabhinavizeSaNajJAnatvena = tulyavitisaMvego yaH prakAra: takalaprakArakajJAnatvena viziSTabundau hetutvAt = kAraNatAtazyakatvAt na pradarzita: doSaH, abhAvatvasvAbhAvatalyavitivedana abhAvatvajJAnasvAbhAvatvaviziSaHjJAne'hetutvavat jAkAraNA'pyAtmatulyavititvena jJAnaprakArakajJAnasya jJAnaviziSTAtmaviSayakabodho'kAraNatvAt svapAza tasAro vAhazaM svasta zirSa bhAsinumarhatIti svata: prakAzavAdinaH tAtparyam / parata: prakAzavAdI pradarzitastapatAzavAdizahAM nirAkartumapatamate -> yadi mAtAditaM yena :bhAvatvAdinA vinA na bhAsate tat abhAvatvAdikaM tatsamAnavittivedyaM = abhAvAditalyavitisaMve:yati tadAhasAmagrIniyatanahasAmagrIkaM : amAvAdigAhatasAmagIgApakahAnasAmagrIka, bhAvAdigAhatasAmagIgApatIbhUtA abhAvatvAdigAhakasAmagIti abhAvatvAdita :abhAvAditullavilita ityarthaH / paravAnAmate'pi bhUtatvajJAnAsAbhavAt gharagAhakasAmgI na bhUtalagAhakasAmagIgApiketi ghaTasA bhUtalasamAnavitivevAvavirahAt viziSTabhUtalatiSalakaM jJAna prati ghaTajJAnarUpa kArANatA / :prabhAvattamahaM vinA'bhAvajJAnA'sAvAdabhAvatvagAhatasAmaNI amAtagAhakasAmagovyApiketi :abhAvatvasyAbhAvatulgavinivezavAdamAvatvaviziSTAmAvagocarA prati nAmAvatvajJAkAsya kAraNatA / parantu jJAnagAhatasAmagI nAtmagAhakasAmagItApitA / na ca jJAnA'bhAne = jJAnaprakArakajJAnamate AtmA'bhAnamityasti iti vaktavyam, tadabhAne'pi : sAnAtizeSaNavajJAnAvirahe'pi yAtmagocarasya 'ahaM sukhI'ti bhAnasya sarvasindatvAt / itthaM jAnAsvAtmatulyavitihAtvatiraheNa jAnAviziSTAtmaviSayaka jJAna prati jJAnabhAnasya kAraNatvAt svaprakAze 'idamahaM jAnAmIti yatasAge jAkAraNa pUrvamahAsattA prakArattAlupapatirvajalepAgiteti taulAgikAzalaH / tadataM tatvacintAmaNyAloke jayadevamizreNApi ---> mahAsabhAtatvaviziSTanoDAstadhiyaM vinApIti balamicArastathApi gayena (? pani ) vinA nabhAsate tadahIhavareta vadhIheturiti tajjJAnaM vinApi tadaviziSTabodhaH / atathAbhUte tu tadaviziSvadistAbadisApati nilama eva / na cAbhAvatvAmAgomAtA'mAnavat jJAnAbhA yAtmA'mAnamastei, rokohApi tadabodhakameva tadavodhanamastIti vizeSaNajJAnApekSA viziSaHndira gupagamyata / tathA sati jJAnA'mAne sukhAtiviziSTo'pyAtmA na bhAseta iti <- (ta..iA.pra.kha.pa.598) / nanu kartRtvAdijJAnavaiziSyamAtmani mA jAgi vyavahAraspa staviSayakajJAnasAdhyattasindau viziSTabandI vizeSaNajJAnApekSeti tata sidAnto mama tu sAkAivizeSaNa-vizeSyobhayaviSayakaM vizeSaNabudayanapekSameta viziSTajJAnamiti rAbdAntaH / tatazca jJAnavitivedha AtmA'pi taviSaya iti AtmaviSayatvaM sarvavitInAmiti ziputIpratyakSatAdhA------------------------ mATe ghaTagrAhaka sAmagrI bhUtalagrAhaka sAmagrInI niyata nathI. AthI ghaTa bhUtalanuM tuvyavinivedya nathI. AthI ghaTajJAna ghaTaviziSTa bhUtalanA jJAnamAM kAraNa bane che. abhAvanA bhAna vinA abhAvanuM bhAna thatuM nathI. AthI abhAvagrAhaka sAmagrI abhAvagrAhaka sAmagrInI niyata = vyApaka che. AthI abhAvatva abhAvanuM khulyavinivedya che. AthI abhAvatvajJAna abhAvaviziSTaabhAvanA jJAnamAM kArAga banatuM nathI. A ja rIte AtmAnuM bhAna pAna jJAnanA bhAna vinA thatuM nathI. AthI jJAnagrAhaka sAmagrI AtmagrAhaka sAmagrInI niyata = vyApaka che. tethI ja jJAna paNa Atmasuvyavinivedya che. AthI jJAnanuM jJAna pAra jJAnaviziSTa AtmAnA jJAnamAM kArAga nahi bane. ivata: pUrvamA nuna mAna na ho| ta na -mAma vizeSya'ghaTamahaM jAnAmi' mej zAna vAmAM AyA nathI. *jJAnabhAna vinA pArA AtbhAnuM lAna zadhya - parata: pradhAzavAhI: samAdhAna :- yddhi| nA mAna vinA nasatenenu samAnavittivedhayAya arthAta nA mAnanI sAmagrI anya sAmagrIna niyata = vyA5 choya-mApAtako sameta svArasame chIne, paraMtu zAnamAna yA vinApAsa 'ahaM sukhI' AvuM AtmAnuM bhAna thAya che, tethI jJAnabhAna vinA AtmAnuM bhAna thatuM nathI' A vAta tahIna che. Ama jJAnagrAhaka sAmagrI AtmagrAhakasamagrInI niyata = vyApaka na hovAthI jJAna AtmatRvinivedya nathI. mATe jJAnaviziSTa AtmAnuM bhAna karavuM hoya to zAnana mAna anivArya janaze, pakSamA Azaya . mATe jAnane vana: prAza mAnanAra bhImAsaMnA matamA 'ghaTamahaM jAnAmi' mevAnanI saMgati nlish..| * chandriyasanniharSa vinA jJAna pratyakSa charIte? - parata: praDAzavAhI * Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * jayadevamizramate pratyakSajanakaviSayatAdhotanam * 155 api ca pratyakSaviSayatAyAmindriyasanikarSasya niyAmakatvAt kathaM tadanAzrayasya svasya pratyakSatvaM ? kathaM vA pratyakSA'janakasya pratyakSaviSayatvam ? pratyakSaviSayatAyAstajanakatvavyAptatvAt / na ca saMskAra-smRtyupanItatattAdI vyabhicAraH, atItAnAgatagocarasAkSAtkArajanakapratyAsattyajanyapratyakSaviSayatAyAstathAtvAt / ------------------bhAnumatI------------ zAyAM parata: prakAzavAzAha -> api ceti / pratyakSaviSayatAyAM indriyasanikarSasya = indriya sannikarSAdaH niyAmakatvAt = janakatvAt kathaM tadanAzrayasya = indriyasabhikarSAdyanAzrayasya svasya = svAtmakapratyakSasya pratyakSatvam ? svajAkedreiyasanika dhanAzrayatvena svasya svA'viSayatvAt / pratyakSaviSayAvaniyAmakendriyasanikarSAderabhAve svaviSayatvAnupapateH, kAraNaM vinA kAryAnutpAdanAditi (ta.ciM.pra.khaM.pa.796) vyaktaM ttvcintaamnnau| atha sannikarSAdivat tadabhedo'pi viSayatAniyAmako'stu, anugamAbhAvasya tulyatvAdinyAzahAyAM parato jJAnagAhyavAdyAha -> kathaM vA pratyakSA'janakasya svasya pratyakSaviSayatvam ? pratyakSe viSayasyApi hetutvena pratyakSaviSayatAyAH = sAkSAtkArIyaviSayatAyAH tajjanakatvavyAptatvAt = pratyakSajanakatvavyA vyatvAt, pratyakSajanakatvalakSaNavyApakasyA'satvena pratyakSIyagocaratAlakSaNasya vyApyasyAbhAva: sidhyatIti na svasya svaviSayatvasambhavaH / na hi svameva svajAkaM bhavitumahIta, kAryAvyavahitapUrvakSaNe kAryAdhikaraNavidhayA'bhimate'satvAt / na ca 'so'yaM ghaTaH' ityAdipratyabhijJAtmake pratyakSa bhAsamAnAyAM tadeza-tatkAlasambandhasvarUpAyAM tattAyAM cakSurAdIndriyalaukikasahitakarSAsambhavena tatAviSayakodabundasaMskAra-tatAramatyAdita eva tadAnasyAGgIkartavyatayA saMskAra-smRtyAdhupanItatattAdau - svagocarodabundasaMskAra-smaraNAdisvarUpajJAnalakSaNasannikarSopasthApitatatAdisthale pratyakSatiSayatAyAH pratyakSajanakatvavyAgau vyabhicAra: darvAra:, bahirindriyA'sanikRSThatvena niraktacAkSuSapratyabhijJAnAtmakapratyakSA'janakatve'pi tatApAzcAkSuSapratyabhijJAnalakSANapratyakSaviSayatvAditi na pratyAkSAjanakasya pratyakSaviSayatvAnupapatiH, svA'vyApakAbhAvasya svAbhAvAsAdhakatvAditi ripudIpratyakSavAdibhiH vAcyam, AtmadharmapratyAsatyAnAzraye pratyakSaviSayatAyAH janakatvavyAzatvAditi cintAmaNikAra: (pa.796) / latAyAH tatAgocarasmRtisvarUpajJAnAtmakAtmadharmalakSaNapratyAsatyAzrayatvena tattAyAM sAkSAtkAragocaratAyA janakAcavyAptyanAzrayatvAlA vyabhicArAvakAza: iti tadAzayaH / / idamapyasat, yathAzrute sAmAnyalakSaNapratyAsatijanyapratyakSaviSaye vyabhicArAditi jayadevamizraH / idamevAbhipretya nirutAbhicAramapAkartuM parata: prakAzavAdyAha -> atItAnAgatagocarasAkSAtkArajanakapratyAsatyajanyapratyakSaviSayatAyAH = bhUtabhaviSyatiSayakaM yat pratyakSa tajanakena sannikarSaNA'jalyo yaH sAkSAtkAra: tamirapitAyAH viSayatAyAH tathAtvAt = pratyakSajanakatvavyApyatvAt / arthA'janyatvAvabodhAya alaukika 5vaMyakSa (yAsa):- api ca pra. / zAnane vaza = sva mAnavAmAM bhI ho5 the yaza bhAva cha - Indriyasannikarma pratyakSaviSayatAno niyAmaka hoya che ane jJAnamAM cazna vagere Indriyano koI paNa sannikarSa hoto nathI. AthI temAM cAkSapAdi jJAnanI viSayanA saMbhavita na hovAthI ghaTa vagere bAhya viSayonI jema jJAnanuM bahirindriyajanya pratyakSa nahi thaI zake. vaLI, A sivAya e paNa vicAraNIya che ke ghaTanI sAthe cakRsannikarSa hote chate utpanna thanAra pratyakSa pratye te pratyakSAmaka jJAna to kAraNa banI nA zake, kAraNa ke tenI kAryaavyavahitapUrvakSAge upasthiti nathI. to pachI te ghaTacAkSuSano viSaya kaI rIte thaI zake ? kAraNa ke pratyakSaviSayatA pratyakSajanakatAnI vyApya hoya che. AthI pratyakSajanakatAsvarUpa vyApakanA abhAvathI pratyakSagocaratAsvarUpa vyApyo abhAva si .DImevI zaMthA -> 'so'yaM ghaTaH' mA pratyabhizAs135 pratyakSamA 'sa' 206thI nattAnumAna sUcita thAya che. tattAno artha che tat deza-tatkAla saMbaMdha. tAza dUrastha hovAthI ane tat kAla atIta hovAnA lIdhe taddeza - tatkAlasvarUpa tattA sAthe Indriyano laukikasannikarSa saMbhavI zakato nathI. AthI tattAviSayaka uddabuddhasaMskAra athavA tattAgocarasmRtithI uparokta pratyabhijJAmAM sattAnuM bhAna thAya che. AthI Indriya sAthe asannikuTa ane uparokta pratyabhijJAnanA akAraNa evA tattApadArthamAM uparyukta pratyabhijJAnAtmaka pratyakSanI viSayatA rahI javAthI pratyakSaviSayatAmAM pratyakSajanakatAnI vyAmi vyabhicAradoSagrasta che. tethI pratyakSajanakatAnA abhAvathI pratyakSaviSayatAnA abhAvanI siddhi thaI zakatI nathI. mATe pratyakSajanaka hovA chatAM pote potAno viSaya banI zake che. mATe svaprakAzasiddhi anivArya banaze. <- to tenA samAdhAnamAM ema kahI zakAya che ke pratyakSaviSayatAmAtramAM pratyaejanakatAnI vyApti mAnavAnA badale atIta-anAgata padArthanA sAkSAtkArane utpanna karanAra pratyAttithI = IndriyasannikarSathI ajanya evA pratyakSanI viyatAne pratyakSatAnI vyApya mAnavAcI uparosa vyabhicAra hopanezanala maNe, rAga 'so'yaM ghaTaH' mA pratyamitAbha pratyakSa sattAviSayaka smaraNasvarUpa jJAnalakSaNasannikarSathI utpanna thAya che ane jJAnalakSANasannikarSa atItAdigocara sAkSAtkArano janaka hoya che. Ama atItAdigocara sAkSAtkArajanakapratyAtithI ajanya evuM pratyakSanuM vizeSAga lagADavAthI sattAmAM ukata prayAsanijanya uparyukta pratyabhijJAnAtmaka pratyakSanI viSayatA hovA chatAM paNa tAdazaprayAsattiajanya pratyakSaviSayatAmAM pratyAjanakatAnI vyAmi abhASita 2 cha.niTIpratyakSapAhI 'ghaTamahaM jAnAmi' nAvApratyakSamAna bane jAtAnumAna vAnasanipathI mAnatA Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 vyAgAlole prathamaH prakAza: lauvitapratyakSatiSayatAyAH pratyakSajanakatAsthApanam * vastuto rokikapratyakSavipayatAyAH pratyakSajanakatvavyAptatvAt tadajanake laukikasAkSAtkAraviSayatA na syAditi dRSTavyam / tenAnupadoktaniyame vidyamAnatvasAmAnyajanyapratyakSaviSaye vyabhicAravAraNAyA'janakavipayasAkSAtkAretyAdinA ------------------bhAnumatI-------------- pratyAsatyajanye tyapahAga :atItAnAgatagocarasAkSAtkArajanakapratyAsatyajatye'lApAdAnamiti dhyeyam / 'ghaTo bhati yati' = 'ghaTo vartamAnapAgabhAvapratiyogI' iti pratyakSa anutpAyalamAna bhAtiyatrajJAnAtmakajJAnalakSANapratyAsatyA bhavati jJAnalakSaNasahitakarSasvarupaM mAvighaTajJAnahI gharatvAtmavasAmAoyalakSaNasahitakarSAta, gadavA ayaM ghata: ghaTapUvirtA ghaTatvAt, etatpUrvotpahAgharavAda'lAdhanumAnAdatati / itthaM jJAnalakSaNAdisahitakarSaNAnutpAdigocarasAkSAtkArajanakatvAt pratyakSo'tItAnAgataviSayakapatyazAjanakazitAMjAyattavizeSaNatAnA titalA vAhazapratyakSIyaviSayatAyAH pratyakSAjAtattagAyattamampapagamyate parato jAnanagAhmatAtAdibhiH / tatazca tatApA: vadajAkatve'pi tatiSayatve na kazcidoSaH, 'so'yaM ghaTaH' iti pratyabhijJAtmakasya pratyakSasthA'tItagocaraNalakSajanakajJAnalakSaNasazikarSajagatvena tatAyAM pratyakSatiSalavAnAH pratyakSajanakatvA'vyApyatvAt / 'gharamahaM jAnAmi' iti pratyakSarUpAtItAnAgatagocarapratyakSAjanakapatyAsAyajAyattameta, nipudIpratyakSavAdimiH tA jJAta-jJAnayoH sAmAgilakSaNAdesasitarSopanItabhAnAnAr3IkArAt / tatazca tatpratyakSAviSayatAyAH pratyakSajAtatvavyApyatvAt pratyakSA'jAke tarimen starimesA svaviSayatA sambhavatIti paraprakAzavAdinAmAtUtam / lAgatamarupa kalpAntaramAha -> vastuto lokikapratyakSaviSayatAyAH = :alaukikAgapatyakSanisvapitaviSalatAlA: etA pratyakSajanakatvavyAptatvAt = sAkSAtkArajanakAvaniyamAt 'so'laM ghara' iti pratyabhijJAlA: tAMze'lautitattenAlautitAnyatvavirahAtaviSayatAgAH tadajanake tamAze satve'pi na vyabhicAraH / kintu pipulIpratyakSavAdimiH 'ghatamahaM jAnAmIti ghaTapatyakSasya jAta-jJAnAhAMze'galautikattAnamagupagamenA'tnautitAnyatvAt tadajanake = nirukagharapatyakSA'janake svasmin laukikasAkSAtkAraviSayatA = alaukikAnyapratyakSIyagocaratA na syAditi etaMpamApAdanaM dRSTavyam / parata: pakAzavAdI tatphalamAha -> tena = alaukikamikSapratyakSatiSalatAgA: prtykssaajnktvnilmprdrshnon| arUpa cAge tA kSatirityanenAvalaH / anupadoktaniyame = :atItAnAgatagocarasAkSAtkArajAtapratyAsatyajapapatyakSatiSayatAyAH pratyakSajanakatvabyApyatvaniyame svIkriyamANe vidyamAnatvasAmAnyajanyapratyakSaviSaye = vihAmAnAtvarUpasAmAncalakSaNapratyAsatijAgaraNa atItAnAgatagocarasAkSAtkArajanakapatyAsAvajAcaspa sakalavidyamAnapadArthagocarasAkSAtkAraspa vyavahita-dUrasthAdiSape vimAnaviSaye pratyakSajanakatvavirahe'pi atItAnAgatamottarasAkSAtkArajanakapatyAsatyajayapratyakSatiSayatAyAH satvena vyabhicAraspAditi vyabhicAravAraNAya nirukavyApyo yatItAnAgatagocarasAkSAtkAre'tisthAne 'ajanakaviSayasAkSAtkAre'tyAdinA vizeSaNe dIyamAne nathI. AthI e, pratyakSa atItAdiviSayaka sAkSAtkArajanaka pratyAsattithI ajanya che. AthI A pratyakSanI viSayanA pratyakSajanakatAnI vyApya hovAthI pratyakSanA ajanaka jJAnamAM rahI na zake. . vastu / vastusthitito satyavi5yatA = masaumitrapratyAviSayatA pratyakSatAnI yAya che. 'soya ghaTa:' A pratyabhijJA tattAaMzamAM alaukika hovAthI alaukikabhinna nathI. AthI te pratyakSanI viSayatA pratyakSanI ajanaka evI sattAmAM rAto pAga vyabhicAra nadimAye. paraMtu niTIpratyakSAhInA matamA 'ghaTamahaM jAnAmi' mA pratyakSAna, nAhi pAga aMzamAM alaukika manAtuM nathI. AthI A alaukika anya pratyakSanI viSayatA te pratyakSanA ajanaka evA potAnAmAM = svAtmaka jJAnamAM rahI na zake. pUrvota niyabhabhAM hoSa - pakSadharabhizra tena. ->ota niyamamA arthAta tInajanAgatagoyara sAmAna pratyAsatyapratyakSaviSayatA pratyakSatAnI vyApya che.' A niyamamAM eka doSa e che ke vidyamAnavarUpa sAmAnya lakSAnA prayAsatti vidyamAnanA ja sAkSAtkAranI janaka hovAthI anIta-nAmanagocara sAkSAtkAranI janaka nathI. tethI tenAthI janya saMpUrNa vidyamAnaviSayaka pratyakSa atItAdigocara sAkSAtkArajanakaprayAsattithI ajanya che. te pratyakSanI viSayatAmAM ne pratyakSanA ajanaka dUrastha vidyamAna padArthamAM pratyakSajanakatAno abhAva hovAthI vyabhicAra dopa Avaze. A vyabhicAranA vArAga mATe "atIta anAgata'nA sthAnamAM 'ajanaka'no niveza karavAmAM Ave to 'janaka gocarasAkSAtkArajanakapratyakSAsAiajanya' pratyakSanuM vizeSAga banaze. tenI apekSAe ajanakaviSayaka sAkSAtkArabhinnatvano ja pratyakSanA vizeSAgarUpe niveza karavo ucita che, kAraNa ke tema karavAmAM lAghava che ane ajanakaviSaya pratyakSa kahI dIdhA pachI koI AvazyakatA pAga na hovAthI prayAsanibhAgano nikAla karavo paDaze. Ama karavAmAM Ave to to parata: prakAzavAdIne koI phAyado nahi thAya. AnuM Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pakSadharamizravacanasamIkSaNam * vizeSaNe'natiprayojanatvAt pratyAsattibhAgamapahAyA'janakavipayasAkSAtkArAnyapratyakSaviSayatAyA eva janakatvaniyamakalpane svasyA'janakatvena svaviSayatAyAM janakatvasyA'niyAmakatvena svavipayatA na bAdhiteti pakSadharamizrokAvapi na atiH| ___ vastuto yathAzrute'prasiddhiH; paramate jJAnamAtrasyaivA'janaka viSayatvAditi ajanakavRttiviSayatAnyasA------------------bhAnumatI ------------------- ajanakaviSayasAkSAtkArajanakapatlAsarAjAlapatyakSatiSamatAmA pratyakSajanakAvayApyatvanilAma: phalita: smAt / kA cAra patlAsatibhAganiveze kisipilojatAmarita, atItAnAgatatvasthAne'janakatvanitezetIta ttpryojnaasaapoH| :ata: anatiprayojanatvAt = nippalojA vAt = niSphalatvAt, gauravakarasavAtta pratyAsatibhAgaM apahAya : pratyakSAvizeSaNavidhayA :ajanakatiSasAkSAtkArajanakapatyAsatyajagattaM parityajya lAghavena :anAkaviSayasAkSA(kArAtatvanivezAvazyakatve ajanakaviSayasAkSAtkArAnyapratyakSaviSayatAyAH eva janakatdaniyamakalpane = pratyakSAjatAtattavyApyatvA papagame pAsa pratyakSAtmakajJAne pratyakSA'janatatvahetunA pratyakSAtiSasattaM sAhAlituM / pAlate parata: prakAzavAdibhiH, svasya ajanakatvena = svAjanakatvena svaviSayatAyAM = ajAkastaviSayakasvAtmakasAkSAtkAragocaravAyAM pratyakSajanakatvabyApyatvakodibahi tAyAM janakatvasya - pratyakSAjanaka(taraNa aniyAmakatvena = avyApakatvA pratyAkSajanakatvAbhAvena :ajanakaviSayasAkSAtkArAjyapatyAviSayavibhAvasAdho'pi svaviSayatA = :ajAkaviSayavasAkSAtkArAtmaka-svAtmaka-pratyakSaviSayatA svasmin na bAdhitA iti khapakAzavAhAnaM parAkAzasAdhana vA taM gAt agApikAnAM iti pakSadharamizroktAvapi na kSati: tathApi 'ghAmahaM jAnAmi' ityAkArakastA'lautikArApalakSAviSagatAgA: pratyakSAjAkavilApyatvAvarajatAte starima :alauvikAgapatyakSIviSalavAlA bAdharaNotvAt / etena -> 'AtmadharmapatyAsatyanAtha pratyakSAviSayatAgA janakattavyAzatvAt' (pa.vaM. ta...pa. 1936) iti tattvacintAmaNikArakhacAmuhika tatvacintAmaNyAloke jayadevamizreNa - vidamapyasat yathAzrute sAmAoyalakSANapatlAsatijAyapatyakSaviSa bhicAraNAnAgatatiSasAkSAtkArahetapatyAsatyanAzrayatvaM tadartha tAvaH / so'pi vihAmAnavasAmAyAjAlapatyakSAviSaye bhicArA'vArakatagA :ajAkaviSayasAkSAtkAretyAdinA vizeSaNIyaH / tathA bAtilA patyAsatibhAgamapahAgAjAkaviSayasAkSAtkArAnyapratyakSatiSayatAcA janakatvabyApya vAtyam / evI tasvAjatAkaratA statiSalatAnAM janakatvastA'niyAmakatte svaviSayatA na bAdhitA <-- (pa. 800) iti galtAM vanapi vyAkhyAtam / mithamataM dunitumAha - vastuta: :ajanakatiSalakasAkSAtkArAnyapratyakSAviSayatAyAH patyakSajanakattalAgatvajilame yathAzrute = :aparito'jhIkate gipuTIpratyakSavAdimate aprasindiH, yata: svarUpa svA'janatatvAt paramate = stapatAzavAditAto jJAnamAtrasyaiva svaviSayakatvena ajanakaviSayatvAt = ajanakaviSayakatvAt :ajanakaviSayakasAkSAtkArAgapratyakSaruNA'pasindatvena tadadghaTitaviSayatvarUpasya vyApyasyA'pyapAsale, ghaTakApasindau tadadhaditasyA'pyasidatvaniyamAt / na ca iti = darzitahetoH ajAkavativiSayatA'nyasAkSAtkArajipitatiSalatAgAH eta pratyakSajanakatvabyApyatvaniyamaH parata: prakAzavAdibhiramayupagamyata iti nA doSa iti | vaktavyam, ajanakavRttiviSayatAnyasAkSAtkAraviSayatAyAH = jJAnA'janavaM gatstAtmakapratyakSa tasilA lA tiSalatA kAraNa e che ke tyAre niyama evo phalita thaze ke-ajanaviSayaka sAkSAtkArAnyasAkSAtkAraviSayanA pratyakSajanakatAnI vyApya che. - AnA AdhAre pratyakSAtmaka jJAnamAM pratyakSa ajanakanA hovAthI pratyakSaviSayatAne bAdhita karI nahi zakAya, kAraNa ke sva svajanaka na hoya. AthI vane vi55 anAyanArasAma pratyakSa = 'ghaTamahaM jAnAmi' me pratyakSa mAnaviSaya sAmA27. tethI 'ghaTamahaM jAnAmi' yA pratyakSamAM pratyakSajanakavanA abhAvathI ajanakaviSayaka sAkSAtkAra anyapratyakSaviSayavaabhAvanI siddhi da2vA chatAM pAga ajanakagocarapratyakSAtmaka svAtmaka sAkSAtkAranI viSayatAno bAdha thaI nahi zake. arthAt svaprakAzanI = jJAnama svata: grAhyatAnI siddhi thaI jaze. --- Ama pakSadharamizra nAmanA naiyAyikanuM kathana che. paraMtu alaukikabhinnasAkSAtkAraviyatAne pratyakSa janakatAnI vyApya bhAnAmA mAtomA 53523||gii pAga parata: prazAmA mAnahinIza, rAga 'ghaTamahaM jAnAmi' mA pratyakSa alaukikabhinna na hovAthI tenI viSayatA pratyakSajanakatAnI vyApya che. mATe temAM svajanakaabhAva svaviSayanAno lAdhaka jarUra banaze, kAraNa ke vyApakaabhAva vyApyAbhAvano sAdhaka che. A carcA pUrve karI gayA ja chIe. tethI tene laMbAvavAnI AvazyakatA nathI. jJAna bhanogrAhya cha - parata:praThAzavAhI pUrva51 (yA) :- vastu / mI paratusthitino viyA me to prazita mizramAta yA saMmAna nathI, // 21 // Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 998 nyAyAloke prathamaH prakAza: * laukikaviSayatAyA upalakSaNatvAviSkarANam * kSAtkAraviSayatAyAstathAtvoktau 'sAkSAtkaromI'tyanubhavasiddhaviSayatAyA eva tathAtvaucityAt / kizca laiMkikapratyakSaviSayatvena lAghavAdindriyayogyatA necchAtva-rUpatvAdinA / laukikapratyakSaviSayatvaJcopalakSaNaM --------bhAnamatI------- tato'nyA yA sAkSAtkAranirUpitA ghaTAdiniSThA viSayatA tasyAH tathAtvoto = pratyakSajanakattavyApyatvakathano apasindidoSanirAkaraNe'pi gauravamiti ajanakavativiSayatAbhisAkSAtkAranirapitaviSayatvA'pekSayA 'sAkSAtkaromI'tyanubhavasindaviSayatAyAH eva tathAtvaucityAt = pratyakSajanakatvavyApyatvAbhyupagamasya vyAsyatvAt, vyApyatAvacchedakadharmalAghavAt / vyApyatvAsidadhyApaterujanakavativiSayatAnyasAkSAtkAranirapitaviSayatAyA na pratyakSajanakatvavyApyatvamiti vanyate alaukikasajhikarSajanyapratyakSasthale 'sAkSAtkaromI'tyAnubhavatirahAt laukikasahitakarSajapratyakSasthale ca tatsatvAt tAhaviSayatAvizeSasyAnubhavasindattam / nanu vartamAnaM jJAnaM na mAnasaM kintu svayameva svavyAvahArahetuH, svasmin satyeva svavyavahArAt, na tu tatA jJAnAntaramapekSate, tadanvaya-vyatirekAnanuvidhAnAt jJAnAntaravirahadazAyAM svavirahAdeva svabyavahAravirahAt stata eva svavyavahAropapattau jJAnAntarakalpane gauravAcca / na caivamicchAdikamapi svavyavahArajJAnaM nApekSeta, jJAnatulyatayA svayameva svavyavahArazaktatvAditi vaktavyama, vyavahArasya jJAnajanyatvaniyamenecchAdivyavahAre jnyaanaapekssnnaat| vastuta: vyavahArAnurodhaM vinApi 'icchAmI'ti icchAviSayakAnubhavAdevecchAviSayakaM jJAnaM 'rUpaM jAnAmI'tyAnubhavabalAdarUpaviSayakaM jJAnamiva sidhyati / na caivaM jJAne'sti, tatra 'jAnAmI'tyanubhavasya svaprakAzatayA anyathAsindI vyavahArabalAdeva jJAnAnuvyavasAyasya vAcyatvAt / na caivaM vyavahArAnurodhaM vinApi yogyatvAdeva jJAnAnugatasAyo'stu lAghavAdalugamAcceti vaktavyam, tathApyanajugatasyaivecchAtvarUpatvAdeH yogyatAvacchedakatvAt / jJAne tu phalaM na nizcitaM yena jJAnavizeSatvaM tathA kalpyeta tanizcAyakayorvyavahArAnubhavayorupadhAsindatvAditi svasaMvedanavAdhAzatAmapAkartuM parasaMvedanavAdyAha-> kiJceti / jJAnecchArUpAdisAdhAraNena laukikapratyakSaviSayatvena eva lAghavAt indriyayogyatA, na tu icchAtvarUpatvAdinA ananugatatayA gauravAt / 'jAnAmI'tyanubhavabalena jJAnasya laukikapratyakSaviSayatvasindau tena vapeNa tasyendriyayogyatvAdindriyaNaiva tatpratyakSasambhavAlA svata: saMvedanasindiH / na ca laukikapratyakSaviSayatvenendriyayogyatve pratyakSAt pUrvaM rUpAdApi tadasatvena kAraNatAnupapatiriti vAcyam, yata indriyayogyatAvacchedakavidhayA'bhimataM lokikapratyakSaviSayatvaM ca upalakSaNaM, na tu vizeSaNam / tena = laukika ajanakagocara sAkSAtkArajanakabhinnasAkSAtkAraviSayatAne pratyakSajanakatvanI vyApya mAnavAmAM Ave to tripuTI pratyakSavAdInA manamAM aprasiddhi doSa ja AvI paDe, kAraNa ke dareka jJAna viSayaka hovAthI ane pote potAno janaka na hovAthI dareka sAkSAtkAra ajanakasva-gocaraka ja hoya che. tethI ajanakaviSayaka-sAkSAtkArathI anya sAkSAtkAra ja koI nathI. tethI tenA sAkSAtkAranI viSayanA pAga aprasiddha banaze. ghaTaka ajJAta hoya to tenAthI ghaTita paNa ajJAta ja rahe. mATe ajanakaviSayaka sAkSAtkArabhinna sAkSAtkAraviSayatAne pratyakSajanakatAnI vyApya mAnavAnI vAta tripuTI pratyakSavAdInI sAme parata: prakAzavAdI kevI rIte karI zake ? e tripuTI pratyakSamatamAM prasiddha bane te mATe ajanakaviSayaka = pratyakSa ajanaka evA svAtmakapratyakSa viSayamAM rahenAra viSayatAthI bhinna evI sAkSAtkAranirUpita ghaTAdivRtti viSayatAne pratyakSa janakanI vyApya kahevAmAM Ave to e ke aprasiddhi doSanuM nivAraNa thaI zake che, paraMtu tema karavAmAM gaura1 cha. ttiviSayatAcI bhinna vI sAsani3pita viSayatAne pratyAyanI vyAya mAnavAnA mahale 'sAkSAtkaromi' AvA sArvalaukika anubhavanA baLathI siddha thanArI vilakSaNa viSayatAne ja pratyakSajanakanvanI vyApya mAnavAmAM lAghava che. pratyakSajanakatvanA vyAkhyarUpe viSayatAvizeSano svIkAra karavAmAM vyApyatA avacchedaka zarIramAM ghaNuM lAghava thAya che. A to dIvA jevI spaSTa vAta che. lauDipratyakSaviSayatA chandriyayogyatAsavarachehaTha - parapraThAzavAhI 551 (thAra):- kizca lau / jI, jI0 pAta yAvyandriyayogyatA: yaloprityakSavi5yatA ja che, nahi ke IcchAva, rUpa- vagere; kAraNa ke IcchAtva, rUpavu vagere dharmo anargata che. jyAre IcchA jJAna, rUpa vagere badhAmAM loprityakSaviyatA anunaya khelo che. 'jAnAmi' mevAnumayI zAna loprityakSa vi553pe sikhopAthI jJAna laukika pratyakSaviSayatvarUpe Indriyo hovAthI tenuM bhAna Indriya dvArA ja thaI zakaze, nahi ke svAtmaka pratyakSa dvArA. ahIM evI zaMkA thAya ke --> 'laukika pratyakSaviSayatA to jJAnasamAnakAlIna dharma hovAthI jyAM sudhI ghaTa, paTAdi bAhya viSayo pAga laukika sAkSAtkAra viSaya nahIM bane tyAM sudhI to temAM laukika pratyakSaviSayatA paNa nahIM AvI zake. tethI te ghaTAdi bAhya viSayomAM pAga IndriyayogyatA kevI rIte ghaTI zakaze ? <- to tenuM samAdhAna e che ke IndriyayogyatAnA avacchedaka svarUpe je laukikapratyakSaviSayatA paraprakAzavAdI, abhimata che te upalakSaNasvarUpe mAnya che, nahi ke vizeSANasvarUpe. vyAvRttikAle vidyamAna hote chate ja je vyAvRtti || Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vizeSaNopalakSANamImAMsA * 111 | na tu vizeSaNam / tena pratyakSapUrvaM pratyakSA'viSayatve'pi na kSatiriti / -----------bhAnumatI---- pratyakSatiSayatve indriyayogyatAvacchedakatvaspopalakSaNatayA'bhimatattena, viSayatAyA jJAnasamAnakAlInatA pratyakSapUrva = laukikapratyakSodayApUrvaM rUpAdeH pratyakSAviSayatve'pi na kSatiH / . nanu vyAvartakatvA'tizeSe kathamupalakSANa-vizeSaNagodaH ? gAtartakatte sati sada vizeSaNamasatupalakSaNaM pathA daNDI puruSaH, kuruNA kSegarmiti cet ? na, 'kAkatadetattAgRhaM, jalAbhistApasa' ityAdAtupari bhAmyataH kAkaspa jasAdarasatte'pyavizeSaNattAdapalakSANatvAtta / etena lagAtAtibodhakAne gAvartataM sara vizeSANamastupalakSANaM, tena kAkAdInAM pAtatibozasamaye satAM vizeSANatvameta lagAvatibodhasamaye asatAmupalakSaNatvaM / ata eta kAkairjatAmi: kuruNetyAnAtitthAbhUtalakSaNe tatIti nirastam, gAvatilozasamaye sato'pyupari mamata: kAkAderatizeSaNatvAt upalakSANatvAca / nApi vizeSyatitve sati pratyArayagAvatisamAjAzikarANatve sati yAvartaka vizeSaNaM, davA para vizeSyatvAtattachedena vyAvatyA vA rAtsamAnAdhikaraNakA pratIgate tA tatizeSaNaM vizeSyatvA pratyAraNa(sAtalladhikaraNatvamiti jatAmistApasa' ityAdI jagadAvatipasAt / na hi tApase na jA vartate / nApi vizeSNasamAnAtimatitattaM vizeSaNatvaM, kAtatadevadatagRhamityAdAtupalakSaNe'pi gatatvAt aAbhidhAnatazApAmavizeSaNatvApAtAtta / atha yAvartakAte sati viziSTadhIviSayattaM vizeSaNatvaM, viziSTrabandiA kA vizeSaNattagocarA gauratAta; kintu vizeSaNatiSagA, vizeSANopalakSaNasahAApapateH / ata eta cAkSuSatvAditirodhaH, upalakSaNatte tUpalakSitaM saMsthAnAdi tiziSThadhIviSayo na kAkAvaM, tattamAte'pi tadAhapatItestAdUpyAta, yA bhamattApateH / na ca zabdopasthApitaraNa kathaM zAdajJAkAbahiti iti vAcyam, tathaiva vyutpateH / na hi 'gar3AgAM ghoSa' ityA pratAho'pi tIrAvacchedakatA bhAsate, kintu tIratvena tIratizeSa eta, anyathA :ajahatsvArthAsAgAt / caitamupalakSaNapadapa lAkSaNikattaM, azakyasya saMsthAnAderupasthAnAditi tAtyam, upalakSaNabulupasthApitakAragAntarajanyasaMsthAnopasthityA tadanvaye tAtparyAditi, maivam, tathAgatpaterasindaH / na chupalakSaNapadAtirikamapalakSyopasthApakamastItyupalakSaNasya pratiyogino'mAtadhIviSayatvAt, niyatopalakSyAbhAvAtta / nA'pi yAvartakatte sati kriyAntagi vizeSaNamAgadapalakSaNam, kriyAhine 'subhago'yaMdADI mahAbAhuH' ityAdau dADAderatezeSaNatvApAtAta, paramparapopalakSAge'pi kriyAtapittAca / athA'tadayAtiziSTayam / tathA ca viziSTajJAno'tadavyAtatirviSayo na vizeSaNamupalakSaNaM vA / tathA ca viziSTadhIkAraNajJAnAviSayatte sati pratyArarAvyAvatisamAnAdhikaraNaM vizeSaNamiti, tanna, nIlamutpamityAdAvanIlAnullekhe'tadalyAtalyanullekhAt, 'nIlaM jAnAmI'tlanuvyavasApavirodhAt, apohApAtAya / atha yAvartakaM sAkSAtsambandha nIlAdi, paramparAsamban gahopari mamatkAkAdi, tA yAvartanIyamadhitiSThati / yadi sAkSAdeva tadavizeSaNamato viparItamanyat, 'daNDI pumAni'ti vizeSaNamA daNDaH paMso na jAtiradADamasau ca tasoti sambandhidayAtiritasambandhaghaTakAmAte sati sambandha eta sAkSAtsambandhaH / sa ca saMgogasamavAya-svarUpasambandhasAdhAraNo jAne viSayasyAdhikaraNe amAvasya sambandhini samavAyarapAstIti teSAmapi = anabhimatathI bAdabAkI karI Ape te vizeSANa kahevAya ane svayaM gerahAjara hovA chatAM paNa potAnA Ayane anyathI alaga pADe tevo vyAvartaka dharma = upalakSANa. daMDa hAjara hote chate caitrane daMDI kahevAmAM Ave che. tethI daMDa e caitranuM vizeSAga kahevAya ane daMDa hAjara hoya to ja tenA baLathI adaMDI purUSathI caitrane alaga samajI zakAya ane tene daMDI kahI zakAya. jyAre "jaTAvALA tApasa' vagere sthaLamAM jaTA vagere tApasanuM upalakSANa kahevAya. tethI huM vagere paDavAnA lIdhe tApasanI jaTA kapAvavAmAM AvI hoya to pAga tene "jaTAvALA tApasa' kahevAya ane tyAre gerahAjara hovA chatAM jaTA anya vyakitathI teno bheda pAra pADI zake jene cazamAnA naMbara hoya ane roja cazamA paherato hoya chatAM sUtI vakhate to cazamAM na paheryA hoya to pAga tene cazamAvALo kahevAya che. prastutamAM laukika pratyakSaviSayatA paNa upalakSAga hovAthI viSayamAM te hoya to ja te viSaya pratyakSajanaka banI zake - evuM nA kahI che.kAya. mATe pratyakSapUrve ghaTAdimAM laukikaviSayatA gerahAjara hovA chatAM te ghaTAdi padArthone Indriyayogya kahI zakAya che. tethI tevA ghaTAdine pratyakSa janaka kahevAmAM koI vAMdho nathI. jJAna paNa laukika pratyakSano viSaya bane che ja. tethI te Indriya yogya to che ja, pAga ahIM prazna e che ke -> 'te kaI Indriyana yogya che ?" <- cakSu vagere bAhya Indriya sAthe to tene sannikarSa ghaTI zakato na hovAthI pArizeSa nyAyathI jJAnamAM manasvarUpa IndriyanI yogyatA = grAhyatA siddha thAya che. jJAna manogrAhya = manojanyajJAnaviSaya hovAnA lIdhe tenuM mAnasa pratyakSa ja thaI zakaze. ghaTacAkSuSa Adi pratItino te viSaya nahi banI zake. AthI siddha thAya che ke cAkSuSAdi sAkSAtkArano viSaya svAtmaka sAkSAtkAra banI zakato nathI. arthAna jJAnamAM prakAzitva = svato grAhyatvanI siddhi thaI zakatI nathI. AvuM paraprakAzavAdI taiyAyikanuM kathana che. - - - - - - - - - - - - - - - - - - - Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 vyAyAloke prathama: prakAza: * zivAdityamizramanirAsa: * jJAnasya parizeSAnmanogrAhyatvasiddhau na svaprakAzatvam / ------------------bhAnumatI ------------------ vizeSaNatvamiti zivAdityamizrA: tanna, 'gauranityo khapatAMzcanati, khapatati rasa' ityAdau jAte: rUparA ca sAkSAtsambanho pyupalakSaNatvAt / 'lohitaH sphaTika' ityAdau paramparAsAbaho'pi lohitatvasya vizeSaNatvAt / athArutagapratiyogyupasthApakatayA :nvitamupalakSaNam, sAkSAvetaM vizeSaNam, kAkAdeH saMsthAnApasthApakatayopayogAt atathAtve daNDAdita vizeSaNatvameveti cet ? na, upalakSaNapadasya lAkSaNikatvApateH, pratiyogino'bhAve dharmAntarAnupAyatta / atha vyAvatibandhisamaye vizeSyasambandha gAtartakaM vizeSaNam, tadAnI vizeSyAsambandaM byAvartakamupalakSaNam / na ca jaTA gadA rAjAstei tadA tagopalakSaNam, ata eva tau tadeva sAvadhasamale vizeSaNamasambakSasamale upalakSaNamiti, tanna, 'khapati ghare rasa' ityAdI rUparata vizeSaNatvapasahAt, 'daNDI AsIdityAnAvatIte daNDasyAvizeSaNatvApAtAca / etena yatra savizeSyatAvatchedakadharmeNa bagAvatlA tA samAnAdhikaraNatvena pratIyate | tapa tatizeSatvamityapi pratyuktam / agrocyate -> 'nADI puruSa' iti jJAnAnantaraMdAtatyadAyAtatiravagamyata iti pratyArAgAtatyadhikaraNatA puruSasya daNDenAvaccheihAte na puruSatvenA'tivyAH / upalakSANe tu gaha-tApasAdinilapatyArarAvyAtalyadhikarANatA na kAka-jalAdimiraccheidyate / tadabhAvati :api pAvatipratIte: kintu saMsthAnavizeSavatvAdinA / etacca pratyArapavyAvatyAdhikaraNatAvatchedakatve sati yAvartakaM vizeSaNam tavAyavyAvartakamupalakSaNam / vyAvayullekhAtira vizeSaNatvabudiH / tadAhurAcAryAH -> 'sadasadavA samAnAdhikaraNaM vaktachedakaM vizeSaNaM vyajhikarANamupalakSANamiti <-aspArthaH - svAdhikaraNamAgativyAvatibodhakatvaM svAvacchimAdhikaraNatAkayAtibodhakattaM svAnadhikaraNAdhikAraNavyAvatibodhakatve sati vyAvatibodhakatvaM teti, upalakSaNantu svAnAdhikaraNe'pi gAvati bodhagati / athavA vivakSitAnvayapratiyogitAvacchedakaM vizeSaNam, 'daNDinamAna'tyAdau dAhastathA, vadAvacchedaka upalakSaNam 'kAkena devadAsya gahA' ityAdau / kAko na grahasya devadatAnvayapratiyogitAvacchedakaH, vadatirahadazAyAmapi devadatAnvayAvagamAt, kintu gahavizeSa eva upalakSaNaparicitaH / ata evAvayA'patiyogita'pi nopalakSANavaigAm / yadvA yatvetatayA jJAta eva vizeSye tAtparyaviSayeNAnvarAdhI: tAvacchedakaM vizeSaNam, kovambhUtaM tadapalakSaNaM, upalakSaNAnavatticheho'pyupalakSya tAtparyaviSayIbhUtAtvabodhAt, / sameta kAryAtagi vizeSANaM tadanantaramupalakSaNamityaspArthaH, na tu tAtparyaviSapIbhUtatizeSyAnvayabodhaviSayattam viziSaHjJAnAviSayatvaM vA, pratiyogyabhAvabudiviSaya iti mate tadabhAvAt / - yadavA vizeSyAvalinA rAsyAvazyamavapastadavacchedakaM vizeSaNaM tatapadapalakSANamiti tagopAladAtizeSyamAgAnvayAt tadaLyAvartakaM vizeSyAnvacinA'vIyate tada vizeSaNaM tadanyadapalakSaNamiti vA / yadvA tAtpatiSagAntagapratiyogI uddezyAntagapratiyogI vA dharmo tizaSaNaM tadanyadapalakSaNam' (ta..ipa.sva.pa. 824ta: 838) iti tatvacintAmaNikAraH / / jJAnasya laukikapatyakSatiSayatvenendriyayogyattasindau satyAM cakSurAdibahirindriyagAhyatvabAdhAt parizeSAt = prasakapatiSeze ziS sampratyagAt manolakSaNe digajanyajJAnaviSapattaM sidhyati / itthaM manogrAhyatvasindau satyAM stato lAhyattasya bAdhAt na jJAnasya svaprakAzatvaM sAmAgitumahati / tatazca 'gharamahaM jAnAmIti jAgaraNa mAnasattameveti sindam / tatvacintAmaNyAlokakArI jayadevamizrastu -> icachAtta-rUpatvAdInAmAnugameta pratyakSattamevendrigaloramatAvatchedaka lApavAdagamAcati sAmAnyata: sibda parizeSAnamana:saMgogajArApAnamAnasatvamiti <- (pa.801) aah| tA pratyakSAta laukitapatlakSattAtmakameta volama, alathA sAmAnyalakSaNAdisthale vyabhicArApAtAt / etena --> jJAtArA pratyakSavegazikarSAzrayatvAt mahAsasitalajanyatA mAnasatvam' <-- (pa.1595) iti tatvacintAmaNitAravAcanAmapi vyAkhyAtam / Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * jayadevamizrotitamImAMsA * 99 etena kSaNikAtmavizeSaguNatvena na yogyatA, nirvikalpaka-jIvanayoniyatnasAdhAraNyAt / nApi taditaratvaniveze TopAbhAvo nirvikalpakAnyatva-jIvanayo niyatnAnyatvayorvizeSaNavizepyabhAve vinigamanAvirahAn, kSaNikatvasya ---------------- #IIofmact ------------------ hatena = titludburitaSaICc/ atolhyaTICICchedot coparzaotos, aisA com para sAmataotolloCICI: kArgaH / svata: prakAzavAhagAha -> kSaNikAtmavizeNaguNatvena na yogyatA = indriyagAhyatA jJAnaspegigAhmAttopapAdanaqate svIkartumahIta, nivirkalpaka-jIvanayoniyatnasAdhAraNyAt = kSaNikAtmavizeSaguNatvasgAtIndriganirvikalpakapratyakSa-jIvananirvAhakaprayatnayorapi gatatvAt / na hi kAraNatAtiriktavatidharmaH kArANatAvacchedakatvenopagantumarhati, kAro'pi svarUpalogyatvakalpanApAtenAnyathAsibdatvAt / nApi indrigayogyatAtarachedatatoTI taditaratvaniveze = nirtikalpata-jIvanaloniyatabhedapateze nirvikalpatamihatte sati jIvAgoniyanabhitte sati kSaNikAtmavizeSaguNatvasyendriyagAhmavAnatirikavatereveligrAhyatAvacchedatattasvIkArAt doSAbhAvaH = avadakaraNAtahatirikatatittalakSaNadoSapatyata: parata: prakAzasimizceti naiyAyikaiH vaktavyam, igiyogyatAtarachedakakSau patiSyoH nirvikalpakAnyatva-jIvanayoniyatnAnyatvayoH vizeSaNavizeSyabhAve vinigamanAvirahAt = ekataraNa vizeSaNatvanirNAyakatAbhAvAt / nirvikalpakAnyatte sati jIvanAloniyApatte sati kSaNikAtmavizeSaguNatvodrigaMgogyatAvacchedakatvamutAho jIvanayo nagataratte sati nirvikalpaketaratte sati kSaNikAtmavizeSaguNatvasya ? ityasyAnirNitatvAnendriyayogyatAvacchedakazarIre taditasvanivezasya samIcInatvam / ubhayarUpeNomayojiteze ca mahAgauravam / parata: prakAzavAdimate doSAntaramAvedayati anugatarUpe IndriyayogyatA asaMbhava - tripuTIpratyakSavAdI 'ttanA jJAnane svaprakAzavAdI mAnanAra mImAMsako jJAnane IndriyayogyatAkoTimAMthI bahAra kADhIne jJAnamAM svato grAhyatA siddha karavA mATe kahe che ke - "jJAnane Indriyogya = IndriyagrAhya siddha karavA kSaNikaAtmavizeSagAgavarUpe InibhayogyatAno svIkAra karI AtmAnA kSaNika vizeSa-guNasvarUpa jJAnamAM parata: grAhyatAnI = manogrAhyatAnI siddhi karavI yogya nathI, kAraNa ke kSagikaAtmavizeSagAga dharma to nirvikalpaka jJAnamAM ane jIvanayoniyatnamAM = jIvananirvAhaka prayatnamAM pAga rahe che, kAraNa ke banne AtmAnA kSagika evA vizeSagAga che. IndriyagrAhyatAavacchedaka kSaNikAtmavizeSagAgarva dharma hovA chatAM kayAreya te bemAMthI ekanuM pAga laukika pratyakSa thatuM nathI = te IndriyagrAhya = IndriyajanyapratyakSaviSaya banatA nathI. Ama kSaNika vizeSaguNatva dharma IndriyaayogyamAM pAga rahI javAnA kArAge IndriyagrAhyatAavacchedaka dharma banI zakato nathI. ahIM evI zaMkA karavAmAM Ave ke --> kSaNikaAtmavizeSagAyatvane IndriyagrAhyatAavarachedaka mAnavAmAM je Apatti Ape batAvI teno nikAla karavA mATe nirvikalpakajJAna ane jIvanayoniyatna A bannenA bhedano IndriyayogyatAavacchedaka koTizarIramAM niveza karI zakAya che. arthAta nirvikalpakabhedaviziSTa jIvanayoniyanabhedaviziSTa kSaNika AtmavizeSANavane IndriyagrAhyatAavacheraka mAnI zakAya che. nirvekalpaka pratyakSa ane jIvanayoniprayatnamAM kSaNikaAtmavizeSaguNatva hovA chatAM nirvikalpakabheda ke jIvanayoniyatnabheda na rahevAnA lIdhe temAM IndriyayogyatAavacchedaka dharma rahI nahi zake. tethI IndriyayogyatAatirikatavRtti na hovAthI uparokata dharmane IndriyagrAhyatAavacchedaka mAnI zakAya che <- to te nirAdhAra hovAnuM kAraNa e che ke IndriyayogyatAavacchedakazarIramAM je be bhedano praveza karavAmAM Ave che temAM vizeSANa-vizepyabhAvamAM vinigamanAviraha doSa Ave che, kAraNa ke IndriyayogyatAavacchedaka dharmanI kukSimAM nirvikalpakabhedaviziSTa jIvanayoniyatna bhedano praveza karavo ke jIvanayoniyatnamedaviziSTa nirvikalpakabhedano praveza karavo ? temAM koI nirNAyaka yukti nathI. AthI IndriyayogyatAavacchedakatA kevA svarUpe abhimata che ? teno nirNaya nahi thaI zake. je banne svarUpe IndriyagrAhyatAavacchedakatAne svIkAravAmAM Ave to mahAgaurava doSa prasakata thaze. yena kena prakAre koI paNa rIte mArI macaDIne pAga A vinigamanAviraha doSa TALI devAmAM Ave to pAga IndriyagrAhyatAavachedakadharmakukSimAM ananugata kSagikatAno praveza karavAmAM Avela hovAthI tenAthI ghaTita IndriyayogyatAavacchedaka dharma paNa ananugata banI jaze. kSaNikanya padArtha ananugata hovAnuM kAraNa e che ke kSagikatva caturthakSAgamAM rahenAra vaMsanI pratiyogitAsvarUpa che. yajAtIya padArtha moDAmAM moDo cothI kSAge nAza pAme ja te baMsapratiyogI padArtha kSaNika kahevAya che. ahIM kSaNikanyapadArtha kSAghaTita banela che ane te kSAmAM game te levAnI nathI paNa potAnI ja cothI kSAga levAnI che. bAkI mahinAo sudhI sthira rahenAra ghaTa pANa jyAre nAza pAmaze, te kSAmAM paNa koI padArthanI cothI kSANa hovAthI cirakAlasthAyI ghaTamAM kSaNikanyanI Apatti Avaze. AthI svanI = potAnI caturtha bhAgamAM thanAra nAzanI je pratiyogita, potAnAmAM rahe te kSaNikatA-AvuM mAnavuM paDaze. Ama caturthakSANa vaghaTita bane che ane jJAna, IcchA, pa vagere badhAno svapadArtha tarIke svIkAra thaI zakato hovAthI svapadArtha ananugata bane che. tethI ananugata svatvathI ghaTita caturthakSANa pANa ananugata baze. tethI ananugata caturthakSAgathI ghaTita kSaNikanya padArtha pAga ananugata banaze. ane ananugata kSagikatvathI ghaTita darzita IndriyayogyatAavacchedaka dharma pANa ananugata banaze. tethI ananugata evA dharmarUpe IndriyayogyatAno svIkAra karavAmAM pAga mahAgaurava doSa taiyAyikamatamAM prasakata thaze. mATe darzita dharmathI avacchinna IndriyagrAhyatAno svIkAra to jarA pAga ucita nathI. ( 1, A avAjora pUrvapakSa pRSTha 160 sudhI tenA uttarapakSa pR. 161 upara che. Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 vyAyAloke prathamaH prakAza: * kSaNikatvapadArthamImAMsA * caturthakSaNavRttidhvaMsapratiyogitvarUpatvAt kSaNasya svatvaghaTitatvenAnanugamAcca / nApi jJAnecchAdivRttirjAtivizepa eva manoyogyatAvacchedakatA; jJAnatvAdinA sAGkaryeNa tAdazajAtyasiddheH / na ca tAdRzajAternirvikalpakavRttitve'pi sasambandhikapadArthanirUpaNasya sambandhitAvacchedakaprakArakajJAnAdhInatvena tadvirahAdeva -----------------bhAnumatI------------------ kSaNikatvasya indriyayogyatAvacchedakayatakatvenAbhimatasyApekSAbunisahamahAga caturthakSaNavRtidhvaMsapratiyogitvarUpatvAt = caturthakSaNatiyoM taMsa: talipitapatiyogitvasvarUpatvAt, vadhatavIbhUtasya kSaNarUpa gasya kaspacipekSAgA caturthAvAhIkAre jJAnAdicaturthakSaNe vizvAto ghalAderapi kSaNikatvApate: svotpatyapekSata kSaNasya catusvima gupelam / ityamindriyayogyatAvatchedatapaTakakSANitattayaTakIbhUtarUNa kSaNasya svatvaghaTitatvena = svattapadArzagatvena ananugamAcca / pratiyogAtmakasvabhedekSaNamedena kSaNikatvamedAvadhaditasonelagogyatAvacchedakasmA'pi nAnAtvapApau idreigagAhyatAvacchedakatAlAH kecida dharmaNAnugamaH kartuM na pArIta itItigajanyajJAnAlArU pitalAvatkArANatvanitalAsammatAstatA parasaMmedApale nitAreti svasaMvedAtAdinAmabhiprAyaH / na ca kSaNikAtmavizeSaguNatvasya nirvikalpakAdimitAkSaNikAtmavizeSaguNatvastha vedriyalogyatAtarahachedatAtAsammale api jJAnecchAdivRtti: = jJAnochA-deSa - jIvatAgoniyatAmiLApatna-sukha-duHkhasAdhAraNa jAtivizeSaH eva manoyogyatAvacchedako bhavatu tathApi tena rUpeNa jJAnArUpa manogAAtvasindau 'paramahaM jAnAmIlA jJAnAcyA mAnasattameva setstIti parata:prakAzavAdibhiH vaktavyam, jJAnatvAdinA = jJAnAtva-pratyakSavAdinA saha sAvaryeNa tAhazajAtyasindeH = manogAhAtAvacchedakalejAtyAsindaH / tathAhi mAnasapalAkSaviSalIbhUtAnAM icchAyAM vAzalejAtyamastei paraM jJAnAttaM nAstei :atIndrile nirvikalpakapratyakSa jJAnAtvamastei para tAzalejAtyaM nAstei savikalpakapratyakSe ca talamalamastIti, paraspakhAdhikaraNalorekA samAvezasta saharalakSaNatvAt, taraNa ca parAkAzavAdimate jAtilAhazatavA tAhazajAtitizeSasiddhirityasidena manogAhAtAvatale - Sol'si jJAnAsva mAnasatvaM sAdhAgato mahAnaulAgitAvApateH / staprakAzavAdI mizramatamapAkartumupAyarupati --> na ceti / arUpa cAge gukamiyogAtayaH kArgaH / manoyogyatAvacchedatajAte: nirtikalpate'pi sattenA jAnatvavaidhitazANA'sambhavAhA sArAsahaH / na ca manogAAtAvattachedatajAte: nirtikalpatatittasvItAre nirtikalAkA mAnasattApatireta bAdhiketi zaThanIyam, tAhazajAte: = manojalyajJAnatiSagatAvatchedatajAte: nirvikalpakavatitve'pi jJAnamAgaraNa satiSalakatvena sasamvadhitatvAt sasambandhikapadArthanirUpaNasya = pizAdisambanihApugatvAdipadArthamAnarUpa sambandhitAvacchedakaprakArakajJAnAdhInatvena = pigAdiniplasambanihAtAtachedatIbhUtapittvadipakArakazAnasApekSatrona nirvikalpakA ca prakAratA - vizeSyatA-saMsargatAtagAhijJAnAtagA jJAna-chacchAdhivRtti gativizeSa asiddha - tripuTIghratyakSavAhI nApi jnyaa| 52ta: zAhI ne4 i26thI amAmA bhAve ->zAnane 52ta: prA0 si 21 mATe zAna, IcchA vageremAM eka vyakitavizeSanI manogrAhyatAavacchedakarUpe kalpanA karavAthI koI ananugama vagere doSane avakAza nahi rahe tathA jJAnamAM manoyogyatAavachedaka nivizeSa hovAnA lIdhe te manogrAhya banaze arthAta tenuM mAnasapratyakSa ja thaze, nahi ke cAkSupAdi pratyakSa. tethI ghaTayAzruSamAM jJAnanuM bhAna thavAnI saMbhAvanA khatama thaI jAya che. Ama jJAna svata: grAhya nahi pAga parata: = svabhinna jJAnathI grAhya che. ema siddha thaze.' <- no te nirAdhAra hovAnuM kAraNa e che ke manoyogyatAavachedaka jAtivizepano svIkAra karavAmAM jJAnavAdi jAtinI sAthe sAMkyuM AvavAthI te jAtisvarUpa banI nahi zake. sAMkartha A rIte Avaze - IcchAnuM mAnasa pratyakSa thavAthI temAM manoyogyatAavacchedaka jAtivizeSa rahe che, paNa jJAnatva ati rahetI nathI. nirvikalpaka pratyakSamAM jJAnanya ni rahe che pAga te atIndriya hovAthI temAM manoyogyatAavacchedaka jAtivizeSa nahi rahI zake. A rIte paraspara vyadhikarAga siddha thayela jJAnatva ane manoyogyatAavachedaka dharma savikalpaka pratyakSamAM sAthe rahI jAya che, kAraNa ke tenuM mAnasa pratyakSa thAya che. A sAMkarma nityabAdhaka che. tethI manoyogyatAavacchedaka tivizeSanI kalpanA para prakAzamate zakaya nathI. bhidhabhatanirAsa. na ca tA0 / mamI (5352bhiyayamiya) bhiyanAmanA nepApina thana bhecha -> vana, 7 vagairemA | | manAyogyatAavachedakIbhUta je jAtinI kalpanA karavAmAM Ave che te ni nirvikalpa pratyakSamAM paNa rahe che. tethI jJAnatva jAti ane | manoyogyatAavachedaka jAni paraspara vyadhikarAga banI zakatI nathI. mATe sAMkarya doSane koI avakAza raheto nathI. nirvikalpaka pratyakSamAM) Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * sasambandhipadArthapratipAdanam 99e tasya tadviSayatvenA'jJAnam, na ca viSayAnuparaktatadbhAnApattiH, jJAnabhAnasAmagyA viSayabhAnasAmagrIniyatatvAditi mizramataM yuktam, nirvikalpakAnantaravyavasAyasya sambandhitAvacchedakaghaTatvAdiprakArakasya sattvAnirvikalpakAdhyakSApatteH / na ca pratyakSe svasamayavRttitvena viSayasya hetutvAnnoktadoSa iti vAcyam, gauraveNa svasamayavRttitvenA'hetutvAt / na ------------------bhAnumatI------- tavirahAdeva = sambandhitAvacchedakIbhUtaghaTatvAdiprakArakatvena bhAnAbhAvAdeva tasya nirvikalpakasya tadaviSayatvena = ghaTAdiviSayakatvena ajJAnaM = mAnasasAkSAtkAre'bhAnam / yathA putratvasya pitRsambandhikapadArthatvena sambandhitAvacchedakIbhUtapitatvapakArakajJAnaM vinA pugatvabhAnaM na bhavati, tasya sasambandhikAmatvabhAnahetutvAt tathA nirvikalpakasya ghaTAdiviSayasambandhikapadArthatvena viSayatAvacchedakIbhUtaghaTatvAdyAtmakaM yAsvasambandhitAvachedakaM tatprakArakeNa jJAnena vinA nirvikalpakabhAnaM na bhavitumarhati, tasya sasambandhinirvikalpakabhAnahetutvAt / na ca tathApi manoyogyatAvacchedakajAtenirvikalpake satvAt viSayAnuparaktatadrAjApatti: = svaviSayavinirmuktasya nirvikalpasya bhAnapasakti: duriti vaktavyam, jJAnabhAnasAmagyA: viSayaHbhAnasAmagrIniyatatvAt = viSayabhAsakasAmagrIvyApyatvAt jJAnabhAne viSayamAnasyA'vazyambhAvAt / na ca tatra viSayo bhAsate / ata eva tadAnamapi na sambhavati, vyApakasAmagrIvirahe vyApyasAmagrIvirahAt / ata eva manoyogyatAvacchedakajAternivikalpake satve'pi na kAcit kSati: iti mizramatam / tripuTIpratyakSavAdI darzitamizramatAyuktatvamAvedayati -> nirvikalpakAnantakhyavasAyasya - 'ghaTaghaTatve' iti | yat nirvikalpakapratyakSa taditIyakSaNe jAyamAnasya ayaM ghaTaH' ityAkArakasya vyavasAyAtmakajJAnasya sambandhitAvacchedakaghaTatvAdiprakArakasya = prathamakSaNotpannanirvikalpakasambandhitAvacchedakIbhUta - ghaTatvAdiprakArakasya satvAt tRtIyakSaNe nirvikalpakAdhyakSApate: = prathamakSaNotpannanirvikalpagocaramAnasaprasake: tathApi durvAratvAta, viSayatayA'bhimatasya nirvikalpasya api prAkSaNe satvAt / na ca pratyakSe = laukikapratyakSatvAvacchinnaM prati svasamayavRttitvena = svasamakAlInatvena hetutvAt, tRtIyakSaNe tu viSayatayA'bhimatasya tirvikalpakasyA'satvAt ghaTatvapakArakavyavasAyasya satve'pi noktadoSa: = svatRtIyakSaNe nirvikalpakAdhyakSApatilakSaNadoSAnavakAza: iti manoyogyatAvacchedakajAtenirvikalpavatitve'pi na kAcit kSatiriti mizrAnuyAyibhi: vAcyam, anyatra sarvatra kArya prati pUrvakSaNavRttitvenaiva kAraNatAyA: klAtvAdideva samakAlikatvena tatkalpane gauraveNa viSayatayA pratyakSatvAcchinna prati tAdAtmyena kAraNIbhUtasya viSayasya svasamayavRttitvena = samAnakAlikatvena ahetutvAt = kAraNatvA'yogAt / tatazca vditIyakSaNe sambandhitAvacchedaka - ghaTatvAdipakArakajJAnasya nirvikalpAtmakasya ca manoyogyatAavacchedaka jAti rahevA chatAM nirvikalpaka pratyakSanA mAnasa sAkSAtkAranI Apattine koI avakAza raheto nathI, kAraNa ke sasaMbaMdhika padArthanuM nirUpaNa saMbaMdhitAavacchedakadharmaprakAraka jJAnane AdhIna che, jeno abhAva hovAthI nirvikalpa jJAnanuM tadviSayakatvarUpe mAnasa pratyakSa thatuM nathI. Azaya e che ke jJAna haMmezA saviSayaka ja hovAthI te viSayasaMvalita = viSaya saMbaMdhI bane che. sasaMbaMdhI padArthanuM nirUpaNa = bhAna karavA mATe viSayatAavacachedaka = saMbaMdhitAavachedaka dharmanuM vizeSaNavidhayA avAhana karanAra jJAna apekSita che. prakAratAdi anavagAhI nirvikalpaka jJAnamAM to saMbaMdhitAavacchedaka ghaTatyAdi dharma prakArarUpe = vizeSaNarUpe bhAsato na hovAthI saMbaMdhitAavacchedaka ghaTatvaAdiprakAraka jJAna anupasthita che. tethI manoyogyatAavacchedaka dharmathI AkrAMta hovA chatAM nirvikalpakanuM mAnasa pratyakSa thavAnI Apattine koI avakAza raheto nathI. nirvikalpakanuM viSayavinimarkata evuM bhAna thavuM to zakaya ja nathI, kAraNa ke jJAnabhAnasAmagrI e viSayabhAnasAmagrIne vyApya che. tethI nivikalpakanuM bhAna thatAM nirvikalpakalAsakasAmagrI vyApaka nirvikalpakaviSayabhAsaka sAmagrI dvArA nirvikalpanA viSayanuM bhAna Apo Apa thaI ja jAya. paraMtu nirvikalpakanA viSayanuM bhAna na thavAthI tenI sAmagrIno abhAva siddha thaze, je vyApakAbhAvAtmaka hovAthI vyApyAbhAvanI = nirvikalpakabhAsakasAmagrIvirahanI siddhi karI Ape che. mATe nirvikalpaka jJAnamAM manoyogyatAavacchedaka jAti mAnavA chatAM koI Apatti nahIM Ave ane saMkara doSano parihAra thaI ze. < paraMtu 215 zAhI mImAMsa) uparota mizramatane ayogya matapatai cha - 'ghaTaghaTatve' Sout24 nivises sAsAranI pachInI kSAge meM vyavasAya zAna patra yAya cha ta 'ayaM ghaTaH tyA DopAnA khii| 215124 = saMbaMdhitAavacchedakaprakAraka = viSayatAavachedakaprakAraka che. AthI tenA pachInI kSaNe arthAta nirvikalpaka pratAkSanI tRtIya kSaNe nirvikalpakajJAnano sAkSAtkAra thavAnI Apatti Avaze. ahIM ema zaMkA thAya ke - pratyakSa pratye viSaya to samAnaDAlInatveno hetu che. tRtIyakSaNe nirvikalpaka = pratyakSano nAza thayela hovAthI tRtIya samaye te avidyamAna che ane avidyamAnaviSayaka pratyakSa kyAreya thatuM Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirvikalpagocarasAkSAtkArApAdanam 160 nyAyAloke prathama: prakAza cAnuvyavasAyasya prakAratvAdyaMze pramAtvaniyamAt ghaTatvaprakArakatvaprakArakAnuvyavasAyasya nirvikalpakaviSayatve bhramatvApAtAttAdRzapra mAsAmagrIbhUtaguNasya nirvikalpaka viSayakatve virodhitvAdeva na tatpratyakSamiti vAcyam, tAdRzaguNasyAtmamanoyogavizeSasya vA tadvirodhitvamiti vinigamanAvirahAt, tAdRzapratibadhya- pratibandhakabhAvakalpanApekSayA bhAnumatI -- ------------- viSayasya satvAt tRtIyakSaNe prathamakSaNotpannanirvikalpakaviSayakamAnasApatirduvaraiiva / tatazca tRtIyakSaNe jAyamAnasya 'ghaTamahaM jAnAmI' tyanuvyavasAyasya jJAnatvena nirvikalpakajJAnaviSayakatvApatirityarthaH / na caitadiSTaM naiyAyikAnAmapi / ato mizramatAnusAreNa nirvikalpake manoyogyatAvacchedakajAtikalpanA na zreyasI / tatazca pUrvoktasAGkaryA'parihArAt jJAnecchAdivRtijAtivizeSasya manoyogyatAvacchedakatvakalpanA'pi na yukteti svaprakAzavAdinAmabhiprAya: / na ca anuvyavasAyasya = anuvyavasAyamAgasya prakAratvAdyaMze = prakArakatvAdyaMze pramAtvaniyamAt nirvikalpakatRtIyakSaNe jAyamAnasya 'ghaTamahaM jAnAmI' tyAdyAkArakasya ghaTatvaprakArakatvaprakArakAnuvyavasAyasya = ghaTatvaprakArakatvaprakArakajJAnaviSayakAnuvyavasAyasya jJAnatvena nirvikalpaviSayatve = prathamakSaNotpannanirvikalpakajJAnaviSayakatvAbhyupagame ghaTatvaprakArakatvAbhAvavati nirvikalpake ghaTatvaprakArakatvaprakArakatvAvagAhanena tAdRzAnuvyavasAyasya bhramatvApAtAt tAdRzapramAsAmagrIbhUtaguNasya = ghaTatvAdiprakArakatvAdyaMze pramAjanakasya gupaNasya, nirvikalpakaviSayakatve = ghaTatvaprakArakatvaprakArakajJAnAnuvyavasAyaniSThaniruktanirvikalpakaviSayakatvaM prati virodhitvAt = pratibandhakatvakalpanAvazyakatvAt na tatpratyakSa = manoyogyatAvacchedakAkrAntanirvikalpakaviSayakapratyakSApatiriti mizramatAnusAribhiH vAcyam, pramAM prati tAdRzaguNasyeva Atmamana:saMyogavizeSasyApi kAraNatvasambhavena tAdRzaguNasya = ghaTatvAdiprakArakatvavizeSaNAMze pramAjanakIbhUtasya guNasya AtmamanoyogavizeSasya vA tadvirodhitvaM = anuvyavasAye nirvikalpakaviSayakatvaM prati pratibandhakatvaM ? iti aJa vinigamanAvirahAt ekatarapakSapAtiyuktivaikalyAt ubhayostathAtve ca mahAgauravAt / svaprakAzavAdI paraprakAzavAdimate doSAntaramAvedayati tAdRzapratibadhya-pratibandhakabhAvApekSayA = anuvyavasAye nirvikalpakaviSaya = nathI. mATe nirvikalpapratyakSanI dvitIya kSaNe ghaTatvaprakAraka jJAna hovA chatAM tRtIya kSaNe te svayaM avidyamAna hovAthI tenA sAkSAtkAranI Apatti nahi Ave. ~~~ to te eTalA mATe anucita che ke kArya pratye dareka kAraNamAM pUrvakSaNavRttittena kAraNatA mAnya che, kAryasamAnakAlInanhena nahi. mATe pratyakSa pratye viSayane samakAlInatvena janaka mAnavAmAM atirikta kalpanA karavI paDatI hovAthI gaurava che. mATe sarva kAryaka,raNabhAvanI jema pratyakSa pratye viSaya paNa pUrvakSaNavRttittena kAraNa banaze. mATe dvitIya kSaNe ghaTatvaprakAraka vyavasAyajJAna ane nirvikalpakAtmaka viSaya hAjara hovAthI tRtIya kSaNe prathamakSaNotpanna nirvikalpaka pratyakSano sAkSAtkAra thavAnI Apatti hurvAra janaze. arthAt 'ghaTamahaM jAnAmi' mevA anuvyavasAyane jJAnatvazye nirvilpaviSaya mAnavo paDathe. paraMtu A to naiyAyiune paNa mAnya nathI. mATe mizramatAnusAra nirvikalpaka pratyakSamAM manoyogyatAavacchedaka jAti mAnavI yogya nathI. naiyAyi :- na cAnuH / dvitIyAge nirvilpa pratyakSa ane ghaTatvaram jJAna hovA chatAM tRtIya zrAge nirvilpaviSaya sAkSAtkAranI Apattine avAza nahi rahe. AnuM arAga the che tRtIya samaye dhanAra 'ghaTamahaM jAnAmi' sevA anuvyavasAyane jJAnatvarUpe nirvikalpakaviSayaka mAnavAmAM Ave to ghaTatvaprakArakatvAbhAvavAn nirvikalpakamAM ghaTatvaprakArakatvanuM prakArarUpe bhAna mAnavuM paDaze, jenA phalasvarUpe 'anuvyavasAya haMmezA prakAratvaAdi aMzamAM pramAtmaka ja hoya che' - AvA pramANasiddha niyamano bhaMga thavAnI Apatti Avaze. A ApattinA nirAkaraNa mATe ghaTasvAdiprakArakatva Adi aMzamAM pramAjanaka guNane anuvyavasAyamAM nirvikalpaviSayakatvana, virodhIrUpe = pratibaMdhakasvarUpe mAna Do paDaze. tethI nirvikalpaka pratyakSa manoyogya = manoyogyatAvacchedakajAtiviziSTa hovA chatAM tRtIya ANe tenA sAkSAtkAranI Apattine avakAza nahi rahe. mATe nirvikalpaka jJAnamAM manoyogyatAavacchedaka jAtino svIkAra karavAmAM koI doSane avakAza raheto nathI. tethI jJAna, IcchA AdimAM manoyogyatAavacchedaka jAtino svIkAra karavA chatAM sAMkarya paNa Avaze nahIM. * nirvilpa jJAnane mAnasA'yogya mAnavAmAM lAghava - tripuTIpratyakSavAhI bhImAMsA :- tAdR0 / nA, A vAta barAbara nathI. kAraNa ke jema guNane pramAnuM kAraNa mAnI zakAya che tema Atmamana:saMyogavizeSane paNa pramAnuM kAraNa mAnI zakAya che. tethI anuvyavasAyamAM nirvikalpaviSayakatvanA pratibaMdhakasvarUpe guNano svIkAra karavo ke AtmamanoyogavizeSano ? te bAbatamAM koI vinigamaka = nirNayAtka yukti nathI. vinigamanAvirahathI bannene pratibaMdhaka mAnavAmAM gaurava che. mATe AvI pratibadhyapratibaMdhakabhAvanI kalpanA karavA karatAM nirvikalpaka jJAnane ja manaayogya = manogrAhyabhinna mAnavuM ucita che. Ama nirvikalpaka jJAnamAM manoyogyatAavacchedaka jAti bAdhita hovAthI jJAna, IcchA AdimAM manoyogyatAavacchedaka jAtino svIkAra karatAM jJAnatvAdi sAthe sAMkarya doSa pUryokata rIte vajralepa banaze. Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akhaNDabhedahetutAGgIkAraH tadayogyatvakalpanAyA evaucityAcca / nApi bhedavizeSastathA, pratiyogyananugamena tadananugamAdakhaNDabhedasya cAsiddheriti nAnugatarUpeNa yogyatAsta parAstam / bhAnumatI - 161 katvaM prati vinigamanAvirahAdidoSagrastapratibandhakatvakalpanApekSayA tadayogyatvakalpanAyA: = nirvikalpakasya mano'yogyatvakalpanAyA eva lAghavena aucityAcca / na ca jJAnecchAdivRtijAtivizeSasya manoyogyatAnavacchedakatve api bhedavizeSaH = indriyA'yogyapratiyogikabhedo mano'yogyapratiyogikabhedo vA tathA = indriyayogyatAvacchedako manogrAhyatAvacchedako veti nirvikalpake tAdRzabhedaviraheNa na tadadhyakSaprasaGgaH, tathA tAdRzabhedavatvena jJAnasya manogrAhyatvasiddhau svato grAhyatA bA - dhiteti paraprakAzavAdibhiH vAcyam, pratiyogyananugamena yogyatAvacchedakI bhUtabhedavizeSapratiyogiSu anugatasaGgrAhaka dharmasyAbhAvena tadananugamAt = yogyatAvacchedakIbhUtabhedavizeSasyAnanugamAt, pratiyogibhedenA'bhAvabhedAt / anugatayogyatAvacchedakadharmAnirNayena manoyogyatA'pyanizcitA / na ca savikalpakabheda-sukhabheda-duHkhabhedecchAbheda- vdeSabheda - jIvanayoniyatnetarayatnabhedakUdAvacchinnapratiyogitAkabhedasyaikasyaivAnugatarUpa manoyogyatAcchedakatvAnnAyaM doSa iti vAcyam, tAdRzasya akhaNDabhedasya ca siddhatve'pi tatra kAraNatAvacchedakatvasya asideH, akhaNDAbhAvatvena hetutve tRNAraNimaNisthale'pi tatadvahritvena kAryakAraNabhAvabhaGgApAtAditi vyaktamanyatra / iti heto: nAnugatarUpeNa yogyatA = manogrAhyatA astIti jJAne parato grAhyatvasya bAdhAt svato grAhyatvasya siddhiriti tripuTIpratyakSavAdinAmAzayaH / = kecitu - akhaNDabhedasyeti tadvyaktitvena manoyogyatAvacchedakatvaM bhedavizeSasya tadA svAda yadi bhedo'khaNDa eva pratiyogyaghaTitasvarUpaH kazcit syAt / na caivam, abhAvamAtrasya sapratiyogikatvavyApteriti vyAkhyAnayanti / taccintyam / upalakSaNAtmakena laukikaviSayatAtayA'nugatena laukikapratyakSaviSayatvenendriyayogyatAyA: prAgupadarzitatvena niruktamImAMsakamataM parAstamiti naiyAyikAzayaH / nanu yogyAtmavizeSaguNatvAt jJAnatvAt jJAnaM pratyakSameveti vyApterviteravazyavedyatve svaprakAzatvamiti cet ? na, vyApterasiddheH, paraprakAzakatve'navasthAnAt, svaprakAze kAraNAnupapate:, sannikRSTameva pratyakSaM tadviSayajanyameva pratyakSamiti vyAptezca anyathA kAraNaM vinA kAryAnutpati-vyAptyorvinigamakaM, kAraNasattve'pi pratibandhAt kAryyAnutpAde kAraNatvamapratyUham, kluptakAraNaM vinA kAryotpAde kAraNatAbhaGgaH kAryAnutpAdazceti vyaktaM tatvacintAmaNau ( ta. ciM. pra. khaM. pU. 799 ) / nApi bhe0 / -> meM pArtho dhandriyathI azA che te te pArthono mehandriyayogyatAbhava janI zaDe che athavA je je padArtho manathI grAhya nathI te te padArthonA bhedane manogrAhyatAavacchedaka mAnI zakAya che. te bheda jJAnanAM paNa rahevAthI jJAna manogrAhya banI jaze. tethI jJAnamAM svatogrAhyatA bAdhita thaze.' -- AvuM naiyAyika kathana paNa asaMgata hovAnuM kAraNa e che ke je padArthoM IndriyathI ke manathI agrAhya che te badhAmAM koI anugata dharma raheto nathI jene pratiyogitAavacchedaka banAvIne koI bhedavizeSa nizcita thaI zake pratiyogI ananugata hovAthI tattpatiyAgika bheda paNa ananugata banaze. AthI ananugata bhedano IndriyagrAhyatAavacchedakasvarUpe ke manoyogyatAavacchedakarUpe svIkAra nahi karI zakAya. tathA manathI agrAhya badhA padArtho ananugata hovAthI te badhAnA eka akhaMDa bhedarUpe paNa IndriyajanyajJAnakAraNatAne svIkArI zakAya tema nathI. Ama koI anugatasvarUpe IndriyayogyatA ke manoyogyatA jJAnamAM siddha thaI zakatI na hovAthI jJAnane Indriyayogya ke manoyogya mAnavuM ucita nathI. Ama jJAnamAM parato grAhyatA bAdhita thavAthI svato grAhyatA siddha thAya che - AvuM tripuTIpratyakSavAdI mImAMsakonuM kahevuM che. (avAntara pUrvapakSa (samApta) parAstam / paraMtu A aI havAmAM goNImAra uvA ne che, arAga he paraprabhazavAhI naiyAyika dhandriyayogyatAava6 svaye laukika pratyakSaviSayatAno ja svIkAra kare che, je laukikapratyakSaviSayatAtvarUpe anugata hovAthI temAM yogyatAavacchedakatA saMbhavita che. mATe ananugama doSane avakAza nathI. tathA ayogyamAM laukikapratyakSaviSayatA rahetI na hovAthI avacchedakatA atirikta vRtti paNa na nahi bane. AthI svaprakAzanI siddhimAM koI bAdhaka doSa nathI. ** janavasthAhi layapakSe tulya naiyAyiGa ** pra. / ahIM tripuTIpratyakSavAdInI taiyAyika sAme evI dalila che ke --> jJAnane jJAnAntarathI prakAzya mAnavAmAM Ave to - Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 nyAyAloke prathama: prakAza * svaparapakAze pratibandidyotanam * paraprakAze'navasthAnAt svaprakAzasiddhiriti na yuktam, svaprakAzatvasyApi parizeSAnumeyatayA tadanumitisvaprakAzatAyA apyanumAntaralabhyatayA'navasthAsAmyAt, viSayAntarasaJcArAdinA pratibandhena tadbhaGgasyA'pyubhayatra sAmyAt / kizcAnumityAdau sAGkAnna pratyakSatvam / ----------------bhAnumatI---- paraprakAze = jJAnasya paraprakAzatvAbhyupagame 'ayaM ghaTa' ityAkArakasya prathamajJAnasya 'ghaTamahaM jAnAmI'tyAkArakena vditIyajJAnena prakAzyatve vditIyasya ca tRtIyena, tRtIyasya ca caturthenetyevaM krameNa sarveSAmeva pUrvajJAnAnAM svotAravartijJAnaprakAzyatve anavasthAnAt = prakAzakajJAnA'virAmAt parata: prakAzabAdhAt svaviSayatve jJAnasAmAnyasAmagyA eva tanatvAt svaprakAzasindiriti tripuTIpratyakSavAdimataM na yuktam / parata: prakAzavAdI tadayuktatvamevAvedayati -> svaprakAzatvasyA'pi jJAnaniSThasya svasaMvedanavAdibhi: svato grAhyatvAnabhyupagapAt, anyathA tadavivAdAnutthAnAt / tata: parizeSatryAyena jJAnaniSThaM svaprakAzatvamanumeyameva / itthaM svaprakAzatvasyApi parizeSAnumeyatayA tatsindikRte'numitirabhyupagantavyA / tadanumitisvaprakAzatAyA api svato'grAhyatvena anumAntaralabhyatayA = svetarAnumitisAdhyatayA anavasthAsAmyAt / itthaM jJAnasya jJAnagatasvaprakAzatvasya vA parato gAhyatvapakSe samAnamevAnavasthAnam / na ca viSayAntarasadhArasya svaprakAzatvasAdhyakAnumitiM prati pratibandhakatvAnnA'niSThitiprasaGgha iti vAcyam, jJAnasya paraprakAzatvapakSe'pi viSayAntarasaJcArAdinA = bahirviSayakalaukikapratyakSasAmagrIsamavadhAnalakSaNaviSayAntarasadhAra-kAminIjijJAsAdinA jJAnagocarajJAna pratibandhena tadrasyApi = anavasthAnapracyavasthApi ubhayatra svaprakAza-paraprakAzapakSando sAmyAt / tatazca na jJAnasya paraprakAzatvavAdina upAlabdhumahIta, AkSepaparihArayostulyayogakSematvAt / taduktaM kumArilabhana zlokavArtike -> yaccobhayoH samo doSaH parihArastayoH samaH / naika: pryj'yoktvystaagrthvicaarnne| idamevokaM tattvacintAmaNau -> api ca paraprakAze'navasthAnAt parizeSAnumAnena jJAnasya svaprakAzatvam / tathA ca svaprakAzatvAlumiterapi svaprakAzatvamanumityantaragamyam / evaM tasyApItyanavasthA svaprakAzatvAnumitiparamparAndArA tavApi syAt / viSayAntarasadhArasya pratibandhakatvaM yAvakjijJAsaM vA svaprakAzatvAnumitiriti yadi, tulyaM paraprakAzatve'pi / na ca jJAnaM svaprakAzamityamityA svaprakAzatvamapi sAmAnyapatyAsatyA viSayIkRtamiti vAcyam, parata: pakSe'pi tulyatvAt, tvayA tadanabhyupagamAcca <- (ta.ciM.pra.kha. pu.600) iti / nanu svaprakAzamate nAnavasthA, svaprakAzatvAnumite: svaprakAzatvAnumitAvapi kSaterabhAvAt / vastutastu svaprakAzatvapaMkSe sA'numitiriti svamiva svaviSayatvamapi viSayIkarotyeveti tasya svaprakAzatvaM tadrocara ityAzaGkAyAM parakhakAzavAdyAha-> kiJceti / anumityAdau sAryAt = avyApyavRttitvAt na pratyakSatvaM jAtisvarUpaM syaat| prathama jJAnane dvitIya jJAnathI, dvitIya jJAnane tRtIya jJAnathI, tRtIya jJAnane cothA jJAnathI A kamathI pratyeka jJAnane svottaravartI jJAnathI prakAzya mAnavAmAM anavasthita jJAnanI kalpanA karavI paDaze, je mahAgauravagrasta hovAthI mAnya nahi banI zake. Ama jJAnane parata: prakAzya mAnavAmAM anavasthA doSa hovAthI parizeSanyAyathI jJAnane svata: prakAzya mAnavuM paDaze. AthI svaprakAzasiddhi ane sulabha che. - svapra0 / sAnA sAme yAyino mAto pAsapoche - mAnavasyA ho to zanane sata: 5115 mAnavAmA paNa anivArya che. te A rIte - jJAnasvaprakAzatvavAdInA matamAM jJAna prakAza hovA chatAM jJAnanuM svaprakAzatva to anumAnavedya ja che, te svata: prakAzya nathI, kAraNa ke tevuM hoya to to atyAra sudhI A vAtano pheMsalo zAne pote ja kyArano ApI dIdho hota. jJAnagata svaprakAzatva je anumAna dvArA vedya che te anumAna paNa jJAnAtmaka hovAthI tenuM svaprakAzatva paNa anumAnAntarathI vedya mAnavuM paDaze. AthI jJAnasvaprakAzamatamAM paNa svaprakAzatvanA anavasthita = anavasthAdoSagrasta anumAnanI kalpanAnuM gaurava to durvAra ja banaze. eno koI cheDo nahi Ave. jo svaprakAzavAdI ema kahe ke - "je viSayanA jJAnamAM svaprakAzatva anumeya che te jJAnanA svaprakAzatvAnumAnanI paraMparA bahu AgaLa cAle tevI zakayatA nathI, kAraNa ke viSayAntaramAM manano saMcAra = pravRtti thavAthI te anumAnaparamparA aTakI jaze. tethI anavasthA doSane avakAza nahi rahe." <- to A rIte anavasthA doSano parihAra jJAnane jJAnAntarathI vedya mAnanArA vidvAnonA pakSamAM paNa ghaTI zakaze. tethI jJAnaparaprakAzapakSanI upekSA karI nahi zakAya. - pratyakSatvabhAMtisva3patAsaMga - naiyAyi* pUrvapakSa (Ang):- kizca0 / 1vii, zrI pAsa bhecha zAna kSa mA 2 zAna thAma khoya che. tethI anumiti vagere jJA, paNa svaprakAza hovAthI te potAnA svane ane potAnA Azrayane viSaya karaze. tadanusAra dhUmamAM agnivyAti bhane parvatamA dhUmapanA nayI athavA parvatamA bhanivyAyadhUmanA parAmarzathI parvatamA alisAkSya anumiti yathe te 'parvate'gniM Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AbhanavasAkaryadyotanam * 163 na ca svaviSayatve jJAnAnapekSatvaM tattvaM na tu jAtiriti vAcyam, ekatra jJAnApekSAnapekSayorvirodhAt / na ca bhramasya yathA dharmaviSayakatvAvacchedena doSApekSA dharmiviSayakatvAvacchedena ca tadanapekSA tathA'mityAdau vahnayAdiviSayatAvacchedena ------ ------------bhAnamatI - - - - - - - - - - - - - - - - - - tathAhi tripuTIpratyakSavAdimate vahivyAdhijJAnAt parvate dhUmasambandhajJAnAcca yadavA parvate vahivyApyadhUmaparAmarzAt jAyamAnAyA: 'parvate vahi, vahimatvena parvataM, vahimatparvataM vA'numinomI'tyAkArAyA anumite: parvatAnalasaMsA~ze parokSatve'pi sva-svAzrayAMze pratyakSatvameva tatra vyAptijJAnAderanupayogAdalumititvA'sambhavAt / tatazca pratyakSatvasya tamA'vyApyavRtitvena jAtitvaM na bhavitumarhati, jAtavyApyavRttitvaniyamAt / itthaM tripuTIpratyakSavAdilaye pratyakSatvasya jAtitvocchedApatirapi bAdhiketi naiyAyikAzayaH / sAkaryAdityasya vyAkhyAne kecitu -> ana sAkaryalakSaNe parasparAtyantAbhAvasAmAnAdhikaraNye satItyajAbhAvAdhikaraNatvaM na niravacchinnaM praviSTamityabhipretyedama, anyathA'numititvAdyabhAvavati ghaTAdipratyakSe pratyakSatvasya satve'pi niracchinnapratyakSatvAbhAvAdhikaraNatvavati jJAnasAmAnyabhije'numititvAderasatvena parasparAtyantAbhAvasAmAnAdhikaraNyA'sambhavena sAyaM na syAt, svaprakAzavAdimate jJAnamAtrasyaiva svAze pratyakSatvena niracchinnapratyakSatvAbhAvavatvasya jJAnamA'bhAvAditi vivRNvanti / taccintyam / na ca pratyakSatvasya jAtyanAtmakatve iSTApatireva, yata: svaviSayatve = svanirupitaviSayatAyAM jJAnAnapekSatvaM = svajJAnanirapekSajJAnatvaM tattvaM = pratyakSatvam, na tu jAti: = jAtyAtmakam, anumite: sAdhyaviSayatve hetuvyApakatayA sAdhyajJAnasyApekSitatvenA'pratyakSatvam, zAbdabodhasyApi padArthaviSayatve padajalyapadArthopasthiterAvazyakatve parokSatvam, pratyakSasyArthaviSayatve nArthajJAnasyApekSA kintu tena sahendriya sannikarSasyaiveti pratyakSatvamiti svasaMvedanavAdibhiH vAcyam, pratyakSatvasya svaviSayatve svajJAnanirapekSajJAnatve anunityAdekhnyAdiviSayatve dhUmAdivyApakatayA'gnyAdijJAnasApekSatve'pi sva-svAzrayaviSayatAyAM tajjJAnanirapekSatvamApadyetAm / na ceSTApatirasApIti vaktavyam, ekatra jJAne jJAnApekSA'napekSayoH virodhAt / na hyekA svAjJAnasApekSatvasvajJAnanirapekSatve mitho'virudhde iti prekSate prekSAvAn / na ca 'idaM rajatamiti bhramasya yathA dharmaviSayakatvAvacchedena = rajatatvaviSayakatvAMze doSApekSA = cAkacikyAdidoSApekSA dharmiviSayakatvAvacchedena = idaMviSayakatvAMze ca tadanapekSA = cAkacityAdidoSAnapekSA ityasya prasidatvena tapaikaya doSApekSA'napekSayossamAveza: svIkriyate tathA = tadavadeva anumityAdau vanyA prayorasamAveza: skha--- -tanA anuminomi, agnimattvena parvataM agnimatparvataM vA anuminomi' tyA yathe. sAjana mitila-parvatamA thamA anumiti svarUpa ane anumiti tathA anumAtA = anumitiAzraya aMzamAM pratyakSAtmaka haze; kAraNa ke anumiti athavA anumAtAnuM bhAna vyApti AdinA jJAna vinA utpanna thavAthI te aMzamAM te anumitisvarUpa na hoI zake. phalata: anumiti AdimAM pratyakSatva sAMkaryagrasta = avyAkhavRtti thaI javAthI pratyakSatvamAM jAtirUpatA bAdhita thaze. na ca sva0 / svazAhI 23thI oma vAmAM Ave -> 'pratyati 135 nathI pAtu viSayamA svajJAnanirapekSajJAnatvasvarUpa che. arthAt je jJAna je vastune viSaya karavAmAM te vastunA jJAnanI apekSA na rAkhe te jJAna te vastunuM pratyakSAtmaka jJAna che. sAdhyane potAno viSaya karavA mATe anumitine hetu vyApakarUpe sAdhyajJAnanI apekSA hoya che. padArthane potAno viSaya karavA mATe zAbdabodhane padajanya padArthopasthitinI apekSA hoya che. tethI anumiti AdimAM pratyakSarUpatA hotI nathI. jyAre pratyakSa arthane potAno viSaya karavA mATe pratyakSane tenA jJAnanI apekSA nathI, paraMtu arthanI sAthe IndriyasannikarSanI apekSA hoya che. AthI te pratyakSanA uparokata lakSaNathI saMgRhIta thaI jaze. mATe pratyakSatvane jAtirUpa mAnavAnI jarUra nathI. pratyakSa-1 jAtisvarUpa na bane to paNa koI doSa nathI.' <- to te barAbara nathI. AnuM kAraNa e che ke pratyakSatvane jo 'viSayatvamAM jJAnanirapekSatvasvarUpa" mAnavAmAM Ave to agni vagere aMzamAM anumiti Adi pratyakSAnAtmaka hovAthI tene svaviSayatvamAM svajJAnasApekSa mAnavI paDaze. tathA sta ane svAzraya aMzamAM pratyakSAtmaka hovAthI tene viSayatvamAM svajJAnAnapekSa paNa mAnavI paDaze. svajJAnasApekSatva ane svajJAnanirapekSatva - banne dharma paraspara virodhI hovAthI eka ja jJAnamAM te banneno samAveza zakya nathI. bhabhAM hoSanirapekSatA abhAnya - naiyAyiha na ca bhr0| sva zAhI 26thI ma vAmAM Ave -> 'idaM rajataM' zramasthalamA zAnayamai | bhramarUpa ane dharmI aMzamAM ajamasvarUpa hoya che. tethI temAM dharmaviSayakatvavacchedana = dharmaviSayakatvaaMzamAM caLakATa vagere doSanI | apekSA tathA dharmiviSayakatvavicchedana = dharmiviSayakatva aMzamAM doSanI apekSA manAya che, tema anumitimAM paNa vahniviSayakanyAvacchedana = sAdhyaviSayakatvaaMzamAM sAdhyAdijJAnasApekSatva ane sva (= anumiti) viSayakanyAvacchedana sAdhyAdijJAnanirapekSatva mAnI zakAya che. AthI anumitine sAdhyAMzamAM parokSa ane svAMzamAM pratyakSa kahevAmAM koI doSa nathI. <- to tenA samAdhAnamAM paraprakAzavAdI ema Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 964 vyAyAlove prathamaH prakAza *dhamryaMze svabhAvAdeva bhamapAmANyam * parokSatvaM svaviSayatAvacchedena ca pratyakSatvamiti vAcyam, doSApekSe bhrame tadanapekSA'nabhyupagamAt dhayaMze svbhaavaadevaa'bhrmtvaat| kiJca, jJAnajanyatAnavacchedakaM yatkiJcijjanyatAvacchedakaM yadviSayatvaM tadavacchedena tasya pratyakSatvamiti svaviSayakatvena na pratyakSatvam, jJAnasAmAnyasAmagyAH jJAnatvasyaiva janyatAvacchedakatvAt, vizeSasAmagyAJca tasyAtiprasaktatayaivA ------bhAnumatI------- diviSayatAvacchedena = sAdhyAdiviSayatAMze jJAnApekSA = hetuvyApakatvAdinA sAdhyAdijJAnApekSA svaviSayatvAvacchedena anupityAdhAtmakasva-svAzrayaniSThaviSayatAMze na sA sAdhyAdijJAnApekSA iti ekasyaivAnumityAdeH vayAdiviSayatAvacchedena = sAdhyAdiviSayatAyAM parokSatvaM = pratyakSAnAtmakatvaM svaviSayatAvacchedena = anumityAdilakSa gasva-svAzrayaniSThaviSayatAyAM ca pratyakSatvaM nirAbAdhamiti tripuTIpratyakSavAdibhiH vAcyam, doSApekSe = cAkacikyAdilakSaNadoSajanye 'idaM rajatami'tyAdau bhame tadanapekSAnabhyupagamAt = dossaa'jnytvaanddiikaaraat| na ca bhAsya dhAtUze doSAjanyatvAnupagame kathaM tasya dharyaMze'bhamatvamiti zamanIyama, dhamyaze = vizeSyAMze svabhAvAdeva tasya adhamatvAt = bhamAnAtmakatvAt / ata eva sarvaM jJAnaM dharmiNyabhAntamiti giiyte| tadaktamekeSAM mana prakAzakRtA rucidattamizreNa -> ekasminneva kArye ekasyaiva kAraNasyApekSAnapekSayorvirodhasya brahANA'pi darapoyatvAt / bhame ca dhAze'pi doSAdikAraNasyA'pekSaNAt / na caivaM dhAyaMze'pi bhamatvApatti: / na hi tadaMze doSArapekSaNAdabhamatvam, kintu svabhAvAdityeke <- (ta.ciM.pra.pra.vaM.pU.812) iti / taduktaM tatvacintAmaNAvapi --> kiJcAlumityAdau jAtisaGkarAna pratyakSatvam / na ca jJAnasApekSaM mano janakamityanumitiviSayavadAtmani na tatpratyakSam / tasya svaviSayatve jJAnAnapekSeti cet ? na, jJAnaM jJAnajanyaM, tacca svaviSaye svAtmatyekamevete kathaM tadapekSaM tadanapekSazca ? virudatvAt / na ca jJAnabhinnaviSayatvaM sApekSaM (? kSatvaM), tathAtve bahiniM pratyakSa na syAt <- (ta.ciM.pra.kha.pa.800) iti / pratyakSaM na syAditi viSayatve jJAnabhinne parajJAnAnapekSatvaM jJAne dharmiNi tadapekSatvamiti pratyakSatvaM na syAditi <- tatvacintAmaNyAlokakAra: jayadevamizraH / paraprakAzavAdI svaprakAzapakSe doSAntaramAha -> kiceti / jJAnajanyatAnavacchedakaM = jJAnanirUpitAyA: kAryatAyA avacchedakaM yattadinaM yatkiJcijanyatAvacchedakaM = jJAnavizeSasAmagyA janyatAvacchedakaM yaviSayatvaM = yaviSayakatvaM = pratyakSIyaghaTAdiviSayakatvaM yatra jJAne'sti tadavacchedena = pratyakSIyaghaTAdiviSayakatvAvacchedena tasya jJAnasya pratyakSatvaM iti niyamaH / tathAhi vyApijJAna-padajJAna-sAdRzyajJAnajanyatAvacchedakAni krameNAnumititva-zAbdatvopamititvAni, tadilatve sati ghaTacakSuHsanikarSAdijJAnasAmagrIjanyatAvacchedakaM yada ghaTAdiviSayakatvaM tat ghaTacAkSuSe'sti / ato ghaTAdiviSayakatvAvacchedena ghaTacAkSuSasya pratyakSatvaM sambhavati / itthamupadarzitaniyamasya prAmANikatvaM iti hetoH 'ghaTamahaM jAnAmi'iti jJAnasya svaviSayakatvena = svAtmakapratyakSaviSayakatvAvacchedena na pratyakSatvaM, svAtmakapratyakSaviSayakatvasya jJAnajanyatAvacchedakabhinnatve sati yatkicijjJAnasAmagIjanyatAvacchedakatvavirahAt / tadeva bhAvayati -> jJAnasAmAnyasAmagyA: jJAnatvasyaiva janyatAvacchedakatvAt / yadyapi svaprakAzavAdimate svAtmakaviSayakatvaM jJAnasAmAnyasAmagrIjanyatAyA anyUnAnatiriktaM tathApi laghudharmasatve guroranavacchedakatvaniyamena svAtmakaviSayakatvApekSayA laghuno jJAnatvasya tathAtvamuktamityavadheyam / vizeSasAmagyAce tasya = svaviSayakatvasya sarvajJAnasAdhAraNyena atiprasaktatayA = jJAnavizeSAtiriktavRttitayA kahe che ke bhrama dosApekSa ja hoya che. dharmI aMzamAM te pramAtmaka = abhramasvarUpa hoya che, tenuM kAraNa te aMzamAM doSanirapekSatA nathI, paNa potAno svabhAva kAraNa che. 'dareka jJAna dharmI aMzamAM abhrAnta hoya che' A jJAnano svabhAva ja che. bhramamAM evacchedakabhedathI doSasApekSatA ane doSanirapekSatAno samAveza aprAmANika hovAthI te daTAntanA baLathI anumiti vageremAM jJAnasApekSatA ane jJAnanirapekSatAnA samAvezanuM samarthana nahi karI zakAya. * jJAnasAbhagrInyatAsavaracheSTha bhAtra jJAnatva - parabhraThAzavAhI * kizca jJa zAnane sAMzamA pratyakSas135 mAnavAmA me ho5 mA zata mApe cha - zanasanyAsana176 ane kiMcit jJAna rAmagrInuM janyatAavachedaka yadviSayakatva je jJAnamAM raheze te jJAna te aMzamAM pratyakSa hoya che - A prasiddha niyama che. jema ke ghaTazrusajJikarSa pachI thanAra jJAnamAM jJAnajanyatAnuM anavacchedaka ane ghaTacAkSuSasvarUpa thakiMcit jJAnanI ghaTacaznasaMyogapratyAttiravarUpa sAmagrInuM janyatAavacchedaka ghaTaviSayakatva rahe che. tethI te jJAna ghaTaaMzamAM pratyakSAtmaka kahevAya che. paraMtu 'ghaTamahaM jAnAmi' ityA pratyakSamA vidyamAna zAnaviSayAnasAmAnyanI sAmagrI- nyatAache anecha, 4 // 21 // Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vitteravazyavedyatvavicAra: 161 navacchedakatvAdityAhuH / __atha vitteravazyavedyatvAt svaprakAzatvaM no cet ? yA vittirna vedyate tadadhInasattvasya viSayaparyantasyAsattvaM syAditi cet ? na, sarvAsAM vittInAM jJAnajJAnatvenA'vazyavedyatvAditi cet ? ------------------bhAnumatI------------------ eva anavacchedakatvAt = avacchedakatvAsambhavAt, anyUnAnatiriktavRtidharmasvAvacchedakatvaniyamAt ityAhuH jayadevaprabhUtayaH / taduktaM tatvacintAmaNyAloke jayadevamizreNa -> yadyapi yadaviSayatvAracchedena jJAnA'janyatvamityuktau na kazcidoSaprasaGgaH tathApi svaviSayatvena kA pratyakSatvaM tasya sakalasAdhArANayelA'vyAvartakatayA kvacidapi janyatAnavacchedakatvAt sAmAnyasAmagmAM jJAnatvasyaivA'vacchedakatvAt vizeSasAmagyAM svaviSayatvasya savajJAnasAdhAraNyenA'tiprasaktatayaivA'navacchedakatvAt ( ta.ciM.A.pra.kha.pU. 808) iti / athAnyasyA'nyaviSayatve / sanikarSAdirniyAmaka: svaviSayatve kiM tena ? anatiprasaGgamat, sannikarSasyAnanugamAcca, vyavahAre zaktatvaM viSayatvamabhede sanikaSa vinApIti cet ? na, anyatra pratyakSamAge sannikarSasya hetutvAt, anyathA'nanugamApatiriti ( ta.ciM.pra.kha.pa.809) tatvacintAmaNikAraH / tripuTIpratyakSavAdI puna: zahate-> atheti cedityanenAsyAnvayaH / vite: = jJAnatvAvacchinAsya avazyavedyatvAt = niyamena jJAnaviSayatvAbhyupagamAt jJAnamAtrasya svaprakAzatvaM no cet ? yA viti: na vedyate sA pramANAbhAvAdasatIti tadadhInasattvasya tatpUrvajJAnasyA'pi pramANAbhAvenA'satvaM syAt tadasattvena tatsatvAdhInasatvasya tatpUrvajJAnasyApi pramANAbhAvenAsatvaM syAt / itthaM pUrvapUrvajJAnAdeH viSayaparyantasya antato gatvA prAthamikajJAnIyaM maulaviSayaM yAvat asatvaM syAditi parapakAzabAdhAt svaprakAzasibdiH iti cet ? tatvacintAmaNitanmatena darzitAzahAmapAkaroti -> neti / sarvAsAM vittInAM tatavyakti cenAnanubhave'pi jJAnajJAnatvena = jJAnaviSayakajJAnatvalakSaNena sAmAnyadharmeNa avazyavedyatvAt / 'ayaM ghaTaH' iti jJAnasya 'ghaTajJAnavAnahami'tyanuvyavasAyavedyatvaM, tasya ca ghaTajJAnajJAnavedyatvamityevamaviralalagnavittidhArA sarvaca nAbhyupeyate, kintu sarveSAmeva prAthamikaghaTajJAnottaravartijJAnAnAM jJAnaviSayakatvAt jJAnaviSayakajJAnatvAtmakasAmAnyalakSaNapratyAsatyA niyamena vedyatvAsa pramANAbhAvapayuktatadasattvApattiriti tatvacintAmaNikadabhiprAya: / na ca 'ghaTatvena ---------------------------------------- ke tripuTI pratyakSavAdInA mate sarvajJAnavRtti jJAnatva jJAnavizeSa sAmagrI janyatAthI atiprasakA = atiriktavRtti hovAthI jJAna| vizeSa sAmagrInuM janyatAavacchedaka banatuM nathI. AthI jJAnane svaaMzamAM pratyakSasvarUpa mAnavuM saMbhava nathI. * jJAnabhAM jJAnavedhatvaniyabhano saMga - naiyAyi* - atha vi.| sahI mImAMsa bhanIpI 2thI ma vAmAM Avecha -> 'jAnane zAnavedha = zAna. = zAnazya mAnavuM Avazyaka che. jo Ama mAnavAmAM na Ave to je jJAna avidita = ajJAta raheze, tenI sattA = vidyamAnatA siddha thaI nahi zake; kAraNa ke koI paNa vastunI sattA tenA jJAnathI siddha thAya che. phalata: te jJAna je mULa viSayanA jJAnanI paraMparAmAM che te mULa viSayanI sattA ja saMkaTagrasta banI jaze. arthAta mULa viSayanI sattA nizcita thaI nahi zake, kAraNa ke antima jJAna ajJAta hovAnA lIdhe asata banatAM tenA viSayabhUta jJAnanI asattA = avidyamAnatA siddha thaze. A rIte te asat hovAthI tadviSayIbhUta jJAna asata thatuM jaze. aMte prathamajJAna asat siddha thatAM tenA viSayanI sattA = vidyamAnatA lopAI jaze. AthI A vastu atyaMta jarUrI che ke - dareka jJAna avazya vedya = saMvedya = prakAzya manAya. jJAnanI jJAnavedyatAno A niyama antima jJAna asata na thaI jAya te mATe mAnava jarUrI che ane te niyama jJAnane svaprakAza mAnyA vinA ghaTI zakato nathI. mATe jJAnane svaprakAza mAnavuM Avazyaka che.' <- paraMtu tenA | samAdhAnamA naiyAyi oma cha -> na. s.| uparopAta 212 nathI. bhAnu rAmecha62 zAnane zAnA mAnavAcI zAnAtAnI upapatti thaI zake che. AthI jJAnanI svaprakAzatA anAvazyaka che. Azaya e che ke ghaTajJAnanuM (=ghaTavyavasAyanuM) bhAna ghaTajJAnaviSayaka jJAnathI (=anuvyavasAyathI) thAya che. ghaTajJAnaviSayaka jJAnanuM bhAna ghaTajJAnajJAnaviSayaka jJAnathI thAya che. A rIte jJAnanI paraMparA AgaLa | yAra. prathamAna vi55 cha, nyAre tenA uttarapatI zAna vAnaviya che. 'ghaTajJAnavAnaha' mere manuvyavasAya zAna ghaTajJAnaviSayaka-jJAnasvarUpa hovAthI temAM jJAnaviSayakajJAnatvAtmaka sAmAnya dharmanuM jJAna thatAM jJAnaviSayakajJAnatvasvarApa sAmAnya lakSaNa prayAsattithI anuvyavasAyauttaravartI sarva jJAnanuM bhAna thaI jaze. tethI jJAnane avazyavedya mAnavAno niyama saMgata thaI jaze. Ama parata: prakAzanA svIkAramAM koI doSa nathI - AvuM tattvaciMtAmaNikAra vagerenuM mantavya che. (pRSTha 147 thI zarU thayela dIrgha pUrvapakSa pUrNa). Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 vyAyAloke prathamaH prakAza jJAnasvaprakAzavAdArambhaH 1atrocyate -> 'jAnAmIti sArvalaukikaM jJAnaM pUrvAparajJAnakalpanAgauravasahakRtaM kartR-karma-kriyAvagAhi sat svaviSayatve pramANam / tadidamuktaM sammatiTIkAkRtA -> ekasmAdeva viSayAvabhAsasiddheH kiM dvayakalpanayA ? <- iti / - ca 'jAnAmI' tyatra jJAnAvabhAse'pi tadviSayatvAnavabhAsa iti vAcyam, jJAnasvarUpAyA ------------------bhAnumatI------------------ jAnAmI'tyanuvyavasAyo ghaTatvaprakArakatvaM vyavasAyasya yathA gRhNAti na tathA tadIyaghaTatvapakArakatvaM tadanuvyavasAya iti katha sarvAstulyAkArA iti vAcyam, ghaTatvaprakArakamAdyaM jJAnaM tanuvyavasAyastu ghaTatvaprakArakajJAnajJAnaM yathA tathA tadanuvyavasAyAderapi ghaTatvaprakArakajJAnajJAnajJAnatayA zeSaparyantamevAnuvyavasAyasambhavAt iti bhAvaH / idadyAyupetya / vastuto ghaTatvaprakArakatva-prakArakatva-prakArakatva-prakArakamapi jJAnamutpadyata eva / niyamastu nAstyeva tatheti (ta.ciM.A.pra.khaM. pR.801) tatvacintAmaNyAlokakArI jayadevamizraH / nanu jJAnasibdikate jJAnAntarAnusaraNe'nirmokSApattiriti cet ? na, yogajadharmapratyAsatyA sAmAnyalakSaNayA vA vyApijJAnarapasyAnuvyavasAyasyApi svaviSayatvAbhyupagamAt / na ca tadadvyavahArazaktatvaM tadviSayatvam tadaviSayatvena tavyavahArakAraNatvagrahe sati tacchaktatvajJAnaM tacchaktatvaca tadviSayatvamityanyonyAzrayAt, kAraNatvagrahaM vinA zakeragahAt, tvanmate'pi rajatajJAnasya zuktiviSayatvApatezcetyadhikaM pUrvapakSIbhUtatatvacintAmaNikAramataM tauva dRSTavyam (t.ciN.pr.kh.puu.802)| svaprakAzavAdinaH syAdavAdinaH pratyuttarayantti -> atrocyate iti / 'jAnAmI'ti tAvat sArvalaukikaM vAdi-prativAyusammataM jJAnam / na ca 'idamiti vyavasAya: tadataraM 'jAnAmI'tyanuvyavasAyo mAnasa iti jJAnadaya-kalpanaM yuktama, svaprakAzatvenaivopapatau pUrvAparajJAnakalpane gauravAt / itthaM pUrvamarthamAyagocaro vyavasAya: tadataramarthajJAnamAyagocaro'nuvyavasAya iti pUrvAparajJAnakalpanAgauravasahakRtaM kartR-karma-kriyAvagAhi = kartRtvakarmatva-krayAtvAvagAhi sat svaviSayatve = svAtmakajJAnaviSayatve pramANam / tadidamuktaM sammatiTIkAkRtA zrImatA'bhayadevasUrivareNa prathamakANDe -> na svarUpAbhAse pramANA'viSayatA / kizcaivaM kalpyamAne bodhandayamAntaraM svasaMvidUpazca kalpeitaM syAt / tathA cA'yuktam, ekaramAdeva viSayAvabhAsasindeH kiM vdayakalpanayA? <- 'ghaTamahaM jAnAmI'ti ghaTajJAnaviSayakAdekaramAdeva jJAnAt ghaTAtmakaviSayabhAnasya sibdatvAt 'ghaTo'yaM', 'ghaTamaha jAnAmI'ti jJAnandayakalpanenA'lamiti tadAzayaH / etena 'svasya svAviSayatvena svaviSayA'viSayatvAt' (ta.ciM.A.pra.khaM. pa.796) iti tatvacintAmaNyAlokakRto jayadevamizrasya vacanaM nirastam / na ca 'ghaTamahaM jAnAmI'tyatra jJAnAvabhAse'pi = ghaTajJAnabhAne satyapi taviSayatvAnavabhAsa: = ghaTajJAnIyaviSayatvA'bhAnamiti tadarthaM kevalArthaviSayo 'ghaTo'yami'ti vyavasAya: svIkartavya iti parapakAzavAdibhiH vAcyam, jJAnasvarUpAyA: = viSayIbhUtajJAnAnatiriktAyAH viSayatAyAH tadbhAne = svAtmakajJAnabhAne avazya ------------------ jJAna svadhraThAza cha - uttarapakSa sAvI :- 'jAnAmi' mAzAna sarvatosaMmata zAna cha.tenomA cha 'idamahaM jAnAmi' arthAta 'sAvi5yane jA chuM." ahIM jJAnanuM potAnuM paNa bhAna thAya che ane tenA viSayanuM paNa. tethI jJAnagrAhaka jJAnane arthagrAhaka jJAnanuM paravata mAnIne tenAthI jo pUrva jJAnanuM bhAna mAnavAmAM Ave to pUrvAparIbhUta be jJAnanI kalpanAnuM gaurava Avaze. AthI eka ja jJAnane kartA, karma ane kriyAnuM grAhaka mAnI tene ja jJAnanA svaviSayakatvamAM pramANa mAnavuM joIe. tethI ja to saMmatitarkanI TIkAmAM zrImad abhayadevasUrijI mahArAje jaNAvela che ke - "eka ja jJAnagrAhaka jJAnathI viSayanuM bhAna paNa thaI jAya che, to pachI zA mATe be sAnanI = 31 artha jAna bhane vijJAnamAtra nayanA 12vI ? <-sammatiTIno Azaya cha 'ghaTamahaM jAnAmi' sApAna anuvyavasAya zAnayI te zAnamA pavi55parnu mAna thaI cha. tethI 'ayaM ghaTaH' / arthamAtra viSayavasAyAna ane 'ghaTamahaM jAnAmi' zevAnamAtravi55 anuvyavasAyAnanIyana 32vI nirartha cha, gaura1yasta cha.gaDAvo prazna kAmamA -> 'jAnAmi' mevAhAnathI mAtra zAna- mAnAya cha, vi55nunakhi. zAnanI viSayatAnuM bhAna te jJAnamAM thatuM nathI. <- to tenuM samAdhAna e che ke jJAnasvarUpa viSayatAnuM bhAna jJAnanuM bhAna thatAM avazya thAya ja che. jJAnaniSTha lAnIya viSayatA e jJAnathI je bhinna hoya to jJAnanuM bhAna thavA chatAM jJAnanika viSayatAnuM bhAna na thaI zake. evuM ane. pArA te naDi, 12 jAnanA 2 cha. 'idaM jAnAmi' bhane 'idaM jJAnaM jAnAmi' prathama sAthI zAnamA arthaviSayakatvanuM 2paSTIkaraNa thAya che, bIjA AkArathI jJAnamAM svaviSayakatvanuM avagAhana thAya che. jJAna ane jJAnanika viSayatAmAM AMzika = kathaMcina bheda hovAthI bannenA pratipAdaka zabdamAM bheda che. mATe punarukti doSane avakAza nathI raheto. jJAnano jJAnatvena ullekha karavo ke viSayana karavo - A bAbata vivakSAAdhIna che. Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * AlokaTIkAkArajayadevamizramanirAsa: * 167 viSayatAyAstadbhAne'vazyambhAnAt, jJAnasya 'idaM jAnAmIdaM jJAnaM jAnAmI'tyubhayAkAratvAt, AMzikatadbhedAcAbhilApabhedastasya vivakSAdhInatvAt / etena svaviSayatve siddhe gauravasahakRtaM jJAnagocaratAyAM grAhakaM pratyakSaM svaprakAzatAyAM pramANaM tena ca mAnena tasya svaviSayatAsiddhirityanyonyAzraya iti parAstam, jJAnavipayatvenAnubhUyamAnasyAnuvyavasAyasya lAghavena vyavasAyAtmakatvakalpane tatsvaprakAzatAsiddheH / ------------------bhAnumatI------------------- mbhAnAt = niyamato bhAnAt tadAne tadAtmakagocarajJAnasya nyAsyatvAt tathA ca 'gharamahaM jAnAmI'ti jJAne jJAnaviSayatve jJAnaniSTha-jJAnAtmakaviSayatvatiSayakatvamapi nirAbAdham / na hi viSayatAvijitiM jJAnaM kvacit kadAcidavatIti dRSTam / etena nirAkAratAnaM nirastam / na ca idaM kuta: sidamiti zanIyama, jJAnasya 'idaM jAnAmi', 'idaM jJAnaM jAnAmI'tyubhayAkAratvAt prathamAkAraNArthaviSayakatvasya ditIyAkAreNa ca jJAnatiSayakatvasya spaSTIkaraNAta, 'idaM jAnAmI'tibhAne 'ida jJAnaM jAnAmI'tyasyApyavazyambhAvAt / na caivaM jJAnaviSayatayorabhede punarutidoSa iti vAcyam, AMzikataredAt = viSayatAyA jJAnasvarUpatve'pi jJAnaviSayatayoH kazcidedAbhyupagamAt / ata eva ca tayoH abhilApabhedaH, tasya = abhilApabhedasya vivakSAdhInatvAt = vavicchAjanyattAt / etena 'ghaTa jAnAmi', 'ghaTajJAnaM jAnAmI'tyAkAradayazAlijJAnopagame sarvadaivAkAradayavattayaivA'milA tajjJAnamiti nirastam / etena = vakSyamANahetunA, asya cAge parAstamityanenAnvayaH / jJAnasya svaviSayatve = svAtmakajJAnaviSayatatve sinde gauravasahakRtaM = 'pUrvAparaNAhya-grAhakajJAnandayakalpanAyAM gauravamiti jJAnasahakRtaM jJAnagocaratAyAM grAhakaM = 'ghaTamahaM jAnAmI'ti pratyakSaM svaprakAzatAyAM = svaviSayIbhUtajJAnAnatiriktasvAtmakajJAnaviSayakatte pramANaM bhavitumarhati tena ca mAnena = jJAnandayakalpatanAgauravasahaqata - jJAnaviSayatAgAhakapramANena tasya = 'gharamahaM jAnAmIti jJAnasya svaviSayatAsindiH = svAtmakasAkSAtkArIyaviSayatAgAhakatvalakSaNa - svapakAzatvasindiH iti: = hetoH jJAmo anyonyAzraya dAra: iti (ta.ciM.mA.pa.vaM.pa.596 ) tatvacintAmaNyAlokakRto jayadevamizrasya vacanaM parAstam / syAdavAdI zapiviSayakaparasparAzrayasya parAstatve hetumAha - jJAnaviSayatvena = ghaTAdijJAnagocaratvena anubhUyamAnasya = svasaMvedanasibdasya 'ghatamahaM jAnAmI'tyAdyAkArakasya anuvyavasAyasya lAghavena = lAghavasahakAreNa vyavasAyAtmakatvakalpane = ghaTAdiviSayakavyavasAyajJAnA'bhilAtvAbhyupagame tatsvaprakAzatAsindeH = tasya 'gharamahaM jAnAmI'tyAdyAkAratajJAnasya svAlamatavyavasAyIyagocaratAgAhakatvapasindeH / ayamokAntavAdino'bhiprAya: 'ghaTo'yami'tijJAnamAzritya staprakAzatAM sAdhyeta tadaitamanyonyAzrayaH labdhAtmalAma: syAt / na caitamabhyupagamyate / 'gharamahaM jAnAmI'ti jJAnamavalamnyagata svaprakAzatvasAdhanAt / tatra svasaMvedanasindaM jJAnaviSayakatvaM tAvadbhayamatasammatam / anuvyavasAyaviSayIbhUtasya gharajJAnAsya lAghavenAnuvyavasAyAbhimatvamupakalpyate iti svaprakAzatvamanAvilamAvirbhavati / na ca kAlabhedenobhayAnubhavo'stviti vAcyam, kAlabhedenobhayAnubhavasya zapathapratyAyanIyatvAditi vyaktaM syAdavAdakalpalatAyAm (sta. 9.kA. 88pU.117) / mImAMsakAstu svasva svaviSayakatvaM yadavyavahArAnukUlazaticogi yajjJAnaM tasyaiva tadatiSa * svaprAzapakSamA anyonyAzraya ghoSa asaMlava* etena. mI vI zaM thA -> 'zana viSaya cha' ma siddha thA to zAna- zAna mAma pUrvA52 jJAnanI kalpanA mAM gaurava hovAthI jJAnaviSayatAnuM grAhaka pratyakSa e svaprakAzatAne vize pramANa banaze ane jJAnaviSayatAnuM grAhaka pratyakSa jo (svaprakAzatAnA viSayamAM) pramANabhUta siddha thAya to ja "te svaviSayaka che' ema siddha thAya. Ama eka-bIjAnI siddhi eka-bIjA upara AdhAra rAkhatI hovAthI ekanI pANa siddhi nahi thAya. chaganabhAInuM ghara kyAM ? to ke maganabhAinA ghara sAme ane maganabhAInuM ghara kyAM ? to ke chaganabhAInA ghara sAme - AvI hAlatamAM na to chaganabhAInuM ghara jANI zakAya ke na to maganabhAInuM. Ane siddhiviSayaka = kSativiSayaka anyonyAzraya doSa kahe che, ke je svaprakAzapakSamAM pagapesAro kare che. A hAlatamAM svaprakAzapakSanI siddhi arthAt "jJAna viSayaka pAga hoya che' A mAnyatAnI prasiddhi kevI rIte thaI zake ? <-- to tenA samAdhAnamAM svaprakAzavAdI syAhIta23thI DI zaya 'ghaTamahaM jAnAmi' sApo anuvyavasAya sva zAhI bhane 525||shaahii - mnen| matAnusAra jJAnaviSayaka che emAM to koI apIla nathI, kAraNa ke teno anubhava ja jJAnaviSayakana thAya che. have ame syAdvAdI ema kahIe chIe ke anuvyavasAya ane vyavasAyane alaga mAnavAmAM gaurava hovAthI lAghavasahakArathI anuvyavasAyane ja vyavasAyarU5 mAnavo ucita che. arthAt je jJAna jJAnaviSayaka che te ja arthaviSayaka che' evuM mAnavAmAM Ave to svaprakAzatA = jJAnamAM svaviSayakatvanI siddhi thaI jaze. anuvyavasAya jJAna je jJAnane potAno viSaya kare che te vyavasAya potAnAthI bhinna na hovAthI pote ja potAno viSaya bane cheema siddha thAya che. Ama arthaviSayaka jJAnathI jJAnaviSayaka jJAna abhinna hovAthI jJAnamAM svaviSayakatvasvarUpa svapraHAzakatvanI siddhi thavAthI paraprakAzavAdI taiyAyikano parAbhava nizcita che. Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 nyAyAloke prathamaH prakAza ** mImAMsakasammatasvaprakAzatvadyotanam nanvevamekatra vyavasAye jJAna - jJAnAdyanantAkArabhAramantharatvaM syAt / tathA ca tAvatpratisandhAnaM duzzakamiti cet ? na, ghaTajJAnajJAnatvasya ghaTajJAnatvAdabhinnatayA ghaTajJAnatvena sarvajJAnajJAnAt / paraprakAze ca jJAnasya pratyakSAnupapattiH / bhAnumatI - yakatvaniyamAt svavyavahAre jJAnasya zaktatvAt, vyavahArazakti sambandhAntare'pyanavasthAnAt svabhAva eva zaraNamityAhuH / samavAyAdayazca svabhAvata eva tadIyAH, = ghaTajJAna nanu evaM grAhyajJAna-grAhakajJAnAbhedAbhyupagame ekatra ghaTAdigocare vyavasAye 'ghaTajJAnavAnahami 'tyanuvyavasAyAkAravat 'ghaTajJAnajJAnavAnahami' tyAdyAkArApAtena jJAna - jJAnAdyanantAkArabhAramantharatvaM ghaTajJAnajJAna-ghaTajJAnajJAnajJAnAdyanantAkAravRndagupilatvaM syAt / tathA ca tAvatpratisandhAnaM = ghaTajJAnaghaTajJAnajJAnAghanana tAkArabhAnamekatra jJAne duHzakamiti cet ? na, yathA cintAmaNikAramate anuvyavasAyo viSayamAganirUpyo na tu tadviSayaparamparAnirUpyo gauravAditi jJAnajJAnatvena sarvA vitirasmadAderutpadyamAnA'nubhUyata eva (ta. ciM.pra. khaM. pu. 802) tathA syAdavAdinaye vyavasAyasyAnuvyavasAyAkArasaMvalitatve'pi ghaTajJAnajJAnAderghadaviSayaka nayA ghaTajJAnajJAnAdiviSayatAyA ghaTajJAnaviSayatvAnatiriktatvena ghaTajJAnajJAnatvasya vastuto ghaTajJAnatvAdabhinnatayA ghaTajJAnatvena rUpeNa sarvajJAnajJAnAt ghaTamUlaka sarvajJAnAnAM bhAlAbhyupagamAt / taduktaM syAdavAdakalpalatAyAmapi ghaTajJAnajJAnAdiviSayatuyA api vastuto ghaTajJAnaviSayatA'natirekAt' <- (sta. 5) kA. 84 pR. 218 ) / na ca 'ghaTajJAnajJAnAdiviSayatAyA ghaTajJAnaviSayatA'natireke 'ghaTaM jAnAmi', 'ghaTajJAnaM jAnAmI' tyabhilApabhedo na syAditi vaktavyam abhilApabhedasya vivakSAdhInatvAt / = kisa jJAnasya jJAnAntaravedyatAyAmarthajJAnaM naiva bhavet, prakAzasya prakAzApekSAyAmaprakAzatAvat / na hi svaparajJAne paramutraprekSitvaM parityajyA'paraM jar3asya lakSaNamiti (pra.na. ta. 5 - 28syA. ra. pu. 226) vyaktaM syAdavAdaratnAkare / paraprakAzatvapakSe hi jJAnameva na sidhyet, mAnAbhAvAt / na hi tatra jJAtatA liGgaM, atItAnAgatayostadabhAvAt / nA'pi nAnasaM pratyakSaM, ajijJAsitasya mAnasatve jJAnAvirAmAt, anavasthAnAt viSayAntarA'saJcArAcca / jijJAsitasya grAhyatve jJAnaM na mAnasaM jijJAsAgrAhyAtmadharmatvAt, saMskAravadityanumAnapratirodha: / ata eva jijhAsAM vinaiva sukhAdInAM mAnasatvam / jijJAsA'pi jJAnasAdhyetyanavasthA, dharmijJAnecchAdibhirjJAnasya nAzAcca na pratyakSatvam / etela jJAnaM mAnasapratyakSaM pratyakSAtmaguNatvAt, AtmavizeSaguNatve sati kSaNamAtrasthAyitvAt sukhavaditi nirastam, mAnasa ve'navasthAnAt / ata eva cakSurNa cAkSuSajJAnagrAhakaM bahirindriyatvAt rasanavadityapi parAstam, paraprakAzatve'navasthayA jJAnA'siddhAvAzrayA'siddheH, svaprakAzatvena tatsidau dharmigrAhakamAnabAdhAt / itthaM parizeSanyAyena dharmigrAhakamAnAt svaprakAzatvasiddhAvAnyagatikatayA svasyA'sannikRSTasyApi pratyakSaviSayatvamiti mImAMsakAH / taduktaM prakaraNapathikAyAM zAlikanAthamizreNApi na cArthajJAnasya jJAnAntarAdhInama vabhAsanam / ta ca jJAnantarAdavagamaH, jJAnAntarAdakAmenA'vagame cAnavasthAprasaGgAt / tasmAdarthajJAnaM svayamprakAzamevAjbhyupetavyam (pu. 189) iti / - taduktaM kUrmapurANe'pi yathA dIpa: prakAzAtmA isvo vA yadi vA mahAn / jJAnAtmAnaM tathA vidyAt puruSaM sarvajantuSu // ( 2/2/11) guNa-guNinorabhedavivakSayedamapi samyak / prakRtaprakaraNakRdAha - paraprakAze ca = jJAnatvAvacchAsya parato grAhyatvamate hi jJAnasya pratyakSAnupapatti:, anuvyavasAyakSaNe vyavasAyAbhAtAt ( * svaprAzapakSamAM janantAkAratA yApattino parihAra nanneva / ahIM eka zaMkA thAya che ke --> jo grAhyajJAna ane grAhakajJAnamAM bheda mAnavAmAM na Ave to ghaTajJAnamAM ghaTajJAnajJAna, tajJAna, tajajJAnajJAna Adi ananta jJAnaAkAratAnI Apatti Avaze ane e anaMtA jJAnaAkAranA bhAranI nIce mULa jJAna bicAruM dabAI jaze. tathA e anaMta AkAra durreya hovAthI tenuM bhAna bhAre muzkela banI jaze. - enA samAdhAnamAM ema kahI zakAya che ke ghaTajJAnajJAna, najJAna vagere viSayaka hovAthI ghaTajJAnAtmaka ja che. tethI ghaTajJAnajJAnatva e ghaTajJAnatvasvarUpa ja che, tenAthI bhinna nahi. AthI ghaTajJAna, ghaTajJAnajJAna, ghaTajJAna-jJAna-jJAna vagere badhA jJAnanuM ghaTajJAnasvarUpe bhAna thaI jaze. parapraprAzabhatabhAM jJAnanuM pratyakSa asaMlavita parapra0 / vaNI, jJAnane parata: prakAza mAnavAmAM Ave to tenuM pratyakSa nahi dharma zaDe, arAga ke jJAnane paraprAzya mAnavAvANA lokone mate jJAna prathama kSaNamAM utpanna thAya che, bIjI kSaNamAM jJAnatvanuM nirvikalpaka mAnasa pratyakSa thAya che. tathA tRtIya kSaNamAM jJAnatvaviziSTa jJAnanuM mAnasa pratyakSa thAya che, je vyavasAya jJAna pachI utpanna thavAthI anuvyavasAya kahevAya che. paraMtu A tRtIya kSaNamAM Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * paraprakAze jJAnasAkSAtkArAnupapati: na ca jJAnatvanirvikalpakajanyajJAnakSaNe vyavasAyasyAbhAve'pi pUrvaM tatsattvAt tadA tatpratyakSaM, tato vizeSaNajJAnAdAtmani jJAnaviziSTadhIH, vizeSaNaJca na viziSTapratyayahetustattAM vinA'pi tadbuddheH pratyabhijJAdarzanAditi vAcyam, pratyakSe viSayasya svasamayavRttitvenaiva hetutvAt, anyathA vinazyadavasthaghaTacakSaH sannikarSAt ghaTanAzakSaNe ghaTapratyakSaprasaGgAt, jJAnasyA'tItatvena - bhAnumatI 77 169 syA. ka. sta. 5. kA. 84 pR. 258 ) / tathAhi paraprakAzatvapakSe prathamakSaNe vyavasAyajJAnamupajAyate / dvitIyakSaNe jJAnatvanirvikalpakaM mAnasapratyakSamutpadyate, viziSTabuddhiM prati vizeSaNajJAnasya hetutvaniyamAt / tRtIyakSaNe ca jJAnatvaviziSTajJAnagocaramanuvyavasAyAbhidhAnaM mAnasapratyakSamAvirbhavati vyavasAyajJAnaJca nazyati, yogyavibhuvizeSaguNAnAM svottaravartiguNanAzyatvaniyamAt / itthaM tRtIyakSaNe vyavasAyanAze nizcite tadA tatsaMmataM jJAnatvaviziSTajJAnagocaramanuvyavasAyajJAnaM tanmatAnusAreNotpatuM nArhate, viSayatayA pratyakSaM prati tAdAtmyena viSayasya pratyakSasamayavRtitvenaiva kAraNatvAt / jJAnasvarUpasya vizeSaNasyA'pratyakSatve jJAnaviziSTAtmagocaraM pratyakSaM tu nitarAM bAdhitamiti svaprakAzavAdinaH syAdavAdino'bhiprAyaH / na ca jJAnatvanirvikalpakajanyajJAnakSaNe = dvitIyakSaNotpannajJAnatvanirvikalpakamAnasapratyakSajanyatvenAbhimatasya jJAnatvaviziSTajJAnagocarasyAnuvyavasAyAmidhAnasya mAnasapratyakSasyAdhikaraNIbhUte tRtIyakSaNe tadaviSayIbhUtasya vyavasAyasyAbhAve'pi pUrva jJAnatvanirvikalpakAdhikaraNIbhUte dvitIyakSaNe tatsatvAt = anuvyavasAyagocarasya vyavasAyasya vidyamAnatvAt tadA = tRtIyakSaNe tatpratyakSaM = vyavasAyasya mAnasapratyakSaM sambhavati pratyakSe pUrvakSaNavRtitayA vizeSyasya hetutvAt tataH = tadanantaraM vizeSaNajJAnAt = AtmavizeSNIbhUtavyavasAyaviSayakajJAnamavalambya Atmani = AtmavizeSyikA jJAnaviziSTadhIH = jJAnAtmakavizeSaNaviziSTaviSayaka buddhiH prAdurbhavati, tadA''tmavizeSaNIbhUtasya jJAnasyA'satve'pi na kAcit kSati:, yataH vizeSaNaM ca na viziSTapratyayahetuH = svaviziSTaviSayaka buddhihetuH, taddezAtItatatkAla sambandhasvarUpAM tattAM vinApi tadbuddheH = tatAzrayIbhUtatadavyaktigocarasmRteH 'so'yaM ghaTa:' iti tatA'vagAhipratyabhijJAdarzanAditi vAcyam, pratyakSe = laukikaviSayatAsambandhena pratyakSatvAvacchinnaM prati viSayasya svasamayavRttitvena = pratyakSasamayavRtitvena eva hetutvAt na tu svA'vyavahitapUrvasamayavRtitvena / tatazca tRtIyakSaNe vyavasAyanAzAnna tadA tatpratyakSasambhavaH / vipakSabAdhamAha - anyathA = pratyakSe viSayasya svA'vyavahitapUrvasamayavRtitvena hetutvopagame, vinazyadavasthaghaTa cakSuH sannikarSAt ghaTanAzA'vyavahitapUrvakAlInaghaTacakSuH saMyogAt ghaTanAzakSaNe laukikaviSayatAsambandhena ghaTapratyakSaprasaGgAt = ghaTasya cAkSuSatvApateH / tRtIyakSaNe jJAnasya = prathamakSaNotpannavyavasAyajJAnasya atItatvena = vitraSTatvena 'ghaTamahaM = temanA mate vyavasAya jJAna nAza pAme che; kAraNa ke temano mata evo che ke AtmA ane AkAzanA vizeSa guNono (jema ke AtmAnA jJAnAdi guNono ane AkAzanA zabda guNano) temanA pachI utpanna thanAra guNathI nAza thAya che. A mata mujaba vyavasAya pachI utpanna thanAra jJAnatvanA nirvikalpaka pratyakSathI AgaLanI kSaNamAM vyavasAyano nAza nizcita che. vyavasAya jJAna jyAre tRrta.ya kSaNamAM rahetuM ja nathI to te samaye tenuM pratyakSa kaI rIte thaI zake ? vyavasAyanI utpatti kSaNamAM ane vyavasAyanI dvitIya kSaNamAM paNa teno sAkSAtkAra na thaI zake. vyavasAyanI utpatti kSaNamAM tenuM pratyakSa eTalA mATe utpanna na thaI zake ke tenI pUrva kSaNe vyavasAya jJAnanI sAthe manano sannikarSa nathI. tathA dvitIya kSaNamAM tenuM pratyakSa eTalA mATe nathI thaI zakatuM ke tenI pUrve vizeSaNajJAna rahetuM nathI. phalata: jJAnane paraprakAzya mAnavAmAM tenuM pratyakSa asaMbhava che. jo naiyAyika ema dalila kare ke --> jJAnatvanirvikalpakanI sAthe anantara kSaNamAM vyavasAyano abhAva hovA chatAM te samaye tenuM pratyakSa thaI zake che, kAraNa ke tenI pUrva kSaNe te vidyamAna che. kAraNarna. hAjarI to kAryanI utpatti pUrve Avazyaka che. A rIte jyAre jJAnanuM pratyakSa thaI jaze to jJAnarUpa vizeSaNanA te pratyakSAtmaka jJAnathI jJAnaviziSTa AtmAnuM paNa mAnasa pratyakSa thaI zakaze, kema ke viziSTajJAnamAM vizeSaNajJAna kAraNa hoya che, vizeSaNa svayaM kAraNa hotuM nathI. anyathA tattAnA abhAvamAM tattAnA jJAnathI 'so'yaM ghaTa: ' ApuM tattAviziSTa ghaTaviSaya pratyabhijJAna utpanna thAya che - te na tha zaDe Ama viziSTaviSayaka jJAna mATe vizeSaNanuM hovuM Avazyaka nathI. vizeSaNanA jJAnathI ja viziSTaviSayaka jJAna utpanna thaI zake che, to jJAnaviziSTa AtmAnA mAnasa pratyakSa kAlamAM paNa tenI avyavahita pUrva kSaNamAM jJAna na rahevA chatAM tenA thavAmAM koI bAdhA nahi Ave.' <-- to tenA samAdhAnamAM svaprakAzavAdI syAdvAdIno jaDabAtoDa javAba e che ke pratyakSa pratye pratyakSasamakAlIna viSaya ja kAraNa bane che. pratyakSakAlamAM na rahevA chatAM pratyakSapUrvakAlavRtti mAtra hovAthI viSayane pratyakSanuM kAraNa mAnavAmAM Ave to vinazyad avastha ghaTa Adi sAthe cakSusaMyoga hote chate ghaTanAzakSaNe ghaTanuM cAkSuSa pratyakSa thavAnI Apatti Avaze. * jJAnabhAM varttamAnAsInatvajJAnanI asaMgati Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9190 vyAyAloke prathamaH prakAza * vartamAnatvavicAra: * 'jAnAmI'ti vartamAnatvajJAnAnupapattezca / na ca vartamAnatvena sthUla upAdhirbhAsate na tu kSaNaH, tasyA'tIndriyatvAditi vAcyam sthUlopAdherapi niyamato'bhAnAt, saMsargazabdAdinA tu kSaNasyApi sujJAnatvAt, anyathA ghaTapUrvasamaye 'idAnIM ghaTo bhavatIti vyavahAraprAmANyaprasaGgAt / -------------------bhAnumatI ------------------ jAnAmI'ti vartamAnatvajJAnAnupapattezca = 'ghaTakarmaka-vartamAnAtvaviziSTa-jJAnavAnahami'tyarthakapramityasambhavAcca / na ca 'paramahaM jAnAmI'tyA jJAne vartamAnatvena sthUla: upAdhiH = kAlopAdhi: bhAsate = jJAyate na tu kSaNaH, tasya = kSaNatvAcchikAsya atIndriyatvAditi naiyAyikena vAcyam, tAhazopAdheH kSaNA'ghaTitatve cirAtItapadArthe'pi tAzavartamAnatvasya satvenA'vyAvartakatvApate:, tasya kSaNaghaTitatve tu sthUlopAdherapi niyamato'bhAnAt = mAnasapratyakSA'sambhavAt / kica yathA samavAyasya vaizeSikanaye'tIndriyatve'pi saMsargavidhayA bhAnaM sambhavati tathA saMsargazabdAdinA tu kSaNasyApi sujJAnatvAt / vizeSyavizeSaNabhimatve sati viziSTapratyayajananayogyatvalakSaNasya saMsargatvasya kSaNe satvena saMsargavidhayA tadAnamavyAhatameva / anyathA = vartamAnakSaNatitvalakSaNaM vartamAnatvamapahAya sthUlakAlopAdhimAdAya vartamAnakAlavatitvasvarUpasya vartamAnatvasya tatIyakSaNe'vidyAmAne jAne upapAdane ghaTapUrvasamaye = ghaTotpAdAvyavahitapUrvakSaNe 'idAnIM ghaTo bhavatIti vyavahAraprAmANyaprasAta, vartamAne'pi ghaTe sthUlakAlopAdhimapekSya vartamAnakAlatatitvalakSaNasya vartamAnatvasyA'bAdhitatvAt / etena 'hAganAzakSaNa eva jJAne jJAnatvaviziSTabudiH vizeSAsya pUrvakSaNasatvAt, pratyakSe svasamayavartitayA gauraveNa vizeSyarayA'hetutvAt / 'jAnAmI'ti vartamAnAtvena sthUla upAdhisate, na tu kSaNa: tsyaa'tiindriyaatvaat| tato jJAnaviziSTa,bundirAtmani, vizeSaNajJAnasya pUrvaM sattvAt / vizeSaNaca na viziSTapratyayaheturgorakhAt, kintu tajjJAnAmAvazyaka cAt / ata eva tatAM vinA'pi tadabundeH pratyabhijJA' (ta. ciM. pra. vaM. pa. 801) iti tatvacintAmaNikAravacanamapAstam / kiJca parata: prakAzapo 'mayi ghaTajJAnamityajuvyavasAyo'pi nopapadyate, tara ghaTajJAnasya prathamAntatvena vizeSyatvAt, vizeSyasya ca stasamayatitayaiva svapratyakSa prati hetutvAt, tadAnIM tadabhAvAt / na ca 'ahaM jnyaansyaaH| uparyukta zatAnanI samAyAmAnaviziSTa mAtmAnA bhAnasa pratyakSanI 55tti mAnInehoSa se cha - 'ghaTamahaM jAnAmi' yA pratyakSamA zAnamA vartamAnApanazAna thAyacha, paraMtu te pratyakSa nanAza pachI thazetIsAsAmAramA jJAnamAM vartamAnatvanuM bhAna nahi thaI zake. ahIM tattvaciMtAmaNikAra gaMgeza upAdhyAyanI dalila evI che ke - te pratyakSamAM jJAnavRttitvarUpe je vartamAnatvanuM bhAna thAya che, te vartamAnakSAvRttitvasvarUpa na hoI zake, kAraNa ke kSANa atIndriya hovAthI pratyakSamAM tenuM bhAna asaMbhavita che. paraMtu vartamAnakAlavRttitvasvarUpa vartamAnatvanuM bhAna mAnavuM paDaze. tathA vartamAnakAlavRttitva dhUla kAlane laIne avidyamAna jJAnamAM paNa saMbhava che. AthI uparokta pratyakSamAM te kSAgamAM avidyamAna jJAnamAM vartamAnakAlavRttitvasvarUpa vartamAnatvanuM bhAna thavAmAM koI doSa nathI. <- paraMtu A dalila paNa bogasa che, kAraNa ke atIndriya padArtha paga jJAta thaIne pratyakSano viSaya bane che. ethI uparokta pratyakSamAM jJAnamAM vartamAnavRttitvarUpa vartamAnatvanuM ja bhAna thAya che ke je te samaye jJAnanI vartamAnatA = vidyamAnatA na hovAthI anu55nna bane che. sthUla kAlane laIne vartamAnatvanuM upapAdana buddhisaMgata nathI, kAraNa ke AvuM vartamAnatva to cirapUrva atIta ke lamAM paNa saMbhavita hovAthI AvA prakAranuM vartamAnatva avyAvartaka che. vaLI, pUla upAdhi pAga kSAgaghaTita mAnya karavAmAM Ave to tenuM paNa niyamena bhAna nahi thaI zake. jo ema kahevAmAM Ave ke -> pratyakSamAM jJAna dvArA atIndriya padArthanuM bhAna mAnavA chatAM kSaNanA bhAnanuM upapAdana karI nahi zakAya, kAraNa ke kSaNanuM jJAna durghaTa che <- to ema kahevuM barAbara nathI, kAraNa 'saMsarga' zAhithI zAsana zAna susaMpAdhache. pAnomAzaya gecha saMsarga-zAhanomartha cha - vizeSyavizeSaNabhinnatve sati viziSTapratyayajananayogya / arthAta vizeSya bhane vizeSAgadhI bhinna hote te vizidina utpAdanamA yogya hoya te saMsarthAta saM5 pAya che. maghaTa bhUtasaMyoga bhUtala35vizeSya bhane 545135 vizeSAthI bhinna hote te 'ghaTaviziSTaM bhUtalaM' bhAvI viziSTabuddhinuM kAraNa hovAthI ghaTa ane bhUtalano saMsarga che. eka kSaNamAM utpanna thanAra padArthomAM yaugapadya = eka kSaNa udbhavatva saMsarga hoya che. A paNa saMsarganA uparyukata lakSANathI yukata hovAthI saMsarga zabdano artha banI zake che. AthI saMsargazabdanA arthavizeSa yaugapadyanuM ghaTaka hovAthI kSaNa paNa saMsargazabdathI ya che. A rIte jyAre bhAganuM jJAna saMbhava che to tenA dvArA pratyakSamAM tenuM bhAna thavAmAM koI bAdhA na hovAthI ukata pratyakSamAM jJAnamAM vartamAnakSAgavRttinuM bhAna ja u5pAdana karavA yogya che. jo AvuM mAnavAmAM na Ave ane vartamAnakAlavRttitvasvarUpa vartamAnatvane mAnya karavAmAM Ave to ghaTapUrvasamaye pAga 'hamAgAM ghaTa utpanna thAya che.' Avo vyavahAra prAmANika thavAnI Apatti Avaze, kAraNa ke vartamAna kAla to sthUla upAdhi :Ine ekAda miniTanI vAra hoya to paNa saMbhavI zake che. mATe vartamAnatvane vartamAnakAlavRttitvasvarUpa mAnavAnA badale vartama...navRttitvasvarUpa mAnavuM ja yogya che. V 'mayi ghaTajJAnaM' anubhavabhAM vyavasAyapratyakSa anupapatti - jaina V Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * ta tAramatanirAkaraNam 9199 kizca 'ahaM ghaTajJAnavAni' tivat 'mayi ghaTajJAnamityapyanubhavo necchAmAtreNA'pahnotuM zakyate / tatra ca vyavasAyasya vizeSyatvAt, tasya ca pUrvakSaNe'pyasattvAt kathaM tatpratyakSam ? tadidamuktaM syAdvAdaratnAkare -> 'kiJcendriyajaM pratyakSaM sannikRSTe viSaye pravartate atItakSaNavarttinazca jJAnasya manolakSaNendriyasanikarSo na yujyate / tataH kathaM prAcInajJAne mAnasapratyakSavArtApI'ti <- (svA.ra.pU.226) / ------------------bhAnumatI ------------------ ghaTajJAnavAni'tyevAnuvyavasAyo jAyate na tu mayi ghaTajJAnamityapIti nAyaM doSa iti vaktavyam, yata: 'ahaM ghaTajJAnavAni'tivat 'mayi ghaTajJAnami'tyapyanubhavo necchAmAtreNa apahotuM zakyate / tatra ca :: 'mayi ghaTajJAnami'tyatra ca vyavasAyasya = ghaTajJAnasya vizeSyatvAt / na ca vizeSyasya pUrvakSaNe satvAnna tatpratyakSAnupapattiriti vAcyam, tasya ca = 'mayi ghaTajJAnamityA vizeSyatayA'bhimatasya vyavasAyAtmakasya prathamakSaNotpAsya ghaTajJAnasya ca pUrvakSaNe'pyasatvAt / tathAhi prathamakSaNe ghaTavyavasAyotpAdaH, vditIyakSaNe jJAnatvanirvikalpakotpattiH, tRtIyakSaNe 'ghaTamahaM jAnAmi', 'ghaTajJAnavAnahamiti vA'nuvyavasAyodaya: prathamakSaNotpAvyavasAyanAza ca / caturthakSaNe 'mayi ghaTajJAnamiti dhIriti tatpUrvakSaNe'pi ghaTajJAnasthA'satvam / na ca tRtIyakSaNe eva kuto na 'mayi ghaTajJAnamityAnuvyavasAyasambhava iti vAcyam, anuvyavasAyasya vyavasAyajanyatvena niyamataH pUrvaM viSayarUpavizeSaNabhAnAditi (ta. ciM. pra. vaM. pa. 823) tattvacintAmaNikAravacanAnurodhena tamate vizeSaNavidhayA'nugavasAyaviSayIbhUtasya vyavasAyasya tRtIyakSaNe bhAnopagamAt / tatazca pratyakSa prati pUrvasamayavRtitvena vizeSyasya hetutvopagame'pi kathaM tatpratyakSam ? iti bhakSite'pi lazune na zAnto vyAdhiriti vyAyApAta: / / ava vandasaMvAdamAha -> tadidamuktaM -> ka: khalu jJAnasyAlambanaM bAhya pratibhAtabhimanyamAnastadapi tatprakAraM nAbhimanyeta mihirAlokavaditi (pra.na. ta. 9/90) pramANanayatattvAlokAlakArasUtraM vyAkhyAnayatA zrIvAdidevasUrIzvareNa svopo syAvAdaratnAkAre -> kiceti / spaSTam / etena jJAnatvanirvikalpajanyAne ghaTasthApyapanItasya bhAnAt tatra vartamAnatvabhAnaM sUpapadamityuktirapi nirastA, tathApi vyavasAyapatyakSAnupapAdanAta, 'ghaTaM pazyAmI'tipayogAjapapozca / ata eva yadi ca jAtyatiriktasya kizcidadharmaprakAreNa bhAnaniyamAt jJAnaviziSTabundau jJAnavizeSyatajJAnameva hetu: tadA nirvikalpakotaramapi jJAnam' iti jJAnagrahe 'jAnAmI'ti jJAnAMze'laukikapatyAkSa supapadamityapAstam, ghaTacAkSuSAMze'laukikAtata: 'pazyAmI'tyaprayogAt 'pazyAmI'ti vilakSaNaviSayatayA'nuvyavasAye vilakSaNaviSayatayA cAkSuSasya niyAmakatvena tadabhAve tadanupapateH / na ca cAkSuSatvAMzabhamajanakadoSAt nidrAyAM 'AkAzaM pazyAmI'tyAdAvivopapati: 'ghara pazyAmI'tyatra kizca / zAnane 5254155 mAnavAmA ghopa the pAchA pakSamA 'mayi ghaTajJAnaM' pratyakSanI 55ti nali thaI zake, kAraNa ke A pratyakSamAM ghaTajJAnasvarUpa vyavasAya vizepya che. AthI vizeSasvarUpe tenuM pratyakSa thavA mATe pratyakSa kAlamAM tenI sattA mAzya che. hI mato naDisI 53 -> 'mayi ghaTajJAnaM' sArIta ghazAnana pratyakSa yatuM nathI. <- 22 hai 'ahaM ghaTajJAnavAn' tyaa125vaanvishessaa| pratyakSanIma 'mayi ghaTajJAnam' AdhuMdhAnavizeSya pratyakSa anubhavasiddha che. sArvalaukika anubhavasiddha padArthano apalApa kevala IcchAmAtrathI karI na zakAya. vaLI, ahIM e paNa jJAtavya che ke pratyakSa pratye vipane svasamAnatInatya35 ||raas mAnavAnA pahale sA'vyavalitapUrvakSAvRttitpa35 // 21 // mAnavAmA Aye to pAsa 'mayi ghaTajJAnam' mAnaviya pratyakSa naiyAyika matAnusAra nalitha manA mate prathama sAye pavi55 vyavasAya AIna utpanna yAya che. dvitIya Age natyanirvilya pratyakSa thAya che. tRtIya Age vyavasAya zAnano nAza bhane 'ahaM ghaTajJAnavAn', 'ghaTamahaM jAnAmi' tyA pakSAnavizeSA anuvyavasAya patra yA cha bhane turtha kSAge 'mayi ghaTajJAnam' yA ghaTajJAnavizeSaka pratyakSa utpanna thAya che. spaSTa ja che ke caturtha kSaNe je ghaTajJAnavizeSaka pratyakSa amita che tenA vizeSyasvarUpe saMmata ghaTajJAna (= prathamakSaNotpanna ghaTavyavasAyajJAna) tenI pUrva kSaNe = tRtIya kSaNe paNa gerahAjara che. tethI svaavyavahitapUrvekSaNavRttivena viSayane pratyakSa mAnavAmA Ayeto pAzata 'mayi ghaTajJAnaM' meQdhAnavizeSya pratyakSa utpanna yaza ? yAbA2tnA42 granthamAM zrIvAdidevasUrijI mahArAje paNa A ja vAta jaNAvI che ke - Indriyajanya pratyakSa jJAna sannikRSTa = iMdriyasaMbaddha viSayamAM ja pravarte che. tethI atItakSAvartI arthAt vartamAnakAla avidyamAna evA vyavasAya jJAnanI sAthe manasvarUpa Indriyano saMbaMdha ghaTI nahi zake. tethI pUrva jJAnanA = vinaTa jJAnanA mAnasa pratyakSanI vAta pAga kaI rIte thaI zake ? IMdriyathI asaMbaddha viSayanuM pratyakSa utpanna 12pAmA tondriyanI ta cha nali. mAma 'mayi ghaTajJAnaM' meghavAnavizeSya pratyakSa neyAyimatAnusAra 25 napAthI jJAnane parata: prakAzya mAnavAnA badale svata: prakAzya mAnavuM jarUrI che. vyavasAyAntaranI utpattinI mithyA utpanA Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 992 vyAgAloke prathama: prakAza * syAdavAdakalpalatAsaMvAdadyotanam // 'vyavasAyanAzakSaNotpannavyavasAyAntare jJAnatvaviziSTabuddhiri'tyapi na ramaNIyam, taddhetozcakSusannikarSAdestadAnIM niyatasannidhikatvAbhAvAt anumitipAzcAtyavyavasAye'numititvAbhAvAt, pUrvavyavasAyavizeSyakajJAnasya kthmpynupptteshc| ------------------bhAnumatI------------------ sarvAMzapamAyA evAnubhavAditi (syA.ka.sta. 9. kA. 84 pa. 261/262) vyaktaM syAdavAdakalpalatAyAm prakaraNakAra: tatvacintAmaNikArA'sammataM naiyAyikaikadezIyamatamAvedayati -> vyavasAyanAzakSaNotpannavyavasAyAntare jJAnatvaviziSTabundiH sambhavati / tathAhi prathamakSaNe ghaTavyavasAyo jAyate, vditIyakSaNe jJAnatvanirvikalpakaM mAnasapratyakSamupajAyate, tRtIyakSaNe tu pUrvilaghaTavyavasAyavirahe'pyabhinave tatsamAnaviSayake vyavasAyAntare jJAnatvavaiziSTyA'vagAhI ghaTavyavasAyaniSThavartamAnatvollekhI 'ghaTamahaM jAnAmI'tyanuvyavasAya: sUpapattikaH, tadA tasya vizeSyAsya satvAt, tadavyavahitapUrvakSaNe jJAnatvanirvikalpakasya ca satvAt ityapi naiyAyikaikadezIyamataM na ramaNIyam tatvacintAmaNikAramatAnusAreNa tadaramaNIyatve doSandayamAvedayati -> tadadhetoH = ghaTAdiviSayakA'nyavyavasAyakAraNasya cakSuHsannikarSAdaH = ghaTAdicakSuHsaMyoga-ghaTatvAdijJAnAdeH tadAnIM = pUrvavyavasAyanAzakSaNe niyatasannidhikatvAbhAvAt = avazyambhAvaniyamavirahAt, anumitipAzcAtyavyavasAye = anumitinAzakSaNotpane vyavasAyAntara anumititvAbhAvAt 'anuminomI'tyanubyavasAyo'pi nopapadyate / tathAhi prathamakSaNe vyavasAyAtmikA analAzalumitirutpAte vditIyakSaNe cAlumityamititvanirvikalpakapratyakSotpAdaH / tRtIyakSaNe ca nAnalAAjumityutpati: sambhavati, tatpUrvaM vyAdhijJAnAderanumitikAraNasyA'sambhavAt jJAnadayayogapadyAnabhyupagamAt / yaccAnumityanumititvanirvikalpakapratyakSaM tatIyakSaNe vidyate tatra nAnumititvamasti yena tadavalambya anuminomI'tyanavyavasAyo jAyeta / itthamanumititvena jJAtuM yogyasya jJAnasyAsatvAdanumititvAvagAhI anuminomI'tyanuvyavasAyo nopapadyata iti sthitametAvatA / etacca doSavdayaM niyamapo, aniyamapo tvayamapi kalpa: samyaka, vyanasAyAnantaraM jJAnatvanirvikalpakena tannAze tatkSaNe vyavasAyAntarotpatto bAdhakAbhAvAditi' (ta. ciM. A. pra. khaM. pa. 806) tatvacintAmaNyAlokakatA jayadevamizreNa samAhitamityata: prakaraNakAro'bhinavonmeSazAlisvapratibhAbalena doSAntaramupadarzayati--> pUrvavyavasAyavizeSyakajJAnasya = prathamakSaNotpannavyavasAyavizeSyakasya 'mayi ghaTajJAnamityanuvyavasAyajJAnasya kathamapyanupapatteH, tasya ghaTaviSayakatvaviziSTajJAne madatitvAvagAhitayA tadarthaM ghaTaviSayakatvena jJAnajJAnasyAvazyakatvAt, tadadharmaviziSTavizeSyakapratyakSa prati tadadharmaprakArakatvena vizeSyajJAnasya kAraNatvAt / na caita vyv0| 21 vidhAnonukuMthana cha -> vyasAyanA nAzanI kSamatA ranozrI vyavasAya utpanna yAya che ane temAM ja jJAnatvanA vaiziphTanuM avagAhana karanAra anuvyavasAyanI utpatti thAya che. mATe vyavasAyanA pratyakSanI anupapattine koI avakAza raheto nathI. <- paraMtu A kathana vyAjabI nathI, kAraNa ke (1) te samaye viSayanI sAthe cazna Adino sannikarSa avazya hoya ja - evo koI niyama nathI. tethI anuvyavasAyanI pUrva kSANe haMmezA samAnaviSayaka anya vyavasAyanI utpattinI kalpanA karI zakAya nali. paNI, (:) jIta se 64zeta panAne rAgeta pAsa 'anuminomi' mA anuvyavasAyI saMgati thaI nahi zake, AnuM kAraNa e che ke prathama kSaNamAM viSayano anumitisvarUpa vyavasAya utpanna thaze, dvitIya kSaNamAM anumiti ane anumititvanuM nirvikalpaka mAnasa pratyakSa utpanna thaze. tethI tRtIya kSaNe te anumita = anumitisAdhyAtmaka viSayanI anumiti thaI nahi zake, kAraNa ke tenI pUrva arthAt dvitIya kSaNe vyAptijJAna Adi anumiti sAmagrIno abhAva che. tathA te samaye je jJAna vidyamAna che te anumiti-anumitiviSayaka nirvikalpa pratyakSAtmaka hovAthI temAM anumititva nathI. Ama anumititvasvarUpe zAna thA yonya 5 zAnanI upasthiti na DopAthI anumitityas13the vAnarnu a na 12nA2 'anuminomi' tyA127 anuvyavasAyanuM upapAdana asaMbhava che. (3) tathA vyavasAyanAzakSaNamAM anya vyavasAyanI utpattinI kalpanA karavAmAM trIjo doSa e mAvacha 'mayi ghaTajJAnam' tyA24 vAta ghazAna vizeSya pratyakSanI upapatti ya tI nathI, rAga paTaviSayatvaviziSTa jJAnamAM te anuvyavasAya mavRttitvane viSaya kare che. tethI tenA mATe ghaTaviSayakatvarUpe jJAnajJAna Avazyaka che, kAraNa ke tadharmaviziSTavizeSaka pratyakSamAM saddharmaprakAre vizeSyanuM jJAna kAraNa hoya che. A jJAna prastuta prativAdInA matamAM zakaya nathI, kAraNa ke te anuvyavasAyanI pUrve je navuM ghaTaviSayaka vyavasAya jJAna utpanna thaze, te e ja samaye ghaTaviSayakatvarUpe jJAta thaI na zake, kema ke tenI pUrve tenI sAthe manano sannikarSa nathI. tathA prAcIna ghaTavyavasAya paNa ghaTIyasvarUpe jJAta thaI nahi zake, kAraNa ke tyAre te svayaM gerahAjara che, vinAza pAmela cha. mAthI mAmAmAnanu bhane zAnamA dhanuM vizeSA3pe // 22 'ahaM ghaTajJAnavAn' mA anuSyavasAyanI mArI bhayahIno pArAzata saMgati 207i vi55:13 vAnavAna35 rAganI anupasthiti = amApa hopAthI 'mayi ghaTajJAnam' evA ghaTajJAnavizeSaka mAnasa pratyakSanI saMgati to koI paNa rIte taiyAyikamatamAM thaI nahi zake. mATe jJAnane svata: prakAzya mAnavuM jarUrI Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viziSTavaiziSTyabuddhimImAMsA 9193 etena jJAnaM jJAnatvaJca nirvikalpake bhAsate / tato jJAnatvavaiziSTyaM jJAne jJAnavaiziSTyaJcAtmani bhAsate iti vizeSye vizeSaNaM tatra ca vizeSaNamiti rItyA jJAnapratyakSamiti nirastam / bhAnumatI -- tkalpe tatsambhavati, vyavasAyanAzakSaNotpannavyavasAyAntarasya tadAnIM ghaTaviSayakatvenA'jJAtatvAt, tatpUrvaM mana:sannikarSavirahAt / na ca prathamakSaNotpannavyavasAyasyApi tadAnIM ghaTIyatvena jJAnaM sambhavati, tasyA'satvAt / itthamAtmani jJAnasya tatra ca ghaTasya vizeSaNatvenAvagAhino 'ghaTajJAnavAnahami 'tyanuvyavasAyasyopapAdane'pi tutIyakSaNAdau 'mayi ghaTajJAnamiti prathamakSaNotpannaghaTajJAnavizeSyakAnuvyavasAya: tRtIyakSaNotpannasajAtIyavyavasAyavizeSyakAnuvyavasAyo vA kenA'pi prakAreNa tanmate nopapadyate iti sthitam / etena = naiyAyikamate 'mayi ghaTajJAnamityanuvyavasAyAsambhavapratipAdanena, asyAgre 'nirastamityanenAnavarA: / 'yadvA' ityukttA anuvyavasAyavAde tattvacintAmaNikRtA yaH kalpntara upadarzita so'Ja nirAkartumabhimata iti dhyeyam / viziSTavaiziSTyajJAne na vizeSaNatAvacchedakaprakArakajJAnatvena vizeSaNajJAnaM hetuH, gauravAt; kintu tRNAraNirmANinyAyenobhayorapi hetutvam / evaJca vyavasAyanAzakSaNe tadavizeSyakaM na tajjJAnam, kintvAtmavizeSyakameva / tathA ca vizeSyasya svasamayavartitvena pratyakSahetutve'pi na doSa: (dRzyatAM. ta. ciM. prakAzaTIkA - pR. 851 ) ityAzayenAha jJAnaM jJAnatvaJca prathamaM svAtantryeNa nirvikalpake bhAsate / tata: = tadanantarakSaNAvacchedena jJAnatvavaiziSTyaM jJAne = vyavasAyajJAne, jJAnavaiziSTyaJcAtmani bhAsate na tu jJAnatvaviziSTavaiziSTyamAtmani bhAsate, yena vizeSaNatAvacchedakaprakArakanizcayasya tatkAraNavidhayA apekSA syAt / iti heto: vizeSye = Atmani vizeSaNaM = jJAnaM tatra ca = jJAne ca jJAnatvaM vizeSaNamiti rItyA jJAnapratyakSaM = vyavasAyaviSayakasAkSAtkAraH iti cintAmaNikArIyaprathamakalpapratipAdanaM nirastam / prasaGgAd viziSTavizeSaNakajJAnaM mImAMsyate / taccaturdhA bhavati / (1) kvacit 'ekaJa dami 'ti rItyA, yathA 'daNDavAn puruSaH' ityatra jhAle ekasyAM vyaktau ( = puruSe) puruSatvaM daNDazcaitadubhayaM vizeSaNatayaiva bhAsate, na tu vizeSaNa - vizeSyatAvacchedakabhAvena / atra vizeSaNatvenobhayopasthiti: prayojiketi jJeyam / (2) kvacit vizeSye yadavizeSaNaM tatrApi vizeSaNAntaramiti rItyA jJAnam / yathA 'daNDavAn puruSa:' ityatra jhAle purutrAMze daNDa: daNDe ca daNDatvaM vizeSaNatayA bhAsate, na tu daNDatvaM puruSAMze vizeSaNatAvacchedakatayA bhAsate / atra vizRGkhalopasthiti: prayojiketi jJeyam / (3) kvacit vizeSaNavadavizeSyasya dharmiNi vaiziSTyaviSayakaM jJAnam / yathA 'daNDavAn puruSa' iti jJAnam / tacca didhA vizeSaNopalakSitapratiyogika vaiziSTyAvagAhi, 8 vizeSaNaviziSTapratiyogikavaiziSTyAvagAhi / tatrA''dye vizeSaNajJAnA'saMsargA'grahayorevA'pekSA, na tu vizeSaNatAvacchedakaprakArakadhiyo'pyapekSA / dvitIye tu vizeSaNatAvacchedakaprakArakadhiyo'pekSA / (4) kvacit viziSTavaiziSTyAvagAhi / atra jhAle vizeSaNatAvacchedakaprakArakajJAnaM kAraNam / yathA daNDavAn puruSa' ityatra jJAne daNDatvAtmakavizeSaNAvacchinnapratiyogikavaiziSTyAkhyaH sambandhaH saMsargatayA puruSAMze bhAsate / idameva jJAnaM viziSTavize traNakajJAnaprabhedaH vizeSaNaviziSTa pratiyogika vaiziSTyAvagAhi bhavati vizeSaNopalakSitapratiyogika vaiziSTyAvagAhijJAnAcca bhidyate iti / atredaM bodhyam - viziSTavaiziSTyAvagAhizAbdabodhe tvayaM bhedaH / vyutpativaicitryeNa uddezyata vacchedaka-vidheyayordharmadharmipArataMtryeNa parasparaM prayojya-prayojakabhAvenAnvayaH / ayaM daNDI' tyA jJAne idaMpadArthavizeSyAMze daNDAtmakavizeSaNapratiyogikasambandhaH saMsargatayA bhAsate vizeSaNajJAnaM kAraNaJca bhavatItyalaM vistareNa / prakRtaM prastumaH 'vizeSTaye vizeSaNaM tatrApi vizeSaNAntaramiti rItyA 'ghaTajJAnavAnahami 'tyanuvyavasAyopapAdane'pi 'vizaSye vizeSaNaM..' chatyAhi rIte jJAnapratyakSanuM vArA etena / tattvaciMtAmaNire 'yadrA...' (tuo tattvaciMtAmaNi pratyakSa khaMDa anuSyavasAyavAha - pR4 806 ) tyAhiye je kathana karyuM che te barAbara nathI - evuM jaNAvavA mATe prakaraNakAra zrImadjI gaMgezopAdhyAyanuM vaktavya batAve che. gaMgezajInuM evuM kahevuM che - ghaTajJAnanI utpatti pachI jJAna bhane jJAnatvanuM nirvilya pratyakSa vardhane AgaNanI zrAgamAM 'ahaM ghaTajJAnavAn' AvA ghaTajJAnaprakAraka anuvyavasAyAtmaka mAnasa pratyakSanI upapatti thaI zake che, kAraNa ke A jJAna AtmAmAM ghaTajJAnatvaviziSTanA vaiziSyanuM avagAhana uravAnA ahale 'vizeSye vizeSaNaM, tatrApi vizeSaNAntaram' A rIte AtmAmAM jJAnavaiziSTya ane jJAnamAM jJAnatvavaiziSTyanuM avagAhana kare che. A rIte anuvyavasAyanI utpatti karavA mATe jJAna ane jJAnatvanuM nirvikalpa pratyakSa paryApta che. tenA mATe ghaTajJAnatva3ye ghaTajJAnanI apekSA nathI. <- paraMtu A bAta jarAjara nathI, Azuga me A paddhatithI 'ahaM ghaTajJAnavAn' AvA (ghaTajJAnavizeSAgaDa mAnasapratyakSAtma anuvyavasAyanI saMgati vA chatAM 'mayi ghaTajJAnam' mevA ghaTajJAnavizeSya anuvyavasAyanI Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9198 vyAyAloke prathamaH prakAza prakAzaTIkAkAra-rucidatamizrAbhiprAyAviSkaraNam 'jJAnaM ghaTIyaM na vA ?' iti sandehe'pi tadbuddhiprasaGgAcca / yattu jJAnamabhAva iva viziSTajJAnaviSaya eva, anuvyavasAyasya viSayarUpavizeSaNaviSayakavyavasAyasAdhyatvena viziSTajJAnasAmagrosattvAt / jJAnatvamapi tatra bhAsate, sAmagrIsattvAt / aMze tat saprakArakaM niSprakArakaM ceti ------------------bhAnumatI------------------ 'mayi ghaTajJAnami'tyasyAnupapateH, tasya caturthakSaNe jAyamAnatvena tadAnIM ditIyakSaNotpanajJAna- jJAnatvagocaranirvikalpasya prathamakSaNotpannavyavasAyasya cAsatvAt / idameva etena... nirastamityuktyA sUcitam / kaNThato doSAntaramAvedayati -> 'jJAnaM ghaTIyaM na vA ?' = 'ghaTavaiziSTyaM jJAne'sti na vA ?' iti sandehe sati api tabundiprasAcA = 'gharajJAnavAnahami'tyanuvyavasAyApatezca / tathAhi yatra prathamakSaNe 'madIyaM jJAnaM ghaTIyaM na vA ?' iti saMzayo jAta: tagApi vditIyakSaNe kevalaM jJAnaM jJAnatvaJca nirvikalpe bhAsitumarhataH / tatazca jJAnatvavaiziSTyaM jJAne jJAnavaiziSTyadhAtmani bhAsate ityapi vaktuM zakyate eva, vizavalajJAna-jJAnatvopasthitisatvAt, viziSTabundiM prati vizeSaNajJAnasyaiva kAraNatvAt na tu vizeSaNatAvacchedakaprakArakanizcayasya / yadi ca tatra viziSTavaiziSTyA vagAhi jJAnamabhyupeyate tadA 'madIyaM jJAnaM ghaTIyaM na vA ?' iti sandeho 'ghaTajJAnavAnahamiti jJAne notpattumarhati, viziSTavaiziSTyAvagAhi pratyakSa prati vizeSaNatAvacchedakaprakArakanizcayasya kAraNatvAditi prakaraNakRdAzayaH / yattu iti tadasadityanenAnteti / jJAnaM = jJAnasAmAnya abhAva iva viziSTajJAnaviSaya eva, na tu nirvikalpajJAnaviSayo'pItyarthaH / tathA ca jJAnAMze'pi nirvikalpakamityeva pUrvA'svassa: pUrvavadaviziSTavaiziSTyabodho'JApi mate bhavatyevetyavadheyamiti (ta. ciM. pra. pu. 816) prakAzakRt / yathA'bhAvapratyakSamabhAvAMze ghaTatvAdyanyatamadizi pratiyoginaM vizeSaNavidhayA'vagAhate tathaiva vyavasAyajJAnaviSayakapratyakSamapi vyavasAyAMze ghaTatvAdyanyatamaviziSTaM vizeSaNavidhayA'vagAhate eveti na jJAnaM nirvikalpakajJAnaviSayatayA bhAsitumarhatIti bhaavH| apraiva hetumAha --> anuvyavasAyasya viSayarUpavizeSaNaviSayakavyavasAyasAdhyatvena vishissttsaamgriisttvaaditi| ayamAzaga: anuvyavasAye vizeSaNavidhayA ghaTAdyanyatamaviSayaviziSTo vyavasAyo bhAsate / ata evAnuvyavasAyaM prati ghaTAdisvarUpavizeSaNaviSayakasya vyavasAyasya vizeSaNajJAnavidhayA janakatvam / etadupapataye'nuvyavasAyapUrvaM baTAdirUpavizeSaNakasya vyavasAyasya tRtitvamAvazyakam / tadabalenaiva vyavasAyagAhake'nuvyavasAye vyavasAyavizeSagAvidhayA ghaTAdirUpaviSayabhAnamanivAryam, viziSTajJAnasAmagrIsatve viziSTajJAnodayasya nyAyyatvAt / jJAnatvamapi tatra = anuvyavasAye bhAsate, sAmagrIsatvAt = jJAnatvabhAsakasAmagrIsatvAt / itthaM vyavasAyapAzcAtto jJAne vyavasAyavizeSaNavidhayA ghaTAdilakSaNaviSayasya bhAnAt, svAtatryeNa jJAnatvabhAnAcca tajjJAnaM 'ghaTIyaM (jJAna) jJAnatvavetyAkArakaM gadavA 'ghaTIya-jJAnatve' ityAkArakaM bhavati / evaM aMze = ghaTIyajJAnAMze tat : anuvyavasAyajJAnaM saprakArakaM = savikalpakAtmakaM, jJAnatvAMze niSprakArakaM = nirvikalpa saMgati thaI nathI zakatI, kAraNa ke tenI utpatti caturtha samaye thAya che ane te vakhate ke tenI pUrvekSaNe jJAna ane jJAnavanuM nirvikalpaka pratyakSa pAsa khotuM nathI. tethI 'mayi ghaTajJAnaM' mArA manuvyavasAyanI saMgatiya tI nathI. vAstavamaito patithI 'ahaM ghaTajJAnavAn' tyA124 ghanavizeSA anuvyavasAyanI utpatti 5 svii||2vii yogya nathI. bhAnuM // 26 che prathama mAge 'jJAnaM ghaTIyaM na vA ?' = 'bhane zAna utpanna yaMte paTaviSaya tuMnaDi ? arthAta zAnamA dhanuM vaiziya chanaDa? Ayo saM hota tutIya mAge 'ahaM ghaTajJAnavAn mevA anuvyavasAyanI Apatti mAthe, rAga viziSukti pratyeto ta vizeSajJAna ja kAraNa che, nahi ke vizeSANatAavacchedakaprakAraka nizcaya. vizeSaNajJAna to saMbhavita ja che, kAraNa ke tenI pUrva kSaNe = dvitIya kSaNe jJAna-jJAnatvanuM nirvikalpaka pratyakSa to thaI zake che. vyavasAya saMdehAtmaka hoya to tenA pachInA samaye jJAna ane jJAnano nirvikalpaka sAkSAtkAra na thAya ane te ja nizcayAtmaka hoya to tenuM nirvikalpaka thAya - Avo koI niyama nathI. mATe 'viroSe vizeSaNaM..' sArItathI vyavasAyanA mAnasa pratyakSanI saMgati 42vI yogya nathI. * narasiMhADAra jJAna - yintAbhaziDAra * ___ yattu / prastuta saMharmama tatparthitAmA gaMgeza upAdhyAye 'vastutastu' (asota.vi. pratyakSa pR. 806) ItyAdi graMtha dvArA evuM pratipAdana karyuM che ke --> abhAva je rIte viziSTajJAnano ja viSaya bane che, nahi ke nirvikalpaka jJAnano. te ja rIte jJAna paNa zuddha nirvikalpaka jJAnano viSaya banavAnA badale viziSTa jJAnano ja viSaya bane che, kAraNa ke anuvyavasAyamAM viSayaviziSTa vyavasAyanuM bhAna thAya che. A janatAnI upapatti karavA mATe anuvyavasAyapUrve vizeSaNaviSayaka vyavasAyanuM hovuM anivArya che, tema ja tenA baLathI vyavasAyagrAhI jJAnamAM vyavasAyanA vizeSAgarUpe mULa viSaya ghaTAdinuM bhAna paNa Avazyaka che; kAraNa ke viziSTa jJAnanI Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * narasiMhAkArajJAnamImAMsAyAM badarInAthazuklamatavidyotanam * 999 narasiMhAkAram / tatraiva viziSTaM jJAnatvavaiziSTyaM ca bhAsate, anumityAdau ca na tathA, anuvyavasAye'numinitvA'bhAvAditi ------------------bhAnumatI------------------ kaM ceti hetoH narasiMhAkAram / tatraiva = vyavasAyavditIyakSaNotyo vyavasAyatRtIyakSaNavartini nAsaMhAkAre jJAne eva viziSTaM = viSayaviziSTaM ghaTIyajJAnaM jJAnatvavaiziSTyaca bhAsate / etena jJAnatvasya vyavasAyAtmakajJAne vizeSaNavidhayA bhAnAjupagame kucha tadvizeSaNatayA tada bhAsetetyAzahA parihatA / ayamatrAbhiprAya: pradhamakSaNotpanno ghaTavyavasAya: vditIyakSaNe ghaTIyatvenaiva jJAyate, na tu ghaTajJAnatvena / tRtIyakSaNe ghaTavyavasAyo nazyatIti na tadAnIM sa jJAtumarhati / phalata: tRtIyakSaNe 'ghaTamahaM jAnAmI'tyatra ghaTajJAnatvena pratyakSaviSayIbhUtaM jJAnaM na prathamakSaNotpannavyavasAyAtmakaM kintu vditIyakSaNotpannaM ghaTIyatvena ghaTavyavasAyagrAhakaM narasiMhAkArameva jJAnamiti badarInAthazukla: / jayadevamizrastu-> jJAnatvaviziSTabundau prAcInaprakAreNA'svaraso'ge'numinomItyabhidhAge tatprakArakAnusaraNasthairyAt 'jAnAmI'tyA kadAcidanyo'pi prakAra: sambhavatItyAha - tatraiveti / na ca nirvikalpakatayA tadayogyamata: kathametat ? 'aMze tadastItyaMzamAnaM yogyamiti tu mandameva, ekasya yogyA'yogyobhayarUpatApateriti vAcyam, jJAnamAtrasyaiva yogyatvAt, sambandhitAvacchedakarUpeNa sambandhinirUpaNaM vinA na sasambandhikanikhapaNamiti tadavirahAdeva yogyasyApi tadaviSayatvenA'jJAnAt - (ta.ciM. A. pra. kha. pU. 807) <- iti vyAcaSTe / prakAzakRttU -> tatraiveti narasiMhakArajJAna eva jJAnatvavaiziSTyaM bhAsate, tadAtmakasyaiva jJAnatvarUpa-vizeSaNajJAnasya pUrvaM satvAditi bhAva: / etena vartamAnAvagAhipratyayo'pyupapadyate iti bodhyam / viziSTajJAnotkIrtanena nirvikalpakasyA'tIndriyatayA kathaM tasya pratyakSaviSayatvamiti nirastam / vaiziSTyAnavagAhijJAna evAyogyatvAt, asya cA'tathAtvAt <- (ta. ciM. pra. pU. 816) ityAha / anumityAdau na tathA narasiMhAkArahAnakalpanA, tatra vditIyakSaNe'numityaMze sAdhyaprakArakasyAnumititvAMze niSprakArakasya nasiMhAkArasya jJAnamya kalpane'pi anumitiviSayake anuvyavasAye mAnasapratyakSAtmake anumititvAbhAvAt anumititvena tadavagAhina: aluminomI'tyAkArasya jJAnasyAnupapatteH iti 'vastutastu' iti kRtvA cintAmaNikRtA gaddezena uktam / 'anuminomI'tyAdAvityupalakSaNam / nasiMhAkArajJAne ghaTatvaprakAratvAbhAvAt tatra jJAnatvavaiziSTayabodhe 'ghaTatvena jAnAmi'ityAkAreNa jJAnatva - ghaTatvaprakArobhayAzrayajJAnavaiziSTyadhIna syAdityapi bodhyam <- (ta.ciM.pra. pu. 816) iti tatvacintAmaNiprakAzakRt / sAmpratamupalabhyAmAne mudritatatvacintAmaNigrantha -> ..tapraiva viziSTa-jJAne jJAnatvavaiziSTyaM bhAsate, 'anuminomI'tyAdau tu na tathA' ityevaM pATha: anuvyavasAyavAdasthale upalabhyate, zeSaM tu tathaiva / tavAgre nirvikalpakavAdasthale -> jJAnatve ca nirvikalpakaM viSayaviziSTatvAMze savikalpakamapi, anuvyavasAyasya vyavasAyajanyatvena niyamata: pUrva viSayarUpavizeSaNabhAnAta, tava jJAne tadeva jJAnaM niSprakArakaM saprakArakazceti na virudhdama, aMzabhedamAdAyA'virodhAdi' <- (ta. ciM. pra. va. pa. 823) tyevaM pATha upalabhyata iti dhyeyam / sAmagrI upasthita hote chate viziSTajJAnanI utpatti svAbhAvika che. AthI vyavasAya pachI thanAra jJAnamAM vyavasAyanA vizeSaNarUpe mULa viSaya=ghaTAdinuM bhAna thavAthI tathA vyavasAyamAM jJAnatvanA saMbaMdhanuM bhAna thayA vagara svarUpe mULa viSaya ghaTAdinuM bhAna thavAthI tathA vyavasAyamAnatvanA saMbaMdhamAna yayA 12 svatantra3 sAnatyanumAna pAthIte zAna 'ghaTIyaM (jJAnaM) zanatvaM ca' athavA 'ghaTIya-jJAnatve' AvA AkAravAnuM thaze. AthI ja te "jJAna" aMzamAM prakAraka ane 'jJAna' aMzamAM niprakAraka hovAthI narasiMha AkArajJAna kahevAya che. narasiMha eka aMzamAM nara svarUpa ane bIjA aMzamAM siMhasvarUpa che. te ja rIte A lAnamAM aMzabhedathI saprakArakatA ane niSpakAratAno samAveza thAya che. A narasiMhAkAra jJAna vyavasAyajJAnanI tRtIya kSANe upasthita hoya che. AthI te kSaNe te nama viSayavaiziyarnu tathA sAnAyavaiziyanumAna thAmA nakhopAthI te nAge 'ghara jAnAmi' maa| AkAre utpanna thAya che. kahevAno matalaba evo che ke prathama kSaNe utpanna thanAra ghaTaviSayaka vyavasAya bIjI kSaNe kevala ghaTIyarUpe = ghaTasaMbaMdhIrUpe jaNAya che; ghaTajJAnatvarUpe nahi. tRtIya kSaNe to te naSTa thaI jAya che. tethI te kSaNamAM to koI paNa rUpe tenuM pratyakSa thavAnI saMbhAvanA rahetI nathI. phalata: tRtIya kSaNamAM ghaTajJAnasvarUpe pratyakSa thavAvALuM jJAna prathama kSaNamAM utpanna thanAra ghaTa viSayaka vyavasAya na hoya paNa bIjI kSaNamAM utpanna thanAra ghaTIyarUpe ghaTavyavasAyane ja grahaNa karavAvALuM narasiMhAkAravALuM jJAna hoya che. gaMgeza upAdhyAye evuM paNa jaNAvela che ke - prastuta upapatti kevala pratyakSAtmaka vyavasAyanA saMbaMdhamAM ja che. anumiti vagere vyavasAyanI upapatti A rIte saMbhavita nathI, kema ke anumiti AdinI utpattinI bIjI kSaNe je anumiti Adi aMzamAM viSayaprakAraka ane anumititva aMzamAM niprakAraka narasiMhAkAra jJAna utpanna thAya te anumitinuM anuvyavasAyatmaka mAnasa jJAna haze. AthI temAM anumititvano abhAva haze. tethI ja anumititvarUpe tenuM bhAna mAnI nahi zakAya. tattvayiMtAbharAiThArabhata nirAsa tadasat / uparotpatimasinA mata- una 2i prastuta 5421212 pAdhyAya mhaa| cha -> Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 nyAyAloke prathamaH prakAza * gaMgezamatanirAsa: 'vastutastu' iti kRtvA cintAmaNikRtoktaM, tadasat, sArvatrikaprakAraM vinA kAcitkaprakArAbhidhAnasya prayAsamAtratvAta, abhAvapratyakSasya ghaTatvAdyanyatamaviziSTaviSayakatvaniyamavat jJAnapratyakSe taniyamA'bhAvAt, 'ahaM sukhI' tivat 'ahaM jJAnavAni ti viSayavinirmuktapratIteH sArvajanInatvAt, sannikarSakAryatAyAM viSayAntarbhAve gauravAca / ------------------bhAnamatI--------------- prakaraNakArastadapAkaroti-> tdsditi| narasiMhAkArajJAnaM kalpayitvA'pi anumityAdisthale tadasambhavena prakArAntarasyA'vazyakalpanIyatve tenaiva pratyakSAtmakavyavasAyapratyakSasambhava iti tadevA'bhidhAnIyaM, sArvatrikaprakAraM vinA kvAcitkaprakArAbhidhAnasya = pratyakSAtmakavyavasAyaviSayakapratyakSopapAdanaprakAraprakAzanasya tu prayAsamAtratvAt = nirarthakAyAsaphalatvAt / kiJca vyavasAyavditIyakSaNe nRsiMhAkArajJAnakalpanA'pi tadaiva prAmANikI syAt yadi abhAvasya nirvikalpA'sambhavena abhAvapratyakSasya = abhAvAvagAhisAkSAtkAramAtrasya ghaTatvAdyanyatamaviziSTaviSayakatvaniyamavat = pratiyogitAvacchedakIbhUta-ghaTatvAdyanyatamaviziSTapratiyogigocarakatvaniyamavat jJA japratyakSamAge ghaTatvAdyanyatamaviziSTasya vizeSaNavidhayA bhAnaniyama: prAmANika: syAt / na caivamasti, jJAnapratyakSe = jJAnaviSayakajJAne tanniyamA'bhAvAt ghaTatvAdiviziSTagocarakatvavyAptivirahAt / idameva kuta: sindam ? ityAzahAyAM prakaraNakRdAha ->'ahaM sukhI'tivat 'ahaM jJAnavAni ti viSayavinirmuktapratIte: sArvajanInatvAta, 'ahaM sukhI'tyatra yathA svarUpata: sukhatvameva kevalaM bhAsate tadvadeva 'ahaM jJAnavAni'tyatrApi svarUpata: kevanaM jJAnatvameva bhAsate / na ca tatra jJAnavizeSaNavidhayA ghaTAdevazyambhAnamupagantumarhati, jAtyakhaNDopAdhivyatiriktasya kizciddharmaprakAreNaiva bhAnaniyamAt / na ca viSayaviziSTajJAnapratyakSatvasya mana:sannikarSakAryatAvacchedakatayA vizeSaNavidhayA viSayAvagAhina eva jJAnasya sAkSAtkAraM mana:saMyuktasamavAyasanikarSo janayatIti vaktavyama, sannikarSakAryatAyAM = jJAnagrAhakasya mana:saMyuktasamavetatvasannikarSasya kAryatAvacchedakakakSau viSayAntarbhAve = vizeSaNavidhayA viSayapraveze gauravAt lAghavena jJAnapratyakSatvasyaiva tatvamucitamiti ja 'ahaM jJAnavAni'tipratIterapalApo yukta: / vastutastu abhAvapratyakSe'pi ghaTatvAdyanyatamaviziSTaviSayakatvaniyamo nAstTova, ghaTAdikamanavagAhyApi 'atra kimapi nAsti', 'zUnyamidaM dRzyate' ityevaM pratiyogivinirmuktapratIteriti navyAH / vAta barAbara nathI. kAraNa ke anuvyavasAyanI upapattino uparokta prakAra sArvatrika nathI, paraMtu phavAcitva che. AthI gaMgezajInuM pratipAdana eka bhrama mAtra che, kAraNa ke anumiti AdinA jJAnanI upapatti anya rIte ja karavI Avazyaka che, to te ja rIte pratyakSAtmaka vyavasAyanA jJAnanI upapatti thaI jaze. AthI kevaLa tenA mATe narasiMhAkAravAlA jJAnanI kalpanA karavI nirarthaka che. vaLI, bIjI vAta e paNa jJAtavya che ke ghaTa AdinA pratyakSAtmaka vyavasAyanI bIjI kSaNe narasiMhAkAra jJAnanI kalpanA paNa prAmANika nathI. AnuM kAraNa e che ke tene tyAre prAmANika mAnI zakAya ke jyAre Avo niyama mAnavAmAM Ave ke - jema abhAvanuM pratyakSa abhAvaaMzamAM ghaTavAdi dharmomAMyI o pathI viziSTa pratiyogIna vizeSA3pe vi55 3 // , 12 samAnuM pratyakSa 'ghaTo nAsti' tyA3pe ja sarvAnubhavasiddha che. te ja rIte vyavasAyano mAnasapratyakSasvarUpa anuvyasAya paNa vyavasAyaaMzamAM ghaTatvAdi dharmomAMthI koIne koI eka dharmathI viziSTa viSayane vizeSa svarUpe potAno viSaya banAve ja che. paraMtu anuvyavasAyanA saMbaMdhamAM A niyama aprAmANika che, 4 // rAjema 'ahaM sukhI' sArIta yanAra suparnu pratyakSa supamA vizeSagarnuana 124 utpana thAya chete rIta AnamA oIvizeSArAne vi55 ryAvinA 'ahaM jJAnavAn' AjAnanu pratyakSa utpana yAyace, sarvasana anubhavasiddha che. AthI teno apalopa karavo paNa yogya nathI. snni| bhAvI likhAmA A->zAnanI sAye manano sani khoya chete zanamA viSayane vizeSA35 avagAhana karanAra ja jJAna pratyakSane utpanna kare che. AthI manasannikarSathI viSayavinirmukata jJAnanuM bhAna thaI zakatuM nathI. <- to te vyAjabI nathI. AnuM kAraNa e che ke ukta sannikarSanA kAryatAavacchedaka dharmamAM viSayavizeSArakatvano aMtarbhAva karavAmAM gaurava che. mATe tenuM kAryatAavaccha ka jJAna pratyakSatva ja mAnavuM yogya che, nahi ke viSayavizeSitajJAna pratyakSatva. AthI mananA sannikarSathI "gaduM jJAnavAn' mA vi55vinibhuta zAnad pratyakSa yAma mAyA nayI. naiyAyiDabhatabhAM syAdvApraveza* jJAne nR0 / 1jI, prastutamAtrI pAta cha geza upAdhyAye zAnane narasiMDapANuM mAnyu cha to zAnanA viSayane paNa narasiMhAkAra mAnavAmAM virodha uThAvavo na joIe ane jo jJAnanI jema viSayane paNa narasiMhAkAra mAnavAmAM Ave to temanA mate anekAntavAdapravezanI Apatti dhruva banI jaze. mATe syAdvAdane nahi mAnanAra gaMgeza upAdhyAya mATe narasiMhAkAra jJAnano svIkAra yogya nathI. Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 977 * jayadevamizra-badarInAthazuklamatAviSkaraNam * jJAne nRsiMhAkAratopagame viSaye'pi tadAvazyakatvena syAdvAdApAtAcca / yattu narasiMhAkArajJAne jJAnatva-ghaTatvaprakArakatvobhayAzrayajJAnavaiziSTayadhIna syAditi tattu 'viSayanirUpyaM hi jJAnaM na tu viSayaparamparAnirUpyami' (ta.ciM.A.pra.khaM.pR.807)tyAdinA mizreNaiva samAhitam / aMze tat saprakArakaM aMzAntare ca taniSprakArakamityevamavacchedakabhedena saprakArakatva-niSakArakatvayoH mitho virudhdadharmayorekA samAvezamadhIkRtya jJAne nRsiMhAkAratopagame jJAnasya viSaye'pi tadAvazyakatvena = nasiMhAkAratopagamAvazyakatvena cintAmaNikRta: syAdavAdApAtAta, apekSAbhedena nityatvAnityatva - satvAsatvAdInAmekA viSaye samAvezena virodhaparihArasyobhayatra tulyatvAdityajAM niSkAzayata: kramelakApAta: / yattu narasiMhAkArajJAne = 'ghaTIya-jJAnatve' ityAkAre vditIyakSaNotpane jJAne jJAnatvasya svarUpata eva graho na tu hAne jJAnatvavaiziSTyarUpeNa iti ghaTatvaprakArakatvAzrayavaiziSTAbodhasambhave'pi jJAnatvAzrayavaiziSTyAbhAnAt 'ghaTamahaM jAnAmI'tTovaM jJAnatva-ghaTatvaprakArakatvobhayAzrayajJAnavaiziSTyadhI: Atmani na syAditi, tattu - 'viSayanirUpyaM hi jJAnaM na tu viSayaparamparAnirUpyaM = yAvadaviSayanirUpyaM - ityAdinA mizreNa = jayadevamizreNa tattvacintAmaNyAloke samAhitam / ayaM mizrAzaya: - ghaTIyatvena jJAnabhAne ghaTasyApi tadviSayatvAt, tasya ghaTatvaprakArakatve sati ghaTavizeSyakatvAt 'ghaTamahaM jAnAmI'tyatra ghaTAtmakaviSayavdArA siMhAkArajJAnabhAnasambhavAt jJAnatvarUpaviSayavdArA taddhAnavirahe'pi jJAnasya viSayanirUpyatvaniyamo'vyAhataH, yatkiJcidaviSaya puraskAreNApi tanirvAhAt / na ca vditIyakSaNe nRsiMhAkArajJAnandArA ghaTIyatvena prathamakSaNotpannavyavasAyo gRhyate na tu svayaM nasiMhAkArajJAnamiti tRtIyakSaNe 'ghaTamahaM jAnAmI'tyatra jJAne na ghaTIyatvena nasiMhAkArajJAnabhAnasambhava iti vAcyam, ghaTIyatvena vyavasAyabhAne ghaTIyatvena narasiMhAkArajJAnavaiziSTyabhAne bAdhakavirahAt / na hi viziSTa-vaiziSTyAjJAnaM prati vizeSaNatAvacchedakaprakArakajJAnasya kAraNatAyAM kArya-kAraNajJAnayoH vizeSaNatAvacchedakatayA vyaktyaikyabhAnaniyamo'sti / itthaM 'ghaTamahaM jAnAmI'tyatra jJAne ghaTaviziSTavyavasAyajJAnavaiziSTyabhAne'pi jJAnatvaviziSTavaiziSTyaM na bhAsate kintu ghaTIyatvena bhAsamAne nasiMhajJAne vizeSaNavidhayA jJAnatvaM svarUpato bhAsata iti niSkarSa iti badarInAthazukla: / sAmpratamupalabhyamAne jayadevamizraviracite tattvacintAmaNyAloke tu -> na ca narasiMhAkArajJAne ghaTatvaprakArakatvAbhAvAttatra jJAnatvavaiziSTyabodhe'pi 'ghaTatvena jAnAmI'ti jJAnatvaviziSTa-ghaTatvaprakArakajJAnavAnahamiti dhorna syAditi vAcyam, viSayanirUpyaM hi jJAnaM na tu viSayaparamparAnirUpyaM, gauravAdityuktam / tathA ca tRtIyakSAlAvI jJAnane dvitIyakSAzalAvi jJAnagrAha bhAnavAbhAM Apatti sane parihAra yattu n.| vi55 yasAyAmazAnanItatIya kSArAmA thanAra 'ghaTamahaM jAnAmi' sevA bhAnasa pratyakSa dvitIya sAmA thanAra 'ghaTIya-jJAnatve' tyA24 narasiMDA zAnajA mAnavAmAM Aveto me Apatti me mAvI cha -> narasiMDAnamAtra nityane 535ta: cha, zAnamA sanatvanA vaiziSTayane to tuM nathI. AthI 'ghaTamahaM jAnAmi' A jJAnamAM jJAnatvAzrayanA vaizinuM AtmAmAM bhAna nahi mAnI zakAya, kevala ghaTatvaprakArakatvAzrayanA vaizinuM ja bhAna thaI zakaze, kAraNa ke narasiMhAkArajJAna jJAnamAM ghaTatvaprakArakatvane grahaNa karI le che.' <- tttu0| paraMtu mahopAdhyAyAmApattine mApela nathI, 321 mA 2nI mArina samAdhAna to tattvaciMtAmaNinI Aloka TIkAmAM jayadevamithe ja karI Apela che. jayadevamitra A ApattinA parivAra mATe ema kahe che ke - "jJAnanuM nirUpaNa tenA samasta viSayo dvArA ja thAya che' Avo koI niyama nathI. paraMtu niyama to eTalo ja che ke "jJAnanuM nirUpaNa tenA viSaya dvArA thAya che.' A niyamano nirvAha to koI eka viSaya dvArA jJAnanuM nirUpaNa mAnavAthI paNa thaI zake che. prastutamAM narasiMhAkAra jJAnanA be viSaya che, ghaTIyana jJAna ane jJAnatva, ghaTIyavarUpe jJAnanuM bhAna thavAthI ghaTa paNa teno viSaya bane che. tethI te ghaTatvaprakAraka ane vizeSya cha. sAthI 'ghaTamahaM jAnAmi zanamA ma vi55 vaa| narasiMha zAnanumAna yAthI, zAna135 vi55 bArA tenumAnanA - 'zAna viSayathI nipya Doya cha' - sAniyamamA truTi bhApatI nathI. mAzaya cha 'ghaTamahaM jAnAmi' mAzAna viziSTAnanA vaiziyane viSaya 43 cha, zAnavaviziTanA vaiziyane viSaya nathI 42. zAnadoghIyat135 bhAsita thanAra narasiMhAkAra jJAnamAM vizeSAgarUpe svarUpata: bhAsita thaI jAya che. Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 998 nyAyAloke prathamaH prakAza cintAmaNikAramatApAkaraNam * yattu svasaMvedane kRtisamavAyitvAdirUpakartRtvAdyanavabhAsa ityuktaM, tadabhiprAyA'parijJAnAt, AzrayatvarUpakartRtvasya ) viSayatvarUpakarmatvasya vizeSaNatvarUpakriyAtvasya ca doSA'kalaGkitatvAt / adhikaviSayatve'pi ca vyavasAyasyArthaviSayatvena pravartakatvamaviruddham, iSTatAvacchedaka-pravRttiviSayavaiziSTyAvagAhijJAnatvena ------------------bhAnumatI---------------- narasiMhAkArasya satyapi ghaTatvaprakArakatvavaiziSTyaviSayatve ghaTatvavaiziSTyaviSayatvamastyeveti tadutpatyagimakSaNe tatra jJAnatvaviziSTabundau tadagimakSaNe ghaTatvavaiziSTyAvagAhijJAnavAnahamityevaMrUpo 'jAnAmI'tyanuvyavasAya: sambhavatyeva <- (ta.ciM.A.pra.kha.pa 807) ityevaM pATha: samupalabhyata iti dhyeyam / yatu svasaMvedane = jJAnagocarapratyakSe ayogyatayA kRtisamavAyitvAdirUpakartRtvAdyanavabhAsa: (dRzyatAM 986 tame pRSThe) ityuktaM, tat na cAru, abhiprAyA'parijJAnAt - asmadAkUtAjJAnAt, yata: asmadabhimatasya AzrayatvarUpakartRtvasya = jJAnAzrayatvalakSaNasya jJAnakartRtvasya, viSayatvarUpakarmatvasya = jJAnaviSayatAtmakasya jJAnIyakarmatvasya vizeSaNatvarUpakriyAtvasya ca = AtmanirUpita - jJAnaniSThavizeSaNatvasvarUpasya kriyAtvasya ca pratyakSayogyatayA tripuTIpratyakSavAdasya doSA'kalaGkitatvAt / na caivaM 'ghaTaM cakSuSA pazyAmI'tivyavahArAt karaNaviSayatvamapi tatra sidhyayediti vAcyam, karaNAdyaMze'yogyatvAdeva sAkSAtvapracyavAditi vyaktaM (syA.ka.sta.9. kA. 84. pU. 218) syAdavAdakalpalatAyAm / etena -> kriyAyAH kRtervA samavAyitvaM kartRtvaM, parasamavetakriyAphalazAlitvaM karaNavyApAraviSayatvaM vA karmatvaM, dhAtvarthatvamanyada vA kriyAtvaM 'idamahaM jAnAmI'ti vyavasAye na bhAsate, tadabodhakendriyasanikarSAbhAvAditi <- (ta.ciM.pra.khaM. . 791) tatvacintAmaNikAravacanaM pratyAkhyAtam / tadaktaM yogazAstravRttI - ghaTaM vedamyahamityatra tritayaM prtibhaaste| karma kriyA ca kartA ca tatkartA kiM niSidhyate ? // (pra.2 gA. 19/25) nanu svaprakAzatvapakSe vyavasAyasya svaviSayakatve svasmin pravatyasambhavenAdhikaviSayakatvAdapravartakatvApattiH, prati prati samAnaviSayakatvena jJAnasya kAraNatvAditi cet ? na, svaviSayatvAvagAhanasya pravRtyapratipanthitvAt / na hyadhikaM doSAya bhavati, anyathA 'parvato'gnimAn ghadavAMzce'tijJAnAt analArthino'pravatyApateH / itthaM adhikaviSayatve'pi = pravatyaviSaya-svAtmakagocaratve'pi ca vyavasAyasya arthaviSayatvena = ___murtRtva-dharmatva-ThiyAtvanuM lAna jJAnabhAM zadhya che - syAvATI 888 yattu sva0 / pUrva 52531 neyAyine hetuM -> tisamapAyitvas135 urtRtva, 52smvetyiaanyvshaalitvasvarUpa karmatva ane kRtijanyatvarUpa kriyAtva ayogya hovAthI svasaMvedanamAM jANI zakAtAM nathI. (juo pR. 148) << - te vAta paNa barAbara nathI, kAraNa taiyAyikane svaprakAzavAdIno abhiprAya khabara nathI. ame kRtisamAyitvasvarUpa kanRtva vagerenuM saMvedanamAM bhAna mAnIe to tenuM svasaMvedanamAM bhAna thaI na zake. paraMtu ame tevuM mAnatA nathI. ame to ema kahIe chIe ke jJAnanuM kartutva jJAnajanakakriyAkanRtvasvarUpa athavA jJAnaanukUlamRtisamAyitvarUpa nathI paNa jJAnAzrayasvAtmaka che ane jJAnAzrayatva to pratyakSayogya ja che. A ja rIte jJAnakarmatva paNa parasamavetakriyAja phalazAlivUlakSaNa athavA karaNavyApAraviSayavAtmaka nathI paNa jJAnaviSayatvasvarUpa che. AthI karmatva paNa pratyakSa yogya che. tathA jJAnagatakriyAtva paNa ghArtharUpa ke kRtijanyatvasvarUpa nathI paNa vizeSaNAtmaka che, kAraNa ke jJAna AtmAnuM vizeSANa bane che ane te paNa pratyakSa yogya che. Ama pratyakSayogya hovAthI pratyakSAtmaka jJAnamAM kartRtva, karma ane kriyAtvanuM bhAna thaI zake che. tethI jJAnamAM jJAnano kartA, jJAnanuM karma ane jJAnAtmaka kriyAnuM bhAna thavAmAM koI doSa nathI. svaprAzapakSabhAM jJAnabhAM pravartatA samAdhita adhiH / yasAyane va mAnavAmA meM zaM yaza cha -> vyavasAya zAna 15 // khoya to svavi55 pAsa jarUra hoya. svamAM to kAMI pravRtti karavAnI nathI, kema ke svAtmaka jJAna to utpanna thaI gayela che. Ama vyavasAya svaviSayaka hovAthI pravRttinI apekSAe adhikaviSayaka thaI javAthI te pravRttinuM kAraNa nahi banI zake, kema ke pravRtti pratye samAnaviSayaka jJAna ja kAraNa manAya che. <- paraMtu AnuM samAdhAna sulabha che ane te e che ke pravRtti pratye samAnaviSayaka jJAna kAraNa nathI, paraMtu ITatAavacchedaka ane pravRttiviSayanA vaizinuM (= paraspara saMbaMdhanuM) jJAna kAraNa hoya che. AthI adhikaviSayaka vyavasAyajJAnamAM pravRtti viSaya (= cAMdI vagaire) bha 3 (= 24tatyAha)nA vaiziSTyana (saMyanu) mAna pAthI 'rajatamahaM jAnAmi' vagaire 215 zAnane rajatamAM = cAMdImAM pravartaka mAnavAmAM koI bAdhA nathI, bhale ne pravRtti viSaya rajata karatAM anya jJAnAdinuM temAM bhAna thatuM hoya. 'atra prameyaM jJAnabhAM pravartatA Apattino parihAra na ca / prastuta viSayamA aghi viyA2 42i meM samasyA meM upasthita thAya cha -> 'atra prameyaM' sAzana zutimA) Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "tat rajataM idaM dravyaM' iti jJAne pravartakatvApAdanam pravartakatvAt / na ca ' atra prameyam' itijJAnAt pravRttyApattiH, iSTatAvacchedake tadbhinnaniSThadharmA'prakArakatvavizeSaNAt / na ceSTatAvacchedakaprakArakajJAnasya mukhyavizeSyatayA pravRttihetutvam, ' tadrajatamidaM dravyamiti jJAnAt pravRtti bhAnumatI - ------------ iSTArthagocarakatvena pravartakatvamavirudam, iSTatAvacchedaka-pravRttiviSayavaiziSTyAvagAhijJAnatvena pravRtiviSaye iSTatAvacchedakarajatatvAdisaMbandhagocarajJAnatvena pravartakatvAt = pravRtiM prati hetutvAt / na ca iSTatAvacchedakapravRttiviSayavaiziSTyAvagAhijJAnatvena pravartakatvasvIkAre prameyatvena rajatatvAvagAhina: 'atra prameyamiti jJAnAt rajatArthinaH pravRttyApatti:, prameyatvenAvagatasyeSTatAvacchedakasya rajatatvasya pravRttiviSaye 'atre'tipadArthe vaiziSTyasya 'atra prameyamiti jJAne'vagAhanAditi vAcyam, iSTatAvacchedake= sveSTatAvacchedakatvenA'bhimatadharbhe tadbhinnaniSThadhaprakArakatvavizeSaNAt = iSTatAvacchedaketaravRtidharmasyA'prakAratvavizeSaNAt / iSTatAvacchedakaH dharmavizeSaNIbhUto yo dharma iSTatAvacchedakAnyavRttirNa bhavati taddharmarUpeNeSTatAvacchedakasya pravRtiviSayasaMsargapratiyogikatvAvagAhijJAnatvena pravRttijanakatvAbhyupagamAt / tadeva jJAnaM pravRttijanakaM bhavitumarhati yat iSTatAvacchedakAnyavRtidharmamiSTatAvacchedakadharme prakAratvena nAvagAhata iti phalitArthaH / prakRte 'atra prameyamityatra jhAle pravRttiviSayAnuyogikasaMsargapratiyogino rajatatvasya svetarazuktitvAdivRttiprameyatvarUpeNa bhAnAtato na rajatArthinaH pravRttiprasaGgaH / na hISTatAvacchedakIbhUtarajatatvavizeSaNavidhayA jJAyamAnaM prameyatvaM rajatatvetaravRtti na bhavatItISTaM dRSTaM veti bhAvaH / 919e -------------------- na ca iSTatAvacchedakaprakArakajJAnasya mukhyavizeSyatayA = mukhyabhAsamAnavaiziSTyAnu yogitvasambandhena pravRttihetutvaM = prakAratAnAkrAntavizeSyatAsambandhAvacchinnakAryatAviziSTapravRttiM prati hetutvaM, 'atra prameyami 'tyatra prameyatvena bhAsamAnasya rajatatvasya mukhyavizeSyatvaM pravRttiviSayatvenAbhimata: purovartipadArthastu tatrAdheyatAsambandhena prakAra iti darzitajJAnasya neSTatAvacchedakaprakArakatvaM na vA mukhyavizeSyatAsambandhena pravRttiviSayavRtitvamiti na tato rajatArthinaH pravRtiprasaGgaH, yeneSTatAvacchedaketaravRtidharmAprakArakeSTatAvacchedakadharma-pravRttiviSaya vaiziSTyAvagAhijJAnatvena kAraNatoktirAvazyakI syAditi vaktavyam, mukhyavizeSyatAsambandhena pravRtiM prati mukhyavizeSyatAsambandheneSTatAvacchedakaprakArakajJAnasya hetutvopagame 'tat rajataM, idaM dravyam' iti jJAnAt, rajatArthina: purova = = chIpalAmAM athavA yAMhImAM raktatvane uddezIne thAya che tyAre atra = zuktau athavA rajate bhane prameyaM = rajatatvaM zreSu arthaghaTana thaze. A rIte prastuta jJAna IdasvarUpe bhAsamAna purovartI padArthamAM = chIpamAM athavA cAMdImAM prameyatvarUpe bhAsamAna rajatattvanA paraspara saMbaMdhane viSaya kare che. A jJAnathI rajatecchu cAMdInA arthInI pravRtti vastuta: thatI nathI, paraMtu pravRtti pratye pravRttiviSaya ane ISTatAavacchedakanA paraspara saMbaMdhane viSaya karanAra jJAnane ja kAraNa mAnavAmAM Ave to uparokata jJAnathI cAMdInA arthInI pravRtti thavAnI Apatti Avaze. <-- paraMtu tenA parihAra mATe ema kahI zakAya che ke - je jJAna ISTatAavacchedakathI binnamAM rahenAra dharmane ISTatAavacchedaka dharmamAM prakAravidhayA = vizeSaNarUpe grahaNa na kare te ja jJAna pravRttinuM janaka hoya che. 'atra prameyam' jJAna ISTatAavacchedaka rajatattva dharmamAM tenAthI bhinna zuktitva Adi dharmamAM rahenAra prameyatvane vizeSaNarUpe grahaNa kare che. AthI te jJAnathI rajatecchunI = cAMdInA arthInI pravRtti thavAnI Apattine avakAza nahi rahe. 3 pravRtti pratye mujyavizeSyatAsaMmaMdhathI jJAnahetutAnuM nirArA 3 na ce0 / 'atra prameyam jJAnathI rutechunI pravRttinI Apattino parivAra 42vA mATe oma pAga uDIzAya che mukhya vizeSyatA saMbaMdhI pravRtti pratyeSTitA dharma jJAna mukhyavizeSyatAsaMbaMdhathI azubha hoya che. 'atra prameyaM' jJAnamAM ISTatAavacchedaka rajatatva prameyatvarUpe vizeSya banIne bhAse che. tathA pravRttino viSayabhUta padArtha temAM AdheyatA saMbaMdhathI prakAra bane che, jenuM bhAna 'matra' zabdathI thAya che. A rIte uparokta jJAna na to ISTatAavacchedakadharmaprakAraka che ke na to mukhyavizeSyatAsaMbaMdhathI pravRttiviSayamAM vidyamAna che. tethI IdapadArthamAM rajatArthInI pravRtti thavAnI Apatti nahi Ave. -- paraMtu darzita ApattinA parihAra mATe A upAya ucita nathI, kAraNa ke ISTatAavacchedakadharmaprakAraka jJAnane mukhyavizeSyatAsaMbaMdhathI pravRttinuM kAraNa mAnavAmAM Ave to 'tat rajatam idaM dravyam' AvA jJAnathI pAga pahArthamAM = purovartI pahArthamA 20 tArthInI pravRtti thavAnI Apatti Avaze, aga ke A jJAnamAM tatpadArthamAM rajatatva prakAra = vizeSaNa che ane dravyatvaaMzamAM IdaMpadArtha mukhya vizeSya che. AthI A jJAna TAvara che tathA mukhyavizeSyatA saMbaMdhathI hiM pArthamAM vidyamAna che. 'tat rajataM idaM dravyam // jJAnathI hiMyahArthamAM rajatArthInI pravRttinI ApattinA parihAra mATe ema kahevAmAM Ave ke --> pravRtti pratye dareka ISTatAavacchedakaprakAraka jJAna kAraNa nathI hotA, paraMtu je jJAnamAM iSTatAavacchedakaprakArakatva pravRttivizeSyakatvathI avacchedya bane te ja jJAna pravRttinuM kAraNa bane che. uparAta jJAnamAM IdaMaMzamAM rajatatva prakAra na hovAthI IdaMvizeSyakAvacchedena rajatatvaprakArakatva nathI. arthAt jJAnavRtti rajatattvaprakArakatva IdaMvizeSyakatvathI avacchedya nathI. AthI te jJAnathI rajatArthInI purovartI padArthamAM pravRtti thavAnI Apattine avakAza raheto nathI. <~~ to A paNa barAbara nathI, kAraNa ke je jJAnamAM ISTatAavacchedakaprakArakatva pravRttiviSayavizeSyakatvathI avacchedya hoya tene ja Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 900 nyAyAloke prathama: prakAza * pravRttihetutAvicAravimarza: * vAraNAya pravRttiviSayavizeSyakatvAvacchedeneSTatAvacchedakaprakArakatvasya vAcyatve iSTatAvacchedakavizeSyakatvAvacchedena pravRttiviSayaprakArakatvenApi hetutAyAM vinigamanAvirahAt ubhayabuddhyoruktenaikarUpeNa hetutvaucityAt / -------------------bhAnumatI------------------ rtini pravRtyApateH, idaMpadArthe iSTatAvacchedakarajatatvaprakArakasamUhAlambanajJAnasya mukhyavizeSyatAsambandhena stvaat| raktarUpatvAvachionaprakAratAnirUpitaraktarUpaniSThavizeSyatA'bhimaprakAratAnirUpita - ghaTavRttivizeSyatAvagAhinaH 'ayaM raktaghaTa' iti jJAnAt raktarUpe pravRttivAraNAya mukhyatvaM vizeSyatAvizeSaNavidhayopanyastamityavadheyam / prakRtaM prastuma: nirukta jJAnAt pravRttivAradAya pravRttiviSayavizeSyakatvAvacchedena iSTatAvacchedakaprakArakatvasya vAcyatve = pravRttihetutvasvIkArAvazyakatve iSTatAvacchedakavizeSyakatvAvacchedena pravRttiviSayaprakArakatvenApi pravRttiM prati hetRtAyAM vinigamanAvirahAt / ayamanekAntavAdino'bhiprAyo yathA iSTatAvacchedakaprakArakatve pravRttiviSayavizeSyakatvAvacchedyatvAvagAhijJAnatvena pravartakatvopagame 'tadrajataM idaM dravyami'tijJAnAdrajatArthina: purovartini pravati padyate, tajjJAne idaMvizeSyakatvAvacchedena rajatatvaprakArakatvaviraheNa rajatatvaprakArakatvasyAbhimatapravRttiviSayedaMpadArthavizeSyakatvAnavacchedyatvAt tathA iSTatAvacchedakavizeSyakatvasya pravRttiviSayaprakAratvAvacchedyatvAvagAhijJAnatvena pravartakatvAGgIkAre'pi 'tatra rajatatvaM, atra dravyatvamiti jJAnAdrajatArthina: purovartini pravRtti padyate tajjJAne tatpadArthavizeSyatvena rajatatvabhAnAt rajatatvavizeSyakatvasyAbhimatapravRttiviSayapurovatipadArthaprakArakatvAnavacchedyatvAt / ata: pravRttiviSayavizeSyakatvAvacchedyarajatatvaprakArakatvena jJAnasya pravartakatvamutasvit iSTatAvacchedakavizeSyakatvAvacchedyapravRttiviSayaprakArakatvena ? ityatra vinigamanAvirahaH / 'idaM rajatamiti jJAnasyedaMvizeSyakatvAvacchedyarajatatvaprakArakatvena rajatArthinaH purovartini pravartakatve tahate 'atra rajatatvamiti jJAnAjjAyamAnapravRttau vyabhicAraH / 'atra rajatatvamiti jJAnasya rajatatvavizeSyakatvAvacchedyapravRttiviSayAkArakatvena tathAtve tena vinA 'idaM rajatamiti jJAnajanyapavRttau vyabhicAraH / tattadavyavahitotarakhavRttiM prati tatajjJAnatvena kAraNatvA'bhyupagame sarvathaiva gurutarakAryakAraNabhAvandayApAtAt / etena 'idaM rajatami'tijJAnAvyavahitottarapattiM prati idaMvizeSyakatvAvacchedyarajatatvaprakArakatvena kAraNatvaM 'atra rajatatvamiti jJAnA'vyavahitottarapravRttiM prati tu rajatatvavizeSyakatvAvaccheodaMprakArakatvena kAraNateti na vyabhicAra iti pratyAkhyAtam / tasmAt ubhayabunyoH = 'atra rajatatvaM', 'idaM rajatami'tijJAnayoH uktena ekarUpeNa = iSTatAvacchedakabhitaniSThadharmA'prakArakeSTatAvacchedakapravRttiviSayavaiziSTyAvagAhijJAnatvarUpeNa eva hetutvaucityAt = pravartakatvasya nyAyyatvAt / itthaM svaprakAzanaye 'idaM rajataM jAnAmI'tijJAnasya pravRtyanaupayikasvAMzAvagAhitve'pi nirukteSTatAvacchedaka-pravRttiviSayavaiziSTyagrAhakatvena pravartakatvamavyAhatamiti sthitam / --------------------------------------- pravRttinuM // 2 // // mAnamaitama 'tat rajataM idaM dravyam' mA zAnayI 24 tApInI purovatA pahAryamA pravRtti yAnI Apatti bhAratI nathI. te rIte je jJAnamAM ISTatAevacchedakavizeSakatva pravRtti viSayaprakArakatvathI avacchedya hoya to ja jJAna pravRttinuM kAraNa bane che." - AIM mAnI khepAthI, 'tatra rajatatvam, atra dravyatvam ' mA zAnathI pAga 24tArthAnI purovatI pahAmai pravRtti yAnI Apatti nahi Ave, kAraNa ke A jJAnamAM rajatatvanuM tatpadArthanA vizeSarUpe bhAna thAya che, IdaMpadArthanA = purovarsI padArthanA vizeSyasvarUpe nahi. AthI A jJAnamAM rajatatvavizeSakatva IdaMprakAratvathI avacchedya na hovAthI A jJAnathI rajatArthInI puravartI padArthamAM pravRtti thavAnI Apatti nahi Ave. 'idaM rajatam' zanane vizeSya 2015261 3the bhane 'atra rajatatvam' zAnane 24tatvavizeSyatya avacchedakatva rUpe pravRttinuM alaga alaga kAraNa mAnavAmAM Ave to eka jJAnathI thanAra rajatArthInI pravRtti pratye bIjA jJAnanI kAraNatAmAM vyabhicAra Avaze. te te jJAnanI avyavahita uttaramAM thanAra pravRtti pratye te te jJAnane hetu mAnIne uparokata vyabhicAra doSanuM nirAkaraNa karI zakAya che. paNa tema mAnavAmAM gurutara be kAryakAraNabhAvane svIkAravAnuM mahAgaurava thaze. AthI ukta dvividha jJAnane ITatAavacchedaka dharma ane pravRttiviSayanA paraspara saMbaMdhane grahaNa karanAra jJAnarUpe ja kAraNa mAnavuM ucita che.(juo. pRSTha 179) zAnane sAtha mAnavAmA pArthamA tatpanazAna 'idaM rajataM' mAnaDiyA paraMtu 'idaM rajataM jAnAmi' SA2 yathe. AthI pravRttiutpattinAM anupayogI aMzanuM grAhaka hovA chatAM paNa ITatAavacchedaka rajatatva ane pravRttiviSaya IdaMpadArthanA = puravartI padArthanA saMbaMdhanuM grAhaka hovAthI jJAnane svaprakAza mAnavAmAM tenAthI pravRttinI anupattinI koI Apatti AvatI na hovAthI jJAnane prakAza mAnavuM nirdoSa che-ema phalita thAya che. Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAne AkAravdayAbhyupagamaH yattu -> 'vahnivyApyadhUmavatparvatavAn deza:' iti parAmarzAt 'parvato vahnimAni 'tyanumiteranudayAt vahnivyApyadhUmatvAvacchinnaprakAratAnirUpita - parvatatvAvacchinnamukhyavizeSyatAkaparAmarzatvena hetutA / mukhyavizeSyatAtvaca prakAratAnAtmakavizeSyatAtvam svaprakAzanaye ca parvatavizeSyatAyA jJAnavizeSyatAnirUpitaprakAratAtmakatvAt tadatiriktavizeSyatvAnirUpitetyAdyuktau gauravamiti <-- tanna, svaprakAzasya vyavasAyAnuvyavasAyajJAnobhayAkAratve'pyavirodhAt, taba * bhAnumatI - -- 969 yattu tannetyanenAgre 'nveti / 'vahivyApyadhUmavAn parvata' itiparAmarzAt 'parvato vahimAni 'tyanumiterudayAt 'vahnivyApyadhUmavatparvatavAn deza' iti parAmarzAt tu 'parvato vahimAni 'tyanumiteH anudayAt anvayavyatirekAbhyAM vahisAdhyaka-parvatamukhyavizeSyakAnumitiM prati vahnivyApyadhUmatvAvacchinnaprakAratAni-rUpitaparvatatvAvacchinnamukhyavizeSyatAkaparAmarzatvena = vahnivyApyadhUmatvAvacchinnayA prakAratayA nirUpitAyA: parvatatvAvacchinnamukhyavizeSyatAyA eva nirUpako yo nizcayaH tAdRzanizcayatvena hetutA sidhyati / 'vahivyApyadhUmavatparvatavAn deza:' ityatra jJAne parvatasya vahivyApyadhUmavizeSyatve'pi dezanirUpitaprakAratAzrayatvena parvatatvAvacchinAyA vizeSyatAyA na mukhyatvaM, yato mukhyavizeSyatAtvaJca prakAratAnAtmakavizeSyatAtvaM = prakAratAnyavizeSyataHtvam / atastatra mukhyavizeSyatAtvaM hi dezatvAvacchinnavizeSyatAyA eveti na tato 'vahnimAn parvata' ityanumitiprasaGgaH / svaprakAzanaye ca = jJAnasya svaprakAzakatvamate ca parvate jAyamAnasya dhUmaparAmarzasya 'vahivyApyadhUmavatparvatamahaM jAnAmi', 'vahivyApyadhUmavatparvataviSayakajJAnavAnaham' ityAdyAkArakatvena parvatasya jJAnaprakAratayA parvatavizeSyatAyAH = parvatatvAvacchinnavizeSyatAyAH jJAnavizeSyatAnirUpitaprakAratAtmakatvAt = jJAnaniSThavizeSTatAnirUpitA yA prakAratA tatsvarUpatvAt na mukhyatvam / na ca parvataniSThavizeSyatAyAH kathaM jJAnIyaprakAratAtmakatvamiti zaGkanIyam, ekajJAnIyasamAnAdhikaraNaviSayatayoraikyaniyamAt vahnivyApyadhUmanirUpitA parvataniSThA yA vizeSyatA sA jJAnanirUpitaprakAratArUpaiva dhUmavizeSyAtmakasya parvatasyaiva dezaprakAratayA tatraiva jJAne bhAnAt / itthaM svaprakAzanaye dhUmaparAmarzasya parvataniSThatayA mukhyavizeSyatAnavagAhitvena tato na 'parvato vahimAni 'tyannumityudayaH sambhavati / na ca vahnivyApyadhUmatvAvacchinnaprakAratAnirUpita - jJAnAtiriktaniSThavizeSyatvA'nirUpita parvatatvAvacchinnavizeSyatAkanizcayatvena kAraNatvAnnAyaM doSa:, 'vahnivyApyadhUmavatparvatajJAnavAnahamityatra parvate jJAnasyaiva prakAratAyAH satvena parvataniSThavizeSyatAyA jJAnAtiriktaniSThavizeSyatAnirUpitaprakAratAbhinnatvAditi vaktavyam, yataH evaM tadatiriktavizeSyatvA'nirUpitetyAdyuktau = jJAnabhinnaniSThavizeSyatvanirUpitaprakAratAnAtmakasya mukhyavizeSyatvasyoktau kAraNatAvacchedakazarIre gauravamiti na jJAnasya svataH prakAzatvamiti naiyAyikAkUtam / prakaraNakArastadapAkaroti tanna cArU, svaprakAzasya = svaprakAzakasya jJAnasya kevalamanuvyavasAyAkAratvo pagame eva taddoSAvakAzAt, vyavasAyAnuvyavasAyobhayAkAratve kakSIkriyamANe tu taddoSapracyavAt / tathAhi parvate dhUmaparAmarzasya 'parvato vahivyApyadhUmavAn vahnivyApyadhUmavatparvataM jAnAmityubhayAkAratve'pyavi ( jJAnasvaprAzavAhamAM gaurava Apattino parihAra 2 yattu va. / jJAnane svaprAza mAnavAmAM AvI zaMbha thardha zaDe che }-> 'agnivyApyadhUmavAn parvata' hatyAra parAmarzathI 04 'agnimAn parvata' AvI anumitino janma thAya che. 'agnivyApyadhUmavatparvatavAna deza' ItyAkAraka parAmarzathI uparokta anumitino janma thato nathI. mATe agnivyApyadhUmanvAvacchinnaprakAratAnirUpita - parvatatvAvacchinnamukhyavizeSyatAka nizcayane ja anumitinuM kAraNa mAnavAmAM Ave che. 'agnivyApyadhUmavatparvatavAn deza' A jJAna parvatamukhyavizeSyaka = parvatatvAvacchinnamukhyaviSyatAnirUpaka nathI, kAraNa ke A jJAnanI parvataniSTha vizeSyatAmAM prakAratAbhinnatvarUpa mukhyatva nathI.matalaba ke vizeSaNaabhAvaprayukta viziSTakAraNAbhAva hovAthI te jJAnathI 'agnimAn parvata' AvI anumiti thavAnI Apattine avakAza raheto nathI. kAraNanI gerahAjarImAM kArya kaI rIte | utpanna thardha zaDe ? jJAnane svaprAzaH = svaviSaya mAnavAmAM Ave to parvatamA abhivyApya ghUmano nizcaya 'agnivyApyadhUmavatparvataM jAnAmi' = 'agnivyApyadhUmavatparvataviSayakajJAnavAn aham' ityA325 na thaze ane temAM jJAna3ya vizeSyanuM parvata vizeSAga bhane che. AthI A jJAna parvatamukhyavizeSyaka nathI. AthI A jJAnathI 'agnimAn parvata' AvI anumati thaI nahi zake. mukhyavizeSyatA prakAratAbhinnavizeSyatArUpa che-A vAta sarvamAnya che. jo A ApattinA nivAraNa mATe parvataniSTha vizeSyatAmAM prakAratAbhinnatvarUpa mukhyatvano niveza karavAnA badale jJAnabhinnaniRvizeSyatAnirUpitaprakAratAbhinnatvarUpa mukhyatvato praveza karavAmAM Ave to yadyapi uparokta ApattinuM nivAraNa to thaI jaze, kAraNa ke te jJAnamAM parvataniSThavizeSyatA jJAnaniSThavizeSyatAnirUpita prakAratAsvarUpa che, nahi ke jJAnabhinnaniSThavizeSyatAnirUpita prakAratArUpa. tathApi tevuM mAnavAmAM kAraNatAavacchedaka zarIramAM gaurava doSa to jarUra Avaze. A gaurava doSanA lIdhe ja jJAnane svaprakAza mAnavAnI jarUra nathI. <~~ paNa te vyAjabI nathI, kAraNa ke tenA samAdhAnamAM svaprakAzavAdI Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 nyAyAloke prathamaH prakAza * 'syAndAdaratnAkarAdisaMvAdavidyotanam * jJAnamAnasAdau bahanyanumitisAmagyAdipratibandhakatvakalpane mahAgauravAca / ___ nanvevamarthaviSayatvena pravartakatve rajatajJAnasya zuktiviSayatve anyathAkhyAtyApattiriti cet ? so'yaM tadanabhyupagantuH ------------------bhAnumatI----- rodhAt para parvataniSThavizeSyatAyA jJAnaniSThavizeSyatAnirUpitaprakAratvAbhinnatve'pi pUrvilaparvataniSThavizeSyatAyAH prakAratAnAtmakacena tata: 'parvato vahimAni'tyanumiternirapAyatvAt / kicAnumityavyavahitapUrvakSaNavartinaH parAmarzasyAnumityudayakAle mAnasapratyakSamApota / tadavAraNAya tava naiyAyikasya jJAnamAnasAdau = jJAnamAnasAdikaM prati vanyanumitisAmagyAdipratibandhakatvakalpane = anumitisAmagyA: pratibandhakatvakalpane mahAgauravAt / tathAhi sAmagyA ekaviziSTApararUpatve vizeSaNavizeSyabhAve vinigamanAvirahAt sakalatapairanumitisAmagyAH parAmarzaviSayakamAnasaM prati pratibandhakatvakalpane mahAgauravasya spaSTatvAta, sAmagyA: svaghaTakasakalakAraNagatasahakhyAvizeSarUpatve'pekSAbundibhedena saGkhyAbhedAt vibhinnasahakhyotpattau karimana sakhyAvizeSe pratibandhakatvamityA vinigamakAbhAvena tatra sarvatra tattakalpane'pi mahAgaurakhasya tadavasthatvAt / kiJca jJAnasya parata: grAhyatve ghaTacAkSuSe sati cAkSuSasAmagyAM satyAM tadanuvyavasAyApattirapi durvAsa, tadAnIM cakSurmanoyogAdiligamakalpanAyAM mAnAbhAvAt, ghaTadarzanottaramAhatyaiva paTadarzanAt tadA cakSurmanoyogAntarAdikalpanayA'tigauravAt / na ca svaprakAzapakSe'pi svaviSayakatvaniyAmakahetukalpanAgauravamiti vAcyam; Alokasya pratyakSe AlokAtttarAnapekSatvavat svabhAvata eva jJAnasya svasaMviditatvAt, anyathA jJAnatvAnupapatteH / taduktaM syAdavAdaratnAkare -> 'na hi svasaMviditatvasvabhAvasyA'pyAbhAve jJAnasya jJAnatA yuktA, tasyApi jJAnasvabhAvatvA'vizeSAt' <- (pra.na.ta. pari. 9 sU. 18 syA. ra. pU. 223) iti / astu vA svaparaprakAzanazaktibhedastathApi na gauravam, phalamukhatvAditi (syA. ka. sta. 9. kA. 84 pu. 270) vyaktaM syAdavAdakalpalatAyAm / taduktaM syAdavAdaratnAkare'pi -> svaparaprakAzakasvabhAvadayAt kathacidabhinasTaukasya jJAnasya pratipatteH, sarvathA tatastadabhedAbhedayorasambhavAt <- (syA ra. 9/98 pu. 232) iti / nana evaM arthaviSayatvena = nirukteSTatAvacchedaka-pravRttiviSayavaiziSTyAvagAhijJAnatvena pravartakatve svIkriyamANe purovartini pravartakasya 'idaM rajatami'tyAkArakasya rajatajJAnasya zuktiviSayatve = prativiSayIbhUtazuktiviSayaka tve sidhde anyathAkhyAtyApatti: zukte: rajatatvena bhAnAbhyupagamAditi cet ? naiyAyikazahAM prakaraNakArassamAdhate -> so'yaM anyathAkhyAtiprasaGgaH tadanabhyupagantuH = anyathA ema kahI zake che ke jJAnane prakAza mAnIne agnivyApyadhUmanizcayane anuvyavasAyanA AkAre ja mAnavAmAM Ave to uparokta Apatti jarUra Ave. paraMtu tene mAtra anuvyavasAyakAra mAnavAnA badale vyavasAya ane anuvyavasAya ubhayAkAra mAnavAmAM Ave to uparokta Apattine avakAza raheto nathI, kAraNa ke jyAre parvatamAM agnivyApya dhUmano parAmarza 'agrivyApyadhUmavAna parvata' tathA agnivyApyadhUmavatparvatajJAnavAna aham' ItyAkAraka hoya to te jJAnamAM parvatanika eka vizeSatA jJAnaniSThavizeSatAnirUpitaprakAratAthI abhinna hovA chatAM paNa parvatanika bIjI vizeSatAmAM prakAratAbhinnatvasvarUpa mukhyatva rahevAthI tene anumitinuM kAraNa mAnavAmAM koI bAdhA nathI. MjJAnane bhanogrAhya bhAnavAbhAM gaurava / tv.| zAnane vaza mAnavAna bahale tene tene 5254Aza = 52ta: Aya = spetara mAnasapratyakSano viSaya mAnavAmA Ave to agni vagerenI anumiti pUrve thanAra parAmarzAtmaka jJAnanA mAnasa pratyakSanI anumitikAlamAM udaya thavAnI ApattinA parivAra mATe anuminisAmaDIne mAnasa pratyakSanI pratibaMdhaka mAnavI paDaze. sAmagrI ekaviziSTa aparaAdisvarUpa hovAthI vizeSaNa - vizeSabhAvamAM vinigamanAviraha Avaze. tathA sarvarUpe pratibaMdhakatAno svIkAra karavAmAM gaurava doSa anivArya banaze. sAmagrIne kAraNagata saMkhyAvizeSasvarUpa mAnavAmAM Ave to paNa apekSAbuddhinA bhedathI kAraNagata saMkhyA badalAvAthI kaI saMkhyAmAM sAmagrItvano svIkAra karavo temAM vinigamanAviraha Avaze. sarvemAM sAmagrItvano svIkAra karavAmAM pratibaMdhakatA gauravagrasta banI jaze. Ama jJAnane parata: prakAzya mAnavAmAM mahAgaurava doSa aparihArya hovAthI jJAnane svaprakAzAtmaka mAnavuM yogya che. AvuM syAdvAdInuM tAtparya che. ( anyathAjyAti syAdvAhIne bhAnya nnve.| mevI shN| thA53 -> mAtA parne pravRttivi55mAM vaiziya (=saMya)mAse te zanane pravarta: mAnavAma to zukti = chIpamA yanA2 'idaM rajatam' mApA 201tAnane zustiviSaya mAna 54the, mAnavI purovarsI IdaMpadArtha == zuti = chIpamAM pravRtti thAya che ane chIpamAM ja rajatatvasvarUpa ITatAavacchedaka dharmanA saMbaMdhanuM bhAna thAya Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * rucidatamizramanirAkaraNam 183 prAbhAkarasya zirasi prahAro na tvasmAkam / / yattu jJAnasya pUrvamanupasthitatvAt 'jAnAmI'tyatrApi vizeSaNatayA bhAnAnupapattiriti, tanna, tasyA''tmavittivedyatvAt 'ahaM sukhI' ityasyApi 'sukhaM sAkSAtkaromI' tyAkAratvAt anabhyAsAdidopeNa tadanabhilApAt / -----------------bhAnamatI -------------- khyAtipatikSepakaraNa prAbhAkarasya zirasi prahAro na tvaramAkaM anyathAkhyAtivAdinAmanekAntavAdinAm / idaM prabhAkaramizramataM -> gatahAraM prati gavahartajJAnatvena hetutvaM na tu vyavahartavyamitAjJAnatvena, gauravAt / bhamasthale rajatavyavahArAnukUlazavitarastyeva rajatajJAne kitu doSAmibhutA sA jAyate iti na tapA rujate vyavahAra:, rajatajJAnaM na zaktI pravartakaM kittindriyajA 'idaM' jJAnameva, rajatArthipratyarthaM tUpasthitarajatabhedAgahaM tadapekSata iti rujatajJAnaM kAraNatAvarachedakamiti <-prabhAkaramithaM prati tatvacintAmaNikRta: -> rajatajJAnasya zuktiviSayattApatezca, rajatArthipratato rajatajJAnaM hetuH na tu vadavacchedakamiti (anyathAkhyAtivAdarahasye) uktatvAt / 'lAghavena svaviSaye jJAnasya pravartakatvaM sarverevA'hApravatau tathAvagamAditi cet ? hantavamanyadhArayAtirastu, na (vayathAsidArajatajJAnasyA'pavartakatvamiti <- (ta..ipra.vaM. pa. 803) uktirapinAramA ksstitriiytdhaataam| ata eva prabhAkaramizraM prati-> naz2a tadanyavahArajanakattaM yadi taviSayatvaM tadA rajatajJAnamapi zAktagocaramiti tavA'nyathAkhyAtyApati: <- (ta.ciM.pra.pa. 683) iti prakAzakRduktirapi no na kSatikarIti dhyagam / yattu svaprakAzanaro jJAnasya pUrvamanupasthitatvAt 'jAnAmI'tyatrApi vizeSaNatayA bhAnAnupapattiH, tatprakArakajJAna prati taviSayakajJAnasya kAraNatvAt, kAraNa vinA kAryAnutpate: iti naiyApikavatatavyam, tanna cAru, tasya = jJAnaruNa AtmavittivedyatvAt = AtmasamAnavitihAtvAt = AtmagahasAmagIniyatasAmarIgAhyatvAditi lAvat / abhAvatvAmAne'pyabhAvatvaviziSTabodhavaditi gamyam / na hi jJAnA'bhAne AtmabhAna sambhavati / na ca tadamAno'pi 'ahaM sukhI'ti bhAtAraNa sarvasidatvAditi (hazyatAM pa. 110) vAcyam 'ahaM sukhI'tyasyApi jJAnasya 'sukhaM sAkSAtkaromI'tyAkAratvAt = sukhasAkSAtkAravAnahamityAkArakatvAt / anena -> pratate jAnA'mAno'pi sukhaviziSTAtmabhAnAmiti vizeSaNajJAnasApekSIta tadatiziSThazIriti <- (ta. ciM. pra. pa. 680) tatvaciMtAmaNiprakAzakArasya rucidattamizrasya vacanaM nirastam / na ca tarhi ahaM sukhaM sAkSAtkaromIti vyavahAraH kathaM nopajAyata iti zanIyam, anabhyAsAdidoSeNa tadanabhilApAt = 'sukhaM sAkSAtkaromI'tiLagatahAvirahAta, 'parvato dahati', 'bhAjana galati', 'nAgaramAgatami'tyAdipagogavAdapapateH / yatu staprakAze kAraNAnupapateH, sakSikaSTameta pratyakSAM, taviSayajanyameta pratyakSamiti gArotta / anyathA kAraNa tinA kAryAnutpati-jyAptyorvinigamataM kArANasatve'pi pratibadhAt kAraNAnutpAde kAraNatvamapatyUham, kalAkAraNaM tinA kAryotpAde kAraNatAmahaH kAryAnutpAdaceti (pa. 199) cintAmaNikRtoktam tattu svaviSayatte jJAnasAmAnyasAmagrImAnaM tagama, ghanAdiviSayatte vacidindriyazikarSaH, kvacilliAdiH, paraprakAze'natasthAnAt svaprakAzatAnirvAhakakalpanAmAM gauravaNa prAmANikatvAdityetaM <- (ta..ipra.vaM A.pa. 803) jayadevamizreNaiva tRSitam / / che. arthAt puravartI chIpanuM rajatatvarUpe bhAna thAya che. zukti zutirUpe rahelI hovA chatAM tenuM anyathA = anya prakAre = rajatatvarUpe bhAna thavAthI anyathAkhyAti mAnavAnI Apatti Avaze. <- to tenuM samAdhAna e che ke A anyathAkhyAtinI Apattino prahAra pramA2bhiyAnAanuyAyInA matamA Apathe, rAga nemo anyayAdhyAni vIratA nathI. 'idaM' zAnane pratyakSa35 bhane 'rajataM' zAnane prabhutattA smazAs135 mAnIna 'idaM rajatam'mIzAnano pramA2mitha svIkAra cha, satenA mate ho vAna satyA hoya che. bhrama = anyathAkhyAti tene svIkArya nathI. prabhAkaramithanI A vAta barAbara nathI ane amane (=syAvAdIne) pArA mAnya nathI. ame to bhrama = anyathAkhyAtino svIkAra karIe chIe. tethI taiyAyike ApelI anyathAkhyAtinI Apatti amAre aniTApatti nathI, paraMtu ITApatti che. *jJAna Atbhavedha che.* yattu jnyaa.| zAnane 1530 mAnAmA pUrva vAmAM Ape (bho 5.545) -> zana sotpatinI pUrva sAta hovAthI 'ahaM ghaTaM jAnAmi' mA zAnamAnena = zAna vizeSA3 mAna zayana the, 12 // // 26 zAna pratye tadviSayaka jJAna kArAga hoya che. <- te barAbara nathI, kAraNa ke jJAna Atmavittivedya hoya che. AtmagrAhaka sAmagrI dvArA ja jJAna prakArarUpe = vizeSAgarUpe gRhIta thAya che. Azaya e che ke "ta...kAraka jJAna pratye tadviSayaka jJAna kArAga hoya che.' A niyama jJAnaprakAraka Ana mATevA pato nathI. zAnanI masuma pAramAtmavittivedha loya che. nethI sumana zAna ra 'ahaM sukhI' ko yathAnA aha 'sukhaM sAkSAtkaromi' mArIta yAyacaM. pApA sva35 yAra na yathArnu rAmecha nosanyAsa nayI. 1 rano Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 968 vyAyAloke prathamaH prakAza: * cintamaNikAra-prakAzaqatmatApoha: * yattu pratyakSaviSayatAyAmindriyasanikarSa eva niyAmaka iti, tanna, alaukikapratyakSaviSayatAyAM vyabhicArAt / laukikatvasya pratyakSavizeSaNatve ca tasyendriyasannikarpajanyatvarUpatayendriyasannikarSajapratyakSaviSayatAyAmindriyasanikapaniyAmakatvasya prakRtA'paripanthitvAt / atha laukikatvaM viSayatAvizeSaNaM tAdRzI ca viSayatA 'sAkSAtkaromI'tyanubhavasAkSiketi cet ? na, ------------------bhAnumatI ------------------ __ yattu pratyakSaviSayatAyAmindriyasagnikarSa eva niyAmaka: iti kathaM tadanAzrayasya svasya pratyakSatvaM ? iti purvamuktaM (910) tanna, 'ime dhUmA'ityA alaukikapratyakSaviSayatAyAM vyabhicArAt = vyatirekagAbhicArAt / na hi taviSayIbhUtAH sarve dhUmA indriyajhikaSTAH, atItAnAgatagavahivAdAvindriyavyApArA'sambhavAt / etena -> svajanakendriya sahakarSAnAzrayatvena svastha svAviSayatvAt / viSayatvaniyAmakedriyADIkadirazAte statiSayatvAnupapateH, tArA vinA kAryAnutpAdanAt, pratyakSA'janakasya pratyakSaviSayatvAnupapatezca <- (ta.ciM.pra.vaM.pU. 1596) iti tattvacintAmaNikAratacAmapi nirastam saMskAra-smatyupanItatatAdau vyabhicArAditi vyaktaM AlokaTIkAyAm / na ca laukikapratyakSAviSayatApAmindriyasahitakarSasya niyAmakatvAnA'yaM doSa iti vaktavyam, itthaM laukikatvasya pratyakSavizeSaNatve ca = hi niruktavyabhicAravAraNe'pi tasya = pratyakSavizeSaNIbhUtasya laukikattasya 'surabhi candAmi'tyAdau khADazo titayA jAtitvA'yogenopAdhipatAprAmau lAghavenA''vazyakattAt indriyasannikarSajanyatvarUpatayA indriyasagnikarSajapratyakSaviSayatAyAM = indriyanikarSajanyatvAtmakalaukikatvaviziSTasya pratyakSasya viSayatAyAM indriyasagnikarSaniyAmakatvasya = indriyapratyAsattiniSThanicAmakatvanirUpitaniyamyatvasya prakRtA'paripanthitvAt = indriyasanikarSAnAzrayajJAne svaviSayatvasyA'bAdhaka(vAt, taviSayatA yA indreizasakSikarSAniyamyatvAt svaviSayakapratyakSasyendriyasajhikarSajanyatvenA'svIkArAt / etena anyA pratyakSamA sanikarSasya niyAmakatvAt, ayathA'nanugamApati: (ta.ciM.pra.vaM.pa. 809) iti tattvacintAmaNikArakhacAmapi pratyAkhyAtam / na hi svA'bhAva: svA'janyasyAbhAvamApAdayitumahIta, atiprasahAt / ata eva pratyakSaviSayatvamAge saMnikarSaNa hetutvAdanyathA'najugamApateH (ta.ciM.pra.pa. 849) itiprakAzakRktirapi nirastA / gApika: zahate -> atha laukikatvaM na pratyakSavizeSaNaM pararutu viSayatAvizeSaNaM = pratyakSanirapitAyA abhyAsa hoya tevA prakArano vyavahAra thAya che. paNa hakIkata tevI ja hoya tevuM nathI. loko pANI TapakavA chatAM 'mATaluM Tapake che' tevuM bolatA hoya che. pote gADImAM besIne bombemAM Ave to paNa "bombe AvI gayuM' ema bole che. "ame bombemAM AvI gayA' tema nathI bolatA. je bolavAno abhyAsa tevo vyavahAra. ra pratyakSaviSayatAbhAM chandriyasanniharSaniyAbhatAnuM jaM'na yatnu pra. / jAnane mAnavAmA zaMthe pAya cha ->pratye zAna stha lopAyI potAnA 135nA vize pratyakSAtmaka hoya che. AthI jJAnamAM je viSayatA hoya che te pratyakSaviSayatAsvarUpa ja hoya che. to pachI te kaI rIte utpanna thaI zake ? kAraNa ke pratyakSaviSayano niyAmaka to IndriyasaMnikarSa hoya che ane te jJAnanI utpatti pUrve jJAnamAM zakya ja nathI. vinA kAraNe to kAryanI utpatti nAza. <- paraMtu mArnu samAdhAna sa2 bhane te bhecha / ghUmarthana pachI 'ime dhUmAH' maa| sAmAnya lakSaNaprayAsattijanya atIta- anAgata - vyavahitAdisakaladhUmaviSayaka alaukika pratyakSanI viSayatA Indriyasannikarma vinA ja saMpanna thAya che. vinaTa ana5nna vagere dhUma sAthe to IndriyasannikarSa eka sAthe thaI nA zake. mATe IndriyasannikarSane sAmAnyata: sakala pratyakSaviSayatAnuM niyAmaka mAnI zakAya nahIM. ahIM ema kahevAmAM Ave ke - laukika evA pratyakSanI viSayatA pratye Indriya sannikarSa mAnavAthI uparokata alaukika pratyakSamAM vyatireka vyabhicAra nahIM Ave ane jJAnamAM laukika pratyakSanI viSayavArUpa aviSayatA anupapanna janI ze. <-tIne pAsa rAma nathI, gopine pratyakSa- vizeSAya nAvAmAM Ave to pAsa loya 'surabhi candanam' ityAdi tyakSamA bhavyAyavRtti hovAyI jatis135 nathI. mATe tene pAvis135 mAna 5.the. sAthI tene IndriyasannikarSajanya svarUpa mAnI zakAya che. AvuM laukikatva pratyakSamAM mAnya karI tenI viSayatA pratye IndriyasannikarSane niyAmaka mAnavAno artha evo thayo ke IndriyasannikarSajanyapratyakSaviSayatA pratye IndriyaprayAsatti kAraNa che-AvuM mAnavAmAM Ave to jJAnane svaviSayaka mAnavAmAM koI virodha nathI, kAraNa ke jJAnaviSayaka pratyakSa IndriyasannikarSajanya na hovAthI tenI viSayatA pratye IndriyasannikarSa niyAmaka nathI. jJAnaviSayaka sAkSAtkAranI viSayatA IndriyasannikarSathI aniyama hovAnA lIdhe IndriyasannikarSa vinA paNa jJAnamAM svAtmaka pratyakSanI viyata saMbhavI zake che. potAnAthI ajanyanI potAnI gerahAjarImAM utpatti thavAmAM koI vAMdho nathI. sAkSAthAraviSayatAniyAbha jJAnAvarAsapagabha atha lau. / lopine pratyakSatuM vizeSa mAnavAnA pahale viyatAnu vizeSAya mAnIna-> pratyakSIya lo vi5yatA Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * svaprakAzake bhagavatsAkSAtkAre laukikaviSayatAGgIkAraH IzvarapratyakSaviSayatAyAM vyabhicArAt / janyatvasya pratyakSavizeSaNatve'pi zaGkhAdI 'idaM pItarUpami' te doSaprabhavapratyakSaviSayatAyAM vyabhicArAt / tasmAt sambandhavizeSeNa viSayaniSThasya pratyakSapratibandhakajJAnAvaraNA'pagamasya zaktivize bhAnumatI - 965 viSayatAyAH vizeSaNam / na ca kathaM tadavagama: ? iti vAcyam, yataH tAdRzI laukikI ca = hi viSayatA pratyakSe 'sAkSAtkaromI'tyanubhavasAkSikA / tatazca pratyakSIyalaukikaviSayatAyAmindriyasannikarSasya niyAmakatvena 'ghaDhaM sAkSAtkaromI'ti sAkSAtkAragocara - sAkSAtkAraviSayatvasyendriyasannikarSaniyamyatvAnna svasya svaviSayatvamiti cet ? na, tathApi 'sAkSAtkaromItyanubhavasiddhAyAM IzvarapratyakSaviSayatAyAM vyabhicArAt = vyatirekavyabhicArAt, tasyA laukikatve'pIndriyasannikarSaM vinaiva sadbhAvAt / na cezasAkSAtkAraviSayatA na laukikItyAre kaNIyam, prakAzakAra - rucidattamizraprabhRtInAmIzasAkSAtkAre laukikaviSayatAyA: sammatatvAt (dRzyatAM ta. ciM. pra. pu. 850) bhagavatsAkSAtkArasAdhAraNa- sAkSAtkAratvAvaccher3A-viSayatA'tiriktalaukikaviSayatAyAM mAnAbhAvAdityasya ca vAyUSmAdeH pratyakSatvA'pratyakSatvavivAdarahasye (pu. 83) vyaktatvAt / na ca bhagavatsAkSAtkArasya stA'viSayatvamabhyupagantumarhati mahezvarasyA'sarvajJatvApate: 'tajjJAnasya svaprakAzatvAvazyakatvAt / taduktaM tattva - cintAmaNau -> IzvarajJAnamahetukatvena sarvaviSayatvAt svaprakAzamiti (ta. ciM.pra. khaM.pU. 598 ) / taduktaM prakAzakRtA'pi -> 'sannikarSasya janyapratyakSatAmA ganiyAmakatayA'janyasyezvarajJAnasya sarvava prayatayA svaviSayatvaM syAdeveti <- (ta. ciM.pra.pu. 850 ) / na ca virUpAkSajJAnasyA'smadAdijJAnAda vilakSaNatvat tatraiva svasaMtiditatvaM nyAyyaM nAnyatreti vAcyam, evaM hi zambhujJAne viziSTe dRSTasyA'rthagrahaNAtmakatva syA'pyasmadAdijJAne pratiSedhaprasaGga iti vyaktaM (syA. ra. 1/18 /pu. 222 ) syAdavAdaratnAkare / nanu janyapratyakSIyalaukikaviSayatAyAmindriyasannikarSasya niyAmakatvAbhyupagamAnA'yaM doSa:, IzvarapatyakSasyA'jatyatvAt, 'ime dhUmAH, surabhi candanamityAdipratyakSIyaviSayatAyAzcA'laukikatvAditi cet ? na, itthaM janyatvasya pratyakSavizeSaNatve'pi zaGkhAdI 'idaM pItarUpami'ti doSaprabhavapratyakSaviSayatAvAM vyabhicArAt = vyatirekavyabhicArAt / na hi zaGkhAdau pItarUpaM vartate, kintu nayanagatapitAdidoSAt pratibhAsate / na ca janyapratyakSanirUpita-doSavizeSA'janya-laukikaviSayatAM pratIndriyasannikarSasya kAraNatvAnnA'yaM doSa iti vaktavyam, kAraNatAvacchedaka zarIragauravAt, vakSyamANadoSAnuSaGgAcca ( dRzyatAM pu. 9815) / tasmAt = pratyakSaviSayatAM pratIndriyasannikarSasya niyAmakatvA'sambhavAt, sAkSAtsambandhenA''tmaniSThasyApi sambandhavizeSeNa = svapratiyogyaDatacchedakatvAbhidhAna saMsargeNa viSayaniSThasya pratyakSapratibandhaka - jJAnAvaraNA'pagamasya = tatadaviSayAvacchedena pratyakSa prati pratibandhakIbhUtaM yat jJAnAvaraNAbhidhAnaM karma tatpratiyogikasya kSayopazamAdilakSaNasyA'pagamasya kendriyasannipaithI niyamya che <- avAmAM Ave tathA tevI loDiGa viSayatAne 'sAkSAtkaromi' sevA anubhavanI sAkSIo svIkAravAmAM Ave to te paNa barAbara nathI. AnuM kAraNa e che ke IzvarapratyakSanI laukikaviSayatA Indriyasannikarma vinA ja vidyamAna hovAthI pratyakSanI laukika viSayanA pratye IndriyasannikarSanI kAraNatAmAM vyatirekavyabhicAra doSa Avaze. mATe pratyakSanI laukika viSayanA pratye IndriyasannikarSane kAraNa mAnI zakAya tema nathI. jo janmapratyakSanI laukikaviSayatA pratye IndriyasannikarSane AraNe mAnavAmAM Ave to yadyapi IzvarapratyakSa nitya hovAthI tenI laukikaviSayatA IndriyasannikarSathI aniyamya banI javAthI vyatireka vyabhicAra nahIM Ave tathApi zaMbha vagere pArthomAM 'idaM pItarUpam' sevA janya pratyakSanI nayanagata pittAhi hopathI anya loDiGa viSayatAmAM vyatire'vyabhicAra jarUra Avaze, kAraNa ke pItarUpa sAthe IndriyasannikarSa na hovA chatAM temAM janyapratyakSIya laukikaviSayatA rahe che. kAraNa vinA kAryanI utpatti thavI tenu nAma to vyatireka vyabhicAra che. mATe indriyasannikarSane janyapratyakSanirUpita laukikaviSayatA, niyAmaka mAnI nahIM zakAya. mATe pratyAviSayatAne IndriyasannikarSanA badale pratyakSanA pratibandhaka jJAnAvaraNanA abhAvathI niyamya mAnavI joIe. kahevAno Azaya e che ke saMsAranI samasta vastu sanAtana caitanyAtmaka AtmA sAthe jJAnasaMbaMdha dvArA sadaiva saMbaddha ja rahe che. paraMtu jJAnAvaraNa karmathI caitanya AvRta thavAnA lIdhe vastuno spaSTa prakAza = bodha thaI zakato nathI. paraMtu AvuM tyAM sudhI thAya che, jyAM sudhI jJAnAvaraNa karma vidyamAna hoya che. jJAnAvaraNanivartaka kAraNanI hAjarImAM jJAnAvaraNIya karmanI nivRtti thAya che tyAre pUrve jJAnAvaraNakarmAvRta vastuno spaSTa bodha thavA lAge che. jJAnAvaraNa karma AtmAmAM rahevAthI jJAnAvaraNa karmanI nivRtti paNa AtmAmAM ja rahe che, paraMtu saMbaMdhavizeSathI viSayaniSTha banIne viSayane spaSTa kare che. A saMbaMdhavizeSane 'svapratiyogiAvaraNaavacchedakatva' nAme paNa oLakhI zakAya che. sva= jJAnAvaraNakarmanivRtti, teno pratiyogI = jJAnAvaraNa karma, tenuM avacchedakatva che viSayabhUta vastumAM. tAtparya e che ke AtmasvarUpa sanAtana caitanya bhinna bhinna viSayabhUta vastusvarUpa avacchedakathI avacchinna evA jJAnAvaraNa karmathI AvRta rahe che. jayAre je viSayabhUta vastuthI avacchinna caitanyanA AvaraNano (jJAnAvaraNano) abhAva = nivRtti = kSayopazamAdi thAya che tyAre te abhAva svapratiyogiAvaraNaavacchedakatva saMbaMdhathI viSayamAM rahIne temAM spaSTatA nAmaka pratyakSIya viSayatA utpanna kare che. jJAnAvaraNa karmanI nivRtti kAM kSayopazamasvarUpa hoya che kAM kSayasvarUpa hoya che. je aMzamAM kSayopazama thAya te aMzano prakAza thAya che. kSaya thAya to Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 586 vyAgAloke prathamaH prakAza: * jJAne sta-parAkAzakazaktindagA'bhyupagama: * Sasya vA pratyakSaviSayatAniyAmakatvamiti yuktamutpazyAmaH / etena -> kacidindriyasannikarSaH kaciddoSavizeSazca tanniyAmakaH, antatastadanyAnyatvena vA taniyAmakatvaM tatra jJAnabhedaniveze gauravamiti <- nirastam / -----bhAnamatI------ pratyakSaviSayatAniyAmakatvamiti / tathAhi ghaTAhAtacchedena caitanyasyA''tatatve ghaTAdikamapratyakSam, ghanAdyatattchedena caitanyAvaraNavilaye tasya svapratiyogyavacchedakatvasambandhotA ghaTAdau satvAtA spaSTatvarUpA pratyakSaviSayatA jaayte| svasya = jJAnAvaraNavilayasya pratiyogi yat jJAnAtarANaM tadavacchedakattAt ghaTAdau jJAnAvarANApagamasya stapratiyogyavacchedakatvasaMsargeNa vRtitte na ko'pi vivAhaH / jJAnAvaraNApagamastha kSayopazamAtmakatte sAtataM jJAnampajAyate tasya kSayarUpatve ca nirAvataM jJAnamiti vizeSaH / yatu -> asmadAdijJAnasya sarvajJajJAnavat staparaprakAzanasvabhAvatve tadavadeva ni:zeSArthaprakAzakattamapi syAditi <- tattu -> 'svayogyatAnusAritagaita jJAnenA'rthasya prakAzanAt pradIpavat / na khalu pradIpasta dinotaratatsvaparaprakAzastabhAtatve'pi tadatani:zeSArthaprakAzakatvamupalabdham, stayogyatAnusAritavArthasthAnenA'pi prakAzanAt / yogyatA ca sakalajJAnAnAM svAvArakA'haSkSayopazamatAratamyastarUpA pratipatavyA / na hi tasyA samAte viSayagahaNatAratamyaM jJAnAnAM gujyate <- ityetaM zrAvAdidevasUribhireta syAdavAdaratnAkare (sthA ra. 9/98 pa. 123) samAhitam / / nanu jJAnAvAraNakSayopazamadazAyAM tavatiSayasya pratyakSapratibandhakajJAnAvarANA'vacchedakatve'pi jJAnAvarANakSapadazAmAM kathaM tatsammata: ? dezata: tatilaye eva ghalAdestadavacchedakatvasambhavAta, kAtruphena tadavilaye ghaTAdestadavacchedakatvA'yogAta, viSayatayA kevalajJAnasya sarvaca satvena tadAvarANasyA'tacchedakatayA'vatitvAt, kSayopazamatAratamyasya cAtAnugatatvAdityAzahAyAM kalpAntaramAtedapati -> zaktivizeSasya veti / zaktivizeSAdhayIbhUtaM jJAnaM pratyakSamityabhidhIyate / pratyakSapratibhAsite viSaye'pi zaktivizeSamahimneta spaSTatvAkhyatiSagatA sampahAte / sA ca viSaya ita viSaNiNi pratyakSe'pi na virudA / na hi prakAza: svAtmAnamaprakAzayan paraM prakAzayati, alathA prakAzakatvavyAhateH / tadidaMzAne'pi samAnam / idamevAbhipretya syAdavAdaratnAkare - 'svasaMviditatvA'bhAve jJAno'rthagrahaNasvA'sambhavAt (sthA, ra. 9/90 pa. 18) ityuktam / tatapta jJAnArUpa staprakAzatvavAdo nirAtA iti sthitam / idazAgA'tahoyam - yena zaktivizeSeNa jJAna svAtmAnaM prakAzapati nA tenaivArthAn prakAzayati kintu tadanyazaktivizeSeNa / imau ca zaktivizeSau jJAnasvabhAvavizeSarUpau tatkAryAnumeyau / tadavataM syAdvAdaratnAkare -> 'svaparapakAko ca svabhAvau jJAnasya staparaprakAzanazaktI kote / tadarUpatagA cAsya parokSatA tatpakAzanalakSaNakAryAjameyatvAtaporiti <- (sthA. ra. 9/98 pa. 237) / etena = pratyakSapratibandhakajJAnAvaraNApagamasya zaktivizeSasya vA pratyakSaviSayatAyAM niyAmakatvapatipAdanena / asyAge nirastamityanenAnvayaH / kvacit = ayaM pataH' ityAdipratyakSAsthale indeilasahisakarSaH stasaMgogAdilakSaNaH, kvacit = 'pIta: zajaH 'ityAdipratyakSasthale pitAdirUpaH doSavizeSazca taniyAmaka: = lautikaviSayatAyA niyAmakaH / na ca doSavizeSajanyalautikaviSayatAyAmindrigajhikarSasva virahAt ipisAhIkarSajanyalaukikaTiSAtAyAdha doSavizeSasya virahAt indeizasakSikarSatvena doSavizeSatvena bA kArANatAgAM vyabhicAra:, ubhayatvena hetutAnAmapi tadoSatAdatasyAditi vaktavyama, taNAraNimaNicAyeA indeigasahitakarSaNa svAvyatahitotarapratyakSIyalaukikaviSayatAgAM doSatizeSasya ca svA'vyavahitotarapratyakSIyalaukikatiSayatAgAM hetutvAmpapagamAt / astu antato gatvA tadanyAnyatvena vA = indriyasanikarSa-doSavizeSAnyataratvena vA tanniyAmakatvaM = sAkSAtkArIyalaukikaviSayatAyAM niyAmakatvam / ata eva kArya-kAraNabhAvabdaya - laukikaviSayatA sarva vastuno prakAza thAya che. athavA ema paNa kahI zakAya che ke jJAnamAM viSayane spaSTa karavAnI eka vizeSa zakita hoya che. A zakita je jJAnamAM rahe che tene pratyakSa kahevAya che. A zaktithI ja pratyakSa jJAnamAM bhAsita thanAra viSayamAM spaSTatA Ave che. A rIte spaSTatAnAmaka viSayatA IndriyasannikarSathI niyatrita na hovAthI Indriyasannikarma vinA pANa jJAnamAM te rahI zake che. mATe jJAnane svaprakAza mAnavAmAM koI doSa nathI-ema phalita thAya che. eten.| bhalI prAcIna nayAyika mahecha ->yAre loka vi5yatA pratyendriyanipaniyAma khoya, ma 'ayaM ghaTaH' tyA pratyakSamA viyata. yA lo viyatAno niyama hopavizeSa loya cha, ma 'pItaH zaGkhaH' yA sAkSAtkAranI laukikaviSayatA. IndriyasatrikarSa ane doSavizeSamAM sAdhAraNa dharma bIjo koI saMbhavita na hovAthI aMtato gavA IndriyasannikarNadoSavizeSA taravarUpe laukikaviyatAnI niyAmakatAno svIkAra karI zakAya che. anyataravano artha che bhedayAvacchinnapratiyogitAka bheda. tethI Indriyasakirya - doSavizeSaanyataratvano artha thaze IndriyasannikarSathI bhinna hote jIte Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * abhede vizeSyavizeSaNabhAvasyeva svaprakAzakatvasya saGgatiH 9619 vastuta: cakSurmanaso'prApyakAritvAt doSA'janyalaukikapratyakSaviSayatAyAmapi nendriyasannikarSaniyAmakatvamiti sma - rtavyam, aprayojakatvenaitAdRzaniyamA'siddhezva / abhede kathaM viSayatvamiti cet ? yathA ghaTAbhAve ghaTAbhAvavizeSaNatvam / * bhAnumatI - daividhyakalpanAgauravamapi niravakAzam / jJAnaviSayakapratyakSIyalaukikaviSayatAyA api tadastareNa niyamyatvAjjJAne svaviSayatA bAdhitA / na ca indriyasannikarSa-doSavizeSAnyataratvasya indriyasannikarSabhitratve sati doSavizeSabhidyo yaH tadbhinnatvarUpatayA niruktabhedandayAvacchennapratiyogitAkabhedavatvena laukikaviSayatAM prati hetutvakalpanApekSayA bhedAyAvacchinnapratiyogitAkabhedavatvalakSaNena indriyasannikarSa-doSavizeSa-jJAnAbhedAnyatamatvenaiva tathAtvAbhyupagame nAyaM doSaH, jJAne jJAnA'bhedasya satvAditi vaktavyam, yataH tatra = kikaviSayatAniyAmakatAvacchedakadharmazarIre jJAnAbhedaniveze ca = hi gauravaM = kAraNatAvacchaMdakagauravaM iti prAcInanaiyAyikavaktavyaM nirastam, laukikaviSayatAyAM jJAnaniSThazaktivizeSasya niyAmakatvenaitadoSapracyavAt / kazcittu :anyataratvasya bhedandayAvacchinnapratiyogitAkabhedarUpatvena pradarzitaprAcInanaiyAyikamate gauravamAvedagati, tanna, svaprakAzapakSe'pi sva- paraprakAzana zaktidayopagame laukikaviSayatAM prati tadanyataratvena niyAmakatvasyA''tazyakatvAt / sAkSAtkArIyalau ---------- vastuta: cakSurmanasoH aprApyakAritvAt = viSayadeze'gatvaiva paricchedakAritvAt doSa janyalaukikapratyakSaviSayatAyAM = doSA'janyapratyakSIyalaukikaviSayatAvacchenaM prati api na = naiva indriyasannikarSaniyAmakatvamiti smartavyam / na ca syAdavAdisampradAye cakSurmanasoraprApyakAritve'pi naiyAyikAye tayo: prApyakAritvAcedaM naiyAyikaM prati vaktumarhatIti vaktavyam, tayoH prApyakAritve'pi aprayojakatvena = vipakSabAdhakatarkaviraheNa etAdRzaniyamA sinde : = doSAjanyapratyakSalaukikaviSayatAtvAvacchedenendriya satrikarSIneyamyatvavyApraprAmANikatvAt / 'ghaTAdispArzanapratyakSalaukikaviSayatAyA indriyasannikarSaniyamyatve'pi jJAnagocarapratyakSalaukikaviSayatAyA indriyasannikarSA'niyamyatve ko doSa: ?' iti paryanuyoge naiyAyikena viH sidapi vaktuM na pAryate / na ca tasyA:AkasmikatvApatireta bAdhiketi vaktavyam, pratyakSapatibandhakAvaraNakSayopazamA: tatkAraNasyoktatvAt / na ca ghaTAdispArzanapratyakSalaukikaviSayatAM pratIndriyasannikarSasya niyAmakatvaM jJAna pratyakSalaukikaviSayatAM prati ca tathAvidhakSayopazamAdestathAtvamityanagama iti sAmpratam, tatrApi tathAvidhakSayopazamAdinaivendriyasannikarSAdanyathAsiddhatvAt, bahiraGgAdantasya balavatvAditi dik / nanu ghaTAdipratyakSe viSaya viSayiNorbhedasyaiva dRSTatvAt jJAne svaviSayatvamayuktam, abhede kathaM viSayatvaM sambhavet ? iti cet ? ucyate, yathA 'ghaTavadbhUtalami' tyAdau vizeSaNa- vizeSyayorbhedasyaiva dRSTatve'pi 'ghaTAbhAve ghale nAsti' ityatrAbhede'pi ghaTAbhAve ghaTAbhAvavizeSaNatvaM naiyAyikai: svIkriyate tathA anyatra viSayaviSayibhAvasya doSavizeSathI je bhinna hoya teno (=IndriyasannikarSa ane doSavizeSa sivAyanA AkhA jagatano) bheda ke je IndriyasannikarSa ane doSavizeSamAM rahe che. Ama IndriyasannikarSa ane doSavizeSamAM anugata evA nirukta anyatarasvarUpe janyapratyakSalaukikaviSayatAnI niyAmakatAno svIkAra karI zakAya che. jJAnamAM rahenArI viSayatA paNa IndriyasannikarSa - doSavizeSAnyatarathI niyamya hovAthI jJAnane parata: prakAzya ja mAnavuM paDaze. jo evI dalila karavAmAM Ave ke # IndriyasannikarSa - doSavizeSa - jJAnAbheda anyatamatvarUpe janmapratyakSIya laukikaviSayatAnI niyAmakatA mAnI levAmAM Ave to jJAnane svaprakAza mAnavAmAM koI vAMdho nahi Ave, kemake jJAnamAM jJAnaabheda hovAthI IndriyasannikadinI jema jJAna paNa janyapratyakSIyalaukikaviSayatAnuM niyAmaka banI zake che. # to te anucita hovAnuM kAraNa e che ke A rIte janmapratyakSanirUpita laukikaviSayatAnI niyAmakatAmAM jJAnAbhedano praveza karavAthI kAraNatAavacchedaka dharmanuM zarIra gauravagrasta bane che. mATe te rIte pratyakSaviSayatAnI niyAmakatA mAnya na karI zakAya. Ama jJAnanI paraprakAzyatA abAdhita rahe che. IndriyasannikarSAdirUpa niyAmakanI anupasthiti hovAthI jJAnamAM svaviSayatAnI anupapatti Ave che.' <- paraMtu A vAta to have nirasta thaI gayela che, kAraNa ke pratyakSanI viSayatAnA niyAmakarUpe pratyakSapratibaMdhaka jJAnAvaraNakarmaapagamano athavA zaktivizeSano svIkAra karI zakAya che. mATe jJAnamAM svaviSayatAne aniyaMtrita banavAno koI savAla nathI raheto ke tenI anupapatti paNa nathI rahetI. * yAkSuSAhiviSayatA ndriyasannirSathI aniyamya vastu / naiyAyi bhare pratyakSaviSayatA bhale IndriyasannirSathI niyamya na hoga, paraMtu ghoSAnanya laukikapratyakSaviSayatAne to IndriyasannikarSathI niyaMtrita mAnavAmAM koI doSa nathI. -- to te paNa barAbara nathI, ka.raNa ke vAstavikatA e che ke AMkha ane mana-A be Indriya viSaya sudhI pahoMcyA vinA ja yogya sthaviSayanuM bhAna karAve che. ghaTanuM cAkSuSa pratyakSa utpanna karavA mATe AMkha kAMI uDIne ke doDIne ghaTa pAse jatI nathI. AMkhono ghaTa sAthe saMyoganAmaka sannikarSa na hovA chatAM ghaTamAM doSaajanya Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 588 vyAyAloke prathama: prakAza: * prabhAkaramizramatanirasanam * - 'kiM taditi cet ? svabhAvavizeSa eva / anirvacanAt tadasiddhiriti cet ? na, mAdhuryAdivattasyA''khyAtumazakyatve'pi pratyAkhyAtumazakyatvAt / / yattu -> svavyavahArazaktatvameva svaviSayatvamiti <- tanna, AtmanyatiprasaGgAt, jJAnapadadAne cecchAdyanupasaGgrahAt, ------------------bhAnamatI ------------------ Azrayayormitho bhedadarzo'pi jJAna-tatsaMvedanayorabhilatvAbhyupagamasya nirAtahatvAt / tA kiM tat abhedAvirudaM vizeSaNatvAdikam ? ucyate svabhAvavizeSa eva / ghaTAbhAvavizeSaNatvaM ghaTAbhAvasya svabhAvavizeSa: padavadeta svaviSayakatvaM jJAnasya svabhAvavizeSa eva / etena bhedaniyato viSayaviSayibhAvaH kathamabhede sambhavatIti pratyAkhyAtam, svadhAvata eva ghaTAbhAvasya svavizeSaNatvavat svabhAvata eva jJAnasya svaviSayakattasyAvirudatvAt / nanu anirvacanAt = nispayitumazakyatvAt tadasindiH = jJAne svaviSayakatvA''tmakasvabhAvatizeSasyA'sibdiriti cet ? na, mAdhuryAdivat = ikSuphalamAdhurya - sahakAraphalamAdhuryayoH bhedasyeva tasya = jJAne svaviSayatvarUpasya svabhAvavizeSasya anubhavasidasya AkhyAtumazakyatve'pi pratyAkhyAtumazakyatvAta, - yathA mAdhuryAdivizeSasyApyapalApaprasajhAt / yadyapi svabhAvavizeSapadena tu tadAkhyAyata eva tathApi tadatiriktapadenA'nervacanAt kattidanirvacanIyatvamityatrApi bhAsvAna bhagavAn syAdavAda eva vijayIti dhyeyam / yattu svavyavahArazaktatvameva jJAne svaviSayatvam, ghaTAdeH svavyavahAraM pratyazaktatvena paraprakAzyatvaM jJAnasya stavyavahAraM prati zaktatvena svaprakAzyatvam / na hi stavyavahArazaktatvarUpasya svaviSayatvasyA'mede bAdhakamastIti svaprakAzavAdi - prabhAkaramizrAbhidhAnamImAMsakamatam / tanna cAru, stavyavahArazakte Atmani svaviSayatvasya atiprasazAt / na ca svavyavahArazaktajJAnatvameta svaviSayatvamiti nAyaM doSaH, Atmani jJAnattasyaiva virahAditi vaktavyam, evaM tatra jJAnapadadAne ca icchAdyanupasaGgrahAt, icchAdau svavyavahArazaktatvasya satve'pi jJAnatvasya viraheNa svavyavahArazaktajJA tvasvAbhAvena svaviSayatvasya tagA'vyAH / na ceSTApati:, prabhAkaramizramate jJAnAsvecchAderapi svaviSayakatvAbhyupagamAdityekaM sIvyato'parapracyutiH / na cecanAdau na sAkSAt saviSayakatvamapi tu svajAkajJAnopAdhikameveti svAvahArazaktajJAnatvalakSaNasya mukhyasya svaviSayakatvasyecchAdAvasatve'pi na kSatirita zanIyam, laukika pratyakSanI viSayatA rahe che. mATe doSajanya laukika pratyakSaviSayatA pratye pAga IndriyasannikarSa niyAmaka nathI-te yAda rAkhavuM. vaLI, je je doSADajanyalaukika sAkSAtkAraviSayatA hoya te te IndriyasannikarSathI niyama ja hoya'-Avo niyama paNa pramANathI siddha nathI, kAraNa ke "jJAnaviSayakalaukika sAkSAtkAraviSayatA IndriyasannikarSathI aniyama hoya to zuM vAMdho ?' AvI zaMkAne nirmula karanAra koI sacoTa tarka = yuti taiyAyika loko batAvI zakatA nathI. vipakSabAdhaka tarka na hoya to mAnyatA prAmANika kahI na zakAya. ananya padyArthabhAM viSaya-viSayIlAvatuM samarthana abhe.| 215AYARI : prazna nAhI 26ii cha -> 15||to zAna bhane tenA saMpenamA yo abheda ja haze. te pachI jJAna potAnAthI abhinna saMvedanano viSaya kaI rIte banI zake ? kAraNa ke viSaya-viSayIbhAva bhinna padArthomAM pAya che. <--tenopmech| zata anyatra vizeSAvizeSyamA bhinna pArthobhA pAya cha 70i 'ghaTAbhAve ghaTo nAsti' ItyAdi sthaLomAM vizeSAtmaka ghaTAbhAvathI abhinna ghaTAbhAvamAM vizeSAgatA naiyAyikane mAnya che. te ja rIte anya bAhya vastunA jJAnamAM viSayaviSayI bhAva ghaTI zakaze. mATe jJAnane svaviSayaka mAnI zakAya che. ghaTAbhAvamAM ghaTAbhAvanI vizeSatA ghaTAbhAvano svabhAva ja che. arthAta ghaTAbhAva potAnA svabhAvathI ja potAnuM vizeSaNa bane che. te ja rIte ema paNa mAnI zakAya che ke jJAnanI svaviSayatA pAga jJAnano svabhAva ja che. arthAta jJAna potAnA svabhAvathI ja potAno viSaya bane che. A svabhAvanI che ke koI vyAkhyA karI zakAtI nathI, chatAM paNa teTalA mAtrathI teno asvIkAra - apalApa karI nathI zakAto, kAraNa ke jema kerInI madhuratA ane mIThAInI madhuratAmAM zu bheda che? enuM nirUpaNa na karI zakAya eTalA mAtrathI kerInI ane mIThAInI mIThAzamAM rahela bhedano apalopa-asvIkAra nathI thaI zakato. tema prastumAM pAga jJAnamAM rahela svaviSayatAsvarUpa svabhAvanuM nirUpaNa na thavA mAtrathI teno apalApa karI zakAto nathI. svaviSayatva svavyavahArazatatva35 nathI yattu sva. / zAnane vaza mAnanAra mImAMsao oma cha ->AnanI saviSayAzAnano svamAra nathI, paraMtu kAnamA je svavyavahArazakatatA che te ja tenI viSayatA che. Azaya e che ke jJAnathI bhinna vastuo potAnA vyavahAranuM saMpAdana karavAmAM svayaM samartha nathI hotI, paNa jJAna dvArA zakata bane che. paraMtu jJAna svayaM potAnA vyavahArane saMpanna karavA zakta = samartha hoya che. viSayanI jema jJAna potAna. vyavahAra mATe azakta nathI. mATe jJAnamAM je svavyavahArazakattatA che te ja tenI svaviSayatA = svaprakAzatA che. <- paraMtu A vAta barAbara nathI, kAraNa ke je svavyavahArazakatatAne svaviSayanArUpa mAnavAmAM Ave to AtmAmAM svaviSayatAno atiprasaMga Avaze, kAraNa ke AtmA pANa svavyavahAra karavA zaktimAna che. A doSanA nivAraNa mATe ema kahevAmAM Ave ke - Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zaktisvIkAramImAMsA * icchAdI paramparayA tatsattvasya ca jJAnAdAvapi suvacatvAta. zakteH padArthAntaratvenA''tmAzrayodvAre'pi tasyA ananyathAsiddhaniyatapUrvavRttitvajJAnavyaGgyatvenA'nyonyAzrayAnudvArAceti vibhAvanIyam / icchAdau sAkSAdeva saviSayakatvasvA'nubhavasidatvAt / tatra paramparayA = svAzrayajanyatvasambandhe' tatsatvasya = ghaTAdiviSayakatvasatvasya svIkAre jJAnAdAvapi svAzrayajanakatvalakSaNaparamparAsaMsargeNa ghaTAdiviSayakatvasya satvasya suvacatvAt / vinigamakAbhAvAt zakyate hyevaM vaktuM yadata jJAne'pi na sAkSAt saMviSayakatvamapi tu svajanyecchaupAdhikameta, sAkSAta tadicchAdAveveti / icchAderaupAdhikasaviSayakatvanaye yathA svastha = padAditiSayakatvasya AzrayIbhUtena jJAnena janye icchAdau svAzrayajanyatvasambandhena ghaTAdiviSayakatvaM vartate tathA jJAnasyaupAdhikasaviSayatvamate svasya = ghaTAdiviSayakatvasya AzrayIbhUtAyA icchAyA janake jJAne svAzrayajanakatvasambandhena ghaTAdiviSayakatvaM vartate ityasyApi suvacatvena vinigamanAvirahAnubhayA sAkSAtsambandhenaiva saviSayakatvamupagantavyam / tathA ca prabhAkaramizramate svavyavahArazaktajJAnatvalakSaNasva svaviSayakatvasyecchAdAvanApattistadavasthaiva svavyavahArazaktatvarUpasya ca svaviSayakatvasyAtmatyativyAdhiritIto vyAghra itastatIti vyAyApAta iti svaprakAzavAdinAM syAdavAdinAmAkUtam / kisa svavyavahArAnukUlA zaktiH kiM svaviSayatvAdabhikSA minA vA ? iti vimalavikalpagugalI kalamarAlavihaGmayAmalamivAcAvatetIryate / AdhAvikalpe AtmAzrayo durvAraH, svaviSayatvA'bhikAsyauva svayavahArazaktatvasya svaviSayatvaniyAmakatvAt / na cedaM yujyate, pareNa niyamya-niyAmakayorabhedAHnabhyupagamAt / vditIyatikalpe prakaraNakadAha -> zakte: = stavyavahArazaktatvasya svaviSayatvabhinatvAbhyupagame padArthAntaratvena AtmAzrayondAre'pi tasyAH = svavyavahArAnukUlazakteH ananyathAsinda-niyatapUrvavRttitvajJAnavyaGgyatvena = svabyavahAraM prati anyathAsindabhinnatve sati svavyavahAraniyatapUrvakSaNavattitvapakArakaM yajjJAtaM tajjanyajJAnaviSayatve anyonyAzrayAnabdArAt / tathAhi svavyavahAraM prati svaviSayakajJAnasya kAraNatvena inasya svatiSayakatve jJAte sati tA svavyavahAraM pratyAnanyathAsindaniyatapUrvakSaNatitvarUpakAraNatvajJAnAvdArA svavya svavyavahArazaktajJAnatva viSayatA che. <- to yadyapi AtmAmAM svaviSayatAnI ativyAtinuM nivAraNa thaI jaze, paraMtu IcchA vageremAM svaviSayatAnI avyAmi Avaze, kAraNa ke IcchA vageremAM svavyavahArazaktatva hovA chatAM svavyavahArazaktajJAnatva nathI rahetuM. paraMtu saMviditajJAnavAdI mImAMsakane teM jJAnanI jema IcchA vageremAM paNa svaviSayatA mAnya che. ema kahevAmAM Ave ke - saviSayakatva sAkSAna saMbaMdhathI jJAnamAM rahetuM hovAthI jJAnamAM ja mukhya viSayakanya rahe che. IcchA vageremAM to svAzrayajanyatvasvarUpa paraMparAsaMbaMdhathI ja saviSayava = ghaTAdiviSayakatva rahevAnA lIdhe IcchAdimAM ghaTAdiviSayaka gauNa che, jJAnaupAdhika ja che. svanA = ghaTAdiviSayakatvanA AzrayathI = jJAnathI IcchAdi janya hovAthI svAsthayajanyatvasvarUpa paraMparA saMbaMdhathI ghaTAdiviSayakatva IcchAdimAM rahevAne lIdhe ghaTAdiviSayakatva pAga IcchAdimAM nirUpAdhika = mukhya nathI, to pachI svaviSayakatvasvarUpa svaprakAzatvanI to sAkSAsaMbaMdhathI IcchAdimAM zakyatA ja kaI rIte saMbhave ? mATe svavyavahArazattajJAnatvasvarUpa svaprakAzatva IcchAAdimAM na rahe to te bhUSaNa ja che, dUSaNa nathI. mATe AvyAminI samasyAne koI avakAza na' nathI - to te barAbara nathI. * charachASTibhAM pAza saviSayatva bhuNya che - syAdvAhI * icchAdau. / bhAnu rAmecha mukhya svavi551 zAnamA 2 cha bhane chAhimA te 5252sAthI // 2 cha-mA mAnyatAnI viruddha ema paNa AsAnIthI kahI zakAya ke - mukhya saviSayakatva = ghaTAdiviSayakatva to IcchAmAM ja rahe che. jJAnamAM to te paraMparA saMbaMdhathI ja rahe che. paraMparAsaMbaMdharUpe svAzrayajanaka saMbaMdhano svIkAra thaI zake che. juo sva= ghaTAdiviSayakatva, teno Azraya = IcchA, jJAna tenuM janaka che. mATe svAzrayajanakatvasvarUpa paraMparAsaMbaMdhathI ghaTAdiviSayakatva pANA jJAnamAM rahI ja jaze. arthAt jJAnamAM paNa IcchAaupAdhika saviSayakatva kahevAmAM koI vAMdho nahi Ave. Ama jJAnamAM saviSayakatvane mukhya mAnavuM ke IcchAmAM A samasyAnuM koI samAdhAna maLI zakatuM nathI. A vinigamanAviraha doSanA lIdhe jJAnanI jema IcchAmAM paNa mukhya saviSayakatva mAnavuM paDaze. jJAnamAM saviSayakatva svaviSayakatvanuM vyApya che. te ja rIte saviSayatva hovAthI svaviSayatva mImAMsakane mAnya che. ane svaviSayatvane svavyavahArazakattajJAnatva svarUpa mAnavAmAM IcchAdimAMthI pUrvokta avyAmi doSa haTaze nahi. * bhIbhAMsa'saMbhata zaThita anyonyAzrayagrasta * . shkteH| // 5id bhImAsamatamA pAta pApa viyAgIya cha / 1016pa svaviSaya..thI mitra Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 900 nyAyAloke prathamaH prakAza: * gaDeza-jayadevamizra-rucidatamizramatAvedanam * ... yadapi pratyakSA'janakasya pratyakSA'viSayatvaM syAdityuktaM, tadapi prAguktayuktyaiva pratyuktam, IzvarasAkSAtkAraviSaye doSavizeSaprabhavasAkSAtkAraviSaye ca vyabhicArAt / ----- -------------bhAnamatA - - - - -- - - - - - - - - - - - - vahArazaktijJAna sidhyati svavyavahArazakte: jJAtatve sati ca tA svaviSayakatva sidhyatItItaretarAzramaH spaSTa ev| taduktaM tatvacintAmaNI ->na ca tadavyavahArazakatvaM tadviSayatvam, taviSayatvena tavyavahArakArANatvagahe sati tacchavatatvajJAnaM tacchaktatvaza taviSayatvamityanyonyAzrayAta, kAraNatvAhaM vinA zakteragahAt <-(ta.ciM.pra.sva. pa. 802) iti / tattvacintAmaNyAloke jayadevamizreNApi -> kAraNatAyAM gRhItAyAM zaktikalpanaM tarimeMzca tadavacchedena hetutAdhIrityajyonyAzraya: <- (ta. ciM. A. pra. vaM. pU. 5817) ityuktam / tatvacintAmaNiprakAze rucidattamizeNa -> taviSayatvajJAnAt tadavyavahArakAraNatvajJAtAM, tatazca tacchavatatvavapa-taviSayatvajJAnamityanyonyAzrayaH <- (ta.ciM.pra.pa. 818) ityuktam / _ yadapi pratyakSA'janakasya pratyakSAviSayatvaM syAt ityuktam / pUrvamA -> kathaM vA pratyakSA'jAkaspa pratyakSaviSayatvaM ? pratyakSaviSayatAyAH tatjanakatvavyAhatvAt <- (hazyatAM - pa. 949) ityuvatamiti dhyeyam / etadapAkaroti -> tadapi prAguktayuktyaiva 'IzvarapratyakSaviSayatAyAM vyabhicArAdi' (hazyatAM pa. 185) tyAdilaktta pratyuktam / spaSTatArtha kAtata: punaH tadupadarzayati -> IzvarasAkSAtkAraviSaye - nityasAkSAtkArIyaviSaye doSaprabhavasAkSAtkAraviSaye ca = 'pIta: zaba' ityAdau nayanagatapitAdidoSajanyapratyakSaviSaye ca vyabhicArAt = vyatirekavyAbhicArAt, nityasAkSAtkArAdhAjanakatte'pi taviSayatvAt padAdi-pItarUpAdeH / mahezvarasAkSAtkArAgha'janakatve'pi ghaTAdeH taviSayatvavat svAtmakapratyakSA'janakatve'pi jJAnasya stAtmakapatyAviSayata bAdhakavirahAt / etena - vastuto laukikapratyakSaviSayatAyAH pratyakSajanatatvavyAgatvAt tadajanake svasmin laukikasAkSAtkAraviSayatA na svAditi (hazyatAM pU. 12) pUrvoktaM pratyAkhyAtam / yatta pUvamuvataM -> kisa lautikapratyakSaviSayatvena lAghavAdindriyayogyatA tatva-rUpatvAdinA, lau| kitapratyakSaviSayattazopalakSaNaM, na tu vizeSaNam / tena pratyakSapUrvaM pratyakSA'viSayatve'pi na kSatisi jJAnasya abhinna? tene je abhinna mAnavAmAM Ave to svaviSayatAthI abhinna vyavahArazaktane ja svaviSayatAnuM niyAmaka mAnavAthI AtmAzraya doSa Avaze. AtmAzraya doSanA parivAra mATe svavyavahArazakatatvane svaviSayatAthI bhinna mAnavAmAM Ave to anyonyAya doSa Avaze, kAraNa ke jJAna viSayaka siddha thAya to ja svavyavahArazakta siddha thaI zake ane jo jJAna svavyavahAra pratye zakitamAna siddha thAya to ja te svaviSayaka siddha thaI zake. anyonyAzraya doSanI A Apatti mULa graMthamAM e rIte batAvela che ke je vastu je cIja pratye ananyathAsiddha ane niyatapUrvavartIrUpe jJAta hoya te vastumAM te cIjanI saMpAdaka - utpAdana zakti manAya che. AthI jJAnamAM pANa vyavahArazakti te ja rIte jANI zakAze. phalata: svavyavahAra pratye svaviSayaka jJAna kAraNa hovAthI svaviSayakatvanI jJAnamAM siddhi thAya to ja temAM svavyavahAra pratye ananyathAsiddhaniyatapUrvavartitvasvarUpa kAraNatAnuM jJAna thavA dvArA vyavahArazakti siddha thaze ane te zaktine viSayakatvanI niyAmaka mAnavAmAM Ave to te zaktinI siddhi thayA pachI ja jJAnamAM aviSayakatvanI siddhi thaze. Ama vyavahArazAnya ane svaviSayakatva baMne paraspara sApekSa hovAthI anyonyAya doSa spaSTa che. * pratyakSasamanaH pAza pratyakSaviSaya panI zo - yadapi / naiyAyi manISI pUrva hI gayA -> pratyakSano manoyate pratyakSano vi55 anI naI (humo pR.152) <-- te paNa pUrvokta yuktithI (juo pR.185) khaMDita thaI jAya che. A rIte - ghaTAdi padArtho IzvarIyasAkSAtkAranA janaka hotA nathI, kAraNa ke Izvara pratyakSa nitya che. chatAM paNa te Izvara sAkSAtkAranA viSaya to bane ja che. mATe sarva sAkSAtkAranA viSayIbhUta pArthonI apekSA pratyakSavi55mA pratyakSa vyatire'pyamiyAhopayasta banathe. zane 'pItaH zaGkaH' vagere nayanagata-pittAdi doSavizeSajanya pratyakSanA viSayabhUta pItarUpamAM pratyakSajanaktA hotI nathI, kAraNa ke zaMkhamAM pIta rUpa hotuM nathI chatAM paNa pIta rU5 tyAM sAkSAtkArano viSaya to bane ja che. Ama durupratyakSaviSayanI apekSAe paNa pratyakSaviSayamAM pratyakSa janakatA vyatireka vyabhicAradoSagrasta thaze. mATe pratyakSano viSaya "pratyakSano janaka ja hoya'-tevo koI niyama siddha thato nathI. niSkarSa: jema ghaTAdi padArtho IzvarIya pratyakSanA janaka na hovA chatAM tenA viSaya bane che. tema jJAna svAtmaka pratyakSanuM kArAga na hovA chatAM svAtmaka pratyakSano viSaya banI zake che-AvuM mAnavAmAM koI doSa nathI. * zaThitavizeSa chandriyagrAhyatAsavaracheu-aneThAMtavATI Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * jayadevamizra-gaddezamatApAkaraNam * 212 ata eva ca laukikapratyakSaviSayatvena lAghavAdindriyayogyatvAt jJAnaviSayaM mAnasamAvazyakamiti nirastam, zaktivizeSeNaiva tadyogyatAvacchedAca / etena ca jJAnasya mAnasasAkSAtkArAbhyupagame dharmA'dharmAdInAmiva mAnasasAkSAtkArapratibandhakatvakalpane gauravamiti -------- ---------bhAnamatI - - - - - - - - - - - - - - - - - - parizeSAtmanogAhyatvasindau na svaprakAzatvam <- (dRzyatAM pa. 998) tatcetasikatyAha -- ata eva ca = IzvarasAkSAtkAraviSaye doSavizeSa bhatapratyakSaviSaye ca vyabhicArAditi / asya ca nirastamitya nAncayaH / zahAgranthastu pUrvaM vibhAvita eveti na punastavyate / laukikapratyakSaviSayatAgAmindriyagrAhyatvavyAminirAsArtha hetvataramAha -> zaktivizeSeNaiva tadyogyatAvacchedAcca = indriyagrAhyatAyA niryAtatvAcotyarthaH / ayamanekAntavAdinAmabhipAyo'ntato gatvA laukikapratyakSaviSayatAyA niyAmakatvenA'pi zaktivizeSasya pareNAvazyamupagantavyatayA tenaivendriyagrAhyatvasya niyamyatvopapatau 'tabdetorastu kiM tena ?' iti nyAyena laukikapratyakSaviSayatvasyAnyathAsindatvAnendriyayogyatAvacchedakatvasambhavaH / kecittu - laukikapratyakSAviSayatvApekSayA zaktivizeSasya laghutvena tasyaivendriyayogyatAva-chedakatvam - iti vyAkhyAnayanti, tanna cAru, zaktivizeSavat laukikapatyakSaviSayatvasyA'khaNDasyA'tiriktasyA'bhyupagame gauravapracyavAditi dik / prakRtaM prastumaH ghaTAdau zaktivizeSasya satvenendriyagAhyatvam / jJAne tu zaktivizeSasyA'satvena driyagAhyateti na tasya mAnasatvaprasaGga iti / etena -> pratyakSAtvamevendriyayogyatAvacchedakaM, lAghavAdajugamAcceti sAmAnyata: sibde parizeSAnmana:saMyogajanyatvAnmAnasatvamiti <- (ta.ciM.A.pra. khaM.pU. 809) tatvacintAmaNyAlokakRto jayadevamizrasyoktirapi nirastA, alaukitapatrAkSAviSaye vyabhicArAtpratyakSatvasyendriyayogyatAvacchedakatvAsambhavAt, laukikatvavizeSaNe'pIzvarapratyakSAdau vyabhicArAnudArAditi pUmuktatvAt / ata eva -> jJAnasya pratyakSatvenendriyasanikarSAzrayatvAt manaHsanikarSajanyatvena mAnasatvamiti <-- (ta.ciM.pra.khaM. pa. 795) tatvacintAmaNikAravacanamapi pratyAkhyAtam / eteneti zaktivizeSasyaivendriyayogyatAvacchedakatvena / asya cAge 'nirastami'tyonAncayaH / jJAnasya = jJAnatvAcchiAsya mAnasasAkSAtkArAnabhyupagame dharmAdharmAdInAmiva = puNya-pApa-saMskArAdivat mAnasasAkSAtkArapratibandhakatvakalpane gauravam / viSayatAsambandhena mAnasapratyakSa prati tAdAtmyasambandhena ata. / pUrva vAmAM Ave -> 77.1, 35.5 mAhi35 dhandriyayogyatAnI 45nA 12thAmA gau21 DopAthI lAghavasahakArathI laukika pratyakSaviSayatvarUpe ja IndriyayogyatA = IndriyagrAhyatA = IndriyajanyajJAnayogyatA mAnI ucita che. jJAnamAM laukikapratyakSanI viSayatA hovA chatAM paNa jJAnamAM cakSa Adi bAhya IndriyanI grAhyatA na hovAthI parizeSanyAyathI jJAnane manogrAhya mAnavuM paDaze. arthAt jJAnaviSayaka mAnasapratyakSAtmaka jJAnanI (anuvyavasAyanI) kalpane Avazyaka che. Ama jJAnamAM parata:prakAzatA | siddha thavAthI svata: prakAzyatA bAdhita thaze. (juo pRSTha 154/155) <- te paNa IzvarapratyakSaviSayamAM ane doSajanya pratyakSanA viSayamAM vyabhicAradoSagrasta hovAthI nirarana thaI jAya che. IzvarapratyakSano viSaya laukika pratyakSaviSaya hovA chatAM IndriyathI ajanya evA IzvarIya sAkSAtkArano viSaya bane ja che. mATe laukika pratyakSano viSaya IndriyathI ja grAhya hoya evI vyApti vyabhicAradoSagrasta bane che. vaLI, bIjI vAta e che ke laukika pratyakSaviSayane paNa zaktivizeSanA lIdhe ja IndriyagrAhya mAnave Avazyaka hovAthI zaktivizeSane ja IndriyagrAhyatAavacchedaka mAnI zakAya che. laukika pratyakSaviSayatAnI apekSAe zakitavize, laghu hovAthI tene IndriyayogyatAniyAmaka mAnavAthI ghaTAdimAM IndriyagrAhyatAnI saMgati thaI zake che. ane jJAnamAM IndriyagrAhyatAnI Apatti nahi Ave, kAraNa ke ghaTAdimAM zakitavizeSa rahe che ane jJAnAdimAM zaktivizeSa avidyamAna che. mATe jJAnane prakAza mAnavAmAM koI mAyA nathI. MvAsudevasArvalaubhabhata nirAza etena ca. / zAnane svata: // 15 mAnavAmA pAsuna sArvabhauma nAmAnA navyanaiyAyi yo ho5 mApe cha; ->AInanuM mAnasa pratyakSa mAnavAnA badale je tene svasaMvidita mAnavAmAM Ave to tene mAnasa pratyakSa mATe ayogya siddha karavA mATe viSayatAsaMbaMdhathI mAnasa pratyakSa pratye tAdAmyasaMbaMdhathI jJAnane barAbara e rIte pratibaMdhaka mAnavuM paDaze je rIte dharma (=puNya) bane adharma (=pApa) vagerene mAnasa pratyakSanA ayogya siddha karavA mATe viSayatAsaMbaMdhathI mAnasa pratyakSa pratye tAdAtmasaMbaMdhathI dharma, adharma vagerene pratibaMdhaka mAnavA paDe che. phalata: jJAnane svaprakAza mAnavAmAM uparokta pratibaMdhakatAnI kalpanAnuM gaurava Avaze. mATe jJAnane svaprakAza mAnavAnA badale paraprakAza = parata: prakAzya mAnavuM yogya che. niSkarSa :- jJAna mAnasapratyakSano viSaya che. <- paraMtu A dopodbhAvana pANa pUrvokta yukitathI khaMDita thaI jAya che, kema ke zakitavizeSarUpe ja IndriyogyatA mAnI zakAya tema che. A vAta pUrve (juo pRSTha Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - -- 592 vyAyAloke prathama: prakAza * prakAzaqatmanirAkaraNam * sArvabhaumamataM niHstam, ayogyatvasya pratibandhakatve'vizrAmAt, svarUpA'yogyatayaiva tattvAditi yauktikAH / yattu - jJAnasya svaprakAzatvAnumitau tatprakAzatAyAmapyanumityantarApekSAyAmanavastheti - tanna, jJAnatvAvacchedena svaprakAzatAnu mitau tadvizeSe tatsaMzayA'yogAdvizeSe tadanumitsayA ca tAdRzAnumiteryAvatsisAdhayiSamanusaraNenAnavasthAparihArAt / na cAnuvyavasAye'pyevaM nyAyaH pratyakSasyecchAnadhInatvAt, ghaTadidRkSayonmIlitanayanasya puMsaH -----------------bhAnumatI---------- aSTAdInAM pratibandhakatvavat jJAnasyApi tatvaM kalpanIyaM, anyathA tanmAnasApate: iti sArvabhaumamataM = vAsudevasArvabhaumAbhidhAnanavyanaiyAyikamataM / zaktivizeSasya dharmAdharmayoAne cA'bhAvAna tanmAnasaprasaGga iti na pratibandhakatAkalpanAgauravamityetAvataivedaM nirastam / tathApi yauktikA: prakArAntareNa tamirAse hetumAvedayatti - ayogyatvasya pratibandhakatve avizrAmAt = aparyavasAnAta, svarUpA'yogyatayaiva tattvAt = mAnasapratyakSAbhAvopapAdanAt / prakRte jJAnasya mAnasapalagogyatvaM na mAnasapalakSapatibandhakatve paryavasyati kintu mAnasapatgakSakAraNatAvacchedakadharmAbhAvavatve vizrAmyatA mAnasya svasaMvidita ra jJAnasAmAnyasya mAnasapatyakSAkAraNatvAta, na tu mAnasapratibandhakatvamiti yauktikA: / pUrvaM stAkAzatvasyApi parizeSAnumeyatayA tadanumitiprakAzatAgA apyanumAnAntaralabhyatayA'navasthAsAmyAt (pRSTha 162) iti yadaktaM tanmanasikatya prakaraNaqadAha -> yatviti / zahAganthastu pUrvaM vibhAvita eveti na punastanyate / tadayuktatvamAvedayati -> jJAnatvAvacchedena = jJAnasAmAnyApekSayA svaprakAzatAnumito satyAM tadvizeSe = AnumitivizeSe tatsaMzayA'yogAt avacchedakAvacchedena tatprakArakanizcayasya avacchedakasAmAnAdhikaraNyenApi tadabhAvaprakArakajJAna prati pratibandhakatvAt / na caivaM svaprakAzatAnumitiprakAzatAyAM kadA'pyanumitirna syAtsidenumitipratibandhakatvAditi zahanIyam, vizeSe = svaprakAzatAnumitivizeSe tadanumitsayA ca = prakAzatAnumitsayA ca tAdRzAnumiteH = svaprakAzatAnumitipakSaka - svaprakAzatAsAdhyanditIyAnumite: utpAdasyAbhyupagamAt / na caivamanavasthA pratyAgateti vAcyam, tAdRzAnumiteH = anumitsAniyamyAnumiteH yAvatsisAdhayiSaM = amitsAparyantaM anusaraNena = svIkAreNa anavasthAparihArAt parata:pakSatAvirahAt taduparama: / na ca vyavasAyaprakAzake anuvyavasAye'pi evaM nyAya: = prakAra: sambhavati, yAvajijJAsaM tadavitidhArAmbhyupagamAt, parata: viSayAta rasazArAdinA tadvicchedAditi vAcyam, anuvyavasAyasya mAnasapratyakSarUpatvAt, pratyakSasya = sAkSAtkAramAnAya ca icchAnadhInatvAt / anena -> mamApi sarvaM jJAnamavazyaM tehAmapi jJAnatvapatyAsatyA gRhyate, na tu niruttarAnuvyavasAyadhArayati nAnavasthA <- (ta.ciM.pra.pa. 812) iti vicintAmaNiprakAzakaDhuktirapi nirastA / atAraNAnvayavyatirekAnusAriNau vivakSitakAryAnvayavyatireko na bhavata: / na hi pratyakSa jijJAsAnusAryeva bhavatIti niyamaH; ghaTadikSayA = ghaTadarzanAbhilASeNa unmIlitanayanasya puMsa: ghaTazUnyabhUtale cakSuSA - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- 186) kahI ja gayA chIe. vAsudeva sArvabhaumanA kathananA virodhamAM yuktivAdio evI yukti batAve che ke - vastunI pratyakSa mATenI ayogyatA pratyakSa pratye te vastunI pratibaMdhakatAnA kAraNe nathI hotI, paraMtu tenA svarUpamAM rahelI ayogyatAnA kAraNe hoya che. ghaTacAkSuSa vagere mAnasa pratyakSane svarUpaayogya hovAthI tenuM mAnasa pratyakSa nathI thatuM. mATe jJAnane paraprakAzita mAnavAmAM darzita pratibaMdhakatAnI kalpanA anAvazyaka che. Ama jJAnane svasaMvidita mAnavAmAM koI doSa nathI-ema phalita thAya che. * svasavaranapakSabhAM anavasthAparihAra yattu. / pUrva naiyAyile Delu -> zAnane 15 // mAnA 7i zAnasyAhInA mate zAna sAto anumAnavedya che. te svata: prakAzya nathI, kAraNa ke je jJAnagata svaprakAzatA svata: prakAzya hoya to to atyAra sudhImAM A vAtano pheMsalo jJAne pote ja ApI dIdho hota. jJAnamAM rahenAra svaprakAzanI je anumiti karavAmAM Avaze, te anumiti paNa jJAnAtmaka hovAthI tenuM svaprakAzatva pAme anya anumatithI vedya mAnavuM paDaze. Ama svaprakAzamAM svaprakAzatvaviSayaka anumitinI vaNathaMbhI paraMparA cAlaze, jeno koI cheDo nahi Ave. arthAt anavasthA doSa Avaze. (juo pUrvapakSanirUpaNa pRSTha 162) <- te vAta paNa barAbara nathI. AnuM kAraNa. e che ke jJAnamAM svaprakAzasAdhyaka je anumiti thAya che te jJAna-sAmAnAdhikaramena nahIM paNa jJAnatvavicchedana thAya che. arthAt te anumiti dvArA yana kiMcit jJAnamAM prakAzatAno nikAya nathI thato, paNa sarva jJAnamAM svaprakAzatAno nizcaya thAya che. sakala jJAnamAM svaprakAzatAno nizcaya thaI javAthI jJAnavizeSamAM = koIka jJAnamAM prakAzatAno saMzaya thavAno prazna ja nathI raheto, kAraNa ke avacchedakavi na tadvattAno nizcaya avachedaka sAmAnAdhikaraNamena tadabhAvavattAnA jJAnano virodhI che. jo ke sakala jJAnamAM svaprakAzanI anumati karavAnI IcchA thAya to pharIthI anumitsA = anumitiIrachAnA baLathI svaprakAzatAnI navI anumiti thaI zake che. jayAM sudhI anamitsA = sisAdhaSiA = siddhiIcchA hoya tyAM sudhI anamitinI utpatti thaI zake che. jyAre svaprakAzatAnI Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AlokakamatanirAsa: * 193 sanikRSTasya paTasyaiva drshnaat| jJAnajJAnAdeviSayAntarasaJcArAdipratibadhyatvakalpanApekSayA ca tadayogyatvakalpanAyA eva nyAyyatvAt / na caivamAdyazuddhajJAnamAnasAnupapattiriti vAcyam, jJAnamAnase tAdrUpyeNa jJAnasyA'hetutve'pi jJAnasAmAnyasAmagyaiva tadapapatteH, -> 'vizeSasAmagrIsamavahitAyA eva sAmAnyasAmagyAH kAryajanaka tvam' <- iti pravAdasya niyuktikatvenA'zraddheyatvAt / / ------bhAnumatI------- sannikRSTasya paTasyaiva darzanAt / idA prativAdimatamanurudhyotA, teva paTe cakSuHsanikarSasthAgupagamAt, pratyakSa cecchAyA aniyAmakatvasvIkArAt / svamate tu cakSuSo na paTasaMyukatvamapi tu paTAbhimukhatvameva / sahabhaDUyAdisthale ca pratyakSe icchAniyamyatvasyApyamyupagamAditi vyaktaM mdhymsyaadvaadrhsye| yattu tattvacintAmaNikRtA-> parizeSAnumAnena jJAnasya svaprakAzatvam / tathA ca svapalAzatvAmiterapi svaprakAzattamanumityantaragamyamevaM tasyApItyanavasthA svapakAzatvAnumitiparamparAndArA <- (ta.ciM.pra.pa.800) ityuktaM, tattu, -> nanvaramanmate nAnavasthA, svaprakAzatvAmite: svaprakAzatvAmitAvapi kSaterabhAvAt / vastutastu svaprakAzatvapakSe sAnumitiriti svamiva svaviSayatvamapi viSayIkarotyeva, tasya svaprakAzatvaM tadocara eveti kathaM tadartha jJAnAntarApekSA ? <- (ta.ciM.A.pra.kha.pa.803) ityanena tatvacintAmaNyAlokakRtA jayadevamizreNa, --> 'nanu jJAnasya svabhAvavizeSa eva svaviSayatvaM, tadeva ca svaprakAzatvam / tacca rakhagAhyameveti na tadgAhakAnumitidhArAnusaraNam' <- ityanena ca prakAzakRtA (ta.ciM.pa.pa.812) rucidatamizreNa dUSitam / yattu pUrvaM viSayAntarasadhArAdinA pratibandhena tadasyA'pyubhayA sAmyAt (hazyatAM pu.162) ityutaM, tanna cAru, itthaM jJAnajJAnAdeH = jJAnaviSayakasAkSAtkArAdeH viSayAntarasadhArAdipratibadhyatvakalpanApekSayA tadayogyatvakalpanAyA = jJAnasya mAnasapratyakSA'yogyatvakalpanAyA eva nyAyyatvAt / na he sarvauva viSayAntarasadhAra eva jJAnagocarasAkSAtkArapatibandhakaH, kvacit sukhaM, kvacit duHkhaM, kvacit suSudhirityayetamAdipadArthAnanugamena nAnApatibandhakatAkalpanApekSayA jJAne mAnasayogyatAvacchedakAbhAvakalpanaiva jyAyasI / etena jJAnamAsTIva yogyatvAt (ta.ciM.A.pa.807) iti tatvacintAmaNyAlokatavacanamapi pratyAsyAtam na ca evaM jJAnasya indriyagrAhyatAvacchedakadharmazUnyatvopagame AdyazundajJAnamAnasAnupapatti: = jAgadavasthA''dhakSaNabhAvikaparasAdiviSayAntarAnavagAhini 'na kizidavediSam' ityAdirUpe manomAgapabhave zubdajJAne svaprakAzatvenA'bhimate manolakSaNendriyajanyapratyakSaviSayatvasyA'sati: syAt, ayogye indriyasyA'vyApArAditi vAcyam, jJAnamAnase = jJAnagocaramAnasasAkSAtkAre tAdarUpyeNa = manogAhyatvavapeNa jJAnasya viSayavidhayA ahetutve'pi jJAnasAmAnyasAmagyaiva = jJAnatvAvacchinnakAraNIbhUtAtmamana:saMyogAdikalApena tadupapateH = AhAzubdajJAnagocaramAnasasambhavAt / na ca vizeSasAmagIvirahe kathaM jJAnasAmAnyasAmagyA kAryajananasambhava iti zaThanIyam, 'vizeSasAmagrIsamavahitAyA eva sAmAnyasAmagyA: kAryajanakatvamiti pravAdasya niyuktitvenA'zrandeyatvAta, saMyuktasamavAyegava manovedyAtvAt apekSANIyAntarA'bhAvAcceti dik| anumitsA aTakI jaze tyAre tevI anya anumitinI utpatti paNa nahi thAya, kAraNa ke tyAre anumitsArUpa uttejaka gerahAjara che ane siddhirUpa pratibaMdhaka hAjara che. Ama anya anya prakAzatAsAdhyaka anumiti, aprAmANika paraMparAno parihAra thaI jaze. jo taiyAyika evI dalila kare ke --> A rIte to jJAnane parata: prakAzya mAnavAmAM paNa anavasthAno parihAra thaI jaze. jayAM sudhI jJAnanI jijJAsA haze tyAM sudhI ja anuvyavasAya (=vyavasAyaviSayaka jJAna) utpanna thaze. jJAnanI jijJAsA aTakI jatAM tenA anuvyavasAyanI dhArA paNa aTakI jaze. pachI paraprakAzapakSamAM anavasthAne avakAza ja kayAM rahe che ? <- to te barAbara nathI, kAraNa ke anuvyavasAya mAnasapratyakSAtmaka che ane pratyakSa pratye IcchA kAraNa nathI. mATe jJAnanI IcchA hoya to anuvyavasAya utpanna thAya ane jJAnanI IcchA na hoya to anuvyavasAya utpanna na thAya- evuM kahI na zakAya. akAraNanA virahathI kAryano abhAva saMbhavI nA zake ke tenI hAjarIthI kArya utpanna thaI na zake. jijJAsA to jJAnanuM kAraNa che ja nahi. mATe to ghaTane jovAnI IcchAthI je mANasa AMkha khole ane paTa sAthe cazvasannikarSa thAya to paTanuM ja darzana thAya che, ghaTanuM nahi. ajijJAsita padArthano sAkSAtkAra thavAthI jijJAsAne pratyakSanuM kAraNa kahI na zakAya. vaLI --> jJAnaviSayaka mAnasa pratyakSanI paraMparA AgaLa cAlatAM viSayAntarasaMcArathI = anya viSayamAM mana javAthI aTakI jaze. <- (juo pRSTha 16 2) AvuM pUrve taiyAyike kaheluM te paNa barAbara nathI, kAraNa ke viSayAntarasaMcAra, nidrA vagere anekamAM jJAnaviSayaka mAnasa sAkSAtkAranI pratibaMdhakatAnI kalpanA karavAmAM gaurava che. AnA karatAM jJAnane mAnasapratyakSanuM ayogya mAnavuM ja vadhu ucita che.mAnasapratyakSa yogyatAavacchedaka dharma (=zakitavizeSa) na hovAthI jJAnanuM mAnasa pratyakSa thatuM nathI arthAt ghaTasthApanuM anuvyavasAya dvArA bhAna thatuM nathI, pAga svAtmaka pratyakSadvArA ja bhAna thAya che. Ama svasaMvedanapakSa prAmANika siddha thAya che. AdhazuddhajJAnaviSaya bhAnasa sAkSAtchAranI anupapattino parihAra na cai.| bhalI bhevI shN| yaI cha -> ne zAnanendriyayogyatA thI zUnya bhAnamA mAyeto ta Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9e8 vyAyAloke prathamaH prakAza anumite: svAMze sAkSAtkAratvam 'jJAnAnapekSe'numityAdijJAne svaviSayatve'pi pratyakSatvaM na syAdi' tyapi vacanaM na ramaNIyam, yadviSayatvaM jJAnajanyatAnavacchedakaM tadviSayatAvacchedena pratyakSatvamityapagamAta. yadviSayatve kiJcijjanyatAvacchedakatvavizeSaNadAnasya ca ------ -----------bhAnamatI - - - - - - - - - - - - - - - - - - vastutastu tadekArthasamavetajJAnAntaragAhya jJAnamarthagrAhakamabhyupagamyata tadA pUrvapUrvajJAnopalambhanasvabhAvAnAmutarotarahajJAnAnAmanavaratamutpateH viSayAntarasaJcAra eva na syAt, viSayAntarasahinadhAne'pi pUrvajJAnalakSaNasya tadekArthasamavetasyA'ntaragatvenAtisanihitatarasya viSayasya sadbhAvAditi (saM.ta.kAM.9.gA." pa.344) vyakta sammatitarkaTIkAyAm / pUrvaM -> 'kisAnumityAdau sAGkana pratyakSatvam' (dRzyatAM pU. 162) iti yaduktaM tanmanasikRtyAha jJAnA'napekSe = svetarajJAnAjanye anumityAdijJAne = anumityAdiviSayakasaMvedane'bhyupagamyamAne sati svaviSayatve'pi = anumi pAyaMze'pi pratyakSatvaM jAtirUpaM na syAt, anumityAdeH sAdhyAAMze parokSatvena tA pratyakSatvasyA'vyApyavRtitayA jAtitvA'yogAdityapi naiyAyikasya vacanaM na ramaNIyam yata: syAdavAdibhiH pratyakSatvasya jAtirUpatA tA'bhyupagamyate, yaviSayatvaM jJAnajanyatAnavacchedakaM tadaviSayatAvacchedena tasya pratyakSatvaM ityupagamAt / na hi kisipi jJAnaM jAtyA pratyakSam api tu jJAnA'janyatayA jJAnajanyatAnavacchedakataviSayakatvAzyatayA vA / anumite: vyAdhijJAnakaraNakatvena, upamite: sAdRzyajJAnakaraNakatvena, zAbdabodhasya padajJAnakaraNakatvena smRtezcAnubhavajJAnakaraNakatvena na pratyakSatA / indriyasannikarSAta, viSayagatazaktivizeSAt, AtmaniSThazaktivizeSAda vA jAyamAnasya jJAnasya jJAnA'karaNakatvAt jJAnajanyatAnavacchedaka-taviSayakatvAzrayatvAda vA pratyakSatvam / ata eva -> anumityAdI jAtisaharAna pratyakSatvam <- (ta.ciM.pra.vaM.pU. 800) iti tatvacintAmaNikRktirapi no na kSatikarI / etena -> jJAnajanyatAnavacchedakaM yatkicijanyatAvacchedakaM yaviSayatvaM tadavacchedena tasya pratyakSatvamiti svaviSayakatvena na pratyakSatvam, jJAnasAmAnyasAmagyA jJAnatvasyaiva janyatAvacchedakatvAditi <- (hazyatAM pa. 164) pUrvoktaM pratyAkhyAtam niruktarItyA yaviSayatve kizcijanyatAvacchedakatvavizeSaNadAnasya ca niSprayojanatvAtzAne svaviSayatvasya jJAnajanyatAnavacchedakatvAtahatacchedena pratyakSatvamavyAhatam / idadhAgA'voyam - jJAnajanyatAnavacchedakatvaM hi svAvacchinnajanakatAzrayajJAnopahitavRtitvaviziSTajJAnajanyatAvacchedakamihAtvam / ato na kicidaMze'laukike vahilaukikapratyo vayaMze'pratyakSatvam, vahitiSayakatvasya tAhazajJAnajanyatAvacchedakabhinatvAt / avasthAmAM je prathama zuddha jJAna thAya che, tenuM mAnasa pratyakSa thaI nahi zake. kema ke te IndriyagrAhyatAavachedakadharmathI zUnya che ane mana IndriyAtmaka hovAthI potAnA aviSayamAM = ayogyamAM tenI pravRtti thaI na zake. <- paraMtu AnuM samAdhAna saraLa che ane te e che ke jJAnanA mAnasa pratyakSamAM jJAna pote viSayavidhayA manogrAhyatvarUpe kAraNa na hovA chatAM jJAnanI sAmAnya sAmagrI, jema ke zuddha Adya jJAnamAM manano svasaMyukatasamavAyasannikarSa vagere, hAjara hovAthI Adya zuddhajJAnanA mAnasa sAkSAtkAranI utpatti saMgata thaI zake che. - 'vizeSa sAmagrIthI yukta evI ja sAmAnya sAmagrI kAryotpAdaka che. vizeSa sAmagrIzUnya evI sAmAnya sAmagrI kAryotpAdaka nathI.' - Avo taiyAyika pravAda yukitazUnya hovAthI zraddheya = pramANa janya pratItino viSaya nathI. * pratyakSatva, Atisva35 na hoQ chaSTa - jaina ___ jJAnA. / pUrva vAmAM Ave ->Inane sAtha mAnavAmAM Ave to anumitimA na pA 11 janaze. arthAt anumitiviSayaka sAkSAtkAra anya jJAnathI nirapekSa banaze. tethI te viSayatva aMzamAM pratyakSAtmaka banaze. AthI anumitiAdi jJAnamAM anumitiviSaya - sAdhyaaMzamAM parokSatra ane anumitinA svarUpa aMzamAM pratyakSatva AvavAthI pratyakSatvanuM parokSatva sAthe sAMkarya thaze, jenA phalasvarUpe pratyakSatva jAtisvarUpa nahi banI zake. (juo pR. 162) <- te paNa barAbara nathI. kAraNa ke pratyakSatva koI jAti nathI, paraMtu te jJAnAnyatAanavacchedaka tadviyatvarUpa upAdhi che. yaSiyatA jJAnajanyatAnI anavarachedaka hoya tadviSayatAavachede na jJAnamAM pratyakSatva hoya AvuM ja ame svIkArIe chIe. Ama pratyakSatvamAM jAtitvanA abhAvanuM ApAdana IsTa hovAthI tenA bhayathI jJAnanI svaprakAzatAno tyAga karavo ucita nathI. Azaya e che ke koI paNa jJAna jAtithI pratyakSa nathI, paraMtu jJAnajanya na hovAnA lIdhe pratyakSa hoya che. anumiti vyAtijJAnathI, upamiti sAdRzyajJAnathI, zAbdabodha padajJAnathI, smaraNa anubhavAtmaka jJAnathI janya hovAnA lIdhe te badhAmAM pratyakSAtmakatA nathI. je jJAna jJAnajanya hotuM nathI te jJAna pratyakSAtmaka hoya che, jema ke ghaTasthAzruSA de. AthI jJAnanI pratyakSarUpatA pratyakSatva jAtine AdhIna nathI, paraMtu jJAnAjanyatva athavA jJAnajanyatAanavachedaka tadviSayane AbhArI che. mATe pratyakSamAM jAtitvaabhAva ITa ja che. pUrve je kahevAmAM Avela ke -> jJAnajanyatAnuM anavacchedaka ane kiMcit jUnyatAnuM avacchedaka yadvipakatva che, tadavachedana jJAnamAM pratyakSatA che. (juo pR. 164) <- te barAbara nathI, kema ke A rIte vadviSa pavanA vizeSAga rUpe kiMcitajanyatAnI avachedakatAno niveza karavAnuM koI prayojana nathI. jJAnanI svaviSayatA jJAnajanyatAavaadake na hovAthI tadaMzamAM pratyakSatA "abAdhita rahe che. mahaMviSayatvAMzabhAM mapratyakSatvApattino parihAra Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAptijJAnAdijanyatAvacchedakavimarza: niSprayojanatvAt / na ca ' ahametatkSaNavartijJAnavAn tatsAmagrItaH' ityanumitau ahaMviSayakatvenA'pei vyAptijJAnajanyatAvacchedAt ahaMviSayakatvAvacchedenApi pratyakSatvAnupapattiriti vAcyam, uddezyatA- vidheyatA'tiriktayadviSayatvamityuktau doSAbhAvAt / yattu -> vyAptijJAnAderapi tattaduttarAnumititvameva janyatAvacchedakamityatiprasaGga iti <- tanna, parvatabhAnumatI -- ---------- na ca jJAnajanyatAvacchedakaM yadviSayatvaM tadviSayatvAvacchedena jhAle pratyakSatAGgIkAre 'ahaM etatkSaNavartijJAnavAn tatsAmagrIta:' ityatra 'etatkSaNavartijJAnavyApyasAmagrIvAn 'ahaM' iti parAmarzajanyAgAM 'ahaM etatkSa'NavartijJAnavAn' ityanumitau etatkSaNavartijJAnaviSayakatveneva ahaMviSayakatvenApi vyAptijJAnajalyatAvacchedAt = vyAptijJAnAdiniSThakAraNatAyA :avacchinnatvAt ahaMviSayakatvasya jJAnajanyatAvacchedakatvaprAptau darzitAnumiteH sAdhyAMze iva ahaMviSayakatvAvacchedenApi pratyakSatvAnupapati: sAdhyAMzasyevAhaMviSayakatvasyApi parAmarzAtmakajJAnajanyatAnavacchedakatvazUnyatvAditi vAcyam, jJAnajanyatAnavacchedakaM uddezyatA- vidheyatA'tirikta-yadviSayatvaM tadviSayatAvacchedena pratyakSatvaM ityuktau doSAbhAvAt, nirutAnumitau ahaMpadArthasya pakSatvam, ahamuddizya etatkSaNavartijJAnasya vidheyatvAt / tatazcAhaMviSayatvasya uddezyatAdyanatirikayaviSayatvarUpatvAt jJAnajanyatAvacchedakaM uddezyatAdisvarUpAhaMviSayatvaM na tuddezyAdibhinnAhaMviSayatvam / anyatra janyatAvacchedakIbhUtaM yat uddezyAdibhinnaM yadviSayatvaM tadanyatvasyAhaMviSayatve satvAt 'ahametatkSaNavartijJAnavAn' ityanumiteH ahaMviSayatvAvacchedena pratyakSatvamavyAhatam / etena apUrvacaitratvAdiviziSTapratyakSe tadviSayatAkatvAvacchilajanakatAzrayajJAnA'prasiddhyA tAdRzajJAnAzrayavRtijJAnajanyatAnavacchedakatvena caitraviSayakatvagrahaNA'sambhavAtadavacchedena pratyakSatAnupapattiriti pratyuktam, jJAnajanyatAvacchedakIbhUtAt uddezyatAvidheyatAtiriktayadviSayakatvAdanyad yadadviSayakatvaM tadavacchedena pratyakSatvAbhyupagame bAdhakavirahAt / na hi 'ayaM caitra:' itipratyakSe caitratvaviSayatA uddezyatAvidheyatAbhidhAnaviSayatA'tirikteti dik / 191 yattu - vyAptijJAnAderapi tattaduttarAnumititvameva janyatAvacchedakaM na tu tA tatsAdhyakatvAdeH praveza iti yadviSayatvaM jJAnajanyatAnavacchedakaM tadviSayatvAvacchedena pratyakSatvAbhyupagame 'parvato vahimAJ' ityAdyanumite: parvatavaddanyAdyaMze'pi pratyakSatvasya atiprasaGgaH iti pratyakSatvasya jAtitvameva yuktamiti kazcit / prakaraNakRtadapAkaroti - tanna cAru, vyAptijJAnAdeH janyatAvacchedakakoTau tatpakSakatva- tatsAdhyakatvA na ca a. / jJAnajanyatAanava6 yadvipayatva meM aMzamAM hoya te aMzamAM pratyakSatva mAnavAmAM AvI zaMDA rAI che -> abhu jJAnanI sAmagrIthI abhu prahAranA jJAnanI ko 'ahaM amukajJAnavAn' AvA prahAre anumiti thAya che, te abhujJAna aMzamAM to parokSa che, paNa ahaMaMzamAM pratyakSa che. paraMtu jJAnajanyatAanavacchedaka tadviSayakatvane tadviSayakapratyakSasvarUpa mAnavAmAM Ave to uparokta anumiti AuMaMzamAM yAga pratyakSa3ya thardha zaDe, AzugaDe uparokta anumiti pratye 'ahaM amukajJAnavyApyA mukasAmagrImAn' parAmarza ahaMviSayakatvarUpe paNa kAraNa thAya che. AthI darzita anumitigata ahaMviSayakatva svAvacchinnajanakatAnA AzrayIbhUta uktaparAmarzAtmaka jJAnathI yukta purUSamAM rahenAra uparokta parAmarzAtmaka jJAnanI janyatAno avacchedaka thaI javAthI vivakSita jJAnanI janyatAno anavacchedaka na banavAthI ahaMviSayakatva aMze te anumitimAM pratyakSatva ghaTI nahi zake. <~~ paraMtu tenA samAdhAnamAM kahI zakAya che ke jJAnajanyatAanavacchedaka tadviSayakatvarUpa tadviSayakapratyakSatvanI kukSimAM je yaddiSayatva praviSTa che. teno artha uddezyatA - vidheyatAatirikta yaddiSayatva che. mATe jJAnajanyatAanavacchedaka uddezyatA- vidheyatA'tiriktayadviSayatvarUpa yadviSayakapratyakSatva banaze. prastuta anumitimAM ahaMviSayatva yadyapi parAmarzatmaka jJAnanuM janyatAavacchedaka che. paraMtu te udezyatAnAmaka vaSayatArUpa hovAthI jJAnajanyatAavacchedaka uddezyatAsvarUpAhaviSayatva ja banaze, nahi ke uddezyatAdibhinnAhaviSayatva. arthAt je uddezyatA - vidheyatAthI bhinna yaddiSayatA jJAnanI janyatAnuM avacchedaka bane che, tadanyatva to ahaMviSayakatvamAM abAdhita ja rahe che. Ama uparokta anumitimAM ahaMviSayatvajJAnanI janyatAnA avacchedakIbhUta uddezyatA- vidheyatAbhinna yaddiSayatvathI bhinna bane che. AthI te anumitimAM ahaMviSayatva aMze pratyakSatA mAnavAmAM koI doSa nahi Ave. vyAbhijJAnAryatAbhAM tatpakSatvAhiniveza Avazya5- naina yattu / kharDI meI vidvAn che yadvipayatva jJAnajanyatAanavasche hoya tadviSayatvApadena pratyakSatAno svIpara myAmAM Ave to 'parvatA vahnimAn' zrevI anumitiyAM bhAga parvatavipayatva agniviSayatva aMze pratyakSatAno svIara uravAnI Apatti Avaze, kAraNa ke vyAptijJAnAdinuM kAryatAvacchedaka to svottarAnumititva ja che, nahi ke gauravagrasta sTottara- parvatapakSaka - agnisAdhyaanumititva. mATe parvatapakSakatva, agnisAdhyakatva vagere to vyAptijJAnaAdinA janyatAavacchedaka nathI banatA. Ama darzita anumitimAM parvatavizeSyakatva, agniprakArakatva aMze pratyakSatAnI Apatti AvatI hovAthI yadviSayakatva jJAnajanyatAanavacchedaka hoya Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 vyAyAlote. prathama: prakAza * pramANasundaraganthasaMvAdaH * bhUtalayorvahnighaTavyApyavattAsamUhAlambanaparAmarzAdanumitI pakSasAdhyaviparyayaprasaGgavAraNAya janyatAvacchedake tatpakSakatatsAdhyakatvanivezasyA''vazyakatvAt / / svaparaprakAzajananazaktI eva pratyakSatvaparokSatve iti prAzcaH / vastutaH spaSTatAkhyaviSayataiva pratyakSatvam aspaSTatAkhyaviSayatA ca parokSatvam / ata eva 'parvato vahnimAna' ityatra parvatAMze spaSTatayA pratyakSatvamiti 'vahiM na sAkSAtkaromI' tivat 'parvataM na sAkSAtkaromI' ti na dhIH / --------------bhAnumatI----------------- 'niveze 'parvato vahivyApyadhumavAn bhUtalaM ca ghaTavyApyatatsaMyogavat' iti samUhAlambanaparAmarzajanyA'numiti: 'parvato ghaTavAn bhUtalaM ca vahimadi'tyAkAritA'pi syAt, tadtarAnumititvasyaiva taahshpraamrshkaarytaavcchedktvopgmaat| na caivaM bhavati / tara 'parvato vahimAna bhUtalakSa ghaTavadityanumiterevAnubhavasidatvAditi parvata-bhUtalayo: nirutAt vahni-ghaTavyApyavattAsamUhAlambanaparAmarzAt janyAyAM anumitau pakSa-sAdhyaviparyayaprasaGgavAraNAya = parvatavizeSyakatvAvacchiApaTapakArakatva-bhUtalavizeSyakatvAcchiAvahiprakArakatvAvagAhitvanirAkaraNatate vyAptijJAnAderapi janyatAvacchedake tatpakSaka-tatsAdhyakatvanivezasya AvazyakatvAt / na ca vAryatAvacchedakagauravam; prAmANikatvAt / itthaM svotaraparvatapakSaka - vahiprakArakAnumititvasya parvatapakSakavahivyApyaparAmarzakAryatAvacchedakatayA svotara-bhUtalapakSaka-ghaTaprakArakAnumititvasya ca bhUtalapakSakapadavyApyaparAmarzakAryatAvacchedakatayA supagantavyatvenopadarzitAjumitau na parvata-vahanyAhAMze pratyakSatvApattiH, parvataviSayakatva-vahiviSayakatvAdeH vyAdhijJAnajanyatAvacchedakatvAditi tAtparyam / nanu pratyakSatta-parokSatte na jAtI na vA darzitopAdhI / tarhi kiM tatsvarUpam ? ucyate svaparaprakAzajananazaktI eva pratyakSatva-parokSatve / svaprakAzajananazakti: pratyakSatvaM paraprakAzajananazakti: parokSatvamiti praatH| zaktiniyamAdeva hi jJAnasya viSayaniyama: saMvedanasya niyatazaktikA: hi saMvitayaH svahetusAmadipajAyante janmitAmiha / na khalu yauva zaktyA AtmAnaM pratipadyate vijJAnaM tayaivArtha, tayorabhedaprasaGgAdityadhikaM zrIpadmasundaraviracite (pa.128) pramANasundare'vagantavyam / vastuta: spaSTatAkhyaviSayataiva pratyakSatvam na tu jAtyAdikhapam aspaSTatAkhyaviSayatA ca parokSatvam / ata eva ca pramANanayatattvAlokAladvAre spaSTaM pratyakSam' (pra.na.ta. 2-2) iti pratyakSalakSaNaM sUgitam zrIvAdidevasUrivareNa / ata eva = spaSTatvAkhyaviSayatAyA eva pratyakSatvasvarUpatvAdeva 'parvato vahnimAn' ityatra anumito vahyaMze'spaSTatayA parokSatvaM parvatAMze = parvataviSayakatvAvacchedena ca spaSTatayA = spaSTatAbhidhAnaviSayatAvatvena pratyakSatvamiti hetoH tAhazAmityuttaratAle 'vahiM na sAkSAtkaromI'tivat 'parvataM na sAkSAtkaromI'ta na dhI: jAyate / na ca spaSTatAyA: niyAmakavirahAtAtasmikatvamiti vAcyam, prabalata taSiyatva aMze jJAnamAM pratyakSatAno svIkAra karavo asaMgata che. <- paraMtu Avo AkSepa nirAdhAra che. kema ke vyAtijJAnAdinA kAryatAavacchedaka dharmamAM tatpakSaka, tatsAdhyatvano niveza karavo Avazyaka che. jo mAtra svottaraanumititvane ja vyAptijJAnano yatAche mAnavAmAMsAvato 'parvato vahnivyApyadhUmavAn bhUtalazca ghaTavyApyatatsaMyogavat' mAyA samUhAjana parAmarzathI 'parvato ghaTavAn bhUtalaM cahnimat' AtI anumiti yAnI 5 Apatti mAze, manne anumitimA svottaraanumiti-135 vyAtijJAnakAryatAavachedaka rahe ja che. A ApattinA nirAkaraNa mATe tatpakSakatva-tatsAdhyakatvano vyAtijJAnAdinA kAryatAavacchedaka dharmamAM praveza karavo ja paDaze. arthAt parvatapakSaka-vadvivyApyavattAparAmarzano janyatAavacchedaka dharma svottara - parvatapakSaka - agnisAdhyakaanumititva thaze ane bhUtalavizayaka - ghaTavyAkhavattAprakAraka nizcayano janyatAavachedaka dharma svottara - bhUtalavizeSaka - 5252namilitya thaze.tethI uparokta Apattinezanala 2 . 1ril, 'parvato vahnimAn' ovI anumitimA parvataviSaya. aMze ke agniviSayakatva aMze pratyakSatAnI Apatti nahi Ave, kAraNa ke parvataviSayakatva ane agniviSayakatva vyAtijJAnanA janyatAavachedaka ja che. mATe vadviSaya jJAnajanyatAanavacchedaka hoya taddhitvaavachedana jJAnamAM pratyakSatAno svIkAra karavAmAM vAMdho nathI-ema phalita thAya che. sva. / prAcIna nayAoMno mata vo cha / pratyakSa-zAnagata sva zananazati357. ane parokSAnagata 52542jananazaktirUpa che. eka ja zakitathI be viruddha kArya thaI na zakavAthI baMnne prakAranI zakitano jJAnamAM svIkAra karavo Avazyaka che. spaSTatAnAbha5 viSayatA se pratyakSatva* vastu. / pAratatito cha pratyakSatA togaticha na to zAnyatAsana, yati55.135 cha bhane nato prakAzajananazaktirUpa che. paraMtu spaSTatAnAmaka vilakSaNa viSayatA e ja pratyakSatA che ane aspaSTatAnAmaka enAthI bhinna vilakSaNaviSayatA e ja parokSatva che. Azaya e che ke koI paNa vastunuM spaSTa jJAna e ja vastunuM pratyakSa che. vastunuM aspaSTa jJAna e ja vastunuM Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pratyabhijJAyA: parokSatvopagamabIjAviSkaraNam * 9019 aspaSTatAkhyaviSayatAyAJca saMzayasyeva sisAdhayipAyA api niyAmakatvAt pratyakSaparikalitasAdhyakAnumitI sAdhyAMze'pi na pratyakSatvamiti yuktamAbhAti // // iti nyAyavizAradaviracite nyAyAloke prathamaH prakAzaH // ------------------bhAnumatI ------------------ rajJAnAvaraNIyavIryAntarAyakarmakSayopazamavizeSAt kvacit vijJAnasya spaSTatvaM viparItAtu taramAdaspAdatvamiti (syA. ra. 2-2 pa.316) vyaktaM syAdavAdaratnAkare / na caivaM pratyabhijJAyA: tatAMze smatirUpatveodantAMze ca pratyakSatvenopapattau smRtipArthakyena parokSamadhye parigaNanamanekAntavAdinAM virudhyateti vAcyam, vilakSaNakSayopazamajanyatvena tasyAH pRthakparigaNanAditi vyaktaM syAdavAdakalpalatAyAm (sthA.ka.sta.9.kA.84 pR.207e)| nanu sAdhyasAkSAtkArotarakAlInAyAmicchAjavyAyAmanumitau sAdhyAMze pratyakSatvamApota, numitiviSayasya pratyakSaparikalitatvena spaSTatvAditi cet ? ucyate, yathA prAcInanaiyAyike: laukikaviSayatAyAmindriyasanikarSasyeva doSavizeSasyApi niyAmakatvamupagamyate tathA'smanmate aspaSTatAkhyaviSayatAyAM ca = hi saMzayasyeva sisAdhayiSAyA api niyAmakatvAt / sisAdhayiSApayuktatvena pratyakSaparikalitasAdhyakAnumitI sAdhyAMze'pi aspaSTatAbhidhAnaviSayatAyAH satvAt na pratyakSatvamiti na tAhazAlumite: sarvAMze pratyakSatvApattirite yuktamAbhAti ganthakRtAm / nanu pratyakSaNA''kalite'rthe'numitsaiva katham ? anyathA'navasthAnAt / taduktaM vAcaspatimizreNa - -> na hi kariNi dRSTe citkAreNa tamalumimate'numAtAra iti cet ? na, pramANasaMplavavAditAyeaukamAokapramANapravRte: sammatatvAt / yuktItat, pratItidAyArtha tadupayogAt / ata eva pramANamImAMsAyAM adhikasya nigahasthAnatvapratikSepaM zrIhemacandrasUrayo mImAMsitavantaH / taduktaM vAcaspatimizreNApi 'pratyakSeNA''kalitamapyarthamanumAnena babhatsante tarkarasikAH' / 'na hi kariNIti vacanaM tu sisAdhayiSAvirahasthalIyamiti vyaktaM tatvacintAmaNau pksstaapkrnne| itthaM jJAnasya svasaMviditatvenA''tmani ahaMpratyayasya pramANatvamanAvilamiti sthitam / taduktaM zAstravAsimuccaye - AtmanA''tmagaho'pyA tathA'nubhavasinditaH / tasyaiva tatsvabhAvatvA ca yuvatyA na gujyate // (9-08) iti| muktirna vallabhA kasya ? jinAgamoditA hi sA / paramAnandamayyeva, hRdayavallabhA matA // 1 // muktibhAk dehamAnaH svaH bhUtAnyo hanta ! nAstika ! / sindaHsaMvedanAt karamAdakasmAdapalapyate // 2 // iti muniyazovijayaviracitAyAM bhAnumatyabhidhAnAyAM vyAgAlokaTIkAyAM prathamaprakAzavivaragam / parokSa jJAna che. pratyakSatA spaSTatAne AbhArI hovAthI te tasvarUpa che. parokSatA aspaSTatAne AbhArI hovAthI te tasvarUpa che. anumiti Adi zAna sAdhyAMzamA 254 na DopAthI sAyazamA pratyakSAtma nathI. 254tA pratyakSa khopAyI parvato vahnimAn' mevI anumiti paNa parvata aMzamAM spaSTa hovAthI ja te aMzamAM pratyakSasvarUpa hoya che. tathA parvata aMzamAM pratyakSAtmaka hovAthI ja te anumiti pachI 'vahiM na sAkSAtkaromi pAnI se 'parvataM na sAkSAtkaromi' vIdi utpanna yatI nathI. tAtparya cha (34zeanumiti malizamA 54 nA DopAthI te zamAM sAkSAtma nathI. mAthI te anumiti pachI 'vahiM na sAkSAtkaromi' mevI bhuddhi to yaI che. paraMtu parvatazamA 54 DopAdhI te aMzama sAkSA2 135 DopAnA bIyate anumiti pachI 'parvataM na sAkSAtkaromi' mevI buddhi thaI nathI zakatI, kAraNa ke uparokta anumitirUpe parvatasAkSAtkAra vidyamAna che. ra aspaSTatAniyAbha: viyArA asy.| 1NI, sahI se bAta me pAgadhyAnamA 2051 yo25 ma saMzayanA bI 1254 mo5 21 as55tAnAma viSayatAmAM saMzaya niyAmaka bane che. tema sisAdhayiSA paNa aspaSTatAnAmaka viSayatAnI niyAmaka che, kAraNa ke anubhavela vastunA viSayamAM paNa sisAdhaSiA = anumitsA = anumitiviSayaka IcchAnA lIdhe anumiti thAya che. paraMtu A rIte spaSTa rIte sAkSAt anubhavela vastune sAdhya banAvI IcchAnA baLathI je anumiti thAya che, te sAdhyaaMze paNa parokSa ja che, pratyakSa nahi-AvuM mAnavuM yuktisaMgata jaNAya che, kAraNa ke tathAvidha anumiti pANa sAdhyAMze aspaSTa ja che A rIte nyAyavizArada mahAmahopAdhyAya yazovijayajI gaNivare racela nyAyAlokanA prathama prakAzano muni yazovijaye karela gara mAvAnuvAI sAnaM saMpUrNa yo. (ti: suE - 12 - vi.sa. 2044 - punA) Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 vyAyAloke vditIya: prakAza: * jJAnAvdaitanayasphoraNam . (dvitIya: prakAzaH) nanu yuktamuktaM - jJAnaM svasaMvedanamiti / yatpunarasya aMzatayA bAhyArthA'vagAhitvamaGgIkriyate tadvayaM na sahAmahe, bAhyArthasyaivA'siddheH, jaDasya prakAzA'yogAt / paraprakAzAdapi na tatsiddhiH, niil-sukhaadivytiriktvijnyaanaa'sNvednaat| na ca 'nIlasya prakAza' ityabhidhAnAdanayorbhedaH, adhyakSato vivekenA'pratIyamAnayoH svarUpavadabhedAt, kAlpanikabhedasya cA'bhedA'pratipanthitvAt / ----bhAnumatI.. zrIgoDipArzvanAthaM natvA puNyapattane'dhunA / gurukRpAprabhAvAdi vRttirage pratanyate // 1 // vijJAnavAdI samprati labdhAvasara: zakate -> nanviti / asya = svaprakAzajJAnasya aMzatayA = svaviSayataikadezAzrayatayA bAhyArthA'vagAhitvaM = svabhimanIlAdiviSayakatvaM aghIkriyate rupAvAdibhiH tat eva vayaM = jJAnAvdaitAdinaH baundavizeSAH na sahAmahe / karamAt ? ucyate, bAhyArthasya nIlAdeH eva asindeH / etadapi kuto'vagatam ucyate, nIlAdiH ||rthH kiM jJAnAdabhinno'bhyupagamyate yadata bhinnaH ? iti vimalavikalpanditayamupatiSThate / Adhe sindasAdhAma, asmAbhiH nIlAdeAnAnatiriktatvodhagamAt / vditIyastu na yuktaH, jJAnabhinnatvana jaGasya sato nIlAdeH prakAzA'yogAt = svaprakAzakatvA'sambhavAt, jJAnasyaiva prakAzakatvAt / na ca svato'prakAzyatve'pi parata: prakAzyatA nIlAdeH sambhavediti zanIyam, yataH paraprakAzAdapi na tatsidiH = jJAnAdiminIlAdisaMvedanaM sambhavati / kuta: ? ucyate, nIla-sukhAdivyatiriktavijJAnA'saMvedanAt = nIla-suvAdito bhedena prakAzA'nanubhavAt / ato na nIla-sukhAdeH vijJAnabhinnatvasindiH / na hi yat yato bhedena na pratIyo / tato bhidyte| na ca 'nIlasya prakAzaH' ityabhidhAnAt anayoH = nIlAdi-jJAnayoH bhedaH sidhyati, vyavahArasya vyavahartavyajJAnAdhInatvena bhedAvagAhivyavahArAt bhedAgAhijJAnasideriti vaktavyam, adhyakSata: = pratyakSata: vivekena = mitho bhedena apratIyamAnayoH svarUpavat = nijasvarUpavat mitha: abhedAt, anyathA 'nIlasya svarUpam' 'prakAzasya prakAzatA' ityAdAvapi bhedasindipasadvAt, abhedadarzanabAdhakasyA'pyubhayatra tulytvaat| anena SaSThIvibhoreva bhedasAdhakatvAtayoH bhedasindiriti pratyAkhyAtam, 'rAho: zira' ityAdAvabhede'pi tdrshnaacc| na ca tathApi nIlasya saMvedanamiti bujhdo bhedasya pratibhAsanAtayorbhadasindiriti vaktavyam, tayoH kAlpanikabhedasya ca = prAtibhAsikabhedasya hi abhedA'pratipanthitvAt abhedA'bAdhakatvAt / na ca 'nIlaM jAnAmI'tyAdau prItihAyinI (gutharAtI vyANyA) * jJAnAdvaitavAhI auddha - pUrvapakSa* bhIDa:- nanu yu.| 1 ! syAvA s! tame zAna svavihita = 21 khoyamevI mAnI pArI, 252 yuktisaMgata che ane e bAbatamAM amAro paNa tamane sahakAra che.paraMtu tene tame AMzika rIte bAhya arthaavagAhI mAnela che. A vAtane ame sahana karI nathI zakatA. A vAtamAM amAro tamane Teko nathI, paNa amAro virodha che. jJAnane nIlarUpa Adi bAhyaarthaviSayaka mAnavuM ucita na hovAnuM kAraNa e che ke hakIkatamAM nIlAdi bAhya artha ja pramANathI siddha thato nathI. bAhya arthane jJAnathI bhinna mAnavAmAM Ave to te jaDasvarUpa hovAthI teno svata:prakAza paNa mAnI zakAya tema nathI. kAraNa ke nIlAdi rUpa ke sukha vagerethI bhinna evA jJAnanuM saMvedana thatuM nathI. jo jJAnathI nIlAdi-sukhAdi bhinna hoya to buddhithI pRthakarUpe tenuM darzana thavuM joIe. ghaTAkArathI paTAkAra bhinna hovAthI jema ghaTAkAra vinA paNa paTAkAra upalabdha thAya che. tema jJAna vinA paNa nIlAdi-sukhAdinuM bhAna thavuM joIe. paraMtu AvuM thatuM nathI. buddhinA saMvedananI sAthe ja nIlAdi bAhya ane sukhAdi aMtaraMga padArthonuM bhAna thAya che. AthI nIlAdi-sukhAdi padArthamAM buddhino bheda siddha na thavAthI tene buddhivizeSarUpa ja mAnavA yogya che. 'nIlano prakAza' "sukhanuM jJAna' AvA zabdathI = zabdaprayogathI = vyavahArathI kAMI nIlAdi ane prakAza (=jJAna) mAM bheda siddha thaI zakato nathI, kAraNa ke sAkSAt bhinnatvarUpe je padArthonI pratIti na thAya te padArthomAM paraspara abheda ja hoya che. jema ke jJAnanuM potAnA svarUpathI pratyakSa pramANathI bhinnarUpe bhAna na thavAthI jJAna ane jJAnanuM svarUpa paraspara abhinna che. tema nIlAdi padArthanuM jJAnathI bhinnarUpe pratyakSathI bhAna na thavAthI nIlAdi ane jJAnamAM paraspara abheda mAnavo Avazyaka che. "nIlano prakAza' A rIte pratItimAM ke vyavahAramAM chaThThI vibhaktinA ullekhathI nIlapadArtha ane jJAnamAM kAlpanika = pratibhAsika = prAtItika bhedanuM bhAna thAya che. tenAthI nIlapadArtha ane prakAza = jJAna vacce rahela vAstavika Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *jJAnAt prAk arthasthA'satvam * 211 nanu nIlAderzAnA'bhede sarvatra sarvadA sarvAkArajJAnaM syAditi cet ? na, svapnAvasthAyAmiva jAgradavasthAyAmapi vAsanayaiva tattadAkArapratiniyamAt / atha nIlAderzAnAt pUrva sattvAdbheda iti cet ? na, anupalabdhyA prAk tadasattvasyaiva siddheH / svadarzanAt prAgapi parasyopalambho'stIti ,ceta ? na, svaparadRSTa nIlAdeH sAdRzye'pyekatvA'siddheH, ---------------bhAnumatI------------------- karmatayA nIlAderbhAnAtadevasindiriti vaktavyam, karmatayA bhAnasya pUrva-pUrvabhAtteinimitakattAt / na ca nIlAderbAhyArthasya virahe kathaM tadAna sambhavediti zaThanIyam, bAhyArthaM vinApi tadAkArasya rajatAdimame eva darzanAt bahirahatayA pratIyamAnasya nIlAderikha antarahatayA pratIyamAnasya sukhAderapi jJAnAkAratvameveti jJAnAndaitavAdino'bhiprAyaH / daitavAdI zakate -> nanviti / nIlAdeH jJAnAbhede svIkriyamANe sati sarvatra sarvadA = yAtatkAlaM | sarvAkArajJAnaM = nIlatta-pItatvAdiyAtadAkArakaM jJAnaM syAta, jJAnatvAtacchedena nIlatta-pItattAdeH sAtAditi cet ? vijJAnavAdI tamirAkaroti -> svapnAvasthAyAmiva jAgradavasthAyAmapi vAsanayaiva = anAdititathavAsAgaita tattadAkAraNatiniyamAt = jJAne tatadAkAranapatyAt / tatadavAsanAniyamAt jJAne tatadAkAraniyamopapaterna sarvadA sarvatra sarvAkArajJAnapasaha iti bhAvaH / daitavAdI zazAte -> atha nIlAdeH padArthaspa jJAnAt.- svaviSayakajJAnotpAdAt pUrva api satvAt nIlAmI jJAnasya bhedaH sidhyati, nIlAdeH pUrvakAlInatvAt jJAtAsya cotarakAlIkAtvAt, virudharmAdhyAsasta stAzrayabhedasAdhakatvAditi cet ? jJAnAndaitavAdI pratyutarapati -> neti / anupalabdhyA = apratItyA jJAnAt prAta tadasattvasya = nIlAdhabhAtarUpa eva sindeH, anupalammasyA'bhAtasAdhakatvAt, ghalAbhAvAdestathaiva sindeH, anupalaziparAhatapadArthApagame'tipadArthADIkArApAtena mahAgauravAditi yogAcArAkUtam / nanu nA'nupalabdhyA prAk jIlArAmAva: sAdhayituM zakyate tatrabhavaddhiH bhavandiH, svadarzanAt = nIlAdigocarasvIyajJAnAt prAgapi = pUrvakAlAvacchedenA'pi parasya = svetarasya puruSAdeH nIlAdigocara upalambhaH = avabodhaH astIti nIlAdeH jJAnabhedasidinAvineti cet ? AsAn pRSTho mavAn dhavAnA''ttaSThe' iti vyAyena prakRte yogAcAra: pradarzitAmatiriktatIlAdibAhyapadArthavAdizakAmapAkaroti -> neti / pararASTranIlAdeH sakAzAt svadaSTranIlAdeH bhedAt svopalabdha nIlAdina svadarzanAt prAka nIlAdigocaraparakIyopalambhAt sAdhapitumarhati / na taivaM 'parameta nIlAdikamahaM pazyAmI'ti pratItyupapatiH kathaM spAditi zar3akanIyam, tasyAH svahAlIlAdau pararASTranIlAdisAhazyAvagAhittenApyupapateH / na caitAvatA tayorabhedasidiH, svaparadRSTanIlAdeH = svopalavdhanIlAdi-paropalabdhanIlAToH sAdRzye'pi ekatvA'sindeH = abhedA'sindeH, anyathA 'saite dIpakanikA' ityAdApi syAdabhedaH / na ca 'saiteyaM dIpakalikA' iabhedano bAdha, virodha ke pratibaMdha thaI zakato nathI. A to "rAhunuM mAthuM', 'telanI dhAra' vagere sthalamAM prasiddha ja che. nanu nii.| hI vI zaMthAya ->nIsa, pI mAhine zAnathI amina vAnavAmAM Aveto saha sarvatra zAna sarvaAkAravALuM = nIla, pIta Adi sarvadharmaprakAraka thavAnI Apatti Avaze, kAraNa ke nIla, pIta Adi jJAnasvarUpa ja che. <- to tenA samAdhAnamAM bauddha taraphathI ema kahevAmAM Ave che ke jema svapnamAM te te vAsanAnA lIdhe jJAna niyataAkAravALuM thAya che, nahi ke sarvAkAravALuM te ja rIte jAgRta dazAmAM paNa te te vAsanAnA lIdhe pratiniyata AkAravALuM jJAna thaI zake che. vAsanA vicitra hovAnA lIdhe jJAnanA vicitra = viziSTa = pratiniyata AkAra saMbhavI zake che. ath.| hI dainAhIta23thI mevI likha 42vAmAM Ave -> nIlapahAtosavAna pUrva pAgaloya che. yAre tenuM jJAna to pAchaLathI thAya che. AthI nIlAdi padArtha ane tenA jJAnamAM pUrvAparabhAva = pUrvottarakAlInatva hovAthI bheda siddha thAya che. viruddhadharmAdhyAsa e ja bhedasAdhaka che. <- to te pokaLa che, kAraNa ke nIlAdi padArthanuM bhAna thatAM pUrve nIlAdi padArthanI anupalabdhi = ajJAna hovAthI pUrve nIlAdi padArthano abhAva ja siddha thAya che, kema ke anupalabdhi abhAvasAdhaka che. jema bhUtalamAM ghaTanuM jJAna na thAya to ghaTAbhAvanI siddhi thAya che, tema nIlAdi padArthanuM pUrve bhAna na thavAthI nIlAbhAva AdinI siddhi thaI jaze. nIlAdinI upalabdhi = pratIti na thavA chatAM teno svIkAra karavAmAM Ave to aprAmANika anaMta padArthane svIkAravAnI Apatti Ave. __svd.| mA tapAhI 23thI vona AyAmAM Ave -> ApAgane nItA pahAna zAna thAya te pUrva nAbAda padArthano abhAva mAnI zakAto nathI, kAraNa ke ApAgane nIlAdinuM darzana thatAM pUrve pANa bIjAne nIlAdinuM bhAna thatuM hoya che. ApaNane na dekhAvA mAtrathI padArthano abhAva siddha thaI zakato nathI. paraMtu badhAne sarva pramAArAthI na jANAya to ja padArthano abhAva siddha thaI zake che. bAkI to AMdhaLAne nIlAdi rUpa kayAreya na dekhAvAthI nIlAdi padArthano kAyama ucheda thaI jaze. kevala svadarzanAbhAva Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 vyAgAloke ditIya: prakAza: pUrvAparakAlInajIlAdermihAtvasthApatAm * vartamAnatvA'vartamAnatvAbhyAM tadbhedasyA''vazyakatvAt / ekAkArapratIterekagocaratve ca svaparadRSTasukhAderapyekatvaprasaGgaH / santAnabhedAttadbheda iti ceta ? ---------- ---------bhAnamatI - - - - - - - - - - - - - - - - -- tpAdau lUjapunarjAtakezAdau cA'medabAdhAt sAhazyAvagAhitvopapAdo'pi sva-paropalabdhanIlAdAtamedA'bAdhAtkathaM sAhalAvagAhitvopapAdanaM sahaccheta ? sati samma tyAgAnaucityAditi zanIyam, yathAkramaM vartamAnatvA'vartamAnatvAbhyAM tadbhedasya = svaSTanIlAdi-parASTranIlAgho: mihAtvasya AvazyakatvAt = prAmANikatvAt, 'virudadharmAvAsasauta svAzrayabhedasAdhakatvAditi (dRzyatAM 199 tame pRSTha 16 tamAyAM paDvatau) bhavaTuktauta tayoH bhedasidhdeH / etena nIlAdigocarasoH svaparasaMvedAgorekAkArAvagAhitvena tadabhedasindirityApi pratyAkhyAtam, ekAkArapratIta: = ekAvacchedakAttiApakAratAtagAhipratyakSAraya ekagocaratve = :abhitizeSyatiSalAkattopagame ca sva-paradRSTasukhAdeH = svAnubhUtasukhAdeH sakAzAt parakIyAnubhUtigocarasukhAH api ekatvaprasaGgaH = abhedApatiH, rakhatIla-paratIyapratItyoH sukhatvAhAtacchiApakAratAzAlitvAt / tathA ca sukhAdigocarastasaMvedaviSayaH paratogasukhAdipi bhavediti vistamanAyAseauta sukhi syAt / na tvam / ata: pratItInAmekAkAratAgAmapi navadatiSalA'dasibdiH kartR pAryate / ata eva sv-prhssaasurvaadibhedsindirbaadhitaa| ata eva stopalammAt prAka vivakSitanIlAdikamasaditi pUrvAvatarItyA nIlAdezanAtmedasindirajAtileti jJAnAndaivavAdino'bhiprAya: / athAmAnAt tatsAdhAraNatayA pratIyate, svasaMtAno golAdAnArthapravRte: nIlamUlatvadarzanena parasattAto'pi patatidarzanAt viSayadarzanAnumAnAditi cet ? na, paratalyAdinA parahaSTanIlAnumAne'pi sta-paradRSTayoraivagA'sindaH, sAmAnAvayaparicchedAt, aparadhUmadarzanAdaparAjalAnumAnAt aparavahau pUrvarASTrahisahazatAtikalpatat parahATe staSTasahazatAmAgavikalpAvatArAt / pratibhAsabhede'pi sta-paradRSTayoH sahazAvahArAdikArgadarzanAtametaH syAt tadA sahazaromAsodavAdikAryadarzanAt sukhAderapi sta-parasantAnabhuvastatvaM syAt / / nanu staSTasukhAdeH stasantAnAnta:pAtittaM parASTrasukhAdestu parakIyasattAnAtartitvamiti santAnabhedAt = bhUta-vartamAna-bhaviSyatsajAtIyakSaNapravAhabhedAt tadbhedaH = svopalabdhasukhAdau parAnubhUtasukhAdipatiyogika: bhedo'byAhataH / na ca sta-paraTaSTanIlAhAvetaM vaktuM yujyate, tasyaikasattatyanta:patitatvAditi tatabhedo'pyanAtila iti svadarzanAt prAgapi parasmopalammAdapalatyA prAk tadasattA'sidoH nIlAdeH jJAnabhittasindiriti cet ? -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- vyabhicArI hovAthI tene abhAvasAdhaka mAnI na zakAya. <- to te pAga vAhiyAta che, kAraNa ke ApAne je nIlAdi padArthane dekhIe chIe ane bIjA je nIlAdi padArthane dekhe che ne sarakhAM hovAnA lIdhe temAM abhedano bhrama thAya che. jema be joDiyA bhAInA moDhA sarakhA hovAthI temAM abhedano bhrama thAya che, chatAM tenAthI temAM abhedanI siddhi thaI zakatI nathI. tema ApaNe je nIlAdine dekhIe chIe ane bIjA je nIlAdi padArthane dekhe che te banne nIlAdi padArtha sarakhAM hovAnA lIdhe ApAgane evo bhrama thAya che ke "bIjAe je nIlAdi padArtha jelA tene ja huM joI rahela che. paraMtu AvI brAMta pratItithI svadaSTa nIlAdi ane paradaDha nIlAdimAM aikyanI = amehanI siditI nathI. mata 'paradRSTameva nIlAdikamahaM pazyAmi' mevI pratIti sAyagADI cha, naDi abhedaavagAhI. bIjAe pahelAM nIlAdi padArtha dekhela hoya che ane ApaNe hamANAM nIlAdi padArthane dekhIe chIe. matalaba ke svada nIlAdimAM vartamAnatva che ane anyadaka nIlAdi padArthamAM avartamAnatva che. vartamAna ane avartamAna- be paraspara viruddha dharma hovAthI tenA AzramamAM bheda mAnavo Avazyaka che, kema ke viruddhadharmAdhyAsa svAzrayamAM bhedasAdhaka hoya che-A vAta to hamaNAM tame tavAdIe ja karI hatI. (juo pRSTha 109 - paMkita 37) vaLI, bIjI vAta e che ke be pratItine ekAkAra = sadaza = sarakhI hovA mAtrathI te bannenA viSayane eka = abhinna mAnavAmAM Ave arthAta sadaza be pratIti eka vizeSaka mAnavAmAM Ave to sukhaviSayaka ApAgI ane bIjAnI pratIti ekasarakhI hovAthI ApAge je sukhano anubhava karIe chIe te ane bIjA loko je sukhano anubhava kare che te banne eka thaI javAnI Apatti Avaze. arthAta ApaNe pArakA sukhano sAkSAtkAra karazuM ane bIjA loko ApaNAM sukhano sAkSAtkAra karaze. AvuM thaze to koI du:khI ja nahi rahe. A to tavAdIne paNa mAnya nathI. mATe ekasarakhI pratIti hovA mAtrathI tenA vizeSAtmaka viSayane eka mAnI na zakAya. mATe svada nIlAdi ane paradaka nIlAdimAM bheda abAdhita raheze. AvuM jJAnAtivAdI yogAcAra nAmanA bauddha vidvAnonuM kathana che, jenA phalasvarUpe pUrvokta rIte svapalaMbha pUrve vivakSita nIlAdi padArthanI siddhi nahIM thaI zake. AthI nIlAdi ane jJAnamAM abheda siddha thaze. santAnaleTasvITArapakSe anavasthA - jJAnAdvaitavAhI, santA / sAtavAhI 2thI mevA lilAmamA -> nihita supabhane paranihita supa vageremA samehanI Apatti nahi AvI zake, kema ke svasaMvidita sukha ane paraanubhUta sukha bannenA saMtAna = Azraya alaga alaga che. jema ke caitrIya sukhanuM saMtAna caitra che ane maitrIya sukhanuM saMtAna kSetra che. caitra ane maitra svarUpa sukhasaMtAna bhinna bhinna hovAthI caitrasaMvidita sukha ane maitrasaMvidita sukhamAM ApoApa bheda siddha thaI jaze. <- to te vyAjabI nathI. AnuM kAraNa e che ke caitrasaMvidita sukha ane Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * gAhAgAhakamAvasyA'pAramArthikatA * \'() ). tadbhedo'pyanyabhedAdityanavasthAnAt / svarUpata evaM sukhAderbhede ca svarUpata evaM nIlAderbhedAt / yattu grAhya-grAhakabhAvena jJAnArthayorbheda iti, tanna, paramArthato dhiyo grAhyagrAhakabhAvarAhityAt / tadaktaM - avedyavedakAkArA yathA bhrAntairnirIkSyate / vibhaktalakSaNagrAhyagrAhakAkAraviplavA // tathA kRtavyavastheyaM keshaadijnyaanbhedvt| thavA talA na saMcAdhi-pradikSaNa | (y.vI. 2/330-332) rUti -------- IIoTHI------------------ maivam, darzitarItyA santatibhedAt stahAsukhAdI parasaMviditasukhAdibhedasAdhane tadredaH = tAhazatavAnabhedaH api daitavAdinA anyabhedAt sAzanIyaH / so'yayabhedAt / so'pi cAyabhedAt ityalavasthAnAt = aprAmANikAnantaparamparApAtAt svapararASTrasukhAdimedo gAhavateti jJAnAndaitavAdino'bhiprAyaH / atha sta-paratASTrasukhAdau na sattAlabhelAdedo ronA'natasthA prasota titu starUpata etabheda iti cet ? aho ? adhunA junA pathA samAgato'si / evaM svarUpata eva sukhAdeH = sva-parasaMviditasukhAdeH bhede svIkriyamANe ca svarUpata eva nIlAdeH = sta-parASTanIlAdepi bhedAt = bhedasita kA stadarzanAt prAt paropalambhAt vivakSitajIlAdisatA sidhyaditi pAgalapalabdhyA tadasatvamanAvilamiti sahopalamhetunA niilaadi(IT:/loteoredevsatiArata hielloTILEXII: / yatu :arthasya jJAnAgAhyatvameta na tujAnagAhavattaM jJAnarUpa cArthazAhakattameva na tAgAhAtvamiti grAhyagrAhakabhAvena = gAhagAhakamAvapratikilonA jJAnArthayoH bhedaH siSyati vAya-vAcakamArthazadaloda ita iti tatAdimatam / tama cArutamA nirIkSalate jJAnAdatavAdibhi: / kuta: ? utte, paramArthato dhiyaH = :folo: grAhya-himavarAhitya( / DarSe IIo/HIIII: ello THIrNAhadrII-II: sAM ] [II | ol le kAlpanikaviruvAhavAsaspa bhedakatvamahati / taduktaM pramANavArtike - avedyavedakAkArA = svarUpeNA'vitAmAna-gAhya-grAhakAkArA'pi budiH yathA zAntai: gatahartAma: nirIkSyate tathaiva kRtavyavastheyaM gata hilate, taistu iyaM vibhaktalakSaNagrAhyagrAhakAkAraviplavA nirIkSyate, vibhakalakSaNau gAhagAhakAkArAteta viplavau = :sasisitibhAgau yasyAH sA tathokA / yadA'gamavizanibandhano buldaH pratibhAgaH tadA na saMnodyavAhyagrAhakAkAralakSaNA, saMjoho = paryajugojyo gAhA-gAhavalakSaNe yasyAH sA tathA na bhavati / tA hAtihAsamAropitAkAra: maitrasaMvidita sukhamAM bhedanI siddhi mATe tame tavAdI citra ane maitrasvarUpa saMtAnamAM bhedane niyAmaka batAvo cho. paraMtu amAro prazna e che ke sukhanA saMtAna caitra, maMtra vageremAM bhedanI siddhi kaI rIte karazo ? temAM bheda siddha karavA pharIthI anya bhedano Azaro levo paDaze. paraMtu tyAM pANI Avo prazna no AvavAno ja ke "sukhasaMtAnabhedasAdhaka anyabhedanI = anya padArthomAM bhedanI siddhi kaI rIte thaze ?' tenA mATe vaLI anya bhedano Azraya levo paDaze. AvuM karatAM to teno koI aMta ja nahi Ave. arthAna avasthA doSa Avaze. mATe saMtAnabhedane svasaMvidita sukha ane parasaMvidita sukhano bhedaka mAnavo barAbara nathI. je svasaMvidita sukhamAM parasaMvidita sukhano svarUpathI ja bheda mAnavAmAM Ave to te zakaya che. paraMtu AvuM to ame pAga kahI zakIe chIe ke - svada nIlAdi ane parada nIlAdimAM pANa paraspara svarUpathI ja bheda che. jema svasaMvidita sukha ane parasaMvidita sukha svarUpatI = svata: ja bhinna che tema svada nIlAdi ane paradaha nIlAdi svarUpatI = svata: ja bhinna che-AvuM mAnavAmAM koI doSa na hovAthI nIlAdiviSayaka svasaMvedananI pUrve parakIya nIlAdisaMvedanathI vivakSita nIlAdinI siddhi nahi thaI zake. mATe pUrvAparakAlInatvasvarUpa viruddhadharmAdhya.sathI nIlAdi ane taviSayaka svasaMvedanamAM bhedanI siddhi nahi thaI zake. eka artha ane jJAnamAM grAhya-grAhakabhAva asvIkArya - cogAcAra : bAghArthavAdInI jJAnAtavAdI sAme eka evI yukti raja thAya che ke - jJAna e arthagrAhaka che ane nIlAdi artha e jJAnagrAhya che. jJAna arthagrAhya nathI ane artha jJAnagrAhaka nathI. arthAt jJAnamAM kevala arthagrAhakanA dharma rahe che ane arthamAM mAtra jJAnagrAhyatA dharma rahe che. artha ane jJAna vacce rahela A cAhya-grAhakabhAva niyamathI artha ane jJAnamAM bheda siddha thAya che. <- paraMtu A yukita pANa havAmAM goLIbAra karavA jevI che, kAraNa ke vAstavamAM jJAnamAM arthagrAhakatA che ja nahi. artha kAlpanika hovAthI jJAnamAM arthagrAhakanA pANa kAlpanika che. prAcIna baudrAcAryo paNa A vAtanI sAkSI pUratAM kahe che ke - dA.ta. dUra dUra AkAzamAM najara karIe athavA jhINI AMkhe khullA AkAzamAM joIe to vALa jevuM dekhAya che - vALanuM jJAna thAya che jene dArzanika paribhASA anusAra kezoMkajJAna = AkAza kezaviSayaka jJAnavizeSa (=kezAdijJAnabheda) kahe che. jema AkAzamAM vALa asat = avidyamAna hovA chatAM doSanA kAraNe brAnta puruSone dekhAya che ane te mujaba teothI vyavahAra thAya che. tema vAstavamAM jJAnamAM vedyavedakabhAva = arthagrAhakatA na hovA chatAM brAnta puruSone vibhaktalakSANa = kAlpanika bhedabodhaka evA grAhyagrAhakabhAvathI = arthagrAhakatAdharmathI jJAna kalaMkita hoya tevuM lAge che jenA lIdhe 'jJAna e nIlAdi artha karatAM bhinna che' evo AbhAsa thAya che - AvI jyAre (=) vyavasthA hoya tyAre (=zI) - buddhi ja kema arthagrAhaka che ? nIlAdi artha ja zA mATe jJAnacAdya che ? buddhi zA mATe arthazAdA nathI ? artha kema Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAra nyAyAlone vditIyaH prakAza: nIlAdezcakSurAdijanyatvasamarthanam * vastuto jJAnaviSayatAyAM jJAnAbhedasyaiva niyAmakatvaM na tu sannikarSAderiti lAghavAt jJAnAdvaitasiddhiH / atha nIlAdikaM nIlAdijanyaM jJAnaM tu cakSurAdijanyamityanayorbheda ini t ? na, nIlAdInAmapi cakSurAdijanyatvAt, ------------------bhAnumatI ------------------ paryajuyogamahati / ayaM bhAva: yathA AkAze'sadapi kezoNDakAdita timira-gAyananikoca-darasthatvAdidoSatazAt mAttaiH puruSairIkSyate tathA vastugatimanusatya jJAnAtiriktarUpArthasyaivA'satvena jJAno'pyarthagAhakatvaM vitadhatAsanAvazAt pratibhAsate iti vyavasthA yadA kriyate tadA - 'jJAnameta kuto'rthazAhakamarthastu kuto na jJAnagAhaka: ? artha eta kuto jJAnagAho jJAnaM tu kuto nArthagAhyam ? - iti paryanuyoga eva na sambhavati, anutthAnaparAhatatvAt / na hi -> 'mAnate: prakAzamAnatve nAbodharUpatA, borakhapatAyAM vA nA'sadAkArasaMsparzaH, tatsparza vA'sattApatiH' <- ityAdiparganuyogAtakAza: sambhavati / etena vAcya-vAcyakabhAvenArthazabdayomeda ityapi pratyAkhyAtam, vyavahAre'pi vitathavAsanAvazAdeva yathecalaM zabdaprayogAt / tadaktaM -> vikalpayonayaH zabdAH vikalpA: zabdayojayaH / kAryakAraNatA teSAM nArtha zabdA: spazAyapi // idA vijJAnavAdinA'bhyupagamavAdenoktam / vastutastu jAnAtirikto'rtha eva tanmate nAstIti dhyeyam / naja nIlAdeAnAbhede kathaM jJAnAM nIlAdiviSayakaM syAt ? viSaya-viSaSibhAvastha bhedaniyatatvAt, abhede sabhikarSAsambhavAta, svAtmani vyApArA'sambhavAt / na hi padarapi kArabadaH svastadhamAroDhuM zakta: ityAzahAmapAkA vijJAnAtAhAha vastuto jJAnaviSayatAyAM = jJAnIyagocaratAyAM jJAnA'bhedasyaiva niyAmakatvaM na tu sannikarSAdaH tattam cakSurAdi-saMyoga-cakSurAdisaMyuktasamavAyAdi-mahatta-vyAdhijJAnA-padajJAna-sAhazyajJAnAdInAM nagamena gauravAt iti lAghavAt = salikarSAzakalpanalAghavAt nIlAdejJAnaviSayatayA nIlAdi-tajjJAnayoraikyAt jJAnA'ndaitasindiH jJAnAbhitADoyAdisibdiH / anena jJAturmAnAtiriktatvAna jJAnAndaitasindiriti pratyuktaM, lAghavAt, jJAne stasaMviditatvAjyathAnupapate: jJAtatve'pi jJAnAbhedasauta niyAmakatvAt, jJAtRtvasya zeyatvAvirudatvAcca / atirivatabAhyArthavAdI punaH zakate -> atha nIlAdikaM = avavisamavetanIlAdikaM nIlAdijanyaM = avayavasamavetIlAdijanya, jJAnaM tu cakSurAdijanyaM indriya-vyAdhijJAna-padajJAna-sAhazyajJAnAdijanya iti nIlAditajjJAnayoH sAmagrIbhedAt anayoH = kAryAtmakayo lAdi-tajjJAnayoH bhedaH sidhyati, sAmagrIvalakSaNyasya kAryalakSaNyanagApyatvAditi cet ? vijJAnavAdI tadapAkaroti -> neti / nIlAdInAmapi cakSurAdijanyatvAt kimata jJAnasyetyapizabdArthaH / ghaTIyanIlarUpAdekamapi ghaTIganIlarUpAdijJAnavat cakSurAdijanyaM na tu kapAlIyanIlapAdijanyamityarthaH / na ca cakSurAditrA nIlAdijJAnamutpadyata iti dRSTa, na tu nIlAdikamiti vAcyam nIlAdijJAnAsya cakSurAdijanya---------------------------------------- nayA nathI ? - tyaa||24 prAmAvi55 prazna 421 // yogya (saMnodha) muli (=iyaM) 2khetI nathI. (hI - saMnodha grAhyagrAhakalakSANa yasyA: sA saMnodhagrAhya-grAhakalakSAgA na iyaM = dhIH Avo samAvigraha ane anvaya abhimata che. paraMtu gujarAtI bhASAmAM samajavA sugamatA rahe eTalA mATe prastuta arthano bAdha na Ave te rIte arthaghaTana karavAmAM Avela che - enI vijJa vAcakavarge no5 vI.) jJAnasale jJAnaviSayatAno niyAbha - vijJAnavAhI * vastu / vastusthitino vicAra 21mA mAtozAnanI viSayatAmA nanuM taya = ameha niyama cha, nahI IndriyasannikarSa, mahattva vagere, kema ke saMyoga, saMyukattasamavAya vagere nayanAdisaMnikarSa, mahatva, vyAtijJAna, padajJAna, sadazyajJAna vagere anargata hovAthI teone jJAnIyaviSayatAnA niyAmaka mAnavAmAM gaurava che. AthI lAghavasahakArathI jJAnAbhedane ja jJAnaviSayatAno niyAmaka mAnavo ucita che. nIlAdi jJAnaviSaya banavAnA lIdhe jJAnAbhinna siddha thaze. Ama jJAna ane zeyamAM abheda siddha thavAthI jJAnAtanI siddhi thaze. * nIlAhi chandriyazanya - jJAnAdvaitavAhI * atha nI / mAthArthavAhI 26thI ma vAma mApe -> 15vAgata nA1ya1tanIbAhithInya che. nyAre nIlAdijJAna to cakRAdithI janya che. nIlAdi ane nIlAdiviSayaka jJAnanI sAmagrI bhinna hovAthI kAryabhUta nIlAdi ane tadviSayaka jJAnamAM bheda siddha thaze. <- to tenA pratikAramAM jJAnAtavAdI taraphathI ema kahI zakAya che ke nIlAdi paNa cakSu vagerethI ja janya che, nahi ke avayavagata nIlAdithI. cakSu AdinA kAryarUpe nIlapratyakSano svIkAra karavAmAM Ave to kAryatAavacchedaka dharma nIlapratyakSatva bane. jo nIlAdine cakSujanya mAnavAmAM Ave to kAryatAavacchedaka nIlatva bane. spaSTa che ke nIlapratyakSatvanI apekSAe nIlatva dharma laghu che. kAryatAavacchedaka dharmamAM lAghava hovAthI cahna AdinA kAryatAavacchedadharmasvarUpe nIlatvano ja svIkAra karavo ucita che. AthI cakRAdithI nIlAdi ja utpanna thAya che, nahi ke nIlAdiviSayaka pratyakSa. AthI nayanAdivyApArapUrve nIlAdino abhAva siddha thAya che. Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahopalambhasya jJAnAvdaitabAdhakatvokti: * 203 nIlapratyakSatvApekSayA lAghavena nIlatvasyaiva janyatAvacchedakatvAditi / atrocyate - yattAvaduktaM -> 'nIlasaMvidorabhedAdarthAbhAva' <- iti, tadasat, antarbahirbhAsamAnatayA tdbhedoplmbhaat| na ca sahopalambhAt tadabhedaH, sahArthasyaivA'bhedA'sahatvAta / na caikopalambhAditi tadarthaH ghaTAlokayoriva bhede'pyekopalambhA'virodhAt / tvopagame nIlapratyakSatvAdeH cakSurAdikAryatAvacchedakatvamApota, nIlAdeH tatve tu nIlatvAdereva cakSurAdikAryatAvacchedakatvamiti nIlapratyakSatvApekSayA lAghavena = zarIrakatalAghavasahakAreNa nIlatvasyaiva janyatAvacchedakatvAt = cakSurAdikAryatAvacchedakattaucityAditi / ata eva cakSurAdivyApArapUrvaM nIlAderasatvasidiH, sAmagrIvirahe kAryodayA'yogAt / etena nIlAdeAnAt pUrvaM sattA,deva iti pratyAkhyAtam / itthaM nIlAdi-tadAkAsaMvidorabhedAjjJAnAvdaitasindiranAvileti yogAcArAkUtam / bhujamAsphAlya tAvandi yogAcAra: prajalpati / yAvad vivdatsabhAyAM hi syAvdAdI naiva jalpati ||1|| atra mAnyamanISisadasi syAdavAdibhiH ucyate -> yat tAvat = prathamaM yogAcAreNa uktaM 'nIla-saMvido: = nIlAdi-tadAkArajJAkAyo: abhedAt = aivayAt arthAbhAva: = jJAnAtiriktArthAbhAvaH' iti, tadasat, antabahirbhAsamAnatayA = jJAnasyA'nta:pratibhAsamAnatayA'rthasya ca bahi:pratibhAsamAnatayA virudadhyAsAt tadedopalambhAt = jJAnArthayodalakSaNaprAhaH, na cedamevA'siddhamiti vAcyam, 'ghaTo'yaM nIlaH' ityAdI ghaTatvAdhavacchedena nIlAderupalambhAt, ahaM jAnAmI'tyAdAvahattvAvacchedena ca jJAnasyopalammAtsindeH / na ca tathApi sahopalambhAt tadabhedaH = artha-jJAnayokyamiti vaktavyam sahArthasyaiva abhedAsahatvAt = abhinA''zrayA'titvAt, sAhityasya svAzrayamedavyApyatvAt, 'rAmeNa saha lakSmaNo gacchatI'tyAdau tathaiva dRSTatvAt / na hi 'rAma: svAtmakegA rAmeNa sAndai gacchatI'tyAdikaM dRSTaM zrutaM vA kvacit kadAcidapi / tatazca arthasya jJAnena sahaivopalabhlamAnatvopagame'pi jJAnArthayodo'vyAhata eveti syAdavAdino'bhiprAyaH / na ca jJAnArthayoH ekopalambhAta = ekasaMvedanaviSayatvAt iti tadarthaH = 'jJAnArthayoH sahopalambhAdi'tyasyArthaH iti na tadabhedabhaDgaprasaGga iti vijJAnavAdinA vaktavyam, ghaTA''lokayoH iva arthajJAnayoH mitho bhede'pi ekopalAbhA'virodhAt = ekasaMvedanaviSayatvA'pratirodhAt / pathA mitho milayo: ghaTAlokayo: 'imo ghaTAloko' yadavA 'Agoke ghaTa:', yadavA 'paTe AlokaH' ityevaM ekavijJAnaviSayatvamavyAhataM tathA'rthajJAnayoH parasparaM bhinnatve'pi asthi jJAna' yatA 'zAnIyo'rthaH' yadavA 'imau jJAnArthI' ityevamekasaMvedanaviSayatvaM sambhavatyeva, ekasaMvedanaviSayatvastha svAzrayAmedavyApyAtvavirahAt / na ca gugapadapalammAditi tadartha iti vAcyam badacitta-santAnAta taracitAnAM shosAmagrI vinA kArya utpanna thaI na zake. mATe pUrvokta rIte anupalabdhithI pUrvakAlAvacchedana nIlAdino abhAva siddha thavo ucita ja che. Ama cakRjana nIlAdi ane nIlAdiviSayaka jJAnamAM abheda abAdhita hovAthI jJAnAtanI siddhi thaze. (pUrvapakSa samApta) jJAna hastAM artha linna cha- uttarapakSa svAdahI :- atro / zAnadvatamAhI mobanA upayuktahI tavyAnA samAdhAnamA smaa2|| vaa2|1|5 3 pUrva -> 'nIla ane tenuM jJAna banne abhinna hovAthI atirika artha nathI." <- evuM vijJAnavAdI dvArA kahevAyuM hatuM te barAbara nathI. AnuM kAraNa e che ke nIlAdi arthanuM bhAna bahAra = bahivarUpe thAya che ane jJAnanuM saMvedana aMdara thAya che. aMta:pratibhAsamAnatva ane bahi:pratibhAsamAnatva dharma paraspara viruddha hovAthI potAnA Azraya jJAna ane arthamAM bhedane siddha karaze, kAraNa ke eka dharmomAM paraspara viruddha dharmano samAveza vijJAnavAdIne mAnya nathI. ahIM jJAnAtavAdI taraphathI evI dalila karavAmAM Ave ke --> artha ane jJAnanI upalabdhi eka sAthe ja thAya che. jo vijJAna ane artha bhinna hoya to kAlabhedena enI upalabdhi thavI joIe. mATe sahApadaMbha hetuthI jJAna ane arthamAM paraspara abheda siddha thAya che. <- to te barAbara nathI. AnuM kAraNa che ke "sahazabdano artha ja abhinna padArthamAM ghaTI zakato nathI. "sItA rAmanI sAthe jAya che.' evA vAkyamAM "sAthe' zabdano prayoga ja rAma ane sItAmAM bhedane siddha karI Ape che. ekalo rAma jato hoya to "rAma koInI sAthe jAya che.' evo prayoga thato nathI. te ja rIte "jJAnanI sAthe ja arthanuM bhAna thAya che." A vAkyathI artha ane jJAnamAM bheda siddha thAya che, kema ke A vAkyamAM "sAthe' zabdano prayoga thAya che. jo "satopalaMbha' padano artha e kopalaMbha = eka jJAnaviSayatA karavAmAM Ave to pANa artha ane jJAnamAM rahela bheda maTI nahIM zake, kema ke ghaTa ane Aloka (=prakAza) paraspara alaga=bhinna hovA chatAM 'ghaTa ane Aloka" AvA eka jJAnanA te banne viSaya bane che. tema jJAna ane artha paraspara Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 nyAyAloke ditIya: prakAza: yogyAnupalabdhisvarUpA''viSkaraNam * kizcArthAbhAve nirvibhAgameva jJAnaM prasajyeta na tu 'ghaTo'yami'tyAkArakaM; ghaTAdyAkArasya jJAnasvabhAvatve ca 'jJAnaM ghaTa' ityapi pramA syAt / ____ yattu - anupalabdhyopalambhAt prAgarthasyA'siddhiriti, tanna, upalabdhilakSaNaprAptasyaivArthasyA'nupalabdhyA'bhAvagrahaNAt upalabdhilakSaNaprApti pratiyogi-pratiyogivyApyetarayAvatpratiyogyupalambhakasamavadhAnam / tathA ca hAribhadraM vacaH - ------------------bhAnumatI ------------------ palambhaniyame'pi tadabhedAbhAvena vyabhicArAt / na ca krameNopalambhAbhAvAditi tadartha iti vaktavyama, sAhalAvizeSAdityAdhikaM syAdavAdakalpalatAyAM dRSTavyam (syA.ka.sta.1 kA. 12 pa. 41) syAdavAdI khAnAvdaitanaukAnte doSAntaramAviSkaroti -> kiJceti / arthAbhAve = jJAnAtiriktAtirahe svIkriyamANe sarvadA sarvaga sarveSAM nirvibhAgaM = nirvikalpakaM = nirAkAraM eva jJAnaM = jJAnatvAvacinhAM prasajyeta na tu 'ghaTo'yamityAkArakaM, vikalpasaMpAdakA'tiriktArthavirahAta, jJAne gharAdhAkArasya jJAnAtiritArthopAdhivatvAt, sphaTike raktimAyAH sphaTikAtiriktajapAkusumaupAdhikatvavat / na ca vijJAnasya ghaTAghAkAratvaM svabhAva eva, svabhAvarUpa ca svA'natirekAlA'yaM doSa iti vijJAnavAdinA''rekaNIyam, ghaTAdyAkArasya - ghaTatvAvatilapratAratAnipapitaprakArittasya jJAnasvabhAvatve svIkriyamANe ca 'jJAnaM ghaTa' ityapi pramA syAt / / yo hi svabhAvato tdAkArassa tarUpeNA'pyavabudhyate'milapyate ca, yathA nIlakAro ghaTa: nIlatvenA vijJAyate vApadizyate ca tathA svabhAvato ghaTAdhAkAraM jJAnaM cet ? tarhi tat ghaTatvAdinA'pi jJAyeta pAhileta ca / na ca mAla ghaTajJAnami'tyAdI jJAnaprakAratve ghaTattasthApi mAnaM bhavatTota, prakAratAvadakaraNApi prakAratvA'nnatiretAditi zaThanIyam, yataH pratate sAkSAtsambandheta jJAne prakAratvena ghaTatvasya bhAnamApAhAto ghalAzAkArasA jJAtAstamAtattopagame hi ghaTattAdeH sAkSAtsambahota jJAnatatitvaucityAt, anyathA svabhAvattahAnoriti dik / yattu pUrva vijJAnavAdinA -> 'anupalabdhyA = arthaviSayakopalammA'bhAvahetunA upalamzAt = avijJAnodayAt prAk = pUrvakAlAvatrachedena arthasyAsindiH = arthAbhAvasidiH <- ityuktaM (hAyatAM 590 tame paple) tanna vidavatsadasi cArutayA cakAstei, upalabdhilakSaNaprAptasya = anupadameva vakSyamANopalabdhilakSaNaprAtiviziSTasya eva ardhasya anupalabdhyA = svaviSayakavijJAnavirahahetunA abhAvagrahaNAt na tUpalabdhilakSaNA'prAptasyApi vakSyamANA'tiprasaGgAt (hazyatAM 206 tame pata prathamAyAM pdd'ktau)| anupalambhaprasaktajJAnagocarA'bhAvapratiyogyaniSThA upalabdhilakSaNaprApti: ca = hi prakate pratiyogi-pratiyogivyApyetarayAvatpratiyogyupalambhakasamavadhAnamiti / sathA pratiyogI = padAdiH, pratiyogivyApyaH = ghaTendeilasahitakarSAdiH, tAbhyAmitara: gAvAn pratiyogyapAlAmaka: - adhikaraNendrilAsasikarSA'dhikaraNAlokasaMgoga-bAhyanneiyamana:saMgogA''tmamana:saMyoga - vyavahAnAmAtA'tidUratvavirahA'namibhUtatvAdiH tadapasthitidA tadA ghalAdirupAndhalakSaNaprAza ityabhidhIyate / tAzAjupalAgata ghaTArAbhAva: taga tadA sidhyati, nAnyathA / tathA ca hAribhadraM vaca: anekAntajayapatAkAyAM - upalabdhilakSaNaprApti: = bhinna hovA chatAM "arthanuM jJAna' AvA eka jJAnanA viSaya te banne thaI zake che. eka jJAnanI viSayatA AzayamAM bhedanI virodhI nathI. mATe sahopalaMbano artha eka jJAnIyaviSayatA karavAmAM Ave to paNa jJAna ane arthamAM abhedanI siddhi nahIM thaI zake. vijJAnavATabhAM nirvilAga jJAnanI Apatti * . syAvAhI: kizcA. / jI, mI bhanI bAta ye zAnI minAbamarthaboya nalinana nivimA nivipanI pAnI Apatti mAthe. 'ghaTo'yaM' 5-4 savi zAna yAzya utpatra naliI tha, rAga vAnamA ghaTAkAranA, paTAkAratA vagere ghaTa, paTa Adi bAhya arthathI prayukta che. jo jJAnagata ghaTAkAratA = ghaTavAvacchinnaprakAratAnirUpitaprakAritA mAhine bhopAdhi mAnavAnA mAnanosamA mAnavAmA sAno 'jJAnaM ghaTaH' arthAta 'vAna ghAAna pAga pramAtmaka thavAnI Apatti Avaze, kAraNa ke ghaTAkAratA e jJAnano svabhAva che. evuM mAnavAthI "ghaTava e bAhya arthamAM rahenAra dharma nathI, pAga sAkSAt vAnagata dharma che' evuM phalita thAya che ane jJAna ghaTa:' A pratItimAM ghaTavanuM sAkSAta jJAnavRttine bhAna thAya che. tethI te pratItimAM pramititva abAdhita banI jaze. GdhalabdhilakSAzaprApti, viveyana I syAhI:- yttu.| 14ii, vinAhI Ave -> 155 sAla pUrva arthanI anupAla = AAA = zAna hovAthI arthajJAnapUrvakAlAvaDachedana arthano abhAva siddha thaze. (juo pR. 100 paMkita 36) <- te pAga barAbara nathI. AnuM kAraNa e che ke anupalabdhithI = ajJAnathI game te arthanA abhAvanuM bhAna thaI zakatuM nathI, paraMtu upalabdhilakSANaprApta arthanA abhAvanuM ja bhAna thaI zake che. arthAt upalabdhilakSANaprApiviziSTa arthano ja anupalabdhithI niSedha thaI zake che. prastunamAM niSedhya arthamAM rahenAra Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ** upalambhAtprAgarthasya satvam upalabdhilakSaNaprAptistaddhetvantarasaMhatiriti / na ca tadAnImarthopalambhakayAvatsattvamastIti sato'pyarthasyAgrahaNamiti na kiJcidanupapannam / na copalambhAbhAva evA'bhAvagrahe heturna tu yogyatvamapi tatra nivizate gauravAditi vAcyam, evaM * mAnnumatI== upalabdhilakSaNaprAptipadArtha: taddhetvantarasaMhatiH = pratiyogigocarajJAnasya hetvantarANAM saGghAtaH iti / hetvantarapadena prakRte pratiyogijJAnajalako yo pratiyogitadvyApyau tAbhyAM bhinnA: yAvantaH pratiyogijJAnajanakAH tAkataH sarve'bhimatA: pratiyogijJAnajanakAnAM yAvatAM samavadhAnAbhyupagame tu pratiyogino'pi pratiyogyupalambhakAntaH tatayA tatsatve'vazyaM pratiyogijJAnodayAnnA'nupalabdhiH sambhavati / anena pratiyogivyApyopAdAnaprayojanamapi vyAkhyAtam / na ca tadAnIM = (andhakArakAle suSudhidazAyAM zUnyamanaskatAyAM viSayAntarasaJcArAghavasthAyAM vA arthopalambhakayAvatsattvaM = pratiyogi-tadvyApyabhijJAnAM ghaTAdyarthajJAnajanakAnAM yAvatAM ghaTAdyabhAvAdhikaraNavidhayA'bhimatela sAkamindriyasanikarSAdInAM samavadhAnaM asti / iti hetoH satopyarthasya agrahaNaM = anupalabdheH iti heto: nAnupalabdherarthAbhAvasAdhakatvamiti heto: prAgarthasyAnupalambhe'pi na jJAnArthayorbhedopagame kiJcidanupapannam | na caikaJa kutrApi kA yAvatadupalambhakasamavadhAnamiti vAcyam svAzrayasambandhena tadupalambhakatAvacchedakasamavadhAnokteH / pratiyogivyApyatvaJcAna pratiyogigahA'sAdhAraNakAraNatvam / ata eva saMyoginAzajanyasaMyoganAzapatyakSam, kA saMyogino hetutve'pyasAdhAraNatvAt / saMsargAbhAvagrahe ceyaM yogyatA, tena nAtIndriyAnyonyAbhAvapratyakSAnupapatidoSaH / pratiyogitAvacchedakArtAcchejhopalambhakasamavadhAnagrahaNAcca na pizAcavaghaTAbhAvapratyakSatA <- iti udayanamatAnusAriNaH / na ca upalambhAbhAvaH = arthagocaropalabdhyabhAva eva abhAvagrahe = arthapratiyogitAbhAtopalambhe hetuH na tu pratiyogi pratiyogivyApyetasyAvatpratiyogyupalambhakasamavahitatvalakSaNaM yogyatvamapi tatra = tadghaTaka = :abhAvapratiyogyupalambhagocarArthe vizeSaNavidhayA nivizate, gauravAt = WAIolbolcllche zarmazarIragaurvaapaataat iti upalambhAtprAganupalabdhyA'rthAbhAvasiddhiranAtileti jJAnAndaitavAdinA vAcyam, evaM = upalambhA ------ ---- 209 upalabdhilakSaNaprAptino artha che pratiyogI ane pratiyogInA vyApyathI anya sarva pratiyogInA jJAnanA kAraNanI upasthiti = hAjarI. dA.ta. ghaTAbhAvanuM jJAna karavuM hoya to ghaTAbhAvano pratiyogI ghaTa ane pratiyogI evA ghaTane vyApya ghaTa-IndriyasannikarSa = ghaTacakSusaMyogAdi, A bethI bhinna je koI ghaTajJAnajanaka hoya te badhAnI = Aloka, adhikaraNacakSusannikarSa, mana-IndriyasannikarSa AdinI hAjarI hoya ane ghaTanuM jJAna na thAya to tevA ghaTajJAnaabhAvathI ghaTAbhAvanI te adhikaraNamAM siddhi thaI zake. koIe AMkha baMdha karI dIdhI hoya ane ghaTaviziSTa bhUtalamAM ghaTAnupalabdhi dvArA ghaTAbhAvanI siddhi kare to te hAsyApada bane. ghaTacakSusannikarSa hoya to ghaTa avazya hoya ja. tethI tevA sthalamAM AlokAdi sahakArI kAraNathI tyAM ghaTanuM ja bhAna thaI jAya, mATe pratiyogI ane pratiyogIvyApya - A banne sivAyanA pratiyogI (=ghaTAdi) viSayaka jJAnanA janaka darekanI hAjarI - evI upalabdhilakSagaprAptinI vyAkhyA karavI Avazyaka che. pUjyapAda sUripuraMdara zrIharibhadrasUrijI mahArAje paNa anekAMtajayapatAkAmAM A ja vAtanuM samarthana karatAM jaNAvela che ke ----> 'upalabdhilakSagaprApti eTale tenA = upalabdhinA = pratiyogiviSayaka jJAnanA anya hetuono samudAya. - pratiyogigocara jJAnana. hetuono samudAya kahevAnA badale 'anya' (=antara) zabdano yAkinImahattarAsUnue prayoga karyo che. te jaNAve che ke hetvantara = anyahetu ema kahIne teothI paNa samUhamAMthI pratiyogI ane pratiyogIvyApya-A benI bAdabAkI karavA mAMge che. ane bAkInA sarva pratiyogijJAnakAraNono saMgraha karavA mATe 'saMskruti' zabdano teozrIe prayoga karela che. have mULa vAta upara AvIe. jyAre mANasa sUto hoya ke anya kAryamAM vyasta hoya ke zUnyamanaska hoya te vakhate bhUtalAdi AdhAramAM tene ghaTAdinuM bhAna na hovA chatAM pratiyogI (ghaTAdi) ane tenA vyApya (ghaTaIndriyasannikarSa) sivAyanA pratiyogI (=ghaTAdi) viSayaka jJAnanA sarva kAraNo abhAvaadhikaraNavidhayA abhimatanI sAthe IndriyasannikarSa, te Indriyano mana sAthe sannikarSa, manano AtmA sAthe saMbaMdha, upayoga vagere gerahAjara hovAnA lIdhe tevI ghaTaanupalabdhi dvArA te adhikaraNamAM ghaTAdinA abhAvanI siddhi na thaI zake. tyAM ghaTa hAjara hovA chatAM ghaTagrAhaka sAmagrI na hovAthI tenuM agrahaNa = anupalabdhi saMbhavI zake che. paraMtu teTalA mAtrathI te anupalabdhi ghaTAbhAvasAdhaka na banI zake. jamIna para ajavALuM hoya, mANasa jAgato hoya, sAvadhAnIthI cAre tarapha vyavasthita najara kare ane to paNa ghaTanuM bhAna na thAya to tevI dATaanupalabdhithI ghaTaviSayakajJAnaabhAvathI te adhikaraNamAM ghaTAbhAvanI siddhi thaI zake, kAraNa ke tyAre tyAM ghaTa upalabdhilakSaNaprApta che. mATe nIla, pItAdinA jJAna pUrve nIlAdinI anupalabdhi mAtrathI nIlAdiabhAvanI siddhi karI na zakAya. Ama jJAna pUrve paNa nIlAdi arthanI siddhi thavAthI jJAna ane arthamAM bheda anAyAsa siddha thaI jaze. mATe dvaitavAdamAM kazuM anupapatra=asaMgata nathI. * yogyaanupalabdhi ja abhAvasAghaka - anekAMtavAdI no. --> arthaviSayaka jJAnanA abhAvane ja arthapratiyogika abhAvanA jJAnamAM hetu mAnavo yogya che. paraMtu arthaviSayakajJAnAbhAvanA ghaTakIbhUta arthamAM upalabdhilakSaNaprAptisvarUpa yogyatvano niveza karI upalabdhilakSaNapra|maarthagocara jJAnanA abhAvane tAdaza arthanA abhAvano grAhaka mAnavAmAM abhAvajJAnanA kAraNatAavacchedaka dharmamAM pratiyogI ane pratiyogivyApyathI bhinna sakksa pratiyogigrAhakanA samavadhAnasvarUpa upalabdhilakSaNaprAptino (=yogyatvano) praveza thavAthI gaurava thaze. A gaurava asahya hovAthI Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 nyAyAloke dvitIyaH prakAzaH * yogyatvanirvacane'bhinavaprakArapradarzanam sati bhUtale ghaTAbhAvavat pizAcAbhAvasyApi grahaNaprasaGgAt / na ceSTApattiH, 'pizAcAbhAvaM pazyAmI' tyapratisandhAnAt / kiJcaikasya citrajJAnasya kathamanekAkArazabalatvaM ? virodhAt / na ca bAhyasyaiva viruddhadharmAdhyAsAdbhedaH, bhAnumatI. ------- bhAvasyaiva sAmAnyasyAbhAvasAdhakatvopagame sati bhUtale ghaTAbhAvavat pizAcAbhAvasyApi grahaNaprasaGgAt, pizAcasya bhUtale'nupalambhAt / na ca jJAnAdaitavAdinA bhUtale pizAcAbhAvasya cakSuSA grahaNe iSTApatiH vaktuM zakyA; tatra cakSuSA pizAcAnupalambhotaraM 'pizAcAbhAvaM pazyAmI'tyapratisandhAnAt / yathA muNDabhUtale Alokasatve cakSurvyApArAnantaraM 'ghaTAbhAvaM pazyAmI'tyavadhAnaM bhavati tathA tadAnIM 'pizAcAbhAvaM pazyAmI'ti pratyayo naiva bhavati / ato nAnupalabdhyA pizAcAbhAvagrahaNaM ghaTAbhAvagrahaNamiva svIkartuM yujyate / aparyAlocitasyAdavAdakalpalatAdizanthAH kecittu prakRte > upalabdhilakSaNaprAptatvavizeSaNabalAdanupalabdhau pratiyogisatvaprasa anaprasatipratiyogikatvalakSaNaM yogyatvaM labhyate / tathA ca tAdRzayogyatvaviziSTasyopalambhAbhAvasyAbhAva he hetutvAmAyAti <- iti vyAkhyAnayanti, taccintyam, prakRte granthakRtA niruktopalabdhilakSaNaprAptatvamardhavizeSaNavidhayA pUrvamupanyastaM na tvanupalabdhivizeSaNavidhayeti / paramparayaita pratiyogivyApyetarayAvatpratiyogyupalambhakasamavahitatvalakSaNaM yogyatvamupalambhAbhAte vivakSyate tadA tvasmaduktarItyA samyageva / -kintu tatra cintAmaNikArasammataM pratiyogisatvaprasa anapra sakSitapratiyogikatvalakSaNaM yogyatvaM naiva vakuM yujyate pratiyogina aropaM vinA'pyabhAvapratyakSodayAt / na ca pratiyogisatvavyApakopalambhaviSayapratiyogitAbhAvatvaM yogyatAvacchedakamiti niSkarSAlAyaM doSa iti vAcyam, yataH zuddhaM pratiyogisatvaM vyApyaM cet ? tadA vyabhicAra:, tatsatve'pi kAraNAntarAbhAvenAnupalambhAt 1 kiJcidavacchenaM tatheti cet ? tarhi jalaparamANau pRthivItvAbhAvapratyakSatvApAtAt, tatrApi mahatvAdiviziSpRthivItvenopalambhApAdanasambhavAt / naca pakSAtutivizeSaNAnavAMccheJjayatsatvoktau nistAra:, tathApi gandhavadaNubhinatve sati pRthivItvena tatra tadApAdanAsambhavAditi vyaktaM syAdavAdakalpalatAyAm (syA.kaM. sta. 1 kA. 9) / vastutastu yA yasya satvaM svasatvavirodhyanupalabdhivirodhi tatra tasyaiva tadanupalambhena yogyatvam / tena nAndhakArasthaghananupalambhe'pi ghaTAbhAvagrahaprasaGgaH, tatra ghaTasatvasyAnupalabdhesahacaritatvenAvirodhitvAt / ata eva pitAdidoSAt zaGkhe zvatarUpA'grahe'pi na tadabhAvagrahApatiH, tatra zuklarUpasatvasyAnupalabdhei sahacaritatvenAtirodhitvAt / etenAnyasya cakSuSA tadgahaprasaGgo'pi pratyAkhyAtaH / na vA ghaTendriyasanikarSasya yogyatApati:, tadanupalabdheH svasatvAvirodhitvAdityasmadekonIto'yaM panthAH vibhAvyatAM kovidaiH / ekAntavAde'nekAntavAdI doSAntaramAha kiJca ekasya = abhinnasya sata: 'ime nIla-pIta-raktAH' iti citrajJAnasya = samUhAlambanajJAnasya kathaM anekAkArazabalatvaM = mithoviruddha-nIla-pItAdinAnAkArakarambitatvaM syAt ? nIla- pItAdInAM parasparaM virodhAt = sahAnavasthAnavirodhAt, :andhakAra-prakAzayorita / viruddhadharmAdhyAsasya svAzrayabhedakatvena mitho viruddhAH jJAne yAvanto nIla-pItAdhAkArAH tAvadbhedabhinnaM citrajJAnaM prasajyeteti taccitrataiva vilIyeta, ekasmin niraMze jhAle ekaikAkArasyaita sambhavAt / tathA ca yugavat nIla-pItAdinAnAkArapratibhAso na syAdekAntavAde / na ca bAhyasya = jJAnAMtiriktasya eva arthasya viruddha dharmAdhyAsAt mitho - = arthaviSayaka jJAnanA abhAvane ja sAmAnyathI arthabhAvagrAhaka mAnavo yogya che. mATe upalaMbha pUrve anupalabdhi dvArA arthabhAvanI siddhi thaze. -- AvuM jJAnAdvaitavAdInuM kathana vyAjabI nathI, kAraNa ke jo sAmAnyata: arthaviSayaka jJAnanA abhAvane = anupalaMbhane arthAbhAvano zApa mAnavAmAM Ave to bhUtalamAM ghaTAbhAvanI jema pizAcAbhAvanuM paNa bhAna = cAkSuSa thavAnI Apatti Avaze, kAraNa ke zUnya bhUtalamAM ghaTanI jema pizAca paNa anupalabdha = ajJAta che. pizAcAbhAvanA bhAnane ITApattisvarUpe bauddha svIkArI nahi zake, kema ke zUnya bhUtalamAM divase cAre bAju vyavasthita najara karyA pachI jema 'ghaTAbhAvane huM jouM chuM' evo sAkSAtkAra thAya che tema 'pizAcAbhAvane huM jouM chuM' evuM bhAna thatuM nathI. mATe arthaviSayaka ajJAna mAtrane arthaniSedhaka mAnI na zakAya. mATe ja upalaMbha pUrve sarvatra nIlAdi bAhya arthanA abhAvanI siddhi nahi thaI zake.-e vAta avicalita rahe che. <-- AvuM jaina vidvAnonuM kathana che. OM citrajJAna vijJAnavAhamAM jasaMlava - syAdvAhI kiJca / vaNI, bheDAta se pAga vidhArAgIya vijJAnAdvaitavAhInA matamA 'ime nIla pIta raktA' bhASA me citrajJAna = citrakArajJAna = samUhAlaMbana jJAnamAM nIla, pIta Adi anekAkAra kevI rIte ghaTI zakaze ? kAraNa ke nIlAkAra, pItAkAra vagere paraspara virUddha che. virUddhadharmAdhyAsa hovAnA lIdhe citrajJAnane aneka jJAnAtmaka mAnavuM paDaze. bauddha evo bacAva kare ke --> Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pratibhAsasAharyApAdanam * 2019 anyathA'rthakriyAsAkAditi vAcyam, vijJAnasyApi pratibhAsasAkaryApattyA tato bhedopapatteH / ____ etena nIlasaMvidoravivecanAdabheda iti nirastam, AkArayorasambhedena vedanasyaiva vivecanatvAt / ------------------ bhA matI ------------------ virudanAnAdharmasamAvezAt bhedaH = anekatvaM syAt, anyathA = bAhyArthagatasya virudAkadharmAdhyAsasya svAzrayA'bhedakattopagame, ghaTatvapaTatvAditisAdadharmANAmekAzrayatitvopagame iti yAvat arthakriyAsATharyAt zarIrA''cachAhAlakSaNAkriyAyAH patAdapi samutpAdApAtAt jalAharANAdilakSaNArthavicAcAca paTAdapi sambhavaprasaGgAt, ghaTatvAzraye'pi paDhatvasya satte'tirodhopagamAt paratvAzro ca ghaTatvasya titve tirodhAta gupagamAt, etameta pravatisAharyamapi prasajyota, jalAharaNArthI paTe'pi pravartata, dehAcchAdanArthI ca gho'pi pravarteta pararutu vidadhahilAsasya vijJAnabhedakattaM ta sambhavati, ekasmina ciravijJAna virudanIla-pItAhAkAropagame'pi arthakriyAsamAdha'sAbhatAt, jJAnasatAyA arthakriyAhA'nadhInatvAditi saugatena vAcyam, saugatanaye vijJAnagatasattasya bAhyA'rthakriyA'nadhInatve'pi pratibhAsAdhInatvena nIla-pItAditirahanAnAkArakambitatvasya vijJAnA'bhedakattopagame vijJAnasyApi = cigAkArajJAne'pi pratibhAsasATharyApatyA = golAkArasya pItattAdinA pItAhAkAraspa ca nIlattAdinA mAnApAna nIlAkAro'pi pItAkAralakSaNaH syAt, pItAzAtAro'pi nIlAkArAghAtmaka: prasajyeta / na cedaM kuta ApAhAte ? iti zAhanIyam, yata: cigatijJAnasvaukarate nIlAkAra-pItAkArAdInAva cinavijJAnasvabhAvatve stabhAtasya svabhAvatato'nnatirekeNa nIlAkAra-pItAkArAdInAM citijJAnA'bhimattAt nIlAkArasyApi pItAkArA'bhijAtvaM na kenA'pyapalapita zakyam, tadabhiTAmiDAraNa tamitvaniyamAt / na caivaM pratibhAsasAro bhavati / tata: - nIlAtAra-pItAkArAdivirudadharmAlAsAdekaraNa cigajJAnarama nIla-pItAdita: bhedopapatteH / ata eva jAto jIlAhAkArasyaupAdhikattamapi sidhyati / cirajJAnAmyupagame ca cinArtho'pyanivArita: gAhya-gAhakamedasya satyaraNa pratibhAsAt / etena = vakSyamANahetunA nIla-saMvidoH = artha-jJAnayoH avivecanAt = vivekeA'patIpamAnatvAt tago: abhedaH iti nirastamaH etenetyatidiSTa hetumAha -> AkArayoH = nIlAkAra-pItAkAraNoH asambhedena - pArthatana vedanasyaiva :artha-zAtAyoH vivecanatvAt / yadi nIla-jJAnayoraivagameta syAt, sgAdeta tadA sarvadA nIlAkArameta jJAnam / na gaM taratusthitiH; nIlAkAratinirmokeNa 'pItamida'miti jJAne pItAkArarayA'pi ketalA sNvednaat| na caitaM pIta-jJAnagoraivayApati:; pItAkAraM vihAya nIlamita'miti jAge lIlAkArasthA'pi vijJAnathI bhinna bAhya arthamAM viruddha aneka dharmono samAveza mAnavAmAM Ave to te viruddha dharmanA Azraya bAhya arthamAM bheda mAnavo ucita che, kAraNa ke paraspara viruddha aneka dharma hovA chatAM te dharmo ja eka hoya to arthakriyAmAM sAMkarya Ave. jema ke ghaTavu, paratva vagere viruddha dharmanA AzramamAM bheda mAnavAmAM na Ave arthAt eka ja padArthamAM ghaTatva, paTava vagere paraspara virUddha dharmano samAveza karavAmAM Ave to paTasAdhya zarIraAcchAdana kriyA ghaTa dvArA thavAnI ane ghaTasAdhya jalAharAga kriyA paTa dvArA thavAnI Apatti Ave. AthI paraspara viruddha dharmanA samAvezane bAghaarthabheda = svAtha bAhyabhedasAdhaka mAnavo Avazyaka che. paraMtu jJAnamAM parasparavirUddha nIlAkAra, pInAkAra Adi dharmono samAveza thavA chatAM viruddhadharmAthIbhUta jJAnane aneka mAnavAnI jarUra nathI, kAraNa ke jalAharAgAdi koI arthakriyA jJAnathI thatI nathI. eka ja jJAnamAM nIlAkAra, patAkAra hovA chatAM arthakriyA sAMkaryanI Apatti na hovAthI jJAnagata viruddhadharmAdhyAsane svAzrayIbhUta jJAnanuM bhedaka mAnavuM jarUrI nathI. <- to te taddana ayogya che, kArAga ke bAhya arthagata santa jema bAhya arthariyA kAritve AdhIna che tema jJAnagata sarva pratibhAsa AdhIna che. tethI je jJAnagata nIlAkAra, pInAkAra Adi virUddha dharmonA samAvezathI jJAnano bheda mAnavAmAM na Ave to jJAna eka hovAthI ane nIlAkAra, pInAkAra vagere jJAnasvarUpa hovAthI nIlAkAra abhinna jJAnathI pItAkAra abhinna hovAthI pItAkAre nIlAkArathI abhinna banI jaze. tema ja pItAkAra abhinna jJAnartha, nIlAkAra abhinna hovAthI nIlAkAra pItAkArathI abhinna banI jaze. tethI nIlAkAranuM pItAkArarUpe ane pItAkAranuM nIlAkArarUpe jJAna thavAnI Apatti Avaze. A doSane dArzanika paribhASA anusAra pratibhAsasAMkarya doSa kahe che. paraMtu vAstavikatA e che ke AvuM pratibhAsasAMkartha = jJAnAkArabhAnamithAga anubhavAtuM nathI. mATe nIlAkAra, pItAkAra Adi aneka virUddha dharmanA samAvezathI jJAnane nIla, pIna AdithI bhinna mAnavuM ja paDaze. tethI jJAnamAM je nIlAkAra, pInAkAra Adi dharmo rahe che te pAdhika che, svAbhAvika nartha -ema ApoApa siddha thaI jaze. mATe --> nIla ane jJAna bannenuM vivecana = vivekena pratyakSa = bhinnatvarUpe sAkSAtkAra na thavAthI artha ane jJAnamAM abheda mAnavo jarUrI che. <- AvuM vijJAnAtavAdInuM vacana nirasta thaI jAya che. kAraNa ke jJAnanA nIlAkAra pItAkAra vagerenuM pArthasyana mAna samartha bhane zAnana vivecana = vizvapA. mAzaya me nIbAna pIra vinA pAga 'idaM nIlaM' meghavAnamAmAna yAya. bane 'idaM pItaM' sevA zAnamA nAnA mAna vinA pAra pAnAnaM mAna yAya. zivAnanA jarona paraspara AvuM amizrita bhAna thavAthI AkAromAM paraspara bheda mAnavo jarUrI che. nIlAkAra, pInAkAra Adi bhinna thavAthI jJAnane Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 vyAyAloke vditIya: prakAza: * vAsanAyA aghaTamAnatvam * yadi cArthasaMvidoraikyameva tadA nAdakArthaM pravarttamAnasya tajjJAnamAtrAdeva phalasiddhiH syAt / tadrasajJAnaM tatphalaheturiti cet ? tarhi yadasannidhAnAt tadvilambaH sa eva bAhyo'rthaH, vAsanAparipAke'pyasyaivAzrayaNIyatvAt / -----bhAnamatI -- - - - - - - - - - - - - -- kevalasyA'nubhavAt / etena citrAkArasamUhAlambanajJAne AkArayoravivecanAdabhedaH iti nirastam, pratyekajJAnamAdAyA'kAravivekasya pradarzanAt / evaM nIlAkAra-pItAkArAdInAM mitho bhiAvasindau jJAnAdapi teSAM mitvamanirAkArya, anyathA tadabhijAminasya tadabhijavaniyamena nIlAkAra-pItAkArAdInAM parasparamabhedApateH / ata eva jJAnegalAkArapItAkArANAmaupAdhikattamapi nApahotuM zakyam / upAdhizcAtra jJAnAtiriko bAhyaH nIlAdiroM eva, upAdherupadhebhinnatvaniyamAt / jJAnAtirikA'rthA'satve jJAnAkAravaicitryamevAnupapalaM syAt, svata: svvaicitryaa'smbhvaat| arthavailakSaNyAdeva jJAnAkAralakSaNyopapateH jJAnA'rthayorbhada eveti sthitam / na caivaM prakAzaprakAzatayorapi bhedaprasaGga iti zanIyam, tayoH mitho'sambhedena vedanA'bhAvAt / yadi cArthasaMvidoraikyameva syAt tadA nadhudakArthaM pravartamAnasya puruSasya tajjJAnamAtrAdeva = durAt kevalAt sarijAlajJAnAt phalasindiH = pipAsAnivati-zramApanodana-tApavyapagama-snAnAdilakSaNaphalaprAzi: syaat| evaM vizvamadaridra syAt, dhanajJAnAdeva dAridrayabhAt / etena nIlapatyakSatvApekSayA lAghavena nIlatvasyaiva janyatAvacchedakatvAt (hazyatAM 203 tame pRSTha) iti nirastam, prasindapratIti-vyavahArayoH viplave lAghavasyA'kizcitkaratvAt / atha tadrasajJAnaM = jalIyarasaviSayakaM vijJAnaM tatphalahetuH = pipAsAzamanAdilakSaNa-jalaphalakAraNaM, na tu jalajJAnaM iti cet ? tarhi yadasannidhAnAt tadvilamba: = jalarasajJAnavilamba: sa eva jalarasajJAnopadhAyaka: bAhyaH = jJAnAtiriktaH arthaH / jJAnAvdaitatAye tu jalAkAravat jalIyarasAkArasthA'pi jJAnA'vyatirikatvAna jalajJAnotpAde satyapi jalIyarasajJAnArthaM pravRtiryujyate, durata eva bhamAtmakasya jalarasajJAnasya sambhavAt / pramAtmakasya tatvaM na gujyate, bAhyArthasyauvA'satvAt / na ca jalajJAnena pipAsAzamanAdilakSaNaphalajano na vijJAnAtirikto'rthaH sahakArI vintu vAsanAparipAka eveti tadavilambAdeva jalIyarasajJAnavilambena phalavilamba iti vAcyam vAsanAparipAke'pi = phalavilambaprayojakavilambapatiyogivAsanAparipAke'pi asya jJAnAtiriktasya bAhyArthasya eva AzrayaNIyatvAt / ekA sthitvA durata: sahasrazo jalajJAne jAte'pi rasajJAnAjukUlavAsanAparipAko na bhavati pravartamAnasya tvokaza:jalajJAnAnudaye'pi rasajJAnAjukUlavAsanAparipAko bhavatIti vAsanAparipAkavaiciyaM bAhya jalAdilakSaNamarthaM vinA kathamupapadyeta vijJAnavAdimate ? yadasannidhAnAt jalIyara nIlAkAra, pItAkAra AdithI abhinna na mAnI zakAya. bAkI pUrvokta rIte nIlAkAra ane pItAkAra paNa paraspara abhinna thavAnI Apatti Ave. Ama jJAnathI nIlAkAra, pItAkAra Adi bhinna siddha thavAthI jJAnamAM nIlAkAra, pItAkAra Adi aupAdhika che-evuM nizcita thAya che. e upAdhi bIjI koI nathI paraMtu jJAnabhinna bAhya nIla, pIta Adi artha ja che, kAraNa ke pote potAnI upAdhi banI nA zake. upAdhi ane upAdheya paraspara bhinna ja hoya. japAkusumasvarUpa upAdhi ane sphaTikAtmaka upaya padArtha bhinnarUpe ja prasiddha che. Ama jJAna ane arthamAM bhedanI siddhi anivArya che. vijJAnavATabhAM pravatti asaMgata - jaina, ydi.| ma bhane zAna 52252 abhinna hoya to nahIjeM bhI bevA mATe yAbapAnI pravRtti 42 rupane dUrathI nahInA pANInuM jJAna thavA mAtrathI ja tRSAzamana vagere phalanI siddhi thaI jaze, kAraNa ke jalajJAna e ja vijJAnavAdImate jalapadArtha che. jalajJAnanI prApti e jalaprApti banI javAthI tarasa chipAvavA nadI sudhI javAnI jarUra ja nahi rahe. (dhana meLavavA dukAne javAnI jarUra ja nahi rahe, ghera beThAM beThAM dhananA jJAnathI dhanavAna banI javAze !) jJAnaadvaitavAdI bacAva mATe evI dalila kare ke - tRSAzamana vagere phakanI niSpattinuM jalazAna kAraNa nathI, paraMtu javAnA rasanuM jJAna kAraNa che. jalIyarasanuM jJAna to pravRtti pachI ja zakya che. mATe pravRttinI anu55tti nahi Ave. <- to te paNa bogasa che. kadAca eka vAra AvuM mAnI laIe to paNa prazna e thAya che ke "jalazAna thayA pachI jalIyarasajJAnano vilaMba zA mATe ? kayA padArthanA vilaMbathI jalIyarasanA jJAnanI utpattimAM vilaMba thAya che? jalazAna utpanna thayA pachI paNa jenA asAnnidhyathI utpattimAM vilaMba thAya che te ja (jala) bAhya artha che. dUrathI nadInA pANInuM jJAna thavA chatAM javAnuM sAmIpya na hovAthI jalIyarasanuM bhAna thatuM nathI ane nadInI najIka jaI pANI pIvAthI jalIya rasanuM zAna thAya che. kAraNa ke tyAre pANI sannihita = samIpa che. bAhya arthano svIkAra karavAmAM Ave to ja sAmIpya ane dUratva vagere A ghaTI zake. mATe bApa arthanI sattAno svIkAra karavo anivArya che. - jalajJAna thayA pachI paNa vAsanAno paripAka na thavAthI jalIya rasanuM zAna nathI thatuM. mATe tyAre tRSAzamana vagere phalanI niSpatti thatI nathI, nahi ke bAhya jala padArthanA asAnnidhyathI. jathIyarasajJAnasaMpAdaka vAsanA paripAka mATe to nadI sudhI javAnI pravRtti Avazyaka che. <- AvI jJAnAtivAdInI dalila paNa Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mAdhyamikamatanirAsa: * nirhetukatve ca tasya nityaM sattvamasattvaM vA syAt / kiJca, arthasyA'sato jJAnena satA sahA'bhede sAdhye jJAnasyA'pyasattvAcchUnyatAprasaGgaH / na ca 'viSayatvaM jJAnatvavyApyaM' ityeva sAdhyam, pratyakSeNaiva ghaTAdau jJAnatvAbhAvapratIteH / na caiyaM bhrAntiH bAdhakA'bhAvAt / na ca ------------------- sajJAnAjukUlavAsalAparipAkavilamba: sa eva bAhyo'rthaH / na ca bAhyArthasannidhAnavilambAma vAsalAparipAkavilamba: kitvevameveti vijJAnavAdinA vAcyam, nirhetukatve ca = hi tasya = vAsanAparipAkasya nityaM = sarvadA sattvamasattvaM vA syAt / tadattaM dharmakIrtinaiva pramANavArtike nityaM satvamasatvaM vA'hetokhyA'napekSaNAt / apekSAto hi bhAvAnAM kAdAcitkatvasambhavaH // (pra.vA.3/34) iti / ki jalajJAnajAte'pi jalarasajJAnavilambaprayojakavilambapratiyogivAsanAparipAkasya kAdAcitkatvopapAdanArtha bAhyArthasyA'vazyAzrayaNIyatve'rthA'sannidhAnAdeva -jalIyarasavijJAnavilambo'stu tandetorastu kiM tena ?' itinyAyena vAsanAparipAkakalpanayA satam / vastutastu vijJAnAvdaitanaye ghaTArthi-svargArthiyatnAdyasambhava eva / taduktaM zAstravArtAsapuccaye- jJAnamA tu vijJAnaM jJAnamevetyado bhavet / pravRtyAdi tato na syAt, prasidhdaM loka-zAratrayoH // (zA.sa.sta.1 kA. 98) iti vijJAnavAde doSAntaramAviSkaroti kiceti / sahopalambhahetunA arthasyA'sato jJAnena satA sahA'bhede sAdhye'sadA'bhinatvAt jJAnasyApyasatvAta, jJAnAtiriktasya ca kasyacit vijJAnavAdinA'tAbhyupagamAt parizeSanyAyena zUnyatAprasaGgaH / na ceSTApati: kartuM yujyate vijJAnavAdinA, apasindAntApAtAta, zUnyavAdasyAnyA nirAqatatvAcca / etena 'ghaTamahaM jAnAmI'tyAdAvahantvAdyAkArasyA'pyalIkatvameva ekasya vijJAnasya nAnAkArAbhedA'yogAt / taduktaM 'sA citrataikasyAM na syAt tasyAM matAvapi / yadIyaM svayamarthAnAM rocate tatra ke vayam ?' // iti mAdhyamikoktamapyapAstam, svarUpAnubhavalakSaNArthakriyayA jJAnasyeva tadAkArasya arthacitratAdhInAyA jJAnacitratAyAzca sibderiti vyaktaM syAdvAdakalpalatAyAm (syA.ka.sta. 1 / kA. 81-pR. 283) / na ca arthajJAnayoH sahopalambhahetunA (dRzyatAM 203 tame pRSThe tRtIyapakto) 'viSayatvaM jJAnatvavyApyaM' ityeva sAdhyaM mayi jJAnamityanuvyavasAye tathaiva darzanAditi 'ghaTo'yami'tijJAnIyaviSayatAvato ghaTasya na jJAnabhinnatvasindirna vA zUnyatAprasaGga iti jJAnAndaitavAdinA''rekaNIyam, sarvato balavatA pratyakSeNaiva pramANena ghaTAdau viSayatvasatve'pi jJAnatvA'bhAvapratIte: viSayatvasya jJAnatvavyabhicAritvAt / na ca iyaM = 'ghaTAdirna jJAnamiti pratIti: dhAnti: na tu pramitiriti vaktuM yujyate, tadataraM bAdhakAbhAvAta, pratItyuttaraM bAdhakapramANasatve eva tasyA tathahIna che, kAraNa ke vAsanAnA paripAka mATe paNa bAhya arthano ja Azraya karavo paDaze. dUrathI jalajJAna thatAM, kema vAsanA paripAka thato nathI ? ane najIka jaIne pANI pIvAthI ja tAdaza vAsanA paripAka kema thAya che? Ano javAba jJAnabhinna bAhya jala padArthane svIkAra karavAmAM na Ave to maLI nahi zake. jenA asannidhAnathI pUrve jalarasajJAnAnukUla vAsanAno paripAka thavAmAM vilaMba na thAya te ja bAhya padArtha che. vAsanA paripAkane nirdetuka = ahetuka mAnavAmAM Ave to kAM te nitya = haMmezA vagananI jema sana = vidyamAna banavAnI Apatti Avaze kAM sarvadA vaMdhyAputranI jema asat = avidyamAna banavAnI Apatti Avaze. jenuM koI kAraNa ja na hoya, jene koInI apekSA na hoya te padArtha kyAreka hoya ane kayAreka na hoya evuM saMbhave zI rIte ? vijJAnavAhIbhatA nyavAdhyApatti kiJca a.| mI, mI pAta bhechana bhane arthanA sopalama35 hetu dA (mo 54 203) nahIna siddha karavuM che? zuM jJAnane arthathI abhinna siddha karavuM che? je arthano jJAnanI sAthe abheda sAdhya hoya to vijJAnavAdIno zUnyavAdamAM praveza thavAnI Apatti Avaze, kAraNa ke asat = tuccha = kAlpanika evA arthano sat = vidyamAna = vAstavika jJAnanI sAthe abheda siddha thavAthI kAlpanika arthathI abhinna jJAna paNa kAlpanika = asana siddha thAya che ane jJAna sivAyanI koI cIja vijJAnavAdIne mAnya nathI. jo vijJAnavAdI ema kahe ke - artha ane jJAnanA sahapataMbharUpa hetu dvArA viSayatAne jJAnatvanI vyAkha siddha karavI che. arthAt rni ori vi55tA khoini zAna khoya. ma 'mayi jJAnaM' avAzAnanI viyata zAnamain khevAvI te zAnapanI vyAya cha tema 'ayaM ghaTaH' mevA rAnI viyatA pAzAnanI vyApya siddha the arthAta vi55tAno Azraya 4 sat - 5|2maavi jJAnasvarUpa siddha thaze. - AvuM amAruM kathana che. - to te barAbara nathI, kAraNa ke uparokta anumAnathI bhale ghaTane vijJAnavAdIe vAnas135 sikha zahIdo. paraMtu pratyakSa pramAgadhI to 'ghaTo na jJAnaM' arthAta '2 me zAna nayI' bhe siyAya che. anumAna karatAM paNa balavAnuM pratyakSa pramANathI ja ghaTamAM jJAnabhinnatA siddha thAya che. mATe jJAna-zUnya ghaTamAM viSayanA rahevAthI viSayatA bhAnapanI vyaniyArI anathe. - 'ghaTo na jJAnaM' - pratAline prAnti tonI 24, tenA uttalamA romA pramAginI upasthiti nathI. bhApa pramasanakhopa svabhAvadhI 1 = zAna-12135 svabhAvAtmA tuthI / 'ghaTo na jJAnaM' mevI Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19) vyAgAloke ditIyaH prakAza: yogAcAramate saMsArA'pavargagorakyApAdanam * svabhAvAdeva bhrAntabama, jJAnatvA'vizeSe sarvatra tathAtvaprasaGgAt / kina jJaptimAtrAbhyupagame muktisaMsArayoravizeSaprasaGgaH, kliSTA'kliSTacittayorupAdhisannidhAnA'dhInatvAt / na ca svabhAvAdevA'nayorvizeSaH, jJAnasvabhAvasyaikarUpatvAt / zaktibhedAttadvizeSAbhyupagame ca caramakliSTacitte'kliSTacittajanakazaktimati muktirUpatvaprasaGgAt / etena yaduktaM vauddhapradhAnena -> cittameva hi saMsAro rAgAdiklezavAsitam / tadeva ------------------ ------------------ bhamattapatipAdanaM saicchate / na ca bAdhakAsatte'pi 'ghanAdina jJAnamiti pratIte: svabhAvAdeva = jJAnAttastabhAtAdeva dhAntatvaM = bhamatvaM = tadabhAvavati tatprakAratatvaM, stabhAtasya cA'paryayojyatvAditi vijJAnavAdinA vAcyam jJAnatvA'vizeSe sarvatra = jJAnAmAge tathAtvaprasajhAt = mamatvApateH / na ca tathA'stu iti vAcyam tathA sati pratItisaMvedAsyA'pi bhamattApatyA zUnyatAvAdapavezadoSatAdavasthyAt / na ca jJAto jJAnattaprakAraka saMvedanaM tadati tatprakArakatvAsA bhamaH, 'ghaTAdirtA zAti pratItistu mama iti vatuM jJAnA'tdaitanaye yujyate, na hi tAye ghaTAdo jJAnAtvA'bhAvAvagAhipatItenittavyatirikaH kazcit svabhAta: sambhavati, jJAnattata sartagA'viziSTamiti taukA bhamatvanibahAnattamAyA na tatheti vakumazakyamiti jJAnamapi na sidhyaditi zunyatAvAdapavezo vajalepAyita eva parasya / kiya jJAtimAtrAbhyupagame = jJAnAvdaitasvIkAre mukti-saMsArayoH avizeSaprasaGgaH = aikyApati: tadedakaspa jJAnAtirivataspa kasyacit virahAta, jJAnasya cobhayA samAnatvAt / na ca kliSTacitasya saMsAratvamavilaSTracitasya cApatargatvamiti jJAnAvdaitanaye vaktumarhati, kliSTA'kliSTacittayoH = soparAgajJAna-niruparAgajJAnayoH upAdhisannidhAnAdhInatvAt = kramazo vijJAnAtirivatopAdhisamavadhAnA'samavadhAnapayuktatvAt, sphaTike raktimAtetimAtat / na ca svabhAvAdeva anayoH = kliSTA'kliSTacitayoH vizeSa: = bhedaH, na tUpAdhisAtA'sattAbhyAmiti vijJAnAnAdinA vaktavyam, jJAnatvalakSaNasya jJAnasvabhAvasya sarva ekarUpatvAt = :abhijJAtvAt / na ca kliSTacitajAmazavakliSTacitajanazaktibhyAmeva saMsArAtmakakliSTacita-muktisvarUpA'kliSTacitayorbhada ityapi sAmpratam, zaktibhedAt = niruktazaktivizeSAt tadvizeSAbhyupagame = saMsArApavargagorbhadAhagIkAre ca = hi saMsArAtmate caramakliSTacitte = saMsAralakSaNakliSTacitasantAnagatAntikliSTavijJAna akliSTa-cittajanakazaktimati = muktilakSaNanirAkAravijJAnAjAnAzaktiviziSTa muktirUpatvaprasaGgAt = mokSarUpatApateH, hetustu vizeSaNamukhenokna eta / tata: suSUtataM - zazimAcA gupagame muktisaMsArasoratizeSaprasaGgaH iti / eteneti nirastamityonAveti / sugamattAtkAritA na tiviyate / tahirAse hetumAha - abhede = tastuto pratItine jamAmaka kahevAmAM Ave to no sarva jJAnamAM jJAnavasvarUpa svabhAva samAna hovAthI sarva jJAna bramAtmaka jaze. tethI jJAnane | uddezIne thanAruM jJAnavaviSayaka jJAna pAga jJAnavasvabhAvathI bramAtmaka banI javAthI jJAnanI siddhi paNa thaI nahi zake. tethI pUrvokata rIte zUnyavAdapravezanI Apatti vajalepa banaze. jJAnAdvaitabhate bhuThita ane saMsArabhAM alekhApatti kizca jny.| NI, atyaMta mahatpanI bhane bhuNya pAta chAnamAtrano svii||2 42vAmAM Ave to zAnadatamatamA mukti ane saMsAramAM koI bheda nahi rahe, kAraNa ke jJAna sivAyanI koI cIja nathI ane jJAna to svarUpathI sarvatra samAna ja che. - -> kliTa citta = saMsAra ane akilaTa citta = mukti <- AvuM kahevuM jJAnAta matAnusAra zakya nathI, kAraNa ke kliTa citta ane akilaTa citta kramaza: jJAnAtirikta upAdhinA sannidhAna ane asannidhAnane AdhIna che, jeno svIkAra jJAnAta matAnusAra azakya che. -> kliTa citta ane akliTa cittano bheda bAhya upAdhinI hAjarI ane gerahAjarIthI prayukta nathI, paraMtu svabhAvathI ja prayukta che. <- AvuM vijJAnavAdInuM kathana tadana asaMgata che, kAraNa ke jJAnano svabhAva jJAnatva to eka ja che, temAM koI bheda nathI. mATe kliSTa citta ane akilaTa cittamAM jJAnanda nAmanA svabhAvathI bheda mAnava zakya nathI. shkti.| vizAnAhItathI ma vAmAM Ave ->saMsA26thAmA vittIya cha temA sithitanI = ni212 vijJAnanI utpAdaka zakita hoya che. A zakitanA bhedathI saMsAra ane mokSamAM bheda siddha thaI jaze. <- to te pAsa arthahIna che, kAraNa ke je saMsAraavasthAnuM chelluM liSTracitta che tenA pachI aliTacitta svarUpa mokSa utpanna thavAno hovAthI carama liTavijJAnamAM aliTacittajanana zakti mAnavI Avazyaka che. saMsArAtmaka carama kliSTracittamAM aklicittajanaka zakita hovAthI carama klika vijJAnamAM akliSTracittajanana zakita mAnavI Avazyaka che. saMsArAtmaka carama kliTacittamAM akliTa cittajanaka zakti hovAthI te mokSasvarUpa thavAnI Apatti Avaze. etena. / prAcIna audamAthAyana methana cha -> thi che. tenAyI vAsita yeva vitta = vijJAna saMsAra che. te ja citta = vijJAna rAgAdiklezathI mukta bane to saMsArano aMta= mokSa kahevAya che. <- A vAta pANa khaMDita - jarjarita Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogazAstravacanavicAravimarzaH tairvinirmuktaM bhavAnta iti kathyate // iti <- tannirastam, abhede vAsya - vAsakabhAvA'yogAditi / yattu -> jJAnasya grAhya-grAhakabhAvavaidhuryamuktam <- tadasat evaM sati paracittasantAnA'grahe buddhasyA'pyasarvajJatvaprasaGgAt / riri bhAnumatI. jJAnAndaitanaye rAgAdikleza-vijJAnayoraikye vAsya- vAsaka bhAvA'yogAditi = cite rAgAdiklezatAsyatAyA rAgAdivaleze ca vijJAnavAsanAyA : asambhatAt, vAsya-tAsakabhAvasya bhedaniyatatvopalambhAt mRgamada-tasanAdau / taduktaM zAstravArtA samuccaye - rAgAdiklezavargo yA vijJAnAtpRthagmataH / ekAntaikasvabhAve ca tasmin kiM kela tAsitam ? // kliSTaM vijJAnametAsau kliSTatA tatra yadavazAt / nIlyAdivadasau vastu, tadvadeva prasajyate / muktau ca tasya bhedena bhAva: syAt parazuddhitat / tato bAhyarthatAsiddhiraniSThA saMprasajyate // prakRtyaiva tathAbhUtaM tadeva kliSTateti cet ? tadannAtiriktatve kena muktirticintyatAm // ( sta. 1. - kA. 35-32-33-34) ityAdikaM prabandhena / kA caitaM sati yogazAstre : ayamAtmaiva saMsAraH kaSAyendriyanirjitaH / tameva tadvijetAraM mokSamAhurmanISiNaH // (yo. zA. pra. 4 kA. 1) iti yat zrIhemacandrasUribhiruktaM tat virudhyeteti zaGkanIyam, kA hi rAgAdInAM klezatvaM rAgAdivAsitacitasya saMsAratvaM vA'smAbhirapalapyate kintvabhede tAsya - vAsakabhAva eva na ghAkoramATIkata ityeva pratipAdyate / vastutastu rAmAdivAsanAyA api bhedAbhedapakSe eva vAsya-vAsakabhAvasambhavo na tvekavAde / taduktaM zrIharibhadrasUrikhareNa zAstravArtAsamuccaye - vAsya-vAsakabhAvAccennaitatasyA'pyasambhavAt / asambhUtaH kathaM navastra, vikalpAnupapatitaH // vAsakAdavAsanA bhillA'bhinnA vA bhavedyadi / bhillA svayaM tathA zUnyo naivAnyaM vAsayatyasaiau // athA'bhilA na saGkrAntirasyA tAsakarUpavat / vAsye satyAca saMsiddhirdvavyAMzasya prajAyate / asatyAmapi saGkrAntau vAsayatyeva cedasau / atiprasaGgaH syAdevaM sa ca nyAyabahiSkRtaH // ( zA.sa. sta. 4 kA. 8889-90-91 ) iti / etena svapnAvasthAyAmiva jAgradavasthAyAmapi vAsanayaiva tatadAkArapratiniyamAt <(dRzyatAM 199 tame puSThe) iti prAguktaM nirastam, atyantA'sati viSaye vAsanAsvIkArasyaitA'sambhavAt / na ca samanantarA'samanantaravikalpavibhAgArthaM vAsanAbhedasvIkArAya doSa iti vAcyam paramparayA saMvAdA'saMvAdaniyamArthaM / tadabhyupagamApekSayA sAkSAdevA'rthasattA'satvAbhyupagamaucityAditi (syA. ka. sta. 4 kA 24 pa. 35) vyaktaM syAdavAdakalpalatAyAm / - jJAnasya grAhyagrAhakabhAvavaidhurya- 'paramArthato thiyo grAhyagrAhakabhAvarAhityAdi 'tyevaM (dRzyatAM 209 tame puSThe) vadatA jJAnAndaitavAdinA pUrvaM uktam, tadasat evaM = jhAle grAhyagrAhakabhAvA'sambhave sati paracittasantAnA'grahe - parakIyavijJAnasyA'grAhyatve budhdasyApi kimutAnyasyetyapizabdArthaH, asarvajJatvaprasaGgAt / ataH zuddhodanatanayacite parakIyacitagrAhakatA parakIyacite ca tadgrAhyatA'tazyamevAGgIkAryA / tadvadevAnyacite'pi grAhyagrAhakabhAvo'nAvila:, arthe tu kevalaM jJAnagrAhyatvameva jJAne tu grAhakatvamapi zAlagrAhyatvamapIti siddhoarthajJAnayorbheda ityatra tAtparyam / etena - nAnyo'nubhAvyo buddhyA'sti, tasya nA'nubhavo'para: / grAhya-grAhaka thayelI jANavI. AnuM kAraNa e che ke vastusthitino vicAra karIe to vijJAnAdvaitanaye rAgAdi kaleza ane citta = vijJAnamAM koI bheda che ja nahi. vAsya evuM vijJAna vAsaka evA rAgAdi kalezathI abhinna hovAthI te banne vacce vAsya - vAsakabhAva ghaTI zakaze nahIM. vAsya - vAsakabhAva bhinna padArthamAM ja hoI zake. jema ke attarathI kapaDuM vAsita thAya che.' ahIM vAsaka = attarathI vAsya = kapaDuM alaga ja hoya che. paraMtu vijJAnAdvaitamatAnusAra vAsaka rAgAdikalezathI vAsya = citta abhinna hovAthI rAgAdiklezamAM vAsakatA ane vijJAnamAM vAsyatA nahi ghaTI zake. mATe baudrAcAryanuM uparokta vacana mithyA siddha thAya che. prastuta graMthakAre zrI vAsupUjyAmInA stavanamAM - -> kaleze vAsita mana saMsAra, klezarahita mana te bhavapAra - AvuM je kaheluM che. tenAthI phalita thAya che ke rAgAdikalezathI vAsita cittane saMsArasvarUpa mAnavAmAM zrImadjIno koI virodha nathI. paraMtu rAgAdiklezathI vAsitapaNuM jJAnAdvaita matAnusAra ghaTI zakatuM nathI ATaluM ja bauddhanA prativAdamAM mahopAdhyAyajInuM tAtparya jaNAya che. gautamazuddhabhAM jasarvajJatAnI khApatti yattu jJA. / vijJAnavAhI pUrve } -> paramArthathI jJAna sAdhagAGabhAvadhI zUnya che. arthAt jJAnamAM arthazAstA ane arthamAM jJAnagrAhyatA kAlpanika che. (juo pRSTha 201) - te paNa mithyA che. AnuM kAraNa e che ke jo jJAnamAM vastuta: grAhakatA na hoya to gautamabuddha paNa vAstavika rIte anyanA citta = jJAnane jANI nahi zake ane tethI tene asarvajJa thavAnI Apatti Avaze. mATe jJAnamAM grAhya-grAhakabhAva mAnavo Avazyaka che. to ja parakIya cittamAM grAhyatA ane gautamabuddhanA cittamAM = jJAnamAM grAhakatA ghaTI zakaze. jJAnamAM jJAnagrAhyatA ane jJAnagrAhakatA tathA arthagrAhakatA - A traNa dharma rahe che. jayAre arthamAM mAtra jJAnagrAhyatA dharma Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 nyAyAloke dvitIya: prakAza: * pramANavArtikasamAlocanA bAhyArthavAde uktagauravantu prAmANikamiti diga / bhAnumatI vaidhuryAt svayaM saiva prakAzate // (3/327) iti pramANavArtikakAravacanamapi pratyAkhyAtam, sArvalaukikasvArasikAnubhavApalApe unmatatvaprasaGgAt / syAdetat mA'stu buddhasya sarvajJatA kiM nazchinnam / tadasadarvajJatvasyeSTatvAt / taduktaM dharmakIrtinA pramANavArtike * sarvaM pazyatu mA vA mA tattvamiSTaM tu pazyatu / kiTasaMkhyAparijJAnaM tasya naH kvopayujyate ? // (pra.vA.) na caitAvatA taduktavyavasthAyA avyavasthitatvam, tasyAH prAmANyamUlakatvAt / naca prAmANyaM sarvajJatvA'dhInaM kintu tadyAthArthyAdhInam / dUradarzitvasya prAmANyavyavasthApakatve gRdhAdInAmupAsyatApatiH / taduktaM dharmakIrtinaiva tatraiva -> pramANaM dUradarzI cet ? ete gudhAn upAsmahe / (pra.vA. 5 / 35 ) iti / tatazca jJAnasya jJAnAntaragrAhyatvaM grAhakatvaM veti / maivam, paracitA'grahe sabhAyAM vacanaprayogA'sambhavAt evamevoccAraNe unmatapralApatvApate: / na ca sambhAvanayaiva tatprayoga iti vAcyam, tathApi jJAne grAhakatvAnapAyAt, sambhAvanAyA jJAnarUpatvAt / vastutastu parakIyapadaprayogA''karNanAnantaraM prekSAvAn padArtha paricchinatyeva na tu sambhAvayati, taduttaraM 'nizcitomI'ti pratisandhAnAt / etena - vikalpayonayaH zabdAH vikalpAH zabdayonayaH / kAryakAraNatA teSAM nArtha zabdAH spRzantyapi // - iti prAguktaM (dRzyatAM 202 tame puSThe) pratyAkhyAtam, agatyo vistarastu matkRtamokSaratnAbhidhAnAyAM "bhASArahasyavivaraNaTIkAyAM dRSTavyaH / ( dRzyatAM bhASArahasye 14 tamasya zlokasya TIkAyAM 50 tame pRSThe ) nanu jJAlAtiriktArthopagame gauravamuktaM kiM vismaryate ? na, bADhaM smarAmi bAhyArthavAde uktagauravaM = cakSurAdikAryatAvacchedakagauravaM (dRzyatAM 203 tame pRSThe ) / tat tu prAmANikaM iti nApahotumucitam, siddhyasiddhibhyAM vyAghAtAt / etena pratyakSavyavahAre pratyakSatvasyaiva prayojakatvAt, kvacit pratyakSatvasya kvacicca pratyakSaviSayatvasya tathAtve gauravAt <- iti nirastam / etena -> prameyavyavasthApakaM pramANaM kiM prameyAt pUrvakAlabhAvi syAdudasviduttarakAlabhAti samakAlabhAvi vA ? prathamapakSe kathamasya prameyavyavasthApakatA ? tamantareNaivotpadyamAnatvAt vyomakusumajJAnavat / dvitIyapakSe tu pramANAt pUrvakAlavRtitvaM nIlAdeH prameyasya kutazcit pratipannaM na vA ? yadi na pratipannaM, kathaM sadvyavahAraviSayaH kUrmaromavat / atha pratipannaM, tatkiM svataH parato vA ? yadi svataH, kathamasya jJAnAdedaH ? tasyaiva svato'vabhAsalakSaNatvAt / atha parataH, tA sambhavati, pramANavyatiriktasya prameyavyavasthAhetorabhAvAt / na ca pramANameva prameyasya pUrvakAlavRtitvaM prakAzayatIti vAcyam, tasya svayamasataH prameyakAle tatprakAzatvA'yogAt / samakAlatve tu pramANaprameyayoH savyetaragoviSANavat grAhyagrAhakabhAvA'bhAvaH <- iti pratyAkhyAtam, prakAzakasya pUrvottarasahabhAvaniyamA'bhAvAt / tathAhi kvacit pUrvaM vidyamAnapadArtha: pazcAdbhAvinaH prakAzyasya prakAzako bhavati yathA kRttikodaya: zakaledayasya / kvacit punaH prakAzaka: samakAlamavalokyate yathA kRtakatvAdiranityatvAdeH / ataH pramANaM pUrvottarasahabhAvaniyamAnapekSaM vastu prakAzayati; prakAzakatvAdityAdi vyaktaM syAdavAdaratnAkare (syA. ra. pari. 1/ sU. 56 - pR. 9198) 1 atha yayA pratyAsatyA jJAnaM svarUpaM gocarayati tayaiva cedartham, tadA tayoraikyApatiH, anyathA cet ? svabhAvavdayApattiH, tadapi vA'pareNa svabhAvavdayena tadapi cAnyena tena grAhyamityanavasthA, svasaMviditasyA'saMviditarUpA'yogAditi cet ? maivam, liGgasya samAnakSaNakaraNe'pyasya paryanuyogasya samAnatvAt / 'liGgaM tadubhayakaraNaikasvabhAvamiti cet ? 'jJAnamapi sva-paragrahaNaikasvabhAvamiti svIkAre kastava karNazUlanivAragopAyaH ? (svA. ka. sta. 5 kA. 52 - pR. 45 ) ityadhikaM syAdavAdakalpalatAyAm / ja rahe che. AthI artha ane jJAnamAM bheda siddha thavo prAmANika che. - AvuM prakaraNakArazrInuM prastutamAM tAtparya che. jo ke arthane jJAnathI bhinna mAnavAmAM atirikta padArtha svIkAravAnuM gaurava Ave che. paraMtu te prAmANika = pramANasahakRta hovAthI nirdoSa che. je gauravanA svIkAramAM koI prANa na hoya tevuM gaurava ja dUSaNasvarUpa che.prAmANika gaurava to bhUSaNasvarUpa che. ulaTuM teno apalApa karavo e ja dUSaNa che ke je vaicArika pradUSaNanuM phala hovAthI tyAjaya che. ahIM je kAMI kahevAmAM Avyu che te to eka digdarzana mAtra che.bAkI haju AnA anusAre AgaLa ghaNuM vicArI zakAya che. A vAtanI sUcanA karavA mATe prakaraNakArazrIe 'vik' zabdano prayoga karyo che. * svaprAzavAhamAM TosTInA AkSepa vijJAnavAhI :- nanva / artha ane jJAnano prakAza (=saMbedhana ) me bhe 4 ithe arthAt bheDA behanamAM artha ane jJAnanuM TippaNI :- 1. divyadarzanaTrasTa taraphathI prakAzita bhASArahasya - mokSaratnA (saMskRta) TIkA ane kusumAmodA (hindI) TIkAthI yukta parihAra - Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogAcAramatasamIkSopasaMhAra: * 213 nanvarthajJAnayoH prakAzo yadyabhinnastadA tadavivekaH yadi ca bhinnastadA svaprakAzakSatiriti cet ? na, bhedAbhedopagame'virodhAt / na ca tadasiddhiH, aMzAMzinAM guNa-guNyAdInAJca sambandhatayaiva tatsiddheH / na ca samavAya ------------------bhAnamatI ------------------ __vijJAnavAdI zahate -> nanu artha-jJAnayoH prakAza: yadyabhinnaH = arthaviSayakaM saMvedAmeva svAtmakajJAnaviSayakaM ityabhyupagamyate syAdavAdibhiH tadA anAyAsena tadavivekaH = artha-jJAnayo: avivekaH = sambhedaH vyAmizritatvaM = sakara iti yAvat / tathA ca jJAnAvdaitanayapraveza eva syAdavAdinAm / yadi ca artha-jJAnayoH prakAza: bhinnaH = arthaviSayakasaMvedanAdanyadeva jJAnagocarasaMvedAM jJAnaviSayakavedanAccAnyadevArthamAnagocaravijJAnamityabhyupagamyate syAdavAdibhiH tadA svaprakAzakSati: = arthajJAnasya svAtmakajJAnagocaratvasidAnta: syAdavAdinAM bhakA itIto vyAghra itastadIti nyAyApAta iti cet ? prakaraNakArastadapAkurute -> neti / arthasaMvedana-jJAnasaMvedanayoH bhedAbhedopagame = bhedakSiAbhedAbhyupagame avirodhAta = virodhapacyavAt / tathAhi 'gharamahaM jAnAmIti saMvedane ghaTatvAvacchinnaprakAratAkatvaM jJAnatvAvarvAcanaprakAratAkatvazca staH / prathamAMzamAdAya tasyArthaviSayakattaM gIyate ditIyAMzopAdAya svAtmakajJAnaviSayakatvam / tAvaMzI hi parasparaM milI / etenArthajJAnayoravivekaprasaGgaH pratyakta: dArpaNAyAM jJAzioyAdInAM pArthakyenAnubhavAt / aMzabdayaghaTitasaMvedanacaikameva / anena yadi cArtha-jJAnayoH prakAza bhistadA svaprakAzakSatiriti nirastam bhedopasarjanabhAve'ravADatvena tadavedanAsyAnubhavasidatayA dharmApekSayA tayorabhedAt / na hyazAnAM svaghaTitAMzito'tiriktamastitvamastei / pramANAvatAre cAvitti-jJAtApti-jJAnasaMvityaMzakarbustikAkArasaMvalitaM saMvedanamiti arthaprakAza-saMvitprakAzayoH bhedasaMbhinnAbhedopagame'virodhAditi suSchUktam / na hyAbhyupagatAr3IkArabhayAt paravAdibhiH sArvalaukika-svArasikAnubhavavaizadhamapahotumucitam / yatu -> 8stuto jJAnaviSayatAyAM jJAnA'bhedasyaiva niyAmakatvaM na tu sanikarSAderiti lAghavAt jJAnAvdaitasibdiH <- (hazyatAM 20 tame pRSle) ityuktaM, tanna cArutayA cakAsti cetasi caturacetasAm, tadaviSayatAyA bhedagarbhatvAt, gAhya-gAhakAkArasvarUpabhedasya pratyakSasindatvAca / vastuto jJAnaviSayatAyAM jJAnAvarAkSayopazamavizeSAdereva niyAmakatvAt, svAtmanIvA'tiriktArthe'pi tatsatvAnna jJAnAvdaitasiddhiriti vibhAvanIyaM paryupAsitagurukuNaiH / pazya pazya sudUraM yAnti jJAnAvdaitavAdinaH / sabhAyAM suSTha rAjante, syAvdAdino hi sAmpratam ||1|| prakaraNakAro'dhunA samavAyavAdamutthApayituM zatAmAviSkaroti -> na ca tadasindiH = dAbhedAsindiriti zahanIyam, azAMzinAM prakate arthagrAhakatva-svagrAhakatvalakSaNAMzabdaya-tadabhayAkAravijJAnalakSaNAMzinAM anyatra tantaprabhatrAMza-paTAdyAtmakAMzinAM guNa-guNyAdInAJca Adipadena kriyA-kriyAvajjAti-jAtimadAdInAM mitha: sambandhatayaiva = saMsargavidhayaiva tatsindeH = tadedAbhedasindaH / na hyekAntabhede aikAntikAbhede vA tatsaMsargatvaM sambhavati, bhAna thAya to artha ane jJAna vacce bheda nahi rahe. AthI te be paraspara abhinna thaI jaze. jo tame syAdvAdI artha ane jJAnanuM bhAna bhinna mAnazo, arthAt ekasaMvedanamAM mAtra arthanuM ja bhAna ane bIjA saMvedanamAM jJAnanuM bhAna - AvuM mAnazo ke " jJAna svaprakAza che.' arthAta arthaviSayaka jJAnano viSaya svAtmaka jJAna paNa bane che." Avo svAdAdIne mAnya jJAnasvaprakAzasiddhAMta bhAMgI paDaze. A to sApe chachuMdara gaLyA jevuM thayuM.gaLI jAya to paNa upAdhi, bahAra kADhI nAkhe to paNa upAdhi. AnuM samAdhAna tame zuM Apazo? syAvAhI:- na, bhe.| mAyAmI ! samasyAna samAdhAna anetAmA durbala nathI, arthasaMvahana bhane vAnasaMvahanamA mehame = mehamizrita sameha bhAnAmA vizeSa nathI. tebhAzata 'ghaTamahaM jAnAmi' mevAnanAza cha. ghaTavAvacchinnaprakAratAkava ane jJAnatvaavacchinnaprakAratAkatva. prathama aMzanI apekSAe te arthasaMvedana kahevAya che. bIjA aMzanI apekSAe te jJAnasaMvedana kahevAya che. A banne aMza paraspara bhinna hovAthI arthasaMvedana ane jJAnasaMvedanamAM paraspara bheda rahe che. paraMtu A banne aMzathI ghaTita dharmI = uparokta saMvedana eka hovAthI tathA aMzIthI = aneka aMzaghaTitathI tenA ghaTakIbUta aMzo alaga na hovAthI tAdaza akhaMDa saMvedanAtmaka dharmonI apekSAe arthasaMvedana ane jJAnasaMvedanamAM paraspara abheda paNa rahelo che. AthI svaprakAzavAda arthAt "arthaviSayakasaMvedana svAtmakajJAnaviSayaka paNa hoya che.'Avo anekAMtavAdIne siddhAMta pAma akhaMDita rahe che. OM sabhavAyavAha prAraMbha na va t0|-> mizritama mAsiddha cha. <-vI zaM arthahIna, 12 // 3 // bhane zInI pathye tatha! guga Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 nyAyAloke dvitIya: prakAza: * kiraNAvalIkArA''lokakRnmatadyotanam eva tatsambandha: ; pramANAbhAvAt / na hi 'guNa-kriyA jAtiviziSTabuddhayo vizeSaNasambandhaviSayA viziSTabuddhitvAt 'daNDI' ti viziSTabuddhivat' ityanumAnAt tatsiddhiH; abhAva - jJAnAdiviziSTabuddhibhirvyabhicArAt / - bhAnumatI - vindhya- himAcanayoH svAtmani vA tadApateH / na ca samavAya eva tatsambandhaH = aMzAMzinAM guNa-guNyAdInAM ca saMsarga iti vAcyam pramANAbhAvAt = samavAyasAdhakapramANavirahAt / na hItyasya tatsidirityanenAro 'ntaya / naiyAyika sammatamanumAnamupanyasyati guNeti / 'guNavAn ghaTaH' ityAdyAkArakaviziSTabuddhiH vizeSaNa- vizeSyasambandhaviSayA viziSTabuditvAt 'daNDI puruSa' iti viziSTabuddhitat / yathA 'daNDI puruSa' iti viziSTabudau vizeSaNaM daNDaH, vizeSya: puruSa:, tayoH sambandhastu saMyoga:, tadvRtviSayiNI sA bhavati / tathA 'guNavAn ghaTa' itya guNo vizeSaNaM, vizeSyo ghaTaH, tayorya: sambandha: sa samavAya eva, saMyogAdInAM bAdhAt tAdRzaviziSThabuddhiviSayasya samatAgasyA'tiriktasambandhatayA siddhiriti parAbhiprAya: / atra pakSatAvacchedakaM guNa-jAti-kriyA'jyatamaprakArakabuddhitvaM tenaikaikaprakArakabuditvasya pakSatAvacchedakatve'parasya pakSatAvacchedakakoTau nA'pravezaH / vizeSaNasya sambandhe viSayo yasyA: seti vigrahabalAt saMsargatAnirUpakatvaM sAdhyam / saMsargatvaJca sAMsargikaviSayatAvatvameva / viziSTa buddhitvAditi yatkicitpadArthaniSThaprakAratAnirUpakabuddhitvAdityarthaH / nirvikalpake vyabhicAravAraNAya viziSTatvavizeSaNopAdAnam / atra - 'yatkiJcitpadArthaniSThavizeSaNatAni pakatvamAtrasyaiva saddhetutvasambhavAdhetau buddhitvaM na nivezanIyam, vyarthatvAt / na ca yatkiJcitpadArthaniSThavizeSaNatAnirUpakatvamicchAliSThamAdAya svarUpA'siddhiprasaGgena buddhiniSThaniruktanirUpakatvasyaita hetutvamiti jJApanArthaM 'viziSTabuddhitvAdityuktamiti vAcyam, buddhiniSThaniruktanirUpakatvasyApi tatadvyaktitvena hetutve'pyananugamena bhAgA'siddhiprasaGgAt / lirUpakatAtvena nirUpakatAyA hetutvasyAvazyakatayA taruNA icchAdisAdhAraNye'pi tatra saMsargatAnirUpakatvAtmakasAdhyasyApi satvAt vyabhicAritvA'prasaktyA pUrvoktaprayojanavirahAddhetau buddhitvadAnaM vyarthameveti kintu etAdRzaheto: pakSe tatsatvabodhanAya tadabhihitamiti (mu.ki.pu. 15) muktAvalIkiraNAvalIkAraprabhRtayaH / 'daNDI 'tiviziSTa buddhivaditi / yadyapi daNDo koha vizeSaNaM kintu matubarthasambandhaH / sa ca saMyogarUpa iti tadaviziSpabuddhiH pakSasamA kA dRSTAnta iti tathApyetatchatdAbhilapyamAnA pratyakSapratItirdaNDaprakArikA dRSTAnte draSTavyA asyA anyathA pratipAdanA'sambhavenoktavAkyenaiva pratipAdanAt / yavA upalakSaNatayA dravyavizeSaNikA pazvAdizabdakRtA dhISAntatayA vivakSitA, tatra lAGgUlAdeH pravRtinimitatvaM na tatsambandhasya, gauravAditi / gopadAd gottasyaiva prakAratvAditi dRSTavyam (ta. ciM. A. pra. sa. pu. 643 ) iti tattvacintAmaNyAloke jayadevamizrA vadante / naitadapi cArU, tathApi abhAvajJAnAdiviziSTa buddhibhiH = 'ghAbhAvavadUtalam' 'ghaTajJAnaM' ityAditiziSTaviSayaka buddhibhi: vyabhicArAt, tAsAM ghaTAbhAva-ghaTAdivizeSaNaviziSTabhUtala - jJAnAdiviSayakabudvitve'pi vizeSaNavizeSyAtirikta sambandhA'viSayakatvAt / na ca prakRte vizeSaNa - vizeSyabhisambadhagocarakatvaM na sAdhyate ki ane guNI vagerenI vacce saMbaMdharUpe ja bhedasaMbhinnaabhedanI siddhi thAya che. aMza-aMzI, guNa-guNI, kriyA-kriyAvAna vageremAM saMbaMdha tarIke bhedAbheda sivAya anya koI saMbaMdha ghaTI zakato nathI. naiyAyikane mAnya samavAya paNa aMza-aMzI, guNa-guNI vagerenA saMbaMdhasvarUpa ghaTI zakato nathI, kAraNa ke aMza-aMzIthI sarvathA bhinna evA samavAya saMbaMdhane svIkAravAmAM koI pramANa nathI. pramANa vinA prameyanI siddhi thaI zakatI nathI. bAkI anaMta aprAmANika padArthone svIkAravAnuM gaurava Ave. / samavAyasAthaka anumAnamAM vyabhicAra / na hi / nayAyi narathI samayAya saMbhaMdhanI siddhi mATe oma vAmAM Ave che}-> zuAga, diyA ane atithI viziSTanI buddhi vizeSaNa ane vizeSyanA saMbaMdhane viSaya kare che, kAraNa ke te viziSTaviSayakabuddhi che. je je viziSTaviSayaka buddhi hoya che te te vizeSaNa ane vizeSyanA saMbaMdhane viSaya karavAvALI hoya che. jema ke 'daMDI puruSa' AvI daMDaviziSTapuruSaviSayaka buddhi daMDAtmaka vizeSaNa ane puruSasvarUpa vizeSyanA saMyoga saMbaMdhane viSaya kare che. prastuta anumAnamAM sAdhya che vizeSaNapratiyogika-vizeSyaanuyogika saMsarga - viSayakatva ane hetu che viziSTaviSayakabuddhitva. A anumAnathI siddha thAya che ke 'nIla ghaTa' ItyAkAraka nIla guNa AdivizeSaNaviziSTa viSayaka buddhi paNa vizeSaNa ane vizeSyanA koIka saMbaMdhane potAno viSaya banAve che. te saMbaMdha samavAyasaMsargathI bhinna nathI saMbhavI zakato. mATe guNa, jAti ane kriyAno potAnA Azraya sAthe samavAya saMbaMdha siddha thAya che. <~~ paraMtu A vAta vyAjabI nathI, kAraNa ke 'ghaTAbhAvavALuM makAna' ItyAdibuddhi tema ja 'ghaTajJAna', 'paTajJAna' ItyAdi buddhimAM uparokta hetu vyabhicAra doSathI kalaMkita bane che. uparokta buddhio paNa kramaza: abhAviziSTaviSayaka buddhisvarUpa ane ghaTAdiviziSTajJAnaviSayaka buddhirUpa hovAthI temAM viziSTaviSayakabuddhitva hetu rahe che. paraMtu A badhI buddhio ghaTAbhAva, ghaTa, paTa vagere vizeSaNa ane makAna, jJAna vagere vizeSyane ja potAno viSaya banAve che, teonI vacce koI saMbaMdhane potAno viSaya nathI karatI. Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pakSabAhulyalAghavasyA'nupAdeyatAbIjA''vedanam * yarisu na ca tAsAmapi svarUpasambandhaviSayatvAnna vyabhicAraH, tarhi 'tenaivA'rthAntaratvAt / na ca lAghavAt pakSadharmatAbalenaikasamavAyasiddhiH, pakSabAhulyalAghavasyAnupAdeyatvAt, anyathA dravyamapi pakSe'ntarbhAvya samavAyasiddhiprasaGgAt / ------------------bhAnamatI - - - - - - - - - - ---- - - - tu lAghavena vizeSaNa-vizeSaNasaMsargaviSayakattameveti tAsAmapi = mAtatiziSThabhUtalAdi-gharatizikhajAnAdiviSayakabudInAmapi svarUpasambandhaviSayatvAt = vizeSaNastarUpe eva saMsargatvA'vagAhitvAt na vyabhicAra: iti pAlikekA vaktavyam, rAta evaM saMsargatAmAnirUpakattaM sAdhyaM cet ? tarhi tenaiva = svarUpasamboneva arthAntaratvAt = svAnamimatArthasindipasAt, samavAyasAdhanAga pratatasya naupAlikA starUpasambAsidadhyApAtAditi gAvat / zavapate hotaM vavatuM - abhAvajJAnAdiviziSTabundivat pakSIbhUtAnAM guNa-kriyAjAtiviziSTaviSayakabudInAmapi vizeSaNasvarUpasambandhaviSayakatvameva na tu vizeSANavizeSyAtirivatasambandhatiSayakatvamiti vinAyakaM prakurvANo rattayAmAsa vAnaramiti vyAyApAta: / etaM spAndAdimatapravezo'pi parasya duriH, guNa-guNyAdInAM svarUpe evAnakAtivAdibhiH saMsargatopagamAt, gadhokaM dharmasaGgrahaNyAM zrIharidasUribhiH -> samavAyA saMbaMdho tesiM tasseva tehi gaNa keNa ? jati :aNNaNaDaNavatthA :aha u sa kiDA tesiM pi // 18 // na ca :anantAnAM svarUpANAM sAbadhattarUpa kalpo gauravAt, ekarupa sambahAsya kalA va lAghavAt pakSadharmatAbalena tAsAmekasambandhaviSayakattasindayA ekasamavAyasindiH, yathA 'kSityAdi kAra sakaSakamityA 'katijanyatvabyApyakArItAvAn' iti parAmarzAdapi 'katerekatte lAghavamiti lAghavajJAnasahatatAt 'kSityAdikamekakatijanyAmi'tyamitivat prakate 'sambAsaukatte lAghamiti lAghavajJAnasahakatAda vizeSaNavizeSyasambandhaviSayakatvavyApyaviziSTabanditvavatI guNAdiviziSTaviSayakabuntiriti parAmarzadaprokasambaha viSayakAlumityudapenAlagataika:samba: sidhyati / sa eta cAramabhimata: samatApa iti aupAlikA vAcyama, pakSabAhulyalAghavasya = pakSagatAkatvapayuvatalAghavajJAnarUpa sAdhyasAdhane anupAdeyatvAt / ayamokAntavAdino'bhiprAya: guNaviziSTabudikriyAviziSTabundi-jAtiviziSTabandIlAmokatvena tAsAM pakSIkaraNe eva svarUpasambahAtiSalakatte'okavizeSaNastarUpeSu saMsargatAsvaviSayatAkalpanAgaurataM vizeSANa-vizeSyAtiriktakasamavAlagocatAte kAramA samatA saMsargatAbhidhAnatiSayatAkalpona lApatamiti jJAyate / kintu 'nIlo ghaTaH' ityAdisvapApA ekaruNA eta viziSTabandaH pakSIkaraNe tu taM gauravalAyatopasthitisambhataH, tasyAH vizeSaNasvarUpasambakAviSayakatvopagame saMsargatAbhidhAnaviSayatAyA ekarimova vizeSaNastarUpe satvAt / bagaiva jJAta laghu-guruviSalatA sambhavati tata lApataM sahakAri / iha tuna tthaa| na hi tAvatI: bundI: pakSAmitva samavAyasAdhanAnigama: sammatati, guNaviziSTabudimAgapakSatAlAmapi tatsambhavAt / na caivamuktalAghavAvatAraH / anyathA = pakSabAhulyopasthApitalAghavAdare dravyamapi pakSe = pakSIbhUtabandI antarbhAvya = tiSayatidhayA nitizya viziSTabudritvahetukAlumAna 'paratatalaM, pattachAmityAdiviziSbadInAM bhUtanAdau ghaTapalAdisambandhavidhayA samavAyasindiprasazat / tAsAM saMyogaviSalA na ca tA0 / neyAyika na26thI ma vAmAM Ave ->"34rota bhuddhimomA vyaniyAra nathI, A zuddhi pAra vizeSAga svarUpane ja saMbaMdharUpe viSaya banAve che. ame "viziSTabuddhi vizepAra-vizenA saMbaMdhane viSaya banAve che' - eTaluM ja siddha karavA mAMgIe chIe. 'viziSTaviSayaka buddhi vizeSAga ane vizeSyathI bhinna saMbaMdhane potAno viSaya kare che evuM kahevA mAMgatA nathI. tethI svarUpasaMbaMdhaviSayaka uparokta buddhimAM vyabhicAra dopanI bAMga pokAravI nirarthaka che." <- to te paNa asaMgata che, kArAga ke pUrvokata pakSabhUta guNAdiviziSTaviSayaka buddhi mATe paNa evuM kahI zakAya che ke - te viziSTabuddhiomAM vizeSA-vizenA saMbaMdhanuM avagAhitva siddha thavA chatAM pAga nAyikasaMmata eka atirikta samavAya saMbaMdha siddha nahi thAya, kema ke te saMbaMdha paNa svarUpasaMbaMdhAtmaka hoI zake che. A to samavAyane sAdhavA jatAM svarUpasaMbaMdha siddha thaI gayo. roTalI vAgavA jatAM roTalInA badale bhAratano nakazo banI gayo - enA jevuM thayuM. Ane dArzanika paribhASA anusAra arthAntara doSa kahe che. potAne anabhimata padArthanI jyAM prApti-siddhi thAya tyAM A doSano vyavahAra thAya che. lAdhavathI sabhavAyasiddhi masaMgata na ca lA / neyAyika tathA sevA likhAmA mAye -> patAnA mAthI anumAna vArA samavAyanI siddhi thaze. arthAt uparokata guNAdiviziTaviSayaka buddhione saMbaMdharUpe vizeSANasvarUpane viSaya karanAra mAnavAmAM Ave to vizeSANo anaMtA saMbhava hovAthI vizeSa svarUpo pAga anaMta banaze. tethI anaMta svarUpamAM rahenAra saMsargata nAmanI viSayatAnuM avagAhana pakSabhUta buddhiomAM mAnavuM paDaze. A eka gauravana kalpanA che. tenA badale teone vizepAra-vizethI atirikana eka saMbaMdhanI Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 05//to tI: prataUINa: * pramANa-prameyasamAhAramImAMsA | na cAnubhavasiddhasaMyogAt bAdhaH, pramANasamAhAre prameyasamAhArA'virodhAt / ------------------- ma matA ------------------ katve'tokaghara-palAdisaMgogeSu saMsargatAkhyatiSagatAtalpo gauravAt ekasmin samatA saMsargatAbhidhAnatiSayatAkalpanetu lAghavAt / na ca 'ghaTatadbhutalamityAdibadadhInAM anubhavasindasaMyogAt 'ghaTasaMyuktaM bhUtalaM pshyaamii'tyotmnubhvaasaMtomtiSatipecifsa vAda: = samaCIEsAdAtaplo_HolutarodA:, sidasAIlotunt urlus/pollo HolltthAnAditi agAlikena zaThanIyam, pramANasamAhAre = ekagAnekapramANapravato prameyasamAhArA'virodhAt = nAnAprameyasindivirodhA'sambhavAt / na hi cakSuSA bhUtale ghaTopalambhe tvagindriyasidaH palAdiH anumAnAdisibdo'nalAdirvA tagApahotuM zakyaH / pramANasamplavavAdinA pAlikeaukamAnekapramANapattyasambhavo vaktuM na sujyate, pramANasaMplavavAdi vahAH / tatazca pratate cAkSuSAnumatabalAt ghara-bhUtalayoH saMgogo'stu viziSTabuddhitvahetukA01old[ti[ det: samaHIoDaATI, 'sarodA / 1thI 7 paAiINIMUNIuttri elUCIMojpAsama, :praotgttvaat, niyatasidihetau niyatalAghavasgata sahakAritvAt / lAghavapatisandhAna vam - yathA nAnAkArye karjAkyaM kartanAnAtvasa hAdamityubhayorupasthitau kakro lAghavAdeka: kartA agApikAye / na ca tathA prakate sambhavati, vizeSaVImeot saMoEImeti dto IIghaICICIR: ? tanna, muI[-divIrritNaH:Jayoti tibesaWolvissyktvsaadho sindasAdhanamapi darim, guNavigAdInAmapi sAmAnyalakSaNasahitakarSatidhalA saMbandhadharUpatvAt / na 1 [ [-airoli tizeSaUL-tire saMsatta tipottArtheooreToti oIII roSa rUti vAcama, div dift taisa/crtheouToran tizeSa-tibevittaeIII IIofsamaHIK L M T tizeSawildzekhasmbndhvissyklsy vizeSANatA-vizeSyatAvyatirikta-sambandhaniSThaviSayatAkatvarUpeNa pariSkArAsAyaM doSaH, vizeSaUICI //ofsamaeIdoloflotKCiitta vAvama, tathAd FUL-laritgkgeetNe 'ICICIchedolo sitsAdaolr[, DAICchedbIRceittapaICII II: topaUCTI-IBNInitmAsa-cdolorslass-II UCCICI, 'taNe ICICITche - dola sAmeov/luitabiagIII cloEIRUCTI( of dzeSaUICII-laNees/Cirth: saMsafIRcertpaICTIlotudor ( I II. sAda'ICritute oIII roSa:, gtt addvyama, saMrataof III: taNeuviCirlfHICc/ UCIII tNepaUICTI grAhaka mAnavAmAM Ave to te saMbaMdhamAM rahenAra mAtra saMsarganA nAmanI eka viSayatAnuM avagAhana pakSabhUta anaMta buddhiomAM mAnavuM paDaze, jemAM lAghava che. A lAghavajJAnanA baLathI eka samavAyanI uparokta anumAna dvArA siddhi thaze. --- to te pAra arthahIna che, kAraNa ke uparokata gaurava-lAghavanuM mULa pakSabAhulyanA lAghavane AdhIna che ane pakSanA bAhulyathI prayukta lAghava AdaraNIya nathI. Azaya e che ke gAra viziSTa buddhi, kriyAviziTa buddhi, jAtiviziSTa buddhi A aneka buddhione pakSa banAvIne anumAna karavAmAM A gaurava-lAghava upasthita thAya che ke vizeSAgasvarUpane saMbaMdha mAnavAmAM Ave to aneka vizeSANonA svarUpomAM saMsargatAnAmaka viSayatA mAnavI paDe ane vizeSAga-vizeSathI atirikata samavAyane saMbaMdha mAnI levAmAM Ave to eka samavAyamAM ja saMsargatA mAnavAthI lAghava thAya. paraMtu je koI eka ja vizeSAthI viziSTa buddhine pakSa banAvIne anumAna karavAmAM Ave to upadarzita gaurava-lAghava upasthita thatuM nathI, kAraNa che. uparokata pakSabhUta eka buddhinI saMsargata nAmanI viSayatA vizeSANanA eka ja svarUpamAM manAze. AthI pakSabAhulyanA AdhAra upara avalaMbita gaurava-lAghavanA baLathI samavAyanI siddhi karI na zakAya. anyathA, A rIte paNa gauravalAghavanA vicArane bAda karavAmAM Ave to dravyano paNa pakSIbhUta buddhimAM antarbhAva karIne 'ghaTavALuM, paTavALuM makAna..." ItyAdi vibhinna buddhione pakSa banAvI temAM vizeSANa-vizeSyasaMbaMdha viSayakatvanA anumAna dvArA makAnanI sAthe ghaTa, paTAdinA pANa eka samavAya saMbaMdhanI siddhi thaI jaze, kAraNa ke te buddhione saMyogaviSayaka mAnavAthI ghaTa, paTa vagerenA aneka saMyogomAM te buddhionI saMsargAtmaka viSayatA mAnavI paDe. aneka(saMyoga)mAM saMsargatAnAmaka viSayatA mAnavAmAM gaurava thaze. paraMtu samavAyamAM badhI baddhionI saMsarganA nAmanI eka viSayatA mAnavAmAM lAghava thaze. AvuM thaze to makAnanI sAthe ghaTAdino saMyoga saMbaMdha siddha thavAnA badale ghaTapaTAdinA samavAya rAMbaMdhanI siddhi thavAnI Apatti Avaze. E pramANasamAhAra karatAM prameyasamAhAra durbala E na vAnu ne taiyAyika taraphathI evI dalila karavAmAM Ave ke - "ghaTavALuM makAna' ItyAdi buddhiono ghaTasaMyukta makAnane huM jouM chuM' ItyAdi pe anubhava thAya che. mATe A anubhavathI te buddhiomAM saMyogaviSayakatvanI siddhi thavAthI samavAyaviSayakatvanI siddhino pratibaMdha thaI jaze. Azaya e che ke "paTava mUtara' evI buddhi vizeSAvizeSasaMbaMdhaviSayaka che, kAraNa ke te viziSTabuddhisvarUpa che - AvuM anumAna karavAmAM Ave to ukata viziSTaviSayaka buddhimAM saMyogaviSayakatva anubhavasiddha hovAthI siddhasAdhana doSa Avaze. AthI uparokta ane mAnanI pravRtti ja nahi thaI zakavAthI bhUtalAdinI sAthe ghaTAdinA samavAya saMbaMdhane siddha karavAnI AzA ja asaMbhavita che.mATe mUlAdimAM ghaTAdinA samavAya saMbaMdhanI siddhinuM utthAna ja azakya che. <- to te nirAdhAra hovAnuM kAraNa e che ke "mUtaruM pavit' ItyAdi buddhimAM jema saMyogaviSayakatvano sAdhaka anubhava che tema samavAyaviSayakatvanuM sAdhaka lAghavajJAna sahakRta Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM jayadevamizra-kRSNavallabha-badarInAtha zukloktinirAkaraNam na ca nAnAvizeSaNasambandhe ekatvAnekatvA'darzanAt tatra laghu-guruviSayatA'sambhave'pi sambandhakatvAnekatvayordarzanena bhAnumatI - vizeSyatAbhinatvasyADalyAvartakatvena vaiyarthyApateH / na ca saMsargatAparicAyakameva tadastu sAdhayantu saMsargatAkhyaviSayatAnirUpakatvameveti zaGkanIyam, nirvikalpakabuddhau vyabhicArAt, tadaviSayIbhUtAnAM ghaTa-ghaTatvAdInAM nAnAdharmaviziSTatvena tasyA: viziSTaviSayaka budvitve'pi saMsargatAnirUpakatvavirahAt / etena viziSTabuddhitvapadaM vizeSaNa - vizeSyaviSayaka buddhitvArthakamityapi nirastam, caitreNa ghaTa-ghaTatvAdInAM savikalpakaviSayIkaraNe tadgocaramaitrIyanirvikalpake vyabhicArAt / na ca vizeSaNatAnirUpakatve sati vizeSyatAnirUpakabuddhitvameva viziSTabuddhitvApadenocyata iti nAyaM doSa ityapi sAmpratam, vyarthavizeSaNaghaTitatvena vyApyatvAsiddhiprasaGgAt / na ca viziSTabuddhittapadena prakRte vizeSaNatAnirUpakabuddhitvasyaiva hetutvamityapyaGgIkaraNIyam vizeSyatAnirUpakabuddhitvena vinigamanAvirahAt / ---- etena -> vastuto vizeSaNatvagocarabuddhitvAditi hetvartha: <- (ta. ciM. A.pra. sama. pu. 642 ) iti tatvaci - ntAmaNyAlokakRdvacanaM, yatticitpadArthaniSThavizeSaNatAnirUpakatvamAtrasyaiva sadetutvasambhavAt <- (mu. pu. 55 ) iti muktAvalIkiraNAvalIkAravacanamapi pratyAkhyAtam / na ca hetuvyamevAstvityAre karaNIyam, adhikanigrahasthAnaprAoH / 2919 yattu -> vizeSyatA-prakAratA - saMsargatAbhinnaturIyaviSayatA zUnyabuddhitvasyaita viziSTabutvipadapratipAdyatvena na nirvikalpake vyabhicAraH <- iti badarInAthazuklenoktaM, tanna cAru, tathApi guNa-kriyAdiviziSTaviSayaka nirvikalpaka buderapi pakSAntargatatayA bAdha-bhAgAsiddhI naiva pazcAtkartuM zakyete / na hi tasyAH saMsargatAnirUpakatvaM turIyaviSayatAzUnyatvaM ca naiyAyikaiH svIkriyate / na ca guNa-kriyA - jAtyanyatamaniSThaprakAratAzAlibuddhittasya pakSatAvacchedakatayA nAyaM doSa iti vaktavyam, tathApi 'raktadaNDavAn puruSa:' ityAdipakSAntargataviziStabudau siddhasAdhanAt / na coktabuddhitvAvacchedena sAdhyasidhderuddezyatvAnnAyaM doSa:, pakSatAvacchedakAvacchedena tatsiddhivirahAt, 'nIlaghaTa: calatI 'tyAdibuddheH samatAyamute saMsargatAnirUpakatvAnupapateriti zaGkanIyam, tathApi 'caigo'yamityAdiviziSThabubdau bAdhAt / na hyekavyaktimAtravRti caitratvAdikaM jAtiryena samavAyaviSayakatvaM tadbudeH rugAditi dik / na ca 'ghAbhAva - pAbhAva - daNDAdyabhAvavad bhUtalamityAdibudau ghaTAbhAva-padAbhAvAdivizeSaNAnAM nAnAtve'pi bhUtalasvarUpasyaikatvena nAnAvizeSaNasambandhe = ghaTAbhAva-padAbhAvAdilakSaNAne kavizeSaNAnAM saMsarge ekatvA'nekatvA'darzanAt = ekatva-nAnAtvAnupalambhena tatra = : abhinnAdhikaraNaka- ghanabhAva - padAbhAvAdisthale laghuguruviSayatA'sambhave = 'anekAbhAvaviziSTabuddhInAM :atiriktaikasambandhaviSayakatve lAghavamadhikaraNasvarUpalakSaNasambandhaviSayakatve ca gauravami'ti vicArA'sambhave adhikaraNa svarUpagataikatvasya hetutayA tatrAdhikaraNasvarUpAtmakasambandhastIkArasambhave api gatvA vizeSaNabhedena sambandhabhedAt nAnAvizeSaNasambandhe bhUtalAdyanuyogika-ghaTapadaNDAdinAnAvizeSaNapratiyogikasaMsargapadArthe ekatvAnekatvAdarzanAt = sarvatra bahutvasyaivopalambhela vavacidekatvaM kvaciccAnekatvamityanupalambhAt laghu-guruviSayatA'sambhave'pi = 'ekasambandhakalpale lAghatamanekasaMsarga kalpaneca gauravamiti vicArA'sambhave'pi pakSIbhUtAyAH pratyekaviziSTabuderekasambandhaviSayatve sAdhyamAle sambandhaikatvAne katvayoH = sambandhatvAtacchAsyaikatva- nAnAtvayo: darzanena tatra 'guNavAn ghaTa' ityAdi anumAna paNa jAgRta che. AthI banne pramANa bhegA thavAthI banne prameyanI = saMyoga ane samavAyanI siddhi thaI zake che. aneka pramANanI pravRttithI aneka prameya padArthonI siddhi thavAmAM koI virodha to che ja nahi, paraMtu AvuM to samavAyavAdI taiyAyikane paNa abhimata nathI.mATe samavAyasAdhaka anumAna apramANa siddha thAya che. BE saMbhaMdhagata khe'tva-janetvabhAM lAghavajavatAra naiyAyi pUrvapakSa:- na ca nA. / jyAM vizeSAga aneDa lovA chatAM saMbaMdhamA anya anetyanuM darzana nathI tyAM saMbaMdhaniya viSayatAmAM nyUnAdhikyarUpa lAghava - gauravano saMbhava na hovA chatAM paNa jayAM saMbaMdhamAM ekatva - anekatvanuM darzana thAya che tyAM saMbaMdhaniSTha viSayatAmAM lAghava-gaurava saMbhavI zake che.jema ke 'bhUtala ghaTapaTAdinA abhAvavALuM' A buddhimAM ghaTAbhAva,paTAbhAva Adi aneka vizeSaNa che, paraMtu teno adhikaraNasvarUpAtmaka saMbaMdha eka che. AthI temAM ekatva - anekatvanuM darzana na thavAthI te buddhinA viSayarUpa ghaTAbhAva, paTAbhAva AdinA saMbaMdhanI viSayatAnI bAbatamAM --> te buddhine atirikta saMbaMdhaviSayaka mAnavA jatAM - - Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *ys be use * lAghata-gauravamImAMsA tatra tatsambhavAt pratyekaviziSTabuddhipakSIkaraNe lAghavAt samavAyasiddhiH svarUpasambandhasya sambandhidvayAtmakatvena gIravAt 'dharmI' tinyAyasyApyekatvakalpanAlAghavamUlatvenA'trA'navatArAditi vAcyam dranye'pi tatsidRddhyApatteH / #humatI mundir:{derg = guNAditiziSyaviSayaka yuddhau tatsambhavAt tasyA: atiriktasambandhaviSayakatte lAghavaM gauravaM vA ta svarUpasambandhaviSayakatve ?' iti laghu-guruviSayatAvicArA'vakAzat pratyekaviziSTabuddhipakSIkaraNe = 'guNavAn yataityAdAdivizidInAM prAtizvikarUpeNA pakSatA'GgIkAre api guNaguNyAdisambandhatvAcAspAtiriktatve ekasmeDota saMsargatAkhyaviSayatAkalpanena lAghavAt guNa-pAdInAM saMsagadhA samavAyasiddhiH = ekasya samatAyasya siddhiH, svarUpasambandhasya sambandhidayAtmakatvena pratiyogyarUpatvena taruNAH svarUpasambandhaviSayakatve tu vizeSaNa-vizeSyayorubhayoreva guNa-guNyAdisaMsargatAbhidhAnaviSayatAkalpanayA gauravAt na sAmAvastha sambandheidAtmanaH svarUpasamkAstra kalpanA viparIta lAyatamiti pa yato bhAvasya sambandhatve kluppe'pyanyasya guNa-guNyAtmakasvarUpasya sambadhatvenA'klupatvAt / na ca 'dharmikalpanAto dharmakalpanA layIyasIti yAvatkalpanA lAghavamiti sahakAm ubhayana samvandhatyadharmakiped^kx, | Aja dharmIta cAvI ghena tra :tmakastarUpe anavatArAt = pravRtyasambhavAt, tadavaccheaukakalpane evaM lAghavAditi naiyAyikeA vAcyam, dravye'pi :4*****kbr dharmInI kalpanA karatAM dharmanI kalpanA laghu che.' AvA nyAyanI ahIM pravRtti thaI zakaze, kema ke dharmInI kalpanAmAM dharmI, dharma, teno sabaMdha, tenA utpAdaka, nAzaka vagere anekanI kalpanAnuM gaurava Ave ane dharmanI ja kalpanA karavAmAM anya koI kalpanA Avazyaka banatI nathI. mATe samavAyanAmaka atirikta dharmInI kalpanA karatAM gAdisvarUpomAM mAtra saMbaMdhatva dharmanI kalpanA karavAmAM lAghava che.<-- to te paNa eka bhramaNA che. AnuM kAraNa e che ke'dharmiSThatvanAto dharmatvanA pIyasI' A nyAyanI pravRttinuM bIja che dharmanA svIkAramAM ekakalpanAmUlaka bAya ane dharmInA svIkAramAM ane kalpanAmULa, gaurava, paraMtu pratamAM samavAya nAmano atirikta dharmInI kalpanA karavAnAM uparokta nyAya bAdhaka banI zakato nathI, kAraNa ke samavAyamAM rahenAra samavAyatva dharma samavAyasvarUpa ja che. samavAya nityasaMbaMdha hovAthI tenA utpAdaka, nAzaka vagerenI kalpanA paNa Avazyaka rahetI nathI. jyAre prastutamAM kalupta gugAdi svarUpane saMbaMdha mAnavAmAM mAtra eka kalpanA nahi karavI paDe, paraMtu aneka guNAdisvarUpamAM saMsargatAnAmaka aneka dharmanI kalpanA karavI paDaze. uparokta nyAyathI pratamAM guNAdisvarUpamAM saMsargatA dharmanI kalpanA karavAmAM uparokta nyAyanuM hArda ja kacaDAI jaze. tAtparyArthane abharAI upara caDAvIne mAtra zabdane vaLagI rahevuM te to buddhinI jaDatA che, mATe uparokata nyAyanA baLathI gugAdiddhiziviSayaka buddhine svarUpasaMbaMdhaSiyaka mAnavI anucita che. zuM lAghavakalpanAmAM be TUTyo vacce samavAyasvIkAra Apatti - jaina uttarapakSa :- / mahAzaya ! A rIte to avayava-avayavIbhAvathI zUnya evA be dravyomAM paNa saMsargarUpe samavAyane svIkAravAnI Apatti Avaze. AnuM kAraNa e che ke " ghaTavALuM makAna' AvI eka prakAranI vyaviziSTa vyaviSayaka buddhimAM be vizeSaNa - vizeSyasaMbaMdhaviSayakatvano vicAra karavAmAM Ave to tene saMyogaviSayaka mAnavAmAM aneka saMbaMdhaviSayaka mAnavI paDaze, kema OM makAnamAM aneka vAre ghaDAne lAvavAmAM Ave ane laI javAmAM Ave to makAna sAthe ghaDAno saMyoga badalI laya che, paraMtu 'ghaDAvALuM makAna' AvI ekAkAraavagAhI buddhi ja thAya che.te A buddhine makAnanI sAthe ghaTasamavAyaviSayaka mAnavAmAM Ave to gharane makAnamAMthI aneka vAra bahAra kADhIne pharI makAnamAM lAvavAmAM Ave to paNa ghaTasamavAyamAM parivartana na thavAthI 'ghaTavALuM makAna' AvI dareka buddhimAM ekasaMbaMdhaviSayanya hovAthI lAghava thaze. A rIte lAyasahakArathI dravyano potAnA saMyogI adhikaraNa sAthe paNa Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * jayadevamizroktinirAsa: * 25 na ca saMyogatvAvacchedena sambandhatvakalpanAt tatra sambandhAntarakalpane lAghavavaiparItyaM, guNa-guNyAdidvaye tu naivamanugataM dharmAntaramasti yena klaptalAghavAt vaiparItyaM syAditi vAcyam, tatrA'pi vastutva-sattvAdyavacchedena sambandhatvakalpanAt / ------------------bhAnumatI---------------- bhUtalAjuyogikasamavAyasvIkArapasAt, ghaTApAyanA''nayanAdinA ghaTasaMyogabhedAt, tasyAH saMgogaviSayakatte'okasaMyogeSa samAnAkArakapratItinirapitasaMsargatAkhyaviSayatAkalpanAgauraveNaikasamavAyaviSayakatte lAghavAt / / kecittu -> guNAdisvarUpatatsaMgogo'pi svata evAneka iti tatrAokasaMsargatAkalpanApekSayA dravyayoratiriktasamatAgasambadhakalpo ekauta saMsargatArUpadharmasya kalpanAmiti ghaTavaddhatalamityAdidravyaviziSTabubdAvapi samatAviSayakattaM sindapot <- iti tivaNvanti, tama cAru, 'ghaTavada bhUtalamiti dhiyaH saMyogaviSayakatve'pi saMgogasya svata evAnekatvavirahAt / na hi paramate guNasvarayapAt guNisvarUpaM guNisvarUpAda vA guNasvarUpamapi svato milamapi tu svAzrayabhedakopAdhyAdita ev| kizca guNasvarUpAdaNisvarUpaM yathA milA tathA naukadA ghaTe bhUtalasaMyogAt bhUtale ghaTasaMyogo milA, ghaTavatibhUtalasaMyoga-bhUtalavatighaTIyasaMyogayoraikyAditi dik / na ca saMyogasya nAnAtve'pi saMyogatvAvacchedena sambandhatvakalpanAt = klAsaMyogatvAvacchiokasaMsargatAkhyaviSayatAjhIkArAt tA = 'ghadUtalatalami'tyAdiviziSlando sambandhAstaskalpane = aklAsamavAyAbhidhAnasambadhaviSayakatvAbhyupagame lAghavavaiparItyaM = atiriktasaMsarga-tadAtasaMsargatobhayakalpanAgauravaM iti 'ghaTasaMyuktaM bhUtalaM pazyAmI'tyAdipatyakSAsindapa saMgogasyaiva ghaTa-bhUtanAdisaMsargataucityam, guNa-guNyAdindaye Adipadena kiyAkriyAviziSTAdindaye tu naivaM saMyogatvAdivat anugataM = guNa-guNyAdisvarUpandagasAdhAraNaM dhamantaramasti, yena kAraNena kluptalAghavAt = pramANAntarasidai saMsargatAdharmamAjakalpAlAghavAt vaiparItyaM = guNa-guNya diviziSbudInAM samavAyaviSayatte dharma-dhArmikalpanAndayagauravaM syAta, samavAyAkhyadharmigAhakapramANAdeva tA saMsargatAyA: sidhdeH kalpanAdayAnAvazyakatvAditi tattvacintAmaNyAlokakRtA jayadevamizreNa vAcyam, tatra = Na-guNyAdindo api tastutta-satvAderatugatatvAt vastutva-satvAdyavacchedena sambandhatvakalpanAt = guNa-gu gyAdindagAnugatavastutva-satvAdyAvanisaMsargatArUtiSayatAbhyupagamasambhavAt / etena -> guNa-guNyAdindaya-starapapANAM vibhiDAvapeNa saMsargatAbdapakalpo gauravam <- iti nirastam, vastutvAdeH tadavacchedakatte nAnAsaMsargatAkalpanAgauratapacyavAt bhAvaviziSTapratyakSabundinirUpitasaMsargatAkhyaviSayatAyAH saGgaheNa lAghavAca / etena -> abhAvaviziSTapratyAkSe tvabhAvatvenAnugatasya tasmaiva svarUpasambanadhArUpatvAt guNAdau ca tathAgatasyA'pyekasyAbhAvAt <- (ta.ciM. Aloka.pra.kha.pU. 617) iti tatvacintAmaNyAlokakavacanamapi pratyAkhyAtam, guNAdiviziArabubdaH samavAyaviSayakatvenA'bhAtiziSTabubdezca svarUpasambAviSayakatvenopagame gauravAca / ata eva -> guNa-karmAdiviziSTabudInAM tena tena viSayeNAnugatAnAM vizeSaNasamavAyamantareNAnugatasya niyAmakasyAbhAvAt <-- samavAya saMbaMdha siddha thavAnI Apatti Avaze. na ca saM / naiyAyi 23thI thevI likha 2vAmAM Ave -> saMyoga bhane khoyAmA saMbhogatyAzni saMbaMdhatAno svI2 12vAmAM Ave che. saMyoga saM5 panIya nathI. te to 'bhUtalaM ghaTasaMyuktaM' tyA pratyakSa pramAthI AbAlagopAla siddha ja che. mAtra temAM saMsargatAnI ja kalpanA karavAnI jarUra rahe che. paraMtu saMbaMdhAntaranI = samavAyanI kalpanA karavAmAM saMbaMdha ane saMbaMdhatA bannenI kalpanA Avazyaka che. mATe bhUtalAdinI sAthe ghaTAdinA samavAya saMbaMdhane mAnavA jatAM gaurava thAya che. tethI tyAM pratyakSasiddha saMyogane ja ghaTa ane bhUtalano saMbaMdha mAnavo lAghava sahakArathI yukta che. A lAdhavaparItyanA kAraNe bhUtalAdimAM ghaTAdino samavAya saMbaMdha siddha thaI zakato nathI. paraMtu guNa - guNI vacce samavAya saMbaMdhano svIkAra karavAmAM koI bAdha nathI. kAraNa ke tyAM lAghavaparItya nathI. Azaya e che ke guNa - gugInI madhyamAM svarUpasaMbaMdha mAnavA jatAM guNa - guAgInA svarUpamAM koI anugata dharma na hovAthI bhinna bhinna be rUpe saMbaMdhatA mAnavI paDaze. jyAre guNa - guNI vacce samavAyane saMbaMdha mAnavAmAM eka mAtra samavAyanI ja kalpanA karavI paDaze. samavAyamAM saMsarganA siddha karavA mATe bIjo koI prayAsa karavo nahi che, kAraNa ke te guNa * gAgInA saMbaMdha rUpe ja siddha thAya che. mATe to tenI saMsargatA dharmIgrAhaka pramANathI siddha kahevAya che. <- to te paNa arthahIna che, kAraNa ke guNa - guNI bannenA svarUpamAM vistRtva, sarve Adi dharma anugata che. AthI te bannenA svarUpamAM vatvAdithI avacchinna = niyaMtrita yA jJApita eka saMsargatAnI kalpanA thaI zake che. mATe guga - guNIsthalamAM svarUpasaMbaMdhanA svIkAramAM lAghava spaSTa che. ahIM evI zaMkA thAya ke --> tyAM saMbaMdhatA to kevala gANa - guNInA svarUpamAM ja che ane vastRtva, sarva vagere to anaMta padArtha ane teonA svarUpamAM rahe che. AthI vastRtva Adi vivakSita saMsarganA karatAM atiriktavRtti che, atiprasanna che. mATe tene saMsargatAavacchedaka mAnI na zakAya. <- to tenuM samAdhAna e che ke saMbaMdhatA viSayatAsvarUpa che ane viSayatA to atiprasanna dharmathI Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12) vyAyAlole vditIya: prakAza: * avacchedakatAmA atiriktA'natiriktavRtitvarahasyasphoraNam * kizca prata terviSayaniyamo'nubhavAt sAmagrIbhedAdvA na tu lAghavAt, anyathA saviSayatvAnumAnAt sambandhA'viSaya ------bhAnumatI ----------------- (ta.ciM.Aloka.pa.vaM.pa.610) ityapi jayadevamizrokti: nirastA, sakalaviziSTabundisaMsargatAvatchedakatA vastuttapramepattAdessvIkArasambhavAt / na ca viziSTa viSayakabundinirapitasaMsargatAkhyaviSayatAyAH guNa-gupalAdistarUpeSveva satve vastutvAdeH tadavacchedakatvaM na sambhavati, tasya saMsargatAtiriktavatitvAditi vAcyam, viSayatAtacchedakasya tiSatAjJApakatvena atiriktavatidharmasyApi viSayatAvacchedakatvAt, pareNA'pi 'ghaTatadbhutalami'tijJAnIyasaMyoganiSThasaMsargatAkhyaviSayatAyAH atiriktavatisaMyogattAcchitAtvAmgupagamAt / na hi jJApyAnatiriktavatereta jJApatatvaniyama. sambhavati / na caivaM sarvaca tathApasaha iti vAcyam, jJApakatvAdirUpasyAvacchedakatvasyAtiriktavatidhItatve'pi niyAmakatvAdiSaparagAvacchedakattasyAtiriktavatidharmaniSThatvaniyamAt sarvatra samyagekALatAjuvindo'tokAnta eta vijayIti vibhAvajI vidavadiH / .. tatvacintAmaNikadavatAnumAne AlokatadAdidarzitaM stasammataM doSAntaramAtedayati -> kiceti / pratIte: = jJAnatvAvacchiApya viSayabhedaH anubhavAt = svasaMvedanAt sAmagrIbhedAt = svasAmagrIvailakSaNyAda vA byavasthApyate na tu lAghavAt / tathAhi 'ghaTa-ghaTatve', 'para-paratve', 'daNDa-daNDatte' iti nirvikalpakAnAmatIndriyatvena tadviSayabhedaH nAnubhavAt tintu tatsAmagrImedAda vyavasthApyate / samAnasAmagrIjanyatte'pi vibhihAtiSayakapratItInAM viSayabhedo'nubhavAda byavasthApyate gathaikagAvasthitayoH ghaTyoH krameNa darzane tadutaraM 'evaM ghaTa haSTatA'paraM ghataM pazyAmI'tyanubhavAt pUrtilapratyakSApekSAlotarasAkSAtkAre viSayabhedaH sidhyati / na hi tA sAmagrImedo vartate / na ca pUrvatanaghadApekSapotarajJAnIyaghaTasya bhedAt, viSayasyApi pratyakSasAmagrIpraviSThatvAdazApi sAmagrImedAdeta dhIviSayabheda iti zanIyam, parasArAthagApAtAt / kisa prakate sAmagrIbhedaH sAmagrIvailakSaNyakhapo bodhyaH / na hi gharadayagocarapratyakSa dayasAmagyo: takSA sambhavati, tadantargatAnAmapisakSikarSAlokAdInAmabhayanaikapeNa kArANatvAt, sAmarIghaTakatAvacchedakalakSAgata sAmagItelakSaNyasampAdakatvAt, anyathA nAnAnIlamArtaghaTasAmagrINAmapi vilakSaNatvApAtAt / na ca viSayamA pratyakSa prati tatavyaktitvena kArANatvAda ghaTadagagocaraNatyakSadAsAmagla kSAmAzanIyam, tiSalaspa tataLyaktitvena kAraNatAyA asmAbhi: jayalatAyAM (di. khaNDa.) tamovAde duSitatvAditi dik / vipakSabAzamAha -> anyathA = ratasaMvedana - sAmagrIlakSaNyAbhyAM vigata lApatamAgasahakAreNa pratItiviSayaniyamAbhyupagame, vizeSaNa-vizeSyamAtiSapatte lAghavena viziSTabudittahetukAt saviSayatvAnumAnAt samba pAga avacchinna hoya che. jema ke ghaTa ane bhUtalano saMyoga eka hovA chatAM 'ghaTavALuM bhUtala' evA jJAnanI saMyoganika saMsargatAnAmaka viSayatA saMyogatvanAmaka dharmathI avacchinna bane che, ke je vastuta: citradaMDasaMyoga vageremAM paNa rahevAthI prastuta jJAnIyasaMsargatAthI atiprasanna = aniriktavRtti dharma che. prastutamAM avacchedakanA niyAmakatA arthamAM nathI, paraMtu jJApakatA arthamAM che. atiriktavRtti dharma pAga jJApaka to banI zake che. ' MviSayaleTanI siddhibhAM lAdhava maprayoga - aneThAMtavAhI kishc.| 1jI, matnI zAtayAtano cha / pratinI 15yatAno me to anumayI siddha thAya cha yA to sAmagrIvailathI siyAya che. 'ghaTa-ghaTatve', 'paTapaTatve' mAnivi zAnomA viSayamehanI sidita nivipakSAnanI sAmagrInA bhedathI thAya che, anubhavabhedathI nahi, kArAga ke dareka nirvikalpaka jJAna atIndriya hoya che. anubhavabhedathI pratItino bheda te pratItiomAM siddha thAya che ke je samAna sAmagrIthI utpanna thavA chatAM pAga vibhinna viSayone grahaNa kare che. jema ke eka dezamAM avasthita be ghaTanuM kramaza: pratyakSa thAya che, tyAM "eka ghaTane joIne bIjA ghaTane dekhuM chuM' Avo anubhava thAya che. A anubhavathI pUrvotpanna ghaTapratyakSanI apekSAe uttarakAlIna ghaTapratyakSamAM vipayabhedanI siddhi thAya che, kAraNa ke tyAM sAmarazIbheda = sAmagrIlakSazya nathI. banne ghaTanA pratyakSanI sAmagrImAM je kArAga aMtargata che te badhA samAnarUpe ja kAraNa che. AthI tyAM sAmagrIgata vailakSadhya asiddha che. sAmagrI lakSaya sAmagrIghaTakatAavacchedakaalakSazyathI thAya che. AthI jema vibhinna ghaTanI dareka sAmagrImAM daMDatva, caka- Adi rUpe daMDa, cakra vagereno praveza karavA chatAM alaga alaga ghaTanI sAmagrImAM vailakSazya mAnavAmAM nathI AvatuM, te ja rIte prastamAM ghaTadravyanA kamika be pratyakSamAM caDyusannikarSa, Aloka, ghaTa Adi sarva kArAgono samUha banne ThekANe samAnarUpe ja kArAga hovAthI te banne ghaTanA kamika pratyakSanI sAmagrImAM vailakSa mAnI zakAya tema nathI. AthI je pratItinA viSayamAM bhedano sAdhaka anubhava thA sAmagrIalakSaya na hoya tyAM kevala lAghavasahakArathI viSayabhedathI siddhi thaI na zake. viziSTapNuddhibhAM-saMbaMdhAviSayatvanI Apatti anythaa.| lAyI gayAivizivi55 dine vizeSa sane vizeSyathI titi saM5 vi55 bhAnAmA Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * badarInAthazuklamataprakAzanam * tvameva syAt / atha vizeSaNasambandhanimittikA iti sAdhyam, hetau ca satyatvaM vizeSaNaM, tena viziSTabhrame na vyabhicAraH / ------- ma mact------- ndhA'viSayatvameva syAditi viparItameta lAghavamApatitam / asamagAbhiprAya: viziSTabubditvA'vizeSe'pi kAcit viziSTabundiH vizeSaNa-vizeSyAtiriktasambAtiSayiNI yathA 'ghaTavaddhatalami'tidhI:, kAciccAtiriktasambandhA'tiSayiNI yathA 'ghaTAbhAvavaddhatalami'tipratItiH, tathA guNAdiviziSTaviSayakabundiH sambandhA'navagADinyA'pi syaat| na hi viziSTabuditvamatirivatasambandhaviSayakatvagApyaM saMsargaviSayakatvabyApyaM vA, aprayojakatvAtpratyuta gunnaaTritifzaka: gu ssaqo/ISttey Icte titNas:qtv CII saMotittapAtap(CIATILLICCIISarvott IghaitttAthaforIrtvaaptiriti svazAM svatadhAyeti vyAyApAta iti vibhAvanIyam / upadarzitadoSanirAkarANArtha kalpAntaramAha - atheti / vizeSaNasambandhanimittikA iti sAdhyaM = sAdauotNa: / tizeSa [-vizeuTublioCd nA saMpUrNa na 'cilhamA : ' $rifmamAMtmkvishissttbndiinaaN vizeSaNasaMsargatirahadazAlAmupajAyamAnatvena hetau vyabhicAra iti zanIyam, yato heto ca satyatvaM vizeSaNaM svIkriyate / na ca bhamasyApi starUpata: satyatvena vyabhicAratAdatasthyamiti, etena -> tiSaNata: satpattoktirapi <- pratyAkhyAtA, pradarzitabhamatiSaNIbhUtAnAM vahi-hadAdInAM pArthakye satyatvAditi zanIyam, satyatvasya sarvAMze mamabhizApapattopagamAt / tena = hetughaTakatayA sarvAMze bhamabhiTavizeSaNopagamena 'vahimAn hada' itiviziSTabhame na vyabhicAraH, tasyAnalAMze bhamarUpatvena hetuzUnyatvAt / / yA sarvAMze bhamabhimattaM prakAratAviziSTavizeSyatAzUnyatvarUpamavagantavyam / prakAratAvaiziSTyazca svanirUpakatva-svaviziSTAdheyatAnirUpitAdhikaraNatAsaMsargAttiA prtiyogitaaksvaabhaavvniruupitvRtitvobhysMdaof Ilham | talo IIII IIIZ "sAmaotifcb2URI - KICICcheo docICurche: CCR - 'svAgatacchedakadharmAnacchitAtva - *stAnavacchedakadharmAnacchilattasambadhAvacchiAstavatitvAtmakasambandhacatuSTona stIkalilamiti badarInAthazukla: / na ca vizeSaNasambandhAjanyasya 'rUpavAn ghara' ityAmityAdeH Ave to je anumAnathI AvuM siddha karavAnI taiyAyika AzA rAkhe che te ja anumAnathI lAghavasahakAranA baLathe. uparokta buddhimAM saMbaMdhADaviSayakatvanI siddhi thavAnI Apatti Avaze. Azaya e che ke koIka viziSTabuddhi vizepAra-vizeSathI atirikta saMbaMdha viSayaka hoya che. jema ke ghaTavALuM makAna' AvI viziSTa buddhi. koIke viziSTaviSayakabuddhi vizeSAga - vizeSathI atirikata saMbaMdhaviSayaka nathI pAga hotI. jema ke 'ghaTAbhAvavALuM makAna' AvI buddhi. te ja rIte guNakriyAdiviziSTaviSayaka buddhi saMbaMdha aviSayaka hovA chatAM paNa viziSTa buddhi hoI zake che. kahevAno Azaya e che ke viziSTabuddhitva hetumAM vizeSaNa - vizeSasaMbaMdhaviSayakatvanI vyAptino cAhaka koI anukULa tarka na hovAthI vyAmi asiddha che. viziSTabuddhitvane vizeSAvizeSasaMbaMdhaviSayakatvanuM vyabhicArI mAnavAmAM lAghava che, kAraNa ke guga - kriyAdiviziSTaviSayakabuddhi saMbaMdha aviSayaka hovA chatAM viziSTabuddhi banI zake che. mATe guNa - kriyAdiviziSTabuddhimAM vizeSAga - vizeSasaMbaMdhaviSayavano sAdhaka prayatna uparokata badrimAM saMbaMdhaaviSayakatvanI siddhimAM phalita thAya che - AvuM mAnavuM Avazyaka banaze. A taiyAyikane sahana thaI zake tema kayAM che ? a saMbaMdhajanyatvano sAccatAmAM praveza - naiyAcika Bg naiyAyika :- naya. bhAI sAheba ! sAdhyasvarUpe amane vizeSAsaMbaMdhaviSayakatva saMmata nathI, pAga vizeSAgasaMbaMdha nimittakatva abhimata che. arthAt anumAnano AkAra evo che ke - gurakriyAdiviziSTabuddhi vizeSAvizeSasaMbaMdhajanya che. kAraNa ke te viziSTabuddhi che. je je viziSTabuddhi hoya che, te te vizeSAga - vizeSasaMbaMdhajanya hoya che. jema ke "daMDavALo puruSa" AvI viziSTabuddhi daMDa ane puruSanA saMyoga saMbaMdhathI janya hoya che. je viziSTabuddhine vizeSAsaMbaMdhajanya mAnavAmAM na Ave to daMDa ane puruSa vacce saMyoga saMbaMdha na hoya arthAt daMDa puruSasaMyukta na hoya tyAre paNa ' daMDavALo puruSa' AvI viziSTabuddhi utpanna thavAnI Apatti Avaze. A kAryakArAgabhAvanA balathI arthAta viziSTazabuddhimAM vizeSAga - vizeSasaMbaMdhajanyatvanA niyamathI uparokata anumAnathI siddha thaze ke guNAdiviziSTaviSayaka buddhi pANa dravyanI sAthe guNa, kriyA vagerenA saMbaMdhathI janya che. je saMbaMdha uparokta gAgAdi-viziSTa pratItinA janakasvarUpe siddha thaze te saMbaMdha samavAyathI bhinna siddha thaI zakaze nahi. mATe A anumAnathI samavAyanI siddhi anivArya che. je ema kahevAmAM Ave ke --> uparokata anumAnathI samavAya saMbaMdhanI siddhi nahi thAya, kAraNa ke "agnivALuM sarovara' ItyAdi bhramamAM viziSTabuddhi hetu vyabhicArI che. uparokata bramAtmaka viziSTabuddhi sarovara ane agninA saMyoga saMbaMdhanI gerahAjarImAM utpanna thAya che. arthAt hetu vinA sAdhya rahI javAthI vyabhicAra doSa Avaze. - to AnA samAdhAnamAM hetumAM satyane vizeSANa lagADavuM Avazyaka che. arthAt viziSTaviSayaka satyabuddhivane hetu banAvavAthI uparokta vyabhicAra doSane avakAza raheto nathI. satyano artha che prabhAva. pramAtva = savaze bhramabhinnatva. sarovaramAM agninuM bhAna agniaMzamAM bramAtmaka hovAthI uparokata budi sarvAzamAM bhramabhinna nathI. hetu na rahevAthI te bramAtmaka viziSTabuddhimAM sAdhya na rahe to pAga vyabhicAra doSane avakAza raheto nartha . Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAyAloke vditIyaH prakAza: sambadhitvasya jAtatAnavacchedakatve mizrasammati: * buddhipadazca pratyakSaparaM, tena nAMzato bAdha-vyabhicArAviti samavAyasiddhiriti cet ? na, guNAdiviziSTapratyakSe vizeSaNasambandhatvena na hetutvaM, sambandhatvasya vipayanvAdigarbhatayA janakatAnavacchedakatvAditi mizreNaivoktatvAt / na ------------------bhAnumatI------------------ pakSAntargatatteM'zato bAdhaH, pakSabahirbhAte ca hetogabhicAriteti vAcyam, yata: prakRte pakSa-hettoH bundipadaM ca = hi pratyakSaparaM = sAkSAtkArabodhajanocchayotcaritam / tena = budipadasya sAkSAtkAre lakSaNAGgIkAreNa na aMzata: = pakSatAvacchedakasAmAnAdhikA 'rUpavAn saH' ityAdismatyAdI bAdha-vyabhicArI, tasya pakSAbahirbhUtatvena sAdhyAbhAvavatyakSakatvalakSaNabAdhaprayata: hetuzUnyatvena ca sAdhyAbhAvavadatittalakSaNavyabhicAravilayaH / pakSahetvorita dRSTAnte'pi pratyakSaparameta budipadam / tena na dRSTAnttA sAdhyavikalatApasahaH / vizeSaNasambAzca kAraNatvenaika eta sidhyati, lAghavAt / na caitamapi nauka: samavAyaH sidhyati kintu guNaviziSTatundareta: samatAyaH, kriyAviziSTvaderaparaH, jAtiviziSTabundecAnya iti samavAyAbhidhAnarmigitagaprasaGgaH, tadapekSayA varaM kloSteta vizeSaNAdistakhapeSu saMsargatAkalpAmiti viparItameta lAghavamiti vAcyam, anugatakAryaspAjugatahetuniyamyatvAdeka eva samatAyaH kalyate, na tu svarUpasambAH , teSAmanajugatatvAdAntatvAcca / na cobhayamapyaprayojakama, viziSTasAkSAtkAraNa sambandhA'viSayatte tadajanyatte vA gatAztAdAtapi viziSTabudiprasAditi kAryakAraNabhAtabalAdeva guNAdiviziSTa pratyakSatvahetutvena lAghavAdeka eta sambatA: silati / sa eva ca samavAya iti samavAyasindiH iti prAyo naiyApikA: vadantei / prakaraNa tAlirAkaroti -> neti / guNAdiviziSTapratyakSe = guNa-jAtyAdiviziSTaviSalatapramAtmatasAkSAtkArasAmAgaM prati vizeSaNasambandhatvena na hetutvaM sambhavati, sambandhatvasya viSayatvAdigarbhatayA janakakatAnavacchedakatvAditi mizreNa = jayadevamizreNa eva tattvacintAmaNisamavAyavAdasyAlokaTIkAyAM uktatvAt / tadvattaM Aloke -> na ca vizeSaNasambandhatvevAvagamaH, sambadhatvaspa viSayatvAdigarbhasya jAkatAnavacchedakatvena <- (ta.ciM.pra.sama. Aloka. pa.650) iti / ayaM jagadevamizrAzayaH sambadhittaM hi vizeSaNavizeSyabhitte sati viziSTabudijananayogyatvam / viziSTabuddhijakAtAyogyattaM hi tiziSTabuddhistarUpalognattaM viziSbuditirUpitavArANatAvattachedakadharmavatvamiti yAvat / idaza sambandhe tadaiva sihati gadA sambaho'larUpeNa viziSTa viSayakadhIjanakatA sinhA syAt / na caitaM sambhavati / tathAhi viziSTabundhi-sambAlo: sAmAoyarUpeNa kArya-kAraNabhAta: stIkriyeta vizeSarUpeNa vA ? iti vikalpagugalI samatatetIryate / nArA: samIcIna:, viziSThanditvAvihAM prati sambadhatvena hetutte viziSTabadalatpAdApoH, sambandhatvarUpa saMsargatAlaviSalatA - - - - - 3paNabodhaka vAkyamAM buddhipadanA sthAnamAM pratyakSapadano niveza karavo paDaze. bAkI smRti, anumiti vagere svarUpa guNAdi viziSTabuddhi pAra pakSAntargata thaze. paraMtu teono pakSamAM samAveza karavAmAM Ave to teomAM vizeSAga - vizeSasaMbaMdhajanyatva na hovAthI bAdha Avaze. vaLI, vizeSAga-vizeSya saMbaMdhajanyatva smRti, anumiti vagere satya buddhimAM na hovAthI temAM viziSTaviSayakakSatyabuddhitva hetu vyabhicArI banaze. mATe te vyabhicAra doSanA nirAkaraNa mATe pANa hetumAM buddhipadanI pratyakSamAM lakSANAne mAnya karavI ja paDaze. tethI smRti, anumiti vagere parokSa buddhino hetuadhikAgamAMthI barvibhAva thaI jaze. AthI prastuta anumAnano parita mApAra vo yathe -> ga-vizizivi55 pra-4 (=48) vizeSa-vizeyasaMinnya (sAya) cha, rAga ne viziSTa viSayaka satyasAkSAtkAra che. je je viziSTa viSayaka satyasAkSAtkAra hoya che te te vizeSAga-vizevasaMbaMdhajanya hoya che, jema ke 'daMDavALo puruSa' AvuM pramAtmaka pratyakSa. A anumAnathI guNAdiviziSTa viSayaka satya sAkSAtkAranA janakarUpe saMbaMdhavidhayA je siddha thaze te ja samavAya baMdha. mATe samavAyanI siddhi anivArya che. sAdhyabhAM saMbaMdhazanyatva pariNDAra masaMgata - syAdvAhI sAdAhI :- na, guNA. iti / nA, bhArata samaya saMpanI vizipratyakSa 13 miti 12vI ucita nathI, kArAga ke guNAdiviziSTa viSayaka pratyakSamAM vizeSANa saMbaMdhane vizeSasaMbaMdhatvarUpe kArAga mAnI nahi zakAya. AnuM kAraNa e che ke saMbaMdhanya e viyatvAdi aneka padArthathI ghaTita hovAnA lIdhe janatAevacchedaka banI zake nahi - A vAta jayadevamitha nAmanA navyataiyAyike naciMtAmaNi granthanI Aloka TIkAmAM jaNAvela che. (juo taciM pratyakSakhaMDa samavAyavAdanI Aloka TIkA pR. 650.) jayadevamithanuM tAtparya e che ke saMbaMdhitva vizeSAga - vizeSa bannethI bhinna hote chate viziSTabuddhine utpanna karavAnI yogyatAsvarUpa che. arthAta saMbaMdhanya viziSTabuddhijananayogyatvasvarUpa che. viziSTabuddhijananayogyatAno artha viziSTabuddhisvarUpa yogyatve ja thaI zake che. ane viziSTabuddhisvarUpa yogyatAno artha che viziSTabuddhinirUpitakArAgatAavacchedakadharmavanva. AnI upapatti saMbaMdhamAM Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * siMhazAriNa-palAbhirAmamatAvedanam * cAta eva guNAdiviziSTapratyakSe guNAdisamavAyatvena hetutvam, na ca samavAyatvamapi nityasambandhatvarUpamityuktadopA'nistAra iti vAcyam, samavAyasyA'khaNDatayA tadvyaktitvenaiva hetutvAt, tadvyaktitvaJca tAdAtmyena sA vyaktireva svasyApi ------- -----------bhAnamatI - - - - - - - - - - - - - - - - - rUpatve viziSTabuddhilakSaNakAryodayapUrvaM saMsargatAviziSTarUNa tArANasya vRtitvApekSaNAt, ayathA kaaraanntvaa'yogaat| na ca viziSTabubdhipUrvaM tadavatitvasambhavaH, viSamatAlA: jJAnasamAnakAlInatvAt / nApi vditIya: cAru:, saMyogAdiniSasaMsargatAkaviziSvanditvAvacchiA pati sambandhavidhatA saMyogatvena kAraNatvasta vApatvAt / na ca samavAyaniSThasaMsargatAkatiziSTabunditvAttiko saMsargatidhayA samavAyattena kArANatA sambhavati, samatApasautA'sidatvAditi / nasiMhazAstrimate tu -> tadaladinipapitapakAratva-vizeSyatvasAmAnyabhila-tabandinirapitatiSayatAvatve sati tadabuddhinirapitaprakAratta-vizeSyatvAtyataravadizAttaM saMsargatvam <- (mukA. prabhA - pa. 132) iti / 'sambandhatvaM viziSTapratItiniyAmakatvam, tattva prakAratva-vizeSyatvA'nyaviSayatAzrayatvamiti (mu.maM.pa. 130) maJjUSAkAra: paTTAbhirAmaH / sambandhatvaM pratiyogyanuyogipratItyadhInapratItiviSayattamityanye / gAyikazAmupanyasyati na ceti / aspa mUlagAye ditIyavAcyapadena sAtamantayaH / ata eva = sambandhatvasya viSayatvAdigarbhatayA kArANatAnatarachedakatvAdeva, gRNAdiviziSTapratyakSe = guNa-jAtlAditiziSa:viSayakasAkSAtkArasAmAnya prati vizeSaNasaMsargasya guNAdisamavAyatvena hetutvaM bhavatu / na ca guNAdiviziSThapratyakSakAraNatAvacchedakayaTakIbhUtaM samavAyatvamapi nityasambandhatvarUpaM = prAgabhAvApratiyogitte sati taMsA'pratiyogitte sati sambandhAttasvarUpaM iti hetoH uktadoSA'nistAra: = tatkukSau sambAdhattapravezena mizramatAnusAreNa tena rUpeNa kAraNatvAsammatadoSasya, vizeSaNavizeSyamAte vinigamanAvirahasya gauratasya cAparihAryatA iti vAcyam, yApikamate samavAyasya akhaNDatayA = ekatayA tavyaktitvenaiva hetutvAt = guNAdiviziSTaviSayakapratyakSajanakatvAbhyupagamAt na tu nityasambandhAtvena / etena gauravaM nirasatam, yato yA hi kAraNatAvacchedakAcicheDAraNa nAnAttaM tagata tavyaktitvarUpa nAnArUpatApatyA tavyaktitvena kAraNatAgAM gauravAvakAza: gA tu kArANatAvacchedakAttiAspaikattaM tAta taM tadavyaktitvena hetutte gaurvsmbhvH| na ca tathApi tadayaktittasya tadatAsAdhAraNadharmarUpatagA prakate tasya samavAyattAtiriktasyA'sambhavAt samavAyattarUpa ca nityasambadhattarUpatayA tadeta doSacavaM punarAvartata iti zanIyam, tadanyaktittasya tadatAsAdhArANadharmarUpatte zabdaM pratyAkAzasya tadavyaktitvena kArANattamate vinigamanAtiraheNa tatparimANa-tatpazaktva-tatsaMgogatatsaMkhyAdinAnAvidhAkAzIyAsAdhAraNaguNeSa zabdakAraNatAvacchedakatApaterapratikAryatvAt / na caivam / ata: tavyaktitvaM ca = hi tAdAtmyena sA vyaktireva iti svIkartavyam / prakRte ca guNAdiviziSTapatyakSakAraNatAvacchedakatayA'bhimataM tadavitatvaM samatA starUpameveti na gaurava-vinigamanAvirahAdisambhavaH / na caivaM samavAyasTauta saMsargavidhayA kArANatvaM kArANatAvacchedakatva prAthamiti virodha:, kArAprakArakajJAnapra-. ---------------------------------------- tyAre ja thaI zake jyAre saMbaMdhamAM koI anyarUpe viziSTabuddhikaraNatA siddha hoya. paraMtu A kArAgatA sAmAnyarUpe siddha thaI zakatI nathI, kAraNa ke A kArAgatA = kAryakArAgabhAva saMyogAdinikasaMsarganAkabuddhiva - saMyogatva Adi vizeSarUpe ja siddha che. AthI samavAyamAM kana saMbaMdhatva mAnI zakAya nahi, kema ke samavAyamAM vivAda hovAthI samavAyanika saMsarganAkabuddhinvarUpe kAryatA ane samavAyatvarUpe kArAgatA asiddha che. e badhA saMsargamAM viziSTabuddhitvaavacchinnakAryatAnirUpita saMbaMdhitvaavacchinna kArAgatA mAnavAmAM Ave to te paNa asaMbhavita che. AnuM kAraNa e che ke saMbaMdhatvanuM saMsargatAnAmaka viSayatA nirvacana karavAmAM viziSTabuddhinI pUrva saMsarganAviziSTanI vidyamAnatA Avazyaka banaze, kAraNa ke kAryotpattinI pUrve kArAgatAavacchedakaviziSTa kArAganI hAjarI apekSita hoya che ane saMsargatAnAmaka viSayatA viziSTabuddhinI pUrve na hoI zake, kema ke viSayatA jJAnasamAnakAlIna hoya che. mATe saMbaMdhitva viziSTabuddhinuM janakatAavacchedaka na banI zake evuM nizcita thAya che. *tavyamitatva3pe sabhavAyaThArAtAnuM samarthana - naiyAyi* pUrva55 :- na cA. I saM tAma16 nayI janI zarato. mATe vizi.55 pratyakSa pratye vizeSANa saMbaMdhane gAgAdisamavAyatvarUpe kArAgatAavacchedaka mAnI zakAze. ahIM evI zaMkA thAya ke - savAyatva nityasaMbaMdhatvasvarUpa che. tethI tene gAgAdiviziSTasAkSAtkAranA kArAgatAavacchedaka tarIke mAnavAmAM uparokata doSano nisnAra nahi thaI zake. AnuM kAraNa e che ke nitya saMbaMdhitvano artha che nityaviziSTasaMbaMdhatva ane nityatvano artha che prAgabhAvaapratiyogitva hote chate dhvasa Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 vyAyAloke ditIya: prakAza: * svarUpa staprakAratvasthApanam * svasmin prakAranvaM cAviruddhamiti vAcyam, guNAdisamavAyatvApekSayA guNatvAdinaiva hetutvaucityAt / na cAbhAvAdiviziSTabuddhivyAvRttAnubhavasiddhavalakSaNyavizeSavaddhitvAcchinnaM prati samavAyaM vinA nAnyanniyAmakaM, gaNatvAdinA -----------bhAnumatI-------- kAratAvatachedakAmanAstha kArANatAnatarachedatattAdityArekaNIyam, pata: svasyApi svasmin prakAratvaM ca = hi avirudama, dAhastarUpamiti jJAne dADAnatiritatastarUpe dAhasya prakArastam / tadatadeva 'samatAyasvarUpaM guNAdiviziSTapratyakSakAraNamityanA'pi kAraNIbhUtasamavAgAunatirivatasvarUpe samavAyasthA'pi prkaartvmvirudm| ata eva samavAyaspa kArANatAvacchedakatvamapi nirapAcam / o taM daNDAderepi kAraNAvacchedakattApatiriti sAmpratam, daNDAde nAnAtvena tathAtte gauravAt samatApasyaikatvena tatve gauravAnAtakAzAditi samavAsindiH guNAdiviziSTrapatyakSarupa kAraNatayA kAraNatAvacchedakatA veti phakikArthaH / gautayuktam, guNAditiziSTaviSayakabundiM prati guNAdisamatArArUpa kAraNatvA'sambhatAt / tathAhi guNAdipatiyogikasa.pavAyatvena mizroktarItyA tasyA'ghasamAnatvAt / tadAktitvena tadapagame guNazUnye guNAdAvapi jAtisamatAgarUra tavyaktitvena satvAt guNAditaziSTvAvagAhipratyakSApateH / na ca samavAyasatve'pi tA guNAdivirahAnA tadApatiriti vaktavyam, pratiyogisambandhasatve tatsambandhAnniAbhAvAsogAditi vakSyati (pa.535) ganthakAra: / na ca guNAdipatiyogitatayaktitvena samavAyasya saMsargavidhayA tatkArANateti yuktam, guNAdisamavAyatvApekSayA = guNAdipatiyogitataktittApekSayA guNatvAdinaiva guNAdiviziSHpratyakSa prati hetutvaucityAt klAtvAt, kAraNatAtatachedakadharmalAghavAcceti syAdavAdino'bhiprAya: / gAyikazAmAvedayati --> na ceti mUlagatthe tAtyamityanenAnveti / abhAvAdIti / 'ghaTAbhAvatadvatalaM', 'caipasvatvavadA'mityAdiviziSTabuddhijipitavatitAzUnyo'nubhavasido yo bailakSApayavizeSa guNa-jAti - krisAnyatamaviziSbundinispapitatatitAvAn tadavadabunditvAtticheDA prati samavAyaM vinA na anyat kizcit saMsargavidhayA niyAmakaM = kAraNa sambhavati / na ca guNatvAdinA tadetatovataiveti vaktavyam, guNatvAdinA hetutve stIki pratiyogitva. AthI prAgabhAva apratiyogitvaviziSTa haMsA pratiyogitvaviziSTa saMbaMdha guNAdiviziSTa pratyakSanuM kArAgatAavacheka banaze. AvuM mAnavAmAM to kArAgatAavacchedaka dharmazarIramAM gaurava doSa Ubho ja rahe che. vaLI, vizeSAvizeSabhAvamAM vinigamanAviraha doSa pAga aparihArya che. lAghavasahakArathI samavAyane siddha karavA jatAM A mahAgaurava doSa taiyAyikane vaLagI paDaze. <- to tenA samAdhAnamAM samavAyavAdI evuM samAdhAna ApI zake che ke samavAya eka che. tethI tene vyaktitvarUpe pAga kAraNa mAnI zakAya che.tavyakitatva tAdAmya saMbaMdhathI vyakti svarUpa ja che. tAdAnasaMbaMdhathI vyakita svarUpa tavyakitatvane jANAvIne vyakitarUpe samavAyamAM gugAdiviziSTa pratyakSanI kArAgatA batAvavAnI pAchaLa Azaya e rahelo che ke vyaktitvane vyaktigata asAdhAraNa dharmasvarUpa mAnavAmAM samavAya vyaktirUpe kArAga ja nahi banI zake, kAraNa ke samavAyamAM samavAyatvathI bhinna koI asAdhAraNa dharma nathI. AthI samavAyavRtti vyaktitva samavAyatvasvarUpa banaze ke je haju sudhI asiddha che. tene nityasaMbaMdhatvapa mAnavAmAM Ave to pANa mizramatAnusAra te rUpe kAraNatA asaMbhivita che. mATe tAdAmyasaMbaMdhathI tavyakitane vyakitatva mAnI samavAyamAM gugAdiviziSTapratyakSanI kArAgatAnuM samarthana karavAmAM Ave che. A ucita pAga che, kAraNa ke vyaktitvane tAdAthI vyakti svarUpa mAnavAmAM lAghava che. AvI vyAkhyA anusAra vyakitatva akhaMDa eka samavAya ja siddha thAya che. - A to spaSTa che. mATe samavAyanika tadavyaktitva samavayasvarUpa ja che, nityasaMbaMdhanvarUpa nahi. mATe vyakti svarUpe samavAyane guNAdiviziSTapratyakSanuM kAraNa mAnavAmAM koI doSa nathI. kAraNane prastutamAM kAragatAavacchedaka mAnavAmAM koI doSa nathI, kAraNa ke samavAya eka che ane pote potAnuM vizeSAga bane tevuM mAnavAmAM koI virodha nathI. guzatvAdhi3pe guzASTibhAM hArazatA Gthita - syAdvATI utta25 :- gunnaa.| naiyAyi mahAzaya ! samavAyanI siddhi mATenamAromA prayatna rAma nathI, // 2 viziY viSayaka pratyakSa pratye guNAdisamavAyatvarUpe kAraNatA mAnavA karatAM guNatvAdirUpe kArAganA mAnavI ucita che, kAraNa ke to kAragatAavacchedaka dharmamAM lAghava thAya che. A rIte guNAdiviziSTaviSayaka pratyakSa pratye guNAdi kArAga siddha thavAthI tenA kArAgarUpe samavAya saMbaMdhanI siddhi karavAnI taiyAyikanI AzA nirAzAmAM pariNamaze. arthAt samavAya siddha nahi thaI zake. ThiyAbhAM guzavaiziSTyabhuddhinI Apatti - naiyAyisam pUrva51 :- na cAbhA. / amAvAhinA viziddhimAna nA2 vaikSaya zivi5yA bhuddhimomA anumasina che ane AvI vilakSANabuddhionI utpatti samavAya vinA asaMbhava che, kAraNa ke te buddhio pratye guNatvAdirUpe kArAgatA mAnavAmAM Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * samatAgA'sindau vailakSAgA'sibdi: hetutve vyabhicArAditi vAcyama, vailakSaNyasya jAtirUpasya smRtitvAnumititvAdinA sAryAt, vipayitArUpasya ca samavAyA'siddhyA darvacatvAt / -------bhAnumatI------------------ pamANe kAlike guNaviziSTAnAM kisAnAmapi gaNavaiziSTyAvagAhibadalApateH / na ca sA bhavatIti vyabhicArAt = tayAbhicArAhA guNatvAdestotutAtattachedakatvasammataH / etena -> starUpasambahAragata tahisalAmatattam <-- pratyuktam, kAlikasambAsgApi svarUpasambArUpattAt, tinigamanAviraheNa pratiyogyanugamayasvarUpattAtasya / etena -> guNAdistarakhapasambadhatizeSasyApi vazilAmakatA <- pratyAkhyAtA, samavAyaM vinA vizeSasya durvacattAtta / na ca sarvAdhAratAnilAmakAtiriktaguNAdisvarUpasambandhasya tathAtvamiti sAlaM doSaH, kAlikatizeSaNatAsambahArA sarvAdhAratAniyAmakaratAditi vaktavyam, tathApi tAdAtmyasambandhamAdAga tuNAdi guNAdimAn' ityAkArakaviziSabudhyAporivAt / yataH samavAyo'kAmeA'yamyupagantavya eveti lAlikAtUtam / nanu pradarzitamanubhavasindaralakSApa vi jAtistarUpaM tiSAMgatArUpamanyasvarUpaM vA ? iti kalpanAgitalI zipathagApravAhAgIta jagatgalI pavigagatI goko'ya / nArA kalpanA cArtA, kAryatAvacchedakAtIbhUtasya vailakSaNyasya jAtirUpasya svIkAre smRtitvA'numititvAdinA sAryAt / tathAhi - 'palAmAvatA sa' iti smRtI ramatitvamastei telakSApaM ca nAstei / guNavAn ghaTaH' iti pratyakSa vailakSAtamarite smatitva jAsti / guNavAn sa' iti ramato tu parasparAdhikaraNalo: ramatitva-telakSAAgaloH samAvezeA sAzArtham / evaM 'parvato vahimA' ityanumitau vailakSaNyaM nAsti :anumititvazAsti / 'ghaTo guNavAt' iti pratyakSa lakSAgamastei mititvatsa naasti| 'satAvAn drabgatvAdi'tyanumitau ca lakSAyAmititvayoH samAvezAdamititve sAtaM vailakSAgarUpa sAhArIm / Adizabdena zAbdabodhatvAdehaNam / tAthA - 'ghaTAbhAvavatalamityAdizAbdabodho zAdattamastei vailakSAtahI nAsti / guNavAn sa'ityAdismatau tailakSAgamastei zAdattA nAstei / 'rUpavAn ghaTaH' iti zAndaboho ca zAbdatta-tailakSaNNago: parasparAsamAnAdhikaraNayoH samAtezena sAkarmadhArAlatarAlapacArarUpa suretaraNaruNA'pi prANAzacitumazakyatvAt jAtirUpatA kArItAtatachedakagharatIbhUtalakSANyasya na sambhavati / ditIpakalpanA'pi na ghatAkoTimalAdalate - viSayitArUpasya ca tailakSaNyasya samavAyA'sidhyA durvctvaat| apamokAntavAdino'bhiprAya: - 'guNavada nagamiti guNaviziSbandirIthA vizeSyatAsamkaholA dobhavati tathA :prabhAto guNIyaH' ityAdipratIte: sArvajanIkAttAt pratiyogitAsambanholA'bhAve'pi guNaviziSTabuddhirbhavati / je te kArAgatAne saMbaMdha vizeSathI niyaMtrita karavAmAM na Ave te kAlikasaMbaMdhathI kriyAmAM pAro guNa rahevAthI " guNavALI kriyAmAM AvI kriyAmAM guNavaiziavagAhI buddhi thavAnI Apatti Avaze. paraMtu tevI buddhi thatI nathI. AthI ukta kArAgana.mAM anya vyabhicAra doSa Avaze. ukta kArAgatAne svarUpa saMbaMdhathI pAga niyaMtrita karI zakAya tema nathI, kAraNa ke kAlikasaMbaMdha pALa svarUpasaMbaMdha ja che. ane te vinigamanAvirahathI pratiyogI - anuyogI ubhayasvarUpa che. mATe gugAdisvarUpane pAga kArAgatAavadaka mAnavAmAM uparokta vyabhicAra doSanuM vArAga thaI nahi zake. mATe samavAya saMbaMdhano svIkAra karI guNAdiviziSTa buddhi prale gugAdisamavAyane gugAdisamavAyatvarUpe athavA gAgAdipratiyogika taddavyaktitvarUpe kArAga mAnava Avazyaka che.mATe uparokta gaNAdiviziSTabuddhinA kAragarUpe samavAyanI siddhi anivArya che. zuddhivaitakSAya ti3 : viSayitA3pe amAnya - jaina, uttarapakSa:- vail.| upazela yAyika vanasaMgata.mAnaM rAya the gAya - GEvizivi55 nimA abhAvAdiviziSTaviSayaka buddhinI apekSAe je vailakSathanI carcA karI te vailakSAvyane jAtisvarUpa mAnI zakAya tema nathI, kAraNa ke vailakSayane jAtisvarUpa mAnavAmAM smRtitva,anumiti AdinI sAthe sAMkya Ave che. te nyAya darzanamAM jAtibAdhaka che.sAMkarpa doSano artha che paraspara asamAnAdhikarAga dharmano eka dharmamAM samAveza thavo. jema ke -- "guNavALo ghaTa' A viziSTa pratyakSamAM te vaijAnya = Mtivize5 27 pAsa bhanin rotI nathI. 'ghaTAbhAvavAn sa AkI smRtimA smRtitya , tatya nali. mArIne 52252 yazasametAma:45bhUta gatya bhane smRtiya bhanne guNavAn sabhA smRtimA rAI. 5252 14 bannenA eka adhikarAgamAM A rIte samAveza thavAthI sAMkarya doSa Ave che.A ja rIte "gAgavALo ghaTa' evA pratyakSamAM vAtya rahe che bhane janaminiyati nayI tI. zivANo parvata' sAmana mitimA samiti , satya hetuM nayI. yAre 'sattAvAn dravyatvAt' kI anumitimA laya bhane anuminiya bhanne roI cha. mAma 52252 yapi vaitanya ane anuminiyame adhikarAgamAM = anumitimAM rahevAthI vaijatyanuM anumititvanI sAthe sAMkarya thavA svarUpa doSa Avaze. sAMkarya doSanA lIdhe vaijAnyasvarUpa = jAtivizeSasvarUpa vailakSa mAnI zakAya tema nathI. ahIM nayAyika evI dalila kare ke --> vaeNlakSazyane jAtisvarUpa mAnavAmAM sAMkarya Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 nyAyAloke dvitIyaH prakAzaH etena syAndAdakalpalatAsaMvAdaH * ---> sambandhAMze vilakSaNaviSayatAzAliguNAdiviziSTapratyakSe taddhetutvam <--- iti parAstam / bhAnumatI -- evameta 'kAlike sukhavatI kriyA', 'viSayatAsambandhena jJAnavAn ghaTa:' ityAdayo'pi guNAdiviziSTapratyayAH prasiddhA eva / etAdRzaguNAdiviziSTaniSThaviSayatAnirUpitaviSayitArUpavailakSaNyopagame pratiyogitAkAlikaviSayatAdirUpasambandhA evaM sidhyanti na tu samavAya iti siddhasAdhanArthAntaradoSAnativRtireva / ataH pratiyogitAdisambandhAvagAhibuddhivyAvRtAnAmeva guNAdiviziSTabuddhInAM pakSatA vAcyA / parantu vyAvartakaM viSayitArUpaM vailakSaNyaM samavAyA'siddhau nAtmalAbhaM labhate / samavAyA'saMsargakatvaM vivakSitaguNAdiviziSTabuddhiSUpagamya viSayitArUpavailakSaNyopapAdane samatAyA'siddhiprasaGgAt / samavAyasaMsargakatvaM teSupetya tadupapAdya samavAyasAdhane tAdRzaviSayitAzAlibuddhInAmapakSatvaprasaGgAt, samavAyAnaGgIkartRbhiH prativAdibhiH samavAyamUlakavilakSaNaviSaya tAnirUpitaviSayitAzAlinAM guNAdivizeSaNaviziSTaviSayaka budInAmanaGgIkArAt, prativAdyaprasiddhasya pakSatvA'yogAt / etena viSayitArUpavailakSaNyAGgIkAre jJaptAvAtmAzrayadoSo'pi pradarzitaH / ata eva guNa-jAti- kriyAnyatamavizeSaNatiziSTaniSThaviSayatAnirUpitaviSayitAyA: kalpanA'pi pratyuktA / tRtIyakalpanA'pi na yuktA, vailakSaNyasyAnyastarUparUpA'nirvacanAt / -------- etena = guNAdiviziSTapratyakSe samavAyasiddhipUrvakAlAvacchedena vilakSaNaviSayitAGgIkArAsambhavena / asya cAge mUlAnthe parAstamityanenAnvayaH / kAlikAdyaniyatasambandhena guNAdiviziSTasya pratyakSaM prati guNAdeH guNatvAdinA kAraNatve'pi sambandhAMze vilakSaNaviSayatAzAliguNAdiviziSTapratyakSe na guNatvAdinA hetutvaM kintu tadetutvaM = samavAyasya janakatvam iti nirastam, samavAyasiddhipUrvakAlAvacchedena vivakSitavilakSaNaviSayitAyA : asiddhatvena vilakSaNaviSayatAyA:apyasiddheH tadghaTitasya pakSatvA'yogAt, vastuna: tathAjJeyatvasvabhAvavizeSAdeva jJAnavizeSAcca, anyathA samUhAlambana-viziSTabudyoravizeSApAtAt, bhAsamAnavaiziSTyapratiyogitvarUpaprakAratAyA 'daNDa-puruSasaMyogA' ityatrApi satvAt / svarUpato bhAsamAnaM yad vaiziSTyaM tatpratiyogitvoktau saMyuktasamavAyAdeH sambandhatte 'svarUpata: ' ityasya durvacatvAt, saMyogi- tAdAtmya-saMyogAdisaMsarga kabude ravailakSaNyApatyA sambandhatAvacchedakajJAsvIkArAt, sAMsargikajJAnasyAnupanAyakatvena niruktaprakAratvasyA'nuvyavasAyagrAhyatvA'sambhavAt viSayavizeSaM vinA jJAnaniSThaprakAritAvizeSAbhyupagame ca sAkAratAdApAtAditi vyaktaM syAdavAdakalpalatAyAm (syA. ka. sta. 4 kA 65 pu. 123) / doSa AvavAnA lIdhe tene viSayitAtmaka upAdhisvarUpa mAnI zakAya che. arthAt guNAdiviziSTaviSayaka buddhimAM rahenAra viSayatAnirUpitaviSayitA e ja vailakSaNya che, ke je abhAvAdiviziSTa buddhimAM nathI rahetuM. -- to te paNa nirarthaka che. AnuM kAraNa e che ke viSayitArUpa vailakSaNya samavAyasiddhi pUrve durvaca che, tenuM nirUpaNa samavAyanI siddhi pUrve thaI zake tema nathI. Azaya e che OM guyugAddiviziSTa viSaya buddhi vizeSya3ye bema dravyamathAya tema ' abhAvo guNIyaH' arthAt 'pratiyogitAsaMsaMpathI gugugavAn abhAva' AvI gu gaviziSTaviSayaka buddhi vizeSyavidhayA abhAvamAM paNa thaI zake che. A ja rIte guNaviSayaka jJAna paNa viSayatAsaMbaMdhathI jJAnamAM rahevAnA lIdhe 'viSayatAsaMbaMdhathI jJAnavAn guNa' AvI guviziSTaviSayaka buddhi thAya che ke je vizeSyarUpe guNamAM rahe che. AvI rIte kAlikasaMbaMdhathI kriyAmAM sukha rahevAnA lIdhe 'kAlikasaMbaMdhathI sukhavALI kriyA' AvI guNaviziSTaviSayaka buddhi thAya che ke je vizeSyavidhayA kriyAmAM rahe che. paraMtu A badhI budhdhiono pakSamAM aMtarbhAva karavAmAM Ave to samavAyanI nahi paraMtu pratiyogitA, viSayatA ane kAlikasaMbaMdhanI siddhi thaze, jenA phalasvarUpe arthAntara ane siddhasAdhana doSa taiyAyikanA gaLe vaLagI paDaze. mATe samavAyane siddha karavA mATe AvI badhI guNAdiviziSTaviSayakabuddhiothI vilakSaNa evI guNAdiviziSTaviSayaka budghione pakSa mAnavo paDaze. paraMtu pakSabhUta te buddhiomAM viSayatArUpa vailakSaNya samavAya vinA zakya nathI, kAraNa ke samavAya siddha thAya to ja samavAyaniSTha sAMsargikaviSayatAthI nirUpita viyitAnI siddhi thaI zake ke je kAlika - pratiyogitA - viSayatAdisaMbaMdhaniviSayatAthI nirUpita viSayitAnI vyAvartaka = vyavacchedaka = bhedaka banI zake. jo guNAdiviziSTaviSayaka buddhione samavAyAsaMsargaka mAnIne teomAM 'abhAvo guNIyaH chatyAhi uparyukta suddhizothI viSakSA vipayitAnI siddhi zyAmAM Ave to samavAyasiddhi nahi zaDe. samavAyaaviSayaka pratItimAM rahelI viSayatAthI samavAyanI siddhi e vaMdhyA strI pAsethI putraratnanI prAptinA manoratha jevI che.jo guNAdiviziSTaviSayaka buddhione samavAyaviSayaka mAnIne samavAyanI siddhi karavAmAM Ave to tAdRzaviyitAzAlI guNAdiviziSTabuddhino pakSa tarIke svIkAra thaI nahi zake, kAraNa ke prastuta anumAnaprayoga samavAyavirodhI prativAdI sAme karavAno hovAthI samavAyamUlaka vilakSaNaviSayita zAlI bodhane teo pakSa tarIke mAnya nahi kare. pakSa te ja banI zake ke je prativAdIne paNa saMmata hoya. AthI guNAdiviziSTaviSayaka buddhinA kAraNIbhUta vizeSaNa - vizeSyasaMsarganA janyatAavacchedakarUpe uparokta vailakSaNyaghaTita vilakSaNabuddhitva Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ # svAsvaIC Clot & ga9 satyalaukikaviziSTapratyakSatvAvacchinnaM prati vizeSaNasambandhatvena hetutvaM sambandhatvaJcA'khaNDamiti tu na samavAyasiddhikSamam, ----- mag prAcInanaiyAyikamatamAvedayati - satyalaukikaviziSTapratyakSatvAvacchinnaM prati vizeSaNasamvandhatvena hetutvamiti / laukikaviziSTapratyakSatvasya jAyatAvacchedakatve 'vahnimAn hada' ityAdipratyakSasthApi vahipratiyogikasaMsargajanyatApatti: / ata: satyatvena jalyatAvacchedaka: vizeSita: / 'surabhi candanami'tyA dijJAnalakSaNasalikarSajanyA'laukikapratyakSapamAyAmatipasahagavAraNAya 'laukike'tyuktam / bhamabhisatvarUpasatyatvariziSTe nirvikalpapratyo'tiprasaGgavAraNArA 'viziSati / sa sundaraH' ityAdilaukikaramateH 'vahimAn parvata' ityAdhanumitezca saMsargA'janyatayA jJAnatvamanubhavatvaM vA vihAla pratyakSAtvamuktam / vizeSaNasamavAyatvasya hetutAtacchedakatvopagame'sindayApatiH, saMyogatvasya tatve guNaviziSTapratyakSAtmake pakSe bAdhaH, svapasambanadhatvasya tatve'rthAntarAdiriti vizeSaNasambandhatvena hetutvamuktam / na ca sambandhatvasya viSyatvAdigarmitatayA janakatvAnavacchedakatvAditi pUrvoktamArekANIyam, yataH prakate kAraNatAvacchedakakoTau sambandhatvaM ca = hi akhaNDameva nivizate iti darzitakAryakAraNabhAtabalena satyalaukikaguNAdiviziSTapratyakSahetutvarUpeNa pratiyogitA-viSayatAdisambandhAnanubhavadazAyAmapyarukhaladatatyA jAyamAnatvena pratiyogitAdhasambhavAt lAghavatarkasahakArAca guNavAn ghaTa:' ityAdisatyalaukikapratyakSeSvanugataikasamavAyasiddhiriti tu prAyo naiyAyikA vadanti / prakaraNakArastamirAkurute -> na etadapi samavAyasidikSamam, 'nIlo ghaTaH' ityAdisalalaukikapratyakSasya | arthAt abhAvAdiviziSTabuddhithI vyAvRtta anubhavasiddha vailakSayavizeSavad buddhitvano svIkAra karavo asaMgata che. ghaTaka aprasiddha hoya tyAre tenAthI ghaTita paNa aprasiddha banI jAya che."A vaMdhyAputranuM vastra che.' arthAta "MAputranirivartananuM sara' evI pratIti kyAreya paNa koIne thatI nathI, kAraNa ke nirUpakavidhayA teno ghaTaka vaMdhyAputra ja aprasiddha che. barAbara te ja rIte vaMdhyAputratulya vailakSazyathI ghaTita vijAtIyabuddhitva paNa anAhArya jJAnaviSaya banI zakatuM nathI, janyatAavacchadakanI to vAta ja kayAM karavI ? utainA amuka taiyAyiko samavAyane siddha karavA mATe evo tukako lagAve che ke - guNavAdarUpe guNAdine gugaAdiviziSTaviSayaka pratyakSa pratye kAraNa mAnI zakAya che. paraMtu saMbaMdha aMzamAM vilakSaNaviSayatAzAlI guNAdiviziSTagocara sAkSAtkAra pratye guNAdine guNatvAdirUpe kAraNa mAnI na zakAya, kAraNa ke gAgAdinA vividha saMbaMdha aMzamAM sAdhAraNaviSayatAzAlI guNAdiviziSTanuM pratyakSa arthAt kAlikAdi vividha aniyata saMbaMdhathI gAgAdiviziSTaviSayaka pratyakSa guNAdi hetuthI te te saMbaMdharUpa grAhakanA (jJAnajanakanA) sahayogathI utpanna thAya che. paraMtu saMbaMdha aMzamAM vilakSaNaviSayatAzAlI guNAdiviziSTaviSayaka pratyakSamAM guNAdine kAraNe mAnI na zakAya. mATe tathAvidha pratyakSanA kAraNarUpe samavAyanI siddhi Avazyaka che. <- paraMtu A tukako paNa tathyahIna che, kAraNa ke je guNAdiviziSTaviSayaka pratyakSanA kArAgarUpe samavAyanuM anumAna taiyAyikane mAnya che te buddhimAM samavAyanI siddhi pUrve saMbaMdhanA aMzamAM vilakSaNaviSayatAzAlitvanuM upapAdana zakya nathI. AthI tathAvidhaviSayatAzAlI guNAdiviziSTaviSayaka pratyakSane pAmavAyavirodhI sAme anumAnamAM pakSarUpe raju karI nahi zakAya. mATe te rIte samavAyasiddhi karavI paNa asaMbhavita che. * prAcIna naiyAyikano samavayasAdhaka anya prayAsa karI pUrvapakSa :- satya. vizeSaNasaMsargano kAryatAavacchedaka dharma satya laukikaviziSTa pratyakSatva che. je vizida buddhi satya hoya, laukika hoya ane pratyakSAtmaka hoya te ja vizeSaNanA saMbaMdhanuM kArya che. "agnivALuM sarovara' AvA bhrAMta laukika viTipratyakSamAM vyatireka vyabhicAranA vAraNa mATe kAryatAavachedaka dharmanI kukSimAM "satya" evuM vizeSaNa lagADavAmAM Avela che. sAmAnya lakSaNa - jJAnalakSANAdi pratyAttijanya satya viziSTa pratyakSano kAryatA koTimAMthI bahirbhAva karavA mATe "laukika' evuM vizeSANa kAryatAvacchedaka dharmazarIramAM praviTa che. AthI "murama vandanam" evA satya viziSTasAkSAtkAramAM vyatireka vyabhicArano avakAza nahi rahe. nirvikalpa vagere buddhi pAga vizeSaNa saMsargajanya na hovAnA kAraNe viziSTaviSayakatvanuM pratyakSanA vizeSaNarUpe kAryatAavacchedaka dharmamAM prahAra karavAmAM Avela che. anumiti Adi buddhi paNa saMsargajanya na hovAnA kAraNe kAryatAavacchedaka dharmanI atiriktavRttitA dUra karavA anubhavanA badale pratyakSatvanuM saMsargajanyatAavacchedaka dharmamAM cahANa karela che. hetutAavacchedaka vizeSaNasaMbaMdhatva che. prastutamAM saMbaMdhitvano viSayavAdigarbhitarUpe hetutAavacchedaka dharmamAM praveza karela nathI, paraMtu akhaMDarUpe ja tenA kAraNatAavacchedaka dharmamAM praveza karavAmAM Avela che. mATe pUrvokta jayadevaminuM vacana (juo pRSTha 222) vizeSANa saMbaMdhane janakatAavacchedaka mAnavAmAM bAdhaka nahi bane. ukta kAryakAraNabhAvanA baLathI guNaAdiviziSTaviSayaka satya laukika pratyakSanA kAraNarUpe samavAya saMbaMdhanI siddhi thaze, kAraNa ke saMyogAdino kAraNarUpe prastutamAM svIkAra karavAmAM bAdha che (dravyo saMyoga ta vavanAnuM) ane anya koI saMbaMdha saMbhavita nathI. Ama uparokta pramANathI guNAdivizeSaNanA saMbaMdharUpe lAghavasahakArathI eka samavAyanI siddhi thaze. - prAcIna taiyAyikasaMmata samavAyasAghaka anumAna arthAntaradoSagrastA zuM uttarapakSa :- 2, sama. kalpanAnA virATa gaganamAM uDatA prAcIna nAyikanI vAta ramaNIya lAge che. paNa jyAre ) Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 nyAyAloke vditIya: prakAza: * jayadevamizramanirAkaraNam * svarUpasambandhenaivopapatteH, vizeSaNatvasyaikasyAbhAvena viziSya kAryakAraNabhAvavizrAmAca / yattu - prathamAnumAnAdeva samavAyasiddhiH, samavAyabAdhottarakAlInakalpanIyena svarUpasambandhenA'rthAntarAbhAvAditi mizreNA'bhihitama, tanna, svarUpasambandhasyopajIvyatvena prathamopasthitikatvAt / ------------------ bhAnumatI----------- Avazyakena svarUpasambandhenaiva = ghaTIyanIlarUpasvarUpalakSaNasambandhenaiva upapatteH / kizta vizeSaNasambadhitvasya tatkAraNAvacchedakatvopapataye sambandhatvasyA'khaNDasyAbhyupagame'pi kAraNatAvacchedakaghaTakasya vizeSaNatvasya vizeSaNabhede milatayA ekasya anugatasya abhAvena pradarzitaphala-phalavatAvasya viziSya = vizeSarUpeNa kAryakAraNabhAvavizrAmAcca / satyalaukikaguNaviziSTapratyakSatvAvacchinne guNasambandhAtvena kAraNatvaM satyalaukikakriyAviziSTapratyakSatvAvacchio ca kriyAsambandhatvena kAraNatvamityevaM tatavizeSarUpeNaiva janya-janakabhAva: paryavastIti samAnyahetu-hetumadAvavirahAnAjugataikasamavAyasindiriti syAvAdinAmabhipAya: / yattu - guNa-kriyA-jAtiviziSTabundayo vizeSaNasambandhaviSayA viziSTabuditvAt 'daNDI'tibudiditi prathamAnumAnAdeva guNAdivizeSaNasambandhavidhayA samavAyasindiH / na ca abhAvAdiviziSTabundau samavAyabAdhAt svarUpasambandhejArthAntaratApatiriti vAcyam samavAyabAdhottarakAlInakalpanIyena = abhAvAdiviziSTabundau samavAyasya bAdhAvatArAnantaratAle kalpanIyena svarUpasambandhena arthAntarAbhAvAt = prakRtAnyasiddhitirahAt iti mizreNa abhihitam / yathoktaM jayadevamizreNa tatvacintAmaNyAloke -> 'guNAdiviziSTabundayo vizeSagasambandhaviSayA itTova sAdhyaM hetustu viziSTajJAnatvAdityeva / na cAbhAvajJAnAdau vyabhicAra:, tadA tatsatvepi tatpratisandhAnA'niyamena tatsAdhAraNasamavAyasindau krameNa bAdhAvatArAt tadaMze samatAyabAdhAt svarUpasambandhakalpanAt / ata eva na tadA tenArthAntaraM, samavAyabAdhotarakAlakalpyasya svarUpasambandhasya tadAnImaklAtvAt <- (ta.ciM.pra. sama. Aloka. pa. 617) iti / prakaraNakArastadapAkurute -> tanna cAru, starUpasambandhAtvasya pariNAmavizeSayapatvAt, ekakSegAvasthitarmindayastarUpasaMyogasthale'pi svarUpasyaita sambandhatvAt, anyathA 'kuADe eta badaravizidattadhIH, na tu badare kuNDaviziSTattadhIH' iti niyamA'yogAt, svarUpasambandhatvasya saMyogasamavAyAtirikatatvA'ghaTitatvAt samavAyasambandhatayA'pi svarUpasambandhasya eva upajIvyatvena samavAyApekSAlA svarUpasambandhasya prathamopasthitikatvAt = prathamamevopasthitatvAt / tathAhi sambandhindayasambadasyaiva sambandhasya | vAstavikatAnI dharatI upara paga mUkIe chIe te tyAre ramaNIyatA vikherAI jAya che, kAraNa ke gAgAdiviziSTaviSayaka satya laukikasAkSAtkAranI utpatti to svarUpasaMbaMdhathI paNa zakya che. 'nIla ghaTa' AvI satya laukika pratyakSanI utpati ghaTIyanIlasvarUpAtmaka saMbaMdha paNa karI zake che. te mATe atirikta samavAyanI kalpanA Avazyaka nathI. bIjI vAta e che ke vizeSAgasaMbaMdhane kAraNatAavacchedaka mAnavA mATe saMbaMdhatvane prAcIna taiyAyike bhale akhaMDa batAvI dIdho. paraMtu kArAgatAavacchedakanA ghaTakarUpe je vizeSaNatvano praveza karela che te vizeSANatva to vizeSANabhede bhinna bhinna hoya che. guNamAM rahelI vizeSANatA ane jAtimAM rahelI | vizeSAgatA vagere paraspara abhinna nathI. ghaTaka badalatAM tenAthI ghaTita paNa badalI jaze. tethI taiyAyike vizeSarUpe ja kAryakAraNabhAvanI kalpanA karavI paDaze. arthAta guNaviziSTaviSayaka satya laukikapratyakSa pratye guNasaMbaMdhatvarUpe kAraNatA, jativiziSTaviSayaka satya laukika sAkSAtkAra pratye atisaMsargana hetutA.. Ama vizeSata: aneka kAryakArAgabhAvanI kalpanA karavI taiyAyika mATe Avazyaka banaze. koI eka sAmAnya kAryakarAgabhAva to nahi mAnI zakAya. alaga alaga kAryakArAgabhAvathI to eka anugata samavAyanI siddhi zakya nathI. mATe taiyAyikano kAlpanika mahela pattAnA mahelanI jema dharAzayI thaI jAya che. bhizrAbhatAnusAra sabhavAyasiddhi yttu.| tattvaciMtAmalinI pAlana sthayitA pahemiyanAmanA nAyituM prastuta saMgharSamA 4thana cha gugkriyAdiviziSTaviSayaka buddhimAM vizeSaNa - vizeSasaMbaMdha sAdhyaka viziSTabuddhivahetuka prathama anumAnathI (juo pRSTha 214) ja samavAyanI siddhi thaI zake che. uparokata buddhine svarUpasaMsargaviSayaka mAnIne pUrve (juo pRma 215) arthAntara doSanI Apatti ApavAmAM AvI hatI - te barAbara nathI, kAraNa ke uparokta pakSIbhUta buddhiomAM samavAyano bAdha hoya to ja svarUpasaMbaMdhanI kalpanA thaI zake. abhAvAdiviziSTabuddhimAM samavAyano bAdha hovAthI tyAM bhale svarUpa saMbaMdhanI kalpanA thAya, pAga gAgAdiviziSTaviSayaka buddhimAM svarUpa saMbaMdhanI kalpanA thaI nA zake. mATe arthAntara doSa nathI. sabhavAya sva3pasaMmaMdhano upalavya nathI - syAdvAhI tanna. paraMtu riyAra 420 uparota mizramata pAgasaMgata lAgecha. mAnA cha sva35 saMbaM5 vastuta: samAyano Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * samavAyakalpane gauravaparamparA * esae yadapi - tadghaTa-rUpayorviziSTabuddhau vinigamanAvirahAdubhayossambandhinoH sambandhatvaM kalpanIyam, tathA ca lAghavAdeka eva samavAyaH sambandhatvena kalpyate, abhAvasthale tvadhikaraNAnAM nAnAtvAd ekasyAbhAvasyaiva sambandhatvaM yuktamiti na tatra sambandhAntarakalpanapratibanyavakAza iti - tadapi na, samavAyastatra samavAyatvaM klRptabhAvabhedo nAnA'dhikaraNavRttitvamityAdikalpanAyAM mahAgauravAta / ------------------bhAnumatI----------------- sambanadhatvaM na tu sambandhindayA'sambandasya / samavAyo yadyatiriktasambanhona pratiyogyatayogiyAM sambadhyeta tarhi anavasthA mUlakSatikarI prasajyateti pratiyogyajuyoginossvarUpameva saMsargatayA samavAyo'pekSata' iti samavAyasya svarUpasambandhasApekSatvena tadapajIvakatvaM svarUpasambandhasya ca tanirapekSayatayopajIvyatvamiti ethamopasthitikasya svarUpasambandhasyaiva viSayatvaM guNAdiviziSTabudiSu sidhyet / na caivaM svIkAre kizcidabAdhakamastei yena samavAyo labdhAvakAza: syAt / na ca samavAyenaiva tadabAdhA iti vAcyam, tathA satyupajIvyavirodhApAtAt / etena -> guNAdiviziSTabudiSu samavAyabAdhasambhave eva svarUpasambandhakalpanA labdhaprasarA iti <- parAstam, upajIvakanirapekSatayA samarthasyopajIvyasyopajIvakena bAdhyatvaM na sambhavati, anyathA tatvahAneriti bhAvanIyam / yadapi -> tadghaTa-rUpayoH = tayaTa-taTUpayo: viziSTabundau = vaiziSTyAvagAhibubdau vinigamanAvirahAt = ekatarapakSapAtiyuktivaikalyAt ubhayoH sambandhinoH tadaghaTa-tadarUpayoH sambandhatvaM svarapapasambandhavAdinA kalpanIyamiti gauravam / tathA ca lAghavAt = aMokA saMsargatvA'kalpanalAghavAnurodhAt tadghata-tadapayorveziSTyAvagAhibundau eka eva samavAyaH sambandhatvena kalpyate = anumIyate / na caivameva ghaTAbhAvAdisthale'pi svarUpAtiriktasambandhakalpanApattiriti zahanIyam, abhAvasthale = ghaTAbhAvAdisthale tu adhikaraNAnAM parvatabhUtalAdInAM nAnAtvAt ekasyAbhAvasya sarvAdhArAnugatasya eva sambandhatvaM yuktaM nAdhArAdheyayorubhayA saMsargatvakalpanaM na vA tatra = abhAvasthale sambandhAntarakalpanapratibandhavakAza: = svarUpAtiriktasambandhakalpanAvalambeitulyaparyanuyogaparAmparAsambhava iti samavAyavAdino vaktavyam / tadapi na samyaka, yato yAyikena samavAya: guNa-guNyAdisambadhavidhayA prathama kalpanIya: / na caitAvataiva nistAra: kintu tatra = samavAye samavAyatvaM api kalpanIyama, anyathA na sa samavAyapadenAbhilaprota, na vA samavAyatvaprakArakapratItiviSayo bhavet / tathA ca jAtyakhaNDopAdhyatiriktasya kiJcidharmaprakAreNa bhAtAniyamo'pi bhajyeta / evaM kluptabhAvabhedaH = pramANAntarasidAnantabhAvapadArthapratiyogitabhedo'pyavazya tA kalpanIyaH, anyathA valayabhAveSteva tadantarbhAvaprasaGghAt / evaM nAnAdhikaraNavRttitvaM = anantAdhikaraNanirUpitatitvamapi kalpanIyam, anyathA tasya sambandhAtvahAnyApateH, sambandhidayasambandasyauta sambandhatvarambhavAt / evaM upajIvaka nathI, paraMtu upajIvya che. Azaya e che ke svarUpasaMbaMdhanI kalpanA samavAyanirapekSa che, kAraNa ke ravarUpasaMbaMdha saMyogasamavAyaatiriktatvathI ghaTita nathI. jyAre samavAyano saMbaMdhasvarUpa saMbaMdha hovAthI samavAyanI saMbaMdhanA svarUpasaMbaMdhane sApekSa che.mATe svarUpasaMbaMdha samavAyano upajIvya che ane samavAya teno upajIvaka che. AthI guNAdiviziSTabuddhimAM svarUpasaMbaMdhathI samavAya saMbaMdhano bAdha mAnavAmAM upajIvyavirodha doSa nahi Ave. upajIvya haMmezA upajIvakathI baLavAna hoya che. dA.ta sevaka = upajIvaka ane svAmI = upajIvya. sApekSa hoya te upajIvaka bane ane nirapekSa hoya te upajIvya bane. sApekSa karatAM nirapekSa baLavAna ja hoya. mATe nirapekSano virodha karavA sApekSa padArtha asamartha hoya che. upajIvaka karatA upajIvyanI upasthiti prathama thAya che. tethI samavAya kurA svarUpasaMbaMdhano guNAdiviziSTa buddhimAM bAdha karavAmAM Ave to upajIvyavirodha doSa Ave. sabhavAya bhAnavAbhAMlAdhava asaMlava - syAdvAhI ydpi.| prastutamA samavAya saMpanI sidimATe neyAyika sevA likha cha->gusa-nagI pazye 135saMca mAnavAmA sadhabhanetadrUpanI 'tadghaTaH tadrUpavAn' bhAvI vizizuddhiyAyachatemaitadha2135 bhane tapas535 anene nigamanAvi27thI saMbaMdha mAnavA paDaze. AnI apekSAe te be vacce mAtra eka samavAyane viSaya mAnavAmAM lAghava che. A drakAntathI abhedasthalamAM paNa svarUpa atirika saMbaMdhanI kalpanAne pratibaMdirUpe raju karavAnI Apattine avakAza nathI raheto, kAraNa ke adhikaraNa aneka hovA chatAM ghaTAbhAva vagereno sarva adhikAra parvata, makAna, vRkSa vageremAM eka ja hoya che. AthI abhAvanA svarUpane saMbaMdha mAnavAmAM lAghavarUpa vinigamaka maLI jAya che. mATe tyAM atirikta saMbaMdhanI kalpanA anAvazyaka che. UlaTuM, tyAM samavAyane mAnavAmAM atirikta saMbaMdhanI kalpanAnuM gaurava Ave. <-paraMtu A dalila pANa arthahIna che. AnuM kAraNa e che ke guNa - guNIsthalamAM svarUpa saMbaMdhono svIkAra na karavAmAM Ave to samavAya saMbaMdha ane temAM samavAyatva, samavAyamAM jyusa = pramANAntarasiddha anaMtA padArthonA anaMtA bheda ane samavAyanI aneka adhikaraNamAM vRttitA vagerenI kalpanA Avazyaka banavAthI samavAyane svIkAranAra taiyAyikanA pakSamAM ja mahAna gaurava che. Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 vyAyAloka bditIya: prakAza: muktAvalIkirANAvalIkAramatasamIkSaNam * etena - guNa-guNyAdisvarUpadvaye sambandhatvamatiriktasamavAye veti vinigamanAvirahAdapyantataH samavAyasiddhiriti padArthamAlAkRto vacanamapi apahastitam, jAteranugatatvena vyaktisambandhatvaucitye jAti-vyaktyoH smvaayocchedaaptteshc| ------------------bhAnamatI ------------------ abhAvapratiyogi vAdikamapi tA kalpanIyamIti ityAdikalpanAgAM mahAgauravAt / etena -> asti tAvat ayaM ghaTo'yaM ghaTaH' iti jJAnAt 'ime ghaTA' iti jJAnasya lakSaNyam / tatva samUhAlambo vizeSyatAbhedena prakAratAnAM bhedaH na tu 'ime ghaTA'iti jJAne iti svIkAreta nirvahati / tatazca tarimen jJAne nAnAvizeSyatAnipapitA ekaita prakAratA taDitarapikA ca saMsargatA samavAyasvIkatamirekaita svIkartavyA, svarUpasambadhavAdimistu tattadavitastapAtmakatiSalabhedAda mitrA evaM saMsargatA: svIkrioran iti vyaktibhede gauravam / etaM nIlapItAdiviziSTavAnteSu bhUtalAdisvarUpeSu nIlAdipatiyogikatvakalpanApekSayA ekasmin samavAye tatkalpanAgAM lAghavamiti" <- (muvatA ki. pa. 16) muktAvalIkiraNAvalIkArasya kRSNavallabhasya vacanaM nirastam, kloSa bhUtalAdisvaSayeSu nIlAdipratiyogitatvakalpanApekSayA'tirikasamavAyaM prakalA tA nIlAdipratiyogikattabhUtalAhAnuyogikatvakalpanAyA :atirikasamavAyastha tayoH guNa-guNinoH sambandhatvakalpanAyAzca tulyatvetA svarUpasambandhapakSe gauravAnavatAzAta / adhikaM mattRtajayalatAyAM bodhyam / etena = samavAyakalpanAyA nAnAkalpanA'vinAmAvitvena / asya cAge apahastitamityonAnvayaH / guNaguNyAdisvarUpandaye sambandhatvaM = guNa-gupayAdigocaravaziSTyAtagAhipratItinirUpitasaMsargatvaM atiriktasamavAye vA ? iti vinigamanAvirahAt = etatarapakSapAtiyuktivirahAt api antato gatvA samavAyasindiriti / / samavAyanisamavAyatta-klamAnatapatA mahAtvAdikalpanAgauravAtiritaM dRSaNaM padArthamAlAqatmate darzayati -> jAte: samatAyasyeva nAnAvyatiSu anugatatvena vyaktisambandhatvaucitye = jAtyAzrayasambadhatvakalpAsya nyArayatvAt / na hi nAnAghaTeSu ghaTatvamanajugataM tatsamavAyastvanugata iti naiyAyikairapi svIkriyate / ata: samavAyasthAnIlaM jAtisva-svapameva jAti-tadAzrayago: sambandhavidhayA svIkartumucitamiti jAti-vyaktyoH samavAyocchedApatezca / na ca paTatta-paratvAdijAtInAmanantattena teSu nAnAsaMsargatAkalpane gauravAda varamekagi samavAya eta tatkalpanamiti na jAti-vyaktyoH samavAyocchedaprasaha iti yAsike vaktavyama, samavAye'pi jAti-vyaktyoH saMsargatApAstAjAtipratiyogikasamavAyatvenADIkartavyatayA tavajjAtInAM sambandhakukSau pravezAvazyakatvAt, yathA guNAdau drAtapratIte: prAmANyApateH, jAtisamatApasya guNAdAvayabAdhAt / tathA svarUpasambandhavAdimate tatajAtisvarUpeSu nAnAsaMsargatAkalpanaM tathaita samatApasambadhitAdimate tAjAtipratiyogikasamavAyatvAtacitAsaMsargatAnAM nAnAtvakalpanaM tulsameta pratyuta svasthapasambadhatAdimate'klAsamatApasya samavAyatta-klappAnatapadArthabhedAnAdhikaraNajitapitAkatatitAtimAramaharUsya saMsargatAkukSAtapatezena lAyatamiti vibhAvanIyaM sudhaumiH| kica samatAyaskatte kathaM svapi-kIrUpayavasthA syAt ? ghaTena saha yo rUpasamavAyaH sa eva vAyunA saha sparzasamavAla: iti rUpapratiyogitasamavAya-sparzapratiyogitasamatApagoraikye ghaTa ita tAyApi rUpatatAdhIrasyAt / na ca ghadena saha rUpasambandhAtvaM samavAyasya na vAyunA sAtamiti vaktavyam, spasambadharUpatvasya samatAyastarUpatve vinigamanAvirahathI sabhavAyasiddhi sazadhya eten.| mahAbhAbAsamavAyanI sidivA mAToj ->ga - jInAmessa35mAta gas135mAM ane guNIsvarUpamAM saMsargatA mAnavAmAM Ave ke anirikana samavAyamAM saMsargatA mAnavAmAM Ave ? A carcAmAM koI eka pakSamAM majabUta dalila na hovAthI bannene mAnavA paDaze. samavAya mAnavAmAM samavAyanI kalpanA ane temAM saMsargatAnI kalpanA ema be kalpanA karavI paDe che. te ja rIte guNasvarUpa ane guNIsvarUpamAM pRthak be saMsargatAnI be kalpanA karavI paDe che. kalpanAya samAna hovAthI samavAyanI siddhi aparihArya che. <- paraMtu A kathana barAbara nathI, kAraNa ke samavAyanI kalpanAnI pAchaLa anya je kalpanAo hamArAM upara batAvI gayA ne aparihArya che. A uparAMta eka bAbata e pAga dhyAna devA yogya che ke samavAya eka hovAthI tene guNagANI vacce ane kriyA - kriyAvAna vacce jema taiyAyika saMbaMdharUpe mAne che. tema jAti pAga anugata hovAnA lIdhe jAtimAna vyakti ane jati vacce jAtivarUpane ja saMbaMdha mAnavo ucita che. anaMta ghaTamAM rahenAra ghaTatva pati to eka ja che. tethI ghaTatvasvarUpane ghaTa - ghaTanta vacce saMbaMdharUpe mAnI zakAya che. AthI pati-vyakti vacce samavAyano uccheda thaI jaze. Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * kapi-nIrUpadagabyavasthAmImAMsA * 137 kizca, rUpi-nIrUpavyavasthAnurodhena rUpAdInAM sambandhatvakalpanAvazyakatvAt na samavArasya sambandhatvaM, vAyvAdernIrUpatvasya rUpIyataddharmatAkhyasambandhAbhAvAdeva pakSadharamiGrupapAditatvAt, taddharmatAyAzca tdruupaadyntirikttvaat| yattu - rUpasamavAyasattve'pi vAyau svabhAvato rUpAbhAvAdeva nIrUpatvamiti cintAmapizakatotaM, tamA pratiyogisambandhasattve tatsambandhAvacchinnA'bhAvA'yogAt / atha pratiyogisambandhasattve'pi tadvattAyA abhAvAt tatra tadabhAvA'virodhaH / na ca tatsambandhastadvattAniyataH; ------------------bhAnamatI - - - - - - - - - - - - - - - - - - samatAyasya sparzasambadharUpatvaM na syAt, tagotirodhAt, gauravAcati vakSyate / rUpasambahArUpattAsmopalakSaNatte tu sa eta doSa iti rUpinIrUpavyavasthA naukasamavAyapakSe sahachate / samavAyanAnAtvAjhIkAre tu kloSa -pAdisvarUpeSteta saMsargatAkalpanaucitya, lAghavAt / itthaM rUpi-nIrUpavyavasthAnurodhena rUpAdInAM sambandhatva-kalpanAvazyakatvAt na guNa-guNyAdivaiziSaHkhAtagAhipatItiSa samavAyasya sambandhatvaM kalpanAmahati / na ca samavApAnIkAre karA vAravAderUipatvamapapahoteti zanIyam, vAyvAdeH nIrUpatvasya rUpIyatandarmatAkhyasambandhAbhAvAdeva pakSadharamizraH upapAditatvAt / na caitamapi samavAsasthAna rUpIlatadadhadharmatAkhAsambandhakalpanAgaurataM tadatasthAMtati vAcyam 'sa dharmo yarUpa sa tadadharmA, tasya bhAvaH = tadahArmatA' iti vyutpatyA taddharmatAyAH tadadhAnatirikatvAt rUpIgavadadhamatAyA: ca rUpAdyanatiriktatvAt / yatu - rUpasamavAyasatve'pi = rUpapratiyogitasamavApasA satve'pi vAyA svabhAvato rUpAbhAvAdeva nIrUpatvamiti cintAmaNikatA gaddezena uktam / sAmpatantu tattvarintAmaNI - vAgI rUpasamatA satve'pi rUpAtyatAbhAvo'stei - ityetaM pAlo vartate / prakaraNatadAha - tanna cAru, pratiyogisambandhasatve = prakate tAgau rUpapratiyogitasAtAsambazasatte tatsambandhAvacchinnAbhAvAyogAt = rUpapatiyogitarAmavAsAvadhAnavidApatiyogitAtarUpAbhAvAsAbhavAt / pratyuta roja sambo mahAvAstei tatsambadhapuraskAreNa tA tAjJAna prameti rUpatattadhIreta pamA smAt / saMsargAtacchito go'mAta: sa tatsaMsargatirahavatyeveti so'mAtapayala eta ca mama: syAt / tasmAdatihAmAnasargAvAlA eka saMsargAbhAva iti rUpAbhAvo'syevaM, tsamavAgAvattiA: kintu tadadharmatAlakSaNasvarUpasambAhAH (tatiM. pa.sama. :Aloka. pa.655) iti mulaM jayadevamizreNa tatvacintAmaNyAloke / gaugAlika: zahate - atheti / ditIyapadArgakata: pUrvapakSo'vagataH / vAgau pratiyoThisambandhasattve'pi - rUpapratiyogikasamavAgasatte'pi tadvattAyAH = rUpavatApA abhAvAt tatra = vAlau tadabhAvAvirodha: = samavAgasambandhAvatihArUpAtyatAbhAto nirAlAH / na ca tatsambandha: tadvattAniyata: = talAdhArattacApya iti vAlo // 3pI - ma3pI vyavasthA sabhavAyapakSamA masaMgata kizca ruu.|| uparAMta pAta me pAsa yAna yA yogya cha pRthvI nAyi 35vAn cha bhane pAya mAyinI35 che. A vyavasthAnI upapatti samavAya dvArA thaI nahi zake. je rUpano samavAya ane sparzano samavAya eka ja hoya. to vAyumAM sparzano samavAya hovAthI rUpane samavAya pAga rahI javAthI vAyune pAga rUpavAnuM mAnavAnI Apatti Avaze. A vyavasthAnI u5patti mATe upAdinA svarUpane ja saMbaMdha mAnavo Avazyaka che. A bAbatamAM pakSadhamizranI saMmatino saMketa pA prApta thAya che. kAraNa ke 53miyopAyumAhimAnI35tvanI saMgati35nA tadharmatanAmanA saMyanAmamAthI re che. 'sa dharmo yasya sa taddharmA, tasya bhAvaH taddharmatA' mAyutpatti anusAra tatAyI bhinna nathI hotI. 35nI taiyatAnomartha cha 35 . :35mAM ja rUpasaMbaMdhatA paryavasita = vizAnta = phalita thAya che. A rIte uparokata vyavasthAnI upapatti karavA mATe pAdisvarUpane jarUpAdino saMbaMdha mAnavAno ja che to pachI rUpAdinA saMbaMdhanI siddhirUpe samavAyanI siddhi kaI rIte thaI zake ? thitAbhazidhArIya 3pI - nI35vyavasthA masaMgata yttu.| uparona sthAnA saMyamA yatimA maMgeza upAdhyAye memasAba cha -> 35, 27, 250 vagereno samavAya eka ja hovAthI sparza samavAyanA Azraya vAyumAM rUpano samavAya pAga rahe ja che. chatAM vAyu dravya rUpa jUnya hoya che, kAraNa ke temAM svabhAvathI ja rUpano abhAva rahe che. mATe samavAyane mAnavAmAM rUpI - arUpI vyavasthA saMgata thavAmAM koI bAdhA nathI --- paraMtu A vAta paNa barAbara nathI, kAraNa ke vAyu dravyamAM rUpAbhAvanA pratiyogI rUpano samavAya saMbaMdha hoya to tyAM samavAya saMbaMdhAvacchinna pratiyogitA rUpAbhAva na hoI zake, kAraNa ke pratiyogIno saMbaMdha te pratiyogInA abhAvano virodhI che."bhUtalamAM ghaTasaMyoga hovA chatAM saMyogasaMbaMdhAvacchinna pratiyogitAka ghaTAbhAva che' Avo bodha ke vyavahAra thato nathI. mATe vAyumAM rUpasamavAya hoya to vAyu pAga avazya rUpI ja banI jaze. Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 nyAyAloke vditIyaH prakAzaH * vRtiniyAmakatvavicAra: gaganIyasaMyoge vyabhicArAt / na ca ' vRttiniyAmake' tivizeSaNAnna doSa iti vAcyam, karavRttitAniyAmaka kapAlasaMyogavati kapAle kapAlAbhAvasattvena vyabhicArAt / 'yatra yadvRttitAniyAmaka: sambandhaH tatra tadvattvaniyama iti cet ? tarhi rUpasamavAyasya vAyuvRttitvAniyAmakatvAdeva vAyoH na tadvattvamiti cet ? na tatra tadvRttitAniyAmakatvaM hi bhAnumatI - rUpasamavAyasa ve taddvyApakarUpAdhAratAsiddheH vAyau samavAyAvacchinnarUpAtyantAbhAvAsambhava iti zaGkanIyam, tAdRzavyApteH gaganIyasaMyoge vyabhicArAt, ghaTa-padAdau mUrtadravye gaganasaMyogasatve'pi gaganAdhAratAyA virahAt / na ca tatsambandhasya 'vRttiniyAmake 'ti vizeSaNAt tatpratiyogikavRttitAniyAmakasambandhasya tadAdhAratAvyApyatvoktau na vyabhicAralakSaNe doSaH labdhAvakAza:, ghaTAdAvAkAzIyasaMyogasya vRtyaniyAmakatvAditi vAcyam tathApi karavRttitAniyAmaka - kapAlasaMyogavati = hastapratiyogikAdhAratAniyAmako yaH kapAlasaMyogaH tadviziSTe kapAle kapAlAdhAratAbhAvAt kapAlAbhAvasattvena vyabhicArAt kapAlasyopari hastadazAyAM yathA 'kapAle karaH' iti pratIyate tathA 'kapAle kapAlamityapi pratIyeta tAdRzAdhAratAniyAmakasaMyogasyaikatvena diSThatvena ca kara iva kapAle'pi satvAt / evaM tadA 'kare kapAlamityapi pratIti: syAt / na caivaM bhavatIti darzitA vyAptiH vyabhicAragrastaiva / --- ---------- nanu yatra yadvRttitAniyAmaka: = yadAdhAratAniyAmaka: sambandhaH tatra tadvattvaniyamaH = tatpratiyogikAdhAratAvyAptiH / kapAle karavRttitAniyAmaka: karakapAlasaMyoga iti kapAle karAdhAratA'pi pratIyate eveti na vyabhicAraiti cet ? tarhi rUpasamavAyasya = rUpapratiyogikasamavAyasyApi vAyuvRttitvAniyAmakatvAt = vAyuniSThAdhAra tAnirUpitAdheyatAniyAmakatvavirahAt vAyau na tadvattvaM = rUpavattvaM iti vAyau rUpasamavAyasatve'pi rUpAtyantAbhAvo 'vyAhata iti cet ? prakaraNa kArastadapAkaroti neti / tatra tadvRttitAniyAmakatvaM hi tatra tadviziSTabuddhijanakatvaM tadviziSTadhI janakatvasvarUpaM nAnyatkiJcit / yathA saMyogasya bhUtale ghaTavRttitAniyAmakatvaM bhUtale ghaTavizi = * saMbaMdha hovA chatAM adhirAtA khaniyata - naiyAyiGa pUrvapakSa :- atha / pratiyogIno saMbaMdha hovA chatAM pratiyogInI adhirAgatAno abhAva ho thaDe che. mATe pratiyogInA saMbaMdhanI sAthe ta-pratiyogika abhAvano virodha nathI. tatsaMbaMdhImAM taadhikaraNatAno niyama to gaganIya saMyoga vageremAM vyabhicarita che, kema ke gaganaHsaMyoga ghaTa, paTa vageremAM hovA chatAM saMyogasaMbaMdhathI gagananI adhikaraNatA ghaTa,paTa vagere mUrta dravyamAM hotI nathI. jo ema kahevAmAM Ave ke --> 'pratiyogIno vRttiniyAmaka saMbaMdha jayAM hoya tyAM pratiyogInI adhikaraNatA avazya hoya che' Avo niyama che. ghaTAdi mUrta vyamAM je gaganasaMyoga che te vRttianiyAmaka hovAthI ghaTAdimAM gagananI adhikaraNatA na rahe to paNa ukta niyama akhaMDita rahe che. -- to A paNa barAbara nathI. AnuM kAraNa e che ke jyAre kapAla upara hAtha rahela hoya tyAre hAthano kapAlamAM saMyoga vRttiniyAmaka saMbaMdha che ane saMyoga dviSTha = ubhayavRtti hovAthI te saMyoga kapAlamAM paNa rahe che. paraMtu kapAlamAM ukta vRttiniyAmaka saMbaMdha hovA chatAM te saMyoga saMbaMdhathI kapAlamAM kapAlanI adhikaraNatA hotI nathI, UlaTuM ukta saMyoga saMbaMdhathI kapAlamAM kapAlano abhAva hoya che. mATe pratiyogIno vRttiniyAmaka saMbaMdha jayAM hoya tyAM pratiyogInI adhikaraNatAno niyama paNa vyabhicAragrasta che. jo ema kahevAmAM Ave ke --> jayAM je vastuno vRttiniyAmaka saMbaMdha hoya tyAM te vastunI adhikaraNatAno niyama che. kapAlamAM hAthano vRttiniyAmaka saMyoga saMbaMdha rahe che ane kapAlamAM te saMbaMdhathI hAthanI adhikaraNatA rahe ja che. kapAlamAM kapAlano vRttiniyAmaka saMbaMdha nathI raheto. mATe kapAlamAM te saMbaMdhathI kapAlanI adhikaraNatA na rahe to paNa uparokta niyama akhaMDita rahe che. <- to A niyamathI samavAyanI siddhi thavAmAM koI doSa nahi Ave, kAraNa ke vAyumAM rUpano samavAya vAyumAM vRttiniyAmaka nathI. mATe vAyumAM rUpAmavAya hovA chatAM rUpaadhikaNatAnI Apattine avakAza nathI raheto. mATe samavAyapakSamAM paNa pRthvI Adi dravyamAM rUpavattA ane vAyuAdi dravyamAM nIrUpatAnI vyavasthA ghaTI zake che. mATe A vyavasthAnI saMgati mATe rUpanA svarUpane rUpano saMbaMdha mAnavAnI AvazyakatA rahetI nathI. = ** tavRttitA niyAmatva tadviziSTajuddhinatva - syAdvAhI uttarapAsa :- na, tatra / DuMgarA hUrathI rajiyAbhAgAM lAge tema naiyAyiunI bAta na vicAra na urI tyAM sudhI mohara lAge. vicAra karavAmAM Ave to teno svIkAra karavA dila taiyAra na thAya, kAraNa ke vAyumAM rUpAdhikaraNatAnuM vAraNa karavA mATe naiyAyikane evuM mAnavuM paDaze ke jemAM je vastunI vRttitAno niyAmaka saMbaMdha rahe che temAM ja te vastu hoya che ane te vastumAM tavRttitAniyAmakano artha che te vastubhAM taddaviziSTaddhinI bana. itaH vAyubhAM bhAga 'iha rUpam' khevI 3panI viziSTa buddhi thAya che. AdhI samavAya vAyumAM Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * cintAmaNikAramatamImAMsA * tatra tadviziSTabuddhijanakatvam / asti ca vAyAvapi 'iha rUpami'ti dhIH, tadabhAvapratyakSavAdinA'pi tatrAvazyaM tatsvIkArAt / _ 'sA''roparUpA na tu prameti cet ? na, tadabhAvadhiyaH satyatvA'siddhau tadapramAtvA'siddheriti meshrennaivokttvaat| ------------------ bhA STabundijanakasvarUpameva / asti ca vAyAvapi 'iha rUpamiti dhI: / ata: samavAyasA vAyau rUpavatitAniyAmakatvameveti na tatra samavAyAvacchinnarUpAbhAvakalpanamahati / na ca vAyumudizya 'iha rUpamiti bundirevAsidhdeti vaktavyam, vAyoH tadabhAvapratyakSavAdinA = rUpAbhAvapratyakSavAdinA tvayA api tatra vAyau avazyaM tatsvIkArAt = iha rUpaM syAt tarhi upalabhyeta' itibundisvIkArAt, anyathA pratiyogisatvapasaanaprasaJjitapratiyogikatvaviraheNa paravAdisammata - yogyAnupalabdhitvapacyaghAt / atha vAyau rUpAbhAvapratyakSatvAyApekSitA sA = 'iha rUpaM syAt tarhi upalabhyota' iti dha: AroparUpA = AhAryasvarUpA = icchAjanyajJAnAtmikA eva na tu pramA, tatra tavattitAniyAmakatvaM hi tatra tadviziSTapramAjanakatvarUpameveti na rUpasamavAyasya vAyau rUpavRttitAniyAmakatvamiti rUpAtyattAbhAvastayA'nAvila eveti cet ? prakaraNakAra : paramukhenokAkSepaM dUSayati - neti / tadabhAvadhiyaH = vAyau rUpAbhAvapratyakSasya satyatvA'sindau tadapramAtvA'sindeH = vAyau 'iha rUpami tidhiyo'satyatvA'sindeH iti mizreNa = jayadevamizreNa tatvacintAmaNyAloke uktatvAt / 'vAyau rUpasamavAyasatve'pi rUpAtyantAbhAvo'sti na ghaTe / kathamevam ? adhikaraNasvabhAvAt, abAdhitarupi-nIrUpapratItezca (ta.ciM.pra.sama.pU. 611) iti tatvacintAmaNigranthamImAMsAvasare taduktaM tena tatra -> atra vayam - rUpasamavAyasatve kathaM rUpAbhAva: ? saMsargAvacchinnapratiyogitAkasya sati saMsarge'sambhavAt, anyathA ghaTavati bhUtale saMyogAvacchinnaghaTAbhAvApatteH / na ca tathApratyayA'bhAvAda mAstu ghaTAbhAva:, iha tu pratItyanurodhAt rUpasamavAye satyapi rUpAbhAva: syAditi vAcyam, 'iha rUpamiti pratIte: / na cedamasindam, abhAvapratyayAnurodhena tvayA'pi tAhazapratItervAcyatvAt / na ca sA''roparUpeti vAcyam, abhAvapratIte: satyatve tasyAstathAtvasya vaktavyatvAt / tathA ca tatpramAtvena vaiparItyasyA''patte: (ta.ciM.pra.sama.Aloka. pU. 617) iti / atha tadanuyogitAnirUpitatatpratiyogitAkavaiziSTyasyaiva tatra tavattitAniyAmakatvAnnA'yaM doSaH, samavAye vAyuniSThAnuyogitAnirapitarUpaniSThapratiyogitAkatvavirahAditi cet ? pratiyogitvAderatiriktatvena tathA vakumazakyatvAditi vyaktaM syAdavAdakalpalatAyAm (syaa.k.st.8.kaa.61-pu.129)| rUpaviziSTabuddhino janaka hovAthI vAyumAM rU5vRttitAno niyAmaka thaze. AthI samavAyapakSamAM vAyumAM rUpAdi adhikaraNatAnI Apattino parivAra a5 che. neyApi hA mAmAM Ave ->pAyumA 'iha rUpam' azI pratAlimasikha I. <-to ApAta vyAjabI nathI, kAraNa ke abhAvanA pratyakSamAM yogyaanupalabdhi sahakArI kAraNa hoya che yogyaanupalathino artha thAya che. yogyatAviziSTa anupalabdhi ane naiyAyika matAnusAra yogyatAno artha thAya che je adhikaraNamAM abhAvanuM pratyakSa karavuM hoya te adhikaraNamAM pratiyogInA AropathI pratiyogInI upalabdhino - jJaptino = jJAnano Aropa. jema ke muMDa bhUtalamAM ' je ahIM ghaTa hota to jarUra upalabdha thAta' Avo Aropa thaI zakavAthI tyAM ghaTanI anupalabdhi yogya anupalabi kahevAya ane tenA dvArA tyAM paTanAparnu pratyakSa yaI tha che. mAjopAnA bIca vAyumA 35AmAnuM pratyakSa 21 / mATe pAra pAne hathIne 'iha rUpaM syAt tarhi ' AvI pratIti taiyAyika matAnusAra prasiddha ja banaze. AthI vAyumAM rUpAdhikaraNatAnI ApattinuM vAraNa taiyAyikamate zakya napI. neyAyika mevI likha ->pAyumA banAra 'iha rUpam' mevI 640 pratIla AropAma cha bhane Aro5 = AhArya = IcchAjanya jJAna to prAmANika na hoya, te vastumAM tavastuviziSTa pramAno janaka saMbaMdha ja te vastumAM takhunI vRttitAno niyAmaka hoya che. AthI samavAya vAyumAM rU5vRttitAnA niyAmaka banI zakato nathI. AthI vAyumAM rUpasamavAya hovA chatAM pAbhAvane mAnavAmAM koI virodha nathI. <- to A dalila paNa arthahIna che, kAraNa ke jayadevamizra nAmanA naiyAyike AlokagraMthamAM tattvaciMtAmaNinI TIkAmAM) jaNAvela che ke - abhAvanI buddhimAM pramAtva siddha na hoya to tabuddhimAM = pratiyogivattA buddhimAM pramAtva siddha na thaI zake. <- (juo tatvaciMtAmaNi rAjyanA pratyakSakhaMDamAM samavAyavAdanI Aloka TIkA pR8 - 657) "vAyumAM rU5 mAnavuM ke nahi ?' A viSayanI haju to carcA cAlI rahelI che. tethI vAyumAM thanAra rUpAbhAvabuddhimAM pramAtva siddha nathI. jyAre vAyumAM rUpAbhAvanI suddhimA mAtra siddha nayI to vAyumA 'iha rUpam' mevI bhuddhine pramA pAnI hiMmata 12vI 1212 nathI. sabhavAyapakSabhAM anyonyAzraya vstu.| 1NI, pAyumA 351tvanA samAthI 35AmAjinuM samarthana naiyAyi 3 cha- tejarAmara nathI, rAma stusthiti Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 nyAyAloke vditIyaH prakAza: * muktAvalIdinakarIpatisamAlocanA * vastutastatra tadviziSTadhIviraho'pi tadvattvAbhAvAdeveti anyonyAzrayaH / / yattu - ekasyaiva samavAyasya kizcidadhikaraNAvacchedena rUpasambandhatvakalpanenaiva vyavasthopapattiriti - tantra, rUpasambandhatvaM hi rUpaprakArakaviziSTajJAnIyasambandhatAkhyaviSayatAvizeSazAlitvam / taca tattadadhikaraNAvacchedena tattadadhikaraNAntarbhAvena viziSTabuddhihetutayaiva nirvahatIti mahAgauravAt / asmAkantu rUpaprakArakaviziSTabodhe rUpasambandha eva tantramiti lAghavAt / kizca, evaM 'rUpasambandhe na rUpasambandhatvamiti vyavahAraH prAmANikaH syAt / / ------------------ bhA namatI ------------------ padi pratiyogitvAderatirikatvAbhinivezaH pareNa na tyajyata iti manasikatya Aha -> vastuta: tatra = vAlo taviziSTadhIvirahaH = rUpaviziSTabuddhivirahaH api tadavatvAbhAvAdeva = rUpatatvavirahAdeta sidhyati vAyo rUpatattAmAtastu rUpaviziSTabuditirahAditi paraspa japtau anyo'nyAzrayaH spaSTa eva / yatu - ekasyaiva samavAyasya rUpa-rasAdisakalaguNapratiyogitasambandhattaM kintu kizcidadhikaraNAvacchedena = pathivI-jala-tejodravyAvacchedena rUpasambandhatvakalpanena vAravAdidravyAvacchedena tu rUpasambandhatvAkalpanena eva vyavasthopapati: = rupi-nirUpavyavasthAsaGgati: tAratAdidagAvacchedena samatApasya rUpasambadhattatirahAsA tAyau samavAyasatve'pi rUpatatvapatItyApatiH / etena sarasanIrasAdiyavasthA'pi pradarzitA iti / prakaraNAtadapAkurute - tanneti / rUpasambandhatvaM = rUpasambandhatvapadavAyaM hi rUpaprakAraka - viziSTajJAnIya-sambandhatAkhyaviSayatAvizeSazAlitvaM = rUpaprakArakaM yadavaiziSTamAtagAhi jJAnaM tasvipito ya: saMsargatAkhyo viSayatAtizeSaH tadatattam / tacca = samatAgasya niruktarUpasambandhatvaM hi tattadadhikaraNAvacchedena = pathitayAdidagAvacchedena parAgatarUpaviziSTalubdihetutAyAM tavadhikaraNA'niteze ta sambhavati kintu tattadadhikaraNAntarbhAvena = pathigAdidagANAmantItaja viziSTadhIhetutayA = spaviziSAdhIkAraNatayA eva nirvahatIti paviziSTabuddhi prati prathinnAdidagAvacchidArUpasambadhitvena samavAyastha hetutvoko kArANatAtacachedake mahAgauravAt = athA tAratAdAtapi rUpaviziSlundipasahasya durvAstvAt / asmAkaM syAdavAdinAM tu rUpaprakArakaniziSTabodhe khapasambandha: rUpasambandhattena eva tantraM = kAraNamiti tatadadhikaraNAnitezenA kAraNAvacchedakazarIre lAghavAt / etena -> rUpanirUpitatvaviziSTasamavAyanirUpitAdhikaraNatAyA eva rUpasambandhatayA tasya ca vAgAvabhAvAditi (mu.di.pa.5319) muktAvalIdinakarIyakatvAcAM nirastam / yatumate doSAntaramAvedayati -> kiceti / evaM = etarimekota samatAye pathivyAdidravyAvadena rUpasambadhatvaM vAratAdidagAvacchedena ca rUpasambandhatvAbhAva ityabhyupagame samavAyamudizya rUpasambandhe na rUpasambandhatvamiti vyavahAra: tAhazabodhazca prAmANika: syAt taviSayA'bAdhAt / evI che ke vAyumAM rUpaviziSTabuddhino = rUpavaiziavagAhI buddhino abhAva pAga rU5vandhAbhAvathI = rUpAdhikaraNatAnA abhAvathI ja siddha thato hovAthI jJaptimAM anyonyAzraya doSa Avaze. vAyumAM rUpaviziSTabuddhino abhAva siddha thAya to rU5vavaabhAva siddha thaze ane rUpavattA = rUpAdhAratAno abhAva siddha thaze to vAyumAM rUpaviziSTabuddhino abhAva siddha thaze. Ama parasparanA jJAnamAM parasparanA jJAnanI apekSA rahevAthI jJAnamAM anyonyAzraya = parasparaAzraya doSa Avaze. mATe rU5samavAya hovA chatAM vAyumAM rUpAbhAvanI siddhi trAga kAlamAM taiyAyika nahi karI zake. sAvachinna 35saMbaMdhatA utpanA gauravagrasta - jaina, yttu.| nayAyika vidvAnoma ->samavAya che. 35, sparza, 4 vagaire 136 gono saMbaMdha che. paraMtu temAM rUpasaMbaMdhitva pRthvI Adi dravyAvacchedena che, vAyudravyAvacchedena nathI. je jeno niravacchinna saMbaMdha hoya te ja temAM tenI adhikaraNatAno niyAmaka hoya che. samavAyamAM vAyu Adi dravyAvacchedena rUpasaMbaMdhatA na hovAthI samavAya vAyu Adi dravyomAM rUpanI adhikaraNatAno niyAmaka nathI. AthI pRthvI AdimAM rUpinka ane vAyuAdimAM arUpitvanI vyavasthA samavAya saMbaMdhavAdInA matamAM vinA khacakATe thaI zakaze. <- paraMtu vicAra karavAmAM Ave to A vAta paNa tathyahIna che. AnuM kAraNa e che ke rUpasaMbaMdhatvano artha che rU5prakAraka viziSTa jJAnathI nirUpita saMsargatA, je vAyuAdidravyaavacchedana samavAyamAM nathI ane pRthvI Adidravyaavacchedana samavAyamAM che.A mAnavuM tyAre ja saMbhava che jyAre te te adhikaraNaavacchedena te te saMbaMdhane te te adhikaraNa avicchedena te te dharmanI viziTa buddhi pratye kAraNa mAnavAmAM Ave. paraMtu Ama mAnavAmAM rUpAdiviziSTabuddhinI kAraNatAnA zarIramAM te te adhikaraNano aMtarbhAva thavAthI mahAna gaurava thAya che. jayAre jainamatamAM rU5prakAraka viziSTa buddhi pratye rUpasaMbaMdhane kAraNe mAnavAmAM lAghava che, kAraNa ke kArya-kAraNabhAvanA zarIramAM te te adhikArano praveza thato nathI. A uparAMta eka vAta e paNa vicAravA jevI che ke atirikta samavAyamAM pRthvI AdidravyAvacchedana rUpasaMbaMdhitva ane vAyu AdidravyAvacchedena rUpasaMbaMdhatvAbhAva mAnavAmAM Ave to 'rUpasaMbaMdhamAM Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * oldofsamaFICICI: ka anye tu rUpi-nIrUpavyavasthAnurodhAnAnaiva samavAyaH, samaniyata - kAla-dezAvacchedakAnAM saGkhyA-parimANapRthaktvAdInAM caika eva samavAyastadabhiprAyeNaiva samavAyaikatvapravAdaH iti vadanti / tadapi na, guNatvAvacchedena guNisvarUpasambandhatvakalpanAdatiriktasambandhakalpanA'naucityAt, 'jale snehasya samavAyo na gandhasya' iti pratItivad 'ghaTarUpayoH sambandho na ghaTarasayoH' iti pratIterjAgarUkatvAca / ------------------ HofmatI ------------ ------ anye nagapAlikAH tu -> rUpinIrUpavyavasthAnurodhAt = pathivI - jala - jasAmeva khapittaM vAravAdInAM SANAM ca nIrUpattameveti vyavasthAbalAt nAnaiva samavAyaH / sparzasamatApavati vAyo spasamavAyo nAstIti na tasya svapitvapasakAH / jJAnasamavAyavati Atmani sparzasamatAyo nAstIti na tasya sprshvtvaaptiH| rUpattasparzatvAdisambandhitAvatchedakamelAmAnauta samavAla: / ata eva 'dravyaM rUpatat' ityanumite: pakSatAtacchedakAtcheihAsAdhyasambandhasya saMsargatte na prAmANyam, rUpasamavAyaspa dravyatvA'vyApakatvAt / na caivaM samatAkatvapavAdaH palAlitaH syAditi zanIyam, samaniyatakAladezAvacchedakAnAM saGkhyA - parimANa - pRthaktvAdInAM ca eka eva samavAyaH tadabhiprAyeNaiva samavAyaikatvapravAdaH / yeSAmavacchedavIbhUtau deza-kAlo samaniSatau teSAM saGkhyA -pariNAma - pathaktvAdInAM samavAyasaukatve bAdhakavirahAt / na hi sakhyAsamavApati do parimANAdigaNAntaramapi spAdilApAdalituM zakyate, sahakhyAsamavAyavati dravye parimANAdInAmapi satvAt / etena samatAyanAnAtte'laM tatkalpanA mUlakSate: ityapAstam / yutacaitat / itthameva cakSuHsaMyukaghaTAdisamavAyAt paratvAdeH pratyakSAnApateH iti vadanti / tadapi na samyak lAghavasahakAreNa guNatvAvacchedena guNisvarUpasambandhatvakalpanAt atiriktasambandhakalpanAnaucityAt :aklamAtiriktasamatApasambandhakalpanAyA apArayattAt tA samavAyatva-klaptapadArthAntarabhedAdikalpanA'vinAmAvitvena mahAgauravAt / 'jale snehasya samavAyo na gandhasya' iti pratItivat ghavAyo: saqgho na ghac-sayo:' Duta pratad: at nA avaq | pathI prathamaut I aloio lifte: rUpasaMbaMdhatA nathI' AvI buddhi ane vyavahAra paNa prAmANika banavAnI Apatti Avaze, kAraNa ke te buddhi tadabhAvaviziSTamAM tadabhAvaprakAraka che ane te vyavahAra tAdaza buddhithI prayukata che. ja aneka samavAyavAdIno parvapakSa ja navyataiyAyikonuM kathana evuM che ke -- pRthvI Adi 3 dravyo ja rUpavAnuM che ane vAyu Adi 6 dravya rUpazUnya che. AvI vyavasthAnA lIdhe samavAya aneka ja che. jemAM rUpano samavAya hoya che te rUpavAna jema ke pRthvI Adi. jayAM pasamavAyano abhAva hoya che te dravya rUpazUnya, jema ke vAyu vagere. Ama prasiddha vyavasthAne anusarIne samavAyane aneka mAnavA Avazyaka che. vAyumAM sparza Adi anya guNo ane dravyatva Adi jAtiono samavAya hovA chatAM temAM rUpasamavAyano abhAva hoI zake che. ahIM eka prazna thaI zake che ke - samavAya aneka che to pachI tenI kalpanA ja zA mATe karavI ? svarUpa saMbaMdhathI ja kAma cAlI zakaze. vaLI, samavAyane aneka mAnavAmAM Ave to "samavAya eka ja che' evo pravAda dArzanika jagatamAM prasiddha che te paNa kevI rIte dATI zakaze ? <- A praznano uttara anekasamavAyavAdI taraphathI evo ApavAmAM Ave che ke - je guNonA avacchedakIbhUta deza ane kAla samaniyata hoya che evA saMkhyA, parimANa, pRthakanva Adi aneka guNo che. te badhAno eka ja samavAya saMbaMdha hoya che, kAraNa ke tenA samavAyane eka mAnavAmAM evA prakAranI Apattine avakAza nathI ke -> uparokata guNomAMthI jyAM eka guNa hoya che tyAM paNa guNAntaranI adhikaraNatA AvI jaze athavA yaddezAvacchedana jayAM uparokta guNomAMthI eka guNa che, tyAM taddezAvachedena guNAntaranI adhikaraNatAnI Apatti Avaze athavA je kAlamAM jayAM eka guNa che tyAM te ja kAlamAM ( tatkAlAvacchedana) uparokta guNomAMthI guNAntaranI adhikaraNatA AvI jaze. - A Apatti na AvavAnuM kAraNa e che ke eka samavAya tevA ja guNomAM mAnya che ke jeonA Azraya ane deza-kAlarUpa avacchedaka samAna hoya. tathA AvA guNonA samavAya saMbaMdhanI ekatAnI draSTithI ja dArzanika jagatamAM "samavAya saMbaMdha eka che." evo pravAda pracalita che. jyAM saMkhyA hoya tyAM parimANa, pRthakatva vagerenuM ApAdana ITa ja che. aneka samavAyapakSamAM atigaurava - uttarapakSa taf . paraMtu A kathana paNa barAbara nathI. AnuM kAraNa e che ke A pakSamAM pAga je guNonA Azraya, deza ane kAlarUpa avacchedaka samaniyata na hoya tathA je jAtio samaniyata na hoya te badhAnA alaga alaga samavAya ane saMkhyA, parimANa Adino eka samavAya.- AvI kalpanA karavAmAM Ave che. AvI sthitimAM guNInI sAthe badhA guNono ane vyaktio sAthe jAtino svarUpasaMbaMdha mAnavo ja yukta che, kAraNa ke svarUpasaMbaMdha pakSamAM koI atirikta padArthanI kalpanA karavAmAM AvatI nathI. UlaTuM guNa, ati vagere pramANasiddha padArthomAM saMbaMdhitvanI ja kalpanA karavI paDe che. jyAre samavAyapakSamAM atirikta aneka samavAya tathA saMkhyA vagere samaniyata Azraya ane deza - kAlasvarUpa avacchedakavALA guNonA samavAya, te badhAmAM saMbaMdhitva nI kalpanA, anaMta padArthanA anaMta bheda vagere Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 vyAyAloke vditIyaH prakAza: * syAndAdakalpalatAsaMvAdaH 'guNAdisAkSAtkAra indriyasambandhajanyo janyapratyakSatvAdi' tyapi na samavAyasiddhaye pATavamAvahati, cakSuSo'prApyakAritvenA'smadAdipratyakSaM pratyapi indriyasambandhasyAhetutvAt / / ------------------bhAnamatI---- snehasamavAyAdandhasamavAyasyAtiriktatvamabhyupagamyate tathA vditIyapratItyA ghaTe rUpasambandhAdrasasambandhasyA'pyatiriktatvamaGgIkartavyameva / ghaTIyarUpa-ghaTIyarasayorAzrayayoraikyAt dezakAlarUpAvacchedakayoH samaniyatatvAvA tayoH sambandhasyaikyopagame tUpadarzitA vditIyapratIti:palAyitA syAt / yadi caivaM samaniyata - kAla - dezAvacchedyAnAmapi saGkhyAdInAM nAnAsamavAyapratiyogikatvaM kalpanIyameva tadA varaM klaroSa guNAdisvarUpeSveva saMsargatAkalpanaM dharmikalpanAto dharmakalpanAyA laghIyastvAt, atiriktasamavAyAnanubhavAt apathagabhAvasyaiva samavAyapadArthatvAditi vyaktaM syAdavAdakalpalatAyAm (syA.ka.sta.8.kA dapa . p.931)| vaizeSikanayAnurodhAt indriyapratyAsattitvena samavAyasidhdiM nirAkartumupadarzayati -> guNAdisAkSAtkAra iti / ayaM pakSanirdeza: / Adizabdena kriyA-jAtyorgahaNena guNa- kriyA - jAtyanyatamaprakArakapratyakSatvaM pakSatAvacchedakam / sAdhyaM nirdizati indriyasambandhajanya iti / indriyapratyAsatijanyatvaM sAdhyam / janyapratyakSatvAditi hetunerdeza: / yadyapi 'kartR-karaNetyAbhUtalakSaNe tRtIyA' (si.he.2/2/88) iti sindahemavacanAt hetvartha tRtIyA prANa tathApi 'gamyayapa: karmAdhAre' (si.he.2/2/78) iti tadavacanAt paJcamI nAtra virubdA, janyapratyakSatvamAzrityetyarthaH / guNAdigocarasyezvarapratyakSasyendriyasannikarSA'janyatvena tadavAraNAya hetau janyatvavizeSaNopAdA jam / 'daNDipratyakSavaditi dRSTAntasyA'dhyAhAryatvam / yathendriyasambandhe satyeva 'ayaM daNDI'ti sAkSAtkAro jAyate na tu tadabhAve'pi, anyathA'ndhasthA'pi taccAkSuSApateH / tata indriyapratyAsatyA janyapratyakSatvahetutvalAbhena guNAdisAkSAtkArajanakatayA guNasyA'dravyatvena saMyogAdibAdhAdindriyasaMyukte ghaTAdau tatsamavAyaH sidhyati, svasaMyuktasamavAyasannikarSeNaiva cakSuSA ghaTIyarUpAdhupalambhAt / ' asyA zradhdeyatvamAviSkaroti - ityapi na samavAyasindaye = vizeSaNavizeSyAtiriktaikasamavAyasindiqate pATavamAvahati / hetumAha-> cakSuSo'prApyakAritveneti / ayamavAntarahetunirdeza: / asmadAdipratyakSaM = janyapratyakSa pratyapi kiM punastvadiSdezvarIyapratyakSa pratItyapizabdArthaH, indriyasambandhasyA'hetutvAditi / ayaM mukhyahetunirdeza: / aramanekAntavAdino'bhiprAya: yadi sparzanendriyAdivat cakSurindriyaM prApyayakAri syAt tadaivaM vaktuM nI kalpanA karavI paDe che. je atigauravagrasta hovAthI anucita che. vaLI, ahIM eka vAta e paNa dhyAnamAM rAkhavA jevI che ke samaniyata guNonA samavAmAM aikyano svIkAra paNa nirdoSa nathI, kAraNa ke jema 'jalamAM snehaguNano samavAya che, paraMtu gaMdhano samavAya nathI" AvI pratIti taiyAyika matAnusAra thAya che. te ja rIte 'ghaTa ane rUpano je saMbaMdha che te ghaTa ane rasano nathI' AvI pratIti paNa prasiddha che. paraMtu ghaTagata rUpa-rasa samaniyata hovAthI je ghaTanI sAthe te banneno eka ja samavAya mAnavAmAM Ave to uparokta pratIti saMgata thaI nahi zake.mATe ghaTagata tadurasa ane tadurUpanA samavAyane paNa alaga alaga mAnavA paDaze. Ama sarvatra samavAyane bhinna bhinna mAnavA paDe che. to tenA karatAM pramANasiddha guNAdimAM ja guNInI saMsargatAnI kalpanA karavI lAghavasahakArathI yukti saMgata che. chandriyapratyAsatti3pe sabhavAyasiddhi - vaizeSita pUrvapakSa :- gunnaa.| viziza muddhinAsaMsAviSayA.43 male samaya saMpanI siniyA paraMtu dhandriyapratyAsatta3the to samAyanI sidisu12.te anumAnamA mu ->yuhiqi55 AIAISAR (=4)ndriyasaMdhI anyacha (sAdhya), kAraNa ke te janya 5kSa che ( hetu). je koI ja pratyakSa hoya che te IndriyanA sannikarSathI ja utpanna thAya che, jema ke ghaTa spArzana sAkSAtkAra. sparzana Indriya sAthe ghaTano saMyoga thayA vinA ghaTanA spArzana sAkSAtkAra thato nathI. bAkI to traNa lokanI sarva vastuno sAkSAtkAra thaI jAya. gudi sAkSAtkAra paNa janya pratyakSa hovAthI guNAdi sAthenA IndriyanA saMbaMdhathI janya ema che. siddha thAya che. guNa AdimAM je Adi pada che tenAthI jAti ane kriyAnuM grahaNa karavuM abhipreta che. guNa, kriyA ane jAtimAM cazna vagere Indriyano saMyogasaMbaMdha to asaMbhavita che, kema ke saMyoga to dravya-dravya vacce ja hoI zake, jyAre guNAdi to dravyabhinna che. A ja rIte tAdAtmasaMbaMdha paNa saMbhava nathI. guNAdi sAthe sAkSAta IndriyasaMbaMdha bAdhita hovAthI pAraMparika saMbaMdha ja mAnavo paDaze ke je prastutamAM svasaMyukta samavAya ja ghaTI zake che. jema ke pakSa vasaMyukta samavAyasaMbaMdhathI ghaTIya nIlarUpamAM rahIne laukikaviSayatAsaMbaMdhathI tyAM nIlarUpaviSayaka cAkSuSa utpanna karI zakaze. prastutamAM sva = AMkha, saMyukta = ghaTa, temAM nIlarUpano samavAya hovAthI cahyu Indriya svasaMyukta samavAyasaMbaMdhathI nIlarUpamAM rahI zakaze. Ama guNAdisAkSAtkArajanaka IndriyaprayAsattinA ghaTakarUpe samavAyanI siddhi thaI jaze. IF yakSu adhrAdhyaThArI hovAthI vaizeSiTha anubhAna vyaliyArI ! uttara :- ityapi na sm.| mAyAmI! bhAzate 5 // samapAya saMmaMdhanA siddhiya nathI. bhAnu raamech| yakSa Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * cakSurakhApyakAritvavAdaprArama: * 237 tathAhi * cakSuraprApyakAri, adhiSThAnA'sambaddhArthagrAhakendriyatvAt, manovat / 'adhiSThAne' tyAdivizeSaNena sparzanAdAvindriyapadadAnena ca pradIpaprabhAyAM vyabhicAraparihAraH / na cAprayojakatvaM, sambaddhArthagrAhakatve tasya karavAla------------------bhAnumatI ------------------ yujyeta yadata 'indriyasamikarSaH pratyakSahetuH' iti / na ca cakSurindriyamartha prApya paricchedakAri / tato jatyacAkSuSapratyakSe cakSuHsannikarSAbhAvena vyatirekavyabhicArAna guNAdisAkSAtkAre janyapratyakSatvahetunA indriya sannikarSajanyatvasindiH sambhavati yena tadghaTakatayA samavAya: sidhyot / etena -> 'indriyapratyAsatitvena samavAyasindiH / tathAhi guNa-kriyA-jAtisAkSAtkAra indriyasambandhasAdhya: janyapratyakSatvAt daNDeijJAnavadityata: sAkSAtsambandhabAdhakAraNatvenendriyasaMyukta sambandha: sidhyan pakSadharmatAbalAllAghavenAnugata: samavAya eka eva sidhyati anugatakAryasyAnugatakAraNajanyatvAt, na tu saMyuktavizeSaNatArUpasvarUpasambandhaH tasya tadrUpAdirUpattenA'najugatatvAt / evaM rUpatva-rasatvasAkSAtkAre'pi kAraNatvenendriyasambandhaH samavAya evAlugata: sidhyati, lAghavAta; na tveindriyasambadavizeSaNatA, tasyA rUpatvAdisvarUpatvenA'najugatatvAt' (ta. ciM. pra. sama. pa.615613) iti tattvacintAmaNikAroktaM nirastam, sAdhyAbhAvavatitvena janyapratyakSatvasya vyabhicAritvAt / 'cakSuSo'prApyakAritvameva na sahAmahe' iti cet ? zruNu, prasaGgasaGgatyAgataM, syAndAdisammataM tathA / cakSuraprApyakAritvamadhunA'tra samarthAta // 1 // tathAhi - cakSaH aprApyakAri, adhiSThAnAsambandArthagrAhakendriyatvAt / yatsvAdhArA'sambandaviSayajJApakakaraNaM tat arthadezamaprApyaivA'rthaparicchedakAri yathA manaH / na hi manaso'prApyaviSayaparicandakatve kAcit vipratipattirasti / yadi cendriyatvasya hetutotA syAt tarhi sparzanAdau vyabhicArassyAt, nasyendriyatve'pi prApyakAritvAt / ata: 'adhiSThAne'tyAdivizeSaNena = adhiSThAnA'sambadArthagrAhakatvasyendrigatizeSaNavidhayA hetAvupAdAnena sparzanAdau indriye vyabhicAraparihAraH / na hi sparzanAdau svAdhiSThAnA'sambadArthazAhakatvaM vartate / vizeSaNAbhAvaprayuktaviziSTahetuvirahAna tatra vyabhicAra: sAvakAza: / yadi ca svAdhiSThAnA'sambandArthagAhakatvasyaita kevalasya hetutoktA syAt tarhi pradIpaprabhAyAM vyabhicAra: syAt, tasyArasvAdhiSThAnapradIpenA'saMyukasyaiva ghaTAderarthasya grAhakatve'pi prAptaviSayaparicchedakatvAt / ato hetuvAcake indriyapadadAnena ca pradIpaprabhAyAM vybhicaarprihaarH| na hi svAdhiSThAnAsambabdArthayAhikAyAM tasyAmindriyatvaM vartate / vizeSyAbhAvaprayuktaviziSTahetu-virahAnA tA vyabhicArasambhava: / na ca svAdhiSThAnA'sambandArthagrAhakendriyatvahetau aprayojakatvaM = vipakSabAdhakatarkazUnyatvamiti cakSuSaH svAdhiSThAnA'sambadArthagAhakendriyatve'pi prAptArthaparicchedakAritve vAdhakAbhAva iti vAcyam, sambandAgrAhakatve = prApyaviSayaparicchedakatve tasya = cakSuSaH karavAlajalAvalokanAdinA = aIndriya aprApyakArI hovAthI IndriyasaMbaMdhajanyatvanI vyAmi janyapratyakSatva hetumAM mAnI zakAya tema nathI, kema ke ApAga ghaTAdigocara cAkSuSa sAkSAtkAramAM vaizeSika pradarzita hetu vyabhicAra doSagrasta che. ghaTanI sAthe caznasaMyoga thayA vinA ja cakSu ghaTane sAkSAtkAra utpanna kare che. AMkha kAMI uDIne ghaTa pAse jatI nathI ke ghaTa AMkha pAse Avato nathI. ghaTa potAnA sthAnamAM rahe che. AMkha potAnA sthAnamAM rahe che. potAnA viSaya ghaTAdinI sAthe saMyukata thayA vinA ja cakSu ghaTasAkSAtkAra utpanna kare che. mATe vyatireka vyabhicAra durvAra banaze. anumAnaprayogathI cakSumAM aprApyakAritvanI siddhi A rIte thaI zakaze - cakSu aprApyakArI che arthAta viSaya dezamAM vAyA vinA viSayanI bodhaka che, kAraNa ke te adhikAnathI asaMbaddha evA arthanI cAhaka Indriya che. je je (Indriya) svaadhikAnathI asaMbaddha arthanI grAhaka = jJApaka Indriya hoya che te aprApyakArI hoya, jema ke mana. merUparvatano vicAra karavo hoya to mananA adhikAna = AdhAra sAthe merUparvata saMbaddha = saMyukta thAya to ja tenuM jJAna mana dvArA thaI zake evuM nathI. merUparvata mananA adhikAnathI asaMyukta hote chate ja teno bodha mana karAve che. tethI mana aprApyakArI che. te ja rIte cakSu Indriya paNa potAnA AdhAra netragolakathI asaMyukta evA ghaTAdino bodha karAve che. tethI cakSu paNa aprApyakArI che. prastuta anumAnamAM heturUpe je phakta Indriya batAvavAmAM Ave to sparzanaIndriya vageremAM vyabhicAra Ave, kAraNa ke sparzana Indriya prApyakArI che. A vyabhicAranA nivAraNa mATe hetunA ghaTakarUpe adhikAnaasaMbaddha evA arthanuM jJApakatva IndriyanuM vizeSANa banAvela che. je phakta "adhikAnathI asaMbaddha evA arthanuM jJApakatva = jJAnajanakatva' ATalo ja hetu batAvavAmAM Ave to pradIpaprabhAmAM vyabhicAra Avaze, kAraNe ke pradIpaprabhA potAnA adhikAna evA pradIpathI asaMbaddha = asaMyukta evA ghaTAdi arthanI jJApaka hovA chatAM temAM aprApyakAritva nathI, paraMtu prApyakAritva che. ghaTAdi arthane prApta karIne. arthAt ghaTAdithI saMyukta thaIne ja pradIpaprabhA ghaTAdi arthanI jJApaka bane che. A vyabhicAranA parivAra mATe Indriyapadano hetumAM niveza karavAmAM Avela che. pradIpaprabhAmAM svaadhikAnathI asaMbaddha evA arthanuM grAhakatva hovA chatAM Indriyatva na hovAthI viziSTa hetu temAM na rahevAthI vyabhicArane avakAza raheto nathI. hetu na rahe tyAM sAdhya na hoya to koI doSa nathI. yakSubhAM aprApyatAritvasAdha anubhAnabhAM aprayoSatA ghoSa asaMlava - jaina Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 nyAyAloke ditIyaH prakAza: * AvazyataniktivatisaMvAdaH. * jalAvalokanAdinopaghAtAnugrahaprasaGgAt / na cA'siddha eva tasyopaghAtAnugrahA'bhAvaH, muhurmuhuH sUrakara - jalAvalokanAbhyAM dAhazaityalakSaNatadarzanAditi vAcyam, avalokanAnantaraM cakSurdezaM prAptena mUrtena ravikarAdinopaghAtasambhavAt, jalAvalokanAdau copaghAtAbhAvenAnugrahAbhimAnAt, svatastaddezaM prAptena ca candramarIcinIlAdinA'nugraho'pi bhavatyeva / yadi ca cakSuH svataH evAnugrAhakopaghAtakavastunI saMsRjyA'nugrahopaghAtI labheta tarhi sUrakarAvalokanAdiva karavAlAvalokanAdapyabhighAtaH -----------------bhAnumatI ------------------ sidona vArivilokana ca pathAkramaM upaghAtA'nugrahaprasaGgAt / pragogaratteta - nayanAM gopadezAvasthitApApaviSayaparicchedakaM prANinibandhanatatkatAnugahopaghAtazUnyattAt manovat / sparzanendreilA vipakSaH iti' (A.ni.mo. 1.hAri.ta.) AvazyakaniyuktivRttau zrIharibhadrasUrayo tadante / na cA'sinda eva tasya = cakSuSaH upaghAtAnugrahA'bhAvaH, muhurmuhaH = anekaza: sUrakara - jalAvalokanAbhyAM = sUvirANadAtA nIrakSaNena ca yathAkramaM dAha-zaityalakSaNatadarzanAditi hetoH starUpAsindiH iti vAcyam, avalokanAnantaraM cakSurdezaM prAptena mUrtena ravikiraNAdinA upaghAtasambhavAt / avalokanopaghAtalo: atisakSitatvAdeta yogapahAbhimAnaH / murtatvAtsUryamarIyAdepaghAtakatte bAdhakAmAva: / cakSurdezamapAna ghaTAdideza pArona cakSuSA dRzyamAnena tu ravikarAdinA'pi nopaghAtaH / ato nArkakaradezaparyantajayanagamananidhano navA vArikirANadarzananibAno nayanopaghAta: kintu bhAskarakarAdecakSuradhiSThAnapANinibandhana eva, ayathA dIpakakaradarzanAdapi dAhApateriti dRDhamavadheyam / na ca tathApi jalAvalokanAdinA'nugahasgAnubhavasiddhatena hetorusvarUpA'sidatvamaparihArya meti vAcyam, jalAvalokanAdau nAnugahAnubhUti: kintu upaghAtAbhAvena anugrahAbhimAnAt, anyathA kledApi tadA syAt / vastutastu jalAhAnurUpA jalAdinirgatA: chApApudalA eva cakSurdezaM prANA: satacirakAlamavalokanAdinA'nugRhNantyapi, sartapuralemara: chAyAdragatisarpaNasyAbhyupagamAt, taduktaM nizIthacUrNo->sartapudagaladravyANAmAtmapabhAnurUpA chAyA sarvato bhavati anupalakSA vA <- (ni.cu.4318) iti / atha tathApi rAkAgAM nizipatimANDaladarzane sArvalaukikAnugahAjubhavo nApahotuM zakyate iti cet ? ka: kimAha ? svata: taddezaM = nayanAdhiSThAna prAptena ca = hi candramarIcinIlAdinA anugraho'pi bhavatyeva kiotu nAyaM cakSuSazcandrakirANAdhiSThAnadezaprAzinibadhano'pi tu nizAkarakarAdezcakSuradhiSThAnAkSigolakaprAzinibadhana eva / caitaM svAdhiplAnA'sambadArthazAhakedriyatvamasindaM syAditi zamanIyam, cakSurdezamapAtasyaiva cndrkirnnaadeshcaakssusstvopgmaat| prApyaviSayaparicchedakatve tu cakSurUsvAdhiSThAnagatA'anamanAdikamapi gahIyAt / yadi ca cakSuH svata: ityAdi spssttm| talakaM hAribhadrIyAvazyakavRttAvapi -> di hi prAtinibandhanau viSayatatAvanugahopaghAtau syAtAm, etaM tarhi akita-zUla-jalAdhAlokoSa dAha-bheda-vanedAdapAH syuriti (A. ni. 5.. .haa.v.)| na cA / uparoktajanumAnamA nayAyiyogopanI shN| arthAta ->yamA svamapizAnavI manavA arthana grAhaka Indriyava hovA chatAM aprApyakAritva na hoya to zuM vAMdho ? evI samasyAno nivartaka koI tarka nathI <- evI zaMkA karavAmAM Ave to te paNa ucita nathI. AnuM kAraNa e che ke cazna Indriya viSaya deza paryanta jaIne viSayano bodha karAvatI hoya to talavArane jevAthI caznaIndriyamAM upaghAta thavo joIe, kAraNa ke talavAranI dhAra tIkSaNa hoya che. tathA jalane levAthI AMkhamAM ThaMDaka vagere anugraha thavo joIe. paraMtu AvuM thatuM nathI. te siddha kare che ke cakSu Indriya sthAnamAM rahIne ja yogyadezamAM rahelA ghaTAdi arthano bodha utpanna kare che. ahIM teyAyika evI zaMkA kare ke - AMkhamAM upaghAta ane anugrahano abhAva asiddha = bAdhita che. sUrya AdinA kirAgone jevAthI AMkha mAM dAha svarUpa upaghAta ane anugrahano abhAva asiddha = bAdhita che. sUryanA kirAgone levAthI AMkhamAM dAha svarUpa upaghAta thAya ja che. tethI ja sUrya sAme vadhu samaya joI zakAtuM nathI. tema ja sarovara, nadI vagerenA pANIne jovAthI AMkhamAM ThaMDaka svarUpa anugraha = upakAra pAra thAya ja che.mATe mAnavuM paDaze ke cakSu Indriya prApyakArI che. <- to te vyAjabI na hovAnuM kAraNa e che ke sUryane joyA pachI sUryakirANo cakSu deza paryanta AvavAnA lIdhe ja tenA dvArA dAhasvarUpa upaghAtano saMbhava che. matalaba ke sUryadarzana pachI AMkhamAM dAha thAya che te sUryaparyanta cakSu IndriyanA javAnA lIdhe nathI thato, paraMtu cakSuIndriyanA adhikAna netragolaka paryanta sUryakirANo AvavAnA lIdhe thAya che. Ano artha e nathI ke sUryanA kirANonuM jJAna karavA cakSune tenAthI saMbaddha thavuM paDe. ___ jlaa.| 4jI, pAzIne pAthI anunI bAta naiyAyi zata pAsa yAtrI nathI. bhAnurAga cha / sUryazigone dekhavAthI jema upaghAta = pIDA thAya che tema nadInIranirIkSAgAthI upaghAta = pIDA na thavAnA lIdhe anugrahanI AbhimAnika = kAlpanika buddhi thAya che, jema bhAra ocho thatAM ke dUra thatAM majUrane sukhanI AbhimAnika buddhi du:khavilayanimittaka thAya che, nahi ke tyAre sukha utpanna thavAnA lIdhe. barAbara te ja rIte jaladarzanathI pIDA na thavAnA lIdhe anugrahanI = upakAranI AbhimAnika buddhi Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vizeSAvazyakabhASyattisaMvAdaH * 239 syAt / tadidamuktaM bhASyakRtA - loaNamapattavisayaM maNovva jamaNuggahAisunnaMti / jalasUrAloAIsu dIsaMti aNuggahavighAyA // Dajhejjha pAvio ravikarAiNA, pharisaNaM va ko doso ? mannejjaNuggahaM pi va uvaghAyAbhAvao ------bhAnumatI------------------ prakaraNakAra: prakRte prAcAM saMvAdamAha-tadidamuktaM bhASyakatA = vizeSAvazyakabhASyakRta' zrIjinabhadragaNikSamAzramaNapAdena -> loaNamiti / aga zrImaladhArihemacandrasUrikatA vyAkhyA evam -> apApo'sambando'saMniSTo viSayo grAhyavasturUpo yasya tadaprAptaviSayaM locana, aprApyakArItyarthaH, iti pratijJA / kuta: ? ityAha yad = paramAda anugrahAdizUnyam / AdizabdAdapaghAtaparigraha: gAhyavastukatAnugrahopaghAtazUnyatvadityarthaH, ayazca hetuH / manovaditi dRSTAntaH / yadi hi locanaM grAhyavastunA sambadhya tatparicchedaM kuryAt dA'ntyAdidarzane sparzanasyeva dAhAdhupaghAta: syAt, komalatulyAhAvalokane tvanugaho bhavet / na caivam / tasmAdapa pyakAri locanamiti bhAvaH / 'manasyaprApyakAritvaM parasyA'sindamiti kathaM tasya dRSTAntatvenopanyAsa' iti cet ? satyam, kintu vakSyamANayuktibhistA tat sindamiti nizcitya tasyeha dRSTAntatvena pradarzanamityadoSaH / atha paro hetorasindatAmadAvayalAha- 'jala-sure'tyAdi / AdizabdaH Alokazabdaca pratTokamabhisambadhyate / tatazca jalAdInAmAloke locanasthAgaho dRzyate sUrAdInAM tvAloke upaghAta iti / ata: anugahAdizUnyatvAdi'tyasibdo heturityarthaH / idamuktaM bhavati jala-ghata-nIlavasana-vanaspatIndamaNDalAdyavalokana nayAraca paramA''zvAsalakSaNo'jagaha: samIkSyate, sura-sitabhityAdidarza tu jalavigalanAdirUpa upaghAta: saMdRzyate iti / ata: kimucyate - 'jamaNuggahAisunna' ti ? itigAthArthaH // 20 // agottaramAha 'ijejati / ayamA bhAvArtha: aramadabhiprAyAnabhijJA'prastutAbhidhAyI paraH / na hi vayametada bUmo paddhata cakSuSaH kuto'pi vastunaH sakAzAt kadAcit thaiivAnugrahopaghAtau na bhavataH / tato ravikarAdinA dAhAhAtmakenopaghAtavastunA paricchedAnantaraM pazcAcciramavalokayata: pratipattuzcakSuH prApya = samArAhA sparzanendriyamiva dahyeta = dAhAdilakSaNastasyopaghAta: kriyatetyarthaH / etAvatA ca cakSuSo'prApyakAricakSudinAmasmAkaM ko doSa: ? na kazcit, dRSTasya bAdhitumazakyatvAditi bhAvaH / tathA yat svarUpeNaiva saumyaM zItalaM zItarazmi vA jala-prata-candrAdikaM vasta,tarimeMzca ciramavalokite upaghAtAbhAvAdajagahamiva manyeta cakSaH / 'ko doSaH' ityacApi sambadhyate / na kazcidityartha iti gAthArthaH // 27 // Aha - yadhukanyAyenopaghAtakAnugAhakavastunyupaghAtAjagahAbhAvaM cakSuSo na brUSe, tahiM yada brUSe tat kathaya ityAzakyA''ha - 'gaMtuM' iti / ayaM niyama: - idamevAramAbhiniyamyata ityarthaH / kiM t ? ityAha - rUpasya dezo rUpadeza: AdityamaNDalAdisamAkrAntapradezarUpastaM gatvopaplavanatastaM samAzliSya cakSa: pazyati = na parittiAti, anyasyAzrutatvAt 'rUpa' iti gamyate / 'pataM sayaM va ti' svayaM vA'nyata Agatya cakSurdezaM prAzaM = samAgataM rUpaM cakSurna pazyati kilatvapAsameta yogyadezastha viSayaM tat pazyati / atrAha para: - navona niyamenA'pApyakAritvaM cakSuSaH pratijJAtaM bhavati / na ca pratijJAmAgeNaiva hetUpanyAsamantareNa samI hetavastusidiH / thaI zake che. vaLI, ahIM eka vAta e paNa dhyAnamAM rAkhavA jevI che ke jema sUryanA kiraNo jovAthI sUryanA kirAyo cakSugolaka sudhI AvavAnA lIdhe AMkhamAM dAhasvarUpa upaghAta thAya che barAbara te ja rIte sAme cAlIne caMdranA kiraNo netragolaka sudhI AvavAnA lIdhe AMkhamAM ThaMDaka svarUpa anugraha paNa thAya ja che. paraMtu A hakIkata caznanA caMdra sudhI gamanane AbhArI nathI paraMtu caMdrakigonA nayanalaka sudhI Agamanane AbhArI che. mATe netrane prApyakArI = prApyaarthajJApaka kahI na zakAya. "sUrya kiraNo svayaM nayanagolaka sudhI AvavAthI AMkhamAM dAha = utpanna thAya che ane caMdrakiraNo svayaM netramaNi sudhI AvavAthI AMkhamAM ThaMDaka svarUpa anugraha thAya che' AvuM mAnavAnA badale jo evuM mAnavAmAM Ave ke "AMkha svayaM sUryaparyanta javAthI dAhasvarUpa upaghAta thAya che ane AMkha ja svayaM caMdra sudhI javAnA lIdhe ThaMDaka svarUpa anugraha = upakAra thAya che.' to to jema sUryanA kiraNone jovAthI AMkhamAM dAha svarUpa upaghAta karyo che tema talavAra jevAthI nayanabhedana svarUpa upaghAta joIe, kAraNa ke sUryakiraNa jema dAhaka che tema talavAra bhedaka = bhedakArI che. A ja vAtane vizeSAvazyakabhASyamAM zrIjinabhadragagikSamAzramaNe 3 zloka dvArA batAvI che. jeno artha A mujaba che. --> locana = AMkha aprAmaviSayaprakAzaka che. arthAta viSayanI sAthe saMbaddha thayA vinA viSayanuM bhAna karAve che, kAraNa ke te anugraha 'zUnya che. jema ke mana. manathI agnino vicAra karavAmAM Ave to te mana baLI nathI jatuM tema AMkhathI agnine jovAthI AMkha baLI nathI jatI. mATe te mananI jema aprApyakArI che. zaMkA :- pAgInA darzanathI AMkhamAM ThaMDaka svarUpa anugraha ane sUryaprakAzanA darzanathI AMkhamAM dAhasvarUpa upaghAtano anubhava thAya ja che. tethI viSayakRta anugraha - upaghAtathI zUnyatAsvarUpa hetu AMkhamAM asiddha che. 2005 samAdhAna :- sUryakiraNo sparzana Indriyane prApta karIne jema sparzana Indriyane bALe che, tema cakSu IndriyanA adhikAnane pAmIne Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 nyAyAloke vditIya: prakAza: * cakSuSastaijasatvamImAMsA * somma // gaMrnu Na rUvadesaM pAsaI pattaM sayaM va Niyamo'yaM / patteNau muttimayA uvaghAyANuggahA hojjatti // (vizeSA.bhA.lo.209-210-211) / nanu nayanAnnAyanA razmayo nirgatya prApya ca vastu ravirazmaya iva prakAzamAdadhati sUkSmatvena taijasatvena ca teSAM ------------------bhAnamata ato heturiha vaktavyaH / 'jamaNuggahAiNNaMti' ityanena pUrvoktagAthAvayavena viSayakRtAnugrahopaghAtazUnyatvalakSaNo'yamabhihita eveti cet ? aho ! jarAvidhuritasyeva sUrevismaraNazIlatA yato 'jamaNuggahAisuNNaM ti'ityanena viSayAdanugrahapaghAtau cakSuSo niSedhayati 'ijjejja pAviraM ravikarAiNA pharisaNaM va' ityAdinA tu punarapi tatastasya to samajujAnIte / ato na vidmaH ko'pyeSa vacanakrama iti - netadevam, abhipraayaa'prijnyaanaat| yata: prathamata: eva viSayaparicchedamAtrakAle'nugahopaghAtazUnyatA hetutvanoktA / pazcAtu ciramavalokayata: pratipatuH prAzana ravikarAdinA candramarIci-nIlAdinA vA mUrtimatA nisargata eva kenA'pyupaghAtakena, anugAhakeNa ca viSayeNopaghAtAnugraho bhavetAmapIti / etadevAha 'patteNa u mutimaye'tyAdi / anenAbhiprAyeNa to punarapi samanujJAyete na punrvirmrnnshiiltyaa| yadi puna: 'viSayaparicchetimAnamapi tamaprApya cakSurna karotI'ti niyamyate tadA vahi-viSa-jaladhi-kaNTaka-karavAlakaraphA-sauvIrA anAdipariccheitAvapi tasya dAha-sphoTa-kleda-pATana-nIrogatAdilakSaNopaghAtAnugrahaprasaGgaH / na hi samAnAyAmapi prApyau ravikarAdinA tasya bhavanti dAhAdayaH, na vayAdibhiH / tasmAt vyavasthitamidaM - viSayamaprApgava cakSuH paricchinnati, aana-dahanAdikatAnugahopaghAtazUnyatvAt, manovat / paricchedAnantaraM tu pazcAt prApTena kenA'pyughAtakena anugAhakeNa vA mUrtimatA dravyeNa tasyopaghAtAnugahI na niSidhyete, viSa-zarkarAdibhakSaNe mUrchAsvAsthyAdaya iva manasa iti / agA'paraH prAha -> nayanAda nAmanA razmayo nirgatya prApya ca ravibimbarazmaya iva vastu prakAzayantIti nayatAsya prApyakAritA procyate / sUkSmatvena tejasatvena ca teSAM vayAdibhirdAhAdayo na bhavanti, ravirazmiSu tathA darzanAt <- tadetadayuktataram, teSAM pratyakSAdipramANA'grAhyatvena zrabdAtumazakyatvAt, tathAvidhAnAmapyastitvakalpo'tiprasaGgAt / 'vastuparicchedAnyathAnupapateste sattIti vikalpyante' iti cet ? na, tAnantareNA'pi tatparicchedopapateH / na hi manaso razmayaH santi / na ca tadaprAptaM vastu na paricchinatti, vakSyamANayuktibhistasya tatsindeH / na ca ravirazmayudAharaNamANA'cetanAnAM ravirazmInAM vastuparicchedo yujyate, nakha-danta-bhAlatalAdigatazarIrarazmInAmapi sparzaviSayavastuparicchedaprasaGghAt ityalaM vistareNeti gAthArtha: // 25 // yAcika: zahate -> nanu nayanAt nAyanA razmayo nirgatya prApya ca vahyAdikaM vastu ravirazmaya iva prakAzaM = vijJAnaM Adadhati = janayati / tathApi sUkSmatvena = anubhUtarUpavatvena tejasatvena ca teSAM AMkhane bALI zake che. AvuM mAnavAmAM koI doSa nathI. matalaba ke viSayanuM jJAna karavA mATe cakSu Indriyane viSaya deza sudhI javAnI AvazyakatA sUryakiraNajanya cakSudAnA drakAntathI siddha thaI zakatI nathI. tema ja pANI, ghI, vanaspati vagere saumya dravyane lAMbo samaya jovA chatAM upaghAta na thavAnA lIdhe dekhanAra vyakti pANI vagere dvArA anugraha thayo hoya tevuM mAne che. paraMtu Ano artha evo nathI ke AMkhamAM jaladarzana thakI anugraha = upakAra thAya che. 210 AthI rUpadeza ghaTAdi sudhI gayA vinA ja AMkha dekhe che. athavA dazyamAna viSaya svayaM cakSudeza (AMkhanA DoLA) sudhI nathI ja Avato - Avo niyama che. jo "viSayadeza sudhI jaIne ja AMkha sAkSAtkAra utpanna kare che.' AvuM mAnavAmAM Ave to prathama darzane ja mUrta dravyathI AMkhane upaghAta-anugraha thavo joIe. evuM mAnavAmAM Ave to agnine evA mAtrathI AMkha turata baLI javI joIe. tema pANIne dekhavA mAtrathI turata AMkhamAM ThaMDaka thaI javI joIe. paraMtu hakIkata e che ke AvuM thatuM nathI. bAkI AMkhamAM ThaMDaka mATe pANI chAMTavAnI jarUra ja na paDe tathA agni vagerene jovAnI kayAreya pAra koI hiMmata na kare. 211. va Aja tesa nathI - jaina nanu n.| AjI nayAyika sevA lina cha ->netragola bhale svasthAnamAMdhI nIjIne ghaTA vi55 sudhIna ya, paraMtu netragolakamAMthI nayanendriyakiraNo nIkaLIne ghaTAdi viSaya sudhI jAya che ane tyAM jaIne ghaTAdiviSayaka jJAna utpanna kare che. enI saMgati barAbara e rIte thaI zake che, jema sUryabiMbamAMthI nIkaLIne sUryakiraNo ghaTAdi vastune prApta karIne ghaTAdine prakAzita kare che. paraMtu nayanarazmi sUma ane tejasa hovAthI jJAyamAna agni vagere viSayo dvArA AMkhane ke nayanakiraNone dAha vagere nahi thAya. mATe cakSane prAmaviSayaprakAzaka mAnavAmAM koI vAMdho nathI. paraMtu A dalila havAmAM goLIbAra karavA jevI che. AnuM kAraNa e che ke AMkhamAM taijasatva ja asiddha che. AthI taijasatva hetu dvArA AMkhamAM sUryanI jema viSayasaMpAdita upaghAtaAdizUnyatAnI saMgati karavI yogya nathI. jo ke taiyAyika vidvAna cakSumAM tejasatvanI siddhi anumAnaprayoga dvArA kare che. te anumAna prayoga A mujaba che - AMkha tejasa che kAraNa ke te rUpAdi guNonI madhyamAMthI rUpanI ja grAhaka = jJApaka = jJAnajanaka che. je rUpa, rasa, gaMdha, sparzamAMthI mAtra rUpanuM ja Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / * cakSuSa: tejasatvAnumAne'nekAntikatA * 189 vaDhyAdibhirdAhAdayo na bhaviSyantIti cet ? na, cakSuSastaijasatvasyaivA'siddheH / na ca cakSuH taijasaM. rUpAdiSu madhye | rUpasyaivA'bhivyaJjakatvAt pradIpavadityanumAnAt tatsiddhiH, cakSurviSayasaMyogenA'naikAntikatvAt / dravyatve satIti vizeSaNe'pyaJjanavizeSeNAnaikAntikatvAcca / etena - 'rUpasAkSAtkArA'sAdhAraNakAraNaM taijasaM, rasA'nyaJjakalve sati sphaTikAdyantaritaprakAzakancAt, pradIpavat' ityapi nirastam / -------------------bhAnamatI---------------- = nAyanamayUkhAnAM bhAskaramarIcInAmiva vahanyAdibhiH svasaMyaktaiH dAhAdayo na bhaviSyanti, sAgaNIvaikalyAditi cet ? prakaraNakArastadapAkaroti neti / yadyapyevaM hAribhadrAvazyakavRtyanusAreNa (A. pA. 1. hA.va.) prApratijJAtayoranugrahopaghAtayorapyabhAvaprasaGkaH parasya durvArastathApi skuTatvAvadapekSya doSAntaramAvedapati-> cakSuSaH tejasatvasyaivAsindeH, tadgrAhakapramANavirahAt / cakSurgatataijasatvalakSaNaM mUlaM nAsti kuta: dAhAdyabhAvalakSaNA zAkhA ? na ca cakSuH tejasaM rUpAdiSu = rUpa-rasa-gandha-sparza-zabdeSu madhye rUpasyaivAbhivyajakatvAt abhivyaJjakatvaca na sUkSmarUpeNAvasthitasyA''virbhAva: kintu jJApakatvalakSaNaM prakAzakatvaM, pradIpavaditi dRSTAnta ityanumAnAt tatsindiH = cakSuSastaijasatvaprasindiH, yathA pradIpa: tejasa: san rUpaprakAzako bhavati tathA nayanamapi jasaM sadeva rUpaprakAzakaM bhavitumarhatIti naiyAyikaiH vAcyama, naiyAyikasammatena cakSaviSayasaMyogena = na saMyuktasamavAyena anekAntikatvAt = nayanasaMyuktasamavAyasannikarSasya khapAdiSu madhye rUpasyaiva kA tatve'pi taijasatvazUnyatvena vyabhicArAt / na ca cakSuH taijasaM dravyatve sati spAdiSu madhye pArivAbhivyaJjakatvAdityevA'stviti nAyaM doSaH, negasaMyuktasamavAyasabhikarSe dravyatvasya viraheNa viziSTamataratAditi naiyAyikena vaktavyam, itthaM dravyatve satIti hetoH vizeSaNe'pi tamaHsTa!-nikhAtavyata kAzakena aanavizeSeNa anekAntikatvAcca = aanavizeSe dravyatve sati rUpAdiSu madhye sAra akatvalakSaNahetoH satve'pi taijasatvaviraheNa vyabhicArAt / etena = anavizeSe vyabhicAreNa / asya cAge mulagranthe nirastamityanenAnvaya: rUpasAkSAtkArA'sAdhAraNakAraNamiti / cakSuHpadenAkSigolakasya pakSIkaraNe bAdhAdagolakAntarvIrtana: taijasasya pakSIkaraNe tvAzrayAsibdirityevaM pa za: / hetumAha - rasA'vyaJjakatve sati sphttikaadyntritprkaashktvaaditi| svajJAnajanake ghaTAdau sphaTikAdizAmAM vyabhicAravAraNAya rasA'nyajakatve satI'ti vizeSaNam / ghalAdestu svakIyarasavyaakatvAna vyabhicAra: / sAunAlakatvAdi'tyevoktau vAravAdau vyabhicArassyAditi sphaTikAhAntantiprakAzakattamapi hetau nivizate / zrogAmI mittAraparihArAya 'sphaTikArAntarite'tyupAdAnam / pradIpavaditi hAlAntaH / rasA'vyAjakatve sati sphaTikArAtariyatAzakattAtpradIpasya yathA taijasatvaM tathaiva tata eva cakSuSastatvamiti taatprym| --- - - - - - - - - - - - - -- -- - - - - - - - - - - - - - - - -- - - -- grAhaka hoya che, te taijasa hoya che jema ke pradIpa, pradIpamAM rU5prakAzakatva taijasatvavyApyarUpe prasiddha che. AMkhamAM paNa kevala rUpagrAhaka hovAthI tejasatva siddha thaI jaze. <- nuM A anumAna dvArA vastuta: cakSamAM taijasatvanI siddhi zakya nathI, kAraNa ke cakSuviSayasaMyoga = cakSusaMyukta samavAya sannikarma pAdi vizeSa guNomAMthI kevala rUpano prakAzaka = jJApaka hovA chatAM temAM taijasatva nathI rahetuM. hetu hovA chatAM sAdhya na hovAthI hetu macAradoSagrasta bane che. jo naiyAyika A vyabhicAranA vAraNa mATe ema kahe ke -> cakSu taijasa che, kAraNa ke te dravya hote chate pAdiziSaguNonI madhyamAMthI kevala rUpagrAhaka che, jema ke pradI. arthAta pUrvokta hetumAM dravyatvano vizeSAvidhayA niveza karavAthI uparokana vyabhicAra nahi Ave, kema ke cakSusaMyukatasamavAyamAM dravyatva jAti rahetI nathI. vizeSAgAbhAvaprayukta viziSTahetuno abhAva rahevAthI arthAna nayanasaMyukta samavAyamAM viziSTa hetu na rahevAthI temAM taijasatva svarUpa sAdhya na rahe to paNa vyabhicAra doSa nathI. <- to te paNa arthahIna che. kAraNa ke to paNa rUpAdi guNomAMthI rUpaguNanA grAhaka dravyAtmaka aMjanavizeSamAM vivakSita hetu rahevA chatAM tejasatva sAdhya na rahevAthI vyabhicAra doSa vajalepa banaze. aMjana kAMI tejasa dravya nathI. yakSubhAM tairasatvasAdhamadhA anubhAno vyaliyArAhiToSagrasta etena ruu.| anya vidvAno inwirsAvanI sidi 21 // mATe mevo anumAnaprayoga matAcha -> 35vi55 sAkSAtkAranuM asAdhAraNa kArAga (= pakSa ke je prastutamAM cakRIndriya abhimata che) taijasa che, kAraNa ke te rasanuM avyajaka = aprakAzaka hote chate sphaTika vagere pAradarzaka padArthathI vyavahita padArthanuM prakAzaka che. pradIpa rasano ajJApaka ane sphaTikAdivyavahina ghaTAdino jJApaka hovAthI taijasa che. te ja rIte cakSuIndriya paNa rasanI aprakAzaka hote chate sphaTikAdivyavahita ghaTAdinI prakAzaka = grAhaka hovAthI taijasa ja hovI joIe <- paraMtu uparokta doSathI A anumAnano hetu paNa vyabhicAradoSagrasta che. aMjana vagere dravya rasanA abhaMjaka hote chate sphaTikAdivyavahita padArthanA prakAzaka ( hetuviziSTa) hovA chatAM paNa temAM tejasatva = sAdhya nathI. hetunA adikarANamAM sAdhyano abhAva hovo te ja vyabhicAra doSa che. AthI uparokata anumAnaprayoga dvArA pAga AMkhamAM taijasava siddha thaI zake tema nathI. je Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 nyAyAloke vditIyaH prakAza: aJjanakAlInacAkSuSavicAra: * aJjanAdibhinnatve satIti vizeSaNadAne cA'prayojakatvAt cakSuHpradIpayorekayA jAtyA vyaJjakatvA'siddheH / etena svapnAdikamivAJjanAdikaM sahakRtya manasaiva sAkSAtkRte cAkSuSatvabhrama eva ityuktAvapi na kSatiH / = = = = = = = = == == == == = ma ma tAM - - - - - - - - - - - - -- - - - - aJjanAdau vyabhicArAdevedamapi nirastam / na cAanAdibhitve sati rasA'vyaya akatve sati sphaTikAdyantaritaprakAzakatvasya hetutvAnnAyaM doSa iti vAcyam, aanAdibhinnatve = aanauSadhi-rasAyana-guTikAdItaratve satIti vizeSaNadAne ca aprayojakatvAt = vipakSabAdhakatarkavirahAt / pUrvamapi sarvatra cakSuStaijasatvasAdhyakAnumAne'prayojakatvamantyadIpakanyAyenAnusandheyam / asya copalakSaNatayA'Ja AdipadArthAnanugamo'pi dRzyaH / tathA'tra tatra ca vizeSaNa-vizeSyabhAve vinigamanAviraho'pi dRSTavya iti dhyeyam / nana rUprakAzaM prati cakSaHpradIpayorekayA jAtyA kAraNatvamevAnukUlatarka iti cet ? na, cakSaHpradIpayo: ekayA jAtyA vyakatvA'sindeH = rUpaprakAzakatvAsindeH, rUpapratyakSaM prati cakSuSazcakSuSTvena pradIpasya ca pradIpatvenaiva hetutA na tu taijasatvena, anyathA ajanAdeH rUpasAkSAtkArahetutA viplaveta / na ceSTamevaitat, ajanAdezcAkSuSAyojakatve'pi tadajanakatvAditi vAcyam, ghaTAdikaM pazyatAmapi dharAnihitanidhyAdikamapazyatAM puMsAmaanavizeSAdeva rAtrAvapi nikhAtanidhyAdigocaracAkSuSodayadarzanenA'nvaya-vyatirekAbhyAM pracchannanidhyAdicAkSuSe'anavizeSakAraNatAyA anapalapanIyatvAt / etena -> ajanaM cakSurnemalyasyaiva sAkSAtkAraNaM na tu cAkSuSasya <-ityuktAvapi na kSati:, aJjanasAmAnyasya tathAtve'pi aanavizeSa-guTikAderatathAtvAt / etena = aprayojakatvena / asya ca na kSatirityanenAnvayaH / svapnAdikamiva ajanAdikaM sahakRtya manasaiva sAkSAtkRte = pratyakSIkRte vastuni cAkSuSatvadhama eva / yathA svapnasthale mAnasajJAne cAkSuSatvadhamo hi svapnAdisahakAreNa jAyate tathAanAdisahakAreNa nidhyAdigocare mAnasajJAne eva cAkSuSatvabhamo jAyate iti nAanAdeH kadAcidapi rUpAdicAkSuSakArANatvamityukto api na kSati: / niravAtanidhyAdigocaraM pratyakSaM aanavizeSAdisahakAreNa manasaiva janyate yaduta mata:sahakAreNA'anavizeSAdinaivotpAdyate ? ityatra vinigamakAbhAvAt / uparokta hetumAM "nanAmitte sati' AvuM vizeSANa lagADIne aMjanAdibhinna hote chate, rasanuM avyaMjaka hote chate, sphaTikAdivyavahita padArthanA prakAzakatvane tejasvasAdhaka hetu banAvavAmAM Ave to yadyapi aMjanAdimAM vyabhicAra doSanuM nivAraNa thaI jaze, kAraNa ke temAM aMjanAdibheda raheto nathI chatAM te hetu dvArA taijasatvasvarUpa sAdhyanI siddhi thaI zake tema nathI, kAraNa ke hetumAM aprayojakatva = vipakSabAdhakatarkaviraha doSa rahelo che. rUpasAkSAtkAranA asAdhAraNakAraNarUpe taiyAyikasaMmata cakSu IndriyamAM aMjanAdibheda, rasanuM avyaMjakatva ane sphaTikAdi pAradarzaka padArthathI vyavahita ghaTAdinuM prakAzakatva hovA chatAM tejasatva na hoya to zuM vAMdho ? AvA praznano taiyAyika pAse koI javAba nathI. A praznano javAba na hovAthI taiyAyikadarzita uparokta hetu nirbaLa banI jaze. tethI taijasatvarUpa sAdhyanI siddhi nahi karI zake. cakRtaiijasatvavAdI taraphathI evI zaMkA karavAmAM Ave ke - je aMjanAdibhinnatva ane rasa alaMjakatvathI viziSTa sphaTikAdivyavahitArthaprakAzakatva hovA chatAM AMkhamAM tejasatva nahi hoya to rU5pratyakSAtmaka kArya pratye tejasatvena kAraNatA pradIpamAM siddha che te bhAMgI paDaze. <- to A vAta paNa arthahIna che, kAraNa ke rUpaviSayaka sAkSAtkAra pratye AMkhamAM ane dIpakamAM eka anugatarAtirUpe = tejasatvarUpe kAraNatA ja asiddha che. rU5cAkSuSa pratye dIpaka dIpakatvarUpe ane cakSu cakSukavarUpe kAra ga che. jo rU5pratyakSa pratye taijasatvena ja hetutA mAnya karavAmAM Ave to aMjanavizeSa vageremAM rU5prakAzakatva nahi ghaTI zake. mATe rUpacAkSuSa pratye taijasatvena kAraNatA mAnya nahi karI zakAya. tethI aprayojakatva doSa haTI nahIM zake. : aMjanAdi svataMtra pramANe banavAnI Apatti rtana . yakSane prApyakArI ane tejasa mAnanArA amuka vidvAno ema kahe che ke - svapnamAM mana dvArA ja parvatAdinuM mAnasa bhAna thAya che. temAM cAkSuSatvano bhrama thAya che. tenA pratye jema svapna sahakArI kAraNa bane che. tema aMjanAdi sthalamAM nidhi vagerenuM paNa mAnasa pratyakSa ja thAya che.temAM je cARtvano bhrama thAya che tenA pratye aMjanAdi sahakArI kAraNa che. mATe aMjanAdimAM cAkSuSa kAraNatA ja rahetI nathI. Ama hetu ja aMjanaAdimAM raheto nathI, to temAM taijasatvasvarUpa sAdhya na rahe to paNa zuM vAMdho ? vyabhicAranI saMbhAvanA ja nathI rahetI <- paraMtu A vAta vyAjabI nathI, kAraNa ke A kathana aprayojakatva doSathI grasta bane che. aMjanavizeSa vagerene mananA sahakArI mAnIne cAkSuSatva bhramanA saMpAdaka mAnavA ke manane aMjanavizeSAdinA sahakArI mAnIne aMjanavizeSAdine atirikana pramAnA janaka mAnavA ? A praznano koI javAba prativAdI pAse nathI. vastusthiti to evI che ke jo aMjanavizeSAdine pAmIne mana khajAnA vagere bAhya padArthanuM jJAna utpanna kare to temAM cAkSuSatvabhrama aMjanavizeSAdi dvArA thAya che - e vAtane hamaNa. bAju para rAkhIe.) aMjanavizeSa vagere svataMtra pramANa banavAnI Apatti Avaze. AnuM kAraNa e che ke mana je asAdhAraNa sahakArI kAraNane pAmIne bAhyapadArthaviSayaka pramA jJAnane utpanna kare te asAdhAraNa sahakArI kArANa svataMtra pramANa Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aanAdeH sUcakatvApAkaraNam 243 vastuta evamaJjanAdeH pRthakpramANatvApattiH, mano yadasAdhAraNaM sahakAryAsAdya bahirgocarAM pranAM janayati tasya pramANAntaratvaniyamAt / na ca paTapaTalAcchannacakSuSAmaJjanAdijanito nidhyAdisAkSAtkAro na pramA ityuktiH yuktisahA, yathArthapravRttijanakatvena tatpramAtvasya vyavasthitatvAt / na ca kAraNabAdhAdapramAtvam, tasyaivA'siddheH / na ca svapnAdivadaJjanAdernidhyAdisUcakatvameveti yuktam, vyAptigrahAdikaM vinA'numitirUpatatsUcanA'sambhavAt, svapnAdisthale tu vyAptigrAhaka-svapnazAstrAdyanusaraNaniyamAditi dig / -----------------bhAnamatI - - - - - - - - - - --- - - - - -- vastuta evaM = 'acanavizeSAdikaM sahakRtya manasaiva nidhyAdiH sAkSAtkRta:' ityabhyupagamyate tadA ajanAdeH = aanavizeSa-guTikAdeH pRthakapramANatvApatti: = svAtamroNa pramANatvaM prasajyeta, mano yat asAdhAraNaM sahakAri AsAdya = prApya bahirgocarAM pramAM janayati tasya asAdhAraNasahakArikAraNasya pramANAntaratvaniyamAt = svAtamyaNa pramANatvamiti niyamAt / yathA tvagindriyamAsAdyaiva mano ghaTAdibAhyArthagocarA spArza pramAM janayatIti tvagindriTAsya mano'pekSayA pArthakTona pramANatvamabhyupagamyate naiyAyikena tathA'anavizeSAdikamAsAdyaiva mano bhUminihitanidhyAdilakSaNabAhyAviSayI pramA janayatIti svIkAre'anavizeSAderatiriktapramANatvApattirdariti bhAvaH / na ca-> paTapaTalAcchannacakSuSAM = nibiDaghanAmbarASTakAvatanayanAnAM pusAM aanAdijanita: = ajanavizeSaguTikAdyutpAdita: nidhyAdisAkSAtkAraH = ilAntarnihitanidhyAdigocara: pratyakSAtmako boDo na pramA iti nAanavizeSAdisahakatamanasA nidhyAdipratyakSIkaraNe'pyaanavizeSAdeH pramANAntaratvaprasaGga <- ityukti: yuktisahA, tathAvidhasAkSAtkArotarakAlInapavatevisaMvAditvAt yathArthapravRttijanakatvena tatpramAvasya = ajanavizeSAdijanitanihitanidhyAdigocarapratyakSe pramAtvasya vyavasthitatvAt / na ca nimilitanayAdazAyAM jAyamAne tAhazasAkSAtkAre kAraNabAdhAt = pramAtvakAraNIbhUtaguNAdevirahAt tasya apramAtvaM zuko 'idaM rajatamiti jJAnavaditi vaktavyam, tasya = pramAtvakAraNAbhAvasya eva asindeH, zukto 'idaM rajatamiti jJAne cAkacikyAdidoSAt tadavati tatprakArakatvavirahAdavA guNAbhAvo'z2amIyate / iha tana tathA, doSavirahAt / na cAnavizeSAdikameva doSa iti vAcyam, anatvAvacchinnasya cakSurnemalyAdhAyakatvena prasidhdeH / na vA'ja tadati tatprakArakatvaviraho'pi, avisaMvAdipravRttijanakatvAt / na ca pravRtau kAlatAlIya evA'visaMvAdaH, maNiprabhAyAM prattasya maNiprAptivaditi zanIyam, sarvanA'visaMvAdipravRtijanake'janavizeSAdijanyasAkSAtkAre tathA vaktumazakyatvAt, anyathA 'sarvaM jJAnaM bhama eva, pravRtAvavisaMvAdo'jAkRpANIya' iti vadato mukhasya dhAtumazakyatApateH / ato'visaMvAdipratijanakatvalakSaNaphalabalakalpya: pramAtvakAraNIbhUto guNastagA'nivAribAsara ek| na cAanAdijanyasAkSAtkArasya pramAtvaM na vayaM nivArayAma: kintu pratyakSatvameva, yata: svaptAdivat ajhanAdeH = ajanavizeSAdeH nidhyAdisUcakatvaM = nidhyAdisAdhyakAnumitilakSaNasUcanakAritvaM eveti nAjajAstejasatvApati: vyaJjakatve pratyakSatvasyaiva pravezAditi vaktuM yuktam, vyAptigrahAdikaM vinA anumitirUpa-tatsUcanA'sambhavAt vyAptigahapakSadharmatAgrahAdizUnyakAle jAyamAne nidhyAdijJAne'lumititvA'yogAt / svapnAdisthale tu vyAptigrAhaka-svapnazAstrAnusaraNaniyamAt / svApnikazAstrAnusAreNA'nyatkizcitsvapto'taba bahudhA'nyadeva kizcittadanusAreNA'numIyate yathA svapne hasato maraNAnumitiH / yathoktaM -> hasane zocanamAcarAta, pravartate nartane ca bandha-vadhau / paThane kalahazca naNAmetat prAzena vizeyam // (kalpasUtrasubodhikA- . 969) hoya - Avo niyama che. jema ke mane sparzana Indriyane pAmIne bAhyaghaTAdiviSayaka spArzana pramAne utpanna karatuM hovAthI mana karatAM sparzana Indriya svataMtra pramANa che tema mana aMjanavizeSAdine pAmIne bhUmimAM dATela khajAnA vagere bAhya padArthanuM pramAtmaka jJAna utpanna karatuM hovAthI aMjanavizeSa vagerene pAga svataMtra pramANarUpe prativAdIe mAnya karavA paDaze. -> je yogIzanI banne AMkha vastronA paDa banAvIne DhAMkavAmAM AvI che. temane aMjanavizeSa dvArA je dATela khajAnA vagereno sAkSAtkAra utpanna thAya che, te bhramAtmaka che. <- AvuM vacana to yuktisaMgata nathI, kAraNa ke te jJAna thayA pachI te jJAna mujaba jo pravRti karavAmAM Ave, te jamIna vagerene khodavAmAM Ave to vAstavamAM khajAno prApta thAya che. yathArtha pravRttinuM janaka hovAnA lIdhe aMjanavizeSAdithI janya khajAnAviSayaka jJAnane satya mAnavuM ja paDaze. -> A jJAna cakSuvyApAra vinA ja utpanna thavAnA lIdhe bhramAtmaka che. pramAnA je kAraNo che, tenI gerahAjarImAM utpanna thanAra jJAnamAM prabhAva kevI rIte hoI zake ? <- AvI zaMkA paNa nirAdhAra che, kAraNa ke pramANe kArAganI gerahAjarI = bAdha ja tyAM asiddha che. aMjanavizeSa vagere pANa pramAnA ja kAraNa che, yogIpuruSane AMkha baMdha karIne pAga dATela khAnA vagerenuM aMjanavizeSa dvArA satya jJAna ja utpanna thAya che. mATe aMjanavizeSa vageremAM pramAkAraNatAno apalApa karI zakAya tema nathI athavA te samaye pramAjanaka anya guNono asvIkAre tyAM zakya nathI. ahIM evI zaMkA thAya ke --> aMjanAdi janya khajAnAviSayaka jJAnane satya kahevAmAM to koI vAMdho nathI, kAraNa ke te saMvAdipravRttinuM janaka che. paraMtu te jJAnane sAkSAtkArAtmaka mAnavuM ucita nathI. tene anumiti svarUpa ja mAnavuM joIe. jema svapnAdi te te ghaTanAnuM sUcaka = anumApaka che, tema aMjanavizeSa, guTikA, rasAyAga, Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 nyAyAloke dvitIya: prakAza: ** bhAsarvajJamatanirAsaH * atha cakSuposprApyakAritve'sannihitatvA'vizeSAt kuDyAdivyavahitasyApi grahaNaprasaGga iti cet ? na, atisannihitasya golakAderiva bhittyAdivyavahitasyApi yogyatA'bhAvAdevA'grahAt / * bhAnumatI - --- yadIlAlihitanidhyAdiviSayakasyA'anavizeSAdijanyasyAvabodhasyAnumititvameva syAtarhi tadutaraM 'anumilomI'tyanuvyavasAya: syAt na tu 'sAkSAtkaromi', 'pazyAmI' tyanuvyavasAya: / na ca tasya bhramatvaM vaktuM zakyate, anuvyavasAyamAtrarUpa svaviSayatve pramAtvaniyamAt / nimilitanayanAnAmapi svapnA anavizeSa - guTikA-zaktipAtAdisampAdite nikhAtanidhyAdidarzane sati tadutaraM 'pazyAmI'ti viSayatAyA nirAlambanatvanirAkaraNAya tasyAzcakSuHsannikarSa- doSavizeSAbhyAmiva svapnA anavizeSAdinA'pi niyamyatvamavazyamabhyupagantavyamakamenA'pi naiyAyikeneti prAkpradarzitAnaikAntikatvAnirAsAnna nayanasya taijasatvamityAdidarzanArthaM prakaraNakRdbhiraNa divapadapravezaH kRtaH / naiyAyikaH zaGkate -> atha cakSuSaH aprApyakAritve = asannihitapadArthaprakAzakAri sIkaNe tu asannihitatvA'vizeSAt = syAdavAdimatAnusAreNa nayanA'sannikRSTatvasya tulyatvAt purovartisti kuiyAdivyavahitasya = bhityAdyantaritasya api ghaTAdeH grahaNaprasaGgaH = cAkSuSatvApatiH, annA vyava purovartino'pi ghaTAderacAkSuSatvaprasaGgAditi cakSuSaH prApyakAritvameva zreya: 'sahakAriNaM prApya kAraNasya DINE katvaM prApyakAritvamucyate' (yA. pU. pu. 91 ) iti nyAyabhUSaNe vyaktamiti cet ? nanu cakSuSaH prApyakAritve svIkriyamANe tu naiyAyikamatAnusAreNa cakSuH sannikRSTatvA'vizeSAt puroga ghaTAderivA'kSigolakA anAkSimalAderapi cAkSuSatvApatiH, anyathA atisannikRSTasya nayanagolakAdekhi purovartino ghaTAderapi cAkSuSatvAnApateriti cakSuSo'prApyakAritvameva zreya iti pratibandi: kiM kAkena bhakSitA ? taduktaM kumArilabhaTTena zlokavArtike yaccobhayoH samo doSa:, parihArastayoH samaH / naikaH paryanuyoktavya: tAhamarthavicAraNe // <- ( zlo. vA. ) iti / atha naiyAyikanayAnusAreNa cakSuH sannikRSTatvA'vizeSe'pei golakAdezcakSuSA'grahaNaM yogyatAvirahAdupapadyate iti cet ? aho ! vakreNa pathA samAgato'si, evamevAsmAbhiranekAntavAdibhirapi zakyate vaktuM yaduta golakAdeH = nAyanagolaka-kSetragatAJjana- locanamalAdeH iva bhittyAdivyavahitasyApi yogyatA'bhAvAt = cAkSuSajananayogyatvavirahAt eva cakSuSA agrahAt / taduktaM prakaraNakRdbhireva madhyamasyAdavAdarahasye -> cakSurgolakaparikalitAanAghanupalabdhiH kimadhInA ? 'yogyatA'bhAvAdhIle 'ti cet ? tarhi pATaccaraviluNTite vezmani yAmikatRtAntAnu* saraNam, bhitvAdyantaritAnupalabdherapi yogyatvAbhAvenaivopapatau cakSuHprApyakAritvapathikasya dUraproSitatvAt (ma.syA. raha. prathamakhaMDa- pu. 14 / 55 ) iti / etena > 'prAptyabhAve hi sarvArthopalambhaH syAditi <- (lyA. bhU.pU. 96) - nyAyabhUSaNakRduktamapi nirastam / svagatA anAdyagrAhakatvAdapi cakSuSo'prApyakAritvamanAvilam / taduktaM zaktipAta vagerene paNa dATelA khajAnA AdinA sUcaka = anumApaka = anumitijanaka ja mAnavA yogya che. <-- to te paNa nirAdhAra che, kAraNa ke vyAptijJAna, pakSadharmatAjJAna vagerenI gerahAjarImAM paNa aMjanavizeSa vagere dvArA khajAnAviSayaka jJAna utpanna thatuM hovAthI tene anumitisvarUpa mAnI zakAya tema nathI. kAraNa vinA kArya kema utpanna thAya ? tAdaza anumitijanakatAsvarUpa sUcakatva paNa aMjana vageremAM nahi ghaTI zake. vaLI, svapnAdi sthAnamAM to te te padArthonA darzanamAM amuka nizcita hakIkatanI vyAptinuM bhAna karAvanAra svapnazAstra vagere upasthita che ja. tethI svapnazAstra vagerene anusarIne te te svapna dvArA te te ghaTanAnI anumati thavAmAM koI bAdha nathI. ahIM je kAMI kahevAmAM Avela che te to eka dizAsUcanamAtra che. haju A dizAmAM AgaLa ghaNuM vicArI zakAya tema che. A vAtanI sUcanA vA mATe bhUNa graMthamAM zrImadhye 'dig' zabdano prayoga karela. * yakSu yogyapadArthagrAha che syAdvAhI Jaya. ahIM naiyAyika dvArA evI zaMkA uThAvavAmAM Ave che ke --> jo AMkha aprApyakArI = aprAmapadArtha bodhakArI hoya to jema dUra rahela ghaDAnuM AMkha dvArA pratyakSa thAya che, tema dIvAla vagerenI pAchaLa rahelI vastunuM paNa pratyakSa thavuM joIe, kAraNa ke AMkha sAme dUra rahela ghaDo ane dIvAlanI pAchaLa rahela vastu bannemAM samAna rIte asannihitatva = aprAptatva = cakSuthI asaMyuktatva rahela che. tethI jo cakSuthI asaMbaddha padArthanuM pratyakSa cakSu dvArA thatuM hoya to kAM to vyavahita ane avyavahita banneno sAkSAtkAra thavo joIe, kAM to bemAMthI ekano paNa nahi. <-- paraMtu A zaMkA vyAjabI nathI, kAraNa ke yogya padArthanuM ja cakSu grahaNa kare che. --> cakSu Indriya sannikRSTa = svasaMyuktanuM pratyakSa karAve che ane asaMbaddhanuM pratyakSa nahi. <-- AvuM mAnavAmAM Ave to sau prathama je nayanagolaka (DoLA) mAM cakSu Indriya rahe che te golakanuM tema ja AMkhamAM AMjela aMjana vagerenuM cAkSuSa pratyakSa utpanna thavAnI Apatti Ave, kAraNa ke te badhA to ghaTa vagere karatAM paNa atisamIpa = atisannikRSTa che. A hakIkatanI upapatti karavA mATe taiyAyike paNa ema ja kahevuM paDaze ke --> nayanagolaka, AMkhamAM AMjela aMjana, nayanagata mela vagere cakSusaMbaddha hovA chatAM temAM yogyatA na hovAthI tenuM cAkSuSa pratyakSa thatuM nathI. ~~~ A javAbane ame paNa vadhAvI laIe chIe ane ame paNa ema ja kahIe chIe ke jema AMkhanA DoLA, aMjana vagere atisannikRSTa padArthamAM cAkSuSayogyatA na hovAthI tenuM cAkSuSa pratyakSa thatuM nathI tema dIvAla AdithI DhaMkAyela ghaTa vagere vyavahita padArthomAM paNa cAkSuSayogyatA na hovAthI tenuM cAkSuSa pratyakSa thatuM nathI. eka ja hetu dvArA banne prasiddha ghaTanAnI saMgita thaI zake che. Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pratyAsattivicAra: * 241 nanvagrAvacchedenaiva cakSuHsaMyogasya grAhakatvAt na mUlAvacchedena tatsaMyuktagolakAdigrahaprasaGgaH / kuDyAdivyavahitAnAM svarUpayogyatA ca sthairyapakSe na parAvartate, kSaNikatvapakSe'pyapratyAsannAnAM sahakAriNAM nAtizayA'janakAcam / pratyAsattizca ------------------ vizeSAvazyakabhASye - jai pattaM geNhejja u taggayamaMjaNa-ro-malAiyaM / pecchejja jaMna pAsa, apatakAri tao cakkhu // 22 // iti / naiyAyika: zakate -> nanu agAvacchedeneva = nayanaramyagrabhAgAvacchedenaiva cakSuHsaMyogasya = cakSurviSayasaMyogasya grAhakatvAt = cAkSuSapratyakSajanakatvAt / anena hetUpadarzanaM kRtam / na mUlAvacchedena : netrakiraNamUlabhAgAvacchedena tatsaMyuktagolakAdigrahaprasaGgaH = cakSuHsaMyuktAkSigolaka-nayanaga nAana-netramalAdicAkSuSApati: sambhavati / netramaNyAdau locanamayUkhIyamUladezAvacchinna: cakSusaMyogo vartate / tu tadayadezAvacchinna iti na golakAdicAkSuSaprasaGkaH / na hyakAraNasatve kAraNA'satve ca kAryotpAda ApA dayitumarhati / yadA tummilitanayanaH puruSa AdarzAdeH purastiSThati tadA tu nayanagolakAanamalAdicAkSuSaM bhavatTova, tadAnIM nAyanarazmInAmAdarzAdikaM prApya parAvRttAnAmagrabhAgAvacchedena cakSuHsaMyogasya golakAdau satvAt / etena agrAvacchinna: cakSuHsaMyoga: prakAzako mUlAvacchino vA ? ityA vinigamanAviraho'pi pratyAkhyAtaH, antaya-vyatirekayoreva kAraNatvanizcAyakatvAt / tato netraprApyakAritvapakSe naiva kizcidabAdhakaM labdhAvakAzam / locanaprApyakAritvamate tu yogyatA'bhAvamavalambya vyavahitA'cAkSuSopapAdane prAk kuDyAdivyavahitAnAmapi pa'cAnnayanapurovartinAM satAM ghaTAdInAM cAkSuSAnApatteH durvAratvam, yata: prAk kuDyAdivyavahitAnAM ghaTAdInAM pizAcAdInAmiva mityAdivirahadazAyAmapi svarUpa(?pA)yogyatA = cAkSuSasvarUpayogyatAvirahaH ca = hi sthairyapakSa na parAvartate - viliiyte| na cAstu tarhi kuDyAdivyavahitAnAM kSaNikatvameva vyavadhAnadazAyAmayogyAnAmevA vyavadhAnAvasthAyAM cAkSuSayogyatvenotpAdasambhavAdityalaM cakSuSaH prApyakAritveneti vaktavyam, ghaTAdInAM kSaNikatvapakSe'pi apratyAsanmAnAM = pratyAsativikalAnAM sahakAriNAM na atizayajanakatvaM = cAkSuSakurvadUpotpAdakatvaM sambhavati, anyathA vyavadhAnadazAyAmapyavyavadhAnAvasthAyAmiva sahakAriNAM cAkSuSakurvadUpopadhAyakatApate: / ghaTAdicAkSuSasthale pratyAsatizca utpattivyatiriktakriyA-tajjanyasaMyogAdhanabhyupagantRNAM pareSAM = kSaNikatvavAdina mate cakSurAdInAM thAya evuM kahevAmAM Ave che ? bhAgathI avani abhAganiyaMtrita agrAvarichanna yakSusaMyoga yAkSuSazana - naiyAyiOM pUrvapakSa:- nnv.| (nalI naiyAyi ta23thI me vAmAM Ave cha ->) 5 prAvi55 kho| chatai in agrabhAgavicchedana = agrabhAganiyaMtrita cakSusaMyoga ja viSayano jJApaka che. netragolaka sAthe yadyapi cakSusaMyoga che, paraMtu te cakSunA agrabhAgathI avacchinna = niyaMtrita nathI, paraMtu cakSanA mUlabhAgathI = pAchaLanA bhAgathI avacchinna che. mATe cakSumUlabhAmAvacchinna cakSusaMyoga dvArA netragolaka vagereno cAkSuSa sAkSAtkAra thavAnI Apattine avakAza nathI raheto. Ama syAdvAdIe ApelI ApattinuM nirAkaraNa thaI jAya che. yogyatAsvIThAra saghoSa - naiyAyi* pUrva50 (yA) ku.| jI, zrI pAta cha / yAdI tathA pUrvamA Aveva ->.pAla vagaireyI yeta ghaTAdimAM cAkSuSa yogyatA na hovAthI tenuM tyAre pratyakSa thatuM nathI. <- A vAta paNa barAbara nathI, kAraNa ke ghAdi viSayane je sthira = cirakAlasthAyI mAnavAmAM Ave to bhIMta vagerethI DhaMkAyela ghaTAdimAM cAkSuSanI svarUpayogyatAno abhAva paNa aparivartanazIla banavAnA lIdhe dIvAla paDI gayA pachI vyavadhAnavirahadazAmAM paNa ghaTAdino sAkSAtkAra AMkha dvArA thaI nahi zake. cAkSuSasvarUpaayogya pizAca vagere jema vyavadhAna hoya ke na hoya, kayAreya cAkSuSa sAkSAtkArano viSaya banatA nathI tema vyavadhAnakAlIna ghaTAdimAM cAkSuSanI svarUpa yogyatA = kAraNatA na hovAthI vyavadhAnadazAnI jema avyavadhAna avasthAmAM paNa tenuM cAkSuSa pratyakSa thaI nahi zake. je ghaTAdi viSayane kSaNika mAnavAmAM Ave to yadyapi vyavadhAna avasthAmAM ghaTAdi cAkRSane ayogya hovA chatAM avyavadhAnadazAmAM anya ghaTAdinI utpatti mAnI zakaze paraMtu temAM yogyatAsvarUpa atizayane (=cAkSuSakurvidrupane) to kSaNikatvapakSamAM paNa apratyAnna = prayAsanizUnya evA sahakArI utpanna nahi ja karI zake. jo IndriyaprayAsattizUnya evA sahakArI paNa cAkRSayogyatAsvarUpa atizayane utpanna karI zakatA hoya to to AMkha ane ghaTAdinI vacce dIvAla hoya ke na hoya, banne avasthAmAM cAkRSayogyatAtmaka atizaya utpanna thaI jaze, jenA pariNAme avyavadhAnanI jema vyavadhAnadazAmAM paNa ghaTAdinuM cAkSuSa utpanna thavAnI Apatti kSaNikatvapakSamAM AvIne ubhI raheze. vaLI, mukhya vAta ahIM e dhyAnamAM rAkhavAnI che ke 'kSaNikatvapakSamAM utpattithI bhinna koI kriyA ke saMyoga vagere mAnavAmAM AvatA nathI. tethI bauddhamatamAM pratyAtti saMyogasvarUpa saMbhavI zakatI nathI. paraMtu satata te te dezamAM utpattinA kamathI viSayadezamAM AMkha vagerenI satata utpatti e ja AMkha vagerenI pratyAtti - AvuM bauddha AcAryo mAne che.jayAre amArA mate (nayAyika mate) ne viSayanI sAthe cakSu 1. bhUtiryeSAM kriyA saiva kArakaM saiva cocyate / iti vacanAt / Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 nyAyAloke vditIyaH prakAza: * arAskAttasya lohAkarSakatvamImAMsA se pareSAM nirantarotpAdaH asmAkaM tu saMyogaH tadubhayamapi kRSNasArasyArthena na sambhavatIti cet ? na, zaktipratyAsattyaivA'tizayA''dhAnAllohAkarSakAyaskAntAdAvatiriktapratyAsattyadarzanAt sAmIpyavizeSasya tatra sambandhatve ------------------bhAnumatI------------------ sahakAriNAM nirantaratatadezotpAdakrameNa ghaTAdideze nirantarotpAdaH eva, asmAkaM cakSuHprApyakAritvavAdinAM naiyAyikAnAM mate tu saMyogaH / tadubhayamapi = niruktasatatotpatti-saMyogobhayamapi kRSNasArasya = akSikikInikAyA arthena ghaTAdinA sArdhaM na sambhavati / na hi kRSNasArasya viSayadeze gamanena saMyogo niruktanirantarotpattirvA bhavitumarhati na vA ghaTAderviSayasya netramaNiparyantagamanena kaSNasAreNa sAkaM saMyogo na vA tathAvidhaniruttarotpAdo vA sambhavI pratyabhijJAdinA kSaNabhaDabhaDe pArizeSAt sthirasya kaSAsArAtiriktasyAtIndriyasya taijasasya viSara-dezaparyantalambAyamAnAvasthasya sanikRSTagocaracAkSuSajanakasya cakSuSa: sindiriti cet ? pradarzitalaiyAyikamatamanekAntavAdyapAkurute -> neti / yatAvaduktaM pratyabhijJAdinA kSaNabhaibhar3e pArizeSAt sthirasya cakSuSa sindiriti tadasat, ekAntasthairyapakSe'pi kramA'kramAbhyAmarthakriyAvirodhAt pArizeSAt sthirA'sthirapakSasyaiva labdhAvakAzAditi vyaktaM sammatiTIkAyAm / ata eva - pratyAsatizca pareSAM nirutarotpAdo'smAkantu saMyoga ityapi pratyAkhyAtam vyavadhAnavirahadazAyAM zaktipratyAsatyA = zaktyabhidhAnasannikarSaNa eva viSayeSu atizayA''dhAnAt = cAkSuSayogyatAkhyAtizayajananAt, prAk vyavahitAnAmapi vyavadhAnavilaye cAkSuSopapatte: cAkSuSayogyatAlakSaNA'tizayasadAvA'sadAvAbhyAM kathacidviSayabhedasyAsmAkamanekAntavAdinAmiSTatvAt, anyathA satvAnupapatteH / zaktyA atizayajanane ca vyavadhAnavirahasya sahakAritA / etena -> zaktizcet prAka satI vyavadhAnasazAyAmapyatizayotpAdena bhityAdivyavahitaghaTAdicAkSuSaprasaGkaH, asatI cet pazcAdapi tadasatvApateH, 'nA'sato vidyate bhAvo nA'bhAvo vidyate sata:' (bha.gI.2/16) iti vacanAditi <- pratyuktam, zakteH zaktAtkacidavyatiriktatvAcca / na ca zakte: sarvathA zaktA'tirekavirahe kathaM pratyAsatitvamiti zanIyam, lohA''karSakA'yaskAntAdau atiriktapratyAsatyadarzanAt / na hi saMyogAkhyAtiriktapratyAsatyA lohamayaskAntAdirAkRSati, tatvahAnyApateH / ata eva sambandhivadayAbhimasyaiva sambandhatvamityekAnto'pi na kAntaH, gauravAcca / etena ->ayaskAntasaMzliSTaM vAyudravyaM viziSTamutpalaM zarIre prANavata, taccA'ya: prApTauvAkarSati prANa iva toyatUlAdikaM, tatspa.vipalambhe'pi tatkAryeNaiva tathAbhUtasya tasyotpannasya sadbhAvo'vagamyate <- (nyA.bhU.pa.95) iti nyAyabhUSaNakAroktaM nirastam, adbhutasparzavadravyasyA''karSakatvAyogAcca / na ca sAmIpyavizeSa eva tA pratyAsattiH, anyathA trilokavartisakalalohAkarSakatvApateriti vAcyama, lohaniSThasya sAmIpyavizeSasya tatra = vagereno saMyoga te ja pratyAtti che. cAhe kSaNikatvavAdI bauddhane saMmata niraMtara utpatti svarUpa pratyAttine mAno cAhe svairyavAdI taiyAyikane saMmata saMyoga svarUpa pratyAttine svIkAraze, paraMtu banne ya AMkhanA DoLAne ghaTAdi viSayanI sAthe saMbhavita nathI. na to netramaNinI utpatti ghaTadezamAM thatI ke na to AMkhanI kIkIno ghaTAdi viSayanI sAthe saMyoga thato, tema ja na to ghaTAdinI utpatti AMkhanI kIkInA bAgamAM thatI ke na to ghaTAdi viSayano saMyoga AMkhanA DoLA sAthe thato. mATe mAnavuM paDaze ke ApaNane je AMkhano ogo (netramAga = pAsA2 = 8 = gola) pAya chete yachandriya nathI, paraMtu tenAthI minnaterasas135 yakSa chandriya cha,no saMyoga ghaTAdi viSaya sAthe thAya che athavA to kSaNikanDamatAnusAra te cakSu IndriyanI te te dezamAM kramika utpatti thatAM thatAM viSayadezamAM utpatti thavI te ja ghaTAdi viSaya sAthe cakSu IndriyanI pratyAtti che. paraMtu kSaNikatvapakSamAM to pratyabhijJA vagere bAdhaka pramANa hovAthI dhairyapakSano ja svIkAra karavo hitAvaha che ke jeno ame saharSa svIkAra karIe chIe. uparokta vicAravinimayanA niSkarSarUpe amArA matAnusAra AMkhanA DoLAthI atirikta ca8 Indriya che ke je taijasa che, atIndriya che, cirakALa sthAyI che ane viSayadeza sudhI kiraNarUpe laMbAya che. te ghaTAdi viSaya sAthe saMyukta thaIne ghaTAdino cAkSuSa sAkSAtkAra utpanna kare che. (pUrvapakSa samApta). zaThitasaMbaMdha atizayazana - jaina uttarapakSa :- naiyAyika bhAI! A badhA tukakAnA topagoLA sAdvAdInA cahyuaprApyakAritvasvarUpa killAnI kAMkarI paNa kheravI zake tema nathI. AnuM kAraNa e che zakti nAmano saMbaMdha ca8 ane viSayanI vacce mAnavAmAM Ave che ke je zakti viSayamAM cAkRSayogyatA nAmano atizaya utpanna kare che. A atizayane utpanna karavA mATe vyavadhAnaabhAva zaktino sahakArI che. AthI bhIMtanI pAchaLa rahela je ghaTAdi viSayanuM pUrve cakSa dvArA pratyakSa thatuM na hatuM te ja ghaTAdine dIvAlanI AgaLa rAkhavAmAM Ave ke dIvAlane toDI nAkhavAmAM Ave to zaktidvArA ghaTAdimAM cAkRSayogyatAnAmaka atizaya utpanna thavAthI tyAre ghaTAdino cAkSuSa sAkSAtkAra thAya che. zakti e zakitamAna karatAM sarvathA bhinna nathI. ahIM evI zaMkA thAya ke > zakti jo zakitamAna = zakta karatAM sarvathA bhinna na hoya to saMbaMdha ja kaI rIte thaI zake ? saMbaMdha haMmezA saMbaMdhI vaya karatAM bhinna hoya che. <- to tenuM samAdhAna e che ke jema lohacuMbaka lokhaMDane kheMce che te sthAnamAM lokhaMDa ane lohacuMbaka vacce zakti nAmano ja saMbaMdha hoya che ke je zakita lohacuMbaka karatAM sarvathA bhinna nathI. lohacuMbaka karatAM lohaAkarSaNa zaktine sarvathA bhinna mAnavAmAM gaurava Adi doSo rahelA che. matalaba ke lohacuMbaka ane lokhaMDa vacce banne karatAM ekAMte bhinna saMbaMdha na dekhAvAthI saMbaMdha hamezA saMbaMdhIyathI ekAMte bhinna ja hoya' Avo ekAMta bAdhita thAya che. mATe caDyuM ane viSaya vacce zakita nAmano apRthabhUta Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * jainanaye pratyAsatilAyatam / 1819 (cAtrA'pi tenaivopapatteH / yuktacaitat, saMyogAdinAnApratyAsattyakalpanalAghavAt / na caivamaprApyakAritvabhaGgaH, cakSuHsaMyogasya cAkSupA'janakatvenaiva tadupapatteH / ------------------bhAnumatI------------------- agastAnta lohAkarSaNaviyAgAM sambandhatve - pratyAsatitte svIkriyamANe ca - tu atrApi = cakSaNasahitakaSgrahANe'pi tenaiva = tiSaganisAmIpyatizeSasya cAkSuSapatyAsatitveneta cakSuSo'prApapadArthaprakAzakatvasya upapatteH / etena -> kur3agAdivahitAnAM svarupayogyatA ca sthairgapo na parAvartate <- (dRzyatAM 18 tame pale) iti parAstam, ativipakaSTAnAM lohamayacakAdInAM svarUpayogyatA ca sthairgapo na parAvartate' ityarUpApi sutacatvAt / gAthA prAgatitipataSTAnAM teSAmeva lohamAlacavAdInAM sAmIpyadazAmAM sTopo'yasvAntenA''karSaNaM mAmIpyavizeSalakSagapatyAsatyopapaTAte tathA prAt mityAdigatahitAnAmeta gavadhAnatirahadazAgAM cAkSuSamokAratavAdimate'pi vyavadhAnavirahaviziSTasAmIplatizeSalakSaNapatyAsatyA sdd'chtetraam| etena samIpataravartinaH paraparalapatra hArUNa pustatasya cAkSuSatvapasako'pi pratyAkhyAtaH, sAmIpyavizeSarUpa satte'pi gavadhAnatirahavirahAt / vastuta: pratatapatyAsatau tadhAnatiraharUpa paricAlatA vameva, vizeSapadekauta tadapakSaNAt / ato na gauravamapi / idamapi prolitAdeauta hogam / svAdavAdiye tu zatitatveauta cAkSuSatvAvAtilapatyAsatiteti rogam / / yuktaJca, etat = zavate: sAmIpyavizeSasya vA pratlAsatitvakalpanam, saMyogAdina nApratyAsatyakalpanalAghavAt = "saMgoga-saMgutatasamatAga-'saMyuktasamavetasamatAga- saMyuktatizeSaNatA-"saMguvatasamavetatizeSaNatA"saMguktasamavetasamavetavizeSaNatAlakSaNaSaividhavakSaHsahisakarSANAM "nya-tatapAdi- khapatvAdi-"danilajIlapapAbhAvAdi-'-pAdijilarUpAbhAvAdi-rUpatvAdiliptarUpAmAvAdicAkSuSopapataro'kalpona lAghatAt / ki saMyogasaMyuktasamavAlAdipatyAsatIjAmanagamena tAbhistArA cAkSuSaM pratyakAraNatvAt / na ca sambadhAnanugamasyA'doSateti tAtyam, sambadhAnanugamarUpApi svaghaTitalApighaTitavArANatAbhedakatagA doSattAtkAlite.auta cakSuSaH cAkSuSaM prati hetuttaspa tvA'valamapagAtalagatvAditi (ma.svA. raha. pathama:khaNDa: pa. 60) gaktaM madhyamasyAdavAdarahasye / na ca evaM = cakSuSaH sAmIpyAtazeSasambahotA cAkSuSajAtA vAyupagame'pi sAsAmIprAvizeSaNatyAsAlA cakSuSaH svasambandhaviSagagAhakattasindaH aprApyakAritvabhaGgaH = svA'sambannatiSayaprakAzakatvarAbdA tilA iti naulAgi vaktavyam, cakSuHsaMyogasya cAkSuSA'janakatvenaiva = cAkSuSajanakapatyAsatitvA'kalponIta tadupapatte: = cakSuSo'pApyakAritasahateH / na hi ta sAnahAM viauta cakSuSa: prakAzakatvaM brUmaH kintu saMyoga-saMgavatasamatAgAdilakSaNaM naugAlikasammataM sambadhatizeSa vikata cASa: prakAzakatvam / ata cakSurapApyatAritvatAdinAmaramAtamokAntavAdinAmabhiprAyaH / sAmIpyatizeSapatyAsatyApekSagA / cakSuSaH prApyakArittamapITha,meta / itthamevAkAntavAdarUpa sarvanA'vyAhatapasarattopapaveriti / prApta: prakAzyate yadvA'samprApta eva cakSuSA / iti vipratipattAvAhurjinamataveditaH // 1|| cakSuSo'prApyakAritvaM svasaMyogAdyapekSayA / cakSuSaH prApyakAritvaM 'svasAmIpyAdyapekSayA // 2|| syAdavAdo'vyAhata: sarvotthaM tava jinezvara ! | naiva kadA'pyapahotuM zakyate paratIrthikaH ||3|| saMbaMdha mAnI zakAya che. ahIM evI dalila taiyAyika kare ke --> lokhaMDa ane lohacuMbaka vacce te bannethI bhinna sAmIpyavizeSa nAmano ja saMsarga che, nahi ke zanisaMbaMdha. je lokhaMDI caka vagere lohacuMbakanI amuka hadamAM rahelA hoya che tevA ja lokhaMDI cakrAdinuM lohacuMbaka dvArA kheMcANa thAya che. sAmIpyavizeSa e lokhaMDI cakrAdi ane lohacuMbaka bannethI bhinna che mATe "saMbaMdha haMmezA saMbaMdhI draya karatAM bhinna ja hoya che' Avo siddhAMta abAdhita rahe che. <- to paNa amAre koI vAMdho nathI, kAraNa ke ame pANa ema kahI zakIe chIe ke cakSu ane viSayIbhUta ghaTAdi vacce sAmIpyavizeSa nAmano ja saMbaMdha che. je vastu bhIMta, parvata vagerethI DhaMkAyelI che temAM cAnuM sAmIpyavizeSa na hovAthI tenuM cAkSupa pratyakSa thatuM nathI. najIka rahela khullI vastumAM sAmINavizeSa hovAnA lIdhe tene cAkSuSa sAkSAtkAra thAya che. mATe cakSane aprApyakArI mAnavA chatAM vyavahitanuM acAkSupa ane avyavahita padArthanuM cAkSupa ghaTI zake che. OM yakSune aprApyaThArI bhAnavAbhAM lAdhava - syAdvAhI yukt.| vil, sAmIpyavizeSano yApana saM vAra 12yo yuktisaMgata DokAnArAmA mAnavAmA ghaTAdinA cAkSuSa mATe saMyoga saMbaMdha, ghaTarU5 AdinA sAkSAtkAra mATe saMyukatasamavAya saMbaMdha, rUpasvAdinA pratyakSa mATe saMyukta samatasamavAya vagere saMbaMdhanI kalpanA Avazyaka na hovAthI lAghava thAya che. ahIM evI zaMkA thAya ke - sAmIpyavizeSane cAkSuSapratyAtti 1. svasya (cakSuSaH) sAmIpyaM = svamAmIpyaM, svasAmIpyaM AdI yasya (=vizepasya) saH svasAmIpyAdiH, tasyA'pekSA = svasAmIpyAdyapekSA, tayati vigrahalavAt svasAmIpyavizeSApekSayetyartho labhyate iti dhyeyam / Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 vyAyAloke vditIya: prakAza: yogyatAbdaividhyavicAra: * vastutaH sannihitaviSayagrahe vyavadhAnAbhAvakUTa eva viSayaniSThA yogyatA vyavahitaviSayagrahe cA'JjanAdiniSTheva zaktilakSaNA yogyatA, hetu-viSaya-puruSAdibhedena tadvaicitryAt / ata evA'smadAdInAmAlokApekSayaiva viSayagrahaH pecakAdInAM tu na tathetyupapadyate / / ___itthazcA'vyavahitacAkSuSasAkSAtkAre cakSurvyavadhAnAbhAvAdInAM vyavahitacAkSuSe cakSuraJjanAdInAM vilakSaNazaktimattvena hetutvAnna kizcidanupapannam / ------------------ bhAnumatI--- natvevaM sati vyavahitAtidUranidhyAdigocaracAkSuSamaanavizeSAdijanyaM prAksamarthitaM pracyavedityAzaGkAyAM vyavasthAmAvedayAte -> vastuta: sannihitaviSayagrahe = svasAmIpyavizeSasambandhena cakSurviziSTA'rthagocaracAkSuSe vyavadhAnA'bhAvakUTaH = yAvatataccAkSuSapratibaMdhakavyavadhAnaviraha eva viSayaniSThA yogyatA / ato na sAmAnyato vyavahitagocaraM cAkSuSamaramAhazAM bhavati, yato vyavahitaviSayagrahe - gavahitAtirAdigocaracAkSuSe ca = hi aJjanAdiniSThava zaktilakSaNA = vyavahitAtirAdiviSayakacAkSuSAnukUlazaktisvarUpA yogyatA'pekSyate / etena - niravAtanidhyAdigocaramandhakArasthaghaTAdiviSayakaM vA cAkSuSamasmadAdInAM kuto na bhavati ? aanasaMskRtacakSuSAM kauzikAdInAM vA kuto jAyate ? <- iti pratyAkhyAtam, hetu-viSaya-puruSAdibhedena = madanayata-nirmalanayanapraNidhAnavizeSa-tadvikala-prAkRtajana-yogyulUkAdipuruSa-pratibandhakAbhAva-sahakAryAdivizeSeNa tadvicitryAt = cAkSuSayogyatAbhedAt / etena sarvatra cAkSuSayogyatAyA aikyaikAnto'pi parAkRtaH / ata eva = hetuviSayAdivizeSeNa yogyatAvizeSAdeva, aramadAdInAM prAqatajanAnAM AlokApekSayaiva = mahadadbhutAnabhibhUtarUpavadAlokasahakAreNaiva viSayagrahaH = prakaSTaprakAzasthapustakAdiparicchedaH cakSuSA janyate, pecakAdInAM = kauzikA'anAdisaMskRtacakSurAdInAM tu na tathA = tathAvidhAlokasahakRtena cakSuSA'rthacAkSuSasAkSAtkAra ityupapadyate / itthaca = hetu-viSaya-puruSAdibhedena cAkSuSayogyatAvaicitryasindau ca, avyavahitacAkSuSasAkSAtkAre = vyavadhAnavikalaviSayakacAkSuSaM prati cakSurvyavadhAnAbhAvAdInAM, vyavahitacAkSuSe ca cakSuraanAdInAM vilakSaNazaktimatvena = cAkSuSAkulekavidhazaktivizeSavatvena hetutvAnna kizcidanupapannam / etena -> vyavadhAnavirahasya cAkSuSahetutve'anavizeSasaMskRtacakSuSAM vyavahitagocaracAkSuSe vyatirekavyabhicAra:, asAvizeSAdInAM cAkSuSajanakatve cAramadAdInAM ghaTAdicAkSuSe vyatireka-vyabhicAra: <- iti pratyuktam, kAraNatAvacchedakIbhUtazaktivizeSaviziSTasamavadhAna eva phalodayAt / na hyeka-kAraNatAvacchinnAnAM yAvatAmeva samavadhAne kAryopadhAnamiti niyama: anyathA gilokavartinAM mAnavAmAM Ave to paNa cakRIndriya prApyakArI = svasaMbaMddhaviSayaprakAzakArI banavAnI Apatti Avaze, kAraNa ke jainamatAnusAra svasAmIpyavizeSasaMbaMdhathI cakSu svasaMbaddha evA ja ghaTAdinA sAkSAtkArane utpanna kare che. <- to tenuM samAdhAna e che ke naiyAyikamatAnusAra cakSaprApyakArI hovAno matalaba e che ke cakSu svasaMyogasaMbaMdhathI svasaMbaddha evA ghaTAdinuM cAkSuSa pratyakSa utpanna kare che. ame saMyogasaMbaMdhane saMsargavidhayA cAkRSajanaka mAnatA nathI. mATe taiyAyikasaMmata cakSaprAkAritvanI Apatti nahi Ave, jenA lIdhe caznamAM aprApyakAritva bhAMgI nahi paDe. ame cAlAdI cakSamAM aprApyakAritva mAnIe chIe teno matalaba evo nathI ke cakSuIndriya koI paNa saMbaMdhathI svaasaMbaddha viSayanI prakAzaka che. dvividha yogyatAnuM viveyana jaina :- stu.| vAstavikatAto cha sanilita arthAt svasAmIpyavizeSasaMyathA yaviziza mevA viyanA yAca5 sAkSAtkAra pratye viSayavRtti sakala vyavadhAna (vastra, patthara, bhata, parvata Adi) no abhAva e ja yogyatA che tathA vyavahita = vastrAdithI DhaMkAyela vastunA cAkSuSa sAkSAtkAra pratye aMjanavizeSa AdimAM rahenAra cAkSuSa anukUlazaktisvarUpa yogyatA che. cAkSuSayogyatA sarvatra s135 novAmuMzarAmechAlo (= ), aMjanavizeSa mAhitu, vyaDita - avyavaDita, samI5-dUra Adi viSaya, sAmAnya mANasa ke yogI vizeSa vagere puruSa, sahakArI kAraNa Adi badalI javAnA kAraNe cAkSuSayogyatA badalI jAya che. mATe ja ghaTAdi viSayanuM cAkSuSa pratyakSa karavA mATe ApaNane prakRSTa prakAzanI jarUra apekSA = AvazyakatA rahe che, jayAre ghuvaDa vagerene ghaTAdine jovA mATe prakAzana jarUra paDatI nathI. UlaTuM tenA mATe prakAza darzanapratibaMdhaka banI jAya che. vyakti badalI jatAM cAkRSayogyatA badalI jAya che. evuM mAnyA vinA uparokta vastusthitinI saMgati thaI nahi zake. A rIte cAkSuSa yogyatA vividha prakAranI hovAthI avyavahitaviSayaka cAkSuSa sAkSAtkAra pratye viSaya ane AMkhanI vacce dIvAla Adi vyavadhAnano abhAva tathA vyavahitaviSayaka cAkSuSapratyakSa pratye baMjanavizeSa Adi vilakSaNazaktimana = cAkSuSa anukUlazaktivizeSaviziSTatvarUpe hetu che. mATe vyatireka vyabhicAra vagere koI doSano saMbhava nathI. cAkSuSa sthale zaktivizeSaviziSTa vyavadhAnAbhAva athavA tathAvidha aMjanAdi upasthita hoya ja che. je nayanane prApyakArI mAnIne bhata vagerene viSayanI sAthe cakSano (=nayanarazmino) saMyoga thavAmAM pratibaMdhaka mAnavAmAM Ave ane te rIte vyavahitaviSayaka cAkRSanA abhAvanI saMgati karavAmAM Ave to to bhatanI jema sphaTika vagere paNa caznaviSayasaMyoganA pratibaMdhaka banI javAnA lIdhe sphaTikAdithI DhaMkAyela ghaTAdi vastunuM paNa cakSu dvArA cAkSuSa nahi thaI zake. ahIM udayanAcArya vagerenuM evuM maMtavya Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sphaTikAdenayanaramyapratibandhakatvanirAkaraNam * b81 bhittyAdezcakSuHsaMyogapratibandhakatve tu sphaTikAdInAmapi tathAtvaprasaGgAt tadvyavahitAnAmapyanupalabdhiprasaGgaH / prasAdasvabhAvavatAM sphaTikAdInAM na nAyanarazmigatipratibandhakatvamiti cet ? tarhi bhittyAdInAM cakSuHprAptipratibandhakatvApekSayA lAghavAt cAkSuSapratibandhakatvameva kalpyatAm, svaprAcIsthapuruSasAkSAtkAre svapratIcIvRttitvasambandhena bhityAdInAM tattvasambhavAt / -------bhAnumatI----- sarveSAM daNDAnAmekanA'milanena ghaTotpAdAnApateH / etena -> taNAraNimaNinyAyenAvyavahitagocaracAkSuSe vyavadhAnAbhAtatvena vyavahitacAkSuSe cAanavizeSarUpatvAdiGgava hetuto iti <-nirastam, nAnAkAraNatAkalpo gauravAt / na ca bhityAdezcakSaHprAzivighAtakatayA na vyavahitopalabdhiprasaGga ityArekaNIyama, bhityAdeH cakSaHsaMyogapratibandhakatve svIkriyamANe tu sphaTikAdInAM pAradarzakadravyANAM api tathAtvaprasaGgAt = cakSuHprAzipratibandhakattApate: mityAdivat sphaTikAdInAmapi nibiDattaghanatvAdyavizeSAt / tathA ca tadvyavahitAnAM = sphaTikAhAntaritAnAM api ghatAdInAM anupalabdhiprasaGgaH = cAkSuSAnApati: / kazcitu -> svaprAcIsthapuruSasAkSAtkAre svapatIcyayanaparimANakAtisvacchabhiTA-svapatIcIvatitvasambandhena satvenA'stu mityAdInAM pratibandhakatA, pratibandhakatAvacchedakasambandhAgajugamastu na doSAga, tAvatsambandhaparyApapratiyogitAvacchedakatAkavilakSaNAbhAvasya kAraNatvasvIkArAt / tathA ca na cakSuraprApyakAritve'pi mityAdivyavahitopalabdhiprasaha ityAcaSTe, tanmandama, tena sambona dravyatvamUrtatvAdinA pratibandhakatve vinigamakA'bhAvAt, vyavahite'pi yogicAkSuSAnurodhena yogyatAyA :avazyAzrayaNIyatvAcetyadhikaM madhyamaparimANasyAdavAdarahasye bodhyam (ma.sthA.raha. prathamaravaNDe 61 tame pRSTha dRzyatAM) / atha prasAdasvabhAvavatAM sphaTikAdInAM na nAyanarazmigatipratibandhakatvamiti spa.TikAdikamupabhiTA jAyanarazmInAmarthapAhizasambhavAsA sphaTikAdivyavahitAnAmanupalabdhiprasaGgaH / bhityAdInAmaprasAdasvabhAvatayA nayanapAdhipratibandhakatvA taLyavahitacAkSuSApatiriti cet ? tarhi bhityAdInAM cakSuHprAptipratibandhakatvApekSayA = cakSurarthasaMyogaM prati pratibandhakatvakalpanApekSayA lAghavAt = pratibandhakatAvacchedakadharmazarIralAghavAt cAkSuSapratibandhakatvameva kalpyatAM = anumIyatAm, cakSurarthasaMyogatvApekSayA jAtirUpasya cAkSuSatvasya pratebAdhakatAvacchedakatvakalpane lAghavasya spaSTatvAt / na ca mityAdInAM cAkSuSapratibandhakatvaM kathaM sambhavediti zanIyam, laukikaviSayatAsambandhena svaprAcIsthapuruSasAkSAtkAre = svApekSayA prAcyAM dizi sthitasya puruSasya cAkSuSaM prati svapratIcIvRttitvasambandhana bhityAdInAM tattvasambhavAt = pratibandhakatvasambhavAt / svapadena sarvatra mityAdigrahaNam / tathAhi padA pUrvadizi puruSaH pratIcyabhimukho vartate ghaTAdikamapi pratItyAmeta dizi vartate tayoravantarAle ca tadabhayA'nyUnaparimANakakuDyAdirvidyate tadA ghaTAdigocaraM tatpuruSIyacAkSuSaM bhavituM naivAhIta, laukikaviSayatayA tadadhikaraNavidhayA'bhimate ghaTAdau stapatIcItatitvasambandhena bhityAdInAM tatpratibandhakAnAM satvAt / pratibAdhyatAvacchedakadharmazarIre 'svapAcIsthe'tyAnuktau mityAdipatIcIsthaghaTAdigocaraM cAkSuSaM na syAt / che ke -> sphaTika, kAca vagere pAradarzaka dravyo prasAdasvabhAvavALA hovAthI nayanarazminI gatimAM pratibaMdhaka banatA nathI. AthI nayanarazmi sphaTika vagerene bhedIne viSayadeza sudhI jaIne sphaTikAdithI AvarAyela ghaTAdiviSayanuM cAkSuSa pratyakSa utpanna karI zake che. jayAre bhIMta vagere apAradarzaka dravyo prasAdasvabhAvavALA na hovAnA lIdhe nayanarazminI gatimAM pratibaMdhaka bane che. tethI Ita vagerethI DhaMkAyela ghaTAdinA cAkSuSanI Apattine avakAza raheto nathI. <- paraMtu A vAta barAbara nathI, kAraNa ke bhaita vagerene viSayanI sAthe thanAra caznasaMyoganA pratibaMdhaka mAnavA karatAM cApanA ja pratibaMdhaka mAnavA ucita che. AnuM kAraNa e che ke bhatane nayanasaMyoganA pratibaMdhaka mAnavAmAM pratibaMdhakatAavacchedaka dharma cakSaviSayasaMyoga- banaze, je gurUtarazarIra che. jayAre bhuta vagerene cAkSuSanA pratibaMdhaka mAnavAmAM pratibaMdhakatAavacchedaka dharma cAkSuSatva banaze ke je laghu che. bhIMta vagerene cAkSuSanA pratibaMdhaka A rIte mAnI zakAya che - laukikaviSayatAsaMbaMdhathI svapUrvadizAvartI puruSanA cAkSuSa sAkSAtkAra pratye svapazcimadizAvRttitvasaMbaMdhathI bhaita vagere pratibaMdhaka banI zake che. jema ke pazcima dizAmAM ghaTAdi padArtha hoya ane tenI pUrva dizAmAM bhIMta ane puruSa rahelA hoya tathA puruSa ane ghaTAdinI vacce dIvAla vagere rahela hoya tyAre purUSa pazcima dizAnI sanmukha AMkha rAkhe to paNa tene potAnI pazcima dizAmAM rahela ghaTAdi viSayano cAkSuSa sAkSAtkAra thaI nahi zake, kAraNake tyAre laukikaviyatA saMbaMdhathI tapurUSIya cAkSuSanA (=pratibadhyanA) adhikaraNasvarUpe abhimata ghaTAdimAM svapazcimadizAvartitvasaMbaMdhathI divAlasvarUpa pratibaMdhaka vidyamAna che. sva = bhIMta tenI pazcimadizAmAM rahela che. ghaTAdi darzita pratibaMdhakatAavacchedaka saMbaMdhathI pratibaMdhaka evI bhata ghaTAdimAM rahevAthI ghaTAdi viSayaka tarUpIya cAkSuSa tyAM laukikaviyatAsaMbaMdhathI utpanna nahi thaI zake. purUSa ane dIvAlanI vacce ghaTAdi vastu rahela hoya tathA purUSa ghaTAbhimukha hoya to ghaTacAkSuSa utpanna thaI zakaze, kAraNa ke laukikaviSayatA saMbaMdhathI tapuruSIya cAkRSanA adhikaraNarUpe saMmata ghaTAdimAM pazcimadizAvRttitvasaMbaMdhathI dIvAla avidyamAna che. e vakhate dIvAlanI pUrvadizAmAM ja puruSa ane ghaTAdi rahela che. Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 nyAyaloke ditIya: prakAza: * udayanAcAryamatamImAMsA | yadi ca tattakriyA-tattaduttaradezAdInAmeva saMyoganiyAmakatvenA'natiprasaGgAt bhittyAdInAM na pratibandhakatvamiti ------------------bhAnumatI-------- pratibandhakatAvatra dakasambandhakukSau 'stapratIcI'tyanuktau tu puruSaviSayagormityAdiprAcIsthatvadazAyAmapi tatpuruSasya ghaTAdicAkSuSaM na syAt, daizikasAmAnAdhikAya-kAlikavizeSaNatAdisambandhena mityAdInAM tadAnIM ghalAdivatitvAt / tatpuruSIyacarviSagayossamAntararekhAgAH kalpyamAnAcA mityAdisambadhasambhavadazAlAmeva mityAdInAM tatpuruSIpatathAvidhatiSayagocaracAkSuSapratibandhakattam / ato bhityAdInAM puruSApekSayA viSagApekSayA vA'nyUnaparimANa ve, puruSasya viSayasya vA kuDyAdhikaparimANaparvatAhAdhivaDhadazAyAM na cAkSuSAnApatiH / tA vA cakSurviSayasamazraNapasthitasya laghuno tarAsya nayanasAmIpyadazAyAM mahato'pi himAcalAdezcAkSuSatvApatirityAdikaM vibhAvatIyaM paryupAsitagurukuNaiH / yattu -> sphaTikAdikaM bhittA nayanazmiprasaraNa pratyabhijJAbhijJAnAM durabhyupagamamiti <- tattu vikaTakapATasampuTasahatitamapavarakamupadmiA prasAramagamadaparimalAbhyupagamasamasamAdhAnamiti <- kazcit, so'pi na vipazcit, magama hAdidavyavAsitAnAmeta sUkSmAvayavAnAmapataratacindrAdito vAyujA sAda bahirgimanAt, madanAdinA pihitadArasatyAdisaMpUrite tu vAyuvat tadabahirgamAsyA'pyasambhavAt, tadAnIM bahi:sthitapuruSAdeH galdhAnupalabdheH svAnubhavasidatvAt, samaNigAminA'tisukomalena nayanakiraNena tu nizchidrasphaTikAdibhedanasyA'sambhavAt / etena -> sphaTikAhAntaritopalabdhi: prasAdasvabhAvatalA sphaTikAdInAM tejogaterapratibandhakatayA pradIpaprabhAtadevopapakSA <- (nyA. ku.) iti nyAyakusumAJjalikRta udayanasya vacanaM pratikSiptam, sphaTikAdivyavahitacAkSuSAnantaraM 'tadevedaM sphaTikA dekami'ti pratyabhijJayA pUrvottarakAlIkAsphaTikAdyabhedasidhdezcetyAdhika matkRtajayalatAyAM bodavyam / etena bhinyAdivyavahitArthasya na svarUpA'yogyatvaM, kAlAntare tasyaivopalammadarzanAt kintu bhityAdInAM cakSaHprApzivighAtakatayA virodhitvAdeta na tadantaritArthagrahaNamiti pratikSiptam, mityAdivyavahitAsyApi yoginA cakSuSA gahAt sUkSmavyavahitArthajJAna jJAnAvarANakarmavipAkodapatizeSa eva hi pratibandhaka: vAcyaH, tadabhAta eva ca yogyatA AtmaniSThA sukSmagavahitArthajJAnajAnIti gIyate / na ca sphaTikAhAntaritopalabdhau tAhazayogyatA'bhAvAda vyabhicAra iti zakanIyama, sphaTikAhAntaritopayogasyojakattAdityAdikaM vyaktaM syAndAdarahasye (prathama khaNDa p.919)| yadi ca tattatkriyA-tattaduttaradezAdInAmeva = ko monmIlanAdikriyANAM cAkSuSaviSayatvenAbhimatAnAmavyavahitAbhimukhAnatirAdidezAdInAM caiva saMyoganiyAmakatvena = cakSussaMyogajanakatvena anatiprasaGgAt = nayanonmIlanaM vinA sadavA nayanotamIlo'pi vyavahitAnabhimukhAtirAdiviSayANaM cAkSuSApativirahAt cakSaviSayasamazreNyasthitAnAM bhityAdInAM na pratibandhakatvaM = pratibandhakatAkalpanAvazyakatvaM iti naiyAyikaiH vibhAvyate, tadA 'tandeto: evAstu kintena ?' iti nyAyena lAghavAt = cakSaHsaMyogalakSaNAvAntarakAryA'kalpanalAghavAt tattannayanonmIlanasyaiva tattaccAkSuSahetutvamastu, kiM = alaM anantasaMyogAdikalpanayA = * yakSumaprApyaThAritvapakSamA lAdhava * yadi ca.DI nayAyika dAmevA vizArAmA 21mA bhAve -> yakSasaMyoga pratyeinAnI yAne vi5yAtmA deza vagere niyAmaka = kAraNa che. tathAvidha cakSusaMyogane AMkha kholavAnI kriyA utpanna kare che, kAraNa ke saMyoga ane vibhAganuM asAdhAraNa kAraNa kriyA che tathA tevA tevA prakAranA viSaya dezo tathAvidha viSayanayanasaMyogane utpanna kare che. vyavahita viSaya cakSusaMyoganA adhikAraNarUpe kAraNa ja banatA nathI. mATe vyavahita viSayanuM cAkSuSa pratyakSa utpanna thavAnI Apattine avakAza ja raheto nathI. mATe divAla vagerene cakSusaMyoganA pratibaMdhaka mAnavAnI jarUra nathI. mATe pratibaMdhakatAkalpanArUpa gauravane paNa avakAza nahi rahe. <- to enA karatAM vadhu ucita to e che ke nayana kholavAnI kriyAne cakSusaMyogajanaka mAnavAnA badale cAkSuSajanaka ja mAnavAmAM Ave. te te nayanaumIlana kiyAne te ne cakSusaMyoganI janaka mAnavI ane te te cakRviSayasaMyogane ne te cAkSuSanA kAraNa mAnavA AvI kalpanA karavAmAM gaurava che. AnA badale te te nayanaunsIlana kriyAne te te cAkSuSa sAkSAtkAranA ja janaka mAnavAmAM lAghava che. A vAtanuM samarthana karanAra "tatore vAstu kiM tena?' Avo nyAya che. eno artha e che ke vivakSita (a) vastu dvArA amuka kArya (ba) ne utpanna karavAnI kalpanA karavI ane tenAthI (bathI) vivakSita (ka) vastunI utpatti nI kalpanA karavI. AvI be kalpanA karavA karatAM kaNyamAna vivakSita vastu (ba) nA hetu (a) dvArA ja amuka (ka) kAryano janma mAnavo ucita che. vacce anAvazyaka vivakSita vastu (ba)nI kalpanA 121AmA gau21 che. prastuta nyAyaanusAra vivakSita vastu = (1)yakSusaMyoga amurya = (3)dravyathAra5, hetu = (1)nayanapopAnI kiyA. tethI vacce cakRviSayasaMyogane na mAnavAmAM aucitya jaLavAI rahetuM hovAthI te te anaMta viSayacakSusaMyoganI kalpanA karavAthI saryuM. Ama AMkha kholavAnI kriyA ane cAkRSasAkSAtkAra A be vacce cakSusaMyoganI kalpanA karavI nirarthaka che. 1, juo divyadarzana TrasTa prakAzita (madhyama) syAdvAdarahasya prathamakhaMDa - pU. 66/67 upara jayalatA TIkA. Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * udayanAcA mitamImAMsA * 211 vibhAjyate, tadA taddhetoriti nyAyena lAghavAt tattannayanonmIlanasyaiva tattaccAkSuSahetutvamastu, kimnntsNyogaadiklpnyaa| 'indriyasambandhatvena pratyakSahetutvakalpanAt phalamukhaM gauravaM na doSAya' iti cet ? na, indriyasambandhatvasyaiva kasyAbhAvena tathAhetutAyA evA'siddhaH / ___ tathApi dravyacAkSuSatvAdyavacchinnaM prati cakSuHsaMyogatvAdinA hetutvamanugatameva, taduktaM maNikRtA -> pratyakSavizeSe -------------bhAnumatI-------- anantacakSaHsaMyoga-tatkAraNatvAdikalpanagA / ayamAzayaH cakSaHprApyakAritvapakSe saMyogasya vidaSThatayA cAkSaSaviSayatvenA'bhimatAnAM dezAnAM tataccakSuHsaMyogAdhikarANatvena tatadezeSu tatatvakSaHsaMyogakAraNatAkalpAmAvazyakam, ghaTa pratyadhikaraNavidhayA cakraNa kAraNatvavat, ayathA tatacakSuHsaMyogeSu pratiktigatapratiyogikatvAnupapateH / tathA 'saMyoga-vibhAgayorasAdhAraNo hetuH kriyA' ( ) iti vacanAt tataccakSaHsaMgogeSu tattanapanonmIlanAdikriyANAmapi kAsAvimabhyupagantavyam / etAhazakAraNatAkalpanotaraM tatkriyAjanyacakSaHsaMyogAnA tavAdaviSayacAkSaSe kAraNatAkalpanApekSatA antarAle'nantacakSaHsaMyogakalpanAmapahAya tatkAraNa vidhayA'bhimatarUpa tAhAyanomIlanAkritAyA eta tatattvAkSaSahetutvakalpanamucitam / yadyapi ogA'prApyakAritvapojatanayaneSu cAkSuSakArAmatvakalpataramAlUNyakameva tathApi tamagarakAritvamA ekarUNA'pi natho viSayA''aAna kalAnIyAnAM tatatsaMyogAnAmAnantyAdavalamAnattaviSayacakSaHsaMyogeSvapi kAraNatAkalpona gauravaM suspaSTamevetyAdhika matkRtajayalatAyAM bodhyam (prathama svAADa pa. 18/19) / atha sparza-rasa-gandhAdisAkSAtkArAnurAdhena lAghavAt indriyasambandhatvena pratyakSahetutvakalpanAt jatayapratyakSatvAcichAnirapitAyA: kAraNatAcA: valAtvAt phalamukhaM = pramANapasindakAryakAraNabhAvanirvAhakaM tatakriyANAM tatadezAnAzAnantacakSuHsaMyogakAraNatvakalpanAsvarUpaM gauravaM na doSAya, pramANapratipUrvaM tadanupasthiteH tadatara sato'pi tarUpa prAmANikatvenAnapalapanIyatvAditi cet ? na, indriyasambandhasya saMyogAdirUpatayA indriyasambandhatvasya ekasyAbhAvena tathAhetRtAyA: = laukikaviSayatAsambayAvacchina-janyapratyakSatvAvacchinnatA tAnirapitendriyasambandhatvAvacchiAkAraNatAyA evAsindeH vyabhicArAt / na ca saMyogAdibhedakUlArvAcheDApratiyogitAkamedavatvena tathAtvADA'yaM doSa iti vAcyam, saMyogAdiyatkizcidAktibhedAcchiApratiyogitAkamedavatveta pratyakSahetutAsambhavAt, tAtadedakUTavizeSaNAnAM bhAgAsinditAraNamAgaprayojakAnAM vaiyAta, indriyatvasya pratyakSanivapyatvAcyA vistaraH / yAyika: punarapi pratyavatiSThate -> tathApi dravyacAkSaSatvAdyavacchinnaM prati cakSaHsaMyogatvAdinA hetutvamanugatameva / taduktaM maNikRtA = tatvacintAmaNikAreNa pratyakSakhaNDe sannikarSavAdarahasye -> pratyakSa 8 chadriyasaMbaMdha pratyakSazana nathI-syAdvAhI indri.| mabI neyAyika 23thI mevI likha 12vAmAM Ave -> anya pratyakSamAtra pratyendriyasaMyatvena tAto pramAsiddha ja che. jo IndriyasaMbaMdha vinA viSayano sAkSAtkAra thaI zakato hoya to ghaDAne aDayA vinA ja ghaTapratyakSa thaI jAya. are! AvuM mAnavA jatAM dareka mANasa sarvajJa banI javAnI Apatti Ave. mATe ja pratyakSatnAvacchinna kAryatAthI nirUpita kAraNatAne IndriyasaMbaMdhatvathI niyaMtrita thayelI = avacchinna mAnavI Avazyaka che. AthI dravyacAkSuSasthalamAM te te cakSusaMyoga pratye te te kriyA ane te te viSayadezamAM kAraNatAnI kalpanA phalamukha = darzita kAryakAraNabhAvanI nirvAhaka hovAthI tathAvidha gaurava doSAtmaka nathI. prAmANika gaurava bhUSaNa che, dUSaNa nahi. <- to te pANa nirAdhAra che, kAraNa ke IndriyasaMbaMdha paNa saMyoga, saMyukta samavAya, saMyukta samavetasamavAya vagere aneka svarUpa hovAthI te badhAmAM anugata eka IndriyasaMbaMdhatva ja asiddha che. jo anugata IndriyasaMbaMdhatvane ja pratyakSanuM kAragatAavacchedaka mAnavAmAM Ave to vyabhicAra doSa Ave. AthI IndriyasaMbaMdhatvena janyapratyakSa hetutA ja asiddha che. pramANathI asiddha = aprAmANika kAryakArAgabhAvanA AdhAre je kalpanAgaurava Ave tene phalamukha=pramANane AdhIna kahI na zakAya. mATe te te kriyA ane te te viSayadezamAM te te anaMta cakSusaMyoganI kAraNatAnI kalpanA prastutamAM doSa svarUpa ja che-evuM siddha thAya che. taiyAyikamatamAM gaurava aprAmANika hovAthI sadoSa che. yakSusaMyogatva3pe dravyayAkSuSadhArazatA vyaliyAragrasta ___ tthaapi.| 7i pAsa naiyAyika mevI likha cha -> vyayAmAtra pratyeto yAsaMyoga-1384 // 2 // cha bhane cakSusaMyogatva dharma to eka ane anugata che. tethI cakSune prApyakArI mAnavAmAM ananugama ke vyabhicAra vagere doSane avakAza nathI raheto. navyanyAyanA AdyaprasthApaka gaMgeza upAdhyAyajIe pAga tattvaciMtAmaNigraMthamAM pratyakSakhaMDamAM sannikarSavAdarahasyamAM kahela che ke 'pratyakSavizeSa pratye Indriya arthasaMnnikarSavizeSasvarUpa hetu anugata ja che' gaMgezajIno Azaya e che ke dravyaviSayaka cAkSuSa sAkSAtkAra pratye cakSusaMyoga kAraNa che. vyaviSayaka spArzana sAkSAtkAra pratye sparzanendriyasaMyoga kAraNa che ane dravyaviSayaka mAnasa pratye manasaMyoga hetu | Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 vyAyaloke vditIya: prakAza: * svatanyamatadyotanam * indriyArthasannikarSavizeSo / ta eveti <- (ta.ciM.pra.kha.) iti cet ? na, paramANvAkAzAdau vybhicaaraat| na ca mahattvasamAnAdhikaraNodbhUtarUpavattvasyApi sahakAritvAt na doSa iti vAcyam, samAkalitasakalanetragolakasya -----------------bhAnamatI ------------------ vizeSe indriyArthasanikarSavizeSo heturanugata eveti / sAmpratantUpalabhyamAne cintAmaNiganthe -> pratyakSatizedhe sannikarSavizeSo heturanugata eva / saMyogena dravyagraha: saMyuktasamavAyena rUpa-karmaNorgahaNaM, saMyuktasamavetasamavAyena rUpatvAdeH, samavAyena zabdasya, samavetasamavAyena zabdatvAdeH, vizeSaNatayA zabdAbhAvasya, indriyasambandavizeSaNatayA samavAya-ghaTAbhAvAdeyogyasanikarSAdeva graho na sannikarSamAtrAt' <- (ta.ciM.pra.vaM.pa. 15) iti / aga mathurAnAthaqata-rahasyAbhidhAnavyAkhyAlezassopayogitamA dayate -> 'saMyogene'ti cakSurAdisaMyogenetyarthaH, 'dAgahaH' = dravyacAkSuSAdiH / tathA ca cakSuHsaMyogatvaM tvaksaMyogatvaM mana:saMyogatvadha kAraNatAvacchedataM, dravyacAkSuSatvaM, dravyatvAcatvaM, havyamAnasatvaca yathAkramaM kAryatAvacchedakaM kAryadizi viSayatvaM kArAdizi samavAya: pratyAsati:, dravyacAkSuSatvaca laukikaviSayatvAcchimAdheyatAsambandhena dravyaviziSTacAkSuSatvaM, tena cakSuHsaMyogaM vinA'pi dravyacAkSuSasya guNAdiviSayakasya viSayatAsambandhena guNAdAtapyutpAde'pi na vyabhicAraH, viziSTasya mAgavattitvAt / sAmAnyato viSayatvAcchinnAdheyatAsambandhena dravyaviziSTatvAbhidhAne cakSaHsaMyogaM vinA'pi atItAnAgatadravye dravyaviziSTAlaukakacAkSuSodayAda vyabhicArApatirato laukikatvarUpaviSayatAvizeSaNAnudhAvanam / na cedaM rajatamiti ramamANA'medAropasthApi rujatAMze tAhazaviSayatAyA :anubhavasiddhatayA vyabhicAra iti vAcyam, tAhaviSayakAbhavasyApi tatra bhamatvAt evaM dravyamAnasattamapi nirvAcyam / vastutastu cAkSuSatvatvAcatva-mAnasatvameva sAmAnyata: kAryatAvacchedakaM na tu dravyaviziSTatvapravezaH, dravyaviziSTasya vastugatyA dravyAni pitasya vA laukikaviSayatvasya kAryatAvacchedakasambandhatayA ca na samUhAlambanamAdAya guNAdau alaukikacAkSuSamAdAgA'tItAdido vyabhicAra iti maNikato nigarvaH / svatantrAstu - cakSuHsaMyogatvAdinA hetutve gauratAt saMyogasambandhena cakSuSTavAdinaiva hetuttaM lAghatAt, 'cakSuSA ghaTaM pazyAmI'tyAdipratyayabalena cakSurAdeH kArANattasthAvazyakatvAcca / kAryatAvacchedakA pUrvavadeva / na caivaM saMyogasanikarSaraya kAraNatvavilopa iti vAcyam, iSTatvAt / vyApAriNA vyApArasya nAnyathAsindiriti cet ? na, vyApAra-vyApAribhAvasvA'sinderasambhavAt / saMyogasahitakarSasya kAraNatvAnurodhena sAmAnyata: saMyogatvenaiva dravyaviziSTatvAvacchinnaM prati tasya kAraNatvaM, dravyaviziSThatvazca laukikaviSayatvAcchinnAhoyatAsambandhena dravyaviziSTatvaM, na tu cakSaHsaMyogatvAdityAhuH / prakaraNakAra: cintAmaNikAramataM dRSati - neti / paramANvAkAzAdau cakSuHsaMyogasatve'pi tatcAkSuSAnudayena vyabhicArAt = anvayavyabhicArAt / na ca mahattvasamAnAdhikaraNodbhatarUpavatvasyApi = sAmAnAdhikarAyasambandhena mahatparimANaviziSToddhatarUpavatvasthA'pi dravyagocarajanyacAkSuSaM prati sahakAritvAt na pradarzitAtayavyabhicAralakSaNo doSaH sambhavati paramANAtuTUtarUpasatve'pi mahatvavirahAt AkAza-pizAcendriyAdau maha che. A rIte anurata kArya-kAraNabhAvanI vyavasthA hovAthI caznane prApyakArI mAnavI ja ucita che <- paraMtu A dalila pANa pokaLA che, kAraNa ke paramANu, AkAza vageremAM cakSusaMyoga hovA chatAM tenuM cAkSuSa pratyakSa thatuM nathI. arthAt kArANa hovA chatAM kAryajanana na thavAne lIdhe anaya vyabhicAra Ave che. mATe taiyAyikapradarzita kAryakAraNabhAva mAnya karI zakAya tema nathI. ahIM A anvayavyabhicAra doSanA nirAkaraNa mATe taiyAyika evo bacAva kare ke -> dravyaviSayaka laukika cAkSuSa pratye mAtra cakSusaMyoga eka ja kAraNa nathI. te uparAMta temAM mahAsamAnAdhikaraNa udbhUtarUpa arthAt samAnAdhikaraNatvasaMbaMdhathI mahatparimANaviziSTa udbhUtarUpa sahakArI kAraNa che. Azaya e che ke je dravyamAM cakSusaMyoga hoya temAM ja mahatpariNAma ane udbhUtarUpa hovuM joIe. to ja te dravyaviSayaka laukika cAkSuSa pratyakSa utpanna thaI zake. paramANumAM kadAca uddabhUta rUpa hoya to pAga mahatuM pariNAma nathI rahetuM tathA AkAza vageremAM maham pariNAma hovA chatAM udbhUta rU5 to zuM ? rUpa ja nathI rahetuM. mATe cakSusaMyoga hovAnA lIdhe paramANu, AkAza vagerenA cAkSuSa sAkSAtkAranI Apattine avakAza nathI raheto. <- to te paNa tathyahIna che. AnuM kAraNa e che ke je vyaktine dUranA cazmAM che. arthAt je vyakitanI AMkhano DoLo saMpUrNatayA dUratimira rogathI AvarAyelo = abhibhUta = AcchAdita thayela che ane je vyakitanI AMkhamAM najIkanA naMbara che arthAta je vyaktinI AMkhano DoLo (avayavI) saMpUrNa rIte Asannatimira rogathI vyApta thayela che, te te vyaktine dUratimira, Asannatimira vagereno pAga cAkSuSa sAkSAtkAra utpanna thavAnI Apatti Avaze, kAraNa ke dUratimira vageree saMpUrNa AMkhane abhibhUta karela hovAthI dUratimira vageremAM udbhUta rUpa paNa che. anuddabhUtarUpavALA koI paNa dravyamAM AcchAdakatva saMbhava nathI. AMkhanA DoLA svarUpa saMpUrNa avayavImAM dUratimira vagere vyApta hovAthI temAM mahattva = mahatuM pariNAma paNa nirvivAda siddha che. vaLI tenI sAthe cakSano saMyoga to che ja, mATe pradarzita naiyAyika matAnusAra dravyacAkSuSanI saMpUrNa sAmagrI hAjara hovAthI tenuM cAkSuSa thavuM ja joIe. paraMtu thatuM nathI. mATe pharIthI anvaye vyabhicAra doSa Avaze. jo naiyAyika ema kahe ke - dravyacAkSuSa pratye atyaMta najIkapAmuM pratibaMdhaka Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * cAkSuSaM prati cakSuH saMyogakAraNatAnirAkaraNam dUrAsannatimirarogAvayavina upalambhaprasaGgAt / atyantA''sattyabhAvasyApi sahakAritve cAdhiSThAnasaMyu-kAJjanazalAkAyA apyapratyakSatvaprasaGgAt / agrAvacchedena cakSuHsaMyogasya hetutve'pyudIcIM prati vyApAritanetrasya kAJcanocalopalambhaprasaGgAt dUratvena netragatipratibandhakatve ca zazadharasyA'pyanavalokanaprasaGgAt, tadabhISubhiriva tigmakarAbhyubhirapi tadabhivRddhezvA'vizeSAt, bhAnumatI - ------ 253 = vasatve'pyudbhUtarUpasyAbhAvAditi vAcyam, tathApi samAkalitasakalanetragolakasya = samAcchAdikRtsnAkRSNasArasya dUrAsannatimirarogAvayavina: dUradarzanapratibandhakaddUratimirAbhidhAna-samIpasthasAkSAtkAravighAtakA''sanatimirAkhyagadgrastAvayavina: upalambhaprasaGgAt cAkSuSApateH durvAratvAt, yataH timirarogasyodbhUtarUpavatvamabAdhitaM, anyathA sampUrNanayanagolakacchAdakatvAnupapateH / ata eva tasya mahatve'pyavivAda: / 'avayave' padopAdAnAdapi tajjJAyata eva / tasya cakSuH sannikRSTatvamapi spaSTameva, anyathA sakalanetragolakavyApakatvAnupapateH / kiJca sAmAnAdhikaraNyasambandhena mahatvaviziSTodbhUtarUpavatvasya sahakAritve vizeSaNavizeSyabhAve vinigamanAviraho'pi durvAraH / na ca pAkena rUpanAzakSaNe'pi ghaTAdicAkSuSotpatireva sAmAnAdhikaraNyenodbhUtarUpaviziSTa mahatvasyaiva hetutve vinigamiketi vAcyam, tatra rUpanAzakSaNa eva cAkSuSaM na tu tadutaropajAyamAna rUpottaramityasya kozapAnapratyAyanIyatvAt / na ca mahatvodbhUtarUpayo: pRthagevA'stu kAraNatA, udbhUtarUpajanyatAvacchedakaM dravyacAkSuSatvameva, mahatvajanyatAvacchedakasa janyasAkSAtkAratvameva, ata evAtmasAkSAtkAra evAtmani mahatve mAnamiti vaktavyam tathApi cakSurgolakaparikalitA anAdyanupalabdherdurvAratvAditi vyaktaM syAdavAdarahasye' / nAya athAtyantasAmIpyasya pratibandhakatvAjJAyaM doSa iti cet ? na, prApyakAritvapakSe sarveSAmeva cAkSuSaviSayANAmatyAsAtvAt / na cAtyAsatyabhAva: cakSurgolaka - viSayoratra sammata iti vAcyam, nAdRzasya atyantAsatyabhAvasyApi pratibandhakAbhAvavidhayA sahakAritve ca = hi adhiSThAnasaMyuktA'anazalAkAyA: = cakSugalakasaMyuktA anazalAkAyA api apratyakSatvaprasaGgAt = cAkSuSatvAnApateH / na ca nayanarazrAgabhAgAvacchedena cakSurviSayasaMyogasya hetutvAlA anAdipratyakSApatirna vA cakSurgolakasaMyuktA anazalAkAyA cAkSuSatvAnApatiH, nanayanagolakaparikalitA anAdAvagAvacchedena cakSuH saMyogasya virahAt, adhiSThAnasaMyuktA anazalAkAyAmagrA ucchedena ca cakSuHsaMyogasya satvAditi naiyAyikena vaktavyam, laukikaviSayatayA cAkSuSaM prati agrAvacchedena = narazmyagrabhAgAvacchennasya cakSuH saMyogasya = cakSurviSayasaMyogasya hetutve'pi udIcIM = uttarAM dizaM prati vyApAritanetrasya iha sthitasya puruSAdeH kAJcanAcalopalambhaprasaGgAt = uttaradivasthamerugiricAkSuSApa e:, agrAvacchedena cakSuH saMyogasya parvatAdhirAje satvAt / na ca cakSurgatiM prati atidUratvena pratibandhakatvAbhyupagamADA suvarNa= hi giricAkSuSaprasaGga, tA nayanasaMyogasyaivA'satvAditi vaktavyam, dUratvena netragatipratibandhakatve ca zazadharasyApi = zazilo'pi atidUratvena cakSurgatipratibandhakatayA anavalokanaprasaGgAt = cAkSuSatvAnApateH / na cAtidUratvasya netragatipratibandhakatve'pi svataH prakAzakasya candramasaH kiraNAnAmutejakatayA cakSuH kiraNAbhivRdhdezcandamasazcAkSuSamanAvilameva, tadAnImAlokAsaMyuktatvena kanakAcalAcAkSuSopapaterityAreka NIyam; evaM sati madhyAhnakAlAdau merucAkSuSApatiH punarapi pratyAvartate tadabhISubhiH = candrakiraNaiH iva tigmakarAbhISubhirapi = sUryakiraNairapi tadabhivRdhdeH nAyanarazmyabhivRddheH ca = hi avizeSAt / na ca tigmatveta sUryAzUnAM ko ---------- = che. AthI atyaMta sAmIpsaviraha paNa dravyacAkSuSa pratye pratibaMdhakAbhAvavidhayA sahakArIkAraNa che. dUratimira, asannatimira nayanagata aMjana, jene kamaLo thayela che tenI AMkhamAM rahela pitta dravya vagere AMkhanI atyaMta najIka hovAthI te badhAnuM cAkSuSa pratyakSa thavAnI Apattine avakAza nathI. <-- to te barAbara nathI, kAraNa ke cakSugolaka ane viSaya vacce atyaMta najIkapaNAnA abhAvane dravyaviSayaka cAkSuSamAM pratibaMdhakAbhAvasvarUpe sahakArI mAnavAmAM Ave to AMkhanA DoLA sAthe je aMjananI saLI saMyukta che tenuM paNa cAkSuSa pratyakSa nahi thaI zake, kAraNa ke aMjananI saLImAM atyaMta Asatti svarUpa pratibaMdhaka hAjara che. * agrAvarachehena yakSusaMyoganI rAtA vyaliyAragrasta - JaprA.| taiyAyika taraphathI jo ema kahevAmAM Ave ke --> agrabhAgaavacchedena cakSusaMyoga dravyacAkSuSanuM kAra ga che. mATe AMkhanA DoLAmAM rahela dUratimira, Asannatimira, pittadravya, aMjana, mela vagerenuM cAkSuSa pratyakSa thavAnI Apattine koI avakAza raheto nathI, kAraNa ke dUtimira vageremAM mUlaavacchedena cakSusaMyoga che, agrAvacchedena cakSusaMyoga nathI. tathA AMkhanA DoLA sAthe saMyukta aMjanasaLInuM cAkSuSa pratyakSa thavAmAM koI vAMdho nathI, kAraNa ke aMjananI saLI sAthe cakSurazmino agrabhAgAvacchedena saMyoga rahelo che. kAraNa hovAthI kArya utpanna thavAmAM vAMdho nathI. <- to te paNa nirarthaka che, kAraNa ke AvuM mAnavAmAM Ave to je vyaktie 1. sumo syAdvAharahasya (madhyama) prathamAnaM 4. Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 vyAyaloke dvitIya: prakAza: *** sAmIpyavizeSeNa cakSuH saMyogasyAnyathAsiddhiH tigmatvena tigmakararazmInAM tatpratighAtakatve ca tadAlokaparikalitapadArthamAtrA'bhAnaprasaGgAditi ratnaprabhAcAryaprabhRtayaH / indriyasambandhatvena pratyakSahetutve'pi sAmIpyavizeSeNa saMyogasyA'nyathAsiddhirityapi yuktamutpazyAmaH / bhAnumatI -- JagatividhAtAbhAyaM doSa iti vaktavyam, tigmatvena = tIkSNatayA tigmakararazmInAM tatpratighAtakatve = netragatipratibandhakatvAbhyupagame ca = hi mertacAkSuSatat tadAlokaparikalitapadArthamAtrA'bhAnaprasaGgAt = saurAlokavyAptasakalapadArthacAkSuSatvAnApateH iti ratnaprabhAcAryaprabhRteyaH ratnAkarAvatArikAdau vyAcakSate / taduktaM ratnAkarAvatArikAyAM api ca kathamudIcIM prati vyApAritanegasya pramAturna kAJcanA kAJcanAcalopalabdhimalubhavAmaH ? ca davIyastvAd na ta netrarazmayaH prasatuM zaktA:, teSAM zazA'pi prasaraNAbhAvApate: / atha tadAlokamilitAste vardhante, tarhi kharatarakaranikaranirantarA''pUritaviSTapodare marIcimAlini sati sutarAM surAdrimabhisarpatAM teSAM vRddhirbhavet / na ca dinakaramarIcInAM nitarAM kaThoratvena taisteSAM pratighAtaH, tadA''lokakalApA''kalitakalaza-kulizAdipadArthAnAmapyanupalambhApateH <- (pra.na.ta. 1 / 6 - ratnA pu. 45) iti / prakaraNakAraH prakRte svotprekSitamAvedayati -> indriyasambandhatvena pratyakSahetutve ghaTaspArzanAdyanurodhena svIkriyamANe api merUparvatAkSigolaka - tatparikalitA ana-dUrAsAtimira- pita-malAdyacAkSuSAnurodhenana sAmIpyatizeSahetutvasyAvazyakatve sAmIpyavizeSeNa saMyogasya = cakSurviSayasaMyogasya dravyacAkSuSaM prati anyathAsiddhiH ityapi yuktamutpazyAmaH / -------------- naiyAyikai kadezinastu indriyatvaM pRthivyAdyavRtirjanyasAkSAtkAratvAvacchinnajanakatAvacchedako jAtivizeSa ityAhuH / tannetyanye, indriyatvena sAkSAtkAraM prati hetutve cakSuH saMyogenA'ndhakArasthaghaTAdisAkSAtkArApateH / evaM sati cakSuSo razmyaprasidayA prApyakAritvamapi durUpapAdam / na ca kisidavacchedena tamaH pracchaho'pi bhityAdau yadavacchedena cakSuH saMyogastadavacchedenA''loka saMyogadarzanAdeva cAkSuSadarzanAt cakSuSaH prApyakAritvaM setsyatIti vaktavyam, AlokasaMyogAvacchedakArtAccheAcakSuH saMyogasya dravyacAkSuSajanakatvamAhosvit cakSuH saMyogAvacchedakAtacchinnAlokasaMyogasya ? ityatra vinigamanAvirahAt / etena zAkhAbhimukhena cakSuSA viTapilo mUlAccheasaMyogagrahAbhAvavyApyavRticAkSuSaM prati cakSuH saMyogAvacchedakArvAccheAsamavAyasambandhArtAcchelAdhAratAyAH sannikarSasyAvazyakalpanIyatayA cakSuSaH prApyakAritvamAyAsyatIti pratyAkhyAtam, samatAyAvacchedakAvacchelacakSuH saMyogasambandhAvacchinnAdhAratAyAmapi tatkAraNatAvacchedakasannikarSatvasya vaktuM zakyatvena vinigamanAvirahAt / vastutaH cakSurabhimukhadezA'viSkambhAvAbhAvAdeva tadAnIM saMyogAdicAkSuSAnudayAdityAdi vyaktaM madhyamaparimANasyAdavAdarahasye uttara dizA tarapha AMkha khullI rAkhela che tene uttara dizAmAM rahela meruparvatanuM pratyakSa thavAnI Apatti Avaze, kAraNa ke meruparvatanI sAthe agrabhAgA cchinna = cakSurazminA AgaLanA bhAgathI niyaMtrita evo cakSusaMyoga rahelo che ja, paraMtu uttara dizAmAM AMkhane khullI rAkhavA chatAM ahIM rahela koI vyaktine merU parvatanuM pratyakSa thatuM nathI. jo naiyAyika taraphathI evo bacAva karavAmAM Ave ke --> uttara dizAmAM AMkha khullI rAkhavA chatAM merU parvatanuM cAkSuSa pratyakSa na thavAnuM kAraNa e che ke cakSukiraNonI gati pratye atidUratva e pratibaMdhaka hovAnA lIdhe merUparvatamAM ApaNI AMkhano (=cakSukiraNono) saMyoga ja raheto nathI <- to paNa taiyAyikano chUTakAro nahi thAya, kAraNa ke jo dUratvane cakSugatimAM pratibaMdhaka mAnavAmAM Ave to AkAzamAM rahela caMdranuM paNa pratyakSa nahi thaI zake, kAraNa ke merU parvatanI jema caMdra paNa ApaNAMthI ghaNo dUra che. jo taiyAyika ema kahe ke --> cakSukiraNonI gatimAM atidUratva doSa pratibaMdhaka hovA chatAM caMdranA kiraNone lIdhe netrakiraNonI vRddhi thavAthI caMdra sAthe nayanarazmino saMyoga thaI jaze <-- to A vAta paNa vAhiyAta che, kAraNa ke jema caMdranA kiraNothI nayanakiraNomAM vRddhi thAya che tema sUryakiraNo dvArA paNa caitrakiraNonI vRddhi thavI joIe. ethI divase merUparvata tarapha AMkha khullI rAkhanAra vyaktine merUparvatanuM cAkSuSa thavAnI Apatti pharIthI Avaze. jo naiyAyika ema kahe ke --> tIkSNa hovAthI sUryanA kiraNo naitragatinA pratibaMdhaka che.mATe divase merUparvatanuM pratyakSa thatuM nathI <- to to divase sUryaprakAzathI yukta bIjA badhA padArthanuM paNa pratyakSa nahi thaI zake - A pramANe zrI ratnAkarAvatArikA AdI granthomAM jaNAvela che. - yakSusaMyoga janyathAsiddhasyAdvAhI indri / prazugaGAra mahopAdhyAyaka potAnA mananI yAta gAvatAM chendriyasaMmaMdhanendriyasaMyatyaye lauki pratyakSano hetu mAnavAmAM Ave to paNa AMkhanA DoLA, nayanagata aMjana tema ja merUparvata vagerenA acAkSuSanI upapatti mATe sAmIpyavizeSano dravyacAkSuSanA kAraNarUpe svIkAra karavo naiyAyika mATe Avazyaka ja che, to pachI avazyakakRSTha sAmIpsavizeSa dvArA ja cakSusaMyoga dravyacAkSuSa pratye anyathAsiddha = cAritArtha = upakSINa thaI jaze. mATe dravyaviSayaka cAkSuSa sAkSAtkAra pratye cakSusaMyogano svIkAra aprAmANika che-AvuM amane (zrImadjIne) yuktisaMgata lAge che. * samaGAlIna zAjA-yandrajJAnanI naiyAyi'bhatamAM anupapatti Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *muktAvalIdinakarIyatti-vyAyatAtparyaTIkA-vyAyatAtparyaTIkA-nyAyabhUSaNakAramatasamIkSA 211 prApyakAritve ca cakSuSaH zAkhAcandramasoryugapadgrahaNAnupapattiH, yugapadubhayasaMyogAbhAvAt / na ca zatapatrazucIvedhavyatikaraNa tatra yaugapadyAbhimAna eva, krameNaiva vegAtizayAbhayasaMyogenobhayasAkSAtkArajananAditi vAcyam, candrajJAnAnuvyavasAyasamaye zAkhAjJAnasya naSTatvena 'zAkhA-candrau sAkSAtkaromI' tyanuvyavasAyAnupapatteH / na ca kramikatadubhayAnubhavajanitasaMskArAbhyAM janitAyAM samUhAlambanasmRtAvevAnubhavatvAropAt tathAnuvyavasAya iti sAmpratam, ------------------bhAnA (prathamakhaNDa-pu. 68/72) / cakSurakhApyakAritvapakSa samaya tatprApyakAritvamataM dRSati -> prApyakAritve ca cakSuSa: zAkhA-candramaso: yugapadagrahaNAnupapatti: = samakAlInacAkSuSaviSayatvAsatiH, hetumAha -> yugapadubhayasaMyogAbhAvAt = samakAlaM zArakhA-candramobhyAM cakSuHsaMyogavirahAt, zAravAcakSuHsaMyogakAle zazicakSuHsaMyogAnutpAdAt, zAzacanaHsaMyogakAle ca zArakhAcakSuHsaMyoganAzAt / na ca zatapatrazUcIvedhavyatikareNa = zatapoSu zUcIvedhasya krameNaiva sadAve'pi AzubhAvitvena tA yogapadyAbhimAnahaSTAntena, tatra = zAkhA-zazigocaracAkSuSe yogapadyAbhimAna eva, cakSuSo vegAtizayAt ubhayasaMyogena = kramikazAkhA-zazisaMyogandayana krameNaiva ubhayasAkSAtkArajanajAt = zAkhAzaziviSayakacAkSuSapratyakSabdayotpAdAt iti naiyAyikena vAcyam, prathamakSaNe zAkhAjJAna, vditI pakSaNe nirvikalpaM candrapratyakSa, tRtIyakSaNe ca savikalpAtmaka: zazisAkSAtkAraH, tadanantaraM candrajJAnAnuvyavasAyasamaye prathamakSaNotpAraNa zAkhAjJAnasya naSTatvena 'zAkhAcandro sAkSAtkaromI'tyanuvyavasAyAnupapateH / etena -> tulyakAlagrahaNakSA'sindameva, tadabhimAnasya kAlasanikarSeNaivopapateH / acintyo hi tejaso lAghavAtizayena vegAtizaya: satprAcInAcalacUDAvalambityeva bhagavati mayukhamAlini bhavanodereSu Aloka ityabhimAno lokAnAm <(mu.di.pa. 380) iti muktAvalIdinakarIyavacanaM nirastam, anuvyavasAyasyaiva vyavasAyastA nirNAyakatvAt / na ca pUrvaM zAravAyA: pratyakSAtmako'nubhava: tatastajanita: zAravAsaMskAraH, tatazcandrasya sAkSAtkAra kSaNo'nubhavastata stajanita: zazisaMskAra: tatastAbhyAM = kramikatadubhayAnubhavajanitasaMskArAbhyAM janitAyAM zAkhAzaziviSagiNyAM samUhAlambanasmRtI eva anubhavatvAropAt = anubhavatva - sAkSAtkAratvAdhAropAt tadhAnuvyavasAya: = 'zArakhAcandau pazyAmi sAkSAtkaromI'tyanuvyavasAyo jAyata iti sAmpratam, tAhagAropAnikalpanAyAM = sAkSAtkAratvAropasamUhAlambAramatyAdikalpa mahAgauravAt / ata eva -> yugapadagrahaNamasindama, tadabhimAnastvanyathAsindaH <- (nyA. tA. TI. pU. 120) iti nyAyatAtparyaTIkAkAravAcaspatimizroktamapAstam / upekSAtmaka-tajmAnata: saMskAralutpAdena tAhazasmRtyasambhavAt / etena -> AzubhAvitvetA yugapadabhimAnAt <- (nyA.bhU.pa. 96) iti praapy.| 1NI yAne prArI bhAnAmA jIpa mecha / samaye thApA bhane yaMdranu inaa pratyakSa nahI zake, kAraNa ke ekI sAthe caMdra ane zAkhA sAthe taiyAyika saMmata caznasaMyoga hoto nathI. jayAre zAkhA sAthe cakSusaMyoga hoya che tyAre caMdra sAthe cakSuno saMyoga nathI hoto tathA jayAre caznano caMdra sAthe saMyoga hoya che tyAre zAkhA sAthe saMyoga nathI hoto. eka samaye banne sAthe cakRsaMyoga na hovAthI eka ja samaye bannenuM cAkSuSa pratyakSa nahi thaI zake. AnA bacAvamAM taiyAyika ema kahe ke -> eka upara eka ema seMkaDo pAMdaDA eka bIjA upara rahelA hoya ane teone soya dvArA jhaDapathI viMdhavAmAM Ave to vAstavamAM to soya dvArA prathama pAMdaDuM viMdhAyA bAda ja bIjuM pAMdaDuM vidhAya che. A rIte kamaza: ja pArgabhedana thavA chatAM prathama pArgabhedana kriyA ane dvitIya pArga chedana kriyA, dvitIya pArNavedhana kriyA ane tRtIya parNabhedana kriyA vagere vacceno kAla ekadama sUma hovAnA lIdhe kamanuM bhAna pArgavedha kriyAmAM thatuM nathI. tethI ja lokone bhrama thAya che ke "ekIsAthe ja seMkaDo pAMdaDA soyathI viMdhAI gayA'. barAbara A ja rIte AMkhano vRkSazAkhA sAthe saMyoga thayA bAda ja caMdranI sAthe saMyoga thAya che. paraMtu te banne kamika saMyoga vaccenuM kAlika aMtara atyaMta sUkSma hovAthI te be vacce kamanuM bhAna na thavAthI lokone zAkhA ane caMdranA jJAnamAM ekakAlInatvano bhrama thAya che. zAkhAnI sAthe saMyoga thayA pachI ja caMdranI sAthe AMkhano saMyoga thavA chatAM nayanarazmi atyaMta laghu hovAnA lIdhe temano vega = gati ekadama jhaDapI hoya che. tethI ja kamika be saMyoga dvArA pANa zAkhA-caMdranA jJAnano janma thaI zake che, ke je vAstavamAM eka jJAna nathI paNa be jJAna che. - to te bacAva paNa pAMgaLo che kArAga ke uparokta taiyAyika matano phalitArtha evo thAya che ke prathama kSANe zAkhAviSayaka cakSupa thAya che. tyAra bAda dvitIyakSaNe candraviSayaka nirvikalpaka sAkSAtkAra utpanna thAya che. tRtIya kSAge caMdraviSayaka savikalpAtmaka vyavasAya svarUpa sAkSAtkAra utpanna thAya che. tyAra bAda jayAre caMdrajJAnaviSayaka anuvyavasAya jJAna utpanna thaze te samaye prathama kSAgotpanna zAkhAgocara sAkSaratona524sAnA rANe 'zAkhA- candrI sAkSAtkaromi' mAvo thApA-yandravi55 anusAya: 5mAnasa sAtAra utpanna nahi thaI zake. paraMtu sarva lokone evo anuvyavasAya svarUpa anubhava thAya ja che ke "zAkhA ane caMdra bannene huM eka sAthe joI rahyo chuM' AnI anupatti ja cakSane prApyakArI mAnavAmAM bAdhaka che. samUhAjana smRtinI upanA gauravagrasta - jaina na ca kra.zahAnayAthivA halila 27 -> prathama zApAnI pratyakSamA janamatyA. tyA paanaavaa| Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 vyAyaloke ditIya: prakAza: * bahaccakSarindriyotpAye sAlikanAthamatamImAMsA * tAdRgAropAdikalpanAyAM mahAgauravAt / na ca tiryagbhAgApasthitayoH zAkhAcandramasoryugapatsaMyoga iti sAmpratam, sanihitavyavahitayoryugapatsaMyoge'tiprasaGgAt / "nayanAniHsaratA nAyanena tejasA'rthasaMsargasamakAlameva bAhyAlokasahakAreNAnyacakSurArambhAcchAkhAcandramasoyugapadgraha" ityapi tuccham, udbhUtarUpavattejaHsaMsargeNA'nudbhUtarUpavattejasa ArambhAnabhyupagamAd bAhyacakSuSA pRSThAvasthitavastura prasaGgAcetyadhikaM matkRtajJAnArNava-syAdvAdarahasyayoravaseyam / --------bhAnamatI-------- nyAyabhUSaNakAravacanamapi pratyAkhyAtam, naiyAyikamate laukikasabhikarSajanyajJAnasyaiva viSayatayA 'sAkSAtkaromI'tyAnubhavajanakatvAcca / na cAstu tarhi tiryambhAgAvasthitayoH = tiryagbhAgAvasthitatvena zAkhA-candramasoH yugapatsaMyoga iti sAmpratam, sannihita-vyavahitayoH = sannihitA'samihitayo: yugapat = samakAlameva saMyoge = cA:saMyuktatvAbhyupagame atiprasAt = tiryagavasthita-sannihitA'sanihitaghaTa-paDhayorapi tulyakAlagrahaNApateH / zAlikanAthamizraprabhUtimatamapAkartumupatyaspati -> nayanAt = cakSurgolakAt ni:saratA = bahirgacchatA nAyanena tejasA arthasaMsargasamakAlameva = zAkhAsaMyogasamaye eva bAhyAlokasahakAreNa = candrAlokAdisAciTona anyacakSurArambhAt = navInabAhyanayAjananAt zArakhAcakSuHsaMyogadazAyAmeva zazinavInatAyArazmisaMyogasya satvena zAkhA-candramasoH yugapagrahaH = samakAlInacAkSuSasAkSAtkAraviSayatvam / navInacakSurdavyasya bAhyAlokAnatiriktatvameva, atirekakalpane gauravAditi zAlikanAthaprabhUtayaH / / prakaraNakArastanirAkurute-> tatucchamiti / uddhRtarUpavatteja:saMsargeNa anuddhatarUpavattejasa ArambhAnabhyupagamAt = ArambhakatvAtamyupagamAt kuta udbhUtarUpavadabAhyanayAraghyArambhakatvasambhava: ? etena -> AlokAvayavasahitemgaH tadavayavebhya utarUpA eta nAyanarazmaya utpAnte / dRSTau hi tejasAmAzutaravinAzotpAdau, rUpaspazI codbhutatvAnubhUtatvadharmavikalpopetAviti <- (nyA.bhU.pa. 91) nyAyabhUSaNakArakhacatAmapi pratyAkhyAtam / na cAnyA tathAtve'pi prakRte'nyathAtvamiti vAcyam tathA sati bAhyacakSuSA pRSThAvasthitavastugahaprasAcca = dRSTuH zirasaH pazcAdAgasthitasya vastuno'bhimukhasthavastupRSThabhAgasya ca cAkSuSApate: tagA'pi bAhyAlokAtmavAcakSuHsannikarSasyasatvAt / na ca cAkSuSaM prati cakSuHsanikarSastheta AbhimukhyasthA'pi kAraNatvamiti vaktavyam, tathA sati cakSuHsanikarSaNA''bhimukhTonA'nyathAsindaH / AbhimukhyaM na mukhadigavasthitatvamAnaM, tathA sati sammukhasthadravyapRSThabhAgacAkSuSApate: kintu 'idamasya sammukhIna, idaM na ?' iti prasindavyavahAraniyAmakasvarUpasambadhavizeSa: / yatu -> dRSTra-tatsammukhasthadravyAgabhAgayottarAla eva bAhyAlokasahakAreNa nAyanena tejasA bahacakSarazmyArAbhAna pRSThAvasthitasya sammukhasthadravyapaSThabhAgasya vA cAkSuSApatiH na vA''bhimukhya cAkSuSakAsAtAkalpanAgorakhamiti na cakSuHsannikarSasya kAraNatvamaGgaprasaha iti <- tanna, tathApi tA cakSuSTavasyA''lokatvena samaM sAharyasya duritvAta, tasya vijAtIyAlokatvasvIkAre gauravAt / kiJca bRhaccakSurazmicAkSuSAt taga cakSuSTatapratyakSApatti:, yogyavyaktivatitvena tasya yogyatvaniyamAtadabhibhavakalpane mAnAbhAvAt, anyathA zAkhAviSayaka saMskAra utpanna thAya che. pachI caMdrano sAkSAtkArAtmaka anubhava thAya che. pachI tenA ja dvArA caMdraviSayaka saMskAra utpanna thAya che. A rIte zAkhA ane caMdranA kamika anubhavathI utpanna thayela zAkhAviSayaka ane caMdraviSayaka saMskAra dvArA zAkhA-candraviSayaka samUhAlaMbana eka amRti utpanna thAya che. jemAM anubhavatva, sAkSAtkAratva, cAkSuSatva vagereno Aropa thavAnA lIdhe zAkhA ane caMdrane eka sAthe anubhavI rahyo chuM, sAkSAt karI rahyo che, joI rahyo chuM' Avo anuvyavasAya thAya che <- paraMtu A dalila paNa vyAjabI nathI, kAraNa ke eka rIte anubhavatva AdinA AropanI kalpanA karavAmAM mahAgaurava che. zAkhA ane caMdra tirtho rahelA hovAnA kArAge e te banneno caMdranI sAthe eka ja kALamAM saMyoga mAnavAmAM Ave to te paNa yogya nathI, kAraNa ke zAkhA najIka che ane caMdra atyaMta dUra che. je najIka ane atyaMta dUra padArtha sAthe ekI sAthe cakSano saMyoga mAnavAmAM Ave to jayAre ghaTa ekadama najIka rahela haze ane paTa dUra hoya tyAre paNa tirjI rahela ghaTa - paTanI sAthe cakSusaMyoga thavAthI te bannenuM ekIsAthe cAkSuSa pratyakSa utpanna thavAnI Apatti Avaze. zAlinAtha saMbhata navInayakSu mAralapanA pAza asAra - jaina nynaa.| stutamA linA vagaire vidvAnonI mAnyatA mevI cha -> yA yakSa thApAsamimupa DIya cha tyAre AMkhamAMthI tejasa nAyanarasima bahAra nIkaLe che. te zAkhAno saMyoga thatAM ja bAhya AlokanA sahakArathI anya navIna cakSune utpanna kare che, jeno caMdra sAthe saMyoga thAya che. mULa cakSuno zAkhA sAthe saMyoga tathA navIna AMkhano caMdra sAthe saMyoga thAya che. zAkhA ane sAthemArIta samaye yazusaMyoga thAnobI samaye thApAmane yaMdrano yA5 sAkSAlAI cha. mATe 'zAkhAcandI sAkSAtkArogi' aap| anuvyavasAyanI asaMzatine pAsa a1410 to nathI. <-paraMtu prazAra zrImaha cha / uparosa Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vaiziSTyena samavAyasyA'nyathAsindiH * 257 yadi punarevamapyanugatadhInirvAhAya samavAyo'bhyupeyate tadA lAghavAdabhAvAdisAdhAraNaM vaiziSTyamevA'bhyupagantumarham / / na ca paTavati bhUtale paTAbhAvadhIprasaGgastadAnIM tadadhikaraNatAsvAbhAvyA'bhAvasya vaktumazakyatvAt, svabhAvasya ------------------bhAnamatI------------------ bAhyAlokAtmakasya brahaccakSuSo'pyacAkSuSatvApAtAt / na ca tA cakSuSvameva nopeyata iti vaktavyam, tathA sati zAkhApratyakSakAle zazino'cAkSuSatvApateH, tA tadAnIM cakSaHsannikarSavirahAt / na ca svapratiyogitatvasvaprayojyapratiyogikatvAnyatarasambandhena cakSurviziSTasalikarSasya kAraNatvAnnAtidarasthA'cAkSuSatvApatistadAnImiti vaktavyam, gauravAt, mAnAbhAvAcceti dik / pazya pazya sudUraM yAti netraprAptakAritA / jayati sAmpratazcaiva nayanA'prApyakAritA ||1|| bahatparimaNasyAdavAdarahasyoktadizA prakRtaM prastumaH, kiA samavAyasyApi samavAyAntasamvIkAre'navasthA, svasmin svasya svIkAre svAzrayaH, prathame ditIyasya ditIye prathamasyoraTIkAre punaruyonyAzrayaH, prathame vditIyasya, vditIye tRtIyasya tA ca prathamasyAbhyupagame cakrakamiti kA svarUpasyaiva sambadhitvaucitye vihA guNa-guNinorapi tathA'bhyupagama: / tadidamabhisandhAyoktamatyA stutikRtaiva - ihedamityastei manizca vatI' iti| na ca lAghavabalAt guNa-guNyAdInAmeka: sambandhaH sidhyAna dharmigAhakamAnena svataH sambandha svabhAva eva setsyapatIti vAcyam, tarhi hade vahirjAstI'tipratIterabhAvAdisAdhAraNaikavaiziSTyAsindau data: samavAyAya jalAalirityAzayena prakaraNaladAha - yadIti / yadavA cintAmaNikArIyarItyaivamavataraNakA kAryA - nanvevamabhAvaviziSTapratyakSe'pi viziSTabuditvAt saMyoga-samavAyabAdhe ajugataM vaiziSTyameva sambandhI viSayo nimita bhavedityAzayenAha -> yadi puna: evamapi = niruktarItyA samavAyasyA'ghaTamAnatve'pi anugatadhInirvAhAya = guNa-karma-jAtyAdhagatasambandhabudinirvAhApa samavAyo naiyApikai: abhyupeyate tadA guNa-guNyAdInAmatirikta: samavAyaH sambandho'bhAvAdezca svarUpasambandha iti pathakpathakalpanApekSayA lAghavAt abhAvAdisAdhAraNaM guNakarma-jAtyabhAva-svatva-svAmitvAdiStanugatamekaM vaiziSTyameva abhyupagantuM = svIkata hai = yogyam / gAyikazahAmAvedayati -> na ceti vAcyAmityanenAragAnvayaH / guNa-kriyA-jAtyabhAvAdhajagatasya vaiziSTyasya samavAyavadekatve hi ghaTAmAvati paTavati bhUtale paTAbhAvadhIprasaGgaH = 'bhUtalaM paTAmAvaditi etyakSApatiH, yato ghaTAbhAvavaiziSTyameva hi paTAbhAvavaiziSTyamam, atyantAbhAvasya nityatvena tA tadA padAbhAvasyApi satvAt / na zAlikanAthamata pAra asAra che. AnuM kAraNa e che ke je navIna AMkha utpanna thAya che te utkaTarUpavALI che, kema ke bAhyalokathI te bhinna nathI. tema ja tenI janaka AMkha anuddabhUtarUpavALI che ane bAhya sUryaprakAza, candraprakAza vagere sahakArIkaraNa udbhUtarUpavALA che utkaTarUpaviziSTa taijasa dravyanA saMsargathI anukaTarUpaviziSTa AMkha dvArA dravyanI utpatti to mAnya nathI, to pachI kaI rIte saurAloka, caMdrAloka vagere bAhya Aloka nA sahakArathI anukaTarUpaviziSTa taijasa cakSuthI utkaTarUpaviziSTa bRhat cakSurakrimanI utpatti temanA mata mujaba thaI zake ?vaLI bIjI vAta e che ke je navIna bAhya AMkha bAhya AlokathI utpanna thAya che, tenA dvArA caMdranI jema ApAga mastakanI pAchaLa rahela vastunuM pANI cAkSuSa pratyakSa thavAnI Apatti Avaze, kAraNa ke bAhya AlokasvarUpa navIna AMkhano mastaka vagerenI pAchaLa rahela vastunI sAthe paNa saMyoga che ja. A bAbatanI vizeSa jANakArI meLavavA mATe zrImadjIe svaracita 'jJAnArgava graMtha ane syAdvAdarahasya graMthane jovAnI bhalAmaNa karI che. samavAyanuM khaMDana karatAM prAsaMgika rIte "cakSu aprApyakArI che' A viSayanuM nirUpaNa ahIM pUrNa thAya che. have pharIthI mULa vAta = samavAyaparIkSA upara AvIe. (pR. 237 thI 257 sudhI cakSu aprApyakAritvavAda) * alAvAhisAdhAraza vaiziSTyasaMbaMdha mAnya - jaina * yadi pu.| je neyAyita26thIma vAma bhAva ->ItonAmadhAre samavAya saMbaMdhanI tyA2 suthI aamaa| dvArA AvazyakatA batAvAI hatI te badhI hakIkatonI anya rIte upapatti = saMgati karIne syAdvAdI dvArA samavAyanI kalpanAne anAvazyaka siddha karAI che. tethI te bAbatone anusAra bhale samavAyanI siddhi na thaI zake. paraMtu guNa -kriyA- jati vagerenI viziSTabuddhiomAM guNa - kiyA - jAti vagerenA anugata saMbaMdhanuM bhAna anubhavasiddha che. AthI tenI upapatti mATe = nirvAha mATe to samavAyano svIkAra karavo ja paDaze <- to taiyAyikanA A vakatavyanA prativAdamAM ema kahI zakAya che ke to pachI gANa - kriyA- jAti vagerethI viziSTa viSayonI buddhio tema ja abhAva AdinI viziSTa buddhi - A badhI buddhiomAM lAghavanI daSTie eka ja saMbaMdhanuM bhAna mAnavuM joIe ane teno "vaizi' nAmathI vyavahAya karavo joIe. chatAM taiyAyika "guga - kriyAdino samavAya saMbaMdha ane abhAvAdino svarUpasaMbaMdha' AvI vibhinna kalpanA zA mATe kare che. ? badhAno vaiziSTraya nAmano eka ja saMbaMdha svIkAravo udhita (=aIm) che. vaiziSTyasaMbaMdhathI paTAlAvapratyakSanI Apatti-naiyAyika pUrvapana :- na ca p.| 62 gAbhine 126 amAvAdino me vaiziya saMbaMdha mAnavAmA sAnomA bhUtasamAM 1 vartamAnamAM jJAnArNava graMtha guTaka maLe che. tyAM prastuta viSayanuM nirUpaNa upalabdha nathI.temaja sAMpratakAla upalabdha saMpUrNa laghusyAdvAdarahasya vRka madhyama sAdAdarahasya ane guTaka baha rayAdAdarahajyamAM paNa A viSaya anupalabdha che. AnI noMdha vAcakavarge levI. Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 vyAyalo ke bditIyaH prakAza: * AlokakAramatasamIkSaNam * yAbadravyabhAvitvAt raktatAdazAyAM ghaTe zyAmAdhikaraNatAsvAbhAvye'pi zyAmAbhAvena tadaMze laukikapratyakSAbhAvAditi vAcyam, bhavatAM zAkhAvachinnasaMyogasamavAyasya mUlAvacchedenevA'smAkaM vaiziSTyasya tatkAle tadadhikaraNAvacchedena paTAbhAvaM pratyasambandhatvAt / na ca tatra zAkhAsamavAyobhayameva sambandho na tu samavAyasambandhatve zAkhAvacchediketi vAcyam, -----------------bhAnamatI ---- ca padasatvadazAnAM bhUtale paThAbhAvAdhikaraNatvasvabhAvavirahAsAyaM doSa iti zanIyam, tadAnIM = bhUtale paTasatvadazAyAM tadadhikaraNatAsvAbhAvyAbhAvasya = paTAbhAvAdhikaraNatvasvabhAvavirahasya vaktumazakyatvAt, svabhAvasya yAvadbhavyabhAvitvAt = gAtatstAzrayadravyaM satvAt / tathA ca yadi bhUtalasya patAbhAvAdhikaraNatvaM svabhAvasthAt tadA sadA tathAbhAvApatirittokamadhikaraNaM kAlabhedenA'pyubhayAdhikaraNaM na syAt / na hyabhAvAdhikaraNacanubhayorayAdhikaraNe bdirUpatA'stei yenA'dhikaraNasvAbhAvyana vyavasthApyeta / na caivaM pAkaravate ghaTe zyAmAdhikaraNatApratyayaprasaGgaH, tasya zyAmAdhikaraNatAsvabhAvatvAt raktAdhikaraNatvA'pratyayazca, ekasya tirubdAnadhikaraNatvasvabhAvatvAdityAzahanIyam, tAhazopanItamAnasyeSThatvAdevAramAkaM gaiyApikAnAm / na ca tAdazalautikapratyakSApatirApArAta iti vaktavyam, raktatArazAyAM ghaTe zyAmAdhikaraNatAsvAbhAvye'pi zyAmAbhAvena = zyAmasapaviraheNa tadaMze = zyAmatvAMze laukikapratyakSAbhAvAt, laukitapratyo viSayasyApi samakAlInatvena hetutvAt / abhAvasthale tu paTAbhAtasya sthAnAntare tasyaiva satvAt viSayAmAvasyAgeva vktumshkytvaat| ubhayAdhikaraNalAyAzcaikagA'virodhAt, zyAma-raktayoreta tathA virodhAditi tattvacintAmaNyAloke jayadevamizraH / vastuta: svabhAvamAgaspa yAvadavyabhAvitvamevA'sindama, Agantuka-kAdAcitkasvabhAvasyApi darzanAditi vyaktaM ratnAkarAvatArikAyAM vakSyate cAge (pa.309) tathApi prakArAntareNa prakaraNakArastAhirAkurute -> bhavatAM = yApikAnAM mate'pi vo zAravAyAM kapisaMyogadazAyAM mulAvacchedena vakSacakSaHsaMgoge 'mule vakSaH kapisaMyogI'ti cAkSuSApaterdAztvAt, to zAkhAcchikapisaMyogapratiyogikasamavAyasya satvAt / atha tadAnIM zArakhAvattiAkapisaMyogapatiyogitasamavAyasya vo zArakhAvacchedenauta kapisaMyogaM prati sambadhitvaM na tu mUlAvacchedenA'pIti lAyaM doSa iti cet ' tarhi zAkhAvacchinnakapisaMyogasamavAyasya mulAvacchedena kapisaMyogaM pratyasambandhAtvaM ita aramAtaM anekAnttavAdijAM sarvAbhAvAdisAdhAraNasya vaiziSTyasya tatkAle = bhUtalatipadadazAyAM tadadhikaraNAvacchedena = bhUtalAvacachedena paTAbhAvaM pratyasambandhatvAt tadAnIM na 'paTAbhAvavaddhatalami'tipratyakSodaya ityasyApi suvacatvAt / tAhi dezota kAlasthAvatchedakatte virodha pratiyanti vidatAMsaH / na ca tatra = to zAravAyAM kapisaMyoge zArakhA-samavAyobhayameva sambandhaH, samatAyasaMsargatA pratiyogitAsvarUpasambadhena zAkhAsaMsargatA cAvacchiAtvasambandhena 'zAravAccheihAta kapisaMyogaraNa samavAya'ittovaM pratIteH, na tu samavAyasambandhatve = samavAyastha kapisaMyoga-saMjatAyAM zAkhA avacchedikA, 'zAkhAcichAkapisaMgogasamavAyaH' ityapratIteriti smbndhtvpaTa hoya che. te kALamAM paNa bhUtalamAM paTAbhAvanA sAkSAtkAranI Apatti Avaze, kAraNa ke te samaye paNa bhUtala, bhUtalanI sAthe parAbhAvano vaiziyasaMbaMdha ane atyaMtabhAva nitya hovAthI paTAbhAva-A traNeya vizeSa, vizeSaNa ane saMbaMdha vidyamAna ja hoya che. A ApattinA parihAra mATe evuM kahI zakAtuM nathI ke - bhUtalamAM je samaye paTa hAjara hoya tyAre bhUtalamAM paTAbhAvaadhikaraNatva svabhAva nathI hotA. mATe te samaye bhUtalamAM paTAbhAva na rahevAthI tenA pratyakSanI Apatti nahi Ave. <- A kathana nirAdhAra hovAnuM kAraNa e che ke jayAre paTa bhUtalamAM hAjara na hoya tyAre bhUtalamAM paTAbhAvanuM pratyakSa thavAnA kAraNe paTAbhAvAdhikaraNatvane bhUtalano svabhAva mAnavo Avazyaka che. tathA svabhAva thAva AzrayabhAvI hoya che. tethI paTa hAjara hoya tyAre paNa bhUtalamAM paTAbhAvaadhikAratva svabhAva hovo anivArya che. pAka dvArA zyAma ghaTa lAla thAya che tyAre te avasthAmAM ghaTamAM zyAmarUpaadhikaraNatva svabhAva hoya che, paraMtu zyAma rUpa nathI hotuM. mATe abhAvano svarUpa saMbaMdha mAnavA chatAM amArA mate te avasthAmAM zyAma rUpanuM pratyakSa thavAnI Apatti arthAt 'zyAmo dha?' tyA126 zyAma 35 aMzamA lau pratyakSane 34 yAnI Apatti nali Aye, rAlo pratyakSa pratye viSayanI upasthiti = hAjarI Avazyaka hoya che. mATe abhAvano vaizirya saMbaMdha mAnavAnA badale svarUpa saMbaMdha mAnavo Avazyaka che. ipisaMyoga draSTAMtathI Apattino parihAra - syAdvAhI utta25 :- bhvtaaN.| neyAyino parzita prayAsa stutya nayI. bhAnu raamech| ghAmA, pAmA pare / abhAvono vaiziSTra nAmano eka saMbaMdha mAnavA chatAM pAga bhUtalamAM paTa hAjara hoya tyAre paTAbhAvanA laukika pratyakSanI Apattino saraLatAthI parihAra karavA mATe ame anekAMtavAdI ema kahI zakIe chIe ke jema taiyAyikamatAnusAra vRkSamAM kapisaMyogano samavAya zAkhAavacchedena vRkSanI sAthe kapisaMyogano saMbaMdha hoya che, mUlAvacchedana nahi. AthI ja zAkhAavacchedana kapisaMyogavALuM pANa vRkSa mUlAvachedena kapi, yogavALuM nathI hotuM. barAbara te ja rIte vaizisaMbaMdha vize ame paNa ema kahIe chIe ke je kALamAM bhUtalamAM paTa hoya che te kAlamAM vaizirya bhUtala avadena paTAbhAvano saMbaMdha nathI hoto. paraMtu je kALamAM bhUtalamAM paTa nathI hoto te kAlamAM vaizirya bhUtalAva dena paTAbhAvano saMbaMdha hoya che. mATe jayAre bhUtalamAM paTa hAjara hoya che tyAre 'bhUtalamAM paTa nathI' A pramANe Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * cintAmaNikAramatavyapoha: * Vre zAkhAvacchedena samavAyasambandhAvacchinnasaMyogAbhAvagrahe'pi 'zAkhAyAM saMyogI'tibuddhyApatteH, tatroktobhayasambandhAvachinnasaMyogAbhAvagrahasyaiva virodhitvAt, anvaya-vyatirekAbhyAM tatroktAbhAvagrahasyApi pratibandhakatvakalpane gauravAt / astu vA 'idAnIM paTAbhAva' ityatrApi tatkAla-vaiziSTyobhayasambandhena paTAbhAva eva viSaya iti na kiJcidanupapannam / ------------------bhAnamatI ------------------ spAvacchedakA'niyamyatayA samatApahaSTAntAvalambanena vaiziSTyaspa paThAbhAvAdisambadhitve'vyApgavatitvakalpAmanucitameveti naiyAyikena vAcyam, evaM vakSIyavapisaMyogasaMsargatAyAH prathavazAkhA-samavAyobhaya-niSThatvA yupagame vakSe zAsvAvacchedena samavAyasambandhAvacchinnasaMyogAbhAvagrahe'pi = samavAya-sambandhAcchitrapratiyogitAkakapisaMyogAbhAvabundau satyApi vRkSa: zAravAyAM kapisaMyogI'tibadadhyApate: duritvAt, tatra = 'vRkSaH zAravAyAM kapisaMyogI'ti jJAne ubhayasambandhAvacchimasaMyogAbhAvagrahasya = zAkhA-samavAyobhayasamdhAvacchizapratiyogitAkakapisaMyogAbhAvajJAnasya eva virodhitvAt = pratibandhakatvAt / zArakhAtarachedena yatsamavA gasambandhAtacitaakapisaMyogAbhAvajJAnaM taviSayIbhUtAbhAvIyapratiyogitAvacchedakasaMsargatA tu zAkhAcchilasamavAra eva na tu pArthakyena zArakhA-samavAyayoriti tatsatte tadapratibadhyAya 'vakSa: zAravAyAM kapisaMyogI'tidhiya Apadanamahameta / na ca vRkSe zAkhAvacchedena samavAyena kapisaMyogAbhAvagahe sati 'vakSa: zAravAyAM kapisaMyogI'tirdhanoMdeti tadasatte copajAyata ityevaM anvayavyatirekAbhyAM tatra = 'vakSaH zAravAyAM kapisaMyogI'tibundau uktAdhAvagrahasyapi = zArakhAvacchiAsamavAyasambandhAvalipratiyogitAka-kapisaMyogAbhAvajJAnAsyApi zAkhA-samavAyomAsambandhAtacin pratiyogitAka-kapisaMyogAbhAvaviSayakadhiya ita pratibandhakatvaM kalpyata iti na tadAnIM tadApa teriti vAcyam, itthamubhayaga pratibandhakatvakalpane pratibandhakatAvacchedakadharmadaividhyApAtena gauravAt / na ca phalamukhatvAsana gauratasyA doSatvamiti taiyApikena vaktavyama, phalamukhatAyA evAsindaH, atcaya-vyatirekAlurodheta 'vakSaH zArakhAgAM kapisaMyogI'tidhiyaM prati zArakhAvacchiAsamavAyAcikapisaMyogAbhAvabundo pratibandhakatvasyAvazyaklapatve, zAkhAsamavAyobhayasambadhAvattiAvapisaMyogAbhAvagahe kalpanIyayA pratibandhakatayA satam / itthara para yena sambalona yadavatAjJAnaM tA teta sambandhena tadabhAvavatAjJAnasya pratibandhakatvamiti prasidanaiyApikAndAnto'pi saitracheta / etena - tA zAkhA-samavAyobhayameva sambandho na tu samavAyasambandhatve zArakhA'vacchetikA - (dRzyatAM V18 tame po tRtIyapaivatau) iti nirastam, 'takSe zAkhAcchitaH kapisaMyogasamavAyaH' iti pratI nerapi satvAcca / yadi caitamapi tapa zArakhA-samavAyobhayasambandhaviSayakatvAbhyupagamaH pareNa na tyajyate tadaH astu asmAkamapi 'idAnIM paTAbhAva'ityatrApi tatkAla-vaiziSTyobhayasambandhena paTAbhAva: = paTazUnyakAla-vaiziSTyobhayasambandhAvacchinna pratiyogitAkapalAbhAta: eva viSaya iti na padasatvakAle bhUtale paTAbhAvapratyakSaprasaGgaH, tadAnIM bhUtale vaiziSTyasya satte'pi tatkAlasaMsargavirahAditi sakalAbhAvAdisAdhAraNaikavaiziSTya svIkAre'pe na kiJcidanuppannam / etena -> vaiziSTyasya pratibhAvavyakti nAnAtve cAbhAvaviziSTabundau naika: sambandha: kAraNaM viSayo veti tadabhAvapratyakSe'nanugatameva viziSTyaM viSaya: kAraNa vAcyam / tathA cAnanugatatatatsvarUpa rUpA vizeSaNataivAstu klAtvAt, kimanantavaiziSTyona ? <- (ta.ciM.pra.kha.pa. 618) iti tattvacintAmaNikAracanaM nirastam, laukika pratyakSa thaI zakatuM nathI. AnA virodhamAM taiyAyika taraphathI je evI dalila karavAmAM Ave ke -> vRkSanI sAthe kapisaMyogano zAkhA ane samavAya banne saMbaMdha hoya che.samavAyanI saMsarganA svarUpasaMbaMdhathI ane zAkhAnI saMsargatA avacchinnatva saMbaMdhathI hoya che. paraMtu samavAyanepisaMyoganosaMbanAma thApAbhanathI DotI, 12) 'zakhAvacchinnasya kapisaMyogasya samavAyaH' bhAvI pratIta pAya cha, nali 'zAkhAvacchinnaH kapisaMyogasamavAyaH' AdI pratIta. arthAta samapAnI saMsargata nirapazni cha, avacchedakathI niyaMtrita nathI. mATe samavAyanA daSTAMtathI vaizimAM paTAbhAvAdisaMsargatAnI avyAkhavRttitAnI kalpanA thaI nahIM zake. <-to te anucita hovAnuM kAraNa e che ke AvuM mAnavAmAM vRkSamAM zAkhAvacchedana samavAya saMbaMdhAvacchinnapratiyogitAka pisaMyogAbhAvanA pratyakSamA pAsa 'zAkhAyAM vRkSaH kapisaMyogI' bhAvI bhuddhi utpanna vAnI bhApati mAthe, 12 thAna samavAya anene kapisaMyogano saMbaMdha mAnavAmAM uparokta buddhi pratye zAkhA-samavAyaubhayasaMbaMdhAvacchinnapratiyogitAka kapisaMyoga bhAvanuM jJAna ja virodhI bane che. jayAre darzita pratyakSanA viSayabhUta kapisaMyogAbhAvanI pratiyogitAno avacchedakasaMbaMdha zAkhAvacchinna samavAya che, nahi ke svataMtra evI zAkhA ane svataMtra evo samavAya banne. mATe zAkhA-samavAya bannene kapisaMyoganA saMbaMdharUpe svIkAravAnA badale thApApani samavAyane kSamA pisaMyoganA 535 mAnavo 13 cha. 'zAkhAyAM vRkSaH kapisaMyogI' mevI buddhi pratye zAkhAsamavAyobhayasaMbaMdhAvacchinnapratiyogitAka jJAnanI jema zAkhAvacchedana samavAya saMbaMdhAvacchinnapratiyogitAka kApasaMyogAbhAvanI buddhine pANa anvaya- vyatirekanA balanA AdhAre taiyAyika pratibaMdhaka mAne to dvividha abhAvajJAnamAM pratibaMdhakatAnI kalpanAnuM gaurava taiyAyikamatamAM Avaze. vaLI A rIte taiyAyikane zAkhAvacchinnasamavAya saMbaMdhathI niyaMtrita evI kapisaMyoganika pratiyogitAnA nirUpaka abhAvanI buddhimAM uparokta buddhi pratye pratibaMdhakatA anvaya - vyatirekanA AdhAre mAnavI ja che to tenA phalasvarUpe tenAthI pratibaMdhyA Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 pAyalo ditIyaH prakAza: * sviAdavAdakalpalatAvisaMvAdaH * / na ca samavAyena janyabhAvatvAvacchinnaM prati dravyatvena hetutvAt tatsiddhiriti vAcyam, vaiziSTyasambandhena janyamAnaM / pratyeva dravyatvena tattvaucityAt / atha pratiyogitayA ghaTAdisamavetanAzaM prati svapratiyogisamavetatva-svAdhikaraNatvobhayasambandhena ghaTAdinAzasya -------bhAnumatI------- anuktopAlambhAt, tadIyairapi taiziSTyaspaikatve bAdhakAsatvasyopadarzitatvAcceti / taduktaM jayadevamizreNa Aloke samavAyasamIkSAvasare -> samavAyavadayApakatvenA'bhAvaviziSTabudInAM vaiziSTyaM sidhyatu, paTA-bhAvavaiziSTayasatte'pi tandarmatAvacchinnapaTAbhAvAbhAvasatvAsA palAbhAvaviziSTabubdiH / tathA cAbhAvaviziSTabubdo vyApakavaiziSTyAmAgasya samavAyavadatagatvAt <- (ta.ciM.pra.vaM.sama..A.pa.660) iti / prakArAntareNa samavAsibdimapAkartumupapaspati -> na ceti / vAcyamityanenAnveti samavAyeneti / tatIyArtho'vacchinnatvam / janyabhAvatvAvacchinnaM pratIti / kAryatAvacchedakasyAtiriktavRtitvavAraNArtha 'jtro'tyupaadaanm| dhvaMsavyAvRtyartha bhAvatvopAdAnam, taMsasya naiyAyikanaye samavetatvAnabhyupagamAt / tAdAtmyasambandhAvacinnadravyatvAvacchinakAraNatAnikhapita-janyabhAvatvAvacchinnakAryatAvacchedakasambandhavidhayA samavAsindiriti naiyaapikaashyH| naiyAyikanaye janyabhAvatvAccheidAspa samatApena kAryatA jalyA'bhAvatvAcichelasya ca svarUpasaMsargeNa kAryateti dividhatAryakAraNabhAvakalpanAgauratam / tadapekSayA lAghavAt janyabhAvA'bhAvasAdhAraNakaita kAryatA svIkartamucitetyAzayenA''ha - vaiziSTyasambandhena janyamAnaM pratyeva tAdAtmyasambandhena tattvaucityAt = kAraNatvasya vyApyatvAt / etena -> janyabhAvatvApekSayA laghuzarIrasya saMyogatvarUpa samavAyena kAryatAvacchedakatvAtsamavAyasindirapi <-pratyuktA / na caivaM kAlikatizeSaNatAmAdAyAtiprasaGga iti zahanIyam, kAlikatizeSaNatAbhinavaiziSyauva tadapapateriti vyaktaM syAdavAdakalpalatAyAm (spA.ka. sta. 4 kA. 61-pU. 133) / nanu jatyattasya jAyatAvacchedakatte AtmAzrayaprasaGga iti na vaiziSTsambandhena janyamAgaraNa dravgakAryatAsyAditi cet ? maivam, kAryatAvacchedakIbhUtaspa javyattasya prakRte prAgabhAvapratiyogitvarUpasyAbhimatatvAt, tadalitakAryatA cA'A taMsapratiyogitvarUpA AhazakSaNasambandhapA vA gAoti na doSaH / vastutastu prakRte lAghavAda bhedAbhedasambona pariNAmatvAvacihAM prati pariNAmitA: kArANattakalpanAyA evocitatvAt / na ca bhedAbhedasya bhedaviziSTA'medarUpattamAhosvit abhedaviziSTamedarUpateti vinigamanAtiraha AzanIya: bhedAbhedasya jAtyantaratvAt, tapa jAtyantararUpatve'pi sambadhatvaM pratItibalAdeta nirAbAmiti vyaktaM madhyamaparimANasyAdavAdarahasye (pra.vaM.pU. 11) / / yAcika: zahate -> atheti / cedityanenAsyAnvayaH / pratiyogitayA - svanirapitapratiyogitAsambandhona buddhi zAkhAvachinnasamavAya saMbaMdhAvacchinnapratiyogitAka kapisaMyogAbhAvaviSayaka ja siddha thaze, kAraNa ke te saMbaMdhathI nAbuddhi pratye te saMbaMdhathI tadabAvavattAvagAhI buddhi pratibaMdhaka bane che. athavA taiyAyikane ahIM e vAta paNa kahI zakAya che ke je kAlamAM bhUtalamAM ghaTAbhAvanuM pratyakSa thAya che te kAla ane vaizirya A banne saMbaMdhathI ja paTAbhAva uparokta pratItino viSaya bane che. tethI bhUtalamAM paTa hAjara hoya tyAre paTAbhAva pratyakSanI Apattine avakAza nathI raheto, kAraNa ke paTa hAjara hoya tyAre bhUtalamAM paTAbhAvano vaiziTyasaMbaMdha hovA chatAM tatkAlasvarUpa saMbaMdha gerahAjara che. AthI dareka abhAvAdino eka vaiziyasaMbaMdha mAnavAmAM koI doSa nathI. anyalAvanI utpatti bhATe sabhavAya anaavshy| - jaina na ca sana. alI naiyAyika dArAvI liva 12yAmA mAcha->samAyasaMbaMdhI mAmAtra pratye dravya tAbhyasaMcayI kArAga hoya che.ahIM ja bhAvatva kAryatAavacchedaka dharma che. tathA dravyatva kAraNatAavachedaka dharma che ja bhAvatnAvacchinna kAryatAno niyAmaka = avacchedaka saMbaMdha samavAya che. janyabhAva guga Adi ane tenA kAraNabhUta dravya vacce saMyoga, tAdAmya vagere saMbaMdha bAdhita hovAthI gANa Adino dravyanI sAthe samavAya saMbaMdha ja mAnavo Avazyaka che. Ama tAdAmyasaMbaMdhAvacchinna dravyavAvachinna kArAganAthI nirUpita janyabhAvavAvacchinna kAryatAnA avacchedaka = niyAmaka saMbaMdha tarIke samavAyanI siddhi thavI anivArya che. <- paraMtu vicAra karavAmAM Ave to A dalila pAga tabAhIna che. enuM kAraNa e che ke janyabhAvamAtranI samavAya saMbaMdhathI utpatti mAnavAmAM Ave to pharIthI e prazna to ubho ja raheze ke to pachI haMsAtmaka ja bhAvanI utpatti kathA saMbaMdhathI mAnavI ? ja abhAvanI=vaMsanI svarUpasaMbaMdhathI utpatti mAnavI ane janyaabhAvanI samavAya saMbaMdhathI utpatti mAnavIA rIte be kAryakArAga bhAvano svIkAra karavAnA badale lAghavathI janyamAtranI vaiziya saMbaMdhathI ja utpatti mAnavI vadhu ucita che. vaiziyasaMbaMdhathI janyavAvacchinna pratye tAdAmya saMbaMdhathI dravyatvena kAraNatAnuM pratipAdana karavuM saMgata che, kAraNa ke AvuM mAnavAmAM mAtra eka ja kAryakArAgabhAvano svIkAra karavo paDe che. janyatva ahIM kAryatAavachedaka dharma che. vaiziya kAryatAavachedaka saMbaMdha che. dravyatva kArAgatAavachedaka dharma che tathA dAmyasaMbaMdha kArAgatAavachedaka saMbaMdha che. nAzavyavasthA bhATe sabhavAya aavshy| - naiyAyi 55:- adh.| hinA nAzathI ne pAhile pAhino nAza thAya te pratiyogitAthI pAhimA 3pAhimain - - - - - Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraNatAvacchedakasambandhaghaTakavidhayA samavAyasiddhivicAraH hetutvAt samavAyasiddhiH / svapratiyogivRttitvena tathAtve ghaTAdivRttidhvaMsadhvaMsApatteH / -bhAnumatI- ghaTAdisamavetanAzaM prati svapratiyogisamavetatva-svAdhikaraNatvobhayasambandhena ghaTAdinAzasya = ghaTAdipratiyogikanAzasya hetutvAt / ghaTAdisamavetarUpAdinAzaH svapratiyogitAsambandhena ghaTIyarUpAdeM jAyate, na tu paTAdigatarUpAdau ghaTAdigataghaTatvAdijAtau veti vastusthitiritthamevopapadyate / ghaTIyarUpAdau ghaTAdigatarUpAdinAzopapataye kAryatAvacchedakasambandhavidhayA svapratiyogitopAdAnam / ata eva ghaTAdikAlInasaMyogAdidhvaMse vyabhittAraparihAraH / padAdigatarUpAdau ghaTIyarUpAdinAzavAraNAya kAraNatAvacchedakasambandhakoTau svapratiyogirAmavetatvagrahaNam / ghaTAdigatajAtau ghaTAdigatarUpAdinA zanivAraNAya kAraNatAvacchedakasambandhakoau svAdhikaraNatvanivezaH / tacca kAlikavizeSaNatAsambandhenaiva bodhyam / kArya-kAraNayossAmAnAdhikaraNyabhAvanA caivaM kAryA ghaTAdinAzaH svapratiyogisamavetatvasambandhena ghaTAdinAzapratiyogighaTAdisamavetarUpAdAveva vartate svAdhikaraNatvasambandhenApi sa tatraiva vartate, ghaTIyarUpAderjanyatvAt ghaTAdinAzakAle vidyamAnatvAcca / ato ghaTAdigatarUpAdinAzo'pi svIpratiyogitAsambandhena tatraivopajAyate / kAlikavizeSaNatAghaTit-svAdhikaraNatvasambandhena ghaTAdinAzaviziSTasya sato'pi padAdigatarUpAde: ghaTAdinAzapratiyogighaTAdyasamavetatvena niruktobhayasambandhena ghaTAdinAzasya par3hIyarUpAdAvasattvAnna tatra ghaTAdisamavetarUpAdinAzI jAyate / na hi kAraNatAvacchedakasambandhena kAraNAnadhikaraNe kAryamutpatumarhati / evaM svapratiyogisamavetatvasambandhena ghaTAdinAzaviziSTasya sato'pi ghaTatvAdeH nityatayA kAlikavizeSaNatAghaTitasvAdhikaraNatvasambandhena ghaTAdinAzaviziSTatvaM na sambhavati, nityeSu kAlikA'yogAt / niruktobhayasambandhena ghaTatvAdau ghaTAdinAzasya virahAnna tatra ghaTAdisamavetarUpAdinAza utpadyate / paTatvAdau tu naikenApi sambandhena ghaTAdinAzo vartata iti tatra ghaTIyarUpAdinAzotpAdakalpanA'pi dUrotsAritA / na ca pAkaraktaghaTanAzasyobhayasaMsargeNa ghaTIyazyAmarUpe satvAtatra ghaTIyaraktarUpanAzotpAdApatiriti vaktavyam, tatra ghaTIyaraktarUpanAzapratiyogitAyA viraheNa kAryatAvacchedakasambandhena tadApAdanA'sambhavAt / itthametAdRzakAryakAraNabhAvasya prAmANikatvasiddhau kAraNatAvacchedakasambandhAdighaTakavidhayA samavAyasiddhiH nirAtaGkA / na ca samavetatvasthAle vRtitvaM nivizya svapratiyogitAsambandhena ghaTAdivRttipratiyogikanAzaM prati svapratiyogivRtitvasvAdhikaraNattobhayasambandhena ghaTAdinAzasya hetutvAbhyupagamAnna kAcidanupapatirNa vA samavAyasiddhiriti zaGkanIyam, itthaM svapratiyogivRttitvena svapratiyogivRtitva-svAdhikaraNatvobhayasambandhena tathAtve = kAraNatve svIkriyamANe ghaTAdivRttidhvaMsadhvaMsApatteH = ghaTAdivRti-rUpAdidhvaMsapratiyogikadhvaMsaprasaGgAt / ghaTAdidhvaMsasya svapratiyogivRttitva-svAdhikaraNatvobhayasambandhena ghaTAdivRtirUpAdidhvaMse satvena tatra svapratiyogitAsambandhena ghaTAdivRttirUpAdidhvaMsapratiyogikadhvaMsotpAdApateryAyyatvAt / na caivaM bhavati / ato vRtitvaM vihAya samavetatvamevopAdeyam / etena samavAyasambandhAvacchennavRtitvasvarUpasya samavetatvasya nivezApekSayA vRtitvapraveza eva lAghavAducita ityapi pratyAkhyAtam, anvayavyabhicArA''pAdakalAghavasyA'pi duSTatvAt / = 265 utpanna thAya che, nahi ke paTAdigata rUpAdimAM ke ghaTAdigata jAti vageremAM. A vyavasthAnI upapatti mATe Avo kArya- kAraNabhAva mAnavo Avazyaka che ke pratiyogitAsaMbaMdhathI ghaTAdisamayetapratiyogika nAza pratye svapratiyogisamavetatva ane svAdhikaraNatva ubhayasaMbaMdhathI ghaTAdinAza kAraNa che. Avo kArya- kAraNabhAva mAnavAthI uparokta Apattine avakAza raheto nathI. AnuM kAraNa e che ke ghaTAdino pratiyogI ghaTAdi hoya che ane ghaTAdisamavetatva ghaTAdimAM rUpAdimAM ja hoya che, nahiM ke praTAdigata rUpAdimAM. AthI ja ghaTAdinAza ukta ubhaya saMbaMdhathI paTAdigata rUpAdimAM nathI raheto. kAraNanI jayAM upasthiti na hoya tyAM kAryanI utpatti thaI na zake. tema ja ghaTAdigata jAti nitya hovAthI kAlikasaMbaMdhathI ghaTAdinAzano AdhAra banatI nathI mATe svAdhikaraNatvasaMbaMdhathI ghaTAdinAza ghaTAdigata jAtimAM rahI zakato nathI, bhale ne svapratiyogisamavetatvasaMbaMdhathI ghaTAdinAza ghaTAdigata jAtimAM rahetohoya. kAraNatAavacchedaka mAtra eka saMbaMdha nathI, be saMbaMdha che. uparokta ubhayasaMbaMdhathI ghaTAdinAzAtmaka kAraNa ghaTAdigata ghaTatva, dravyatva vagere jAtimAM na raheto hovAthI ghaTAdigata rUpAdinA nAzane ghaTAdigata ghaTatvaAdi jAtimAM utpanna thavAnI Apattine avakAza raheto nathI. prastutamAM kAraNatAavacchedakIbhUta dvitIya svAdhikaraNatvasaMbaMdha che te kAlikavizeSaNatAsaMbaMdhathI ja levAno che-A vAta khAsa khyAlamAM rAkhavI. ghaTAdigata rUpAdimAM ja ghaTAdisamavetapratiyogikanAzanI pratiyogitAsaMbaMdhathI utpatti thaI zakaze, kAraNa ke ghaTAdigata rUpAdimAM daTAdinAzano svapratiyogisamavetatva saMbaMdha (ghaTAdinAzapratiyogighaTAdinirUpitasamavetatva saMbaMdha) paNa che. tathA ghaTAdinAzanA utpattikAlamAM ghaTAdigata janyarUpAdi vidyamAna paNa hovAthI temAM ghaTAdinAzano kAlikavizeSaNatAghaTita svAdhikaraNatva saMbaMdha paNa che. A rIte paTAdigatarUpAdimAM tathA ghaTAdigata jAtimAM pratiyogitAsaMbaMdhanI ghaTAdigata rUpAdinA nAzanI utpattinA parihAra mATe tathA ghaTAdigata rUpAdimAM tenI utpattinI saMgati karavA mATe samavAya saMbaMdhanI klpanA karavI ja paDaze, kema ke kAraNatAavacchedakasaMbaMdha vageremAM samavAyasaMbaMdhano niveza karela che. jo syAdvAdI dvArA evuM kahevAmAM Ave ke --> pratiyogitAsaMbaMdhathI ghaTAdivRtiyogika nAza pratye svapratiyogivRttitva ane svAdhikaraNatva ubhayasaMbaMdhathI ghaTAdinAza kAraNa che. pUrvokta kAryakAraNabhAvamAM samaveta ke samavetatvanA Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26ra parano tA : paII: 0 -musthApautifsamaveolINativAra: chaMda sattAdeH kAlikasambandhena ghaTanAzAnadhikaraNatvAt tatra tadApattyabhAvena sattvena nAzahetutvA'kalpanAt / na ca dvitrikSaNasthAyighaTAdisamavetanAze svapratiyogisamavetatvenaiva tathAtvAt taddhetutvamAvazyakam, tatrA'pi svapratiyogi------------------ ma mact---------------- nag rzArItyA 10ITottagamatouvme saCTIEAMsAparA , ofINauttomriti KutosamavetAtvsmbndhen ghalAdinAzasya sattAt / na ca satve sati svapratiyogisamavetatvasambandhena ghaTAdinAzasya hetutvopagamAzA doSa: satAyA ghalAdisamavetatve'pi satAviziSTatvavirahAditi nauyAyikena vaktavyam, evaM sati samavetatvasthAne vatitvaniveza eva lAghavAcita: syAt, padAdivatinAzaM prati ghaTAdinAzastha svapratiyogisamavetatvaviziSTasatvasambandhana hetutvasvIkAreNaita ghaTAdivatirUpAdidhvaMsapratiyogikataMsApateAraNasambhavAt, ghaTAdivati svapAdidhvaMse satvajAtetirahAditi cet ? maivam, kAraNatAvacchedakasambandhakoTau kAlikasambadhAvacchinAsvAdhikaraNatvasyApi nivezAt sattAdeH ghaTAdinAzapratiyogisamavetatve'pi kAlikasambandhena ghaTanAzAnadhikaraNatvAt tatra = satAdau tadApatyabhAvena = svapratiyogitAsambandhena satAdinAzotpAdaprasaviraheNa satvena = satvadhaditasambandhena darzitarItyA nAzahetutvA'kalpanAt = ghaTAdinAzasya kAraNatvA'bhyupagamAt / naiyAyika. samavAyaprativAdizAmapAkartumaparaspati -> na ceti / bdi-trikSaNasthAyighaTAdisamavetanAze = dikSaNasthAyI zikSaNasthAyI vA yo ghaTAdisamaveta: tatpratiyogikanAzaM pratItyarthaH / vastuto bdi-zikSaNasthAyitvaM dhvaMsapratiyogitAparamiti na catuHpakSAdikSaNasthApighaTIyarUpAdinAzA'sahagahaH na vA vinigamanAtirahaH / samavetapadamapi tatitAbodhecchayoccaritam / tatazca ghaTAditati-taMsapratiyogi-pratiyogitahataMsaM pratItyA tAtparyam / sthAne prastuta kAryakAraNabhAvamAM vRtti ane vRttitvano praveza karavAmAM Avela hovAthI kAraNatAavacchedakasaMbaMdhapraviTatva vagere svarUpe samavAyanI siddhi nahi thaI zake <- to te anucita hovAnuM kAraNa e che ke ghaTAdinAza savapratiyogivRttitvasaMbaMdhathI ghaTAdivRtti rUpAdiasamAM rahe che, kAraNa ke sva = ghaTAdivaMsa teno pratiyogI = ghaTAdi, temAM vRtti che rUpAdiasa tathA ghaTAdivRttirUpAdiasa janya hovAthI temAM kAlikavizeSAgatAghaTita svAdhikaraNatAsaMbaMdhathI ghaTAdiasa rahI jaze. ubhayasaMbaMdhathI ghaTAdiasa ghaTAdigata rUpAdiasamAM rahevAnA lIdhe temAM pratiyogitAsaMbaMdhathI ghaTAdigatarUpAdinAzapratiyogikanAza utpanna thavAnI Apatti nizcita che. mATe vRttitvanA badale samatvano ja kAryakAraNabhAvamAM praveza karavo ucita che. enA phalasvarUpe kAraNatAavacchedakasaMbaMdha vagerenA ghaTakarUpe samavAyanI siddhi thaI jaze. A kAraNatAvacchedaka saMbaMgha ghaTaka svarUpe sattvaniveza anucita - maiyAyika sattA ahIM samavAyavirodhI dvArA evuM kahevAya ke - uparokta kAryakAraNabhAvane svIkAra karavAmAM to sattAmAM paNa pratiyogitAsaMbaMdhathI nAza utpanna thavAnI Apatti Avaze. arthAta sattA jAtino pAga nAza thavAnI Apatti Avaze. AnuM kAraNa e che ke ghaTAdivaMsa svapratiyogisamatatva saMbaMdhathI sattAmAM rahe che. sva = ghaTAdivaMsa, teno pratiyogI = ghaTAdi, temAM samAveta arthAt samavAya saMbadhathI vRtti = sattA. jo A ApattinA nivAraNa mATe taiyAyika taraphathI evI dalila karavAmAM Ave ke * "kArAgatAavacchedaka saMbaMdharUpe svapratiyogi-samatatvanA badale "ne sati saMpratiyojisamatA' ne svIkAravAthI sattAdhvaMsa utpanna thavAnI Apatti nahi Ave, kAraNa ke sattAmAM sattA na rahetI hovAthI "anne sata' A aMza sattAnAzanI pratiyogI sattAmAM bAdhita thAya che" * to te barAbara nathI, kema ke AvuM kahIne sattAnAzano parihAra karavAmAM Ave to pachI A pariSkArathI ja ghaTAdivRttirUpAdiasanA dhvaMsanI Apattino pAra parihAra thaI jaze, kAraNa ke ApAdyamAna nAzanA pratiyogI ghaTAdivRttirUpAdidhvasamAM pAga "sane sati' aMza bAdhita thAya che. mATe je A rIte kAryatAavacchedakakoTimAM sattvano niveza karavo Avazyaka ja che to pachI kAryakArAgabhAvamAM samatatvanA sthAne vRttitvano praveza karavAmAM paNa koI vAMdho nahIM Ave. <- to te anucita hovAnuM kAraNa e che ke ame taiyAyika kAraNatAavacchedaka saMbaMdha svarUpe mAtra svapratiyogisamatatva nathI kahetAM, paraMtu tenA uparAMta svAdhikaraNatvasaMbaMdha pANa kahIe chIe. svAdhikAratva kAlikavizeSAgatAsaMbaMdhathI grAhya che. tethI sattAmAM pratiyogitAsaMbaMdhathI sattAdhvaMsa utpanna thavAnI Apattine avakAza ja raheto nathI, kAraNa ke sattA nitya hovAthI te kAlikavizeSAgatAghaTita svAdhikaraNatvasaMbaMdhathI ghaTAdinAthanuM adhikaraNa banatI nathI. kArAgatAavachedaka saMbaMdhathI kArAganI gerahAjarI hovAnA lIdhe sattAmAM pratiyogitAsaMbaMdhathI sattAnAza utpanna thavAnI Apattine avakAza ja nathI raheto. mATe sattAnAzanA nivAraNa mATe kAraNatAavadaka saMbaMdhamAM sattvano niveza karavAnI jarUra nathI. mATe ame "sarve sati natifsamatatva' saMbaMdhathI avacchinna evI kArAgatAnI kalpanA ja nathI karatA. PC jAtinAzapattinuM vAraNa samavAya vinAazakaya - naiyAyika che 1 dri. prastutamAM samavAyavirodhI taraphathI evI dalila karavAmAM Ave che ke - pratiyogitAsaMbaMdhathI ghaTAdisamaveta pratiyogInA nAza pratye svapratiyogisamatatva - svAdhikarAgata ubhayasaMbaMdhathI ghaTAdinAzane kArAga mAnavAmAM kArAgatAavachedaka saMbaMdha ( rUpe svAdhikarAvano praveza ghaTAdisamaveta jAtimAM uparokta nAzanI utpatti thavAnI ApattinA parihAra mATe karavAmAM Ave che. paraMtu Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *bRhatsyAvdAdarahasyasaMvAdAvedanam * samavAyikAraNatvena kAlAvacchinnasvapratiyogisamavetatvena vA tathAtve'natiprasaGgAditi cet ? -------------bhAnamatI - - - - - svapratiyogisamavetatvenaiva ghadAdinAzasya tathAtvAt = kAraNatvAt, evakAreNa svAdhikaraNatvasambandhavyavacchedaH kRtaH / jAtervasA'pratiyogitvAtanAzasya darzitakAryatAkoTibahirbhAvAna tatra pratiyogitAsambandhena jAtinAzotpAdApatiriti / kAryatAvacchedakadharmakoTau vdi-zikSaNasthAyitvasya dhvaMsapratiyogitvasya vA praveze gaurakhamiti ghaTAdivRttinAzaM prati tandetutvaM = satvaghaTitasambandhAcchiAkAraNatvaM Avazyakam / tathA ca lAghavAt svapratiyogitayA ghaTAditijAzaM prati svapratiyogivatitvaviziSTasattAvatvasambandhenaiva ghaTAdidhvaMsasya hetutvamiti phalitam / tathA ca na ghaTAdivattirUpAdinAzapratiyogikanAzApattisambhavaH, ApAdyamAnanAzapratiyogini ghaTAdivattirUpAdinAze ghalAdinAzapratiyogivRtitvasya satve'pi satAvirahAditi na samavAyasindiriti zahAkadAzayaH / kecittu -> tikSaNasthAyinarikSaNasthAyino vA rUpAde ditvAdisaMkhyAndipRthaktvAdeH saMyogAdervA nAzasya ghaTAdinAzamantareNaiva ghaTAdisatvakAle utpAdena tAhazarUpAdeH ditvAdisaMkhyA-dipRthaktvAdeH saMyogAdezca ghaTanAzA'samAnakAlInatayA kAlikasambandhAvacchinna-svaniSThanirUpakatAnirUpitAdhikaraNatvarUpaditIyasambandhasyAbhAvena noktobhayasambandhena tA ghaTAdinAzasya satvamiti prathamasambandha eva kAraNatAvacchedakatayopAdeya: tatrApi = bdi-zikSaNasthAyighaTAdisamavetanAze'pi svapratiyogisamavAyikaraNatvena = svapratiyogisamavAsikAraNakatvasambandhena tathAtve = kAraNatve anatiprasaGgAt = sattAjAtyAdinAzalakSaNAtiprasaivirahAta, satAdernityatvena kasyApi tatsamavAdhikAraNatvAsambhavAt / etena pratiyogitayA nAzatvAcchiA prati tAdAtmyena satvena hetutvAna dhvaMsadhvaMsApatiriti nirastam / lAghavAdanyakAraNatAvacchedakasambandhamAha - kAlAvacchinneti nityasya satAderniravacchimatitvena kAlAvacchinnatve sati ghaTAdinAzapratiyogisamavetatvasya virahAna tapasvapratiyogitAsambandhena nAzotpAdaprasaGga iti kArANatAvacchedakasambandhaghaTakavidhayA samavAsindirnirAbAdheti naiyAyikAbhiprAya: / tenA badale kAraNatAavachedaka saMbaMdha evo banAvavo joIe ke jethI ghaTAdisamavetapratiyogika nAza = ghaTAdivRttipratiyogikanAza pratiyogitAsaMbaMdhathI dvi-traNa kSaNa sthAyI = vinazvara = dhvasapratiyogI padArthamAM ja utpanna thaI zake. tenA mATe kAlikavizeSAgatAghaTita svAdhikaraNasaMbaMdha no kAraNatAavacchedakasaMbaMdhakukSimAM praveza anAvazyaka che. svapratiyogisamatatva saMbaMdhane ja arthAt svapratiyogivRttitvasaMbaMdhane ja hetRtAavacchedaka saMbaMdha tarIke mAnI zakAya che. paraMtu mAtra A saMbaMdhathI to haMsaapratiyogI jAti vageremAM nAzotpattinI Apatti AvavAnI zakyatA rahelI che. jene nirmula karavA mATe kAraNatA-avacchedakasaMbaMdhazarIramAM sattvano arthAt sattA atino praveza karIne tenuM nivAraNa karI zakAya che. tethI kAryakAraNabhAva evo phalita thaze ke-pratiyogitAsaMbaMdhathI ghaTAdivRttipratiyogika nAza pratye svapratiyogivRttitvaviziSTa sattAvavasaMbaMdhathI ghaTAdinAza kAraNa che. sattA jAti vageremAM sattA jAti na hovAthI uparokta saMbaMdhathI ghaTAdinAza raheze nahi. tathA A prakAranA kAryakAraNabhAvano svIkAra karavAthI ghaTAdivRttirUpAdidhvasanA nAzanI utpattinI Apattino pAra parihAra thaI jAya che, kAraNa ke pratiyogitAsaMbaMdhathI kAryanA adhikaraNarUpe saMmata ghaTAdivRttirUpAdinAzamAM sattA jAti na rahevAthI ghaTAdinAthasvarUpa kAraNa uparokta kArANatAavacchedaka saMbaMdhathI temAM rahetuM nathI. kAryatAavacchedaka saMbaMdhathI kAryAdhikaraNavidhayA abhimata padArthamAM kAraNatAavacchedakasaMbaMdhathI kAraNa gerahAjara hoya to kAryanI utpatti na ja thaI zake. A rIte darzita kArya-kAraNabhAvane mAnavAmAM koI doSa Avato nathI. tethI teno svIkAra karavo ucita che mATe samavAyasiddhinI koI zakyatA rahetI nathI, kAraNa ke samavAyano kAraNatAavacchedaka saMbaMdha vagerenA ghaTakarUpe temAM praveza karavAmAM Avela nathI. < ttraapi.| paraMtu tenA pratimA nAyi: 23thI mema vAmAM Ave cha -> sattA mere jatimA pratiyogitAsaMbaMdhI ghaTAdisamavetapratiyogika nAzanI utpattinI ApattinuM vAraNa karavA mATe svAdhikaraNatvane kAraNatAavacchedaka saMbaMdha mAnavAnA badale svapratiyogisamayikAraNakanvane pAga kArAgatAavacchedakasaMbaMdha mAnIne ukta Apattino parihAra karI zakAya che. prastutamAM saMbaMdhavAcaka zabda bahuvrIhisamAsathI garbhita che. tethI teno artha thaze svapratiyogI che samAyikAraNa jenuM te svapratiyogisamAyikAraNaka. temAM rahenAra dharma = svapratiyogisamAyikArAgakanva. svapadathI ghaTAdinAzanuM grahaNa abhipreta che. teno pratiyogI ghaTAdi che.te ghaTIyarUpAdinuM kAraNa che.tethI ghaTAdinAza pratiyogisamavAyayikArANaka saMbaMdhathI ghaTIyarUpAdimAM ja raheze. ghaTasamaveta sattA, ghaTatva vagere jAtimAM saMbaMdhamuzcimAM mAM nAzotpaniyane ja hetunA tAza pratye raheze nahi. : che, kAraNa rakta kAraNa Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 nyAyaloke vditIya: prakAza: * hetutAvacchedake klAsatvanivezasyaucityam 0 ___na, uktahetutAvacchedake'klRptasamavAyanivezApekSayA klRptasattvanivezasyaivocitatvAt / dravyajAtyanyacAkSuSe mahadudbhUtarUpavadbhinnasamavetatvena pratibandhakatvAt samavAyasiddhiriti tu -------------------bhAnumatI ------------------ prakaraNakArastadapAkaroti -> neti, uktahetutAvacchedake = nAzahetutAvacchedakasambandhazarIre akluptasamavAyanivezApekSayA = vAdi-prativAdhubhayA'sammatasamavAyasya vRtitAvacchedakasambandhavidhayA nivezA'pekSayA, kluptasattvanivezasya = vAdi-prativAdhubhayasammatasatvapravezasya evocitatvAt / na hi pramANasibdenaiva kAryanirvAhe'prasidhdena tanirvAhakalpanaucityamahati / kiJca kAlAvacchinnatvaviziSTasvapratiyogisamavetatvasambandhena kAraNatA paddhata svapratiyogisamavetatvaviziSTakAlAvacchinnatvasambandhena ? ityatra vinigamanAviraho'pi parasya durvAra: / samavAyakalpane tatra samavAyatva-klappabhAvabhedAdikalpanAgauravaM prAguktamanivAritaprasarameva (dRzyatAM 129 tame pRSThe) / kiya, rUpAbhAva-mahatvAbhAvAnyadravyavRticAkSuSaM prati cakSuHsaMyuktamahadbhUtarUpavavaiziSTyasyaiva hetutvaucityAt / rUpAbhAva-mahatvAbhAvacAkSuSaM prati cakSuHsaMyuktamahadavaiziSTyasya tAhazodbhUtarUpavadavaiziSTyasya ca pRthakkAraNatvAt / rUpAbhAvAnyadravyavRtyabhAvacAkSuSe cakSuHsaMyuktodbhUtarUpavadvizeSaNatA, mahatvAbhAvAnyadravyavRtyabhAvacAkSuSe cakSuHsaMyuktamahatvavadvizeSaNatA, mahatsamavetacAkSuSe cakSuHsaMyuktamahadbhutarUpavatsamavAyaca heturiti kalpanApekSayoktasyaiva yuktatvAt (bRhatsyAdavAdarahasya-pRSTha VII ) / vastuto vyavRtticAkSuSaM prati cakSuHsaMyuktacAkSuSavaiziSTyasyaiva hetutvam, vaiziSTyAnabhyupagame tu mahatsamavetacAkSuSaM prati cakSuHsaMyuktacAkSuSasamavAyasya dravyavatyabhAvacAkSuSaM prati cakSuHsaMyuktacAkSuSavizeSaNatAyA hetutve gauravAt / ghaTapaTasaMyogAdeH cAkSuSaM bhavati na tu ghaTAkAzasaMyogoderiti tadanurodhena pRthakpratibadhya-pratibandhakabhAvakalpanApekSarokenAjugatarUpeNa pratibandhakatve lAghavamiti laukikaviSayatayA dravyajAtyanyacAkSuSe tAdAtmyasambandhena maddhatarUpavadinasamavetatvena rUpeNaiva pratibandhakatvAt / mahadaddhatarUpatindayaNukasamavetasyoddharUpavata: jasareNozcAkSuSatvopapataye pratibadhyatAvacchedakakoTau dravyAnyatvaniveza: / mahadaddhatarUpadinaparamANusamavetasya pathivItvAdeH ghaTAdau cAkSuSatvopapataye pratibadhyatAvacchedakakoTau jAtyanyatvapraveza: / cakSuHpizAcAdisamavetarUpAdicAkSuSaparihArAya pratibandhakatAvacchedakakoTau uddhate'ti rUpavizeSaNavidhayA gRhItam / uddhRtarUpavatparamANvAdisamavetarUpAdicAkSuSanivAraNakRte mahaditi bhedapratiyogividhayA darzitam / na ca sparzAdicAkSuSaparihArAya sparzAdInAM tAdAtmyena pratibandhakatve klo'lametAhazapratibadhya-pratibandhakabhAvakalpanayA, cakSuHvizAcarUpAdInAmapi tAdAtmyena cAkSuSapratibandhakatvakalpanayaiva tadacAkSuSopapateriti vaktavyam, darzitapra nahi, kAraNa ke jAti nitya hovAthI tenuM kAraNa ja koI hotuM nathI to samAyikAraNanI to zI vAta karavI ? mATe ghaTAdisamavetanAza pratye kAlAvacchinnapratiyogisamatatva saMbaMdhathI ghaTAdinAzane kAraNa mAnI zakAya che. to paNa jAtimAM nAza utpanna thavAnI ApattinI koI zakyatA nathI rahetI, kAraNa ke ati nitya hovAnA lIdhe kAlanI apekSAe niravacchinna hovAthI temAM kAlAvacchinnatvaviziSTa pratiyogIsamavetava ja nathI rahetuM kAlAvacchinnasvapratiyogisamatatva saMbaMdhathI ghaTAdinAza jatimAM raheto na hovAthI temAM svapratiyogitAsaMbaMdhathI nAzotpattinI ApattinI koI zakyatA nathI rahetI. darzita kAryakAraNabhAva A rIte nirdoSa hovAthI kAraNatA avacchedaka saMbaMdha vagerenA ghaTakasvarUpe samavAyanI siddhi anivArya che. sattvaniveza lAdhavathI 6yit-syaabaahii| uttarapakSa : na, ukt.| 1stusthitino viyA2 421mA mApe to nAyituM paro tavya pAra 212 nathI. bhAnu kAraNa e che ke nAzakAraNatAavacchedaka saMbaMdhamAM akaluma = anya pramANathI asiddha evA samavAyano praveza karavAnI apekSAe pramANAntarasiddha evA sattvano niveza ja ucita che. kAraNa ke atirikta samavAyanI kalpanA pUrvokta rIte (juo 54 229) atyaMta gauravagrasta che. mATe pratiyogitA saMbaMdhathI ghaTAdivRttipratiyogika nAza pratye pratiyogavRttitvavizisattAvavasaMbaMdhathI ja ghaTAdinAzane kAraNa mAnavo ucika che. A kAryakAraNabhAva paNa pUrvokta rIte nirdoSa che. (juo pRSTha 263) mATe samavAyasiddhi thavI muzkela che. * dravya-tilinnaviSaya yAkSuSanI pratibaMdhatAthI sabhavAyasiddhi-naiyAyi * - pUrvapakSa dravya ane atithI bhinna vastunA cAkSuSa pratyakSa pratye mahata ane uddabhUtarUpAzrayathI bhinnamAM samaveta padArtha tAdAtma saMbaMdhathI pratibaMdha bane che. A pratibadhdha-pratibaMdhakabhAva mAnavo Avazyaka che, kAraNa ke AvuM mAnavAmAM na Ave to cakSuIndriyagata Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * satpadArthasImAMsA * mandam, dravyAnyasaccAkSuSatvAvacchinnaM prati mahadudbhUtarUpavadbhinnaviziSTatvena tattvasambhavAdityadhikaM syAdvAdarahasye / tibadhya-pratibandhakabhAvAnabhyupagame cakSaHpizAcAkAzAdigatAnAM rUpa-saikhyA-parimANa-pRthaktva-saMyoga-vibhAgakarmAdInAM yAvatAM guNAdInAmevaM cAkSuSapratibandhakatvakalpane mahAgauravAt / tadapekSayopadarzita - pratibadhyapratibandhakabhAvakalpane eva lAghavamiti pratibandhakatAvacchedakadharmaghakavidhayA samavAyasindiriti naiyAyikavaktavyaM tu mandaM = mandabundiprayuktam / laukikaviSayatayA dravyAnyasaccAkSuSatvAvacchinaM prati tAdAtmyena mahadu tarUpavadrimaviziSTatvena tattvasambhavAt = pratibandhakatvasvIkArasambhavAt / prasareNucAkSuSopapattaye 'dravyAnyeti / vAyuvatirUpAbhAvacAkSuSopapataye pratibadhyatAvacchedakakoTau satpadapravezaH / ato na pratibandhakatAvacchedakakoTau samavetatvanivezasyAvazyakatA / zeSantu pUrvoktarItyA bhAvanIyam / atha yadi sambandhasAmAnyena satAvAn satpadArthastadA punarapi vAyugatarUpAbhAvAdyacAkSuSApatirduvArA, rUpAbhAvAderapi vyabhicAritvAdisambandhena sattAviziSTatvAditi samavAyasambandhenaiva sattAviziSTasya satpadapratipAdhatA svIkartavyeti samavAyasindirniraleti cet / maivam, naJpadajanyapratItyaviSayasyaiva yavA samavAyasthAnIyAbhAvAdisAdhAraNena vaiziSTyasambandhena satAviziSTasyaiva satpadArthatvasambhavAt / AlokakRtastu samavAyatvaM na jAtiriti vaiziSTyAnyanityasambandhatvenaiva tanirvAcyam / tathA ca sutarAM tathA kAraNatve gauravamiti (ta.ciM.pra.sva.A.pa. 661) vadanti / etena -> pratibandhakatAvacchedakakoTau praviSTasya viziSTatvasya yena kenacitsambandhenopAdAne kAlikavizeSaNatAdisambandhena mahadaddhatarUpaddhiAndayaNakaviziSTitvAda ghaTIyarUpAderapyacAkSuSApattiriti svasamavAyanirUpitavRtitvasambandhenaiva tasyopAdeyatayA samavAyasindirityapi <-pratyuktam svavaiziSTya-tatkAlobhayanirupitavatitvasaMsargeNa tadvivakSAyAM doSAbhAvAt / vastutastvasmAkaM na naiyAyikAbhimata: samavAyo na vA mImAMsaka rUpAdiviSayaka cAkSuSa pratyakSanI Apatti Avaze. kema ke te cakRsannikuTa pANI che tathA temAM paNa cAkSuSa pratyakSanI sAmagrI vidyamAna che. uparokta pratibadhya-pratibaMdhaka bhAvane svIkAravAmAM A Apattine avakAza raheto nathI. kAraNa ke cabuAdigata rUpAdi udbhatarUpavabhinna mahatpadArthamAM samaveta hovAthI laukikaviSayatA saMbaMdhathI tyAM utpanna thanAra cakSuSa pratyakSa pratye pratibaMdhaka banaze. ahIM evo prazna upasthita thAya ke -> pratibadhdhatAavacchedaka dharmamAM dravyAkhyatvano niveza karavAnI zI AvazyakatA che ? <- to tenuM samAdhAna e che ke je pratibadhdhatA avacchedaka koTimAM dravyAkhyatvano niveza karavAmAM na Ave to trasareNunuM cAkSuSa pratyakSa paNa pratibadhdha banI jaze, kAraNa ke trasaraNa pANa mahaddabhUtarUpavarbhinnamAM samata hoya che. tathA pratibaMdhakatA accheda koTimAM samAvetatvano praveza karavAnA badale vRttitvano praveza karavAmAM Ave to vAyumAM rUpAbhAvanuM pratyakSa thaI nahi zake, kAraNa ke te paNa mahaddabhUtarU5vabhinnamAM vRtti che. jo rUpanA vizeSaNarUpe uddabhUtatvano praveza karavAmAM na Ave to cazna vagerenA rUpanA pratyakSano pratibaMdha na thaI zake, kAraNa ke te rUpavarbhitramAM samAveta nathI. Ama A pratibadhdha-pratibaMdha bhAva nirdoSa hovAthI teno svIkAra karavo Avazyaka che. enA phalasvarUpe pratibakatAavacchedaka dharmanA ghaTaka tarIke samavAyanI siddhi thaI jaze, kAraNa ke samavAyane mAnavAmAM na Ave to pratibaMdhakatAavacchedaka koTipraviSTa samavetatvanI vyAkhyA ja thaI nahIM zake. samatatvano artha che navA saMbaMdhaavacchinnI vRttitva. Ama samavAya svIkAra prAmANika che - evuM siddha thAya che. pratibaMdhatAbhAM sabhaveta paha anAvazya - jaina V utta251 : mandaM / mAyavi ! sAyanato hama bhaMDa = mahazuddhiprayukta cha. bhAnuM 2 // cha / dravyAnyasa viSaya cAkSuSa sAkSAtkAra pratye mahaduddabhUtarUpavabhinnaviziTane ja tAdAbhyasaMbaMdhathI pratibaMdhaka mAnI zakAya che. A pratibaMdhya - pratibaMdhaka bhAva mAnavAthI pAga cakSugata rUpAdinA cAkSuSa sAkSAtkAranI pratibadhdhatA saMbhavI zake che. tathA vAyumAM rahela rUpAbhAvanuM cAkSuSa pratyakSa paNa thaI zakaze, kAraNa ke vAyugata rUpAbhAva dravyAnya hovA chatAM sat = sattAvAna na hovAthI tadviSayaka cAkSuSa pratibadhdhatA vacchedakadharmathI AkAnta nathI. mATe pratibaMdhakatAavacchedaka koTimAM samatatvano niveza karavAnI koI jarUra nathI. tenA sthAne viziSTatva athavA vRttitvano praveza karavAmAM koI doSa nathI. mATe samavAyasiddhinI koI zakyatA nathI. A viSayamAM vadhu jANakArI meLavavA mATe vijJa vAcakavargane svanirmita syAdvAdarahasya (bRhasparimANa) graMtha levAnI mahopAdhyAyajI bhalAmaNa kare che. Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 nyAyaloke vditIya: prakAza: ekasyAnekarUpatopapAdanam * nanu tathApi vaiziSTyamevAstu svarUpANAmananugatatvenA'nugatabuddhyanirvAhakatvAditi cet ? na, vastuna ekAnekasvabhAvatvena prakArAMze saMsargAze cAnuvRtti-vyAvRttikSamatvAdekasya pita-putrAdivyavahAreNa tattvasiddheH / na ca vAsanAbhedAdekasmAdapyanekavyavahAropapattiH, tAsAmapi tanimittattvAt, anyathA nIlAtpItavAsanAprasaGgAt / -------bhAnamatI-------- mAnyaM vaiziSTyaM, kazcidanugama-vyAvRttimadiH svarUpaireva tatatkAryanirvAhAditi (pa. VIII) vyaktaM bRhtprimaannsyaadvaadrhsye| samavAyaH sabhAyAM hi sAmprataM naiva rAjate / badhdrannakakSA: yataH santi, jinasamayavedina: // 1 // mImAMsaka: zakate -> nanu tathApi niruktarItyA samavAyanirAkaraNe'pi, guNa-guNyAdInAmabhAvAdisAdhAraNa vaiziSTyamevAstu sambandhaH, svarUpANAM hi ananugatatvena anugatabudadhyanirvAhakatvAditi cet ? na, svarUpANAmanuvRttasvabhAvatvasyApi vyAvRttisvabhAvatvasyevAnapalanIyatvAt anuvratasvabhAvamAdAyAnugatabubdisambhavAt, vastunaH svata eva ekAnekasvabhAvatvena prakArAMze = rUpAdivizeSaNAMze, saMsagAze ca = guNa-guNyAdisambandhAze ca anuvRtti-vyAvRttikSamatvAt = ajugata-vyAvatadhI-tAhazanyavahArajananasamarthatvAt / taduktaM zrIhemacandrasUrivaraiH anyayogavyavacchedandAtriMzikAyAM -> svato'nuvati-vyatitibhAjo bhAtA na bhAvAntaroyarUpAH / parAtmatatvAdatadhAtmatatvAda vdayaM vadanto'kuzalA: rukhalatti // (anyayo. vdA. 8 kArikA) iti / na caikasTauva vastutaH kathamekAnekasvabhAvatvaM, virodhAditi zakanIyam, ekasya api devadatasya pitRputrAdivyavahAreNa tattvasindeH = ekAnekasvabhAvatvasibdaH / caitrAbhidhAnasvapugAkSayA pitRvyavahAraviSayIbhUtasyaiva devadattasya maitrAsTAsvapitrapekSayA purAvyavahAraviSayatvasyaikadopalambhenAkasvabhAvazAlittaM, arukhaladakhate:; parasparA'sampaktavyavahAraviSayatvasya tanmUlasya prAtisvikatatandavicchinna-jJAnIyaprakAratAkhyaviSayatvasya ca nAnAvilakSaNasvabhAvamantareNAnupapaterdevadatasyAkasvabhAvatvaM tathA bAlyAvasthAto vArdhakyadazAparyantaM 'devadattojyami'tyanugatadhI-tAhazavyavahAraviSayatvasyaikasvabhAvamute'nupapordevadatasyaikasvabhAvatvamapi svIkartavyameva / na ca vAsanAbhedAt = pitRtva-puSatvAdipakArakasaMskArabhedAt eva ekaramAdapi = vastuna ekasvabhAvatvAdapi | anekavyavahAropapatti: = pitR-putrAdinAnAzabdaprayogasaitiriti naikasya vastuno'kasvabhAvatvasidiriti vaktavyam, tAsAmapi = vilakSaNavAsanAnAmapi tanimittatvAt = vastugataikasvabhAvajanyatvAt 'tadhetorastu tiM tena ?' iti nyAyena vAsanAGgIkAro'pi na satimaiti / vipakSabAdhamAha-> anyathA = vastuna ekasvabhAvAdapi nAnAvAsanAbhyupagame, nIlAt = nIlasvabhAvAt pItavAsanAprasajhAt = pItatvaprakArakavAsanodayApatteH / --------------------------------------- * vaiziSTyasaMbaMdha anAvazya: - syAdvAhI* nanu t.| :mImAMsa mevI likha cha ->ga-azI vageremA samavAya saMbaMdha nasvIro to pAsapazye vaizisaMbaMdha ja mAnavo ucita che. svarUpasaMbaMdha mAnavo anucita che, kAraNa ke guNa-guNI vagerenA svarUpa aneka che ane ananugata che. tethI ananugata evA aneka svarUpa dvArA guNa - gaNI vageremAM anugata buddhino nirvAha nahi thaI zake. <- paraMtu AnuM samAdhAna syAdvAdI taraphathI evuM ApavAmAM Ave che ke svarUpa aneka hovA chatAM temAM vyAvRttabuddhijanonasvabhAvanI jema anugatabuddhijanana svabhAva pAga rahelo che. tethI anugatabuddhijananasvabhAvanI apekSAe svarUpasaMbaMdha dvArA guNa-guNI vageremAM anugata buddhi utpanna thavAmAM koI doSa nathI. vastu eka - aneka svabhAvavALI hoya che. tethI guNa vagere vizeSaNa aMzamAM tathA guNa - guNI vagerenA saMbaMdha aMzamAM anugatabuddhi ane vyAvRttabuddhi utpanna karavAmAM te samartha che. vastumAM ekasvabhAva ane svabhAva hovAmAM virodha vagere koI doSa nathI. vyavahAramAM paNa jovA maLe che ke maitranA putra devadattamAM maitranI apekSAe putravyavahAra thAya che. ane citra nAmanA svaputranI apekSAe te ja devadattamAM pitAno vyavahAra thAya che. putravaprakAraka vyavahAra ane pitRtvaprakAraka vyavahAra eka ja devadattamAM thavAnA lIdhe devadattamAM pitRtvasvabhAva ane putratvasvabhAva mAnavo Avazyaka che. bAdazA, yuvA avasthA, ghaDapANa vagere hAlatamAM pAga "A devadatta che ' evI anugatabuddhi dvArA devadattamAM ekasvabhAva paNa siddha thAya che. jema devadattamAM eka svabhAva - aneka svabhAva paraspara avirodhI che. tema sarva vastumAM eka - aneka svabhAva prAmANika che. 3 vastubhAM seTha-sane svabhAva svITAra Avazya - jaina) na ca vaa.| bhalI mevI shN| thAya -> 12tuno me syamA khochatai vy16|2 42nAra 59ponI vAsanA = saMsAra alaga - alaga hovAthI vibhinna vyavahAra eka ja vyaktimAM thaI zake che. jema ke je devadattane citranA pitA tarIke oLakhe che temAM Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vAsanAviSayakavicAravimarza: * 267 tasyA'tatsvabhAvatvAnnaivamiti cet ? tarhi ekasyA'paravAsanA'janakatve'pi tulyA yuktiH, anyathA tu vAGmAtram / na caikasyaiva devadattAdeH pitRputrAdInAM svasantAnagatamanaskAralakSaNopAdAnabhedanibandhanA putrAdivAsanApravRttiH, ekasyAnekasahakAritvAyogAt, anyathAnekasvabhAvatvaprasaGgAt / ekasvabhAvatve caikatra phale pariniSThitasvabhAvAttataH ----------------bhAnumatI------------------ atha tasya = nIlasya atatsvabhAvatvAt = pItavAsanA'janakasvabhAvatvAt naivaM = na tata: pItavAsanAprasaGga iti cet ? tarhi ekasya ekasvabhAvasya aparavAsanA'janakatve'pi = anekavAsanA'janakatve'pi tulyA yuktiH / yathA nIlasya pItatvaprakArakavAsanA'janakatvasvabhAvastathaikasvabhAvasya devadatasya pitAputrAdivAsanA'janakasvabhAva iti na tA devadataspa pita-pugAdivyavahArabhAjanatvaM sthAdityA yukterapakSapAtaH / vipakSadaNDamAha -> anyathA = yuktestulyatve'pyekA yathA kalpanaM na tathA'parama kalpanamiti tu vAGmAtram / baudAzahAmapAkartumAvedayati - na ceti / ekasyaiva = ekasvabhAvavata eva devadattAdeH pitR-putrAdInAM yathAkramaM maitra-caigAdyabhidhAnAnAM svasantAnagata-manaskAralakSaNopAdAnabhedanibandhanA = svIyasatatipatita: 'devadato mama pugaH', 'devadato mama pitA' ityAdijJAnarUpo yo mAskAra: tallakSaNopAdAnAvizeSajavyA puaAdivAsanApravRttiH = devadatamuhizya pugatva-pitRtvAdiprakArakasaMskArapravRti: bhavati / tA viSayavidhayA sahakArikAraNIbhUto devadatastvekasvabhAva eva, maiga-caigAdisantAnabhedAtaM viSayIkRtyopajAyamAnavibhinavijJAnAlambana-nAnAvilakSaNavAsanodeye'pyavirodhAditi saugatAbhiprAyaH / prakaraNakArastamapAkaroti -> ekasya = sarvathaikasvabhAvasya devadatAdeH anekasahakAritvA'yogAt = anekA nimitatvA'sambhavAt, yeva svabhAvena devadatasya maigasantAnAnttavartipugatvaprakArakavijJAne sahakAritA tenaiva svabhAvena tasya caitrIyasantatipatitapitRtvaprakArakamAskAraM prati sahakArikAraNatve virodhAt pugatvaprakArakavijJAnasahakAritva-pitRtvaprakArakajJAnasahakAritvalakSaNavirudhdadharmAdhyAsAdevadatabhedApateH / etadevAha -> anyathA = devadata syAnekasahakAritvopagame anekasvabhAvatvaprasaGgAt / na caitadiSTamekAntavAdimate / athAstu tarhi devadatAderekasvabhAvatvameveti cet ? maivam ekasvabhAvatve ca = hi ekatra phale pariniSThitasvabhAvAt = upakSINasvabhAvAt tata: ekasvabhAvazAlino devadatAdeH phalAntarAjudayaprasAt / tatazca devadatasya putratvaprakArakavijJAnasahakArisvabhAvatve putratvagocaramataskArotpAdane tatsvabhAvasya caritArthatvAt prasindapitatvaviSayakopayogalakSaNaphalaM pratyapratyalatvena tadanadayApAtAt / yadi ca tasya santAnapatitapitRtvaprakArakamanaskArasahakArisvabhAvatvaM tarhi tadutpAdo tatsvabhAvasyopakSayAt maigiyasantatigatapurAtvaprakArakavijJAnalakSaNaprasindaphalAnutpAdaprasake: tatazca sArvalaukikasvArasikapratItivyavahAravilopabhiyaH devadatAdeH srvpitRtvaprakAraka saMskAra hovAthI te caitranA pitA tarIke devadattano vyavahAra kare che. tathA je vyakti devadattane maitranA putra tarIke oLakhe che te vyaktimAM putratva prakAraka saMskAra hovAnA lIdhe te maitranA putra tarIke devadattano vyavahAra kare che.Ama vyavahartA puruSanA vibhinna saMskAranA lIdhe eka ja vyaktimAM vibhinna vyavahAra saMbhavI zake che. mATe vibhinna vyavahAranA lIdhe eka vastumAM ane svabhAvano svIkAra anAvazyaka che. <- to te nirAdhAra hovAnuM kAraNa e che ke vibhinna prakAraka vAsanAo utpanna thavAnuM paNa kAraNa vastuno aneka svabhAva che. je devadattamAM putratva - pitRtvasvabhAva na hoya to putravaprakAraka - pitRtvaprakAraka vAsanA paNa utpanna thaI na zake. vastu eka svabhAvavALI hovA chatAM tenAthI vibhinna prakAranI vAsanA = saMskAra utpanna thaI zake to nIla padArthathI pItatvaprakAraka vAsanA paNa utpanna thavAnI Apatti Ave. 'nIla 5dArtha pItatvaprakAraka vAsanAnA ajanaka svabhAvavALo hovAthI tenA dvArA pItatvaprakAraka vAsanA utpanna thatI nathI" evuM mAnavAmAM Ave to tulya yuktithI evuM paNa kahI zakAya che. ekasvabhAvavALI vastu aparaprakAraka vAsanAnA ajanaka svabhAvavALI hovAthI tenA dvArA aparaprakAraka vAsanA = saMskAra utpanna na thaI zake. athAt mAtra pitRtvasvabhAvavALo devadatta putratvaprakArakavAsanAnA ajanakasvabhAvavALa siddha thavAthI tenA dvArA putratvaprakArakavAsanA paNa utpanna thaI na zake. yukita to banne ThekANe samAna ja che. chatAM nIlane pItavAsanAajanakasvabhAvavALo mAnavAmAM Ave ane pitRtvamAtrasvabhAvavALA devadattane putra-prakAraka vAsanAnA ajanaka svabhAvavALo mAnavAmAM na Ave te yuktizUnya vacana che ke je vidvAna dvArA grAhya banI zakatuM nathI. meSThAMtavAhabhAM pitA-putrAhivAsanA asaMlava - jaina * na caik.| bhalI tapAhI / thevI halikha 12vAmA cha -> hepata to svamAANo cha, paraMtu devadattanA pitA maitrane svasaMtAnagata manaskAra arthAt devadatta mAro putra che' AvA upayoga = jJAnavizeSanA kAraNe devadattamAM putravaprakAraka vAsanA pravarte che. devadattAtemAM mAtra viSayavidhavA sahakArI kAraNa bane che. tathA devadattanA putra citrane saMtAnagata = citrIyajJAnapravAhapatita devadatta mArA pitA che' AvA jJAnavizeSanA lIdhe devadattamAM pitRtvaprakAraka vAsanA pravarte che. devadatta temAM Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 0rArAbhAohe liya: SIR: * avayavAvayavinorekAntabhevA'bhedA'sambhava: * phalAntarAnudayaprasaGgAt / anekakAryakaraNaikasvabhAvasya ca nAmAntaramAtravivAdaparyavasAyitvAt / na cAnekasyaikasvabhAvatve vizvakarUpyaprasaGgaH, sattvAdinA tadiSTeH, ghaTatvAdinA tvanekasvabhAvatvAdeveti sUkSmadhiyA paryA locanIyam / tadevamatiriktasambandhAbhAvAdbhedAbheda eva guNa-guNyAdisambandhaH / / ____ekAntAbhede'ndhasya ghaTajJAne tadrUpasyApi jJAnaprasaGgaH, ekAntabhede cAvayavagurutvAdavayavigurutvotkarSaprasaGgaH, ------------------ mahUmalo--------- thaikastabhAvatvA gupagamastyAjya eva / tatazca pArizeSAt devadatAderekAnekasvabhAvatvasindiranAvineti syAdavAdinAmAkUtam / nana devadatAdena tasvabhAvatvaM kitvamekakArIkaraNakasvabhAva eveti na phalAntarAvadayApatirna vA'smadarbhimataikAntakasvabhAvasidAntamA iti cet ? maivama, anekakAryakaraNakasvabhAvasya = pitRtvapugatvAdinAnAdhI-vyavahArajanakasvabhAvAbhyupagamasya ca nAmAntaramAtravivAdaparyavasAyitvAt na tvarthabhedavipratipatiparyavasAyitvam, nAnAkAryANAM sarvathaikastabhAveta karaNe ekakAryakaraNadazAyAM sarveSAmeva tatkAryANAmutpAdaprasaGgAt anekatvAnuvindaikasvabhAvAdevAnekakAryajananasambhava iti devadatAderekAnekasvabhAvo'nAvila ev| na cAnekasya : vastumAgasya ekasvabhAvatve = anekatvAvindaikasvabhAvatvasvIkAre ekAnekasvabhAvatvopagame vizcaikasapyaprasaGgaH = vastumAnasarUpyAyatirityArekaNIyam, satvAdinA = padArthatvAdinA vastumArAvyApakadharmeNa tadiSTeH = vizkarapyasyeSThatvAt, ghaTatvAdinA prAtisvikadharmeNa tu dhaTa - palAdIno anekasvabhAvatvAdeva nAnAsvabhAvAr3IkArAdeva naikAntAvdaitavAdimatApAta iti sUkSmadhiyA paryAlocanIyam / tadevaM niruktarItyA atiriktasambandhAbhAvAt = samavAyAdhaklAsambandhasyA'ghaTamAnatvAt bhedAbhedaH = bhedsaMtatelrIIS DC[ UT-DyATriksasvaI: sidairtta kisa guNa-guNyAdInAM ekAntAbhede svIkriyamANe 'ghaTa: kumbhaH' itivat 'nIlo ghaTaH' iti sahaprayogo na syAt, sadhasya ghaTajJAne = ghaTagocaraspArzanAdau sati tapasyApi = ghaTIyarUpasyApi jJAnaprasaGgaH, rUpA'gahavat ghaTAgaho'pi vA syAt, mahArajatarakhate gharagahakakanIlagaha: nIlAmahavat ghaTAgraho'pi vA bhavet, 'ghaTamAna pANa mAtra viSayaviyA sahakArI kAraNa bane che. paraMtu Ano artha evo nathI ke eka ja devadatta pitA-putraubhayasvabhAvavALo che. devadatta vagere vastuta: jJAnapravAhadhArAsvarUpa ja che tenAthI bhinna nathI. A vAta ahIM khyAlamAM rAkhavI jarUrI che. <- paraMtu A dalila ekAMtavAda mujaba nirAdhAra banI jAya che, kAraNa ke eka vastu anekanI sahakArI banI zakatI nathI. eka svabhAvavALA devadattane caiitrIya saMtAna ane maitrIyasaMtAna bannenA upayoga pratye sahakArIkArAga mAnI na zakAya, kAraNa ke je svabhAvathI devadatta caitrIyasattAnagata pitRprakAraka manaskAra pratye sahakArI kAraNa bane che te ja svabhAvathI devadatta maitrIyasantAnavartI putravaprakAraka manaskAra = jJAnavizeSa pratye sahakArI kAraNa bane to virodha Ave. tethI je devadattane citrasaMtAna antargata AbhogavizeSa ane maitrasaMtatigata upayogavizeSa banne pratye sahakArI kAraNa mAnavAmAM Ave to devadattane svayaM anekasvabhAvavALo mAnavAno prasaMga Avaze ke jene ekAMtavAdI svIkArI nahi zake. chatAM jo pativAdI taraphathI ema kahevAmAM Ave ke -devadattano eka ja svabhAva che. <- to ame pUchIe chIe ke devadattanI putravaprakA2ka jJAna utpanna karavAno svabhAva haze to putravaprakAraka buddhine utpanna karavAmAM devadattano svabhAva upakSINa = caritArtha = pariniSThita = samApta thaI gayo hovAthI tenA dvArA pitRtvaprakAraka buddhisvarUpa phalano udaya nahi thaI zake. je devadattano pitRtvaprakAraka jJAna utpanna karavAno svabhAva haze to pitRtvaprakAraka buddhine utpanna karavAmAM devadattano svabhAva caritArtha thaI gayo hovAthI tenA dvArA putraprakAraka jJAnasvarUpa phalano janma nahi thaI zake. mATe devadattano sarvathA eka svabhAva mAnavo yogya nathI. putraprakAraka buddhi, pitRtvaprakAraka buddhi vagere aneka kArya karavAno eka svabhAva mAnavAmAM Ave to to mAtra nAmamAM ja vivAda phalita thaze. arthata: koI vivAda nahi rahe. sarvathA ekasvabhAva dvArA aneka kArya janma zakaya ja nathI. tethI aneka kArya karavAno eka svabhAva hakIkatamAM vastunA ekAnekasvabhAvamAM ja phalita thAya che. je amane pAga mAnya che. ahIM evI zaMkA thAya ke --jo A rIte anekane = sarva vastune ekasvabhAvavALI arthAt ane kanyAnuviddhaekasvabhAvavALI = ekAneka svabhAvavALI mAnavAmAM Ave to vizva ekasvarUpa banI jaze <- to enuM samAdhAna e che ke sarve arthAt padArthatva vagere vyApaka dharmanI apekSAe sarvavastumAM eka svarUpatA = aikya amane = syAdvAdIne ITa ja che. ghaTa, paTa vagere paNa padArtha, prameyatva vagere dharmanI apekSAe ekasvarUpa ja che. tema ja ghaTatva, paTalvAdi rUpe temAM anekasvabhAvatA ja rahelI che. mATe ekAMta tamatamAM praveza thavAnI Apattine avakAza nathI raheto. A vAta sUkSma rIte vicAravA yogya che. evI zrImadjIe mULa granthamAM sUcanA karelI che. A rIte samavAya vagere atirikta saMbaMdha pramAANathI siddhi na hovAthI guNa sNI vageremAM bhedabhedasaMbaMdha ja siddha thAya che. ! ekAMta bheda athavA ekAMta abheda doSagrasta - jaina 8 #T.,vaLI bIjI vAta e pAga dhyAnamAM rAkhavA jevI che ke guNa-gAgI avayavI - avayava vageremAM paraspara bhedAbheda, Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . bhedAbhedA'sambhavApAkaraNam * avayavigurutvAtyantApakarSasyAvayavagurutvAtyantApakarSAdhInatvenAvayavinyatyantApakRSTameva gurutvamiti naigayikapravAdasyA'nyAyyatvAt / ananyagatyA samavAyena tattadavayavagurutvAtyantApakRSTagurutve tattadavayavitvAdinA hetutve'tigauravAt / ---------bhAnamatI--------- ye'tyukte yatkiJcinnIlamAnot / 'aghaTa ghaTaH' itivat anIlo ghaTa' iti virudhyeta, nIla-ghaTyorekAntAbhedAt / agnisaMyogAdekA zyAmaraktayorvinAzotpAde ghaTasya tau syAtAm, ghaTasatve vA tayorapi na syAtAm / evamayavAvayavinorekAntAbhede zarIrAcchAdanAdikAryaM paTAdiva pratyekaM tantubhyo'pi jAyeta, avayavabahutvAdavayavinyapi bahutvaM vyavahiyeta avayavina ekatvAdAvavAnAmapi vaikatvaM prasajyeta / tathA ca padamuhizya 'ete tatttavaH' iti prayogo yadavA tantujuddizya 'ayameka: tantuH' iti prayogo vA samyaka syAt / evaM kriyA-kriyAvatorekAntAbhede sarvadaiva kriyA''viSTameva dravyamupalabhyeta kriyAnAze vA dravyamapi vinazyet / evaM jAti-jAtimatossarvathA'bhede jAteriva vyakterapi nityatvaM syAt ghaTaderiva ghaTatvAderapi vA'nityatvaM prasajyota / guNa-guNyAdInA mavayavA'vayavyAdInAM ca ekAntabhede = sarvathAbhede'bhyupagamyamAne ca 'ghaTaH paTa' itivat 'nIla: para' iti sAmAnAdhikaraNyaM na syAt, avayavagurutvAt = avayavagatagurutvapekSya avayavigurutvotkarSaprasaGgaH = avayavini viziSya gurutvamutkRSTota / tathA cAnArabdhapaTAdInAM tatvAdInAM gurutvaiH yAhazaM tulosamanAdi kAryaM bhavati tato viziSTataraM tulomanAdikamavayavigurutvaM janayeta, avayavini tulAyAmadhirU'vayavAnAmapi tulAyAmadhikhadatvAt / na cAvayavini tulonnamanAdikAryakaraNA'kSamameva gurutvamupajAyata iti nAyaM doSa iti vAcyam, pratyeka mahadavarAyavasamArabdhe'vayavini mahattaratvavat pratyekaM gurutvazAlyavayavArabdhe'vayavini gurutarattAsyApi vyATayatvAt / na ca avayavaguNAnAmavayavini svasamAnajAtIyotkRSTaguNajanakatvaniyamena pratyeka viziSTatulomanAdikAryakaraNazIlApakaSTagurutvazAlyavayavebhyo'vayavina ArabdhatvAt avayavigurutvAtyanatApakarSasya avayayagurutvAtyantApakarSAdhInatvena avayavini paTAdau atyantApakRSTameva viziSTatalokamanAdikAryakaraNA'kSamameva gurutvaM jAyate iti nAyaM doSa iti vAcyam, etAhazasya naiyAyikapravAdasya anyAyyatvAt = yuktiriktatvAt, mahattvazUnyabdadyaNukArabdhe prasareNau mahatvAnApateH / tatazcAvayaviguNAnAmata gavaguNasAjAtyamevetyekAnto na kAntaH / nanu prasareNuparimANaM prati nAvayavaparimANasya kAraNatvaM kittvavavagatasaMkhyAyA eva, evameva prakRte'pi ananyagatyA = prakArAntaraviraheNa samavAyena tattadavayavagurutvAtyantApakRSTagurutve = tatadavayavagatagurutvApakSayA'pakRSTaM yada gurutvaM tatprati tattadavayavitvAdinA viziSya kAraNatvamiti nAyaM doSa iti kAryatAvacchedakasambandhavidhayA samavAvayasindiriti cet ? maivam, tAhazAnanugate hetutve svIkriyamANe atigauravAt = bhedamizritaabheda mAnavAnA badale ekAMte abhedano ja svIkAra karavAmAM Ave to aMdha vyaktine ghaTanuM jJAna thatAM ghaTanA rUpanuM pAga bhAna thaI jaze, kAraNa ke ghaTa ane rUpa sarvathA abhinna che' A pakSa svIkAravAmAM Avela che. athavA to aMdha purUSane jema rUpanuM bhAna thatuM nathI tema ghaTanuM paNa bhAna nahi thAya. jo avayava - avayavI vageremAM sarvathA bheda mAnavAmAM Ave to jayAre taMtu chUTA chavAyA hoya ane teno jeTalo bhAra (=gurutva) hoya tenA karatAM avayavInuM gurUtva utkRSTa banavAnI Apatti Avaze. Azaya e che ke 100 taMtunirmita paTa jayAre trAjavAmAM mUkIne tenuM vajana mApavAmAM Ave tyAre pUrve chUTA chavAyAM taMtunA vajana = bhAra = gurUtva karatAM trAjavAmAM vadhu vajana thavuM joIe, kAraNa ke paTane jayAre trAjavAmAM mUkavAmAM Ave tyAre 100 taMtuM paNa tenI sAthe ja rahelA che. tethI pUrve khelA avayavasvarUpa 100 taMtunA vajana karatAM have bhAramAM = gurUtvamAM vadhAro thavo joIe. 100 taMtuno bhAra + paTane bhAra = 100 taMtuno bhAra-A samIkaraNa to anucita ja kahevAya. jo pUrvakAlIna 100 taMtunA vajana karatAM uttarakAlIna 100taMtuka paTano bhAra vadhu (=udbhUTa) hoya to trAjavAnuM patuM pahelAM karatAM vadhAre namavuM joIe. paraMtu AvuM thatuM nathI. hakIkata evI che ke chUTAchavAyAM 100 taMtunuM vajana ane 100 saMtunirmita paTanuM vajana ekasarakhuM ja jaNAya che. mATe avayavIne avayavothI sarvathA bhinna mAnavo paNa yogya nathI. ahIM ekAMtavAdI taiyAyika taraphathI evo bacAva karavAmAM Ave che ke - avayavagata guNa svasajAtIya utkRSTa guNanA avayavImAM utpAdaka banatA hoya che. A niyamane anusAre avayavImAM apakRSTa (trAjavanA pallAne vizeSa rIte namAvavAmAM asamartha evuM) gurUtva utpanna thAya che, kAraNa ke avayavIgurUtva pratye avayavagurUtva asamAyikAraNa hoya che ane pratyeka avayavamAM apakRSTa gurUtva hoya che. Ama avayavIgata apakRSTa gurUtva avayavagata apakRSTa gurUtvane AdhIna hovAnA lIdhe avayavImAM apakRSTa gurUtva utpanna thavAthI jayAre trAjavAnA pallAmAM avayavIne mUkavAmAM Ave tyAre chUTA-chavAyAM avayavanA samudAya dvArA thatA tulAnamana vagere kArya karatAM viziSTa tulAnamanAdi kArya thatuM nathI paraMtu avayavagata guNa avayavImAM svasajAtIya utkRSTa guNanA utpAdaka hoya cheA niyAyika pravAda nyAyasaMgata nathI. yAzukamAM mahattva na hovA chatAM trasaraNumAM mahattva utpanna thAya che. yAmukamAM apakRSTa parimANa hovA chatAM trasaraNamAM utkRSTa parimANa = mahAparimANa utpanna thatuM hovAnA lIdhe avayavIguNa avayavaguNasajAtIya Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2190 nyAyAloke dvitIyaH prakAzaH ubhayatvasyA'tiriktatvasthApanam kiJcAtyantabhinnA'bhinnAbhyAM vyAvRttaM sAmAnAdhikaraNyamapi bhedAbhede pramANam, bhedAbhedobhayatvena sAdhyatve sAdhyA'prasiddherabhAvAt / --------- ubhayatvamapi ekaviziSTA'paratvameveti cet ? na, aviziSTayorapi gotvAzvatvayorubhayatvapratyayAt / * bhAnumatI -- kathacidabhedAbheda evAvayavAvayavyAdInAmaGgIkartavya iti syAdavAdinAmabhiprAyaH / kiJca 'ghaTasya zuklaM rUpaM', 'zuklo ghaTaH' iti pratyakSameva guNaguNyAdInAM bhedAbhede pramANam / athobhayasiddhabhede sAmAnAdhikaraNyadhIrabhede pramANam yadavA'tyantamabhede bhede vA na sAmAnAdhikaraNyaM, guNa-guNyAdInAM ekAntabhede 'ghaTa: kumbha' itivat 'nIlo ghaTaH' iti prayogo na syAt, ekAntabhede ca 'ghaTa: pala' itivat 'nIlo ghaTa' iti prayogo na syAditi atyantabhinA'bhinnAbhyAM = ekAntabhedAdekAntAbhedAcca vyAvRttaM sAmAnAdhikaraNyaM = samAnavibhaktipadaprayogaH api guNaguNyAdInAM bhedAbhede bhedAnuvindAbhede pramANam / prayogastvevam guNa-guNyAdInAM mitho bhedAbhedaH ekAntabhedAbheda - vyAvRtasAmAnAdhikaraNyaviSayatvAt, yatA sAmAnAdhikaraNyAnyathAnupapateriti / yadvaitaM tadvaitaM yathA ghaTapaTAdikam / na ca bhedasaMvalitAbhedasya sAdhyatve'prasiddhiH, tasya kutrA'pyanupalabdheriti vAcyam bhedAbhedobhayatvena rUpeNa sAdhyatve sAdhyA'prasiddherabhAvAt bhedasya ghaTa - pAdau abhedasya ca svasmin prasiddheH tadubhayarUpeNa sAdhyatAyAM siddhAyAM syAdavAdasammatasya bhedasaMvalitAbhedasya siddhirityAkRtam / nanu ubhayatvamapi eka viziSTAparatvameveti bhedaviziSTAbhetRtvasyaiva sAdhyatAvacchedakatvaprAptau punarapyaprasidistadavasthaiveti cet ? na, sAmAnAdhikaraNyasambandhena aviziSTayorapi gotvAzvatvayoH api ''anayogatvAzvatvobhayama' tyevaMrUpeNa ubhayatvapratyayAt = ubhayatvaprakArakapratItyanubhavAt tasyAtiriktatvametAstheyam / taduktaM siddhAntalakSaNadIdhitau api -> ubhayatvaM hi kA viziSTatvAdatiriktam, na vA tadavacchinnAbhAtastadavacchinnAbhAvAt, vaiziSTyatirahe'pi ghaTatva- paTatvayorubhayatvasya, ubhayatvena tadabhAvasya ca pratyakSasiddhatvAt <(si.la. dI.pu. 84 ) iti / ata eva ubhayatvamekaviziSAparatvamiti vizeSaNa- vizeSyabhAve vinigamanAviraha ityuktAvapi na dhRti:, :atiriktasyaitobhayattasyopagamAt / tatazca bhedAbhedapratItirubhayatvaprakAreNa bhavitumarhatyevetyanekAntavAdinAmabhiprAyaH / ja hoya tevo niyama banAvI zakAto nathI. mATe --> avayavamAM apakRSTa gurUttva hovAthI avayavImAM apakRSTa gurUtva utpanna thAya che, kAraNa ke avayavIgata apakRSTa gurUtva avayavagata apakRSTa gurUtvane AdhIna che. - A taiyAyika mAnyatA svIkArI zakAya tema nathI. jo naiyAyika ema kahe ke --> te te avayavanA gurUttvanI apekSAe apakRSTa evA gurUtva pratye te te avayavI Adi tattadavayavitva AdirUpe kAraNa che, kAraNa ke bIjo koI upAya nathI. kAryatAavacchedakasaMbaMdha samavAyasaMbaMdha hovAthI A kAryakAraNabhAvathI samavAyanI siddhi thaze. <~~ to te barAbara na hovAnuM kAraNa e che ke A rIte to te te avayavI vagerenA bhedathI kAryakAraNabhAva badalI jatAM anaMta kAryakAraNabhAvanI kalpanA karavAnuM mahAgaurava Avaze. AnA karatAM to avayava-avayavI vageremAM bhedAbheda = bhedasaMvalitaabheda saMbaMdha ja mAnavo ucita che. * avayava avayavI vageremAM lehAlehasiddhi - naina* kiJca0 / vaNI, bhIla bAta se che se guyuga bhane guguNI, avayava ane avayavI vagerema te meha hoya to prema 'ghaTaH paTa:' zreyo prayoga thalo nathI tema 'nIlo ghaTaH' yo prayoga nahi thardha zaDe tathA zuAga-guAgI vageremAM the te ameha hoya to 'ghaTa kumbha:' yo prayoga nathI thato tema 'nIlo ghaTaH ' zreSo prayoga nahi tha zaDe. guga-gugIvAya paTTamAM A rIte ke sAmAnAdhikaraNya samAnavibhaktiprayoga thAya che tenAthI paNa siddha thAya che ke guNa-guNI vageremAM bhedayuktaabheda saMbaMdha che, kAraNa ke uparokata rIte ekAMte bhinna ke ekAMte abhinna padArthanA vAcaka zabdomAM samAna vibhaktino prayoga thato nathI. prastutamAM anumAnaprayoga athavA arthApatti pramANano prayoga evo thaI zake che ke guNI-guNI vagere paraspara bhinnAbhinna che, kAraNa ke sAmAnAdhikaraNya anyathA anupapanna bane che. bhedasaMvalitaabhedasvarUpe sAdhyatA svIkAravAmAM Ave to sAdhya aprasiddha banavAnI Apatti Ave, kAraNa ke naiyAyikamate tevuM sAdhya prasiddha nathI. mATe bhedAbhedobhayatvarUpe sAdhyatA ahIM mAnya che. naina * ulayatva khe'viziSTa paratvasva3pa nathI 3ma. / ahIM evI zaMkA thAya ke --> sAdhyatAavacchedaka tarIke ubhayatvano svIkAra karavA chatAM sAdhyaaprasiddhi doSa to Avaze ja, kema ke ubhayatva ekaviziSTaaparatvarUpa hovAthI ahIM bhedaviziSTaabhedatvane sAdhyatAavacchedaka mAnavuM paDaze. prastuta sAdhyatAavacchedaka dharmathI viziSTa sAdhya kayAMya paNa prasiddha nathI. <---- to te nirAdhAra hovAnuM kAraNa e che ke sAmAnAdhikaraNyasaMbaMdhathI viziSTa na hovA chatAM gotva-azvatvamAM ubhayatvanI pratIti thAya che. gotva gAyamAM rahe che ane azvatva jAti azvamAM rahe che. banne eka adhikaraNamAM - Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AlokakAramatanirAsaH etena - > ekAntabhedAbhedAnyatarAbhAvasya bhedaviziSTAbhedasya vA sAdhyatAyAM sAdhyA'prasiddhiH, pratyekaM sAdhyatAyAM cAsAdhAraNyamiti <- nirastam / na ca vyatirekavyAptau vyApyA'prasiddhiH pratiyogimati tadabhAvAbhAvAditi vAcyam, tena rUpeNa pratiyogimati * bahumatI 2199 etena = atiriktena bhedAbhedobhayatvarUpeNa sAdhyatAbhyupagamena / asya cAgre nirastamityanenA'nvayaH / guNa- guNyAdInAM ekAntabhedAbhedAnyatarAbhAvasya bhedaviziSTAbhedasya vA sAdhyatAyAM sAdhyA'prasiddhiH nyAyalaye ekAntabhedAbhedAnyatarasya kevalAnvayitvena tadabhAvasya kutrA'pyasatvAt bhedaviziSTAbhedasya nyAyAye kutrApyanabhyupagamAt, pratyekaM sAdhyatAyAzca sapakSavipakSavyAvRtatvena sAmAnAdhikaraNyAnyathAnupapattilakSaNasya heto: asAdhAraNyam / tathAhi bhedasya sAdhyatve sapakSe ghaTa - paTAdAvapi hetorvirahAt abhedasya sAdhyatve ca sapakSe ghaTakalazAdAvapi hetvabhAvAdityabhiprAyakaM AlokakumataM (ta. ciM. A.pra. kha. pU. 661 ) nirastam / na hi ghaTapaTAdau prasiddhasya bhedasya ghaTa - kumbhAdau prasiddhasya cAbhedasya tadubhayatvena sAdhyatve doSa: samasti / kiJca ghaTAdau gupaNatvAdirUpeNa nIlarUpAderbhedo'pyasti, satvAdinA tadabhedo'pi vartate iti sAmAnAdhikaraNyasambandhena guNatvAvacchinnanIlarUpAdiniSThapratiyogitAkabhedaviziSTa satvAdyavacchinnapratiyogitAkabhedAbhAvo ghaTAdau nApahotumarhati / na ca guNa-guNyAdayaH parasparaM bhinnAbhinnA: sAmAnAdhikaraNyAnyathAnupapaterityA, yA bhedAbhedavirahaH tatra sAmAnAdhikaraNyaviraha iti vyatirekavyAptau vyApyAprasiddhiH = bhedAbhedobhayAbhAvalakSaNasya vyApyasyA'prasiddhiH, syAdavAdanaye sarvasya bhedAbhedobhayarUpatvAt pratiyogimati = bhedAbhedobhagavati tadabhAvAbhAvAt = melAbhedobhyaabhaavvirhaat, atyantAbhAvasya svapratiyoginA saha virodhasya pramANasiddhatvAditi vAcyam, tena rUpeNa avidyamAna hovAthI sAmAnAdhikaraNya saMbaMdhathI gotvaviziSTaazvatva na hovA chatAM gAya ane azvane uddezIne A bemAM 'gotvaazvatvaubhaya che' evI ubhayatvaprakAraka abhrAnta pratIti thAya che. mATe ubhayatvane ekaviziSTa aparatvasvarUpa mAnavuM ucita nathI. te eka atirikta padArtha ja che. tethI bhedAbhedamAM anyatra prasiddha ubhayatvano svIkAra karI zakAya che. tethI ubhayatvarUpe bhedAbhedanI pratIti = prasiddhi thavAmAM koI vAMdho nathI. ** AlokaTIkAkAra jayadevamizramanirAsa tena. / prastutamAM tattvaciMtAmaNi grantha upara Aloka nAmanI TIkAne racanArA jayadevamizra nAmanA naiyAyikano evo AkSepa che ke --> sAmAnAdhikaraNyanI anyathA anupapatti dvArA jo ekAMta bheda-ekAMta abheda anyatara pratiyogika abhAvane sAdhya banAvavAmAM Ave to sAdhyaaprasiddhi doSa Avaze, kAraNa ke vivakSita abhAvano pratiyogI darzitaanyatara nAyamate kevalAnvayI hovAthI teno abhAva kyAMya paNa raheto nathI. kevalAnvayI padArthano abhAva kyAMya hoto nathI. jo bhedaviziSTaabhedane sAdhya banAvavAmAM Ave to paNa sAdhya aprasiddhi doSa durvAra che, kAraNa ke bhedaviziSTa abheda kayAMya raheto ja nathI. jo ekAMtabheda ane ekAMtaabheda bannene pratyekarUpe sAdhya banAvavAmAM Ave to hetu sapakSa-vipakSathI vyAvRtta banavAthI arthAt nizciMtasAdhyavAn ane nizcita sAdhyAbhAvavAmAM sAmAnAdhikaraNyaanyathAanupapatti = hetu na rahevAthI asAdhAraNya doSa Ave che. ekAMta bhedane sAdhya banAvavAmAM Ave tyAre sapakSa ghaTa, paTa vageremAM paNa sAmAnAdhikaraNya nathI ja rahetuM. tethI tenI anyathA anupapattine avakAza nathI raheto. tathA ekAMta abhedane sAdhya banAvavAmAM Ave tyAre sapakSa evA ghaTa, kuMbha vageremAM paNa samAnavibhikitakapadaprayogaviSayatvasvarUpa sAmAnAdhikaraNya nathI ja rahetuM. tethI tenI anyathA anupapattino prazna ja anutthAnaparAhata che. mATe guNa-guNI, avayava-avayavI vageremAM bhedAbhedanI siddhi thavI muzkela che. <-- paraMtu uparokta kathana dvArA ja jayadevamizrano AkSepa paNa nirasta thaI jAya che, kAraNa ke ubhayatvarUpe bhedAbhedane sAdhya banAvavamAM koI doSane avakAza raheto nathI. jayadevamizrae je vikalpo raju karela che temAMthI eka paNa vikalpano ame svIkAra karatA na hovAthI te te doSane avakAza nathI. mATe sAmAnAdhikaraNyanI anyathAanupapatti dvArA guNaguNI vageremAM ubhayatvarUpe bhedAbhedane siddha karI zakAya che. # avacchedakabhedathI bheda-bhedAbhAva ekatra mAnya-jaina na = ~. / ahIM evI zaMkA thAya ke --> syAdvAdI dvArA pUrve je anumAna batAvavAmAM Avela ke -'guNa-guNI vagere paraspara bhinnAbhinna che, kAraNa ke anyathA sAmAnAdhikaraNya anupapanna rahe che.' - temAM anvaya vyApti to naiyAyika sAme batAvI zakAya tema nathI. AthI vyatireka vyApti batAvavI paDaze. te A mujaba - jyAM jyAM bhedAbhedobhaya nathI tyAM tyAM sAmAnAdhikaraNya anupapatti paNa nathI. - paraMtu A vyatireka vyAptimAM vyApya banela bhedAbhedobhayAbhAva aprasiddha che, kAraNa ke syAdvAdI matAnusAra sarva vastumAM bhedAbhedobhaya rahe che. tethI bhedAbhedobhayAbhAva kyAMya raheze ja nahi. pratiyogInA adhikaraNamAM pratiyogIno atyaMtAbhAva na hoI zake, kAraNa ke atyaMtAbhAva svapratiyogIno virodhI che. <-- to tenuM samAdhAna syAdvAdI dvArA evuM batAvavAmAM Ave che ke je rUpe pratiyogI jyAM rahe che tyAM te rUpe te pratiyogIno abhAva svIkAravAmAM to uparokta virAdhane avakAza rahe che. paraMtu AvuM to ame svIkAratA Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 nyAyAloke bditIyaH prakAza: *anyonyAbhAvasthA'vyAptatitvopapAdanam * tena rUpeNa tadabhAvasyaivAnabhyupagamAt / anyonyAbhAvatvamekakAlAvacchinna-svAtyantAbhAvasamAnAdhikaraNavRtti abhAvavibhAjakopAdhitvAta, atyantAbhAvatvavadityapi bhedAbhede pramANameva / pRthagavacchedakAvacchinnamAtravRttivRttitvasyAnupAdhitvAt, zuklarUpasyaiva zuklAbhedAvacchedakatvena sAdhanavyApakatvAt / ----------------bhAnumatI ------------------ guNatvAdirUpeNa pratiyogimati nIlarUpAtibhedati ghaTAdau tena guNatvAdinA rUpeNa tadabhAvasya = nIlarUpAdibhedatirahasya evAnabhyupagamAt, sattAdinaiva nIlakhapAbhedo ghaTAdAvar3Ikriyata iti kA doSaH, avatachedakabhedena virodhaparihArAta, ekA takSe saMgoga-tadamAtayorita / prakate bhedAbhedobhayasAdhanArtha mImAMsakapradarzitamanumAnamAvedayati -> anyonyAbhAvatvamiti pakSanirdezaH / :avyApyavatitatitarUpa stApAtAmAtasamAnAdhikaraNatittarUpasya sAdhyAtte ghaTasya raktavAdazAyAM nApaM zyAma' ityAdI sindasAhAnaM spAdityata: ekakAlAcchitAtvaM svakAlAcchitAtvasvarUpaM svAtyantAbhAvavizeSaNopAdAnam / nityAbhAvatatyama tatvasAkSAdagApyadharmatvAditi hetuH yadavA 'litya'ti na vizeSaNaM, agAyatatipatiyogikapAgabhAta-pataMsaporagagApgavatitvAt / sAkSAditi abhAvavibhAjakopAdhitvAdityarthaH / na cAbhAtatibhAjataM saMsargAbhAvatvamagopAbhAvatvA na tvalantAbhAvatvaM, tasA saMsargAbhAvavibhAjakatvAdilatyatAmAvatvarUpASTAtaspa sAdhanalalyamiti zaThanIyam, catudevAbhAvavibhajanAditi jayadevamizrapatayaH / yathA zAravAyAM vakSe tapisaMyogadazAyAM mulAtacchedena tata tadatyantAmAtasyApi satvenAbhAtatibhAjakopAdhittazAlyatyatAmAtatvamekakAlAvatchedena kapisaMyogAbhAvAbhAvalakSaNo ya: svAtyantAmAta: tatsamAnAdhikaraNo yo mUlAvileAkapisaMgogAtyantAbhAva: tanikhapitatitAviziSTaM tathaivAbhAvavibhAjakopAdhitvazAlpAnyonyAbhAvatvasyA'pyekakAlAvattihAlcokacAmAvAbhAvasamAnAdhikaraNanirUpitatitvasidhdayA ekakadA bhedAbhedobhayasidinAvilA / na ca prAtahetau pRthagavacchedakAvacchinnamAtravRttivRttitvasya upAdhittam, ekatAlAvacchinAsvAtyatAmAtasamAnAdhitarAni pitatitvalakSANasAdhyaspAdhikaraNe kapisaMyogatta-kapisaMyogAtyantAmAtatvAdau sartaga zAkhA-mulAdivibhikSAvacchedakAtacchinnamAganiSThatApasaMyoga-tadatyantAmAtAtinirUpitatatitvasya satvena taruNa sAdhyApakatvAt, zuvalaghatAdau zuklabhedAvacchedakIbhUtaghaTatvAtirikAlacchedakAtattachedena zuklAmedAderasatvena abhAvavibhAjatopAdhitvalakSaNasAdhanAdhikaraNe'nyonyAmAtatve ca tasyAsatvena sAdhanA'vyApakatvAditi jayadevamizrAdibhirvAcyam, tasya anupAdhitvAt / ava hetumAvedayati -> zuklarUpasyaiva zuklAbhedAvacchedakatvena sAdhanavyApakatvAt, zuvanaghaTe ghaTatvAvacchedena zuklabhedaH zuklarUpAvacchedena tu zuklAbheda iti zuklabhedAvacchedakIbhUtaghaTatvApekSayA -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- ja nathI. ghaTAdimAM guNAdirUpe nIlAdino bheda rahe che ane sattAdirUpe nIlAdino abheda rahe che. avacchedakabheda hovAthI eka dharmImAM bheda ane bhedabhAva banne rahI zake che. ekatra bhedAbheda prAmANika che-A vAtanI siddhi anumAna pramANathI pAra thaI zake che. anumAnaprayoga A mujaba thaI zake che ke - anyonyAbhAva ekajhAlAvana svaatyannAbhAvanA samAnAdhikarAgamAM rahenAra che. kAraNa ke te abhAvavibhAjaka upAdhi che, jema ke atyantAbhAvatva. abhAvanA cAra bheda che prAgabhAva, praasAbhAva, atyaMtAbhAva ane anyonyAbhAva. atAbhAva pAga abhAvavibhAjaka upAdhi che. eka kAlamAM vRkSasvarUpa eka adhikarANamAM rahenAra kapisaMyogAtyannAbhAva potAnA abhAvane = kapisaMyogAbhAvAbhAvane samAnAdhikarAga hovAthI atyaMtabhAvatva eka kAlAvacchedana svAbhAvasamAnAdhikarAgamAM vRtti = rahenAra pANI che. Ama daSTAMtamAM hatu ane sAdhya banne rahe che. tethI anyonyAbhAva paNa eka kAlAvacchedena potAnA atyaMtAbhAvano sama.nAdhikaraNa banavo joIe, kAraNa ke atyaMtaabhAvatvanI jema anyonyAbhAvatva pAga abhAvavibhAjaka upAdhi che. AthI anyonyAbhAvatvamAM eka kAlAvadana svaannAbhAvasamAnAdhikarANanirUpita vRttitvasvarUpa sAdhyanI siddhi thavI anivArya che. " arthAt bheda ane abheda banne eka adhikarAgamAM eka kAlamAM siddha thaze. leTamAM avyApyavRttitvasAdha anubhAnamA upAdhi zaMThA - sabhAdhAna na pR. / I sAloTI he mizrano mevo bhAkSepacha -> prastuta anumAnamA yaanimaatrvRttinirUpita vRttitva upAdhi che. je sAdhyane vyApaka hoya ane sAdhanane avyA5ka hoya te upAdhi kahevAya che. kapisaMyoganA avacchedaka zAkhAdezathI pRthaka evA mUlabAga svarUpa avacchedakathI avacchinna eTalA ja vRkSamAM kapisaMyogAtyatAbhAva raheto (=vRtti) hovAthI temAM rahenAra sAdhyaviziSTa kapisaMyogaatyaMtabhAvatva dharmamAM kapisaMyoganA avacchedanI apekSAe pRthagavacchedaka avacchinnamAtravRttinirUpita vRttitA rahe che. A rIte jayAM jyAM eka kAlAvacchinna svaatyaMtAbhAvasamAnAdhikaraNanirUpitavRttitAsvarUpa sAdhya rahe che, tyAM tyAM pRthagavacchedakaavacchinnamAtravRttinirUpita vRttitva rahe che. tethI te sAdhyano vyApaka bane che. paraMtu te sAdhanano vyApaka nathI, kAraNa ke abhAvavibhAjakaupAdhi svarUpa hetu anyonyAbhAvatvamAM rahe che. paraMtu tyAM pRthagavacchedakAvacchinnamAtravRttinirUpitavRttitva dharma raheto nathI. zukala ghaTamAM zuklaabhedano koI avacchedaka ja na hovAthI zuklaabhedavicchedakathI pRthak avacchedakathI avacchinnamAM rahenAra Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * avacchedakabhedenA'vacchedakavirodhasthA'nyathAsindiH * 13 na caikapratiyogitAvacchedakAvacchinnabheda-tadabhAvayorviruddhAdhikaraNatAvacchedakAvacchedena vRttitvaniyamAnnaivamiti vAcyam, viruddhatvasthale vibhinnatvasyaiva lAghavena nivezIcityAt, ata eva gotvAvacchedena gavyazvabhede brahmatvAvacchedena tu tadabheda ityopanipadAnAM gRhavartI / ------------------bhAnumatI------- pathAbhUtaM gacachavalarUpaM tadaciDAmAgavatirga: zuklAbhedaH tahispapitavatitvarUpa hetvadhikaroDakaloyAbhAvatve'pi sAvana na tasya sAdhanA'vyApakateti tarUpAnupAzitvaM samyageta / ata eva -> tasvauta tamAmAto'vacchedatabhedena vartate jAgate ca yathA saMyogArAmAva:, zyAmAvattiAspa tasyaitAnyonyAmAvastagata kAhiho, tadakalolyAbhAvAbhAtaca zyAmAtatchedena / tadihA'pi nIlaspAnyonyAmAto ghadattAvattachedenoti lIlAt ghadasya bhedo'stu, medastu nIlAnyokapAbhAvAbhAvarUpo na ghale ghaTattAvacchedeneta tirodhAt, ekAtacachedena bhAvAbhAtayorekagA'vatarajJAnAca / nApyatacchedakAntareNa ghaTatvAcichele ghaTe tadabhAtAta, tadajJAne'pi 'nIlo ghaTa' ityanubhavAca <- (ta.ti.pra.kha.pa.660) iti cintAmaNikArakhacatAmapi namo na kSatikarama, nIlarUpAvaccheiho ghare nIlAbhedasvAbhyupagamAt, tadajJAno 'nIlo ghara' ityAnubhavA'yogAt, yogyatveja tajjJAnasvAtazyakatvAt / etena hetopyatvAsindattamapAkRtam / na caikapratiyogitAvacchedakAvacchinnabhedatadabhAvayoH ghaTatvAtribhedatadabhAvAyoH virundAdhikaraNatAvacchedakAvacchedena = padattAdi-ghaTatvAdilakSaNatiruAdAzivarANatAvacchedakAcido vRttitvaniyamAt naivaM = zuklapaparUpa zuvalAbhedAvacchedakatvaM, zuklabhedAvacachedatIbhUtapaTatva-zuklapapagorasamAnAdhikaraNatvena miyo'virudatvAditi agAyikena vAcyama, pradarzitaniyame virudatvasthale = bhedAbhedavatitAvatchedakadehe ekAhitarANanirapitatatitvAbhAvAdisvarUpatitvasthAne lonlAmAtastarUpasya vibhinnatvasyaiva lAghavena = zarIrakatalAghavena nivezaucityAt / zuvalabhedAvatchedakIbhUtaparatvabhiDAtvena zuvalarUpasya zuvalAbhedAvacchedakatvamApAgam / na cedaM naugAlikAnAmasammatam, tatakaM cintAmaNikatA'pi -> tasgata tamAbhAvo'vacachedakamena vartate jJAyate ca <(pa.660) iti, anyathA :avatachedakamekA' ityA :avacchedakavirodhenA' ityukaM syAt / ata eva = ekapratiyogitAtacchedakAtihAbheda-tatmAvalomitAdhikaraNatAtacchedakAvacchedena vatitvaniyamAdeza, gotvAvacchedena gavi azvabhedaH brahmatvAvacchedena tu tagaiva tadabhedaH = aztAbheda iti aupaniSadAnAM = vedAntinAM gRhavama / na caita vedAktimatapatezaH, paragahItamapi gatsArabhUtaM tasyAnupekSANIyatvAt, gottAdInAM pAramArthikattAyupagamenA brahAvdaitAnavakAzAca / evo zubheda nahIM banavAthI pRthaavachedakaavacchinnamAtravRttinirUpita vRttinA zukalabhadavamAM (anyonyAbhAvavamAM) na rahevAthI darzina dharma sAdhanano avyApaka pAga che. mATe eka kAlAvacchinna svaatyantAbhAva samAnAdhikarANanirUpitavRttitAsvarUpa sAdhyane siddha karavA mATe rajU thayela abhAvavibhAjaka upAdhi svarUpa hetu pRthaphavacchedakaavacchinnamAtravRttinirUpitavRttinA svarUpa upAdhi dvArA vyApyatvAsiddha bane che. tethI te hetu dvArA uparokta sAdhyanI siddha nahi thaI zake. <- paraMtu A vAta barAbara na hovAnuM kAraNa e che ke pRthagavacchedakAchinnamAtravRttinirUpitavRttitva dharma uparokana hetuno vyApaka hovAthI upAdhisvarUpa banI zakato nathI. zukala ghaTamAM zukalabheda ghaTandAvana rahe che. tathA zuklaabheda zukalarUpAvana rahe che. zuklaabhedanA avacchedakIbhUta kalarUpathI pRthapha evA ghaTatvasvarUpa avachedakathI avacchinna evA ja ghaTamAM zukalabheda raheto hovAthI zukalabhedamAM rahenAra anyonyAbhava dharmamAM uparokata hetu pAga rahe che ane pRthagavacchedakAvacchinnamAtravRttinirUpitavRttitva dharma pAga rahe che. tethI te sAdhanano pAga bApaka bane che. je dharma sAdhyano vyApaka hovA chatAM henano avyApaka na hoya te dharma upAdhi banI na zake. tethI uparokana hetumAM vyAkhavAsiddhine avakAza raheto nathI. tethI ekatra bhedabhedanI siddhi nirAbAdha che evuM syAdvAdInuM kathana che. mehatra leha-leTAlAva sabhAveza bhATe savarachehauleTa AvazyaH - jaina na cai.| bhAI nayAya 23thI sevA lina thA -> pratiyogitA parbhadhI bhanni pratiyogitAko nirUpaka bheda ane teno abhAva viruddhaadhikarAtAavacchedakaavadena ja rahI zake che A niyama ghaTabheda, ghaTadAbhAva vagere sthalamAM prAmANikapALe nirbhIta thayela che. paTavAdyavacchedana ghaTabheda rahe che ane ghaTavAvacchedana ghaTabhedabhAva rahe che. ghaTabheda ane ghaTabhedabhAvanI vRttitAnA avadaka paTavAdi ane ghaTatva paraspara viruddha che, eka adhikarAgamAM rahetA nathI. te ja rIte zubheda je ghaTavAdena rahe to zukalabhadAbhAva zukalarUpAvachedana na rahI zake, kAraNa ke ghaTava ane zukalarUpa banne eka ja ghaTamAM rahevAnA lIdhe paraspara viruddha nathI. mATe ghaTamAM zuklarUpaavadena zukalabhedabhAvano samAveza karI nahi zakAya. mATe ekatra, bhedAbhedano samAveza azakya che. <- to te nirAdhAra hovAnuM kAraNa e che ke uparokana niyamamAM avicchedakanA zarIramAM viruddhatva = virodhano praveza karavAmAM Avela che. te sthAne vibhinnatvano = bhedane samAveza karavo ucita che, kema ke viruddhanya karatAM vibhinnatvanuM zarIra laghu che. virUddhatva = eka adhikaraNanirUpitavRttitAno abhAva. jayAre vibhinnatvano artha che bheda, spaSTa che ke viruddhatva karatAM vibhinnatvanuM zarIra nAnuM = laghu che. mATe eka ja pratiyogitAavacchedakathI avacchinna bheda ane bhedabhAvane rahevA mATe avaccheda kavirodhanI nahi pANI Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 nyAyAloke ditIyaH prakAza: * vedAnttimate bhedAbhedayorekA samAveza: * azvatvAvacchinnabhedavati gavi brahmatvAvacchinnapratiyogitAkatadbhedAbhAva eva tairaGgIkriyata iti cet tarhi asmAkamapi nIlatvAvacchinnabhedavati ghaTe'yutasiddhatvAvacchinna-tadbhedAbhAvAbhyupagame kiM bAdhakam ? __ vastuto yathA zAkhAvacchedena saMyogastadabhAvazca mUlAdinAnAvacchedena tathA ghaTe nIlabhedo'pi ghaTatvAvacchedena tadabhAvastu tattadvyaktitvAdinAnAvacchedenaiveti paribhAvanIyam / -------------------bhAnumatI------------ nana gotyAvacchedena azvatvAvacchinnabhedavati gavi brahmatvAvacchinnapratiyogitAkatavedAbhAvaH = brahmAtvAvacchinnapratiyogitAkAzcabhedAbhAva eva gotvAvacchedena te: = vedAntibhiH ajhIkriyate, nA tu gotvAvacchedenAztabhedavati gavi brahAtvAvacchedenAzcatvAccheipratiyogitAkAzcabhedAbhAva: iti na ghaTatvAvacchedena zuklabhedavati ghaTe zuklarUpAvacchedena zuklabhedAbhAvasamarthanaM vedAntinayAnusAreNa samyagiti cet ? tarhi asmAkaM syAdavAdinAM api nIlatvAvacchinnabhedavati = ghaTatvAvacchedena nIlatvAvacchiApratiyogitAkabhedaviziSTe ghaTe. ayutasindatvAvacchinna-tadbhedAbhAvAbhyupagame = ghaTatvAvacchedena pathagasindatvAvacchinnapratiyogitAka-nIlabhedAbhAvAr3IkAre kiM bAdhakam ? na hi nIla-ghadayorayutasindatvena mitho bhedaH pratIyate / itthazca vRttitAvacchedakabhedavirahe'pi pratiyogitAvacchedakabhedenaikA nIlabhedAbhedasamAvezo'pyanAvilaH / idaca vedAtinAM puro vatuM zakyate / naiyAyikaM prati svamatamAha vastuta: yathA vRkSe zAkhAvacchedena saMyogaH = kapisaMyogaH tadabhAvazca = kapisaMyogAbhAvazca mUlAdinAnAvacchedena naiyAyikairIkriyate tathA ghaTe nIlabhedo'pi = nIlatvAvacchika pratiyogitAkabhedo'pi ghaTatvAvacchedena tadabhAvastu = nIlatvAvacchinapratiyogitAkabhedAbhAvastu ghaTe tattadvyaktitvAdinAnA'vacchedeneva = tatanIlaghaTaniSThatavadavyatitvAsAdhAraNadharmAdyavacchedenaiva iti pribhaavniiym| tathAhi atra ghaTatvapadaM paryAyatvopalakSaNam / tatavyaktitvapadotaramAdipadena dravyatta-nIlatadinabhedAdigrahaNamabhipretam / na ca tadajJAne'pi 'nIlo ghata' ityanubhavAlA tasya tadavacchedakatvamiti vAcyam, ghaTattavatasya yogyatvAliyamatastatpUrvaM tadgahAt / iyAMstu vizeSo yadadharmadharmibhAvAdyapekSayA byormedAbhedaH, pratisvaM prAtisvikarUpeNa kevalAbhedo, gotvAzcatvAdinA tu kevalabheda iti / na caivamekAntAnupraveza iti vAcyam, abhedambhilabhedatatveauta tadapAyAt / itthatadavazyamanIkartavyam, kathamanyathA 'syAdizAbhito'tyA syAtpadaM nAnatiprayojanamiti dhyeym| atha bhedAbhedasyA'pi kazcidabhedarUpatvAt 'kapAle ghara' ityAdhArAdheyabhAvapatItirna syAditi cet ? na, bhedAbhedatvena - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - avacchedakabhedanI ja apekSA rahe che-Avo niyama prAmANika siddha thAya che. ghaTava karatAM zuklarUpa bhinna to che ja. mATe ghaTavAvachedana zubheda ane zukala pAvacchedena zuklAbhedano samAveza lAghavasahakArathI ucita hovAnA lIdhe ja vedAMtI loko gAyamAM govA vacchedana azvabheda mAne che ane brahmavAvacchedena to gAyamAM ja azvabhedabhAva mAne che. gotva ane brahmatva paraspara vibhinna che, viruddha nahi. jo ke A vedAMtIonA gharano mArga che. paraMtu ApaNe to emAMthI eTalo ja bodhapATha levA jevo che ke avacchedakabhedena ekatra bhedabhedano samAveza thaI zake che. pUrva56 :- ashv.| yo aneidual ! tame vehAntInA moh| naye mehanI sikhirI 26 // cho, paraMtu tame vAstavika hakIkatane chUpAvI rahyA cho. vedAntI loko zuM mAne che ? te batAvavAnA badale tamAre je kahevuM che te vedAntInA nAmathI tame batAvo cho. vedAntI loko to evuM mAne che ke gAyamAM azvatnAvacchinnapratiyogitAka abheda rahe che ane gAyamAM ja brahmavAvacchinna pratiyogitAkaazvabhedabhAva rahe che. matalaba ke vedAntImatAnusAra pratiyogitAnA avacchedaka dharma eka nathI, paraMtu alaga alaga che. jyAre tame anekAMtavAdIe bhedabhedanI vRttitAnA avacchedaka dharmamAM bheda che-evuM vedAMtImatAnusAra siddha karavAno prayAsa karela che. A vyAjabI nathI. zA mATe tame amArI AMkhamAM dhULa nAMkhavAno prayatna karo cho ? uttara5kSa :- jo tame vedAntInI satya mAnyatAne batAvo cho ane svIkAro cho to ame paNa barAbara te ja rIte kahIe chIe ke ghaTamAM nIlAvacchinnapratiyogitAnIlabheda rahe che ane te ja ghaTamAM ayutasiddhatvAvacchinnapratiyogitAnIlabhedano abhAva rahe che. nIlarUpa ane ghaTa yutasiddha = pRthaka pRthak rahetA nathI. mATe ayutasiddhatva dharmanI apekSAe ghaTamAM nIlabhedabhAva rahI zake che. pratiyogitAavazke.ka badalavA chatAM vRttitAavacchedaka dharma banne ThekANe ghaTatva ja che. mATe ekatra nIlabheda ane nIlabhedabhAva abAdhita rIte rahI zake che. AmAM koI vAMdho nathI. mATe amArI sAthe sAMdho (=samAdhAna) karI levAmAM lAbha che. vstuto.| 5 vastusthitino piyAra 421mA Aveto nyAyamatAnusAra zata manI thApAmazeTho khoyatyAre kSamA zAkhAavacchedana kapisaMyoga rahe che ane mUla vagere aneka alaga alaga bhAgavacchedena vRkSamAM kapisaMyogAbhAva rahe che arthAt vRttitAavacchedakabhedana jema ekatra kapisaMyoga ane kapisaMyogAbhAvano samAveza thAya che. tema ghaTamAM nIlabheda paNa ghaTavAvacchedena rahe che. ane nIlabhedabhAva vatatana vyaktitva vagere alaga dharmavicchedena ja ghaTamAM ja rahe che. A vAtane vizeSa rIte vicAravAnI zrImadjI bhalAmaNa kare che. Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *** abhedasya bhedAbhAvAtiriktatvasthApane maNikAramatamImAMsA . anye tu ghaTe nIlabhedastadanyonyAbhAvarUpastadabhedastu tAdAtmyaM, na tu tadabhAva iti vadanti / yattu -> abhedavyavahAre tasyA'hetutvAt <- (ta. ciM.pra.khaM. pR. 662 ) iti cintAmaNikRtoktaM tanna, 'prameyamabhidheyAbhinnami' tyatrA'bhedavyavahArArthaM tAdAtmyasyA'vazyAzrayaNIyatvAt / 2199 bhAnumatI - tasya vRttiniyAmakatvAt / 'ghaTAbhAve ghaTo nAstI' tyAdAvape ghaTAbhAvatvena dharma-dharmibhAvavivakSayaita nistAraH iti / vastuta: tatatpratItimanusRtya tatatpratiyogikatvaviziSTatatatsambandhasyA''dhAratAtvaM kalpyate / astu vA dharmAntarameva AdhAratA, tela 'ghaTarUpayorbhedAbhedAvizeSe'pi ghaTa eva rUpasyA''dhAratA na tu rUpe ghaTasya' ityatra na niyAmakAnusaraNavaiyamgram, na vA tantu-padayoranyonyAdhAratvapratItisamAdhirduH zakA (ma. syA. raha. prathamakhaNDa. pu. 8083) ityAdi vyaktaM madhyamaparimANasyAdavAdarahasye / tatvamatratyaM matkRta - jayalatAyA avagantavyam / anye tu ghaTe nIlabhedaH tadanyonyAbhAvarUpaH tadabhedastu = nIlAbhedastu tAdAtmyaM = bolatAdAtmyaM na tu tadbhAvaH = nIlabhedAbhAvasvarUpa ityavacchedakabhedaM vinApi tayorekatra samAveze'virodha iti vadanti / yattu -> abhedavyavahAre nIlAdyabhedatvaprakArakavyavahAraM prati tasya = nIlAditAdAtmyasya ahetutvAt = anaupayikatvAditi cintAmaNikRtA gaNezopAdhyAyena pratyakSakhaNDe samavAyavAde uktam, tanna cAru 'prameyaM abhidheyA'bhinnaM' ityatra abhedavyavahArArtha = abhidheyAbhedavyavahArAya maNikRtApi tAdAtmyasva = abhidheyatAdAtmyasya avazyAzrayaNIyatvAt, naiyAyikamate abhidheyatvasya kevalAnvayitvena abhidheyapratiyogikabhedasyA'prasiddhatvAnna abhidheyabhedAbhAvAbhyupagamastA gaNezamatAnusAreNApi sambhavati, aprasiddhapratiyogi kaniSedhasya tanmate'pi virahAt / ata eva tena cintAmaNau vyadhikaraNaprakaraNe -> 'zazazRGkaM nAstI'ti ca zaze zRGgAbhAva ityarthaH <- (vyadhi.pU. 2013) ityuktam / evaM 'ghaTaH kambugrIvAdimadabhinna' ityatrApi laghudharmasamaniyatagurudharmasya tanmate pratiyogitAnavacchedakatvena kambugrIvAdimatvAvacchinnapratiyogitAkabhedA'prasiddhyA tadabhAvarUpA'bhe dAnavayabodho'pi kA zakya iti bhedAbhAvAtirikta evAbhedastenApi svIkartavyaH / tatvamatratyamadhikaM matkRtajayalatAyAH samavaseyam = = OM bhedAbhAvaatirikata tAdAmyasvarUpa abheda- anyamata anye. anya vidvAnonI mAnyatA evI che ke bheda anyonyAbhAvasvarUpa che. AthI ghaTamAM rahenAra nIlabheda nIlAnyonyAbhAvasvarUpa banaze, te ja ghaTamAM nIlAbheda paNa rahI zake che, kAraNa ke nIlAbheda e nIlabhedAbhAvasvarUpa nathI, paraMtu nIlAdAtmyasvarUpa ja che. nIlAbheda jo nIlabhedaabhAvasvarUpa hoya to nIlabhedaviziSTa ghaTamAM tenA samAveza mATe avacchedakabhedanI apekSA rahe. paraMtu nIlAbheda nIlatAdAtmyasvarUpa hovAthI teno nIbhedaviziSTa ghaTamAM samAveza karavAmAM avacchedabhedanI apekSA nathI rahetI. mATe avacchedabheda vinA paNa eka ja ghaTamAM nIlabheda ane nIlAbhedano samAveza thaI zake che. ciMtAmazira bhata nirAsa yannu. uparokta vidvAnonA matanI samIkSA karatAM ciMtAmaNikAra gaMgeza upAdhyAya ema kahe che ke --> abhedane bhedAbhAvasvarUpa mAnavAnA badale tenAthI atirikta tAdAtmyarUpe teno svIkAra karavo ucita nathI, kAraNa ke tAdAtmyasvarUpa abheda abhinnatvaprakAraka vyavahAramAM upAyabhUta nathI. je abhedapadArtha svaviSayakabodhajanaka zabdaprayogAtmaka vyavahArano upAya na bane tene mAno yA na mAno koI pharaka paDato nathI. jeno svIkAra na karavAmAM koI anupapatti Ave teno ja svIkAra prAmANika banI zake. jeno svIkAra nA karavAmAM Ave chatAM koI anupapatti = asaMgati Ave nahi teno svIkAra aprAmANika che. teno svIkAra karavAmAM to gaurava vagere doSa Ave che. mATe abhedane kluma bhedAbhAvasvarUpa mAnavuM lAghavasahakArathI ucita che, nahi ke tAdAtmyasvarUpa. ~~ paraMtu ciMtAmaNikAranI A vAtanuM khaMDana karatAM prakaraNakAra zrImadgha ema kahe che ke 'prameya abhidheyAbhinna che' ItyAdi sthalamAM maMgeza upAdhyAye paNa abhidheyaabhedane abhidheyatAdAtmya svarUpa ja mAnavo paDaze, kAraNa ke jo abhedane bhedAbhAvasvarUpa mAnavAmAM Ave to abhidheyAbheda zabdanirUpita viSayatA abhidheyapratiyogika bhedano abhAva thaze. paraMtu abhidheyatva = abhidhAviSayatva = abhidheyabhedAbhAva = naiyAyika mate kevalAnvayI dharma hovAthI abhidheyabheda kyAMya raheto ja nathI. abhidheyAvacchinnapratiyogitAka bheda aprasiddha hovAthI teno niSedha paNa karI zakAto nathI, kAraNa ke aprasiddha pratiyogika niSedha taiyAyika mate paNa asvIkArya che. abhidheyabhedAbhAvanuM prakArarUpe bhAna uparokta sthalamAM ciMtAmaNikAramate zakya na hovAthI teNe abhidheyAbhedane abhidheyatAdAtmya svarUpe ja svIkAravo paDaze. mATe nIlAbhedane paNa teNe nIlatAdAtmyasvarUpa ja mAnavo yogya che. mATe jema eka ja ghaTamAM avacchedakabheda vinA sattA, dravyatva vagere dharmo rahe che tena avacchedakabheda vinA ja nIlabheda ane nIlAbheda paNa ghaTamAM rahI zake che. AvuM prakaraNakArazrInuM tAtparya jaNAya che. Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 nyAyAloke dvitIyaH prakAzaH * digambaraneya bhedavdaividhyavicAraH * apare tu guNa-guNinoranyatvarUpabhedasattve'pi pRthaktvarUpabhedAbhAvAdabhedaH, pRthaktvaJca pravibhaktapradezatvamityAhuH / bhAnumatI. (spA. raha. ja. pU.89 ) / = apare = digambarAH tu bhedAbhedo bhedaviziSyabheda eva sambandhatA tu tayorubhayattena rUpeNa cobhayatvamapyekaviziSTAparatvamiti vizeSaNa - vizeSyabhAve vinigamanAvirahaH iti vAcyam, atiziSTayorapi gozAzvatvapratyayAtasyAtiriktatvAt / yutacaitat - atiriktabhedAbhedasya bhedaviziSA'bhedasya ca tadvyaJjakattakalpanAyAM gauravAt / na caikA bhedAbhedayoH samAteze virodha iti zaGkanIyam, yato na hi vayaM yatra yasya yo bhedastatra tasya tadadbhAvameta vadAmaH kintvayameva / tathAhi bhedo dvividhaH anyatvarUpaH pRthaktvarUpazca / tatra :anyatvamatadbhAvaH, tatvenA'pratIyamAnatvaM, tadavRtidharmavatvamiti yAvat / tatazca guNa-guNino: anyatvarUpabhedasattve'pi pRthaktvarUpabhedAbhAvAt abhedaH pRthavatvAbhAvarUpo nirAbAdhaH / pRthaktvaM pRthaktvapadapratipAdyaM ca pravibhaktapradezatvam = viSvakpradezatvasvarUpaM; yathA ghaTa-paDhayo:, tayorabhijJapradezatvAbhAvAt / guNa-luminostu na pRthaktvarUpo bhedaHsambhavati, tayoravibhakapradezatvAt / tadukaM pravacanasAre kundakundAcAryeNa patibhatapadesataM puchatamiti sAsaNaM hi vIrassa / aNNatamatabbhAvo Na tabbhavaM bhavati kathamegaM // (pra.sA. 2 -14) iti / atra sopayogitvAt :amRtacandravyAkhyA darzyate pravibhaktapradezatvaM hi pRthaktvasya lakSaNam / tatu satA- dravyayorna sambhAvyate, guNa-guNinoH pravibhaktapradezatvAbhAvAt, zuklotarIyavat / tathAhi yathA ya evaM guNasya pradezAH ta evotarIyasya guNina iti tayorna pradezavibhAgaH / evamapi tayoranyatvarmAste, tallakSaNasadbhAvAt / atadvAto hyanyattasya lakSaNam / tatu satA- dravyayorvidyata eva guNa-guNinostadvAvasyAbhAvAt, zuklotarIyavadeva / tathAhi - yathA yaH kilaikacakSurindriyaviSayamApadyamAnaH samastetarendriyagrAmagocaramatikrAnta: zuklo guNo bhavati / na khalu tadavilendriyagrAmagocarIbhUtamutarIgaM bhavati / yacca kilA'khilendriyagrAmagocarIbhUtamutarIyaM bhavati, na khalu sa ekacakSurindriyaviSaya mApadyamAnaH samastetarendriyagrAmagocaramatikrAnta: zuklo guNo bhavatIti tayostadvAvasyAbhAvaH / tathA yA kilAzritya vartinI nirguNaikaguNasamuditA vizeSaNaM vidhAyikA tRtisvarUpA satA bhavati na khalu tadnAzritya [varti guNavadanekaguNasamuditaM vizeSyaM vidhIyamAnaM vRtitvasvarUpaJca dravyaM bhavati / yatu kilAnAzritya varti guNavadanekaguNasamuditaM vizeSyaM vidhIyamAnaM vRtimatsvarUpaJca dravyaM bhavati na khalu sA''zritya vartinI nirguNaikaguNasamuditA vizeSaNaM vidhAyikA vRtisvarUpA ca satA bhavatIti tayostadbhAvasyAbhAva: / ata eva ca satAdravyayoH kathaJcidanarthAntaratte'pi sarvathaikatvaM na zaGkanIyam, tadbhAvo hyekatvasya lakSaNam / yatu kA tadbhavadvibhAvyate tatkathamekaM syAt ? api tu guNa-guNirUpeNAnekamevetyarthaH <- iti (pra.sA.a.tR. 2/54) / prakaraNatato'Ja kA nirbhara ityAvedanAya taccintyamiti gaditam / tadbIjacaivam 'pravibhaktapradezatvamityA bahuvrIhmAzrayaNe paramANataH kuto'pi na pRthagbhaveyuH / evaM karmadhArayAzrayaNe deza-skandhagorapi sa eva doSa: / skandhAzritaparamANUnAmeva ca pradezatvasaMjJayA tadanAzritaparamANUnAtha pRthaktvaM kuto'pi kA ghaTeta | kisa (A viSayamAM adhika jANakArI meLavavA madhyama syAdvAdarahasya prathama khaMDanI ramaNIyA nAmanI hindI vyAkhyAnuM (pR. 89) avalokana vijJa vAcakavarga karI zake che.) - lehanA ke prakAra pRthaitva jane janyatva-higaMjara aparaM / prastutamAM higaMbhara vidvAnonuM sthana me mehanA me prakAra che (1) anyatva (2) pRthaitya anyatyano artha che atabhAva. arthAt te rUpe na hovuM. guNa ane guNImAM anyatvasvarUpa bheda che, kAraNa ke guNAnyatva guNImAM che ane guNIanyatva guNamAM rahe che. ghaTamAM sparzana Indriya grAhyatA che, jyAre nIla rUpamAM sparzana grAhyatA nathI. mATe atadbhAva = asparzanagrAhyatva = sparzanagrAhyatvAbhAva ghaTanI apekSAe nIla rUpamAM hovAthI guNa ane guNImAM anyanvasvarUpa bheda che. paNa guNa-guNImAM pRthaknvasvarUpa bheda nathI hoto. kAraNa ke pRthattvano artha che pravibhaktapradezatva arthAt alaga alaga evA pradezomAM rahevApaNuM. je pradezomAM guNa rahe che, te ja pradezomAM guNI rahe che. nIla rUpanA pradeza alaga ane ghaTanA pradeza alaga-AvuM nathI hotuM. Ama pRthaktvasvarUpa bheda guNa guNImAM na hovAthI te vacce paraspara abheda paNa kahevAya che. Ama anyatvasvarUpa bheda ane pRthaktvasvarUpa bhedano abhAva guNaguNImAM hovAthI te be vacce paraspara bhedaviziSTa abheda che. <-- paraMtu uparokta digaMbara vakatavya vicAraNIya che, nahi ke AMkha mIMcI ne mAnavA yogya. A vAtanI sUcanA prakaraNakArazrIe 'ciMtyaM' kahIne ApI che. [matalaba ke zrImadjIne uparokta digaMbaramata mAnya nathI. enA svIkAmAM je doSa Ave che te mahopAdhyAyajIe syAdvAdarahasya graMthamAM batAvela che. jeno ullekha ame bhAnumatI TIkAmAM upara rela ne teno hindI bhAvAnuvAda (madhyama) syAdvAharahasyanI ramAzIyA vyAyAmAM ame rela che. (mo. masyA.25. prathamakhaMDa pR. 96) jijJAsu tyAM draSTipAta karI zake che. prastuta mULa graMthamAM teno nirdeza na hovAthI ahIM gujarAtI bhAvAnuvAdamAM te vicArone zabdadeha Apavo anucita jaNAya che. tethI mULa graMtha anusAre ja ahIM ApaNe AgaLa vadhazuM. cAlo AgaLa.] Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tipratipatisvarUpA''vedanam * 1910 tacintyam / vastuto vaidharmyarUpo bhedaH sAdharmyarUpazcA'bhedo'viruddhaH eva, atiriktAbhAvAnabhyupagamAt / atra 'abhAvatvaM bhAvavRtti na vA ?' iti na vipratipattiH, abhAvAbhAvaH pratiyogyavetyaGgIkAreNa siddhasAdhanAt, -------bhAnumatI------- pradezeSu kiM pratibhakattam ? na tAvadanyatvam, etadayasyaita pradezAnAM tAhazatvAt / nApi pRthakttaM tasya pratibhakaska0dhakatvarUpatayA'yonyAzrayAt / tathAhi pradezAnAM pravibhakatvasindau pravibhakapradezatvarUpaM skadhAnAM pArthakya sidhyati sihade ca skAdhAnAM pratibhakatte pratibhataskandhakatvarUpaM pradezAnAM pArthava sidhyatIti / atha jAtyAnttararUpameva pathavatvamiti cet ? tarhi bhedAbheda eva tAhaza: timiti nAsthIyate ityAdi vyAkaM syAdavAdarahasye / adhikatAgatya tatvaM vAhIkAyAM jayalatAyAM abhyadhISmahi / svamatena bhedAbhedasvarUpamAvedayati -> vastuta: asmAkaM naye tu bhedaH vaidhaya'rUpo = dhammAtirityate, yathA guNavatvAdilakSaNavaidha dravye guNAtimataH klautopapatAvatirikakalpanA'yogAt / sAdharmyarUpazcAbhedaH, sadharmaNAM bhAva: sAdhamrga, tato'do naatiricyte| pathA drA-guNa-karmaNAM satAsvarUpasAdhanameta dravyAdau guNAzabhedaH / niruko bhedo'bhedazca mitho'virubda eva darzitarItyA atiriktAbhAvAnabhyupagamAt / yugapat tanubhayapratibhAso'pyatirudhdaH / tadakaM syAdavAdaratnAkare -> sahazapariNAmasva visahazapariNAmasvApi samastapadArthAnAM sugapatpratibhAsAt / tisatazapariNAmasvabhAva eta camerapatimAsa: <- (pari. 1. sU.16 pa.103) iti / ekatat, atirikatatkalpo gauravAt / na ca padattAtanAttadharmeSu ghatabhedatvakalpanA'pekSayA'tirika eta tapa tattakalpanaucityam, tathApi pattAdinA pratIkaM vinigamanAvirahAta, atirikatadedAdidhArAkalpane gauravAca / ittha bhedatvamatadavyAvartakatvama, taccAnuvarAtatvavatsvabhAvata eteti prAcAM vaco vyAkhyAtam, stabhAvata ityasya svadharmata ityarthakatvAt / na caivamapi 'sthANuH puruSo kA tA?' iti saMzayAnupapatiH, tarUNa sthANutvarUpapuruSabhedagahAtmatatvAditi vAcyam, tA sthANuttasya starupato gahe'pi doSaprAbalyAt tadavatibhitvenA'grahAt puruSatatimihAtvena tavadadharmasta puruSatAdAtmyasaMzanivartakatvAtta / valA ta zyAmadharma rakatvAditameva tadevaH paryavarAti / tasya cA'gAppatatittaM = amitAdAtmyagogitvaM lAgalA, na tu svasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvA'patiyogitvaM gaikAlikatAdAtmpapariNAmanitorevA'tyantAbhAvatvetA dAtmatA tadatyattAbhAvA'yogAttya dhika bRhatparimANa-syAdavAdarahasye'tasegam (ba.svA.raha.pa. V) / vAdAntarArambhArthamupodghAtasaitimAvedayati ati -> bhedAdinirUpANasthale / 'abhAvatvaM bhAvavRtti na vA? iti jaina-aupAlikayorna vipratipatti: sambhavati / vipratipatinAma virudakoTindayopasthApaka: zabdaH / saMzayajanaka-vAkyaM vipratipatirityeke / viruSdArthapratipAdakAnekavacana vipatipatirityanye / viparItA buddhirtipratipatirityapare / virudArthakavAkyadarAjApapratItibdayaM vipratipatiritItare / vidhikojinAnAM niSedhakolinca naiyApikAnAmityahIkAre, pakSatAvacchedakasAmAnAdhikarAyana vidhiko yupagame abhAvAbhAva: - abhAvapratiyogitAbhAva: pratiyogyeva = prathamAbhAvapratiyogistarUpa eva iti ajhIkAreNa = legApikasidhdAntena ghaTAbhAvAbhAvAdyapekSayA yAcikamate sindasAdhanAt = abhyupagatasyaiva sAdhayitumupakrAntatvAsA tAhazavipatipati: *leTa vaidhaya'sva35 maleTa sAdharmya35 - zvetAMbara jaina* vstu.| zrImad nimatAnusAra leha-amena nivAsI potAnA mata mu stusthiti 52 5 / 5i mema kahe che ke bheda vaidharmasvarUpa che ane abheda sAdharmasvarUpa che. banne pramANasiddha dravyAdi padArtha svarUpa hovAthI paraspara virodhI nathI. jema ke dravya, guNa ane karmanuM sAdharma sattA e ja vyAdino guNAdimAM abheda. tathA sAmAnya, vizeSa, samavAya vageremAM nyAyamatAnusAra dravyAdinuM vaidharma pANa sattA hovAthI sattA e ja dravyAdino sAmAnyAdimAM bheda che. athavA guNavatva e dravyanuM guNAdimAM vaidharma hovAthI dravyamAM gumadino bheda = guNavatva vagere. A rIte sAdharma-vaidharmarUpa bheda-abheda ekatra aviruddha che. A spaSTa ja che. * alAvasthale vipratipatti pradarzana *atra. prastutamA manAnA 135 vithe neyAyi bhane na pazye mevI vipratipatti = vipAhato saMmati nayI 'abhAvatvaM bhAvavRtti na vA ?' arthAt samApanAmA DenAra chana? bhAnu raamech| naiyAyimate pAsaghAmApAmA prathama abhAvanA pratiyogI ghaTasvarUpa hovAthI abhAvatva = ghaTAbhAvAbhAvatva dharma ghaTAtmaka bhAvamAM raheto hovAthI siddhasAdhana doSa Avaze. taiyAyikamate siddhane sAdhavA mATe prayatna karavo e kRtakaraNa nyAyathI nirarthaka che. vaLI, naiyAyika jo ema kahe ke - abhAvanya dharma Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2278 nyAyAloke ditIya: prakAza: jayadevamithramatadyotanam * bAdhAcca ? ata eva 'abhAvo bhAvabhinno na vA ?' ityapi na, aMzato bAdhAt / kintu 'abhAvatvaM bhAvatvavyApyaM na vA ?' iti / tatra naiyAyikAH abhAvo bhAvAtirikta eva, adhikaraNasyA'pratiyogikatvAt tasya ca sapratiyogikatayA'nubhUyamAnatvena tadrUpatvA'yogAt / ___ atha sapratiyogikatvaM pratiyogyaviSayakabuddhyaviSayatvam / tacca tavA'pi nAbhAvasya, idantvAdinA'pyabhAvapratyakSAt ----------------- sambhavati / pakSatAvacchedakAvacchedena niSedhakoTarabhyupagame ca naiyAyikasyAMzato bAdhAt, ghaTAbhAvAbhAvatvAdestamate'pi padAdibhAtapadArthavatitvAt / ata eva = aMzato bAdhAdeva, 'abhAvo bhAvabhinno na vA ?' ityapi vipratipati: na sambhavati, pakSatAvacchedakAvacchedena naiyAyikena vidhikoTAGgIkAre aMzato bAdhAt, naiyAyikAye ghatAbhAvasya bhUtalAdivatitAkasya bhAtabhikAtte'pi ghaTAbhAvAbhAvasya ghatA'bhinnatvAt / nanu vipratipatyasambhave kathaM kathAsambhavaH syAdavAdi - yAyikayo: ? tadasambhave vA kathaM paramatonmUlanapUrvaM svamatasamarthanaM sthAdityAzahAyAmAha -> kinviti / 'abhAvatvaM bhAvatvavyApyaM na vA ?' iti vipratipattiH / tatra vidhikoTi: jainAnAM niSedhakotizca gAyikAnAm / tena na sindasAdhanaM bAdho vA / / itthaM tipratipattimupadA kathArarame pUrvapakSamAvedayati -> tatra naiyAyikA iti / AhuH' (dRzyatAM 293 tame pUSNe) ityanto'yaM pUrvapakSaH / abhAva: = abhAvapadapratipATo bhAvAtirikta eva, na tvadhikaraNasvarUpa: adhikaraNasyA'pratiyogikatvAt = pratiyoginirapekSatvAt tasya ca = abhAvasya ca, sapratiyogikatayA'nubhUyamAnatvena tadrUpatvA'yogAt = adhikaraNIbhUtabhAvAtmakatvA'sambhavAt, tirudhdadharmAdhyAsasyaiva tadbhedaka(tAt / 'ghaTona', 'paTona' ityevAnubhavAt, na tu tanmAjam / ato'bhAtatitivedyatvaM pratiyoginaH, abhAtasya pratiyogijJAnAdhInajJAnatvazAnubhavasAkSikaM, gosAhazyavat / na kevalamadhikaraNaM tajjJAnaM vA'bhAvaH, pratiyogijJAnaM vinA'pi tatiteH, tadvitau pratiyogino'viSayatvAcca / sapratiyogikatvAbhAve ca kasya pratiyogI ghaTa: ? iti tattvacintAmaNikAra: (ta. ciM.pra.vaM.abhAvavAda pU.508) / adhita raNasvarUpAbhAtavAdI zahate -> atheti / mUlaganthe cedityanenA'syAnvayaH / sapratiyogikatvaM = sapratiyogitAttapatpatipAya hi pratiyogisApekSatvam / tacca notpatau, atyantAbhAvAnyonyAbhAva-prAgabhAvAnAmanivaryatvena tadasaGgahApateH / nApi sthitI, atyantAbhAvAdeH pratiyogivirodhitvAdeva / kintu jJaptau, tatt patiyogiviSayakabudiviSayatvarUpaM, tarhi pratiyogitAvacchedakAdAvatiprasaGgaH iti pratiyogyaviSayakabundayaviSayatvaM eta tat svIkartavyam / tacca = pratiyogyaviSayakabundinirupitaviSayatvAbhAvasvarupaM sapratiyogikatvaM hi, tavApi = pApikasyApi na abhAvasya = abhAvatvAvacchinnasya sambhavati, 'idaM tama'ityAdibundau idantvAdinA'pi = purovartitvAdisyapeNApi abhAvapratyakSAt = AlovAbhAvAdeH sAkSAtkArodayAt tagAlokalakSaNapatiyogijJAnaM vita bhAvamAM nathI ja raheto' <- to AvI niSedhakoTi svIkArathI taiyAyikamatamAM bAdha doSa Avaze, kAraNa ke ghaTAbhAvAbhAva dharma ghaTAtmaka bhAvamAM rahe che ja. mATe ja jo jaina ane naiyAyika vacce evI vipratipatti = viruddha mAnyatA raju thAya ke "abhAva bhAvabhinna che ke nahi ?' to te paNa saMbhava nathI, kAraNa ke vidhikoTine AgaLa karIne "abhAva bhAvabhinna ja che' evuM naiyAyika kahI zake tema nathI. AnuM kAraNa e che ke ghaTAbhAvAbhAva ghaTAtmaka bhAvathI bhinna na hovAnA lIdhe aMzataH = pakSatAavakasAmAnAdhikaramena bAdha doSa taiyAyikamate Avaze. mATe vipratipattino AkAra evo mAnavo ucita che ke "abhAvatva bhAvatvavyApya che ke nahi ?' vidhi koTi jainonI che ne niSedhakoTi taiyAyikanI che. jaina mate abhAvatva dharma jyAM rahe tyAM bhAvatva rahe che. naiyAyikamate ghaTAbhAva vagere abhAva5dArtha atirikta hovAthI abhAvatva dharma jyAM rahe tyAM bhAvatva dharma rahe ja - evo niyama svIkArya nathI. abhAva atirita paTArtha che-naiyAyi589 dIrghapUvapakSa : abhAva5dArtha bhAva5dArthathI atirikta ja che, adhikarAgasvarUpa nathI. kAraNa ke abhAvanuM adhikarAga nipratiyogika che jyAre abhAvanuM bhAna sapratiyogikanvarUpe = pratiyogijJAnasApekSasvarUpe thAya che. mATe sapratiyogikatva ane nipratiyogikanya svarUpa viruddha dharmanA adhyAsanA lIdhe abhAvane tenA adhikAra svarUpa mAnI zakAya tema nathI. jaina : atha s.| neyAyika mApanesapratiyogicha paraMtu sapratiyogino artha cha pratiyogIbhavi55 vI bhuddhithI nirUpita viSayatAno abhAva. arthAt pratiyogInA bhAna vinA potAnuM bhAna na thavApaNuM. paraMtu AvuM sapratiyogikatva abhAvamAM bhAnI zAya nema nathI, rAga 13 pAga samAnuM pratyakSa thAya che. 'idaM tamaH' mA tinaiyAyi: matAnusAra I.535 abhAvanuM bhAna kare che, kAraNa ke tama = aMdhakAra AlokAbhAvasvarUpa hovAnA lIdhe abhAvapadArtha ja che. prastutamAM atyakArapratiyogI AlokanuM = prakAzanuM bhAna thayA vinA ja abhAvanuM bhAna thatuM hovAthI sakala abhAvamAM pratiyogInA bhAna vinA bhAna na thavApAnuM 1.mAno utta25Y. 244 mA. Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ** abhAvasyA'pratiyogikatvamImAMsA kintu abhAvatvasya / tasya ca mamApi tathAtvameva, ghaTavadbhinnatvarUpasya tasya ghaTadhIsAdhyatvAditi cet ? na tadbhinnatvasyApi svarUpAnatirekeNA'pratiyogikatvAt / vastutaH pratiyogyavRttiranuyogivRttiryo dharmaH tajjJAnasya pratiyogivRttitve - 121 bhAnumatI - jJAnaviSayatvasya satvAt / tarhi kasya tat syAt ? ityAzaGkAyAmAha kintu abhAvatvasya eva tAdRzaM sapratiyogikatvaM vAcyam / tasya = abhAvatvasya ca mama adhikaraNasvarUpAbhAvavAdinaH api tathAtvameva = pratiyogyaviSayaka jJAnAviSayatvarUpasapratiyogikatvameva / kathaM ? ucyate, ghaTavadbhinnatvarUparUpa tasya = ghAtyntaabhaavtvsy ghaTadhIsAdhyatvAt = ghaTAtmakapratiyogiviSayakajJAnAdhInatvAbhyupagamAt / tathA cAtyantAbhAvatadadhikaraNayorniSpratiyogikatvA'vizeSAnnAbhAvasyAdhikaraNAtiriktatvakalpanA saGgateti cet ? atra tattvacintAmaNyAlokakRto jayadevamizrA vadanti neti / tadbhinnatvasyApi ghaTavadbhedasyApi, abhAvatvA'vizeSAt svarUpAnatirekeNa = svAdhikaraNIbhUtabhUtalAdisvarUpAnatiriktatayA apratiyogikatvAt = pratiyogijJAnAdhInajJAnaviSayatvavirahAt sapratiyogikatvAnupapate:, abhAvajJAnaM vinA pratiyogimadbhinnatvAna vagamAcca / kica ghaTAtyantAbhAvatvasya ghaTavaMdbhinnatvAtmakatvamabhyupagamya sapratiyogikatvopapAdanaM parasparAzrayo'pi syAdityAha - vastuta iti / pratiyogyavRttiranuyogivRttiyoM dharmaH tajjJAnasya bhedagrahahetutvene 'te / syAdavAdinaye bhedasya prAk vaidharmyarUpatvamuktam / ataH 'paTo ghaTabhinna' itijJAnArthaM pratiyogini ghaTe'vRttitve sati anuyogini par3he vRtirya: paTatvAdidharmaH tajjJAnasya paTAnuyogika-ghaTapratiyogikabhedajJAnajanakatvam / kevalaM pratiyogyavRttidharmajJAnasya bhedagrAhakatve tu mahatvajJAnAdapi paDhe ghaTabhedajJAnApattiriti 'anuyogivRtitvaM' bhedagrAhakajJAnaviSayIbhUtadharmavizeSaNavidhayopAtam / anuyogivRtidharmamAtrajJAnasya tathAtve ca dravyatvajJAnAdapi paTe ghaTabhinnatvAvabodhaprasaGgaH iti pratiyogyatRtitvopAdAnam / tathApi paTatve ghaTavRttitvabhramadazAyAM 'pado ghaTAnya' iti jJAnApaterdurvAratvAt ghaTavRtitvaprakArakajJAnaviSayIbhUtasya padatvasya pratiyoginirUpitavRttitvazUnyatve satyanuyoginirUpitavRttitvA''liGgitatvAt tAdRzapramAniveze ca gauravAt, pramAtvasya tadvati tatprakArakatvasvarUpatvA = ghaTAtyannAbhAvatva sapratiyogikatva mAnI zakAya tema nathI. mATe A sapratiyogikatva abhAvamAM nahi paraMtu abhAvatvamAM ja naiyAyike mAnavuM paDaze. paraMtu A to amArA = adhikaraNasvarUpa abhAvavAdInA matamAM paNa mAnya che, kAraNa ke ghaTAbhAvatva = ghaTavabhinnatvasvarUpa hovAthI ghaTavat parvatAdithI bhinnatva, ke je bhUtalAdimAM che, tenuM jJAna ghaTajJAna vinA thaI zakatuM nathI. Azaya e che ke ghaTAnyantAbhAva bhUtalasvarUpa che ane bhUtalamAM rahenAra ghaTAtyannAbhAvatva ghaTavabhedasvarUpa che ke jenuM jJAna pratiyogInA jJAnane sApekSa che ja. Ama adhikaraNanI jema ghaTAtyannAbhAva to niSratiyogika = pratiyoginirapekSa = pratiyogiaviSayakajJAnaviSaya hovAthI sapratiyogikatva ane niSpratiyogikatvasvarUpa viruddha dharmanA adhyAsathI = samAvezathI abhAvane potAnA adhikaraNathI atirikta mAnavo vyAjabI nathI. * anatirikataabhAvavAdImate anyonyAzraya - pUrvapakSa cAlu naiyAyika :- 7, 7. / nA, adhikaraNasvarUpa abhAvavAdInI uparokta vAta barAbara nathI. AnuM kAraNa e che ke tabhinnatva arthAt ghaTavabheda paNa abhAvasvarUpa hovAthI adhikaraNIbhUta bhUtalanA svarUpathI atirikta saMbhavI nahi zake. tathA adhikaraNa to nipratiyogika che. tethI ghaTavabhedanuM paNa nipratiyogika = pratiyogIaviSayakajJAnaviSayatva banavuM anivArya thaze. tethI darzita abhAvatvane sapratiyogika batAvavuM vyAjabI nathI. tema ja satya hakIkata to e che ke abhAva ane adhikaraNamAM abheda siddha thaI zakato nathI. AnuM kAraNa e che ke tevuM mAnavAmAM anyonyAzraya doSa Ave che. te A rIte -syAdvAdImatAnusAra bheda vaidharmasvarUpa che. mATe 'paTaH ghaTabhinnaH' evuM jJAna karavuM hoya to pratiyogI evA ghaTamAM na rahenAra ane anuyogI evA paTamAM rahenAra paTatva dharmanuM jJAna Avazyaka che. ghaTanI apekSAe paTamAM vaidharmI paTatvasvarUpa che. mATe tenuM jJAna thAya to paTamAM ghaTabhedanuM bhAna thai zake. phakta pratiyogImAM avRtti dharmanA jJAnane bhedagrahajanaka na mAnI zakAya, kAraNa ke ghaTabhedanA pratiyogI ghaTamAM avRtti mahatva dharmanuM bhAna thavA chatAM 'ghaTabhedavAn paTa' evuM bhedajJAna thatuM nathI. mATe anuyogIvRttitvane dharmanuM vizeSaNa banAvavuM Avazyaka che. maTatva dharma pratiyogImAM avRtti hovA chatAM anayogI evA paTamAM vRtti na hovAthI tenA jJAnathI ghaTabhedanuM paTamAM bhAna na thaI zake. jo phakta anuyogIvRtti dharmanA jJAnane bhedajJAnajanaka mAnavAmAM Ave to paTamAM rahenAra dravyatva dharmanA jJAnathI paNa 'paTo mitra:' evA jJAnanI Apatti Ave. mATe pratiyogImAM avRttitva ane anuyogImAM vRttitva banne bhedagrAhaka jJAnaviSayIbhUta dharmanA vizeSaNa pe Avazyaka che. athavA ema paNa kahI zakAya che ke pratiyogImAM rahenAra tarIke je dharmanuM bhAna na thAya te dharmanA jJAnane bhedagrAhaka mAnI zakAya che. arthAt pratiyogIvRttisvarUpe ajJAta dharmanuM jJAna paNa bhedajJAnajanaka banI zake che. A kahevAnI pAchaLa Azaya e che ke jayAre koI vyaktine paTatvamAM ghaTavRttitvano bhrama thayela hoya tyAre te vyakti pAse pratiyogImAM avRtti ane anuyogImAM vRtti evA paTatva dharmaviSayaka Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 nyAyAloke dvitIya: prakAza: * vyavahArakAraNatAvicAra: nA'jJAtadharmagrahasya vA bhedagrahahetutvena tasya cAtra bhedarUpasyaiva sambhavenA'nyonyAzrayAcca / na cA'bhAvavyavahArArthameva pratiyogijJAnApekSA, abhAvastvapratiyogika eveti vAcyam, vyavahartavyajJAne sati satyAzcecchAyAM vyavahArodayena tatrAdhikasyAnapekSaNAt, bhAnumatI. pratiyogivRttitvena dityaruceH kalpAntaramAha pratiyoginirUpitavRtitvaviziSTatvena ajJAtadharmagrahasya veti / paTatvasya ghaTavRtitvabhramadazAyAM pratiyogivRtitvena jJAtatvAnna tadAnIM bhAntasya par3he ghaTabhedagrahApatiH, na vA dravyatvasyA'nuyogivRtitvajJAnamAtrAtpaTe ghaTAnyatvagrahaprasaGgaH, dravyatvasya pratiyogini ghaTe'pi vRttitvena jJAnAt tasya ghaTavRttitvenA'jJAtatve tu tadAnIM tAdRzApateriSkrvAt / tatazca yadvRttitvenA'jJAtadharmagraho yatra jAyate tadedazahastatra tatarasa Ayata iti phalitArtha: / sAmprataM labdhAvakAzo naiyAyika itaretarAzrayamApAdayati tasya pratiyogyavRtyanuyogivRtidharmasya pratiyogivRttitvenA'jJAtadharmasya ca atra bhedarUpasya = bhedagarbhasya eva sambhavena anyonyAzrayAcceti / ullikhitadharmasya vizeSyavidhayA jJAtadharmasya kiJciddharmaprakAreNaiva bhAnaniyamAt pratiyogyavRttitvAdikaM dharmasya padatvAdeH paTatvatvAdyupasthitisAdhyam, tacceha par3hetarAvRtitve sati sakalapaTavRtitvarUpimiti paDhetaratvagarbhatayA bhedadhIsApekSamiti paDhe ghaTabhedajJAnAya ghaTAdau paTabhedajJAnApekSA ghaTAdau paTabhedagrahArthaM ca padAdau ghaTAnyatvajJAnApekSeti spaSTameva jhaptau parasparAzrayatvam / aparyAlocitAlokagranthAH kecittu -> yadyapyAtmAzraya eva evaM sati syAt, tathApi pratiyogyavRtirityaMze pratiyogivRttibhedasya 'pratiyogivRtitvenAjJAte'tyatra pratiyogivRttitvena jJAtabhedasya ca praviSTatvena tadgrahasya tadghaTitavaidhamyagrahe vaidharmyagrahasya tadgRhe'pekSaNAdanyonyAzrayaH -> ityevaM vyAkhyAnayanti / = = na ca abhAvavyavahArasya pratiyogI ghaTaH, ghaTa - tadabhAvavyavahArayorvirodhAditi abhAvavyavahArArthameva pratiyogijJAnApekSA na tu abhAvajJAnArthaM, yata: kevalAdhikaraNasvarUpatvena abhAvastu apratiyogika eva iti vAcyam yata 'iha ghaTona' iti naJarthasya pratiyogI ghaTo'nubhUyate na tvabhAvajJAnAnantarabhAvino'bhAvavyavahArasya, tasyAbhAvAnubhavasamaye'pratIteH / na ca vyavahiyate'sau na tvanubhUyata iti vAcyam, tAdRzAnubhavaM vinA tathAvyavahArAbhAvAt / vyavahAre eva pratiyogijJAnApekSetyapi na yuktam, vyavahartavyajJAne sati satyAzJcecchAyAM vyavahArodayena tatra = vyavahAre adhikasya anapekSaNAt = adhikApekSAyA adRSTacaratvAt vyavahartavyasyASbhAvasya pratiyogigrahaM vinaiva grahe tadvyavahAro'pi tamantareNaiva tadicchayA syAt / atha lAghavAdiha tathA kalpyate na tvabhAva iti cet ? na, vyavahAramAtre tathA kAraNatvAnavadhAraNAt / atha mAstu vyavahArasAmAnye tathAkAraNatvaM jJAna hovAthI 'paTaH ghaTAnya:' bheSu mAna thavAnI Apatti Ave che. tenA vAzugu mATe pratiyogivRttitvena ajJAta sevA dharmanuM jJAna bhedajJApaka che-evuM kahevuM jarUrI banI jAya che. AvuM kahevAmAM dravyatvanuM paTamAM bhAna thavA chatAM tenA dvArA 'ghaTabhinna paTa' evuM bhAna thavAnI Apattine paNa avakAza nathI raheto, kAraNa ke dravyatva dharma ghaTAtmaka pratiyogImAM vRttitvena jJAta ja che. jayAre ghaTanuM dravyatvena koI vyaktine bhAna na ja hoya tyAre to dravyatvapuraskAreNa 'ghaTabhinna paTa' AvuM jJAna thavuM ISTa ja che. A rIte bhedajJAna mATe paTatvAdi dharmamAM pratiyogyavRttitvanuM jJAna Avazyaka bane che. paraMtu paTatvamAM pratiyogyavRttitvaviziSThaanuyogivRttitvanuM jJAna athavA pratiyogivRttityena ajJAtadharmatvanuM bhAna paTatvatvasvarUpe paTatvanuM bhAna thAya to ja zakya che, kAraNa ke ulikhita dharmanuM kiMcitprakAreNa bhAna thavAno niyama che tathA paTatvatva sakalapaTavRttitva hote chate paTetaraavRttitvasvarUpa hovAthI paTatvatva paTetaratvAdigarbhita bane che. AthI paTamAM ghaTabhedanA jJAna mATe uparokta rIte paTabheda = paTetaratvanuM jJAna apekSita bane che ane paTabhedanuM ghaTAdimAM bhAna karavA mATe paTamAM ghaTabhedAdinA jJAnanI apekSA raheze ja. mATe jJaptimAM anyonyAzraya doSa spaSTa che. eka bIjAnA jJAnamAM eka bIjAnA jJAnanI apekSA rahetI hovAthI jayAM sudhI paTAdibhedanuM ghaTAdimAM bhAna nahi thAya tyAM sudhI ghaTAdibhedanuM paTAdimAM bhAna nahi thAya tathA jayAM sudhI paTAdimAM ghaTAdibhedanuM jJAna nahi thAya tyAM sudhI ghaTAdimAM paTAdibhedanuM bhAna nahi thAya. phalataH eka paNa bhedanuM jJAna thaI nahIM zake. mATe ghaTAtyannAbhAvatvane ghaTavabhinnatvasvarUpa mAnavuM ucita nathI. arthAt abhAvane adhikaraNabhinna ja mAnavo ucita che. alAvavyavahAramAM pA pratiyogijJAna apekSita nathI - pUrvapakSa yAlu anatiriktakhabhAvavAhI : na caa| pratiyogIjJAna AbhAvanA vyavahAramAM arAga ane che, AbhAvanA jJAnamAM nahIM. mATe abhAva to apraniyogika = pratiyogijJAnanirapekSa ja hoya che. AthI tene apratiyogika abhAvathI abhinna mAnavAmAM koI bAdhA nathI. naiyAyiGa :- vya / nA, A bAta arAjara nathI. AnuM arAga se che vyavahartavyanuM jJAna ane vyavahAranI IcchA hote chate vyavahAranI utpatti thAya che. AthI vyavahAramAM A bethI atirikta koI kAraNanI apekSA hotI nathI. sAdhika padArthanA paNa jJAna Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svatantramate'tiriktadIrghatvAnaGgIkAra: * 281 hastavitastyAdyavacchedyatvena dIrghatvagrahe sajAtIyasAkSAtkArapratibandhakatAvacchedakatvena tAratvAdigrahe eva bAvadhyapekSaNAt / tatprakArakajJAnasyaiva tAdRzavyavahAranibandhanatvAt, jAtezvoktarItyaiva sAvadhitvAt, uktadharmaprakAreNa gRhItasya parimANasyaiva sAvadhitvasambhavAt atiriktadIrghatve mAnAbhAva eveti svatantrAH / / kintu vyavahAravizeSArthaM tathAtvaM sambhavatyeva / dRSTA hi vyavahAravizeSe'dhikApekSA, yathA parimANasya dIrghatvavyavahAre / tathAhi adhikasaGkhyAvacchinAhasta-vitastyAdyavacchedaH parimANasya dIrghatvaM taviparItantu hasvatvaM / tAhazaparimANavAvayavigrahasamakAlamevAnubhUtaM, dIrghatvavyapadezastu alpasaGkhyAdyavacchedyaparimANajJAnampekSate iti cet ? maivam, vyavahAravizeSasyA'najugatatvAt / haravatva-dIrghatve ca parimANAntare eva / tavA'pi alpAdhikasakhyA'vacchinnahastAhAvacchedyatvaM parimANasya hasvatvaM dIrghatvazAlpAdhikAdhijJAnajJAtam / ato dravyasamakAlaM parimANAnubhave'pi tannAnubhutamiti na tadAnIM tadavyavahAraH iti vyaktaM cintAmaNau / taccetasikatyA''ha-> hastavitastyAdyavacchedyatvena dIrghatvagrahe eva avadhyapekSaNAt = hasta-vitastyAdyavadhyapekSaNAt dIrghatvavyavahArasya nAvadhyapekSaNamiti sindam / evameva sajAtIyasAkSAtkArapratibandhakatAvacchedakatvena = zabdatvararUpeNa madAdijanyatArazabdasajAtIyo yo vINAdijanya:mandaHzabdaH tacchAvaNapratyakSasya pratibandhakatAvacchedakatvapakAreNa, tAratvAdigrahe eva ca avadhyapekSaNAt = vINAjanyamandazabdarUpAvadhijJAnApekSaNAt, na tu tathAvidhavyavahAre / itthaM dIrghatvAdivyavahAradRSTAntabalenA'bhAvavyavahAre vyavahatavyAtiriktasya pratiyogino jJAnApekSaNaM na yuktamiti cintaamnnikaaraashyH| taduktaM AlokakRtA'pi parimANamahe'pi vyAjakAbhAvAttama gRhItaM, svarUpatve'pi tasya tena khapeNa jJAnaM tathA vyavahAre nidAnamiti tatprakArakajJAnArthamevA'vadhyapekSetyarthaH (ta. ciM. Aloka pra. vaM. pR.709) iti / svatagamatamAvedayati -> tatprakArakajJAnasya = hasta-vitastyAdyavacchedyatvAdiprakArakadIrghatvAdijJAnasya eva tAdRzavyavahAranibandhanatvAt = hasta-vitastyAghavacchedyAtvAdinA dIrghatvAdivyavahArasya kAraNatvAt / na ca dIrghatvAdijAteH kathaM sAvadhitvaM syAt, ghaTatvAdau tathA'nIkSaNAditi zakunIyam, jAte: = dIrghatva-tAratvAdijAte: ca = hi uktarItyaiva = hasta-vitastyAvacchedyatvena dIrghatvajAtigahe hasta-vitastyAdivya akAvadhyapekSaNaprardazanarItyaiva sAvadhitvAt = vyaakAvadhivyaGgyatvAt / yadi caivamapi jAtessAvadhitvaM nAbhyupagamyate tarhi uktadharmaprakAreNa = hasta-vitastyAvacchedyatvadharmaprakAreNa gRhItasya = jJAtasya parimANasyaiva sAvadhitvasa bhavAt = vyaakAvadhijJAnavyahaNyatvasambhavAt atiriktadIrghatve jAtisvarUpe mAnAbhAva iti svatantrAH = vyAyasampradAyabahirbhUtAH vadanti / ana Alokakato jayadevamizrAH -> parimANaraNa sAvadhitve mAnAbhAvAta, kintatakrametadavatidharmavizeSasyaiva tathAtvAt / na caivaM dharmasyApi jAtivapasya sAvadhitte mAnAbhAvaH, svarUpeNeSTApateH / uktadharmAvacchedena gRhItAyAH jAteH pravRttinimitatvAt, tAratvAdivat tasyAzca tadvadeva sAvadhitvAdityAhuH (taM ciM. Aloka pra.vaM.pU.990) / mATe ja avadhinI apekSA hoya che, nahi ke tenA vyavahAra mATe. jema ke hAtha ane veMta AdinI apekSAe dIrghatvanA jJAna mATe ja hAtha ane veMta vagerenI apekSA hoya che. A ja rIte "vINA vagerenA avAjanI apekSAe mRdaMga (Dhola) vagereno dhvani tAra (tIvra) che' A pratyakSa mATe sajAtIya vINA AdinA dhvaninA sAkSAtkAra pratye virodhI mRdaMgadhvanimAM pratibaMdhakatAavacchedakarUpe tAratvajJAnamAM ja vINAdhvanisvarUpa avadhinI apekSA hoya che, nahi ke tevA vyavahAramAM. AthI dIrdhatva ane tArAdi sAvadhika hoya che. te ja rIte sapratiyogikanvarUpe abhAvanA vyavahAra mATe pratiyogikanvarUpe abhAvanA jJAnanI apekSA hoya che. mATe abhAvane sapratiyogika mAnavo Avazyaka che. atirita hIrghatvAhimaprAbhAzi - svataMtrabhata ttpr.| prastutamA svataMtra vidvAnona me thana cha -> drut2 na .52% vya162 // 2 // / che.. arthAt sAtha, vaMta vagerethI avacchaghavarUpe dIrghatvanuM jJAna ja hAtha, veMta vagerenI apekSAe dIrghatvavyavahAranuM kAraNa che. maMdazabdasAkSAtkAra pratibaMdhakatAavacchedakatvena tAratvanuM jJAna e ja zabdamAM tAdaza tAratvanA vyavahAranuM kAraNa che. jo ke dIrghatva, tAratva vagere jAti che. chatAM paNa hAtha, vaita vagerethI avacchedyatvarUpe niyamyatvarUpe dIrghatvaviSayaka jJAnamAM hAtha, veMta vagere avadhinA jJAnanI apekSA rahe che. A vAta upara batAvI gayA chIe. tethI e rIte dIrghatva, tAra vagere jAtine sAvadhika mAnI zakAya che athavA ema paNa kahI zakAya che ke je jAtine sAdhika = vyaMjaka avadhijJAnathI vyaMgya mAnavI na hoya to hAtha, veMta vagerethI niyatvarUpe jJAta parimANamAM ja sAvadhitva = vyaMjakaavadhijJAnajanyajJAnaviSayatva saMbhavI zake che.mATe parimANathI bhinna = svataMtra dIrghatvane svIkAravAmAM koI pramANa nathI. uparokta rIte parimANane sAvadhika mAnavAthI paNa dIrdhavAdivyavahAra saMbhavI zake che. to pachI zA mATe svataMtrarUpe dIrghatva vagereno svIkAra karavo ? evuM nirarthaka gaurava vadhAravA jatAM zeSanAga upara bhAra vadhI jaze. < Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 nyAyAlaki dvitIya: prakAza: * AlAkasavAdaH atha abhAvavRttyabhAvasyAdhikaraNAnatirekeNa sarvamidaM pratibandikavalitamiti cet ? na, abhAvasiddhyuttaramupasthitAyAstasyAH phalamukhagauravavadadoSatvAt / athAbhAvagrahasAmagyaiva tadvyavahAropapatteH kimantargaDunA'bhAveneti cet ? na, 'iha ghaTo na' iti pratIyamAnasya * bhAnumatI. atha abhAvavRttyabhAvasya = abhAvAdhikaraNakAbhAvasya adhikaraNAnatirekeNa = abhAvAtmakasvAdhikaraNasvarUpatveta sarvamidaM naiyAyikoktaM pratibandikavalitaM = samAnaprazna- pratyuttaraparamparAgrastam / tathAhi yathA'bhAvAdhikaraNa kAbhAvo'dhikaraNasvarUpaH tathA bhAvAtmakAdhikaraNavRttyabhAvaH kiM na svAdhikaraNasvarUpaH ? 'tasya sapratiyogikatvenAnubhavAditi cet ? tulyamidamabhAvavRtyabhAve'pi, 'ghaTAbhAve paTo nAstI' tyAdAvabhAvAdhikaraNakAbhAvasyA'pi sapratiyogikatvenaivAnubhavAt / na cAnavasthAbhayenA'bhAvAdhikaraNakA bhAvasyAdhikaraNarUpateti vAcyam, gauravabhayenAbhAvamAtrasyaivAdhikaraNasvarUpatvamityasyA'pi tulyatvAt / na cAnantAdhikaraNeSvabhAvatvakalpanApekSayA varamekAtiriktAbhAvakalpanamiti vaktavyam, atiriktAbhAvamabhyupagamyA'pi tatra sarvatrAdhikaraNeSvabhAvasambandhatvakalpanAyAstavA'pi samAnatvAt, atiriktAbhAvakalpanantvatiricyate / na ca bhAvavRtyabhAvasthale'dhikaraNasya niSpratiyogikatvamabhAvavRtyabhAvasthale tvadhikaraNasya sapratiyogikatvamiti tatra viruddhadharmAdhyAsaviraheNAbhAvAdhikaraNAnatireka: bhAvAdhikaraNakAbhAvasthale tu viruddhadharmAdhyAsAt svatantratvamevAbhAvasyeti vAcyam, 'tamasi ghaTo nAstI' tyAdAvakhaNDatamastvenAdhikaraNapratIterapi jAgarUkatvena tatrA'pi viruddhadharmAdhyAsAdabhAvAtmaka dhikaraNAtirekaH syAt / na ca tathApi 'tamasi nAsti kiJcana' ityatrobhayorapyapratiyogikatvenAnubhavAttatrAbhAvAdhikaraNakAbhAvasyAdhikaraNAnatiriktatve bAdhakAbhAva iti sAmpratam, 'andhakAravadbhUtalama' tyatrApyubhayorapratiyogitvenAnubhavasyAnapalapanIyatvAditi cet ? na, prAguktarItyA abhAvasiyuttaraM bhAvAtmakAdhikaraNAtiriktAbhAvasya pramANataH siddherutarakAle upasthitAyAH tasyAH darzitapratibandeH phalamukhagauravavat pramANAdhInagauravasyeva, adoSatvAt siddhyasiddhibhyAM vyAghAtAt, 'viSavRkSo'pi saMvada svayaM chetuM na sAmpratam' / taduktaM AlokakRtA -> abhAvasiddhidazAyAmetAdRzapratibandhanavatAreNA'pratibandinoktayuktidAnAbhAvasiddhau taduttarakAle'navasthAbhayAdinA'bhAvA''dhArA'bhAvapratiyogikAbhAvAntarA'pramitau tayorbhAvaikaparyavasAne 'pyavatIrNA sA pratibandirnAbhAvagrAhakaM pramANaM bAdhate, upajIvyatvAt phalamukhagauravAdityAkhaNDalakasyaiva mUlAvaSTambhayuktirdhAraNIyeti sarvatAtparyasaGkSepaH <- (ta. ciM. A. pra. khaM. pU. 712 ) iti / = anatiriktAbhAvavAdI zaGkate atha abhAvagrahasAmagyaiva = ghaTAdyabhAvajJAnajanikayA adhikaraNendriyasanikarSAdhikaraNajJAna- pratiyogismaraNAlokAdisAmayaiva tadvyavahAropapatteH = ghaTAdyabhAvagocarapadaprayogasambhavAt kiM = alaM antargaDunA nirarthakenAtiriktena abhAvena / asti tAvat kasyacit jJAnAt kvacidabhAvapadaprayogaH sarvAnubhavasiddhaH / tatra prayogAlambanaM bhUtalAdyeva, ghaTavadatiriktA'prakAzAt / tatazca yadapekSaM yasyAbhAvapadaprayogaviSayatvaM tatasyAbhAva ityupeyate / tadabuddhijanitA'bhAvapadaprayogaviSayatvameva ghaTabhUtalayoH pratiyogya Jaya. ahIM evI zaMkA thAya ke --> taiyAyika paNa abhAvamAM rahenArA abhAvane anavasthAnA bhayathI tathA koI bAdhaka na hovAthI adhikaraNasvarUpa mAne che. 'ghaTAbhAvamAM paTa nathI' AvI abhAvAdhikaraNaka abhAvabuddhimAM abhAvanuM bhAna sapratiyogikatvasvarUpe thavA chatAM te jema adhikaraNasvarUpa che tema bIjA bhAvAdhikaraNaka abhAvane paNa adhikaraNasvarUpa mAnavAmAM koI virodha naiyAyike batAvavo na joIe. mATe abhAvamAM bhAvAtmaka RdhikaraNathI abhinnatAnuM khaMDana pratibaMdithI = samAna prazna uttarathI kAlita = naSTa thaI jaze. atirikta abhAvanI kalpanAnuM gaurava Avaze. -- to tenA samAdhAnamAM taiyAyika ema kahe che ke bhAvAdhikaraNaka abhAvasthale sapratiyogikatva ane niSpratiyogikatva svarUpa viruddha dharmanA lIdhe adhikaraNa ane abhAvamAM bhedanI siddhi thaI gayA pachI abhAvAdhikaraNaka abhAvanI abhAvAtmaka svAdhikaraNathI abhinnatAne AgaLa karIne pratibaMdi upasthita thayela che. mATe te doSarUpa arthAt bhAvAdhikaraNaka abhAvane adhikaraNathI bhinna mAnavAmAM bAdhaka nahi banI zake. AnuM dRSTAMta phalamukha gaurava che. pramANa dvArA kArya-kAraNabhAvanI siddhi thaI gayA pachI te kArya-kAraNabhAvanA svIkAramAM koI gaurava batAve to pAchaLathI upasthita thayela te gaurava jema pramANAdhIna hovAthI doSasvarUpa nathI tema uparokta rIte abhAva ane tenA bhAvAtmaka adhikaraNamAM pramANa dvArA bhedanI siddhi thaI gayA pachI abhAvAdhikaraNavRtti abhAvanA abhedane AgaLa karIne upasthita thayela pratibaMdi (arthAt abhAvAdhikaraNaka abhAva adhikaraNasvarUpa che. to bhAvAdhikaraNaka abhAva adhikaraNasvarUpa kema na bane? AvI samasyA ane tenA samAdhAnanI paraMparA) paNa abhAvane bhAvAtmaka adhikaraNathI bhinna mAnavAmAM bAdhaka banI na zake. zaMDA :- athA / ke sAmagrIthI abhAvanuM jJAna thAya che te na sAmagrIthI abhAvano vyavahAra pAga siddha yardha zamze prema adhikaraNa ane indriyano sannikarSa, adhikaraNajJAna, pratiyogIjJAna, adhikaraNamAM AlokanI hAjarI vagere dvArA ja abhAvanuM jJAna ane abhAvano vyavahAra thaI zake che.mATe adhikaraNathI atiriktarUpe abhAvano svIkAra karavo nirarthaka che. Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasyAntargaDutmA'yogAt, anyathA'tiprasaGgAt / kiJca, abhAvapratyakSasya viziSTavaiziSTyapratyakSarUpatvena vizeSaNatAvacchedakaprakArakanizcayamudrayaiva pratiyogitAvacchedakAvacchinnapratiyogijJAnasya hetutvaM na tu svAtantryeNa, tava tu tadvyavahAre tasya svAtantryeNa hetutvaM kalpanIyamiti ------------------ bhAnumatI------------------- juyogirUpaH sambandhaH / ata eva bhUtalasya sapratiyogikatvaM tadabudhdijanitAbhAvapadaprayogaviSayatvena tadabundiM vinA abhAvapadaprayogAviSayatvAt / anenaivopAdhinA ghaTAbhAvAdipadavyutpattigraha iti cet ? atiriktAbhAvavAdI tanirAkaroti -> neti / 'iha bhUtale ghaTo na' iti pratIyamAnasya tasya = atiriktAbhAvasya antargaDutvA'yogAt / na ca tatra bhUtalamevAbhAvapadaprayogAlambanamiti vAcyam, yato na hi 'bhUtalaM ghaTAbhAva' iti pratIti-prayogau, api tu 'bhUtale ghaTAbhAva' iti, bhutale ghaTa' itivat / 'bhUtale ghaTo nAstIti bhUtalAtmakAdhikaraNAtiriktanatrarthaprakAzAt / api ca ghaTabundijanitAbhAvapadaprayogaviSayatvaM bhUtalasya ghaTAbhAvatvaM tathA ca ghaTAbhAvatve tasyAvagate ghaTAbhAvapadaprayogaviSayatvaM, ghaTAbhAvapadaprayogaviSayatve ca jhAte tasya ghaTAbhAvatvamityanyonyAzrayaH, padapravRtinimite'vagate padaprayoganiyamAt / ghaTAbhAvatvaJca ghaTAbhAvapade pratinimitam / anyathA = bhUtalasyaiva sapatiyogikatvAbhyupagame atiprasaGgAt pratiyoginaM vinA kevalaM bhUtalaM na pratibhAseta / ghaTAbhAvapadaprayogadazAyAM tat sapratiyogikaM nAnyadeti cet ? tarhi ghaTapratiyogikatve tasya ghaTabundijanitAbhAvapadaprayogaviSayatvaM sati ca tasmin ghaTapratiyogikatvamityanyonyAzrayaH iti vyaktaM tatvacintAmaNau (t.ciN.pr.khN.p.799-712)| anatiriktAbhAvavAdimate naiyAyikA gauravamAviSkartamapakramante -> kiJceti / abhAvapratyakSasya = pratiyogivizeSitAbhAvaviSayakasAkSAtkArasya viziSTavaiziSTyapratyakSarUpatvena = pratiyogitAvacchedakaviziSTapratiyoginirapitAbhAvaniSThavaiziSTyAvagAhisAkSAtkArAtmakatvena vizeSaNatAvacchedakaprakArakanizcayamudrayaiva = vizeSaNatAvacchedakaprakArakaMnizcayatvenaiva pratiyogitAvacchedakAvacchinnapratiyogijJAnasya hetutvaM, abhAve pratiyogitAsambandhena ghaTAdivizeSaNamiti vizeSaNatAvacchedakIbhUtaM ghaTatvameva pratiyogitAvacchedakaM bhavati / ata: pratiyogitAvacchedakIbhUtaghaTatvAtmakavizeSaNatAvacchedakaprakArakanizcayAdeva ghatAbhAvasAkSAtkArasambhava: na tu svAtantryeNa abhAvapratyakSakAraNatAkalpanAgauravaM yauganaye raktatvA'jJAnadazAyAM 'raktadaNDI puruSa' iti sAkSAtkArAnudayena viziSTavaiziSTyAvagAhipratyakSe vizeSaNatAvacchedakaprakArakanizcayatvena kAraNatAyA: klatatvAdubhayamate, tava = adhikaraNasvarUpAbhAvavAdinaH mate tu tadvyavahAre = abhAvavyavahAre tasya = pratiyogitAvacchedakAvacchinnapratiyogijJAnasya svAtantryeNa eva hetRtvaM kalpanIyam, anyathA pratiyogijJAnavirahadazAyAM bhUtalajJAne samAdhAna :- na, 'ih.| mAzaM nirAdhAra DopArnu ||21ch bhanita amApane namAnAmAvatI 'nAsti' AvI buddhi nirviSayaka banavAnI Apatti Avaze, kema ke bhUtalasvarUpa adhikaraNane (athavA ghaTAdisvarUpa pratiyogIne) te buddhino viSaya mAnI jaya temanathI. sAnu / mech| bhUtalamA pani pAyalamA 'bhUtalaM ghaTAbhAva:' mevI buddhi yatI nathI, paraMtu 'iha bhUtale ghaTo nAsti' mevI buddhi thAya che. ma 'bhUtale ghaTa' mevI pratAtinA AdhAre bhUtala bhane mAmale nayI mAnI zakAto tema uparokata pratItithI bhUtala ane ghaTAbhAvamAM paNa abheda mAnI zakAto nathI. mATe atirikta abhAvano svIkAra nirarthaka nathI. chatAM jo bhUlAtmaka adhikaraNane ja abhAvasvarUpa mAnIne sapratiyogika mAnavAmAM Ave to ghaTanA jJAna vinA bhUtalanuM jJAna na thavAnI Apatti Avaze. mATe abhAvane adhikaraNathI bhinna mAnavAno taiyAyikasiddhAnta ucita che. * adhiTAsva35 alAvane svIDAravAbhAM gaurava - pUrvapakSa yAtu * kishc.| 1jI, ApAta | MyAmA 251 vI cha mamA bhane adhizamA sameta mAnavAmAM Aveto pratiyogivizeSita abhAvavyavahAramAM pratiyogitAavacchedakaviziSTa pratiyogInA jJAnane svataMtra kAraNa mAnavAnI Apatti Avaze, kAraNa ke abhAvane adhikaraNathI abhinna mAnavAmAM Ave to abhAvapratyakSa pratye pratiyogitAavacchedakaviziSTa pratiyogInA jJAnane kAraNa mAnavuM saMbhava nathI, kema ke adhikaraNasvarUpe abhAvanuM jJAna pratiyogitAavacchedakaviziSTa pratiyogiviSayaka jJAnanI gerahAjarImAM paNa utpanna thAya che. AthI abhAvavyavahAra pratye pratiyogitAvacchedakaviziSTa pratiyogiviSayaka jJAnane pRtha kAraNa mAnyA vinA pratiyogI ajJAta hote chate abhAvavyavahAranI Apattino parihAra thaI nahi zake. paraMtu nyAyamatamAM Avo svataMtra kAryakAraNabhAva Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 nyAyAloke vditIya: prakAza: sattAbhAva evAbhAvatvam * gauravam / kizcAdhikaraNAnAmananugatatvAtkathamanugatavyavahAraH ? mama tu samavAya-svAzrayasamavAyAnyatarasambandhena sattAtyantAbhAva evAbhAvatvamanugatam / tacca svavRttyapIti na kiJcidanupapannam / -------------- IZolHd---- sati satyAcecchAyAmabhAvavyavahArApatti: syAta, abhAvasyAdhikaraNasvarUpatve'dhikaraNe jJAte satyabhAvasthApi jJAtatvAditi adhikaraNasvarUpAbhAvavAdimate svAtantryeNA'bhAvavyavahArakAraNatAkalpanAyA Avazyakatvena gauravaM aparihAryameva / naiyAyikA adhikaraNasvarUpAbhAvapakSe doSAntaramAvirbhAvayanti -> kiceti / adhikaraNAnAM = abhAvAdhikaraNAjAM bhUtala-parvata-hadAdInAM ananagatatvAta = sAdhAraNAnatipasatadharmazUnyatvAt abhAvamAtrasyAdhikaraNasvarUpatve kathaM bhUtale ghaTAbhAvaH, parvate ghaTAbhAva:, hRde ghaTAbhAva' ityAdisvarUpo yadavA 'ghaTAbhAvo'bhAva:, paTAbhAvo'bhAva:' ityAdisvarUpo'nugatavyavahAraH syAt ? na cAtiriktAbhAvapakSe'pi tathA, abhAvatvasyAnugatasyAbhAvAditi vAcyam, mama = naiyAyikasya tu samavAya-svAzrayasamavAyAnyatarasambandhena sattA'tyantAbhAva eva abhAvatvaM abhAvasAmAnye anugataM = sAdhAraNamanatiprasaktam / dravya-guNa-karmasu samavAyena sattA vartate sAmAnya-vizeSa-samavAyeSu ca svAzrayasamavAyasaMsargeNa sattA vartate / abhAve tu na samavAyena nA'pi svAzrayasamavAyena satA vartate iti svasamavAya-svAzrayasamavAyAnyatarasambandhAvacchinnapratiyogitAkasattA'tyantAbhAvasyA'bhAvamA pravRttitvenAbhAvatvasamaniyatatvAttayoraikyam / tamAdAyAbhAveSvanugatavyavahAropapatti:nirAbAdhA / na caivaM sattAtyantAbhAve'nugatAbhAvatvavyavahAro na syAditi vAcyam, yataH tacca = niruktAbhAvatvazca svavRtti api | = svAtmanyapi vatti iti hetoH na kiJcidanupapannam = sattA'bhAve'bhAvatvAnugatavyavahArAdikamaghaTamAnakam / svIkAravAnI jarUra nathI, kema ke nyAyamatAnusAra abhAva adhikaraNathI bhinna hoya che. mATe pratiyogitAavachedakaviziSTa pratiyogI ajJAta hote chate abhAvajJAna ja saMbhavita na hovAthI tyAre abhAvanA vyavahAranI Apattine avakAza raheto nathI. jo ema kahevAmAM Ave ke - nyAyamatamAM paNa pratiyogI vizeSita abhAvapratyakSamAM pratiyogitAavacchedakaviziSTa pratiyogigocara jJAnane svataMtra kAraNa mAnavuM paDaze. bAkI pratiyogitAvacchedakaviziSTa pratiyogI ajJAta hote chate nyAyamatAnusAra abhAvajJAna saMbhava hovAthI abhAvanA vyavahAranI Apatti Avaze. <- to te Thika nathI, kAraNa ke " " ItyAdi jJAna na hoya to "ivAn puN:' AvuM rakatatvaviziSTadaMDavaiziavagAhI jJAna utpanna na thavAthI viziSTavaizivagAhI sarva buddhi pratye vizeSAgatAavacchedakaprakAraka jJAnanI kArANatA sarvasaMmata che. AthI pratiyogivizeSita abhAvavyavahAra mATe apekSita pratiyogivizeSita abhAvanuM pratyakSa pANa pratiyogitAavacchedakaviziSTavaiziphyuavagAhI hovAthI viziSTavaiziavagAhI buddhisvarUpa che. mATe pratiyogitAavacchedakasvarUpa vizeSANatAavachedakaprakAraka nizcayanI gerahAjarImAM uparokta abhAvapratyakSanI utpatti thaI na zake. A kAraNe ja pratiyogitAavacchedakaviziSTa pratiyogI ajJAta hote chate vyavahartavyajJAnano abhAva hovAthI pratiyogivizeSita abhAvanA vyavahAranI Apattine avakAza nathI raheto. matalaba ke nyAyamatamAM pratiyogivizeSita abhAvapratyakSa pratye pratiyogitAavachedaka viziSTa pratiyogInA jJAnane svataMtra kAraNa mAnavAnI AvazyakatA nathI. Ama kAryakAraNabhAvanI kalpanAmAM lAghava hovAnA kAraNe abhAvane adhikaraNathI bhinna mAnavo ja ucita che. 8 anugatavyavahAra abhedapakSamAM asaMbhava - pUrvapakSa cAlu ji. vaLI, bIjI vAta e che ke abhAva ane adhikaraNanA abheda pakSamAM A paNa eka doSa che ke adhikaraNo anargata hovAthI abhAvano anugata vyavahAra te matamAM thaI nahIM zake. paraMtu 'ghaTaTmAva: mama:, padamAva: samAva:' AvI rIte anugata abhAvavyavahAra sarvasaMmata che. jo ghaTAbhAva, paTAbhAva Adi bhUlAdisvarUpa hoya to te badhAmAM koI anugata abhAvatvanuM nirvacana azakya hovAthI amAvanA anugata vyavahAranI upapatti karavI asaMbhava banI jaze. nyAyamatamAM A doSa nahi Ave, kAraNa ke nyAyamatAnusAra abhAvatvane samavAya, svAzrayasamavAya A bemAMthI koI eka saMbaMdhathI sattAnA atyantAbhAvasvarUpa mAnavAmAM Ave che. A eka anugata dharma che. paraMtu abhAvane bhUlAdisvarUpa mAnavAmAM Ave to uparokta sattAnA atyantAbhAvasvarUpa abhAvatvane AgaLa karIne ghaTAbhAva, paTAbhAva vageremAM anugata vyavahAranI saMgati thaI nahi zake, kAraNa ke bhUtalAdimAM samavAyasvAzrayasamavAya anyatarasaMbaMdhathI sattA rahevAthI uparokta anyatarasaMbaMdhAvachinnapratiyogitAsattAntAbhAva nahi rahI zake. pratiyogitAavachedaka saMsargathI pratiyogInA adhikaraNamAM teno abhAva (vyAkhavRtti abhAva) rahI zakato nathI. jayAre abhAvane bhUtalAdithI bhinna mAnavAmAM Ave to temAM samavAya - svAzrayasamavAya anyatarasaMbaMdhathI sattA na rahevAthI tathAvidha sattAtyantAbhAva rahe che. mATe ghaTAbhAva, paTAbhAva vageremAM anugata vyavahAra thaI zakaze. samavAya-svAzrayasamavAya anyatarasaMbaMdhathI sattAatyantAbhAva svamAM paNa rahevAnA lIdhe temAM pAga abhAvatvano anugata vyavahAra na thavAnI Apattine avakAza raheto nathI. dravya - guNa - karmamAM sattA samavAya saMbaMdhathI rahe che. sAmAnya-vizeSa - samavAyamAM svAzrayasamavAya saMbaMdhathI sattA rahe che. jayAre abhAvamAM samavAya saMbaMdhathI ke svAzrayasamavAya saMbaMdhathI sattA na rahetI hovAthI anyatarasaMbaMdhathI sattA atyantAbhAva abhAvamAM ja rahe ja che. Ama Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 285 * cintAmaNikAramataprakAzanam * ata eva ghaTAbhAva-paTAbhAvabuddhInAmabhAvAMze'nugataprakAratvaM, tasyaiva pUrvamupasthitasyAnupasthitasya vA svarUpataH prakAratvAt / ------------------bhAnamatI ------------------ ata eva = abhAvatvasya samavAya-svAzrayasamavAyAnyatarasambandhAvacchinnapratiyogitAlAlagataikasattAtyantAbhAvasvarUpatvAdeva, 'ghaTAbhAvo'bhAva:, paTAbhAvo'bhAvaH' ityAdirUpANAM ghaTAbhAva-paTAbhAvabubdInAM abhAvAMze'nugataprakAratvaM saGgacchate, tasyaiva = nirukkasattAtyantAbhAvasyaiva ghaTAbhAva-paTAbhAvAdibundayudayAt pUrva = avyavahitapAkkSaNAvacchedena upasthitasya = jJAtasya anupasthitasya = ajJAtasya vA svarUpataH prakAratvAt / etena -> viziSTavaiziSTyabundau vizeSaNatAvacchedakaprakArakanizcayasya kAraNatvAtprAk sattAtyAtAbhAvatvasyopanItabhAnAbhAve pratiyogitAsambandhena ghaTAdiviziSTrAbhAvabunderajApattiriti <-pratyuktam, sattAtyantAbhAvatvena rUpeNa satAtyantAbhAvasya ghanAbhAvAdivizeSaNavidhayA bhAnAnabhyupagamAt / na ca jAtyarakhaNDopAdhyateritasya kizcidadharmaprakAreNaiva bhAnaniyamAna sakhaNDopAdhirUpasya sattAtyantAbhAvasya svarUpato bhAnasambhava iti zahanIyam, tadvyate: svarUpato'pi bhAnamityabhyupagamAditi dika / ajugatAbhAvadhInirvAhAya prakate tattvacintAmaNikArastu -> ajugatAbhAvatvaM vinA'pi ghaTAdirna paTaH' iti samAnAdhikaraNaniSedhAt ajugatavyavahAra: paTAnyonyAbhAvenaikena / evaM 'ghaTAdau na gotvamityanugatavyavahAra: ekenAtyantAbhAvena / 'kapAleSu bhUtaleSu idAnIM ghaTo vinaSTa' ityAnugatavyavahAro dhvaMsenaikena / ghaTAnutpAdadazAyAM 'eteSu ghaTo nAstI'tyajugatavyavahAra ekena prAgabhAvena / evaM catvAro'nugataniSedhavyavahArAzcatasabhireva vyaktibhiH kriyate <- (ta.ciM.pra.khaM.pa. 1998) ityAha / Alokaka0matamapAkartamapangasthati -> yatu sapatiyogikatvamevAbhAvatvam / na ca samavAya-saMyogayorapi rUpa-ghaTAdipratiyogikatvena tapAtivyAdhiriti zanIyam, sapatiyogikatvapadena svAMze pratiyogyavizeSaNapratItyaviSayatvasyotatvAt / samavAyasaMyogayostu svAMze pratiyogyavizeSaNakapratItiviSayatvAt, 'nIlo ghaTa' iti pratyayAt, saMyoge nirvikalpakasambhavAcca / na hi 'nIlo ghaTa' ityA nIlasya samavAyAMze vizeSaNatA kintu ghaTAMze eva / nA'pi saMyogagocaranirvikalpapratyakSe pratiyogino ghaDhAdeH saMyogavizeSaNavidhayA bhAnaM bhavati kintu svAta yeNaiva / na cAbhAve nirvikalpakaM sambhavati; tabundo pratiyogyadhikaraNajJAnayoH kAraNatvena tadubhayaviziSTajJAnasAmagrIniyamAt, nirvikalpakatu tava bhavedyA viziSTajJAnasAmagrI nAsti / na cAbhAve nirvikalpakA'sambhave 'ghaTAbhAvavaddhatalami'ti jJAnaM na syAt, vizeSaNajJAnaM vinA tadabhAvAt, bhAve vA na nirvikalpakasibdiH, viziSTajJAnatvasya tava vyabhicArAditi vaktavyam, yataH prathamaM bhUtale ghaTo nAstIti budirjAyate tA bhUtalaM vizeSaNaM abhAvazca vizeSyaH, vizeSyajJAna na viziSTabundau kAraNam / pazcAt bhUtalavizeSyakaM 'ghaTAbhAvavaditi jJAnamiti (ta.ciM.pra.kha.pa.822) vyakaM tattvacintAmaNau / na ca tathApi jJAnecchAdAvatiprasaGgastadavastha eva, tasya viSayitAsambandhena svAMze ghaTAdivizeSaNakapratItereva viSayatvAt, 'ghaTamahaAnAmI'tyAdau jJAnavizeSaNIbhUtasya ghaTAderabhAvapatiyogitvena pratiyogyavizeSaNakapratItyaviSayatvasya jJAnAdAvanapalapanIyatvAditi zanIyam, viSayAtiriktapratiyogijJAnajanyajJAnaviSayatvasyA'pi vizeSaNatvAt / yadavA'stu abhAvatva ane uparokta sattAatyantAbhAva samaniyata hovAthI abhAvatvane ukta sattAatyantAbhAvasvarUpa mAnavuM yogya ja che. Ama atirikta abhAvano svIkAra karavAmAM Ave to ja uparokta abhAvomAM anugata vyavahAra thaI zake che. ata ev.| amAtya harthita sattAmatyantAmA15135 DIvAnA bIya 'ghaTAbhAvaH abhAvaH, paTAbhAvaH abhAvaH' bhAvI abhAvAMzamAM anugata buddhi thaI zake che, kAraNa ke samavAya - svAzrayasamavAyAnyatarasaMbaMdhAvacchinnapratiyogitAka sattAtyantAbhAva abhAvamAM anugata eka ja che. tAdaza sattAntAbhAva ja abhAvAMzamAM prakArarUpe bhAse che. jo ke sattAtyantAbhAvatvarUpe sattAatyantAbhAvanuM ghaTAbhAva, paTAbhAva vageremAM bhAna karavuM hoya to abhAvabuddhi pUrve tenuM bhAna joIe, kAraNa ke viziSTavaizi buddhi pratye vizeSANatAvacchedakaprakAraka jJAna kAraNa hoya che. A sarvamAnya niyama che. paraMtu ame taiyAyika tenuM sattAntAbhAvasvarUpe bhAna nathI mAnatA. paraMtu 135ta: mAna mAnIse chIo. nema 'ghaTo'yaM mAhAnamA jatirnu 135ta: mAna thAya cha, nhii| ghaTatvatvarUpe tema prastutamAM ghaTAbhAva, paTAbhAva vageremAM uparokata sattAatyantAbhAvasvarUpa abhAvatvanuM svarUpata: vizeSaNavidhayA bhAna mAnavAthI ghaTAbhAvAdibuddhi pUrve tenI upasthiti Avazyaka nathI. upasthita ke anupasthita evo sattAntAbhAva svarUpata: ghaTAbhAvAdinA vizeSaNarUpe bhAse che, jJAta thAya che. pratItighaTitamalAvatvaniupAza masaMgata - 1 cAlu che Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 nyAyAloke ditIyaH prakAza: jayadevamizramatasamAlocanA yattu -> saviSayakAnyatve sati svAMze pratiyogyavizeSaNakapratItyaviSayatvamabhAvatvam, jJAnasamavAyAdivAraNAyA''dyavizeSaNadvayamiti <- tanna, pratItighaTitatvenA'syAtIndriyatvAt, pratItyaviSayatvamityAdAvabhAvatvapravezenAtmAzrayAt, pratItipadasya dhIsAmAnyaparatve'sambhavAt, laukikapratyakSaparatve cA'tIndriyamAtrA'tivyApteH, laukikapratyakSatvena -------------------bhAnumatI------------------ lAghavena saviSayakAnyatve sati svAMze pratiyogyavizeSaNakapratItyaviSayatvamabhAvatvam, yathA ca jJAna-samavAyAdivAraNAya AdyavizeSaNandayaM kramaza iti vibhAvitameva / 'svAMza' ityanuktAvapi samavAyAdyatiprasaGga iti pratiyogyavizeSaNakAMza: svAMzena vizeSita: / samasti ca ghaTAbhAvAdisthale lakSaNasamanvayaH / tathAhi - ghaTAbhAvAdeH saviSayakAnyatvaM tAvanirvivAdam / svaniSThapratiyogitAkatvasambandhanAbhAvAMze ghaTAdervizeSaNavidhayA bhAnadazAyAmevAbhAvAderbhAnasambhavAt svAMze pratiyogyavizeSaNakapratItyaviSayatvamapyanargalamiti / anavalokitA''lokagranthAH kecittu- AdipadAt svarUpAderupagraha iti vadanti / anyanaiyAyikA: pradarzitaM jayadevamizramatamapahastAnta- tnneti| pratItighaTitatvena asya - saviSayakAnyatve sati svAMze pratiyogyavizeSaNakapratItyaviSayatvarUpasyAbhAvatvasya atIndriyatvAt = bahirindriyA'grAhyatvAt cakSurAdinA tatpratyakSAsambhavApAtAt / tathA ca 'ghaTAbhAvaM pazyAmI'tyasyAnupapattiriti prathamo doSaH / 91 kica, niruktalakSaNe 'pratItyaviSayatvaM' ityAdau abhAvatvapravezena jJaptau AtmAzrayAt / pratItyaviSayatvaM hi pratItinirUpitaTiSayatAnirUpakAtyantAbhAvatvAzrayaH ityabhAvatvalakSaNe'bhAvatvanivezena spaSTamevAtmAzrayatvaM jJAptI, Adipadena 'saviSayakAnyatve satI'tyasya 'pratiyogyavizeSaNake'tyasya copAdAnamabhimatam, tyorybhaavtvghttittvaat| tathA ca naiva kadApyabhAvatvaM pratIyeteti vditIyo doSaH / 2 / abhAvatvalakSaNaghaTakasya pratItipadasya dhIsAmAnyaparatve tu asambhavAt, prameyatvAdinA prameyAntargatA'bhAvamAtrasya jJAnodayona svAMze pratiyogyavizeSaNakadhIviSayatvAbhAvazUnyatvAt / na ca pratItipadasya laukikapratyakSa lakSaNeti nA'sambhavaH, prameyatvasAmAnyalakSaNajanyanirivalaprameyaviSayakapratyakSasyA'laukikatvAditi vAcyam, evaM pratItipadasya laukikapratyakSaparatve = laukikapratyakSabodhajananecchayoccaritatvAbhyupagame ca = hi atIndriyamAtrAtivyApteH, pizAcAdInAM saviSayaketaratve sati svAMze pratiyogyavizeSaNakalaukikapratyakSA'viSayatvAt / yadyapi saviSayakAnyatvapadenai yttu.| prastutamA tattvaciMtAmaginI sAloTanA 2yayitA hevabhizrama cha -> amAtyasapratiyo4i12135 che. jo ke sapratiyogika to samavAya vagere paNa che. tethI temAM abhAvatvanA lakSaNanI ativyApti Ave che. tenA parihAra mATe sapratiyoqi5 svAMzamA pratiyogIna vizeSa tarI vi55 na banAnA mudinI aviyata abhimata cha. 'nIlo ghaTaH' mA buddhimAM bhAsamAna samavAya saMbaMdhanuM nIla vizeSaNa nathI banatuM, paraMtu ghaTanuM vizeSaNa bane che. Ama samavAya potAnAmAM potAnA pratiyogIne vizeSA nahi banAvanAra buddhinI viSayatAthI viziSTa banI zakavAthI ativyAptino parihAra thaI jaze. jo ke nAM jJAna, ch| vagairemA ativyAni Apathe, 12 ghAmAno pratiyogI vo gha2 pAsa 'ghaTaM ahaM jAnAmi' mAzAnamA viSayitAsaMbaMdhI vizeSaNavidhayA bhAsavAthI ja jJAna svAMzamAM pratiyogIvizeSAgabuddhine AdhIna jJAnanI viSayatAvALuM bane che. arthAt svAMzamAM pratiyogIne (ghaTAdine) vizeSaNa na banAvanAra buddhinI viSayatA jJAnAdimAM na rahevAthI ativyApti Avaze. AnA nivAraNa mATe saviSayakaanyatva vizeSANanI jarUra che. jJAne saviSayaka hoya che. mATe temAM pratiyogiaviSayakabuddhiaviSayatA rahevA chatAM saviSayakabhedasvarUpa vizeSAga na rahevAthI abhAvatvanA lakSaNanI ativyAmi temAM nahi Ave. AthI lakSaNa evuM phalita thAya che ke saviSayakabhinnatva hovA chatAM svAMzamAM pratiyogiaviSayaka pratItiaviSayatva = abhAva. ghaTAbhAva vageremAM saviSayakAtva che ja, kAraNa ke jJAna, IcchA, dveSa, prayatna ane saMskAra A pAMca guNo ja saviSayaka che. tathA pratiyogitAsaMbaMdhathI pratiyogI evo ghaTa abhAvAMzamAM vizeSaNa tarIke jaNAya to ja abhAva buddhiviSaya banI zake che, bAkI nahi. mATe darzitasvarUpa abhAvatvano svIkAra yuktisaMgata cha. <-- tn.| paraMtu ApAta 212 novAmuM 2 mech| 75rota abhA-ARATmA 'pratIti' no niveza 2vAmAM Avena che. pratIti kayAreya paNa cakSu, karNa vagere bAhya Indriyano viSaya banI zakatI nathI. bAhya IndriyanI apekSAe pratIti atIndriya hovAthI pratItighaTita abhAvatva pANa bAhya Indriya cakSu vagereno viSaya banI zakaze nahi. arthAt ghaTAbhAva, paTAbhAva vagereno AMkha vagerethI sAkSAtkAra na thavAnI Apatti Avaze. paraMtu bahirindriyajanyajJAnaviSayatA to uparokta ghaTAbhAvAdimAM prasiddha ja che. AnI anu55tti e mizramatamAM prathama doSa che. vaLI, bIjo doSa e che ke utta lakSaNa praviTa 'pratItiaviSayatva' no artha che pratItinirUpitaviSayatAno abhAva=pratItinirUpitaviSayatApratiyogikAbhAvatvaviziSTa, AthI AtmAzraya doSa paNa Avaze, kAraNa ke potAnA lakSaNamAM potAno praveza thavo tenuM nAma ja AtmAzraya che. lakSaNa eTalA mATe banAvavAmAM Ave che ke aprasiddha evA lakSyanuM lakSaNathI bhAna thAya arthAt lakSyathI aparicita vyaktine lakSyanuM bhAna thAya. paraMtu jo lakSaNamAM paNa lakSyano ja praveza karavAmAM Ave to lakSyathI ajANa vyakitane tevA lakSaNathI lakSyanuM jJAna kyAreya paNa nahi thaI zake. mATe prastutamAM AtmAzraya doSa svarUpa bane che. Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * starUpasambadhatvanikhakta: 810 vizeSaNe cAtIndriyAbhAvA'vyApteH, tajjAtIyatvaniveze ca tAvanmAtrasyaivoktarUpasyAzrayaNIyatvAt / na cAtiriktAbhAvasyAdhikaraNena samaM sambandhAnupapattiH, sambandhAntaramantareNa viziSTapratItijananayogyatvasyaiva tatsambandhatvAt / -----bhAnamatI------------------ tA'tIndriga-nirvikalpaka-jIkAgonigAtArANasammatastathApi tAgAmatyasmeivAtIndreigamAge'tilyAtyApAdanatAtpargamiti na doSaH / na ca laukikapatyakSatte sati satiSaNakAnyatte sati pratiyogyavizeSaNakalautikapatyakSAviSayatvamabhAvatvamiti kA pizAcAdAtipasahaH, tasya lautikapratyakSA'viSayatvAditi vaktavyam, itya laukikapratyakSatvena = lokitasalikarSajanyapratyakSatiSagatvena vizeSaNe ca = hi atIndriyAbhAvA'vyApteH = atIndriyapizAcAdipatiyogikAbhAvatte'vyAptyApateH, tA laukikapatyakSAviSayatvatirahAta, lakSya vizeSa lakSaNatirahasgavA'vyAzilakSaNatvAdityekaM sIbato'parapacyutiH / na ca laukikapratyakSaviSayajAtIyatte sati satiSagakALagatte sati svAze pratiyogyavizeSANavalautitapratyakSA'viSayatvamabhAvatvamiti nA'jyAzigataH, pizAcAbhAtAdepi laukikapratyakSaghaTAghabhAvasajAtIyatvAditi vAcyam, evaM tajjAtIyatvaniveze hi asambhavApateH, abhAve jAtivirahAt / na ca jAtipadasyAnugatadharmaparatvAmAgaM doSa iti vAcyam, evaM sati tAvanmAtrasyaiva = tAjAtIyatvenAgAbhimatarUpa kevalamabhAvetarA'tatisakalAmAvAnugatadharmasgata uktarUpasya = samavAya-stAzraNasamavAgAyatarasamtAdhAttiApratiyogitAkasatA'tyantAbhAtaratarUpasya AzrayaNIyatvAt kimanalA niruttanirarthakagauravagastakApAgA ? tatazca nirutasatAtyantAmAtasvarUpAmAvattamAdAgAtirikAmAteSvanugatapratItipayogau nirAtahAtiti sthitimetAvatA / mizramatamapAkRtya, pUrvapakSyA''ha sAmpratam / abhAvatvaM hi sattA'bhAvo nAnyadityavasthitam // 1 // nanu atiriktAbhAvasya adhikaraNena bhUtanAdinA samaM sambandhAnupapattiH, saMyoga-samatAgAdeH bhAvaspAdhikarona sAkameta sambhavAt / tatazca kathaM bhUtale ghaTAmAtapAya: ? na ca starUpasambanadhAditi vAcyam, etaM sati ghaTavaddhatalasvApi catvArIyAbhAvena svarUpasambandho'stei bhUtalamabhAtazcetyato'dhikaraNa svasthapasamdha syaa'bhaavaat| na ca pratiyogyAropa eta starUpasambandhaH, ata eva Aropya niSidhyata ityucyate iti vaktavyam, tagA'bhAvasambandha satyAropa: sa eva cAbhAvasambadha ityAnyonyAzrayAditi cet ? maivam, sambandhAntaramantareNa viziSTapratItijananayogyatvasyaiva tatsambandhatvAt = starUpasambandhatvAt / na ca parata dUtala-catvArIlAbhAvago: parasparaM viziSTapratyayaH, jJAnAviSayoH samatApa-samatAginorita sambadhAtarAbhyupagame cAnavasthAbhilA tatsambadha-sambandhiAnorope tAzasambadhasvIkArAditi sindo'tiriko'bhAta iti tatvacintAmaNikAraH (ta. .ipr.vN.p.558)| citra makAnanuM lakSANa 'lAla camakAna na banI zake. tema ja abhAvalakSAgamAM praviTa pratItipadano artha buddhisAmAnya = jJAnamAtra karavAmAM Ave to asaMbhava doSa Avaze, kAraNa ke prameyarUpa sAmAnya lakSAgAsatrikarSa dvArA sakala prameyanuM jJAna thAya che. temAM sakala abhAvanuM pAga jJAna thaI jAya che. kAraNa ke abhAva pAga prameya = pramAviSaya che.paraMtu A rIte to sarva abhAvama, pratiyogiaviSayaka prameyajJAnanI viSayatA rahI javAthI pratiyogyavizeSAgakabuddhiviSayavAbhAva koI pAga abhAvamAM rahI nahi zake. je pratItipadanI laukikapratyakSamAM lakSAmAM mAnavAmAM Ave to asaMbhava dopa TaLI jaze, kAraNa ke prameyavasAmAnya lakSAgajanya sabhaprameyaviSayaka jJAna laukikapratyakSAtmaka na hovAthI pratiyogiaviSayakalaukikapratyakSaviSayavAbhAva sakala abhAvamAM abAdhita rahe che. paraMtu AvuM karavA jatAM draka anIndriya padArthamAM anivyAmi Avaze. arthAt pizAca vageremAM pAga abhAva rahI jaze. pizAca vagere mAM laukika pratyakSanI viSayatA ja nathI rahetI no pratiyogiaviSayaka evA laukika pratyakSanI viSayatA to kevI rIte rahI zake ? eka sAMdho to tera tUTe tevI hAlata sarjAya che. je A ativyAptinA nivAraNa mATe ema kahevAmAM Ave ke -> laukika pratyakSaviSayatva hone ite, saviSayakabhinna hote chate svAMzamAM pratiyogiaviSayaka laukikapratyakSa avipayanta = abhAvatva. pizAca vageremAM A lakSAganA pAchalA be aMza rahevA chanAM prathama aMza raheto nathI, kAraNa ke pizAca vagere laukika pratyakSanA viSaya ja banatA nathI. je laukika pratyakSano viSaya banI zake evo hovA chatAM pratiyogInuM potAnAmAM vizeSAga tarIke avagAhana na karanArI buddhino viSaya na bane tevo saviSayakaanya padArtha ja abhAva che - AvuM kahevAmAM koI doSane avakAza nathI raheto. <- to A vaktavya pAga doSagrasta che, kAraNa ke AvuM kahevAmAM pizAcAbhAvava vagere atIndriyapratiyogikaabhAvamAM avyApti Avaze, kAraNa ke pizAca atIndriya = lokika pratyakSa aviSaya hovAnA lIdhe pizAcAbhAva ane pizAcA bhAva paNa atIndriya che. tethI pizAcAbhAvatvAdimAM laukika pratyakSaviSayavasvarUpa vizeSaNa na rahevAnA lIdhe abhAvalakSANa nahi rahe. lathavizeSa tarIke saMmata hovA chatAM te lAgazUnya banavAthI avyAmi doSa spaSTa ja che. A to bakaruM kADhavA jatAM UMTa ghUsI gayuM - enA jevuM thayuM. e ema kahevAmAM Ave ke --> abhAva.bhAgamAM vizeSAgarUpe laukikapratyakSaviSayano nahi pAra lokika pratyakSaviSayasajAtIyatvano niveza karavAmAM Ave che. atIndriya pizAcA bhAvamAM laukika pratyakSaviSayanA bhale na rahe pAga laukikapratyakSaviSaya ghaTAdiabhAvanuM satya to rahe ja che. mATe AvyAminI gaMdha pAga nahi Ave <- to te barAbara nathI, kAraNa ke AvI rIte atIndriya abhAva ane aindriyaka abhAvamAM anugata dharmane AgaLa karIne lakSaNa Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 cAloke vditIya: prakAza: ghaTAbhAvabhamamImAMsA * nanvevaM ghaTAbhAvabhramAnupapattiH, yogyatAyAH phalaikagamyatayA tatrA'pi sattvAt / na ca pramAyogyatA sambandhaH, sambandhasattvena tasyApi pramAtvAt, anyathA'nyonyAzrayAt, yogyatAyAH pratyayA'viSayatvena vibhAgAbhAvAcca / ------------------ bhAnumatI---- anatirektAbhAvavAdI zahate -> nanviti / ditIyacetpadenA'syA'nvayaH (dRzyatAM 289 tame praSThe) / evaM = atiriktasambandhaM vinaiva viziSTapratItijananayogyatvasya svarUpasambandhatvAbhyupagame hi bhUtalAdau ghaTasatvadazAyAM ghaTAbhAvabhamAnupapatti: = ghaTAbhAvavaiziSTyAvagAhibundau dhamatvasyA'satiH, yogyatAyAH = sambandhAtttaramantareNa viziSTapratItijananayogyatAyAH phalaikagamyatayA = ghaTAbhAvAdiviziSTabudilakSaNakAryamAghAnumeyatayA tatra = ghaTAbhAvaviziSTabudivizeSye ghaTaviziSTabhUtale api avazyaM sattvAt, anyathA ghaTAbhAvabodhAnudayApatteH, kAraNena vinA kAryAnutpateH / tathA ca kathaM tasyA bhamatvaM ? vizeSaNa-vizeSya-tadubhayasambandhAnAM satve tena sambandhena tavati tatprakArakatvA'bAdhAt / etena -> pramAyogyatA = abhAvaviziSTaviSayakapramAjananayogyatA evAtiriktAbhAvasyAdhikaraNena sAkaM sambandha: <-- ityapi pratyAkhyAtam, ghaTAbhAvaviziSTapratItyanyathAnupapatteH ghaTavatyapi bhUtale sambandhasattvena = ghaTAbhAvaviziSTadhIjananayogyatAtmakasambandhasya satvena tasyApi = ghaTavati ghaTAbhAvaviziSTabodhasyApi pramAtvAt = tatsambandhena tadadvati tatprakArakatvAt, anyathA jJaptau anyonyAzrayAt / tathAhi ghaTAghabhAvaviziSTaviSayakapamAjananayogyatve sidhde sati pramA sidhyati sindAyAzca tasyAmabhAvaviziSTaviSayakaM pramAjananayogyatvasindiAreti / yadavA pratiyogimati ghaTAbhAvabundekhamAtve sinde tatrAdhikaraNe'bhAvasambandhAbhAvasindiH tatra ghaTAbhAvasambadhAbhAve sinde ca tatrAbhAvasambandhAbhAve tadapramAtvasindirityanyonyAzraya iti / kica adhikaraNe yogyatAyAH = abhAvaviziSTapratItijananayogyatAyAH pratyayA'viSayatvena 'ghaTAbhAvavaddhatalami'tyAdipratItyagocaratvena dharmindayamAdiSayatAyAM 'ghaTavati ghaTAbhAvadhIna pramA'nyatra ca sA pramA' ityevaM vibhAgAbhAvAt = pratItivibhajanA'sambhavAt abhAvaviziSTadhIjananayogyatAsatvA'satvayoH pratyayA'viSayatvenA'niyAmakatvAt / atirikAbhAvavAdI zakate -> atheti / cedityanenA'syAnvayaH / uktayogyatA''lihitaM = atiriktasambandhA'sahaqata-viziSTapratItijananayogyatAviziSTaM svarUpaM = abhAvasvarUpaM eva atiriktAbhAvasyAdhikaraNena saha sambandha: / niruktayogyatAyA abhAvaviziSTabundau sambandhavidhayA bhAnAbhAve'pi na kSatiH, abhAvabundau bhamatvapramAtvavibhAgasya tadabhAna-bhAnAnadhInatvAt / yogyatvA'bhAne'bhAvasvarUpabhAnasyobhayA samAnatvAt kathaM tAdRzavibhAgAvagama: ? ucyate, vastugatyA ghaTa-tadabhAvavadvyaktyavagAhitvenaiva bhamatva-pramAtvayoH vibhAgo banAvavAmAM Ave to tenI apekSAe to te anugata dharma mAtrano ja abhAvatvanA lakSaNa tarIke Azraya karavo ucita che. saviSayakAnyatva pratiyogIavizeSaNa vagere aMza nirarthaka banI jAya che. tathA sakala abhAvamAM anugata ane abhAvetara avRtti evA dharma tarIke to vasumatAnusArI (=mizramatAnusArI)e samavAya-svAzrayasamavAyAvatara saMbaMdhAvacchinnapratiyogitAmAM sattAatyantAbhAvano ja Azraya karavo paDaze ke jenuM nirUpaNa ame pUrve (juo pRSTha 284) karela che. A rIte mULapakSIno mizramatAnuyAyI sAtheno prAsaMgika vAda (abhAvatvasvarUpanirNayavAda) pUrNa thayo. have pharIthI mULa pUrvapakSI tarIke goThavAyela taiyAyika adhikaraNathI atirikta abhAvane svIkAravAmAM AvatI muzkelIne dUra karavA kamara kasatAM kahe che ke - abhAva ane adhikaraNa vacce bheda mAnavAmAM Ave to adhikaraNanI sAthe abhAvanA koI saMbaMdha saMbhavI nahIM zake, kAraNa ke saMyoga, samavAya vagere saMbaMdha pramANAntarasiddha jAva 5dArthanA adhikaraNanI sAthe ja hoya che. tethI bhUtalamAM ghaTAbhAva che.' evI pratIti ane prayoga anu55nna banaze. - AvI zaMkA nirAdhAra hovAnuM kAraNa e che ke adhikaraNanI sAthe abhAvano atirikta saMbaMdha na hovA chatAM paNa adhikaraNamAM abhAvanI viziSTa pratIti ghaTAbhAvaviziSTa bhUtala' ItyAdi svarUpe thAya che. AthI ja AvI pratItijananayogyatA abhAva ane adhikaraNamAM mAnavI Avazyaka che. A yogyatA e ja adhikaraNanI sAthe abhAvano saMbaMdha che. mATe abhAva ane adhikaraNamAM saMbaMdhanI anupatti nathI. naiyAyidhabhate malAvalabha asaMlava - AzaMThA analimilAhI :- nanve. / 75rota naiyAyi: maMtavyamA pratimA vistRta liyA45 cha / A rIte atirika saMbaMdha vinA viziSTa pratItijananayogyatAne adhikaraNa ane abhAva vacce svarUpasaMbaMdha tarIke mAnavAmAM Ave to ghaTaviziSTa bhUtalamAM paNa ghaTAbhAvanI buddhine bhramAtmaka mAnI nahi zakAya. AnuM kAraNa e che ke ghaTavALA dezamAM paNa ghaTAbhAvanI (bramAtmaka) viziSTabuddhi thAya che. AthI ghaTavALA dezamAM paNa ghaTAbhAvaviziSTa pratIti jananayogyatA mAnavI ja paDaze, kAraNa ke 1. AnuM samAdhAna naiyAyike pRma ra90 upara Apela che. Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogyatAvacchedakapraividhyadyotanam * 289 athoktayogyatAliGgitaM svarUpameva sambandho bhrama-pramayozca vastugatyA ghaTa-tadabhAvavadvyaktyavagAhitvenaiva vibhAga iti cet ? na, atIndriyAbhAvasvarUpasambandhe'vyApteH tasya viziSTajJAnAbhAvAditi cet ? na, yogyatAvacchedakAvacchinnasvarUpadvayasyaiva sambandhatvAt / yogyatAvacchedakazca kacit pratiyogidezAnyadezatvam, ---------------bhAnumatI ------------------- vyavasthApyate / vastuto ghaTavati ghaTAbhAvabundirbhamaH ghaTAbhAvavati ca prametyevaM vibhAgopapateratirikAbhAvapakSe'pina kAcit kSatiH iti cet ? avAntarapUrvapakSI manuvAdI pradarzitanaiyAyikavaktavyamapAkurute-> neti| niruktayogyatAviziSTAbhAvasvarUpasyAdhikaraNena sahAtiriktAbhAvasambandhatvAbhyupagame atIndriyAbhAvasvarUpasambandhe abhAvasambanhAtvasya avyaapteH| na cAtIndriyapizAcapratiyogikabhedasvarUpasambandhe'bhAvasambandhatvamastyeva, tasya viziSTapratIteriti vaktavyam, atIndriyatvasyA'bhAvavizeSaNatvAt, atIndriyasya pizAcAdyatyantAbhAvasya svarUpe'dhikaragona samamabhAvasambandhatvA'nupapatirityA tAtparyam / kuta: ? ucyate tasya = atIndiyAbhAvasvarUpasya viziSTajJAnA'bhAvAt = viziSTajJAnA'viSayatvAt viziSTapratItijananayogyatA'nAlir3itatvAt / maulapUrvapakSiNo naiyAyikAstadapahastanti -> neti / yogyatAvacchedakAvacchinnasvarUpandayasyaiva = sambandhAntarA'sahakRta-viziSTapatItijananayogyatAvacchedakaviziSTayorabhAva-tadadhikaraNasvarUpayoreva, atiriktAbhAvasyAdhikaraNena sArka sambandhatvAt = saMsargatvAbhyupagamAt / kvaciduktayogyatAvacchedakaTiziSTAbhAvasvarUpasyAbhAvasambandhatvaM yathA ghaTAtyantAbhAvAdau, kvacicca niruktayogyatAvacchedakaviziSTAdhikasAsvarUpasyaivAbhAvasaMsargatvaM yathA pizAcabhedAdau / itthayAvazyametadakIkartavyam, tadabhAve hi kiJcida yogya kizcicca neti vibhAgA'sambhavAt / yogyatAvacchedakaca = sambandhAntarA'sahakRtaviziSTapratItijanakatAvacchedakaM hi vacit = ghaTAdyatyantAbhAvasthale pratiyogidezAnyadezatvaM = svapratiyogitAvacchedakasambandhAvacchimAdhikaraNatAvacchedakAvacchinnabhinnAdhikaraNanirUpitavRttitvaM abhAvaniSTham / yathA ghaTavatparvatAhAnyabhUtalanisvapitavRttitvaviziSTaghaTAtyantAbhAvasvarUpasya bhUtalena saha ghaTAtyantAbhAvasambandhatvam / kvacit = ghaTAdidhvaMsa-prAgabhAvasthane pratiyogidezatve sati pratiyogikAlAnyakAlatvaM = pratiyogitAvacchedakasambandha-pratiyogitAvacchedakadharmAvAcchemAdhikaraNatAnirapitAdheyatAvatve sati pratiyogiviziSTakAlabhimakAlanirUpitavRttitvamabhAvaniSTham / yathA ghaTadezakapAlavRttitAviziSTaM yat ghaTakAlAnyakAlavRttitvaM tadaviziSTa-ghaTadhvaMsasvarUpasya kapAlena saha patadhvaMsasambandhatvaM yogyatA to kevala phila = kArya dvArA ja jANI zakAya che. jyAM ghaTAbhAvaviziSTabuddhi thAya tyAM yogyatA kArya-kArANAbhAva dvArA ja siddha thaze. kAraNa vinA kArya utpanna thaI na zake. Ama ghaTavALA bhUtalamAM paNa ghaTAbhAvano uparokta saMbaMdha hovAthI temAM thanArI ghaTAbhAvabuddhi paNa pramAtmaka banI jaze. phalata: ghaTAbhAvabhramano uccheda thaI jaze. ahIM bacAva mATe taiyAyika dvAra. ema kahevAmAM Ave ke -- viziSTa pramAjananayogyatA e ja abhAvano adhikaraNanI sAthe saMbaMdha che. - to paNa taiyAyikano chuTakAro thaI zake tema nathI. AnuM kAraNa e che ke ghaTavALA bhUtala sAthe paNa abhAvano saMbaMdha uparokta rIte kAryAnyathAanupattithI siddha thAya che. tethI ghaTavALA bhUtalamAM thanAra ghaTAbhAvanI buddhine pramA ja kahevI paDaze. AthI ghaTavALA bhUtalamAM paNa ghaTAbhAvaviziSTaviSaya: pramAnI janakatA = jananayogyatA abAdhita ja raheze. tathA jo ghaTAbhAvaviziSTabuddhijananayogyatAne saMbaMdha mAnavAnA badale ghaTAbhAvaviziSTa pramAjananayogyatAne ja saMbaMdha mAnavAmAM Ave to anyonyAzraya doSa Avaze, kAraNa ke pramAyogyatArUpasaMbaMdha siddha thAya to pramAnI siddhi thaze ane pramAM siddha thAya to pramAjananayogyatAsvarUpa saMbaMdha siddha thaze. phalataH bemAMthI ekanI paNa siddhi nahi thaI zake. athavA ghaTaviziSTa bhUtalamAM ghaTAbhAvanI buddhi apramAM siddha thAya to tyAM ghaTAbhAvanA saMbaMdhano abhAva siddha thAya tathA tyAM ghaTAbhAvasaMbaMdhano viraha siddha thAya to tyAM thanAra ghaTAbhAvaviziSTa buddhimAM apramAtva siddha thAya. Ama jJatimAM anyonyAzraya doSanI Apatti Avaze. vaLI, bIjI eka vAta e che ke abhAvaviziSTa pratItijananayogyatA to "ghaTAbhAvavALuM bhUtala" bAvI buddhino viSaya banatI nathI. mATe Avo vibhAga karavo muzkela che ke "ghaTazUnya dezamAM ghaTAbhAvaviziSTabuddhi pramAM che ane ghaTavALA dezamAM ghaTAbhAvaviSayaka buddhi bhrama che,' kAraNa ke A nizcaya vizeSamAM vizeSANa saMbaMdhanI hAjarI ane gerahAjarI upara avalaMbe che. ane vizeSamAM vizeSANanI hAjarI ke gerahAjarIno nizcaya vizeSamAM vizeSANa saMbaMdhanA nizcayane AdhIna che. prastutamAM viziSTa pratItijananayogyatAsvarUpa saMbaMdha bhUtalAdimAM ghaTAbhAvAdinI pratItimAM jaNAto nathI. AthI ja 'ghaTazUnyamAM ghaTAbhAvanI pratIti pramAM ane ghaTaviziSTamAM ghaTAbhAvanI pratIti bhrama" Avo nizcita rIte vibhAga thavo muzkela che. * pratyakSayogya malAvano sva35saMbaMdha - naiyAyi* naiyAyika :- ath.| yogyatAthI pAlizita = viziTa 2135 amAyano saMga che. arthAta mA pratyayo Doya tenuM svarUpa ja teno saMbaMdha banaze. phakta vizeSatA eTalI che ke yogyatAnuM abhAvabuddhimAM saMbaMdhavidhayA bhAna nathI thatuM, saMbaMdhavidhayA Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DO NIIIbhote Gict: LIDHza: zuM #ofsthAghooifm suMdara kacit pratiyogidezatve sati pratiyogikAlAnyakAlatvamaH kacit pratiyogitAvacchedakAbhAvavattvam / na cAtrApi matvarthasambandhAnuyogaH, tatrApi tAdRzayogyatAvacchedakAnusaraNAt / na cAnavasthA, vastutaH tathAtvAt / -- -- ------- ---- HIGHCL------------ taviziSTa-ghaTAgabhAvasvarUpasya ca kapAlena sAkaM ghaTaprAgabhAvasaMsargatvam / yadyapyuktayogyatA prAgabhAvasya pratiyogivinAzakAle tasasya ca pratiyogipAgabhAvakAle'pyastei tathA'pi tadAnIM yathAkramaM prAgabhAvadhvaMsayorevA'satvAna tadAnIM tatpratIteprayogaprasaGga iti dhyeyam / saMsargAbhAvaniSTha-gogyatAvacchedakandayamabhidhAyA'dhikaraNaniSTha viziSTapratItijajakatAtacchedakamatirikAmAtatAdino nirupAnta -> vacit = anyonyAbhAvasthale ca pratiyogitAvacchedakAbhAvavatvam / tathA pizAcabhedapatiyogitAvatchedakasya pizAcatvasya virahAt tAhazapizAcatvAbhAtavaddhatalasvarupagata bhutale pizAcamedasambandhAttAt 'bhUtalaM na pizAcaH' iti pratItiprayogopapatiH / darzitasambadhisAce tattadabhAtapratIteH pramAttaM tadasatte ca mamatvamiti vibhAgo'pyanAvilaH / na ca 'patiyogitAvodakAmAtatattami'tyatrApi golatAtacchedakazarIre matvarthasya sambandhasya vizeSANavidhagA bhAsamAkAtvena matvarthasambandhAnayogaH = matvarthasambandhapratiyogitasaMsargagocaraH prazano padatokapratIte vizeSaNavidhayA bhAsamAno matva sambandha: kekA sambandhonAdhikaraNe vartate ? iti vAcyam, tatrApi = yogyatAvacchedakazarIrAdAvapi tAdRzayogyatAvacchedakAnusaraNAt = tatpratiyogi- tadavacchedakadezAnyadezabhedena bhedatadatyatAmAtasambhavAditi AlokakRta: (na.ciM.Aloka.pra.khaM. pa.19919) / na ca evaM sati tagA'pi sambandhakalpAmiti rItyA anavasthA = anantasambazakalpanAparasparA prasajteti vaktavyam, vastuna eta tathAtvAt = pramANasindatathAstabhAvatvAt tasaM gopAlabdhamAmaH / bIjArasthalavaradoSatvAdasgA etatsthane, mUlakSatyanAtahatvAt / tadataM 'mUlakSatikarImAhuH, anatasthAM hidUSaNam' // prasar3AdanatasthAsvarupaM pradarzAte - pUrvasyottarotarApekSitvamAvasthA / sA dividhA bhAna abhAvanA raDArUpanuM ja thAya che. abhAvaviSayaka bhrama ane pramAno vibhAga yogyatAnA abhAna ke bhAna upara avalaMbita nathI athavA abhAvasvarUpanA abhAna ke bhAna para AdhArita nathI, kAraNa ke abhAvabuddhimAM tenI yogyatAnuM bhAna ja nathI thatuM. abhAvasvarUpanuM bhAna abhAvaviSayaka bhrama ane pramA bannemAM thAya che. paraMtu vastusthiti e che ke jayAre ghaTAbhAvanI buddhi ghaTavaviSayaka hoya che tyAre tene bhrama mAnavAmAM Ave che ane jayAre ghaTAbhAvanI buddhi ghaTazUnya vyaktiviSayaka hoya che tyAre tene pramA = satya mAnavAmAM Ave che. A rIte pratiyogInA adhikaraNa ane abhAvanA bhAna dvArA ja abhAvabuddhimAM bhramatva ane pramAtvano vibhAga thAya che. anatirita abhAvavAdI : - , . naiyAyikabhAI ! tamArI A vAta paNa barAbara nathI. AnuM kAraNa e che ke tame hamaNAM upara je vAta karI teno svIkAra karavAmAM Ave to atIndriyaabhAvanA svarUpasaMbaMdhamAM abhAvasaMbaMdhanI abApti Avaze, kema ke je pratyakSogyapratiyogikanyasvarUpa yogyatAthI viziSTa svarUpane abhAvano adhikaraNanI sAthe saMbaMdha mAnavAmAM Ave to atIndriyaabhAvamAM (=pizAcAntAbhAvAdimAM) yogyapratiyogikatva na hovAthI tenuM svarUpa yogyatAviziSTa nahi bane, tathA jo pratyakSAtmakaviziSTa pratItijananayogyatAne abhAvasvarUpasaMbaMdhanI yogyatA mAnavAmAM Ave to paNa atIndriya abhAvamAM svarUpa yogyatA nahi rahe, kAraNa ke atIndriyaabhAvanI pratyakSAtmaka viziSTa pratIti ja nathI thatI. mATe uparokata taiyAyikavakatavya asaMgata che. a cogyatAvacchedaka avacchiktasvarUpadraya saMbaMgha - pUrvapakSa cAlu taiyAyika :- na.yo. adhikaraNa svarUpa abhAvavAdInuM uparokata dIrgha vaktavya arthahIna hovAnuM kAraNa e che ke atiriktaabhAvavAdI ame atirika saMbaMdha vinA ja viziSTa pratItijanana yogyatAnA avacchedakathI = niyAmakathI viziSTa abhAva ane adhikaraNa bannenA svarUpano ja adhikarA sAthe abhAvano saMbaMdha mAnIe chIe arthAt kyAMka uparokta yogyatAvarachedakaviziSTa abhAvanuM svarUpa abhAvano saMbaMdha bane che, kayAMka uparokata yogyatAavacchedakaavacchinna adhikaraNanuM svarUpa abhAvano saMbaMdha bane che. abhAvanA cAra bheda che 1 atyaMtAbhAva, 2 prAgabhAva, 3 dhvaMsa, 4 anyonyAbhAva. emAM prathama atyaMtabhAvanI yogyatA che pratiyogidezA dezava arthAt svapratiyogInA adhikarAgathI bhinna adhikAganI vRttitA ke je abhAvamAM rahe che. dA.ta ghaTavALA parvatAdithI bhinna bhUtalanI AdheyatA ghaTAtyantAbhAvamAM rahe che. tethI tathAvidha AdheyAtmaka yogyatA avadakathI viziSTa evuM ghaTAnnAbhAvanuM svarUpa ja bhUtalanI sAthe ghaTAnAbhAvano saMbaMdha bane che. prAgabhAva tathA vaMsanI yogyatAno avachedaka = niyAmaka che pratiyogidezamAM vRtti hote (=rahete) chate pratiyogiviziSTa kAlathI anya kAlamAM rahevApaNuM. dA.ta. ghaTadezamAM kapAlamAM vRtti hote chate ghaTakAlAnyakAla mAM vRtti ghaTaprAgabhAva ane ghaTavaMsamAM rahe che ke je viziSTa pratItijananayogyatAavacchedaka che. tenAthI viziSTa evuM ghaTaprAgabhAvanuM svarUpa kapAlamAM ghaTaprAgabhAvane rahevAno saMbaMdha banaze ane tenAthI viziTa evuM ghaTadhvasanuM svarUpa kapAlamAM ghaTadhvasane rahevA mATe saMbaMdha tarIke kAma karaze. tRtIya yogyatAavacchedaka adhikarAgata che. tethI tRtIya yogyatA-vacchedakathI viziSTa adhikaraNanuM svarUpa adhikarANamAM anyonyAbhAvane rahevA mATe saMbaMdha banaze. tRtIya yogyatA vacchedaka che pratiyogitAavacchedakabhAvaviziSTatA. jema ke "mUtaraM na phAva:' AvI viziSTa pratItinA kArAgatAavacchedakathI bhUtalasvarUpa viziSTa bane che, kAraNa ke Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmisambandhamAnanirUpaNam * 12 pratyayAnavasthA tu nAstyeva, uktAvacchedakavattvasya svarUpaparicAyakatvAt / evaJca tAdRzasvarUpAbhAve yatrAbhAvadhIstatra bhramatvamiti kimanupapannam ? ------------------ ma matI------------------ adho dhAtatyU dhAvantI ceti / tatrA'dho dhAvantI yathA ghaTajanane kapAlApekSA, kapAlajanato kapAlikAyA:, tajanane ca tadavagavAnAmapekSA evaM tA toti / urvaM dhAvantI yathA 'bhedaH kiM bhille dharmiNi vartate'bhiDo vA ? Aho'pi kena bhedena bhio kasyAsthiti: ? iti prako ditIyabhedabhine dharmiNi prathamasya tRtIyadabhine vditIyastha, caturthabhedabhiho tRtIyasya, evaM tA tagA'pi' ityhiikaare| prakate Udhrva dhAvantI anvsthaa'bhimtaa| Rjavastu asthiratA'navasthetyAhuH / aprAmANikAnantapravAhamUlakaprasaGgo'navastheti eke / upapAdhopapAdakapravAho'navadhi: ghaoCzvetApare Jocifsthata parasparAIotions:pasoDaotvazvetajo ! na caivaM sati ghaTAbhAva eva na pratIyeta kadApi, tatsambandha-sambandhAdiparamparAyA aparyavasitatvena tadavagame eva kAlakSayAditi vAcyam, matubarthasambandha-sambandhaparamparAyA anantatve'pi viziSTapratItijananayogyatAtacchedakasyAdhikaraNena samamabhAtasambandhAtmake darzitasvarUpandaye vizeSaNavidhayA'pravezena pratyayAnavasthA = pratItyavirAma: tu nAstyeva / na ca kathaM tarhi tagotAvacchedakollekha: saGkacchate ? ityAzaThanIyam, uktAvacchedakavattvasya = sambandhAntarA'sahaqataviziSTapratItijananayogyatAvacchedakavatvasya svarUpaparicAyakatvAt = adhikaraNena sAkamabhAvasambandhAtmakasthAbhAvasvarUpasyAdhikaraNasvarUpasya copalakSaNavidhayA paricAyakamAgatvAt / pariceyasya jJAzi: sthitirvA na paricAyakajJAptyAyadhIneti na matubarthasambandhaparamparApatItyanuparamaprasaGgaH / ata evAtIndriyA vyAdhirapi nirastA / evaJca tAdRzasvarUpAbhAve = darzitaviziSTapratItijananayogyatAvacchedakatiziSTAbhAvAdisvarUpavirahadazAyAM yatra adhikaraNe abhAvadhI: = ghaTAyabhAvapratIti: tatra adhikaraNe tAhazAbhAvadhiyo bhamatvaM yathA ghaTavati bhUtale ghaTAmAvadhipaH pratiyogidezAtapadezatvaviziSTraghaTAbhAvasvarUpavirahavAti jAyamAnatvena bhamatvam / darzitayogyatAvacchedakAvacchinAbhAtasvarUpasambandhasya satvAt ghaTazUnyabhUtale ghaTAbhAvadhiyazca pramAtva iti kimanapapalaM adhikarANAtirikAbhAvAmadhagame ? na ca viSaye vizeSAbhAvAt kathaM matvam ? ekA bhUtalanI pizAcasvarUpe pratIti thatI nathI. spaSTa ja che ke bhedapratiyogitAvaracchedaka pizAcasvarUpe apratIyama na bhUtala svarUpamAM pizAzavAbhAvavatta rahe che. tethI tathAvidhaviziSTaadhikaraNa svarUpa ja pizAcabhedane bhUtalamAM rahevA mATe, pratIyamAna thavA mATe ane tAdaza vyavahAra mATe saMbaMdhanuM kArya karaze. darzita saMbaMdha vidyamAna hote chate abhAvapratIti pramAtmaka banaze ane te na hoya chatAM abhAvanuM bhAna thAya to te bhrama banaze. A rIte atirikta abhAvano svIkAra karavA chatAM bhramatva-pramAtva vibhAga vyavasthA taiyAyikamatamAM thaI zake che. * matkartha saMbaMdha vize zaMkA/nirAkaraNa - pUruM pakSa cAla che na vA. prastutamAM evI zaMkA thAya ke -> uparokata yogyatAavacchedaka ghaTaka 'pratiyogitAavachedaka bhAvava" vageremAM 'matupa' pratyaya (vALuM, vAn pratyaya) thI abhAvano saMbaMdha paNa vizeSaNarUpe bhAse che. tethI tenA saMbaMdhanA viSayamAM paNa prazna thavo svAbhAvika che ke "te vizeSaNa kyA saMbaMdhathI adhikaraNamAM raheze ?' <- to tenuM samAdhAna bahu saraLa che ane te e che ke martha saMbaMdha paNa uparokta je yogyatAavacchedakaviziSTa svarUpa che tene ja teno saMbaMdha mAnI zakAya che. AvuM mAnavAmAM anavasthA doSanuM ApAdAna na karavuM, kAraNa vastu ja te svarUpe rahelI che. vastunA tathAvidha pramANasiddha svabhAvanI svIkAra sAthe saMkaLAyela dareka vastu AvakArya bane che tiraskArya nahiM. bAkI to "pahelAM che ke pahelA kukaDI ?' ahIM prasakata anavasthA paNa doSasvarUpa banavAnI Apatti Avaze. prastuta anavasthA jema doSAvaha nathI tema mantarthasaMbaMdhamAM AvatI anavasthA paNa nirdoSa ja che. chatAM ADI eka vAta dhyAnamAM rAkhavA jevI che ane te e ke yogyatA vacchedakaavacchinna svarUpane abhAvano saMbaMdha mAnavA chatAM paNa abhAvanA saMbaMdhanI buddhimAM uparokta viziSTa pratItijananayogyatAavacchedakanuM bhAna thatuM nathI, paraMtu darzita yogyatAavacchedakathI upalakSita = paricAyita adhikaraNamAM abhAvanA saMbaMdhAtmaka svarUpanuM (abhAvanA ke adhikAganA svarUpanuM) ja bhAna thAya che, kAraNa ke ahIM batAvela viziSTa pratItijanana-yogyatAavacchedaka abhAvasaMbaMdhAtmaka adhikaraNasvarUpanuM vizeSA nathI paraMtu upalakSaNarUpe paricAyakamAtra che. AthI ja uparokta yogyatAavacchedakanA bhAna mATe to anavasthA nahi ja sarjAya. niSkarSa e phalita thAya che ke darzita svarUpasaMbaMdhano jayAM abhAva hoya che tyAM thanAra abhAvabuddhi mAtmaka hoya che tathA tathAvidha svarUpasaMbaMdha jyAM hAjara hoya che tyAM thanAra abhAvabuddhi pramAtmaka hoya che. jema ke ghaTavALA bhUtalamAM je ghaTAbhAvabuddhi thAya to tene bramAtmaka samajavI, kAraNa ke tyAM pramIyamAna ghaTAbhAvanA svarUpamAM pratiyogidezAnadezatva nathI rahetuM. te samaye ghaTAbhAvasvarUpamAM pratiyogisamAnadezatva ja rahe che. AthI tyAre ghaTAbhAvanuM svarUpa pratiyogidezavRttitvAtmaka yogyatAavacchedakathI avacchinna = viziSTa nathI matalaba ke ghaTAbhAvanA uparokata svarUpa saMbaMdhanI gerahAjarImAM tyAM ghaTAbhAvanI buddhi utpanna thavAthI te mAtmaka che. tathA jayAre ghaTazUnya bhUtalamAM ghaTAbhAvanI buddhi thAya che tyAre Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29ranyAyaloke vditIya: prakAza: *tatvacintAmaNicUDAmaNisaMvAdaH vastutaH svasambaddhaprakArAvacchedena yatra jJAne dharmisambandhaH svasambaddhadharmyavacchedena vA prakArasambandhastatra pramAtvamanyatra bhramatvam / ata eva viziSTajJAne prakAra-dharmiNoH saMyogAdivajjJAnasyApi parasparasambandhatayA bhAsamAnatvAt 'idaM rajatami'ti. bhrame rajatatvasya zuktI vaijJAnikasambandhena pramAtvaM saMyogena ca bhramatvam / ata eva ca sAkAGkadharma-dharmigocarajJAnatvaM --------------bhAnamatI------------ ghaTavatyabhAvasya prakAratvAt anyatra tadezAnyadeza iti vizeSasya sphudatvAt / prakAratvasya ca svarUpasambandhavizeSatvAt vizeSasyAvazyaM vAcyatvAt, anyathA'nyatrApi pratyayavaicitryAnupapateriti vyaktaM tatvacintAmaNyAloke (t.ciN.aa.pr.khN.puu.71e)| vastuta: svasambandaprakArAvacchedena yatra jJAne dharmisambandhaH = adhikaraNasaMsargaH tatra = tasmina jJAne pramAtvaM yathA ghaTasatvadazAyAM 'bhUtale ghaTaH' iti jJAne bhUtalasya ghaTe AdheyatAsambandho ghaTAnuyogikabhUtalapatiyogikAdheyatAtvena bhAsate / idameva dharmisambandaprakArAvacchedena dharmisambandhabhAnamucyate / yatra jJAne svasambandadharmyavacchedena vA prakArasambandhaH tatra = tajjJAne pramAtvaM yathA ghaTasatvadazAyAM 'ghadavaddhatalami'ti hamane ghaTasya bhUtale saMyogasambandho bhUtalAnuyogika-ghaTapratiyogikasaMyogatvena bhAsate / idameva prakArasasambandadharmyavacchedena prakArasambandhabhAnamucyate / ata evAnayoH pramAtvamavyAhatam / anyatra = ghaTAsatvadazAyAM atra ghaTaH', 'dezo'yaM ghaTavAn' iti vA jJAne tu bhramatvaM, ghaTAnuyogika-ghaTazUnyadezapratiyogikAdheyatAsambandhasya ghaTazUnyadezAnuyogika-ghaTapratiyogikasaMyogasambandhasya ca virahAt / kecitu --> svasambandeti, yathA rajate 'idaM rajatami'ti jJAne idaMsambanda-rajatatvarUpaprakArAvacchedenedamo rajatasya vizeSThitArUpa: sambandhaH, rajatatvasambandarajatAtmakedaMdharvyavacchedena rajatatvasya prakAritArUpassambandho'stIti tasya pramAtvaM <- ityevaM vyAkhyAnayanti / ata eva = darzitarItyA pramA-bhamAvibhAgavyavasthAnIkArAdeva, viziSTajJAne = ghaTavatalamityAdizAne prakAra-dharmiNoH ghaTa-bhUtalayoH saMyogAdivat = saMyogasambandhAderiva jJAnasyApi parasparasambandhatayA = prakArarmisaMsargavidhayA bhAsamAnatvAta, tatra sattvAcca zukto 'idaM rajatamiti bhrame dharmasya rajatatvasya dharmiNi zukto vaijJAnikasambandhena pramAtvaM = tatsambandhena tadvati tatprakArakatvam / 'vaijJAnikasambandhazca taniSThatayA jJAnamAnatvam' (ta.ciM.cU. pR.90) iti tatvacintAmaNicUDAmaNikRtaH / / saMyogena = saMyogasamavAyAdinA ca dhamatva = tatsambandhena tadabhAvavati tatprakArakatvaM nirAbAdham / etena -> zuto 'idaM rajatami'tyasya dhaya'zamapahAya naiva pramAtvamiti <- pratyuktam na hi jJAnasya svaniSTharajatatvAvacchinnaprakAratAnirUpitaprakAritAnirUpitavizeSyeitAnirupitavizeSyatAsambandhena zuktau svaniSThedantvAvacchinnavizeSyatAnirUpitavizeSTiyatAnirUpitaprakAritAnirUpitapakAratAsambandhena rajatatve satve pratibhAsane vA kiJcidabAdhakamasti / vastuta: svAnuyogika-ghaTapratiyogikasaMyogatvena bhUtale ghaTasambandhavat svaniSThaprakAratAnirUpitazuktiniSThavizeSyatAkatvarUpeNa jJAnAtmakasambandho rajatatve svaniSThavizeSyatAnispapitarajatatvAvacchinnaprakAratAkatvarUpeNa ca zuktau vartate jJAyate prayujyate ca / ata eva = jJAnasyA'pi prakA ghaTAbhAvasvarUpamAM pratiyogidezA dezatva rahetuM hovAthI tyAM ghaTAbhAva buddhi pramAtmaka banaze. tyAre tyAM ghaTAbhAvano darzita yogyatAvacchedakAchinna svarUpasaMbaMdha vidyamAna hovAthI te buddhine mAtmaka nahIM kahI zakAya. Ama abhAvane adhikaraNathI bhinna mAnavAmAM Ave to paNa koI doSa nathI. _ 'vastutaH' satya tato the 3 zAnamA yIno saMyamAthI saMsada - 1chehena bhAse chete zAna mADoya cha bhane meM zAnatenAthI mina khoyachata abhaDIya cha, ma 'bhUtale ghaTaH' AdhuddhimA bhUtas135 pA(api42131) mAM Adheyatva (saMbaMdha) ghaTAnuyogika - bhUtalapratiyoga, AdheyatAtvarUpe bhAse che. A bhAna ja dharmisaMbaddhaprakAravacchedena dharmisaMbaMdhanuM bhAna cha. prastutamA yI aghi bane 5412204thI mAyane samajho. tathA bhAvI zata 'bhUtalaM ghadavat' // zAmai eles prakArano saMyoga saMbaMdha ghaTasaMbaMdhabhUtalasvarUpadharmivicchedana bhAse che. arthAt ghaTano bhUtalamAM saMyoga bhUtalAnuyogika - ghaTapratiyogikasaMyogatvarUpe bhArse che. AvuM bhAna ja prakArasaMbaddhadharmivicchedena prakAra saMbaMdhanuM bhAna che. AthI A banne jJAna pramA = satya 15 che. paraMtu zUnya dezamA 'atra ghaTaH' athavA 'ghaTavAn' AzAna thA to tema 5 3 pAsa bhane prakArasaMbaMdhanuM bhAna nahi thaI zake, kAraNa ke tyAM ghaTAnuyogika ghaTazUnyadezapratiyogika AdheyatA ane ghaTazUnyadezAnuyogika - ghaTapratiyogika saMyoga saMbaMdha hoto nathI. AthI ja te pratIti bhrama kahevAze. A ja rIte ghaTazUnya dezamAM thanAra ghaTAbhAvapratItimAM Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *abhAvasthale'nekAntavAdinAmutarapakSa: * 283 anA parasyApi viziSTadhItvam, parasparavRttijJAnasambandhAvacchedakatvasyaiva sAkAGkSapadArthatvAvityAhuH / atrocyate, abhAvasya lAghavAt klaptAdhikaraNasvarUpatve siddhe tatra sapratiyogikatvaM kalpyamAnaM abhAva ------------bhAnumatI----------------- radharmisambandhatayA viziSTajJAne bhAsamAnatvAdeva, ca mitha: sAkAGkSadharma-dharmigocarajJAnatvaM parasya = adhikaraNasvarUpAbhAvavAdino mImAMsakasya api viziSTadhItvam / rajatatvaM vizeSyatayA idaMpadArthAsAkAjhaM idampadArthazca prakAratayA rajatatvasAkAkAMkSaM tAvubhau ca prakAritAdirUpeNa jJAnasAkAikSau / na ca viziSTadhIgocarayo: prakAra-dharmiNoreva mitha: sAkAikSatvaM na tu tayorjJAnasambandhAvacchedakatvamiti zanIyama, darzitarIcyA parasparavRttijJAnasambandhAvacchedakatvasyaiva sAkAGkSapadArthatvAt / zuktijJAnaM svaprakAratvena rajatatve sambandhavidhayA vartate bhAsate bhASyate ca / evaM rajatatvajJAnaM svavizeSyatvena zukto sambandhavidhayA vidyate vijJAyate vyavahiyate ca / jJAnaniSThAyA dharmasaMsargatAyA avacchedakatvaM rajatatve tadIyadharmisaMsargatAyAzcAvacchedakatvamidaMpadArthazuktAviti / tathA cAdhikaraNAtiriktAbhAvAbhyupagame'pi na kAcit kSati: ityAhuH / abhAvasyAtiriktatvaM, sapratiyogikatvataH / apratiyogikAdevA'dhikaraNAditi sthitam // 1 // bhujamAsphAlya tAvaddhi yogA evaM pracakSate / sadasi nAgatA yAvajjinasamayavedinaH // 2 // . syAvAdinaH pratividadhati atrocyate -> abhAvasya = abhAvatvAvacchinnasya lAghavAt kluptAdhikaraNasvarUpatve = pramANAntarasindAdhikaraNasvarUpatve sinde iti / kevalamatiriktamabhAvamabhyupagam na naiyAyikasya nistAraH, tamAbhAvatvaM, kluppabhAvabhedaH, nAnAdhikaraNattitvaM, kvacinnAzyatA, kvacijanyatA, tatkAraNatA ityAdikalpanA'pi hanumallolalADUlAyamAnA naiyAyikaM prati visarpati / tadadvaraM 'rmikalpanAto dharmakalpanA zreyasI'tinyAyena klupteSvadhikaraNeSvevAbhAvatvakalpanamiti lAghavasahakAro dRzyaH / na cAbhAvasyAdhikaraNA'bhimatve'bhAve pratIyamAnaM sapratiyogikatvamapi adhikaraNe kalpanIyamiti tayorabhede hi tadeva bAdhakamiti dAtavyam, tatra = adhikaraNe sapratiyogikatvaM kalpyamAna = anumIyamAnaM tatkAle = 'bhUtale ghaTo nAstIti pratItiprayogasamaye tabundi-janitavyavahAraviSayatvAdirUpaM = pratiyogiramatijanitatathAvidhavyavahAraviSayatvAdisvarupaM na abhAvatadadhikaraNayorabhedAbhyupagame bAdhakam / etena -> abhAvo bhAvAtirikta eva, adhikaraNasyA'pratiyogikatvAt tasya ca sapratiyogikatayA'nubhUyamAnatvena tadrUpatvAyogAt iti pUrvoktaM (pRSTha 178)<-pratyastam / navadhikaraNe sapratiyogikatvameva kathaM ? ucyate, naiyAyikamate abhAvavRtyabhAve = paTAbhAvAdhikaraNakaghadAtyantAbhAve anyapratiyogikatvaM = paTapratiyogikatvaM iva / ayamabhiprAya: yauganaye hi 'paTAbhAve ghaTo nAstIti pratItiviSayIbhUto ghaTAtyantAbhAva: svAdhikaraNIbhUta-paTAtyantAbhAvasvarUpa eva / tatazca ghaTasTova paTasyApi ghaTAbhAvapratiyogitvam / pramAtva ane ghaTasahita dezamAM thanAra ghaTAbhAvaviSayaka buddhimAM bhamatva samajI zakAya tema che.AvI vyavasthAne anusarIne ja zaktimAM = chIpamA 204||ddii 'idaM rajataM' mA zAnamA mAtra ane amApa anenI saMgatithe. yA 'idaM rajataM' aa|| zuktivizeSaka rajatatvaprakArakajJAnamAM IdavasvarUpe bhAsamAna zaktinI sAthe rajatatvano jJAnAtmaka saMbaMdha hoya che tyAre te saMbaMdhanuM IdaMpadArthaanuyogika rajatatvaviSayakarUpe bhAna thavAthI te jJAna pramAM hoya che. viziSTajJAnamAM prakAra ane dharmAnA ayoga saMbaMdha AdinA bhAnanI jema jJAna paNa dharmI ane prakAranA rAMbaMdhasvarUpe jANAya ja hoya che. mATe jJAnAtmaka saMbaMdha zukti ane rajatatva vacce saMbhavI ja zake che. banne eka ja jJAnanA viSaya hovAthI ekajJAnIyasaMbaMdha tyAM abAdhita ja che. tathA zaktimAM rajatano saMyogasaMbaMdha ke rajatatvano samavAyasaMbaMdha na hovAthI te jJAna saMyogAdisaMbaMdhathI bhramAtmaka bane che.A rIte eka ja jJAnamAM apeka bhedathI saMbaMdhabhedathI pramAtva ane bhramava banne saMbhavI zake che. viziSTa buddhimAM dharma ane dharmInA saMbaMdha tarIke jJAnanuM paNa bhAna thavAnA lIdhe ja bhImAsamate pa kSadharma-pamiviyAnapavizizAnacha. 'idaM rajataM' mAjalna viziSTAnA mATe chetenA viSayabhUta rajatatvane vizeSarUpe IdaMpadArthanI AkAMkSA che. ane IdaMpadArthane prakAravidhayA rajatatvanI AkAMkSA che. darzitajJAna svaprakAratvena rajatatvamAM rahe che. ane vizeSyana IdaMpadArtha zaktimAM rahe che. dharma ane dharmomAM saMbaMdha tarIke rahenAra jJAnamAM je dharmasaMsarganA che tenI avacchedakatA rajatatvamAM che ane dharmisaMsarganA che tenI avacchedakatA IdaMpadArtha chIpamAM . AthI ja rajatatva ane zaktino darzita jJAnamAM sAkAMkSapadArtha tarIke vyavahAra thAya che. mA madhirazasvaupasabhAvavADhInano uttarapakSa utta256 :- atro.| uparota yAyimatanA pratimA syAdI mema cha samAno asmiA to anya pramANothI lUma che, prasiddha che. AthI ja adhikaraNamAM pratIyamAna abhAvane adhikaraNa svarUpa mAnavAmAM ja lAdhava che. bhUtalAdi adhikaraNamAM jaNAnAra ghaTAbhAvane bhUtalAdisvarUpa mAnavAmAM bhUtalAdimAM apratiyogikatvanI kalpanA karavI paDaze. paraMtu A kalpanAthI koI anya atirikta (abhAva) padArthanA astitvanI Apatti nathI AvI zakatI, kAraNa ke bhUtalamAM ghaTAbhAvanI adhikaraNatA athavA Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 vyAyaloke vditIyaH prakAzaH * dvitIyAbhAvasya prathamAbhAvapratiyogirUpatAvimarzaH vRttyabhAve'nyapratiyogikatvamiva tatkAle tadbuddhijanitavyavahAraviSayatvAdirUpaM na bAdhakam / 'ghaTo nAstItyAdAvapi tadupalakSitaM svarUpameva saMsarga iti na kiJcidanupapannam / na cAdhikaraNasvarUpatve'nanugamo bAdhakaH, tathA sati abhAvAbhAvasyApi pratiyogyAtmakatvavilaye'pasiddhAntaprasaGgAt / - bhAnumatI svA'bhinna pratiyoginaH svapratiyogitvAt / zakyate cAtrA'pi prativAdinA vakuM yaduta ghaTAtyantAbhAve ghaTapratiyogikatvamevAnyatropalabdhamiti ghaTAtyapaTapratiyogikatvaM parAbhAvAdhikaraNakaghaTAbhAve kalpyamAnaM ghaTAbhAvatadadhikaraNIbhUtapAbhAvayoraikye bAdhakam / atha 'ghaTAbhAve ghaTo nAstI 'tivijJAna- vyavahArAvasthAyAM par3habuddhijanitaniruvyavahAraviSayatvAdirUpameva paTAbhAvavRti-ghaTAbhAve paTapratiyogikatvamiti cet ? etadanyatrA'pi samAnameva, 'bhUtale ghaTo nAstI 'ti vijJAna-vacanakSaNe ghaTabuddhijanitatathAvidhavyavahAraviSayatvAdirUpameva ghaTapratiyogikatvaM bhUtale <- ityevaM vadato mukhasya pidhAtumazakyatvAt / etena abhAvatvaM sapratiyogikatvaM tacca samavAya- svAzrayasamavAyAnyatarasambandhArvAcchennapratiyogitAkasatAtyantAbhAva eveti prAguktaM (dRzyatAM 284 tame puSte) pratikSiptam samavAyasya prAk pratyAkhyAtAtvAcca / 'ghaTo nAstI' tyAdAvapi tadupalakSitaM = ghaTaparicAyitaM adhikaraNasya svarUpameva ghaTAbhAvasya vRtitve vijJaptau vyavahAre ca saMsarga iti na kiJcidanupapannam / etena bhUtale ghaTA'satve kathaM tadAnIM ghaTabuddhijanitavyavahAraviSayatvAdirUpaM ghaTapratiyogikatvaM bhUtale syAt ? ghaTasatve ca sutarAM kA tathAvyavahAra ityubhagata: pAzArajju riti <- nirAkRtam, ghaTasyAdhikaraNavizeSaNatvA'nupagamAt, smRtirUpaghalepasthite: sambhavAt, pareNApi tathaivAbhyupagamAt / tatazcAbhAvasyA'dhikaraNasvarUpe nAsti bAdhakaM kiJcit / kecittu tadupalakSitaM upadarzitayogyatAvacchedako palakSitam <- iti vivRNvanti / taccintyam / = na ca abhAvasya adhikaraNasvarUpatve svIkriyamANe tasya zartoM anugama eva bAdhakaH, bhUtalaparvatAghananugatAdhikaraNeSu ghaTAbhAvatvasya kalpanAMt, nAnAdhikaraNasvarUpANAmananugatatvena ca tasya sthitAvapyananugamo bAdhaka iti naiyAyikena vAcyam, tathA sati = zaptau sthitau cAnanugamasyAbhAvAdhikaraNayoraikyabAdhakatvAbhyupagame sati, abhAvAbhAvasyApi = ghAbhAvapratiyogikAbhAvasyApi ghaTasvarUpatvaM na syAt, pratiyogisvarUpasyAnanugatatvena ghAbhAvAbhAvasya jJau sthitau cAnanugamApateH, nAnAdhikaraNasvarupeSu ghaTabhAvatvakalpanAyA: nAnApratiyogisvarUpeSu ghAdyabhAvAbhAvatvakalpanAyAzca tulyatvAt / na cAstu tarhi ghaTAdyabhAvAbhAvasyAtiriktatvameveti vAcyam, evaM tasya pratiyogyAtmakatvavilaye sati naiyAyikasya apasidAntaprasaGgAt = 'abhAvapratiyogikAbhAvasya prathamAbhAtapratiyogisvarUpatvamiti gautamIyarAdAntabhaGgApAtAt / tathA ca naiyAyiko nigRhItaH syAt / ghaTAbhAvamAM bhUtalanI AdheyatAnI buddhinA samaye 'ghaTAbhAvavad bhUtala' athavA 'bhUtale ghaTAbhAva:' Apo ke vyavahAra thAya ghaTajJAnathI ja utpanna thAya che. A rIte bhUtalamAM ghaTajJAnathI utpanna uparokta vyavahAranI je viSayatA che te ja bhUtalamAM sapratiyogiktava che. sapratiyogikatva darzita viSayatAthI atirikta koI vastu nathI. mATe bhUtalamAM sapratiyogikatvanI kalpanA abhAva ane adhikaraNanA aikyamAM = abhedamAM bAdhaka nathI. tema ja adhikaraNasvarUpa abhAvane mAnavAthI adhikaraNamAM prApta sapratiyogittvanA lIdhe naiyAyika dvArA paNa koI bAdhaka doSanuM uddbhAvana karI zakAya tema nathI, kAraNa ke naiyAyika paNa abhAvamAM rahenAra abhAvane adhikaraNasvarUpa mAne ja che. dA.ta. naiyAyikamatAnusAra paNa ghaTAbhAvamAM rahenAra ghaTAbhAva e svAdhikaraNa paTAbhAvAtmaka ja che. mATe paTAbhAvathI abhinna evA ghaTAbhAvanA pratiyogIne = ghaTane paTAbhAvano paNa pratiyogI taiyAyika mAne ja che. arthAt A rIte abhAvaadhikaraNaka abhAvamA anyapratiyogitvanI alpanA naiyAyiune pAga ravI par3e che tathA A pratiyogitva naiyAyimate pAga 'paTAbhAve ghaMTo nAsti' AvI pratItinA kALamAM thanAra ghaTAtmaka pratiyogInA jJAnathI utpanna thanAra je uparokta vyavahAranI viSayatA che te tatsvarUpa ja che, atirikta nathI. mATe abhAvanA abhAvAtmaka ane bhAvAtmaka dvividha adhikaraNamAM sapratiyogakattvanI kalpanAmAM koI taphAvata na hovAthI reDa abhAvane adhirAga sva3pa mAnavA yuktisaMgata che. 'ghaTo nAsti' vagere buddhimAM pAga ghaTathI upalakSita = paricita svarUpa ja saMsarga che. mATe adhikaraNamAM ghaTa hoya to ja ghaTabuddhi thAya evuM nathI. ghaTanI gerahAjarImAM paNa ghaTasmRti dvArA jJAta bhUtalamAM ghaTa upalabdha na thatAM tyAM ghaTAbhAvano vyavahAra thaI zake che. mATe koI doSa nathI. lAva jane adhirAno jaleha mAnavAmAM jAdhaunuM nirAza S na cA / abhAvane adhirAgasvapa mAnavAnAM vizeSamAM naiyAyika tarathI zrevI hasisa 20 thAya > abhAvane adhikaraNasvarUpa mAnavAmAM ananugama doSa Avaze. arthAt adhikaraNasvarUpa ghaTAbhAvanI kalpanA karavAmAM parvata, bhUtala, sarovara vagere vibhinna anaMta adhikaraNonA svarUpomAM ghaTAbhAvatvanI kalpanA karavI paDaze. tethI alaga alaga adhikaraNamAM abhAvano alaga alaga Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * ghaTAbhAvAbhAvatvasvarUpavimarza: ves tatra tadabhAvatvamekameveti cet ? kiM tat ? 'ghaTatvAdikamiti cet ? kathamasya tattvam ? ' tena rUpeNa ghaTAdimattApratItau ghaTAdyabhAvAbhAvavyavahArAditi cet ? kathaM tarhi tadasAdhAraNadharmAntarANAmapi na tathAtvam ? kiJca evaM ghaTatvAdijJAnaM pratiyogijJAnaM vinA na syAt, abhAvatvapratyakSe yogyadharmAvacchinnajJAnatvena hetutvAt, anyathA tannirvikalpakaprasaGgAt / bhAnumatI - atha tatra = vibhinneSu ghaTeSu tadabhAvatvaM = ghaTAbhAvAbhAvatvaM ekameveti ghaTAbhAvAbhAvasya prathamAbhAvapratiyogisvarUpatve nAnanugamaprasaGga iti cet ? kiM tat nAnAghareSvanugataM ghaTAbhAvAbhAvatvaM ? naiyAyika Aha ghaTatvAdikameveti / syAdavAdI puna: paryanuyuGkte kathaM asya = ghaTAbhAvAbhAvatvasya tattvaM = ghaTatvAtmakatvaM naiyAyikairaGgIkriyate ? naiyAyikaH pratyutarayati -> tena = ghaTatvAdinA rUpeNa bhUtale ghaTAdimattApratItau bhUtale ghaTAdyabhAvAbhAvavyavahArAt ghaTAbhAvAbhAvatvasya ghaTatvAmakatvamabhyupagamyate / syAdavAdI puna: paryanuyuGkte - kathaM tarhi tadasAdhAraNadharmAntarANAmapi = ghaTAdigatAsAdhAraNa- tadvyaktitvAdidharmAntarANAmapi la tathAtvaM = ghaTAbhAvAbhAvatvAdyabhinnatvam / yathA ghaTatvaM ghaTAbhAvAbhAvatvasya samaniyataM tathaiva ghaTagatAsAdhAraNAnyadharmA api tasya samaniyatA eveti ghaTatvasya ghaTAbhAvAbhAvatvAbhinnatvopagame ghaTIyA'sAdhAraNAnyadharmANAmapi tadabhinatvaM prasajyeta / na caivaM naiyAyikaisvIkriyate / ato ghaTAbhAvAbhAvatvasya ghaTatvAnatiriktatvamiti na zakyate vaktumiti :abhAvAbhAvasya pratiyogyAtmakatve'nanugamo vajralepAyita eva yaugasyetyatrAnekAntavAdinAmAkRtam / syAdavAdI naiyAyikanaye doSAntaramAviSkaroti kiceti / evaM = ghaTAbhAvAbhAvatvAdeH ghaTatvAdisvarUpatve hi ghaTatvAdijJAnaM pratiyogijJAnaM = ghaTAbhAvAdisvarUpapratiyogiviSayakaM jJAnaM vinA na syAt, abhAvatvapratyakSe yogyadharmAvacchinnajJAnatvena = pratyakSayogyadharmaviziSTapratiyogiviSayakajJAnatvena rUpeNa hetutvAt = naiyAyikai: kAraNatvasvIkArAt / na hi ghaTAbhAvatvapratyakSaM ghaTabhAnaM vinA bhavati / vipakSabAdhamAha -> anyathA = uktahetuhetumadbhAvAnabhyupagame, tannirvikalpakaprasaGgAt = abhAvatvagocaranirvikalpakapratyakSApate: viziSTapratvakSasAmagyA virahAt / na cAtreSTApattiH kartuM zakyA, tathA'nanubhavAt, yaugarAdAntabhaGgaprasaGgAcca / yadi ca nirvikalpakIyaviSayatayA ghaTatvAdinA'bhAvasya pratyakSasyA'bhAvatvAMze nirvikalpakasya svIkAre vizeSyatA'navacchinnanirvikalpakIyaviSayatayA vA pratyakSe'bhAvatvabhedasya kAraNatvAt tagnirvikalpakaM vAryate tadA ghaTatvAderapi nirvikalpakA'prasaGgAt, bhAvA'vRttitayoktaviSayatayA vizeSaNe cA'prasiddheriti vyaktaM (syA. ka. sta. 4 kA. 38 pR.69) syAdavAdakalpalatAyAm / | saMbaMdha mAnavo paDaze <~~ to te vAhiyAta hovAnuM kAraNa che ke AvI dalila to naiyAyika sAme ame paNa karI zakIe chIe ke ghaTAbhAvAbhAva vagerene ghaTAdisvarUpa mAnavAmAM Ave to aneka dhaTamAM ghaTAbhAvAbhAvatvanI kalpanA raiyAyike karavI paDaze. tethI ghaTAbhAvAbhAva vagerenA svarUpamAM ananugama = vibhinnatA Avaze. ghaTabhede ghaTAbhAvAbhAva paNa bhinna bane che. jo A pakSano naiyAyika tyAga kare arthAta naiyAyika ghaTAbhAvAbhAvane ghaTasvarUpa na mAne to naiyAyikane apasiddhAMta (siddhAMtahAni) doSa Avaze, kAraNa ke abhAvano abhAva prathama abhAvanA pratiyogIsvarUpa hoya che.' A taiyAyikasiddhAMta che. tatra tada / kharDI naiyAtirathI oma vAmAM Ave |[ ghaTAlAvAlAvatvane ghaTatvAhisva3pa mAnavAmAM anupapatti - na [] vibhinna ghaTamAM ne ghaTAbhAvAbhAvatva mAnavAmAM Ave che te bhe ja che. AthI abhAvAbhAvane pratiyogIsvarUpa mAnavAmAM koI doSa nathI. <- to te nirAdhAra hovAnuM kAraNa e che ke uparokta vaicAyikakathana tyAre ja ghaTI zake jayAre vibhinna ghaTamAM rahenAra ghaTAbhAvAbhAvatvane eka ghaTatvasvarUpa mAnavAmAM Ave. paraMtu ghaTAbhAvAbhAvatvane ghaTatvasvarUpa mAnavAmAM koI yukti nathI. jo A mAnyatAnA samarthana mATe taiyAyika dvArA ema kahevAmAM Ave ke - -> ghaTatva3ye bhUtasamAM 'ghaTavANuM bhUtala' AvI buddhi thAya che tyAre 'bhUtale ghaTAbhAvo nAsti' Avo vyavahAra thAya che. mATe ghaTAbhAvAbhAvatva ane ghaTatvamAM abheda mAnI zakAya che. <~~ to te paNa ucita nathI, kAraNa ke AvuM mAnavAnuM kAraNa taiyAyika pAse ghaTa ane ghaTAbhAvAbhAvanuM samaraiyatya ja saMbhavI zake che ane samaniyatapaNuM hovAnA kAraNe jo ghaTAbhAvAbhAvane ghaTasvarUpa mAnavo hoya to ghaTAbhAvAbhAvamAM ghaTanA samaniyata aneka (asAdhAraNa) anya dharmonuM samaraiyatya hoyathI ghaTAbhAvAbhAvane kevala ghaTasvarUpa na mAnIne anya aneka dharmasvarUpa paNa mAnavo paDaze. AthI ghaTAbhAvAbhAvatvane kevala ghaTatva svarUpa mAnavuM saMbhava na hovAthI abhAvanA abhAvane prathama abhAvanA pratiyogIsvarUpa mAnavAmAM paNa ananugama doSa to anivArya ja banI raheze. kiJca / vaNI prastuta saMdarbhamA AyAta yoga dhyAnamA rAjavA bevIche se bAghavasahArathI ghaTAbhAvAbhavatvane samaniyata Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 nyAyAloke vditIya: prakAza: cintAmaNikAramatamImAMsA * astu tarhi abhAvAbhAvo'pyatirikta eva, tRtIyAbhAvAdeH prathamAbhAvAdirUpatvenA'navasthAparihArAditi cet ? tarhi abhAveSvekadharmakalpanA'pekSayA'dhikaraNeSu kathazcidekatvameva kalpyatAM lAghavAt / naiyAyika Aha - astu tarhi abhAvAbhAvo'pi = ghaTAdyabhAvapratiyogikAbhAvo'pi atirikta: = prathamAbhAvapratiyogighaTAdibhinna eva / tatazca nAnugatabudi-vyavahArAnupapattiprasaGgaH / na caivamapi ghaTazUnye ghaTAbhAvAbhAvo nAstI'tyAdipatItyA tRtIyAdyabhAvakalpanayA'navasthA duSparihAryeti vaktavyam, tRtIyAbhAvAdeH = ghaTAbhAvAbhAvAbhAvAdeH prathamAbhAvAdirUpatvena = ghaTAbhAvAdisvarUpatvena anavasthAparihArAta, tRtIyAbhAva-pazcamAbhAvasayamAbhAvAdeH prathamAbhAvasvarUpatvAt caturthAbhAva-SaSThAbhAvA'STamAbhAvAdeH vditIyAbhAvAtmakatvAditi cet ? syAdavAdI pratyuttarayati -> tarhi anantAnAM ghaTapaTAdyabhAvAnAM ghaTAbhAvAbhAva-paTAbhAvAbhAvAdInAmatiriktAnAM kalpane'pi tadvattaraM abhAveSu = ghaTAdyabhAveSu ekadharmakalpanA'pekSayA = avazyamabhAvatvasya kalpanIyatve tadapekSayA kloSa adhikaraNeSu kazcidekatvaM = abhAvatvapariNAma eva kalpyatAM = anumIyatAM lAghavAt = 'dharmikalpanA'pekSayA dharmakalpanA laghIyasI'ti vacanAta, tathAnubhavAcca / na hi 'ayamabhAva'iti svAtantryeNa kasyA'pyanubhavo'sti kittvadhikaraNasvarUpameva tattadAropa-tatatpratiyogigrahAdimahimnA tatadabhAvatvenAnubhUyate / atha tadabhAvalaukikapratyakSe tadaviSayakajJAnasya hetutvAt na svAtaLayeNA'bhAvabhAnam, anyapratiyogikatvenAnyAbhAvabhAnaM tu neSyate, 'prameyatvaM nAsti', 'prameyo na' ityAdau saMyogAdyavacchinnaprameyatvAbhAva: svarUpasambandhAvacchinnapratiyogitAkatvena tattatprameyabheda eva ca prameyatvAvacchinnapratiyogitAkatvena pratibhAsate / na ca tathApi tadadhaTA'jJAno'pi ghaTAntarajJAnAt ghaTAbhAvapratyakSa samaniyatAbhAvasyaikye ekadharmAvacchinA'jJAne'nyadharmAvacchinnajJAne'pi tadabhAvapratyakSa vyabhicAra: tadabhAvapratyakSe tadabhAvajJAnatvena hetutvAditi na doSa iti cet ? na, dravyatvAdinA tadabhAvAbhAvajJAne'pi tadabhAvA'pratyakSAt / tadabhAvapratiyogitAvacchedakaprakArakajJAnatvena hetutve tu kambugrIvAdimatvasya gurudharmatayA pratiyogitAnavacchedakatvena 'kambugrIvAdimAn na' iti pratyakSA'nApatteH, tama:pratyakSe vyabhicArAt, abhAve pratiyogitayA ghaTAdibAdhAnantaraM 'na' ityAkArakapratyakSApatezca / badarAdau kuNDasaMyogAdidhIkAle kuNDAdyabhAvadhIvadabhAve pratiyogitAsambandhAvacchinnapratiyogitayA ghaTavaiziSTyadhIkAle'pi pratiyogitAsAmAnyena tadabhAvadhIsambhavAt / api caitAdRzAnantapratiyogijJAnAnAmindriyasambandavizeSaNatA-rUpA''lokAdInAM pRthagananta-hetuhetumadbhAvakalpanApekSayA lAghavAdadhikaraNasyaiva ghaTAbhAvavatvena gahe klappaviziSTavaiziSTyabodhasthalIyamaryAdayA nirvAhaH kiM na kalpyate ? adhikaraNasvarUpAbhAvamAtragrahe iSTApatte:, abhAvatvasya ca sapratiyogikatvena pratiyogigrahaM vinA'grahAt, 'bhAvA'bhAvarUpaM jagadi'tyupadezasahakRtendrioNa padmarAgatvagrahavat tadAhe'pISTApatervA / ghaTatvasvarUpa mAnavAmAM Ave to ghaTatvAdinuM bhAna ghaTAbhAvasvarUpa pratiyogijJAna vinA thaI nahi zake, kAraNa ke abhAvapratyakSamAM yogyadharmAvachinna pratiyogInuM jJAna kArAga hoya che. jo Avo kAryakAraNabhAva svIkAravAmAM na Ave to abhAvatvanA nirvikalpa pratyakSanI Apatti Avaze. paraMtu abhAvatvanuM ni: 5 pratyakSa anubhava ane taiyAyikasiddhAMta - bannenI viruddha che. * alAvAbhAvane atirita bhAnavAbhAM gaurava - na * astu.| ye 34rota ApattinA parivAra mATe neyAya sema -> to pachI ame manApAnAne prathama anAnA bhAvAtmaka pratiyogIsvarUpa mAnavAnA badale atirikata abhAvasvarUpa ja mAnazuM, kAraNa ke abhAvAbhAvane pratiyogIthI bhinna mAnavAmAM vibhinna abhAvanI kalpanAmAM je anavasthA doSa Ave che, teno parivAra tRtIya abhAvane prathamaabhAvasvarUpa mAnIne thaI zake che. arthAt ghaTAbhAvAbhAva ghaTAtmaka nathI paraMtu atirikta che. tathA ghaTAbhAvAbhAvAbhAva to ghaTAbhAvAtmaka ja che ke je sarvatra anugata hovAthI anugata buddhi ane vyavahAranA niyAmaka banI zake che. <- to te paNa yukta nathI, kAraNa ke chatAM paNa prathama ghaTAbhAva vagere anaMtA abhAva tema ja temAM abhAvatva, bhAvabhinnatva, adhikaraNasaMbaMdha vagerenI kalpanA karavAmAM adhika gaurava che. tenA badale avazyasvIkArya pramANAntarasiddha bhUtala vagere adhikaraNomAM ja abhAvatvasvarUpa mAtra eka dharmanI kalpanA karavAmAM ja lAghava che, kAraNa ke adhikaraNomAM abhAvatvAtmaka paryAya anubhavasiddha che. Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kapAle ghaTavadbhedAbhedasamAvezaH ** kIdRzamadhikaraNaM ghaTAbhAva iti cet ? yAdRzaM tava ghaTAbhAvAzrayaH / tacca ghaTavadbhinnameva / bhedazva viSayatvAdivat svarUpavizeSa eva / taduktaM 'svarUpAntaravyAvRttiranyonyAbhAva:' iti, na tu tAdAtmyenA'pratIyamAnatve sati pratIyamAnatvam, apratIyamAnatvArthaparyAlocanayA'nyonyAzrayAt / ekatraiva kapAle ghaTavadbhedAbhedau ca kapAlabuddhi ghaTavatkapAlabuddhyavacchedakabhedena samayabhedena vA vartete, yathA bhAnumatI - 297 <- (ta. ciM. yattu -> na kevalaM bhUtalamabhAva: bhUtalAbhAvayorAdhArAdheyabhAvAnubhavAt, abhede tadanupapatteriti pra. khaM.pU. 752) tattvacintAmaNikRtotaM, tanna, dharmitAkhyAbhedasyA''dhAratAniyAmakatvAditi vyaktaM syAdavAdakalpalatAyAm (sta. 4. kA. 38 ) / atha kIdRzamadhikaraNaM ghaTAbhAvaH iti cet ? yAdRzaM bhUtalaM tava ghaTAbhAvAzrayaH tAdRzameva bhUtalaM mama ghaTAbhAva iti syAdavAdinaH pratyutaraH / nanu mama bhUtale ghaTAnayanadazAyAM ghaTAbhAvasambandhApagamAt 'ghaTo nAstI'ti na vyavahAraH tava tu tAdRzasyaiva bhUtalasvarUpasya sattvAt tatprAmANyApatiriti cet ? na, tadA ghaTasaMyogaparyAyeNa ghaTAbhAvaparyAryAvagamAt / 'idAnIM' ghaTAbhAvAbhAvo jAta' iti sArvajanInAnubhavAt / na caivaM bhUtalAdatirekaH, paryAyAdezAdatireke'pi dravyAdezAdanatirekAt, paryAyavdArA dravyavigamasyaikyapratyabhijJAnA'pratipatthitvAt, 'zyAma utpanna: rakto naSTa' iti vaidharmyajJAnakAle'pi sa evAyaM ghaTa' iti pratyabhijJAyAH sarvAnubhavasiddhatvAt / yavA tacca = ghaTAbhAvAtmakaJcAdhikaraNaM ghaTavadbhinnaM = ghaTavadbhUtalAdibhinnaM bhUtalaM eva / na ca tvayA'tyantAbhAvasyeva bhedasyA'pyatiriktatvA'sambhavAnna 'ghaTavadUtalabhinnabhUtalaM ghaTAbhAva' iti vatuM yujyata iti zaGkanIyam, yataH bhedazca viSayatvAdivat svarUpavizeSaH = prakRte'dhikaraNasvarUpavizeSa eva / taduktaM zrIvAdidevasUribhiH -> svarUpAt svarUpAntaravyAvRttiranyonyAbhAva iti / sAmprataM tu pramANanayatatvAlokAlaGkAre 'svarUpAntarAt svarUpavyAvRtiritaretarAbhAva: ' (pra.na.ta. 3-19) iti sUtramupalabhyate / taddvyAkhyAlezazca syAdavAdaratnAkare zrIvAdideva sUripradarzita evam -> svarUpAntarAt = svabhAvAntarAt svarUpavyAvRtiH svasvabhAvavyavacchedaH itaretarAbhAvo 'nyApohAparanAmaka ucyate / svarUpAntarAditi vacanAt na svasvarUpAd vyAvRttiritaretarAbhAvaH, tasyA'tatsvabhAvatvaprasaGgAt' <(syA. ratnA. pari. 3 - sU. 19 pR. 180 ) iti / = evakAraphalamAvedayati - na tu tAdAtmyena = tadAtmatvena apratIyamAnatve sati pratIyamAnatvaM yathA 'idAnImidaM bhUtalaM ghaTavadbhUtalaM na bhavatI'ti pratItibalasAdhyam (ta. ciM.pra. kha. pR. 700- pRSTha 1999 ) / etadvyava* cchede hetumAviSkaroti- apratIyamAnatvArthaparyAlocanayA = bhedalakSaNaghaTakA'pratIyamAnatvapadArthaparijJAnena zaptau anyonyAzrayAt / tAdAtmyena apratIyamAnatvaM = bhedena pratIyamAnatvaM, tadajJAne ghaTavadedavadhikaraNasvarUpasya ghaTAbhAvasyA'jJAnAt ghaTavadbhinnajJAne ca bhedApekSetyanyonyAzrayaH spaSTa eva / nanu yadeva kapAlaM ghaTavatkapAlAbhinnamAsItadeva kathaM tadbhinnaM bhedAbhedayorekA virodhAditi cet ? na, ekatraiva vaina * ghaTavaghnyajadhirA = ghaTAlAva - kIdR / aha naiyAyiyo prazna 2 } -> adhigaghaTAbhAva che ? arthAt devA adhisugane jaina ghaTAbhAva tarI mAnaze? -- to teno javAba jaina taraphathI evo ApavAmAM Ave che ke --> jevuM adhikaraNa naiyAyikamate ghaTAbhAvAya che tevuM ja adhikaraNa amArA mate ghaTAbhAva che. naiyAyikamate ghaTAbhAvAthayIbhUta ane jaina mate ghaTAbhAvAtmaka adhikaraNa to ghaTaviziSTaadhikaraNathI bhinna adhikaraNa (bhUtalAdi) ja che. ghaTavALA bhUtalathI bhinna evuM ja bhUtala naiyAyikamate ghaTAbhAvAzraya che ane jainamate ghaTAbhAvAtmaka che. bheda to viSayatA vagerenI jema eka svarUpavizeSa ja che, je atirikta nathI; kAraNa ke pramANanayatattvAlokAlaMkAra sUtramAM zrIvAdidevasUrijI mahArAje jaNAvela che ke 'potAnA svarUpathI = svabhAvathI svarUpAntaranI = anya svabhAvanI vyAvRtti = vyavaccheda e ja anyonyAbhAva che.' paraMtu bhedano artha evo na karavo ke --> tAdAtmyarUpe apratIyamAna = na jaNAvA chatAM pratIyamAnatva = jaNAvApaNuM = bheda. jema ke ghaTavadbhUtalarUpe na jaNAvA chatAM bhUtala jaNAya che. ethI bhUtalamAM tevuM pratIyamAnatva = jaNAvApaNuM e ja te bhUtalamAM tyAre ghaTavAn no bheda --> Avo svIkAra anucita hovAnuM kAraNa e che ke tevuM mAnavAmAM kSatrimAM (jANakArImAM) anyonyAzraya doSa Ave che. ghaTavabhinna bhUtala-ghaTAbhAva ane tenA ghaTakarUpe praviSTa ghaTavabhedanA zarIramAM tAdAtmyana apratIyamAnatva = bhedena jJAyamAnatva che. mATe ghaTavabhedanA jJAnamAM bhedena = bhinnatvarUpe jJAyamAnatva apekSita che ane bhinnatvarUpe jJAyamAnatva paNa tadavabhedanI apekSA rAkhe che. Ama apratIyamAnatva padArthanI vicAraNA karavAthI jJaptimAM parasparAzraya doSa Ave che. Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 nyAyAloke vditIya: prakAza: * abhAvasya taddhimatvena saMzayakoditA ke pareSAmekatraiva bhUtale ghaTavadbhedAbhedI ghaTa-tadabhAvAvacchedena / evaM cAdhikaraNasvarUpatve'pi abhAvasya tadvadbhinnatvenaiva saMzayakoTitA. svarUpasyApi pratiyogitvaviSayatvAditattatprakAreNa bhAnasya bhavatA'pi svIkArAt / -----------------bhAnumatI ------------------ kapAle ghaTava.dedAbhedau = ghaTavadedo ghaTavadabhedaH ca kapAlabundi-ghaTavatkapAlabundayavacchedakabhedena samayabhedena vA vartete / zubdakapAlabudiviSayatAvacchedena ghaTavadedavati kapAle ghaTavatkapAladhInirupitaviSayatAvacchedena ghaTakAlAvacchedena ghaTavadabhedo naiva virudhyate / dezabhedena kAlabhedena vaikA bheda-tadabhAvau ca naiyAyikAnAmapi sammatAvityAha -> yathA pareSAM naiyAyikAdInAM ekatraiva bhUtale ghaTavaredAbhedI ghaTa-tadabhAvAvacchedeneti / paDhAbhAvakAlAvacchedena ghaTavadedavati bhUtale ghaTakAlAvacchedena ghaTavadabhedo yaugAdInAmapi sammatAH, anyathA ghaTavaddhatalAbhi tadidAnIM syAt tadA ghaTavata navyavahArastA syAt / evaM zArakhA-mUlAvacchedenaikauva vRkSe kapisaMyogibhedatadabhedAvapi pareSAM sammatau evetyAdi svagamUhanIyam / yattu cintAmaNikRtA-> duHkhavadAtmabhinnasya cA''tmano du:khAbhAvatve mokSasyA'puruSArthatvaprasaGkaH, Atmano'sAdhyatvAt <- (ta.ciM.pra.vaM.pU. 712) ityuktaM, tanna, Atmano'pi duHkhazUnyatvaparyAyatayA sAdhyatvAt / naiyAyikasya tu ghaTAnayanadazAyAM bhUtale ghaTAbhAvavyavahAraprAmANyApatiH, bhUtalasvarUpasya sambandhasya satvAt / na ca 'tadabhAvabhamadarzanena tasya tadA na sambandhatvamiti vaktuM yujyate, uktopalakSaNopalakSitasvarUpAnavacchinasAMsargikaviSayatAghaTitaprAmANye bAdhajJAnAdyutejakAprAmANyajJAnAdiniveze mahAgauravAt / na ca tadA bhUtale ghaTAbhAvasambandhasatve'pi tatsambandhAvacchinnA''dhAratA'bhAvAt tadabhAvavadvizeSyakatvAvacchinna-tatprakAratAkatvalakSagamapAmANyamakSatamiti vAcyam, dharma-dharmisvarUpA'parAvRttau AdhAratAyA apyaparAvRtteH, tAdRzAdhAratAdhabhAvakalpanA'pekSayA tadabhAvavigamakalpanasTauva nyATayatvAditi vyataM syAdavAdakalpalatAyAm (syA.ka.la.sta.4 kA.38 pa.76 -199) / nanu vastuto ghaTavato bhUtalAdinasyA'dhikaraNasyA'bhAvatayA tanmAtragocaraiva dhIrabhAvadhI:, ghaTAdipratiyoginAmapekSA cAbhAvazabdAbhilApAdau vyavahAre iti svIkAre 'bhUtale ghaTo'sti na vA ?' iti saMzayaH kathaM bhavet ? pratiyogini budhdisthe tAdRzAdhikaraNAtmakasthAbhAvasyopalambhAditi cet ? maivam, adhikaraNasvarUpatve'pi abhAvasya tadvadrinatvenaiva = pratiyogimadanyatvarUpeNaiva saMzayakoTitA = saMdehaprakAratA na tvadhikaraNatvena / doSavazAt bhUtalAdau ghaTavadbhinnatvasyAnizcayAt tAzasaMzayasambhavAt, ghaTavattvakoTe: taddhimatvakoTivirodhitvenAdhikaraNasvarUpaghaTAbhAvanizcayasya ghaTavattvasaMzayAdAvapatibandhakatvAt / na cAdhikaraNasvarUpabhAno tadAtmakaghaTavaditvAnavabodho'pi kathamiti zaThanIyam, svarUpasyApi pratiyogitva-viSayatvAditattatprakAreNa bhAnasya bhavatA naiyAyikena api svIkArAt / na hi ghaTabhedIyapratiyogitAyA ghaTAdisva ------------- *- meSThatra leTAleTa sabhAveza sura - na -*ektrai.| bhalI pAta pAyalamA 5vI nepAlamA zuddhAzuddhiviSayatAaona ghameha 2 cha ane te ja kapAlamAM ghaTavalkapAlabuddhi viSayatAavacchedana ghaTavadabheda rahe che. avacchedakabheda thavAthI bheda ane bhedabhAvano eka sthAnamAM samAveza thavAmAM koI vAMdho nathI. athavA ema paNa kahI zakAya che ke ghaTakAlAvachedana ghaTavabhinnatva je kapAlamAM rahe che. te ja kapAlamAM ghaTazUnyakAlAvacchedana ghaTavabheda rahe che. dezAtmaka vicchedakanA bhedathI ane kalAtmaka avacchedakanA bhedathI eka sthAnamAM bheda ane abhedano samAveza to taiyAyikane paNa mAnya ja che. jema ke taiyAyikamate paNa ghaTaavacchedana = ghaTakAlAvacchedana ghaTavadabhinna bhUtalamAM ja ghaTAbhAvakAlAvacchedana ghaTavabheda rahe ja che. kAlabhedathI ghaTavabheda ane ghaTavabhedabhAva banneno ekatra samAveza A rIte atirikta abhAvavAdIne paNa svIkArya hovAthI ame te ja prakriyAthI ekatra bhedAbhedano samAveza karIe to temAM tamane virodha karavAno savAla ja raheto nathI. adhizasva35 abhAvapakSabhAM abhAvasaMdehorachedyApatti nirAza.* evaM caa.| bhalI naiyAyi // 2 // mevI zaM. 121mA bhAve ->o mamA aghi21||21351 soya to pachI bhane bhUtala Adi adhikaraNanuM jJAna thaI gayuM che tene bhUtalamAM ghaTa che ke nahiM ?' Avo saMdeha thaI nahi zake, kAraNa ke adhikaraNano nizcaya e ja abhAvanizcaya hovAthI tadabhAvasaMzaya tenAthI pratibadhdha banI jaze. AvuM thaze to pachI sarvatra abhAvaviSayaka saMzayano ucheda thavAnI Apatti Avaze. <- to teno javAba jaino dvArA evo ApavAmAM Ave che ke abhAva adhikaraNasvarUpa hovA chatAM paNa saMzayaviSayatA tadanyatvarUpe ja che, nahi ke adhikaraNatvarUpe. Ano matalaba e thayo ke adhikaraNatvaprakAraka adhikaraNajJAnamAM Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tamAlAdivaidha rUpaM tAlatvAdikameva tamAlAdibhedaH * Vee tadvadbhinnAdhikaraNatvameva vA tadabhAvatvam / tathA ca tAdRzasaMzayasya tAdRzanizcayanivartyatayA nAdhikaraNajJAnamAtrAdabhAvasaMzayoccheda iti dRSTavyam / bhedo'pi svarUpAnatiriktaH tadgrahasAmagyA gRhIta eveti cet ? satyam, gRhIta eva, parantu bhedatvena na gRhIta iti / tAlatvAdikameva vA tamAlAdibhedaH, bhedavyaJjakatvenAbhimatasya vaidharmyasyaiva bhedatvakalpanaucityAt / taca ------------------bhAnamatI -------- rUpatve'pi ghaTAdisvarUpabhAnaM paTaniSThabhedAdipratiyogitvenaiva bhavati / tatazcAdhikaraNatvenAdhikaraNasvarUpajJAne'pi ghaTavadinatvena tadajJAnAt 'bhUtale ghaTo'sti na vA ?' iti saMzayo labdhAvakAza eva / saMzayacopalakSaNaM taahshvipryysy| bhAvAtmakenaiva tattadadharmeNa svarUpasya bhAnasambhavo na tvabhAvAtmakenetyAzaGkAyAM kalpAttaramAvedayati -> tadvadinAdhikaraNatvameva vA tadabhAvatvam / yadavA saMzayasya samAnaprakArakanizcayanivartyatvena tadavaditvena nizcayopagame kathaM tata 'idaM bhUtalaM ghaTavaddhatalaM na vA ?' iti sandehanivatiriti kalpAntarAjusaraNabIjaM bhAvanIyam / kecittu bhAvasyaiva svarUpAtmakasya svasmin prakAratvaM nAbhAvasyeti yadi paro bUyAditi kalpAntarabIjamAvedayanti / tathA ca = ghadavadanyAdhikaraNatvameva ghaTAmAvatvamiti svIkAreNa ca tAdRzasaMzayasya = 'idAnImidaM bhUtalaM ghaTavaddhatalaM na vA ?' itisandehasya tAdRzanizcayanivartyatayA = ghaTavadanyAdhikaraNatvaprakArakanizcayapatibadhyatayA na adhikaraNajJAnamAtrAt = adhikaraNatvaprakArakajJAnAdeva kevalAt abhAvasaMzayocchedaH = ghaTAbhAvasandehAnupapatiH, adhikaraNatAmAnAvagAhino jJAnasya tadapratibandhakatvAditi huSTavyam / nanu tadavadedavadadhikaraNatvasya tadabhAvatvAbhyupagame bhedo'pi = tadavadedo'pi svarUpAnatiriktaH = adhikaraNasvarUpAbhinatvAt tadgrahasAmagyA = adhikaraNasvarUpagrAhakakAraNakalApena gRhIta eveti cet ? satyam adhikaraNasvarUpAnatiriktatayA'dhikaraNasvarUpagahe pratiyogimadedo'pi gRhIta ev| na caivaM bhedasaMzayocchedApatiriti vAcyam, yato'dhikaraNatvenaiva pratiyogimaddedo gRhIta: parantu bhedatvena = pratiyogimaddedatvena rUpeNa na gRhIta:, bhedasaMzayavirodhitvaM tu pratiyogimadedatvenaiva jJAnabhedavadadhikaraNatvanizcayasyeti na bhUtalaM ghaTavaditaM na vA ?' iti saMzayocchedapasaktiriti syAdavAdinAmAkUtam / lAghavena gatyantaramAha tAlatvAdikaM = tamAlAdivaidhayaM eva vA tamAlAdibhedaH, bhedavyaJjakatvena = bhedjnyaapsaMzayavirodhitA nathI, paraMtu pratiyogiviziSTabhinnatvaprakAraka adhikaraNajJAnamAM ja saMzayapratibaMdhakatA che, kAraNa ke saMzayanI eka koTimAM (=aMzamAM) adhikaraNanuM adhikaraNatvarUpe bhAna nathI thatuM, paraMtu ghaTaviziSTabhinnatvarUpe avagAhana thAya che. rAMzaya svasamAnaprakAraka nizcayathI ja pratibadhdha hovAthI adhikaraNatvarUpe jene adhikaraNanuM jJAna thaze tene uparokta saMdeha thaI zakaze, kAraNa ke tevo adhikaraNanizcaya saMdehavirodhI nathI. jayAre ghaTavadanyatvarUpe bhUtalanuM nizcayAtmaka jJAna thaze tyAre te vyaktine uparokta saMzaya nahi thAya, kAraNa ke tevo nizcaya saMdehano pratibaMdhaka che. adhikaraNasvarUpanuM adhikaraNatvarUpe bhAna thavA chatAM ghaTaviziSTabhinnavarUpe bhAna thavAnI vAta barAbara e rIte ghaTI zake che je rIte taiyAyika matAnusAra paTabhedapratiyogitA ghaTAdisvarUpa hovA chatAM ghaTavarUpe ghaTasvarUpanuM jJAna thavA chatAM paTabhedIyapratiyogindarUpe ghaTasvarUpanuM bhAna nathI thatuM. pratiyogitA pratiyogIsvarUpa hovA chatAM ane viSayatA viSayasvarUpa hovA chatAM pratiyogI vagerenA svarUpanuM kayAreka pratiyogIvarUpe bhAna thAya, kyAreka viSayavarUpe - A vAta naiyAyika mAne ja che. athavA to ema kahI zakAya ke tavabhinnaadhikaraNa e ja tadabhAvatva che. arthAt ghaTaviziSTabhinnaadhikatva e ja ghaTAbhAvatva che. mATe 'bhUtalamAM ghaTa che ke nahi ?' AvA saMzayanI nivRtti ghaTavada bhUtalavaprakAraka nizcaya dvArA ja thaze. tethI mAtra bhUtalatva rUpe bhUtalanizciyathI bhUtala ghaTavALuM che ke nahi ? evA saMzayano thavAnI Apatti nahIM Ave. bhedo'pi.| ma pratipakSI dArA sevAmAM Ave -> pratiyojima minAkSAtpane amApata mAnavAmAM Aveto paNa adhikaraNamAM rahenAra pratiyogimabheda adhikaraNa svarUpa ja hovAnA lIdhe adhikaraNagrAhaka sAmagrI dvArA adhikaraNanuM jJAna thatAM adhikaraNa svarUpa pratiyogimabhedanuM paNa jJAna thaI ja jaze <- to teno svAdvAdI saharSa svIkAra kare che. adhikaraNanI grAhaka sAmagrI dvArA adhikaraNanuM jJAna thatAM adhikaraNa svarUpa taddavabheda paNa jaNAya ja che. chatAM paNa 'bhUtala ghaTavAnuM che ke nahi ?' evo saMzaya thaI zake che, kAraNa ke adhikaraNatvarUpe bhedajJAna thavAM chatAM pratiyogimabhedavarUpe bhedanuM jJAna na thayuM hoya evuM paNa zakya che. jene adhikaraNatvarUpe adhikaraNasvarUpa bhedanuM jJAna thAya tene uparokata saMdeha thaI zake che. paraMtu pratiyogimabhedatvarUpe adhikaraNasvarUpabhedano nizcaya thayo hoya tene uparokta saMzaya thavAnI zakyatA nathI rahetI, kAraNa ke takAraka nizcaya tadabhAvavattAjJAnano virodhI = prati cha. vaidhaya' me bheTa - syAdvAhI Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 nyAyAloke dvitIya: prakAza: * sandehapratibandhakatAvimarzaH * dUratvAdidoSavazAdagRhItaM sat sandehA'pratipanthi / na ca tamAlasaGkIrNatayA tadgrahe tannivRttiprasaGgaH, asAdhAraNatvena tadgrahasya tathAtvAt / tathA ca tamAlA'vRttidharmavattvajJAnameva tamAlabhedasandehanivartakamiti dig / idameva ca pratiyogyavRttyanuyogivRttidharmajJAnam / na cedaM bhedajJAnasya nidAnaM kintu tadvyavahArasyaiva, 'taddhetoH' iti nyAyAditi smartavyam / bhAnumatI --- katvena rUpeNa abhimatasya = naiyAyikAbhimatasya vaidharmyasyaiva bhedatvakalpanaucityAt klRptenaivopapattAvatiriktakalpanA'yogAditi ( dRzyatAM 293 tame pRSThe) prAgutameva / tacca = tAlatvAdisvarUpaM tamAlAdivaidharmyaJca dUratvAdidoSavazAt agRhItaM = ajJAtaM sat 'idaM tamAlAdibhinnaM na vA ?' iti sandehApratipanthi / ato vRkSatvAdinA tAlAdijJAne satyapi tAdRzasaMzayo labdhAvakAza eva / na ca tamAlasaGkIrNatayA = tAla-tamAlAdisAdhAraNadharmeNa tadagrahe = tamAlAdivaidharmyagrahe tannivRtiprasaGgaH = 'idaM tamAlAdibhinnaM na vA ?" iti saMzayavilayApatiriti vAcyam; asAdhAraNatvena rUpeNa tadgrahasya = tamAlAdivaidharmyanizcayasya tathAtvAt = tAdRzasandehapratipanthitvAt / tathA ca tamAlA'vRttidharmavatvajJAnameva tamAlA'vRtitvaprakArakadharmanizcayAtmakaM jJAnameva tamAlabhedasandehanivartakamiti / etena 'tAlaM tamAlaM na vA ? iti saMzayAnupapatiH, tasya tAlatvarUpatamAlabhedagrahAtmakatvAditi nirastam, tatra tAlatvasya svarUpato grahe'pi doSprAbalyAt tamAlA'vRtidharmatvena tamAlavRtibhinnatvena vA'grahAt, tamAlavRttibhinnatvena tataddharmanizcayasyaiva tamAlatAdAtmyasaMzayanivartakatvAt / adhikaM tu pUrvoktarItyA jJAtavyam / (dRzyatAM 21919 me pRSThe ) = siMhAvalokananyAyenAha idameva tadavRtidharmavattvajJAnameva ca = hi pratiyogyavRtyanuyogivRttidharmajJAnaM ucyate, yat prAguktarItyA naiyAyikasya bhedagrahahetutvenAbhimataM (dRzyatAM 280 tame pRSThe ) syAdavAdinazca bhedajJAnatvena sammatam / prAgupadarzitanaiyAyikamatamapAkartumupakramate na cedaM tadavRtidharmajJAnaM bhedajJAnasya nidAnaM = kAraNaM, gauravAt kintu tadvyavahArasyaiva = bhedavyavahArasyaiva / tadavRtidharmavatvarUpavaidharmyajJAnasya bhedagrahahetutvaM bhedagrahasya ca bhedavyavahArahetutvamiti kalpanApekSayA vaidharmyajJAnasyaiva bhedavyavahArahetutvakalpanamucitam, 'taddhetoH astu kiM tena' ? iti nyAyAt / etena pratiyogyavRtyanuyogivRtidharmajJAnAdhInatvAd bhedagrahasya <- (ta. ciM. A.pU. 708) iti tatvacintAmaNyAlokakRto jayadevamizrasya vacanaM nirastam bhedajJAnajanakatvena yaugAbhimatasya vaidharmyajJAnasyaiva bhedavyavahAranirvAhakatvasambhavAt antarA atiriktabhedagrahakalpanayA sutam / niruktabhedajJAne ca na pratiyogijJAnApekSA / taduktaM syAdavAdaratnAkare bhedavyavahAra eva parApekSo na punastatsvarUpapratibhAsaH / sa hi tathAvidhakSayopazamavizeSAt pratiyogigrahaNanirapekSa eva prAdurbhavatIti <- (pari. 9sU. 56 - pu . 203) / = tA.| athavA syAdvAdI taraphathI bIjo vikalpa e paNa batAvI zakAya che ke tamAlAdivaidharma tarIke naiyAyikane saMmata tAlatva vagere ja tamAlAdibheda che, kAraNake tAla(tADanA jhADa)mAM rahenAra tamAlAdibhedanA jJApakarUpe abhimata tamAlAdivaidharmane = tAlatvAdine ja tamAlAdibheda tarIke mAnavAmAM lAghava hovAthI aucitya jaLavAI rahe che. tamAlAdivaidharmasvarUpa tAlartyAdi karatAM atirikta tamAlAdibhedano tADavRkSamAM svIkAra karavAmAM gaurava che. atidUra hovAnA kAraNe tAla vRkSamAM tAlatvAdi dharmanuM bhAna na thavAthI tyAre 'A tamAlAdithI bhinna che ke nahi ?' evo saMzaya thaI zake che, kAraNa ke tAlatvAdi ajJAta hote chate uparokta saMdehanA pratibaMdhaka nathI. tamAlAdisAdhAraNarUpe tAlatva dharmanuM bhAna thAya to uparokta saMzayanI nivRti thavAne koI avakAza nathI raheto, kAraNa ke asAdhAraNatvarUpe ja vaidharmajJAna saMdehanuM virodhI che. Ano phalitArtha evo thAya ke tamAlaavRtitvarUpe tAlatvAdi dharmanuM jJAna ja tabhASasaMhenuM pratibaMdha anI zaDe arthAt 'tAlaM tamAlAdi na vA ?' AyA saMmAM tamAsale hAtmA tAsatvanuM to jJAna thayela 4 che. paraMtu tAlatva dharmanuM tamAlavRttibhinnatyena rUpeNa bhAna nathI thayela. mATe tevuM jJAna uparokta saMzayanuM virodhI nathI. prastuta viSaya saMbaMdhI ahIM je kAMI kahevAmAM Avela che te to eka digdarzana mAtra che. AnA anusAre haju AgaLa vicAra thaI zake che. A vAtanI sUcanA ravA mATe zrImaddame 'dig' zabdano prayoga rela che. idame / prastutamAM taddatmedRsaMdehanivartaye tavRttidharmavattva svayaM vaidharmyanuM jJAna alAve che te pratiyogImA avRtti ane anuyogImAM vRtti evA dharmanuM jJAna samajavuM, jenuM vivecana pUrve 279 pRSTha upara karela che. jo ke A jJAna naiyAyikane bheda jJAnanA kAraNa tarIke abhimata che. paraMtu A vAta barAbara nathI, kAraNa ke darzita vaidharmajJAnane bhedajJAnanuM kAraNa mAnavuM ane bhedajJAnane havyavahAra anugamAnapuM, te uratAM vaidharmyajJAnane mehavyavahAranaM arAga mAnavu ucita che. A vAtanI samartha 'taddhetorastu kiM tenA?' evo nyAya paNa che. arthAt tenA kAraNathI ja vyavahArAdi kArya thaI zakatAM hoya to tene maLavanI jarUra nathI. matalaba ke bhedagrahakAraNIbhUta vaidharmajJAnathI ja bhedaviSayaka vyavahAra thaI zake che. tethI vacce atirikatabhedajJAnane mAnavAnI jarUra nathI. A vAta barAbara yAda rAkhavI. * jalAvavyavahAramAM 7 pratiyogijJAna dvArA sthAdvAhI Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tadupeNa pariNatasya tanmayatvam 301 abhAvagrahasAmagyA eva tadvyavahArahetutve pratiyogijJAnasya pRthakAraNatvakalpanaM tu na bAdhakam , abhAva-capratyakSe taddhetutvakalpanA''vazyakatvAt, anyathA pratiyogivizeSitatatpratyakSe nAnApratyAsattikAraNatvakalpanAgauravAdinyanyatra vistaraH / ------------------bhAnamatI ------------------ nanu abhAvagrahasAmagyA: = adhikaraNasvarUpAbhAvagAhakakAraNakalApasya eva tadvyavahArahetutve = abhAvavyavahArahetutve svIkriyamANe adhikaraNagrAhakasAmagyAM pratiyogijJAnAnivezAt abhAvAvahAraM prati pratiyogijJAnasya pRthakAraNatvakalpanaM prasajyateti gauravamiti cet ? maivam, yata:tat tu na bAdhakaM syAdavAdino, naiyAyikamate'pi abhAvatvapratyakSe tadadhetutvakalpanAvazyakatvAt = pratiyogijJAnasya svAtantryeNa kAraNatvakalpanAyA: klaptatvAt, abhAvasya pratiyogiviziSTatvena tatpratyakSe vizeSaNatAvacchedakaprakArakanizcayatvarUpeNa pratiyogitAvacchedakAvacchinnapratiyogijJAnasya hetutvasambhave'pi abhAvatvasya pratiyogiviziSTatvaviraheNa tatpratyakSe vizeSaNatAvacchedakaprakArakanizcayamudrayA pratiyogitAvacchedakaviziSTapratiyogijJAnasya hetutvAsa. bhavAt tasya svAtamyeNa hetutvakalpanamAvazyakameva yogasyA'pIti tulyameva / etena abhAvapratyakSasya viziSTa vaiziSTyapratyakSarupatvena vizeSaNatAvacchedakaprakArakanizcayamudrauda pratiyogitAvacchedakAvacchinnapratiyogijJAnasya hetutvaM na tu svAtaToNa, tava tu tadvyavahAre tasya svAtantryeNa hetutvaM kalpanIyamiti gauravamiti (dRzyatAM 13 tame paSTha) prAguktaM pratyAkhyAtam tulyagauravAt / vipakSabAdhamAha -> anyathA = abhAvatvapratyakSaM prati pratiyogijJAnasya pRthakkAraNatvA'kalpane, pratiyogivizeSitatatpratyakSe = svaniSThapratiyogitAnivapakavatitAsambandhena pratiyogiviziSTAbhAvatvapratyakSe nAnApratyAsattikAraNatvakalpanAgauravAt / ata eva-> vyavahAre pratiyogijJAnApeotyapi na yuktaM, vyavahartavyajJAnasya satyAmicchAyAM vyavahAre'dhikApekSAyA adRSTacaratvAt <- (ta.ciM.pra.kha.pa.1909) iti cintAmaNiqadavacanamapi no na kSatikaram / nanvabhAvasyAdhikaraNasvarUpatve tena sahAbhAvastha sambandhAnupapattiriti cet ? maivam, abhAvasya adhikaraNena samaM sambandhatvamapi tadabhinnatvenaiva = adhikaraNAbhinnatvenaiva sambhavati / tatazca 'ghaTAbhAvavadbhutalamiti viziSTabudirAyapapadyate, bhUtalAbhinatvenaiva ghaTAbhAvasya viziSTadhIjananayogyatAbhyupagamAt / na cAbhede kathaM sambandha ityAzahanIyam, naiyAgikamate'pi pratiyogi-pratiyogitvAdau tathaiva-tadabhinatvena rUpeNaiva yogyatvakalpanAt = viziSTadhIjananayogyatvasvIkArAt / pratiyogitAyA: pratiyogisvarUpatve'pi pratiyogyabhinnatvenaiva pratiyogitAyAH pratiyoginA samaM sambandhatvamabhyupagamgava naiyAyikenApi 'ghaTe pratiyogitA' ityAdiviziSTabunderupapAdanAnAdRSTakalpanAgauravamanekAntamate / ata eva -> na kevalaM bhUtalamabhAva, bhUtalAbhAvayorAdhArAdheyabhAvAnubhavAtu, abhede tadanupapate: <- (ta.ciM.pra.kha.pa.712) iti tatvacintAmaNikadavacanamA no na kSatikArIti dRSTavyam, viSaya-viSayatAdAvapi tena tathaivADIkArAt / na ca evaM = adhikaraNAbhinnatvetAbhAvasya viziSTadhIjananayogyatvopagame, bhUtalAdau ghaTakAle'pi = ghaTasatvadazAyAmapi ghaTAbhAvadhIprasaGgaH iti vAcyam yatkAle yad dravyaM yena rUpeNa pariNamate tatkAle eva tasya dravyasya tanmayatvAt = tadrUpatvAGgIkArAt / taduktaM pravacanasAre 'pariNamadi jeNa davvaM taktAlaM tammayatti paannnntN'| (pra.sA. 1-8) iti| --> yatkhalu dravyaM yasminkAle yena bhAvena pariNamati tat tarimen kAle kiloSaNyapariNatA'speiNDavatanmayaM bhavati <-- iti tadavazikada amRtacandra / abhAvagra0 / nayAyika dAmalI mevI zaMthA ->aghina amAvAna cha- mAnavAmAMsAvaze to abhAvavyavahAra pratye pratiyogijJAnane svataMtra kAraNa mAnavuM paDaze, kAraNa ke adhikaraNanA jJAnamAM pratiyogijJAna apekSita nathI <- to A vAta analirikA abhAvane svIkAravAmAM bAdhaka nathI. AnuM kAraNa e che ke taiyAyike pANa. abhAva-pratyakSa pratye pratiyogijJAnane kAraNe mAnavuM Avazyaka ja che, jene ame abhAvavyavahAramAM kAraNa mAnIe chIe. abhAva pratiyogiviziSTa hovAthI pUrvokta rIte (juo pRSTha - 283) pratiyogitAvacchedakaviziSTa pratiyoginnAne taiyAyika bhale vizeSANatAavacchedakaprakAraka jJAnarUpe kAraNa mAne. paraMtu abhAvatva to pratiyogiviziSTa na hovAthI tenA pratyakSa pratye taiyAyike pratiyogijJAnane kAraNe mAnavuM ja paDaze. jo AvuM mAnavAmAM na Ave to pratiyogivizeSita abhAvapratyakSa pratye alaga alaga IndripratyAttine kAraNe mAnavAnuM gaurava taiyAyika matamAM durvAra banaze. A vAtane vistRta rIte zrImadjIe anya graMthamAM batAvela che. tethI tenuM vizeSanirUpaNa ahIM karavuM teone saMmata nathI. mATe ame paNa tenuM saMkSiptamAM nirUpaNa karI AgaLa cAlIe chIe. hAhAyitva svabhAva pArA bhAnya - jaina abhAvasyA0 / NI mI yA aghi sAthe mAno saMjaya 5 // apizAmina-13pe che. arthAt Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30ra nyAyAloka vditIya: prakAza: svabhAvandaividhyadyotanam / abhAvasyAdhikaraNena samaM sambandhatvamapi tadabhinnatvenaiva, pratiyogi-pratiyogitvAdau tathaiva yogyatvakalpanAt / na caivaM ghaTakAle'pi ghaTAbhAvadhIprasaGgaH; yatkAle yad dravyaM yena pariNamate tatkAle tasya tanmayatvAt / na ca svabhAvasya na kAdAcitkatvAmeti zaGkanIyam, zyAma-raktasvabhAvayoH ghaTa evA'tathAtvadarzanAt / na ca ghaTasya tadbhayAdhikaraNatvameva svabhAvo na tu tadubhayamiti vAcyam, raktatAdazAyAM 'ghaTe zyAmAdhikaraNatvamiti vyavahArasya prAmANyaprasaGgAt, evamapyabhAvasyAdhikaraNAtmatvasiddhiH / ------------------bhAnumatI------------------ ghaTAsatvadazAyAmva bhUtalasya ghaTAbhAvarUpeNa pariNamanAt tadaiva 'ghaTAbhAvavaddhatalami'tidhIrupajAyate / ghaTasatvakAle tu bhUtalaM ghaTAmAvarUpeNa na pariNamati / ato na tadA tatra ghaTAbhAvadhIprasaGgaH, tadAnIM bhUtalasya ghaTAbhAvasvarUpatvazUnyatvAt / itthaM 'etAni kapAlAnyeva ghaTatayA pariNatAni' iti pratItyA'vayavAvayavinorapi kathaJcidabhedo'nAvelaH, tenaiva pariNamyapariNAmakabhAvat / na caivaM 'vahipariNato'yaspiNDa' ityAdipratItyA'yaspiNDasyApi vahyabhedApatiriti zakanIyam, tadAnImiSTatvAt / iyAMstu vizeSo yat svAvayavAvayavinorekapradezabhAvenAbhedo'nayoH punarekAvagAhatAbhAveneti (bu.syA.raha. pU. 1) vyaktaM bRhatsyAdavAdarahasye / na ca svabhAvasya = svarUpasya na kAdAcitkatvaM, tasyAvadavyabhAvitvaniyamAditi zanIyam, zyAmaraktasvabhAvayoH svAzraye ghaTa eva atathAtvadarzanAt = yAvadavyabhAvitvA'nupalambhAt anyathA pAkarakte ghaTe 'ayaM zyAma' iti vyavahArakhAmANyaprasaGgAt / taduktaM yogabindau - svabhAvavinivRtizca sthitasyApIha dRzyate / ghaTAdenavatAtyAge tathA tadbhAvasatiH // 10 // iti / etena -> zyAmadhIstatra yathArthava, kadAcittatra tatsatvAt, 'idAnImayaM zyAma' itipatIterAkAra eva neti <- parAstam, laukikAnAM tatra zyAmatvasya vartamAnatvenA'vagamAditi vyaktaM tattvacintAmaNI (pa. 888) / na caivaM sati --> 'pAkarate 'zyAmo'yamiti pratIterayathArthatvAdiH , "idAnImayaM zyAmaH" ityAkArAbhAvena tatra zyAmatAMze vartamAnatvAnavagAhanAt' <- (jJA.pa.60) iti jJAnArNavagranthavirodha iti zahanIyam, prakAratayA tatra vidyamAnatvA'bhAne'pi vizeSyatAvacchedakakAlAvacchinnavizaSaSaNasambandhasya saMsargatvAt saMsargatayA sA pratItirayathArthatyasya jJAnArNave eva svIqatatvAt / na caivaM svabhAvadaividhyApattiriti zahanIyam, iSTApateH / taduktaM ratnAkarAvatArikAyAM -> svabhAvasya dividhatvAt, saamaany-vishesspryaaybhedaat| tatra sAmAnyasvabhAva: zAzvatikasvabhAva: kAdAcitko vizeSasvabhAva: <- (ratnA. ava. 7/16) iti / na ca ghaTasya tadbhayAdhikaraNatvaM = zyAma-raktAdhikaraNatvaM eva svabhAvo na tu tadubhayaM = zyAmaraktobhayaM | tabhayAdhikaraNatvaM tu yAvada dravyabhAvyeva kintu zyAmavirahAna tadAnIM 'ayaM zyAma' itidhIriti naiyAyikena vAcyam, tathApi raktatAdazAyAM 'ghaTe zyAmAdhikaraNatvamiti vyavahArasya prAmANyaprasAt tadAnIM tatsatvAnIkArAt / evamapi = abhAvasyAdhikaraNAbhinnatvena rUpeNAdhikaraNena sAkaM sambandhatvasambhavAdapi abhAvasya adhikaraNAtmatvAsindiH = svAdhikaraNasvarUpatvasindiH niraathaa| abhAvano adhikAga sAthe adhikaraNa abhinnavasaMbaMdha ja che. adhikaraNa Ane abhAvano abheda hovA chatAM uparokata saMbaMdha saMbhavita ja che, kAraNa ke pratiyogitA pratiyogIsvarUpa hovAthI pratiyogIthI abhinna che. chatAM paNa taiyAyika matAnusAra pratiyoginI sAthe pratiyogitAno saMbaMdha pratiyogIabhinnatva ja che. mATe tadabhinnatvamAM te rIte pratiyogitA ghaTamAM che' ghaTAbhAva bhUtalamAM che' ItyAkAraka viziSTabuddhijanane yogyatAnI kalpanA karavI taiyAyikamate ane amArA mate samAna ja che. ahIM zaMkA thAya ke - adhikaraNaabhinnatvape abhAvamAM viziSTabuddhijananayogyatAno svIkAra karavAmAM Ave to je samaye bhUtalamAM ghaTa haze tyAre paNa ghaTAbhAvavALuM bhUtala' AvI viziSTabuddhi utpanna thavAnI Apatti Avaze, kAraNa ke ghaTAla vakhate paTa bhUtakAtmaka adhikaraNa to hAjara che ja. <- to te nirAdhAra hovAnuM kAraNa e che ke je samaye je dravya je rUpe pariNata thAya te samaye ja te dravya tanmaya = tadrupa bane che. ghaTanAlamAM bhUtala dravya ghaTAbhAvarUpe pariNata na thavAnA lIdhe te samaye bhUtala ghaTAbhAvasvarUpa nathI. mATe ja tyAre 'ghAmAnanj (bhUtakAvI pratIti yAne o tha kheto nathI. -> 'svamAthi = asthAyI nadIkhoto'<-bhAvI zaMkA paNa arthahIna che. kAraNa ke pUrve zyAma ghaTa pAka dvArA rakta bane che. te to sarvavidita che. te ghaTamAM zyAmasvabhAva asthira ja dekhAya che, sthira nahi. mATe svabhAva sthAyI hovAno paNa ekAMta nathI. ahIM taiyAyika evI dalila kare che ke --> ghaTanA svabhAva zyAmAdhikaraNatA ane 2katAdhikaraNatA ja che. zyAma-rakata ghaTasvabhAva nathI. tathA ghaTasvabhAvabhUta zyAmAdhikaraNatA tema ja rakatAdhikaraNatA to yAvaghaTabhAvI che. arthAt jyAM sudhI ghaTanuM astitva che, tyAM sudhI che. AthI pAkarakta ghaTanA svabhAva to sthAyI ja che. mATe tenA daSTAMtathI svabhAvane kadAcika kahevo ucita nathI. zyAmarUpa ane raktarUpanuM kadAcitnatva = asthAyitva amane mAnya ja che. <- paraMtu A dalila paNa nirAdhAra che, kAraNa ke to pachI pAka dvArA ghaTa rakta bane te avasthAmAM 'ghaTamAM zyAmaadhikaraNatA che' Avo vyavahAra prAmANika banavAnI Apatti Avaze. mATe zyAmAdhikaraNatAne pANa ghaTamAM kAyamI mAnI zakAya tema nathI. mATe adhikaraNa sAthe abhAvano saMbaMdha adhikaraNAbhinnatvarUpe mAnIne tene viziSTabuddhino janaka mAnavo te ja vyAjabI che. A rIte paNa abhAva Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * jainanaye nAzasvarUpanirUpaNam * 303 nanvevaM 'mRdravye ghaTo bhaviSyati', 'ghaTo naSTaH' itipratItyanupapattiH, abhede AdhArAdheyabhAvAnupapatteriti cet ? na, dravyatvena tasyA''dhAratvAt paryAyatvena cAdheyatvAt, prAgabhAva-pradhvaMsayozca dravya-paryAyobhayarUpatvAt / tathAhivyavahAranayAdezAt ghaTapUrvavRttitvaviziSTaM svadravyameva ghaTaprAgabhAvaH, ghaTottarakAlavRttitvaviziSTazca svadravyameva ghttprdhvNsH| ------------------bhAnumatI------------------ para: zahate -> nanu evaM = abhAvasthAdhikaraNAnatireke 'muLye ghaTo bhaviSyati' 'madravye ghaTo naSTa' iti yathAkramaM prAgabhAva-pradhvaMsayorakhagAhipratItyanupapatti: abhede AdhArAdheyabhAvAnupapatteH, AdhArAdheyabhAvasya bhedavyApyatvAditi cet ? na, dravyatvena tasya = madadavyasya AdhAratvAt paryAyatvena-prAgabhAvAdiparyAyavapeNa cAdheyatvAt AdhAratAvacchedakasyAdheyatAvacchedakabhinnatvAnAdhArAdheyabhAvAnupapatiH / etena -> abhAvasyAdhikarANAnatiriktatve madravyasyaiva ghaTaprAgabhAvatvAt tadanivRtau ghaTAnutpatiprasaGgaH / kapAlAdereva haTanAzatvena tannAzatvena tannAze pratiyogyutmajanaprasaGgaH <- ityapAstam, prAgabhAva-pradhvaMsayozca dravyaparyAyobhayarUpatvAt / tadeva darzayati tathAhiti / vyavahAranayAdezAditi / saDgahanayagocarIqatAnAn vidhAya na tu niSidhya ya: parAmarzavizeSa: tAneva vibhajate sa vyavahAranaya uccate / tadakkaM tatvArthazlokavArtike - sagrahaNa gRhItAnAmarthAnAM vidhipUrvakaH / yo vyavahAro vibhAga: syAt vyavahAro nayo rmtH|| (ta.thalo.pa.99) tatvAdhasvopajJabhASye tu -> laukikasama upacAraMpAyo vistRtArtho vyavahAra: <- (ta. bhA. 9131) ityuktam / vistutArthatvAdasya sandehavyavacchedakatvam / tadakamanyatra -> vi nAnArthe'va sandehe haraNaM hAra ucyate / nAnAsandehaharaNAt vyavahAra iti smRtaH // ghaTapUrvavRttitvaviziSTaM = ghaTapUrvakAlanirUpitavRtitA''liGgitaM mRdAdi svadravyameva ghaTaprAgabhAvaH / ghaTottarakAlavIina madAdisvadravye'tivyAzivAraNAya 'ghaTapUrvavartI'ti / ghaTapUrvavartinya'pi mRdAdisantAnAntare'tivyAzivAraNAya 'sve'ti / dravyapadadyAgopAdAnakAraNamiti dhyeyam / taduktaM syAdvAdaratnAkare -> vyavahAratayArpaNAtu madAdidavyaM ghaTAdeH prAgabhAvaH / na caivaM dravyasyAbhAvA'sambhavAt prAgabhAvAbhAvasvabhAvatA ghaTasya durghaTA, kAryarahitasya pUrvakAlaviziSTasya madAdidravyasya ghaTApAgabhAvaspatopagamAt tasya ca kAryotpattau vinAzasindaH / kAryarahitatayA vinAzamanttareNa kAryasahitatayotpatyayogAt kAryotpaterevopAdAnAtmakaprAgabhAvakSyasvabhAvatayA pratIyamAnatvAt <- (syA. rastA. 3/16 - pu. 156) dhvaMsaM nirUpati -> ghaTottarakAlavRttitvaviziSTaM ca mRdAdi svadravyameva ghaTapradhvaMsa: / ghaTapUrvavartini madAdisvadravye ghaTadhvaMsAtivyAzivAraNAya 'ghaTottarakAlavatI'ti / ghaTottarakAlavartinyapi madAdisantAnAntare tadavArANAya 'sve'ti / dravyapadaca pUrvavat / tadakaM syAdavAdAratnAkare -> vyavahArajayAdezAt madAdisvadavyaM ghaTottarakAlavarti ghaTapradhvaMsa: / sa cAnantaH samavatiSThate, tena ghaTAt pUrvakAlavarti ghaTAkAraviziSTaM ca vartamAnaM mRdAdidravya ghaTapradhvaMso na bhavati 'ghaTotarakAlavaH'tivizeSaNAt / nanvevaM ghaTotarakAlavarti santAnAntaramadAdidravyamapi vivakSitaghadasya pradhvaMsa: syAditi cet ? na svagrahaNAt <- (syA. ratnA. 3/18 pR.1178) / adhikaraNasvarUpa ja siddha thAya che, tenAthI atirikA nahi. * AvuM syAdvAdInuM kathana che. dravyatvena AdhAratA - paryAyatvena AdheyatA - jaina ra nnvev.| bIvI zaMsayA) -> amApane adhi42111351 mAnapAmA mAto mATI dravyamA utpanna yathe. temA ghaDo nAza pAmyo' vagere pratIti ghaTI nahi zake, kAraNa ke prathama pratItino viSaya ghaTaprAgabhAva tathA dvitIya pratItino viSaya ghaTaplesa banne mATIsvarUpa ja che. arthAt potAnA AdhArathI abhinna che. abhinna padArthomAM AdhArAdheyabhAva ghaTI zakto nathI. bhinna padArthomAM ja AdhAra-AyabhAva saMbhavita che. <- to tenuM samAdhAna svAlAdI taraphathI evuM ApavAmAM Ave che ke mATI dravya bhale prAgabhAva ane praasasvarUpa hoya chatAM mArI dravya dravyatvarUpe prAgabhAvanA ane pradhvaMsano AdhAra banI zake che. tema ja prAgabhAva, pradhvaMsAtmaka paryAyarUpe mATI dravya Adheya paNa banI zake che. AnuM mULa kAraNa e che ke prAgabhAva ane praasAbhAva dravya-paryAyobhaya svarUpa che. tesArIta -> prAgalAva sane pradhvaMsanuM ni3pArA - vyavahAranaya vyv.| yahAranayanI draSTine ghaTapUrvasatitAvithi mATI vagaire svadravya dhArAmA cha bhane ghaTottatAviziTa mATI Adi svadravya ja ghaTa pradhvaMsa che. ghaTottarakAlavartI mATI vagere svadravyamAM ghaTanA prAgabhAvanI ativyAptinA vAraNa mATe 'pUrvakAla' padano prAgabhAvalakSaNamAM praveza karavAmAM Avela che. ghaTapUrvakAlavartI anya mATI dravyamAM vivakSita ghaTaprAgabhAvanI ativyAptinA vAraNa mATe dravyanuM "sva' vizeSANa lagADavAmAM Avela che. A ja rIte ghaTapUrvakAlavartI mATI vagere svadravyamAM ghaTadhvasanI ativAminA vAraNa mATe dhvaMsalakSANamAM 'uttarakAla' no niveza karela che. A ja rIte ghaTottarakAlavartI mATI vagere anya saMtAnamAM vivakSita ghaTadhvasanI Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 nyAyaloke vditIya: prakAza: * vyavahAranaye taMsapratipAdanam * ( pUrvakAlavRttitvAdikazca paricAyakaM na tu vizeSaNam, AtmAzrayAdiprasaGgAt, viziSTasyAtiriktatvenA'natiprasaGgAcca / / -------------------bhAnumatI------------------ idacAgAvadheyam -> prAgabhAva-pradhvaMsayoH lakSaNe pUrvakAlavRttitvAdikaM = pUrvakAlatatitvamutarakAlavatittaM ca paricAyakaM = upalakSaNamA na tu vizeSaNaM = vizeSaNavidhayA'bhimatam / kuta: ? ucyate aatmaashryaadiprsnggaat| tathAhi ghaTapUrvakAlavattitvaM hi ghaTaprAgabhAvAdhikaraNakAlanirUpitavRttitvam / tatazca vizeSaNavidhayA ghaTaprAgabhAvalakSaNe tanniveze vyaktaM sthitAvAtmAzrayakalakSitatvaM ghaTaprAgabhAvasya vizeSaNasthityadhInatvAt tadghaTitaviziSTasthiteH / evaM jJApAvapi svAzrayatvamaparihArya vizeSaNajJAnasya viziSTajJAna prati kAraNatvena ghaTapUrvakAlatitAviziSTamadAdisvadravyAtmakachaTaprAgabhAvajJAne ghaTaprAgabhAvajJAnasyA'pekSANIyatvApAtAt / evaM dhvaMsazarIre vizeSaNavidhayA ghaTotarakAlatitvaniveze'pi tadaparihAryatA / tathAhi ghaTotarakAlatitvaM hi ghttdhvNsaadhikrnnkaalniruupitvtitvm| tatazca ghaTasalakSaNe ghaTadhvaMsapravezena sthitau svAzrayadoSa: spaSTa eva, vizeSaNaviziSTasthite: vizeSaNasthityadhInatvAt / tathA jJaNAvapyAtmAzrayagastattaM gharadhvaMsasya, vizeSaNajJAnasya viziSTajJAne kAraNatayA ghaTotarakAlatitAviziSTamadAdisvadravyAtmaka - ghaTapradhvaMsajJAne ghaTataMsajJAnasyA'pekSaNIyatvAt / yadi tu tadadhikaraNakSaNAdhikaraNatvaM ghaTotaratvaM tadA vditIyAdikSaNeSva ghaTadhvaMsApatyA vakSyamANarjusUganayapravezApAta:, kSaNadhvaMsasya durvacatvAcca / etena yAvaddhatAdhikaraNakSaNadhvaMsAdhikaraNatvamapi pratyAkhyAtam, ghaTAdhikaraNabhimatvamityukAvapi caramasamayotpAkarmavyaktimAdAya tadataraM tavaMsavyavahArAnApatiH prAgabhAve'tivyAmizca / ata eva tadatarakAlavatitvamityarUpa tadadhikaraNatvAbhAvavaiziSTyAvacchedena vatitvamityarthakatvamapi parAstama, ghaTaprAgabhAvAnadhikaraNatve sati ghatAdhikaraNatvasya tathAtve tu prAgabhAvalakSaNasya taMsAnAdhikaraNatve sati ghaTAnadhikaraNatvagarbhapUrvakAlatighaTitatayA nyonyAzraya iti / kintu paricAyakatayA ghaTapUrvakAlatatitvasya ghaTaprAgabhAvazarIre ghaTotarakAlatatitvasya ca ghaTadhvaMsadehe pravezopagame tadavakAzaH, paricesthiteH tadupasthitervA paricAyakasthityupasthityanadhInatvAt / na caivaM madravyasava prAgabhAva-pradhvaMsatvopagame ghaTotpate: prAk tannAzavyavahAra: tadataraca tatprAgabhAvavyavahAra: prAmANika: syAditi zaThanIyam, viziSTasya = ghaTapUrvavatitvAdiviziSTasya madAdisvadanyasya atiriktatvena = zubdamadAAtirekeNa anatiprasajhAt = prAgabhAvakAle prataMsapratItivyavahAraprAmANyalakSaNasya dhvaMsakAle prAgabhAvapratIti-prayogaprAmANyalakSaNasya cAtiprasahasya virahAt vAsudevasArvabhaumAdInAmapi viziSTasya zundAtiriktatvasvAbhimatatvAt viziSTAviziSTayoH kazcit bhedastu supratIta eta, kSaNabhaidyApate: sarvathA bhedapakSa eva dRSakatvAt / tathA caitat tatvaM tathA vAtpAditamasmAbhirjayalatAyAm (prathamarakhaNDa pa. 20) / ativyAminA vAraNa mATe "sva" padano dhvaMsalakSaNamAM paNa praveza karela che. A rIte ativyAminA vAraNa mATe pUrvakAlavRttitva vagereno niveza karavAmAM Avela che. chatAM te paricAyakamAtra che, vizeSaNa nahi, kAraNa ke tene vizeSANa mAnavAmAM AtmAthaya doSa Ave che. jema ke ghaTapUrvattitAne artha thaze ghaTaprAgabhAvaadhikarANakAlavRttitA AthI tene jo prastutamAM prAgabhAvanA lakSaNamAM vizeSAgarUpe mAnavAmAM Ave to ghaTaprAgabhAvakAlavRttitvaviziSTa svadravyanI sthiti ghaTaprAgabhAvanI sthitine AdhIna banI jaze, kAraNa ke vizeSaNanI sthiti(kAla)mAM ja viziTanI sthiti hoI zake che. AthI ghaTaprAgabhAva potAnI sthitimAM AtmAzraya doSanI grasta banI jaze. tema ja tene vizeSaNa mAnavAmAM jJaptimAM (jJAnamAM) paNa AtmAzraya doSa Avaze, kAraNa ke ghaTaprAgabhAvanI vizeSaNakukSimAM ghaTaprAgabhAvano praveza thAya che. viziSTabuddhimAM vizeSAjJAna kAraNa hoya che. mATe ghaTapUrvavRttitvaviziSTa svadravyasvarUpa ghaTaprAgabhAvanA jJAnamAM ghaTaprA.bhAvanuM jJAna apekSita bane che. A ja rIte vaMsanA lakSANamAM ghaTottarakAlavartitAne paNa paricAyaka ja jAgavI, vizeSaNa nahi. kAraNa ke tene vizeSaNa tarIke svIkAravAmAM Ave to ghaTottarakAlavRttitvaviziSTa mATI vagere svadravyanI sthiti ghaTavaeNsane AdhIna banI jaze. AthI ghaTadhvasa paNa potAnI sthitimAM AtmAzrayadoSagrasta banaze. te ja rIte jJaptimAM paNa AtmAthaya doSa Avaze, kAraNa ke ghaTadhvaMsanA vizeSANamAM ghaTadhvasano praveza thavAthI tenA jJAnamAM ghaTaasanuM jJAna ja apekSita banI jaze. Ama ghaTottarakAlavRttitvane vizeSa mAnavamAM AtmAzraya doSa durvAra bane che. va AtbhAzrayaghoSano parihAra - jaina [] ghaTaprAga,bhAvalakSaNamAM ghaTapUrvakAlavRttitAne temaja ghaTaasalakSAgamAM ghaTottarakAlavRttine paricAyaka mAnavAmAM uparokta AtmAzraya doSanI Apattine avakAza nathI raheto, kAraNa ke paricaya = paricayayogya = jJApanayogyanI sthiti paricAyakanI = jJApakanI sthitine AdhIna nathI. mATe ja ghaTapUrvakAlavRttitA vagereno paricAyaka tarIke ghaTaprAgabhAva vagerenA lakSANamAM praveza karavAmAM jJaptimAM AtmAzraya doSane avakAza raheto nathI. vishi.| malAvI yAya) --> mAhI dravyane mAgane sa135 mAnapAmA mAtote pannemA 5 Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ juganaye dhvaMsaprajJApane syAdAdaratnAkarasaMvAdaH 305 prAgabhAvAdipratItau svadravyameva vizeSyatayA bhAsate, prAkkAlavRttitvAdisaMsargeNa pratiyoginaH prakAratayaiva vyavahAravaicitryAdityapi vadanti / RjusUtranayAdezAttu pratiyogiprAcyakSaNa eva prAgabhAvaH, upAdeyakSaNa eva copAdAnadhvaMsaH / na ca tatpUrvottarakSaNayoH bhAnumatI -. vyavahAralayAnuyAyinAmevAnyeSAM matamAha prAgabhAvAdipratItau = 'mRdAdidravyaM ghaTatayA bhaviSyatI' tyAdibudau svadravyameva = mRdAdilakSaNaM svopAdAnakAraNameva vizeSyatayA bhAsate, prAkakAlavRtitvAdisaMsargeNa ghaTAdilakSaNasya pratiyoginaH prakAratayaiva vyavahAravaicitryAt / ghaTAdyutpateH prAk ghaTakAlottaraM vA ghaTAderastvepi 'mudAdidravyaM ghaTatayA bhaviSyatI'tyAdipratItau svaprAkkAlavRtitvasaMsargeNa ghaTAdeH pratIyamAnatvAt sA prAgabhAvaviSayiNIti vyvhriyte| evaM 'mRdAdrivyaM ghaTa AsIt' ityAdibudau svAdhikaraNakAlotarakAlavRtitvasambandhena ghaTAdeH pratibhAsamAnatvAt sA ghAdidhvaMsaviSayiNIti prayujyate ityapi vadanti / athaitaM 'bhUtale kapAlakadambakama'tivat 'bhUtale ghaTadhvaMsa' ityeva pratIti: syAt na tu 'kapAle kapAlami'tivat 'kapAle ghaTadhvaMsa' iti cet ? na pratItibalena ghaTadhvaMsatvaviziSTA''dhAratAvacchedakatvasya kapAlatve svIkArAditi sampradAyapariSkAraH ityadhikaM bRhatsyAdavAdarahasye 'vagantavyam / (pR. II) / vyavahAranayAdezAt prAgabhAva-pradhvaMsayoH dravyarUpatAmabhidhAya sAMmpratamujusUJanayAbhiprAyamAvedayati -> RjusUtranayAdezAditi / dravyaM sadapyupasarjanIkRtya kSaNadhvaMsina: paryAyAn pradhAnatayA sUtrayaJjayaH Rz2asUJanayaH / taduktaM zrIvAdidevasUriNApramANanayatatvAlokAlaGkAre 'Rju = vartamAnakSaNasthAyi paryAyamAtraM prAdhAnyataH sUtrayannabhiprAyaH RjusUtra: ' <- (pra.na.ta. 7/21 ) iti / tasyAbhiprAyamAzrityetyartha: / turvyavahAranayApekSayA vizeSadyotanAya / pratiyogiprAcyakSaNa: = ghaTAdilakSaNapratiyogyavyavahitapUrvakSaNa: kapAlAdyAtmakaH eva ghaTAdeH prAgabhAvaH / taduktaM syAdvAdaratnAkare zrIvadidevasUriNA -> RjusUJanayArpaNAdi prAgabhAvastAvat kAryasyopAdAnapariNAma eva pUrvo'nantarAtmA / na caivaM tasyAnAditvavirodhaH, prAgabhAvavat prAgabhAvAdeH prAgabhAvasantAnasyAna ditvopagamAt / na cAtra santAnibhyaH tatvAnyatvapakSayoH santAno dUSaNArhaH pUrvapUrvaprAgabhAvAtmakabhAvalakSaNAnAmevAparAmRSTabhedAnAM santAnatvAbhiprAyAt / santAnikSaNApekSayA tu prAgabhAvasyAnAditvAbhAve'pi na doSaH, RjusUganayasya tatheSTatvAt <(syA. ratnA 3/16 - pu. 176) / upAdeyakSaNa: = ghaTAdilakSaNakAryakSaNa eva ca upAdAnadhvaMsaH = kapAlavilakSaNasvopAdAnakSaNadhvaMsaH / ayamabhiprAyo mudgarAdisannidhau jAyamAnaH kapAlAtmaka upAdeyakSaNa eva ghaTAtmakopAdAnasya dhvaMsaH tadasannidhau ca dvitIyakSaNaviziSTo dhaTAtmaka upAdeyakSaNa evaM prathamasamayaviziSTadhaTarUpakAraNasya nAza: / etannaye hi pUrvakSaNAnAmevotarakSaNopAdAnatvamutarakSaNAnAJca tadupAdeyatvam / evemava kSaNabhaGgasya tena prasAdhanAt / na ca tatpUrvottarakSaNayoH = pratiyogiprAcyakSaNapUrvakSaNe upAdeyakSaNotarakSaNe ca ghaTonmajjanaprasaGgaH abhinnatA AvI jaze jenA phalasvarUpe ghaTadhvaMsakAlamAM ghaTaprAgabhAvanA vyavahAranI ghaTaprAgabhAvasamayamAM ghaTanAzanA vyavahAranI Apatti Avaze ~~ to te nirAdhAra hovAnuM kAraNa che ke viziSTa vastu vizeSaNa ane vizeSya bannethI atirikta hoya che. mATe uparokta aipattine avakAza raheto nathI. AthI vyavahAranayanuM maMtavya nirdoSa ja che. 1. amuka vidvAno vyavahAranayanA samarthana mATe ema paNa kahe che ke - prAgabhAva vagerenI pratItimAM mATI vagere svadravya ja vizeSya tarIke bhAse che. tema ja pUrvakAlavRttitva saMbaMdhathI pratiyogI ghaTAdi prakAra tarIke ja bhAsa che.arthAt ghaTotvattinI pUrve 'mRdra dravya ghaTaH khapI ne pratIti thAya chetene bhATI dravyamAM pUrvaavRttisaMbhaMdhathI ghaTaprakAra mAnI thAya che. tema 4 'mRdravyaM ghaTa mAsI' AvI je buddhi thAya che tene ja uttarakAlavRttitvasaMbaMdhathI mATI dravyamAM ghaTaprakAraka mAnI zakAya che. saMbaMdhazarIramAM prAgabhAva ane pradhvaMsano praveza thavA chatAM jJaptimAM AtmAzraya doSane avakAza nathI raheto, kAraNa ke saMbaMdhanA bhAna mATe pUrve tenA jJAnanI jarUra nathI rahetI. A rIte alaga alaga prakAranA vyavahAra thatAM hoya che. pUrvottarakSAt prAgalAva / dhvaMsa RbhusUtra naya RNu.| RjusUtra nayanI draSTie pratiyogInI pUrva kSaNa e ja teno prAgabhAva che.tathA tenI upAdeyakSaNa = kAryakSaNa che pratiyogIrUpa kAraNano nAza. RjusUtranaya kSaNika paryAyano ja pradhAnatayA svIkAra kare che. avyavahita pUrvavartI paryAyakSaNa ja avyavahita uttaravartI paryAya kSaNanuM upAdAna kAraNa che. avyavahita uttaravartI kSaNane potAnA avyavahita pUrvavartI paryAya kSaNathI atirikta anya koInI apekSA nathI hotI. pUrvottaravartI paryAyonI utpattidhArA ane nAzadhArA cAlatI hoya che. dareka paryAya anantara - Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 nyAyaloke vditIyaH prakAza: * RjusUtranaye dhvaMsaprajJApanam ghaTonmajanaprasaGgaH, tatsantAnopamardasyaiva tadunmajjananiyAmakatvAt ityubhayanayasaGgrahipramANArpaNAttayorubhayAtmakatvasiddhiriti vyaktaM syAdvAdaratnAkare / ------------------ bha namatI ------------------ tadAnI pratiyogivirodhinaH prAgabhAvasya pradhvaMsasya ca virahAditi vaktavyam, tatsantAnopamardanasyaiva nirutaprAgabhAvapradhvaMsasattAnocchedasyaiva tadnmajjananiyAmakatvAt = ghaTAdilakSaNapratiyogyastitvaniyAmakatvAt / ayaM bhAva:RjusUmAge pUrvaparyAyAH sarve'pyanAdisantatitayA ghaTasya prAgabhAva ityahIkAre'pi na prAganantaraparyAyanivatAviva tatpUrvaparyAyanivatAvapi ghaTasyotpatiprasaGgaH yena tasyA''ditve pUrvaparyAyanivatisantaterapyanAditvadoSApati: ghaTAtpUrvakSagAnAmazeSANAmapi tatprAgabhAvarUpANAmabhAve ghaTotpatyabhyupagamAt / prAganantarakSaNAnivRtau tadanyatamakSaNanivatAvita sakalatatprAgabhAvanivatyasidhderghaTotpatiprasajhA'sambhavAt / evamasmin pakSe upAdeyakSaNasyopAdAnadhvaMsatve'pi tadatarakSaNeSu pradhvaMsasyAbhAvAtpunarutamajana ghaTAde pAte kAraNasya kAryopamardanAtmakatvAbhAvAt upAdAnopamardanasyaiva kAryotpatyAtmakatvAt prAgabhAvapatasayorupAdAnopAdeyarupatopagamAt prAgabhAvopamardona pradhvaMsasyAtmalAbhAt / 'kathamabhAvaporupAdAnopAdeyamAta' iti cet ? 'bhAvayoH katham ?' 'padabhAve eva yasyAtmalAbhastatasyopAdAnamitaratupAdeyamiti cet ? tarhi prAgabhAve kAraNAtmani pUrvakSaNavartini sati pradhvaMsasya kAryAtmanaH svarUpalAmopapate: tayorapyupAdAnopAdeyabhAvo'stu tucchayorevAbhAvayorupAdAnopAdeyabhAvavirodhAditi vyaktaM syAdavAdaratnAkare (pRSTha 176/91919/158) / itthamajusUtranaye prAgabhAva-pradhvaMsayoH paryAyAtmakatvamiti sindam / / ubhayanayasahyAhipramANArpaNAt = vyavahArarjusUtranayandayagarmitapramANAdezAt tayoH = prAgabhAva dhvaMsayo: ubhayAtmakatvasindiH = dravyaparyAyobhayarUpatvasindiH / tathAhi kapAlapAlilakSaNaparyAyaparikalitaM mudravyaM ghaTaparyApAviSTamadadanyasya prataMsa' iti prAmANikI pratIti: sarverapyanubhUyamAnA nApahotuM zakyata iti pramANArpaNAt dravyaparyAyAtmA prataMsa: / evaM prAgabhAvo'pi dravyaparyAyAtmA prAgabhAva: / sa ca syAdanAdiH syAt sAdiH / anA''ha kazcit dravyarUpatayA tAvadanAditve prAgabhAvasyAnattatvaprasakte: sarvadA kAryAnutpati syAt / paryAparUpatayA ca sAhitye prAgabhAvAtpUrvamapyutpatiH pazcAdita kathaM kAryasya vinivAryateti <-nAyaM varyavAga, anAderapyanantakAntatvA'sambhavAt dravyajIvasaMsArasthAnAditve'pi sAttatvaprasindeH anyathA kasyacinmuktyayogAt / nApi sAntasya sAdittAtta: saMsArasya sAntatve'pyanAditvaprasidhdeH / paryAyarUpatayA sAditvaM prAgabhAvasyaikavyaktyapekSayaiva / vyaktipravAhApekSayA punastasya davyarUpatayeva paryAyarUpatayA'pyanAditvameva / tasmAna sarvadA kAryasyAlutpati: pUrvamapyutpatirvA prasaayituM yuktA iti vyaktaM syAdvAdaratnAkare (pari.9-sUtra 16/419 - pRSTha 16/178) / taccetasikRtya bRhatsyAdavAdarahasye -> pramANArpaNAtu dravya - paryAyobhayAtmaka:pradhvaMsa: antato vinigamanAviraheNa ghaTottarakAlasyApi tathAtvAt pratItisAkSikatvAcca <- (ba. syA. yA.raha.pa. III) iti gaditaM prakaraNakaddhiH / tadaktaM aSTasahasItAtyaryavivaraNe'pi --> pramANArpaNayA tu pradhvaMso dravyamaryAyAtmaikAnekasvabhAvazceti (a.s.vi.p.916)| uttara samaye nAza pAme che. mATe uttaravartI upAdeya (kArya) kSaNa ja pUrvavartI upAdAnakAraNa kSaNano nAza che. upAdeyakSANathI atirikta upAdAnakSaNavaMsa nathI. tema ja upAdeyakSaNanI avyavahita pUrvavartI upAdAnakSaNa e ja upAdeyakSaNano prAgabhAva che. tenAthI bhinna nali-jApAnI suuyn| 21 mATe 'eva' no prayoga 421AmA sAmela cha. zaMkA :- jo pratiyogInI pUrvekSaNa e ja teno prAgabhAva hoya ane upAdeyakSaNa e ja upAdAnakSaNa dhvaMsa hoya to pratiyogInI pUrva tRtIya kSaNamAM ane pratiyogInI uttara tRtIya kSaNamAM pratiyogInA astitvanI Apati Avaze, kAraNa ke te kSaNomAM pratiyogIsanAnA virodhI prAgabhAva ane dhvasa rahetA nathI. samAdhAna: - pratiyogInA saMtAnanuM upamardana = uccheda e ja pratiyogInA utmajanano niyAmaka banI zake che. pratIyogInI pUrva tRtIya kSaNamAM tathA pratiyogInI uttara tRtIya kSaNamAM pratiyogI saMtAna vidyamAna hoya che. pratiyogI kSaNa (saMtAnI) nivRtta thavA chatAM tenI dhArA = pravAha = saMtAna nivRtta na thavAnA lIdhe tyAre pratiyogI unmajananI Apatti nahi Ave. pratiyogIsaMtAna paNa pUrva pratiyogInA unmajajananuM virodhI che. Ama vyavahAranayathI prAgabhAva ane dhvasa dravyasvarUpa che. jyAre jusUtranayathI te banne paryAyasvarUpa che. pramANa to banne nayano svIkAra kare che. mATe vyavahAranaya ane RjusUtranayanA saMgrAhaka pramANanI apekSAe prAgabhAva tema ja pradhvaMsa banne dravya-paryAya ubhayAtmaka che. A vAtane zrIvAdidevasUrijI mahArAje syAdAdaratnAkara graMthamAM spaSTa rIte jaNAvela che. svatantranAza pratIti zaMThA-sabhAdhAna na Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * uttarAdhyayanabahadatikArA'STasaharazIvivaraNakArA''samImAMsAkAraprabhutisaMvAdaH * 307 atha 'mudrapAtAdvinaSTo ghaTaH' itipratItyA atiriktanAzAnubhavaH / na hi bhUtalaM tadbuddhirvA tajjanyA, tena vinApi tayoH sattvAditi cet ? na, vibhAgajAtasya kapAlakadambakarUpasya ghaTadhvaMsasya mudrapAtajanyatvAt 'mudrapa tAvadhikasvottarakAlavRtti-svagavyapariNAmI ghaTa' ityuktavAkyasyArthaH / ata eva svAbhAvikanAzasthale na tathAnyavahAra ityapi ramaNIyam / 1- - - - - - - - - -- - - - - - - - maNiqatmatamapAkartumupakramate -> atheti / ceditynenaasyaanvyH| mudagarapAtAt vinaSTo paTa:' iti pratItyA atiriktanAzAnabhavaH - bhuutlaahaatiriktpdnaashsibdhiH| na ghaTotarakAlo vA madravya vA ketalaM bhUtalaM vA tadbundiH = muNDabhUtaladhI: vA tajanyA = mudagarapAtajanyA (ta.ci.pra.kha.pa. 19915) tena = muhagarapAtena vinApi tayoH = zudhdabhUtala-taddhiyoH ghaTotarakAla-madadavyayorvA satvAt / kAryakAraNabhAvabhedAdeva bhUtalAhAtiriko dhaTanAza: sidhyatIti bhAvaH / prakaraNakRtamirAkurute -> neti / sammatitarkakamatAnusAreNAha - vibhAgajAtasya = avasatapratiyogikavibhAgajanyasya kapAlakadambakarUpasya ghaTadhvaMsasya mudagarapAtajanyatvAt / na ca 'mudgarapAtAda vinaSTo ghaTaH itipratItyapAlApa: yatoni pazamyA :avadhyarthamabhyupagamya mudagarapAtAvadhikasvottarakAlavRtti - svadramapariNAmI ghaTaH ityuktavAkyasyArthaH svIkartumahati / ghaTasotaraM saMyogavizeSeNa kapAlotpatisvIkAraspa kalpanAmAnatvAt / balavatpuruSapreritamudagArAdivyApArAt kumbhakAratikala-kapAlAkAramadAstotpatistA svIkartuti vyataM syAdavAdaratnAkare (pari.3/58 pa.159) / ata eva = uktavAvagArthasya prAmANikatvAdeta, svAbhAvikanAzasthale = avayavatibhAgA'jarA-svAbhAvikanAzasthale vaisasikanAzasthala iti yAvat na tathAvyavahAraH = 'mudgarapAtAtviASTo ghaTaH' iti na tryavAhiyate ityapi ramaNIyam / tadataM bRhatsyAdavAdarahasye -> gharapariNatakapAlanAzasta ghaTanAzattAt, ghaTatvAcchihAravAhikaraNatAsambandhAvacchinapratiyogitAkaghatAbhAvavaiziSTatAvacchedena kAlatitva ghaTitasya dhaTanAzattasyA'rthasamAja sidatvena kAryatAnavacchedakatvAtta / evajJAtiriktanAzakalpane tadanurubdAnAntakAryakAraNabhAvakalpanAgauravamapi bAdhaka bodhym| tadapasthitidazAyAM klAsyA'pyatirikatvasthAnantaraM tadapasthitirUpabAdhakApodhatvAcca <-(pa ||| - V) iti / tanutaM zrIzAntisUribhirapi uttarAdhyayanabRhadavRttau -> ghadasya kapAlAkhyaparyAyAnttarotpatirevAbhAvo na punarucchedamAgam' <- (utta.adhya.28 no.12 - ba va.) iti / etaM AkAzAdivat sarvathA'tiriktatve prAgabhAvAvasayobhavitvameva syAditi vyattaM aSTasahasItAtparyavivaraNe (a.sa.vi.pa. 113) / tathA prAgabhAva-prasaMsaporAbhyupagame ngasya yathAkramamanAditvAnantatvApatiH / tadataM zrIsamantabhadrAcAryeNa AptamImAMsAyAM kAryadravyamanAdi syAt prAgabhAvasya nihate / prataMsasya ca dharmasya pratyate'nantatAM vrajet // iti / pratyavapadamapalApaparatayA'gantavya, anyathA pratiyogyutmanjanApatireva darzatA syAt / syAdavAdakalpalatAyAJca -> prAgabhAva-vaMsApalA prAk - pacAditi prayogasvAnupapateH pratiyogitA: punarutpati punarutamajanapasAcca (zA.vA.sa.sta. 8 kA 9) svA.ka.) ityukm| naiyAyi : atha mu.| 'yojanA prahArathI gha2 na4thayo' mA zatapaTanAzanI musa2prA24nyat13pe pratAliyAcha. methI ghaTanAzane bhUtala athavA zUnyabhUtalabuddhithI bhinnarUpe mAna Avazyaka che. kAraNa ke ghaTanAza je bhUtalasvarUpa athavA zUnyabhUtalabuddhisvarUpa hoya to uparokana pratItinI upapatti thaI zakatI nathI, kema ke bhUtala ane bhUtalabuddhi to hathoDAnA prahAra pUrve paNa hoya che. jaina :- na, vi.| nA, upazetAta rA12 nathI. bhAnu raamech| thoDAnA prahArathI ghaTanA 15vono mAyA che tathA tenAthI kapAsamUhanI utpatti thAya che. kapAlasamUhanI utpatti e ja ghaTano nAza che. AthI kapAlasamUhotpAdakamAM muraprahArajanyatva hovAthI te rUpe ghaTanAzamAM mudraprahAraja tvanI pratIti thavAmAM koI bAdha nahi Ave tema ja A pakSamAM svataMtra ghaTanAzanI Apattine avakAza raheto nathI. Ama hathoDAnA prahArathI ghaTanA avayava kapAlano nAza na thavA chatAM ghaTa avayavonA vibhAgathI ghaTano nAza thavo anubhavasiddha che mATe 'hathoDAnA prahArathI ghaTa nAza pAmyo' A pratItino artha evo ja mAnavo ucita che ke ghaTa muddagaraprahAranI apekSAe uttarakAlamAM rahenAra vilakSaNa svadravyapAlapariNAmano Azraya che. AthI ja svAbhAvinAzasthale tevo vyavahAra nathI thato. 3. vilata pAla 1 ghaTanAza - jJAnazrIbhitrasaMvA Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 cAyaloke vditIya: prakAza: * tatvacintAmaNisamIkSA * ___ etenedaM vyAkhyAtaM -> dRSTastAvadayaM ghaTo'tra nipatan dRSTastathA mudgaraH, dRSTA karparasaMhatiH paramato'bhAvo na dRSTo'paraH / tenAbhAva iti zrutiH ka nihitA kiM vA'tra tatkAraNaM, svAdhInA kalazasya kevalamiyaM dRSTA kapAlAvalI // 1 // iti / atha kAla vezeSaviziSTAdhikaraNenevAbhAvAnyathAsiddhAvavayavyAderapyasiddhiprasaGgaH iti cet ? na, kAlavizeSasya ------------------bhAnumatI----------------- etena = ghaTanAzasya svadravyapariNAmavizeSarUpatvena idaM = anupadameva vakSyamANaM jJAnazrImitravacanaM vyaakhyaatm| tadevAha dRSTa iti / tadataM jJAnazrImitreNa svakIyavataM vyAkhyAnayatA -> sunipuNaM nirUpayanto'pi mAMsacakSuSo vayaM tAvat nAparamA vastujAtamIkSAmahe yadabhAvazrutyA viSayIkriyeta / tadarzanAbhAvAcca tatkAraNamapi kimavadhAraNAma: " yazca tatkAraNakalpito daNDastasyA'pyanvayavyatirekAjuvidhAyinI kapAlapavireva daSTA, nAnyat kizcit / vaidhagadraSTAntatogamupancastA punaH / yatheyamadhyakSAnupalammAbhyAmanvayagatiretAvanuvidadhatI hazyatayA daNDasya kAryamavasthApyate tathA gadi nAzAkhyamapi tastu hazyaM syAt anAtmarUpavivekena tasyApi tadA na tarasvidaNDakAryatA vAryeta / na caivam / tasmAtkalpanauveyaM <- iti / tA yadi ekAtttatucchastamAtadhvaMsanirasanaM tadA tenAramAkaM sAhAyyamevA''caritam / atha sarvathA pradhvaMsanirasanAyAsastasa tadA sa na sAdhIyAn parighAdivyApArapasUtAyA: kapAlAvalereta ghaTapradhvaMsAtmakatayA nirvipnaM pratyakSa pratIyamAnatvAditi (sthA.ratnA. 3/ 18 pu. 180) vyakaM syAdavAdaratnAkare / ata eva -> mudgarapAtajanyo hi vinAzo'nubhUyate / na ca tasmaiva tajanakatvaM sapratiyogikaca vinAzo'nubhUyate / na ca mudagarapAtastathA <- (ta.ci.pra.svaM. pa. 1996) iti tatvacintAmaNikadavacanamapi no na kSatikAri, yata: svatavyameva dhvaMsa: sarvatrAnugatatvAt / na caivaM dhvaMsa-prAgabhAvapadayoH paryAyatvApatiH ekavyavahArajanAkatvAbhAvAt 'taMsavAn' iti zAbdabodhotaraM 'prAgabhAvavAna vA ? iti saMzayastvaniSTa eveti vyataM bRhatsyAdavAdarahasye (pa III) / ityA ghaTakAlAnyakAlaviziSTaM bhUtalAdistarUpaM paradravyaM ghaTAdyatyantAbhAta: ghttkaalpuurvkaalvishissttmdaadi| svadravyaM dhalAdipAgabhAva: ghaTakAlotarakAlaviziSTaM mudAdi ghaTAdipadhvaMsa iti parAbhimato'tiriktAbhAvo'nyathAsinda iti niSkarSaH / naiyAyika: zakate -> atha nirutaratIyA kAlavizeSaviziSTAdhikaraNeneva abhAvAnyathAsindau = naiyAyikAdisammatAbhAvasya caritArthatve jalAharaNAdilakSaNArthakriyAdyupetakAlavizeSaviziSTAvayavAdinaiva avayavyAderapi asindiprasaGgaH- pakSINatvApati:, yukerubhayA tulyatvAt / taduktaM tattvacintAmaNau yadi ca tattatsamayavizeSayogAdbhutale ghaTAbhAvavyavahAstadA yAhazasaMsthAnavizeSaviziS kapAle ghaTo vartate tAhazakapAlAdikameva tatatsamayavizeSayogAda ghaTAdivyavahArajanakamastu kiM ghaTAdinA ? pratItizca tulyA (ta.ciM.pra.vaM.pa. 19919) iti cet ? . prakaraNatattadapAkurute neti / kAlavizeSasya vyavahAranayAt dravyarUpatA RjusUniyAdezAt paryAyarUpateti etene.| prastutamAzAnazrIbhitranAmanA vidvAna zema -2, thoDIzana yojanA prasAra 5chIpAlasabhUkha-asa ATalI ja vastuo levAmAM Ave che. AnAthI atirikta abhAva jevI koI cIja jovAmAM AvatI nathI. AthI hathoDAnA prahAra pachI kapAlasamUhadanasamaye je abhAva5dano prayoga sAMbhaLavAmAM Ave che teno koI svataMtra artha ane tenuM koI kAraNa yukti dvArA upalabdha thatuM nathI. phakta ghaTanA kapAlAtmaka avayavanA samudAya svarUpa pariNAmanI ja upalabdhi thAya che. AnAthI spaSTa thAya che ke ghaTanAza koI atirikta padArtha nathI. paraMtu ghaTanA upara hathoDAno prahAra thaye chate kapAlano vibhAga thavAthI ja ghaTottarakAlavartI mATI dravyano pariNAma upalabdha thAya che. te ja ghaTadhvaMsa che. BAlavizeSa dravya - paryAyalayasva3pe bhAnya - jaina naiyAyi :- ath.| vizeSaviziTa api vaa| samApane anyathAsila = yaritArtha = upakSI mAnapAmA bhAve to avayavI vagerenI paNa anyathAsiddhi = asiddhi thaI jaze. arthAta ghaTa paNa eka atirikta dravya thavAnA badale ghaTAnubhavakAlavizeSaviziSTa kapAlasamUhasvarUpa ja banI jaze. jaina:- na kaa.| nAtamArIlijamane bhani4saMpAnI nalitha, 121 vize5 dravya - paryAya uma52135 khoya che ane te ja abhAva ane avayavI Adi svarUpa hoya che. mATe tenAthI atirikta abhAva avayavI vagerenI sattA ja nathI hotI. Azaya e che ke dravya ane sadAzritaparyAyapravAhathI sarvathA atirikta kAlanuM astitva nathI. mATe kAlavizeSaviziSTa adhikaraNano artha (thaze paryAyaviziSTa vya. ghaTAbhAva e bhUtalano eka paryAya che. te paryAyathI viziSTa bhUtalathI atirikta ghaTAbhAganI sattA nathI. A Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *kAlavizeSasya dravyaparyAyarUpatopapAdanam * dravyaparyAyarUpatvena tasyaivAbhAvAvayavyAdirUpatvAdbhedAbhedenAnupapattivirahAca / etena ---> samapavizeSayogavRttyevAstvabhAvatvamityuktAvapi <- na kSatiH, kAlasya svavRttitvA'virodhena 'idAnIM ghaTAbhAva' iti pratItyupapatteH / ------------------bhAnumatI------------------- ubhayasamAhipamANArpaNAt dravyaparyAyarUpatvena - dravyaparyAyobhayAtmakatvena tasya = vAlavizeSaraNa eva abhAvAvayavyAdirUpatvAt / tathAhi kambugIvAzAtArazUnyamatpiNDAtmakatAlavizeSasva gha.pAgabhAvAdirUpatA zundabhUtalAdidagasvarupakAlavizeSasva ghaTAtyantAbhAvAtmakatA jalAharANAzakriyAsamarthakapAlakadambakAtmakakAlatizeSasyaiva ghaTatvam / etena kAlatizeSasya madravyAbhilatte matpiNDadazAyAmapi ayaM ghaH' iti pratItiprayogau prasajyetAM tadihAtvopagame ca ghalAderevAtirikatvamastu kRtaM kAlavizeSeNeti nirastam 'bhedAbhedena anupapativirahAt / kAlavizeSasya madAH kathatitatirekAt na matpiNDadazAyAM 'ghaTo'yamiti pratItiprayogA'prAmANyAnupapatiH sthAdebhedAca nAtiriktakAladravyAjhIkArApatiH / etena = kAlavizeSarUpa dravyaparyAyomarUpatvena / asyAge 'nakSatiH' ityanenAttapaH / garimen samagatizeSe yA bhUtale ghaTAzabhAto gaugAlikeA svIkriyate tatsamapatizeSayoga eta bhUtalasya ghaTAyabhAvaH / evasa 'iha bhUtale ghaTo nAstIti AdhArAdheyabhAvAvagAhipatItirapyupapaTAte, samayavizeSayogasya bhUtalatitvAt / ata eva samayavizeSayogavRtti eva astu abhAvatvam / na ca samagatizeSayogasyAbhAvatve'nanugamo doSaH, atiriktAbhAvapo'pi tulyatvAt, :abhAvatvasya jAterupAhortA asattAt / yadi cAbhAtapratItiprayogAlugamArtha taga dharmAtaraM svIkriyate tadA samayavizeSayogavatyeta tadastu lAghavAt iti mImAMsakaikadezIyAdeH uktau satyAM api darzitasyAdavAdimate na kAcit kSati: ApAte / etAvatA -> 'ghaTo tasta:', 'ghaTo bhAvI', 'ghaTo'ja nAstI'tyAdi tyaniyAmakatayA vizidatastvAkAkSAyAM tat bhAvarUpameva kalpyate, lAghatAt, amAvasyA'daSTasya kalpane gauravAt <- (9/993) iti sAyapravacanabhASye vijJAnabhikSuvacanamapi vyAkhyAtam / taduktaM tattvavaizAradyAM vAcaspatimizreNApi-> atItAnAgate sAmAnyarUpeNa samajugate sta iti - (pAM. 8/-pa. 899) / yogavArtike'pi - :atItAnAgataM vastu svarUpato'stei - (pA.sU. 4/12-pa. 899) iti / yatu darzitamanirAsArtha ciMtAmaNikRtA -> samayavizeSayogasya niSpratiyogikatvenAmAvalyavahArA'sAmAdityuktaM <- (ta.ciM./pa.kha.pu. 516) tattu zrIvAdidevasUridarzitarItyA prAgeta (tazyatAmarimahota gaye 300 tame paSle) nirastam / na ca tathApi 'idAnIM bhUtale ghaTAbhAva' iti pratItyanupapatiriti vAcyam, kAlasya svavRttitvA'virodhena 'idAnIM bhUtale ghaTAbhAvaH' iti pratItyupapateH / etena -> bhUtalavat samayavizeSo'pi ja rIte ghaTAdi avayava pAra mATI dravyano paryAya che. paryAya hovAthI tene kAlavizeSa kahevAya che. ane te ghaTAtmaka paryAyasvarUpa kAlavizeSathI viziSTa mATI dravya karatAM atirika dravyAtmaka nathI. zuddha mATI nA piMDa karatAM ghaTAkAra paryAyarUpa kAlavizeSa kathaMcita bhinna hovAthI mRpiMDadazAmAM "A ghaDo che' evI pratIti ke vyavahAranI Apattine avakAza raheto nathI. tema ja te ghaTAkAraparyAyasvarUpa kAlavizeSa mATI dravyathI kathaMcit abhinna hovAthI atirikta avayavI dravyanA svIkAranI Apattine avakAza pAme nathI raheto. Ama kalavizeSaviziSTa adhikaraNathI sarvathA atirikta ghaTAdi avayavInI asiddhinuM ApAdAna jainone ITa ja che. - sabhayavizeSa alAva - bhatavizeSa- eten.| prastutamA amu vidvAnonU thana me -> samaye neyAyi bhUtalamA ghAmApana svI2 427 te samayavizeSano saMbaMdha e ja bhUtalamAM ghaTAbhAva che. matalaba ke ghaTAbhAvatva e samayavizeSasaMbaMdhamAM rahenAra dharma che, nahIM ke atirikata abhAvamAM rahenAra dharma, samayavizaSano yoga (saMbaMdha) bhUtalamAM raheto hovAthI "bhUtalamAM ghaTAbhAva che' AvI bhUla ane ghaTAbhAvamAM AdhAra-AdheyabhAvanI pratIti pANa ghaTI zake che. <- paraMtu A kathana paNa kAlane dravya- paryAya ubhayasvarUpa mAnanAra syAdvAdInA pakSamAM bAdhaka banI zakatuM nathI. prastuta vidvAnonA uparokta matanuM khaMDana karatAM gaMgeza upAdhyAya ema kahe che ke - jema 'bhUtalamAM ghaTAbhAva che' evI pratIti thAya che.tema 'idAnIM bhUtala ghaTo nAsti' bhAvI pratArAthAya che.nI saMgati samApane vizeSayogasya35 mAnavAmA yatI nayI. usa samayavizeSama samayavizeSa na to DopAyI ghAmAvAma vivakSita vizeSamA 'idAnI' sAta vartamAna kAlavRttitvanuM bhAna zakya nathI. kAlavizeSamAM kAlavizeSa na rahI zake, kAraNa ke abhinna padArthamAM AdhAra AdheyabhAva hoto nathI. <-paraMtu gaMgeza upAdhyAyanA A kathananuM thImajI evI rIte khaMDana kare che ke jethI uparokata anyamata surakSita banI rahe che ane zrImadjInuM khaMDanAtmaka vaktavya e che ke kAlavizeSa jema bhUtalamAM rahI zake che tema potAnAmAM paNa rahI zake che. AvuM mAnavAmAM koI virodha nathI. taiyAyikamatAnusAra ghaTAbhAvAdhikaraNa ghaTAbhAva adhikarAgavarUpa hovA chatAM ghaTAbhAva - ghaTAbhAva vacce AdhArAdheyabhAva mAnavAmAM virodha nathI to pachI kAlavizeSamAM svAtmaka ghaTAbhAvanI AdhAratA mAnavAmAM virodha zuM koI zake ? koI ja nahi. zaMkA samAdhAna banne sthAne samAna ja che. mATe 'hamANAM bhUtalamAM ghaTAbhAva che.' AvI pratIti nirAbAdha ja che. khaMDananuM khaMDana e ja maMDana banI rahe che. Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 nyAyAloke dvitIyaH prakAzaH * cintAmaNikAramatanirAsa: syAdetat 'bhUtale ghaTo nAstItyatra katamo'bhAvaH pratIyate ? na tAvadatyantAbhAvaH, tasya sArvadikatAdAtmyapariNAmAnadhikaraNAdhikaraNarUpatvAt / taduktaM kAlatrayApekSiNI tAdAtmyapariNAmanivRttiratyantAbhAvaH' iti / tathA ca ghaTadazAyAmapi bhUtale ghaTatAdAtmyaviraheNa 'ghaTo nAstI' ti pratItyApatteH / na ca saMyogadazAyAM saMyuktatvena bhUtale'pi * bhAnumatI. :abhAvAdhAratayA'nubhUyate 'idAnIM bhUtale ghaTale nAstI 'ti pratIte: / na ca tatsamayavizeSe tatsamayavizeSayogaH, abhedesambandhAnupapatau AdhArAdheyabhAvAbhAvat - (ta. ciM.pra.kha. pu. 516 ) iti gaNezavacanaM pratyAkhyAtaM, 'ghaTAbhAve ghaTo nAstI'tyAdau svasyApi ghadyabhAvatvenAdhArAdheyabhAvavivakSayaita nistAra iti syAdavAdarahasye (ma. syA. raha. pra. svaM. pu. 82 ) / ata eva samayavizeSayogAt 'idAnIM bhUtalaM' iti pratIti-prayogau syAtAM, vizeSaNasya svaprakArakavizeSTapratyayajanakatvAt na tu 'bhUtale ghaTAbhAva:' iti <- (ta. ci. pra. khaM. pu. 716 ) cintAmaNikuduvataM nirastam, tantupadayoruyonyAdhAratvapratItivadevadupapateH / na ca kathaM parasya tatvAdhAratvamiti zaGkanIyam, 'asmin paDhe bahata: tantavaH' iti laukikaprasiddhapratItyA adhikadezavRtitvA paTasya tatvAdhAratvopapaterityadhikaM matkRtajayalatAyAm (ma.syA. raha. pra. khaM. ja.la.pu. 83/84 ) | yadapi -> samaye kimabhAvAzrayataiva vizeSa:, tatatsamayasvarUpa vA ? Ao'bhAvasvIkAraH, dvitIye'nanugama:' - (ta. ciM.pra. khaM. pu. 716 ) iti gaNezenoktaM, tadapi na cAru, vizeSasya paryAyarUpatve doSAbhAvAditi dik / --> 'etakAle etatkAla' iti pratItyabhAvenaikenaiva rUpeNAdhAratvamAdheyatvame kasya viruddhaM na tvetatkAlatvena rUpeNAdhAratvaM ghaTAbhAvatvena rUpeNa cAdheyatvamekasyaita kAlasyeti <-- kecit / anye tu > 'idAnIM bhUtale ghaTo nAstItyA kAlasyAdhAratAvacchedakatvameva na tvAdhAratvaM, svasyApi svAdhAratAvacchedakatve'tirodhAditi <- vadanti / prakaraNakAraH prasaGgAda kiJcit mImAMsate -> syAdetaditi / maicamityanenAsyAnvaya ityavadheyam / 'bhUtale ghaTo nAstItyatra atyantAbhAva- pradhvaMsAbhAva-prAgabhAvAnyonyAbhAvAnAM katamo'bhAvaH pratIyate ? na tAvat ghaTasya atyantAbhAva: kA viSayatidhayA svIkartumarhata, tasya = atyantAbhAvasya sArvadikatAdAtmyapariNAmAnadhikaraNAdhikaraNasvarUpatvAt = sarvadA tAdAtmyapariNAmasya yadAdhikaraNaM tAhamadhikaraNasvarUpatvAt / taduktaM pramANanayatatvAlokAlaGkAre zrIvAdidevasUritareNa kAlatrayApekSiNI tAdAtmyapariNAmanivRttiratyantAbhAvaH iti yathA cetanAcetanayoriti (pra.na.ta. 3/61-62) / atItAnAgatavartamAnalakSaNaM kAlatrayamapekSata ityevaM zIlA = kAlatrayApekSiNI / tAdAtmyapariNAmanivRtiH = ekatvapariNativyAvRti: :34 - tyantAbhAva ityabhidhIyate <- iti vyAkhyAtaM syAdavAdaratnAkare zrIvAdidevasUrivareNa / tathA ca = atyantAbhAvasya traikAlikatAdAtmyapariNatitiraharUpatvAcca bhUtale ghaTadazAyAM = ghaTasatve api bhUtale ghaTAtAdAtmyaviraheNa = ghar3hIyatAdAtmyapariNatyabhAvena 'bhUtale ghaTo nAstI'ti pratItyApatteH = tAdRzapratItiprAmANyaprasaGgAt, tasyAH tadvati tatprakArakatvAvagAhitvAt / pratItizcopalakSaNaM tathAvidhavyavahArasya / na ca bhUtale saMyogadazAyAM = ghaTapratiyogikasaMyogakAle saMyuktatvena rUpeNa bhUtale'pi ghaTatAdAtmyaM = ghaTatAdAtmyapariNatiH BE 'bhUtale ghaTo nAsti' pratIti mImAMsA BE pUrvapakSa: syAdeta / 'bhUtale ghaTo nAsti' A pratItino viSaya bhoga ane che ? o o samasyA che. ghaTanA atyaMtAbhAvane to te pratItino viSaya mAnI zakAto nathI, kAraNa ke atyaMtAbhAva to sarvakAlIna tAdAtmyapariNAmanuM je adhikaraNa na hoya tevA adhikaraNasvarUpa che. pramANanayatattvAlokAlaMkAra graMthamAM zrIvAdidevasUrijI mahArAje paNa atyaMtAbhAvanuM sUtrAtmaka lakSaNa banAvatAM jaNAvela che ke 'traikAlika tAdAtmyapariNAmanivRtti e atyaMtAbhAva che.' AthI jayAre bhUtalamAM ghaTa hoya tyAre paNa ghaTanuM tAdAtmya bhUtalamAM na hovAthI 'bhUtalamAM ghaDo nathI' evI pratItinI Apatti Avaze. traNa kALamAM bhUtalamAM kayAreya ghaTatAdAtmya zakaya nathI. --> bhUtalamAM ghaTa saMyogasaMbaMdhathI rahelo hoya tyAre ghaTasaMyukta bhUtala ane bhUtalasaMyukta ghaTa hovAthI saMyuktatvadharmarUpe bhUtalamAM paNa ghaTanuM tAdAtmya che ja. AthI jayAre bhUtala ghaTasaMyukta haze tyAre 'bhUtalamAM ghaDo nathI' e pratIti ke vyavahAranI Apatti nahIM Ave. <- A dalila paNa barAbara nathI, kAraNa ke zrIvAdidevasUrijI mahArAje svayaM tAdAtmya zabdanI vyAkhyA syAdvAdaratnAkara graMthamAM ekatva = aikya arthamAM karI che. arthAt tAdAtmyaparigati = aikyapariNati. ekatvapariNatino artha che pArthakyarUpe astitva na hovuM. bhUtalamAM ghaTanuM apRthakatva to nathI ja. bhUtalathI pRthasvarUpe ghaTanI ane ghaTathI pRthaksvarUpe bhUtalanI pratIti ane vyavahAra thAya ja Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tAdAtmyapadasyaikatvArthatvavimarzaH 355 ghaTatAdAtmyamastyeveti vAcyam, tAdAtmyapadasyaikatvArthatAyA vyAkhyAnAt, tasya cA'pRthaktvarUpasya tatrA'bhAvAt / etena ghaTadhvaMsa eva tatra viSaya ityapi nirastam, svapariNAminyeva taddhvaMsAbhyupagamAditi cet ? maivam ' bhUtale saMyogena ghaTo nAstIti pratItau saMyogasAmAnyaniSThAbhAvapratiyogi-svapratiyogikatvaviziSTayatkiJcidanuyogikatvanirUpakatAsaMsargeNa ghaTasya prakAratvAt anatiprasaGgAt / etatpratItiviSayazcAbhAvo nAzo'tyantAbhAvo veti yathAbodhamanusaraNIyam / * bhAnumatI - astyeva, ghaTasya bhUtalasaMyuktatvaMvat bhUtalasyApi ghaTasaMyuktatvA'vizeSAditi na ghaTasaMyuktabhUta ne 'ghaTo nAstI 'ti pratIti-prayogaprasaGga ityanatiriktAbhAvavAdinA vAcyam, atyantAbhAvalakSaNapraviSTasya tAdAtmyapadasya zrIvAdidevasUritareNa syAdavAdaratnAkare ekatvArthatAyA vyAkhyAnAditi darzitamevAdhunA kiM vismaryate tatrabhavadbhiH / na ca ghaTa - bhUtalayorekatvapariNatira styevetyAre kaNIyam, tasya = tAdAtmyapadapratipAdyasyaikatvasya ca = hi apRthaktvarUpasya prakRte ghaTA'pRthaktvapariNAmAtmakasya tatra = bhUtale abhAvAt, ghaTapArthakyena bhUtalasya satvAt pratIyamAnatvAt vyavaddiyamANatvAcca / etena = ghaTa-bhUtalayormithaH pRthaktvena; assa cAgre nirastamityanenAnvayaH / ghaTadhvaMsa eva tatra = 'bhUtale ghaTo nAstI' tipratItau viSayaH / etannirAse hetuM spaSTayati -> svapariNAminyeva taddhvaMsAbhyupagamAt = svadhvaMsasyAnekAntavAdibhiraGgIkArAt / bhUtalasya ghaTAt pRthaktvena ghaTapariNAmitvavirahAt, ghaTavipativiraheNa yadutpatau kAryasyA'vazyaM vipatiH so'sya pradhvaMsAbhAva: (pra.na. ta. 3 / 57) iti sUtrA'pravRte:, tA ghaTadhvaMsAvagAhitvopagamasyA'tyantAnucitatvAcca / ata eva ghaTaprAgabhAva eva kA viSaya ityapi pratyAkhyAtam, 'bhaviSyatI'tyevamanavabhAsanAt / na ca pArizeSAditaretarAbhAva eva tatra viSayo'stviti zaGkanIyam, anuyogini sAmyanupapateH iti cet ? prakaraNakAraH pratyutarayati -> maivamiti / 'bhUtale saMyogena ghaTo nAstI'ti pratItau saMyogasAmAnyaniSThaM yat :abhAvapratiyogisvapratiyogikatvaviziSTaM yatkicidanuyogikatvaM tannirUpakatAsambandhena = saMyogasAmAnyaniSThAbhAvapratiyogisvapratiyogikatvaviziSTayatkiJcidanuyogikatvanirUpakatAsaMsargeNa ghaTasya prakAratvAt / yadA bhUtale saMyogena ghaTo vartate tadA saMyogasAmAnye ghaTapratiyogikatvaviziSTa bhUtalAnuyogikatvaM vartate tannirUpakatA ca bhUtalasya kintu ghaTasyAbhAvapratiyogitvaM na vartata iti anatiprasaGgAt = na tadAnIM tAdRzapratItiprasaGgaH / viziSTapadopAdAnAcca na ghaTazUnyaparvatAdikAle ghaTakadUtale darzitapratItiprAmANyaprasaGgaH na vA parvatAdau tadAnIM 'parvate saMyogena ghaTo nAstI' tipratIteranupapatiH, saMyogasAmAnyaniSThAbhAvapratiyogighaTapratiyogitatvaviziSTaparvatAyogikatvanirUpakatAyAH parvate satvAt / vaiziSTyaJca daizikavizeSaNatAghaTitasAmAnAdhikaraNyarUpaM grAhyaM tena na kAlikAdisambandhena tAdRzavaiziSTyamAdAyAtiprasaGgaH / ghaTavatyapi atItasaMyogApekSayA tAzapratItivAraNAya sAmAnyapadopAdAnam / prakAratAvacchedakasambandhapraviSTa etatpratItiviSayazca abhAvaH mudgaraprahArAdinA kapAlAdivi bhAgadazAyAM ghaTAdeH nAza:, ghaTAghapanayanadazAyAM tu ghaTAdeH atyantAbhAva: pratiyogino bhaviSyatkAlInatve tu tatpariNAmini mRdAdidravye che. --> ghaTadhvaMsa ja 'bhUtalamAM ghaTa nathI' evI pratItimAM viSayavidhayA bhAse che. <---- AvuM kathana paNa nirasta thaI jAya che, kAraNa ke ghaTa karatAM bhUtala pRthak hovAthI ghaTa e bhUtalano pariNAma nathI ane bhUtala e ghaTapariNAmI nathI. tathA ghaTAMsa to ghaTapariNAmI kapAlakadaMbakamAM ja jaina dvArA svIkAravAmAM Avela che, mATe ghaTanA apariNAmI bhUtalamAM ghaTadhvaMsanuM bhAna mAnavuM asaMgata che. mATe 'bhUtalamAM ghaTa nathI' A pratItino viSaya kayo abhAva che ? A samasyAnuM samAdhAna anatiriktaabhAvavAdI syAddAdInA matamAM aprApya che. uttarapakSa :- maivaM / nA, syAdAhInA matamAM sarva samasyAnuM samAdhAna sulala che. 'bhUtalamAM saMyoga saMbaMdhathI ghaDo nathI' A pratItimAM ghaTa pote ja prakAra bane che, ghaTano atyaMtAbhAva vagere koI ja nahIM. paNa ghaTamAM rahela prakAratAno avacchedaka saMbaMdha saMyogasAmAnyamAM rahenAra evA abhAvapratiyogisva(ghaTa)pratiyogikatvathI viziSTa yat kiMcit (bhUtalAdi) anuyogikatvanuM nirUpakatva che. jayAre bhUtalamAM saMyoga saMbaMdhathI ghaTa rahelo hoya tyAre saMyoga ghaTapratiyogika ane bhUtalAnuyogika bane che. tethI saMyogamAM ghaTapratiyogikavRviziSTa bhUtalaanuyogikatva rahe che. tenuM nirUpazrva bhUtalamAM rahe che. jayAre bhUtalamAM saMyoga saMbaMdhathI ghaTa nathI hoto tyAre ghaTa abhAvano pratiyogI bane che. tethI saMyogasAmAnyamAM abhAvapratiyogIghaTapratiyogikatvaviziSTa bhUtalAnuyogiktva rahe che. tenuM nirUpaka bhUtala hovAthI saMyogasAmAnyaniSThaabhAvapratiyogi sva (=ghaTa) pratiyogikatvaviziSTabhUtalAnuyogikattvanirUpakatAsaMbaMdhathI ghaTa bhUtasamAM prakAra = vizeSAga tarI 'bhUtale saMyogena ghaTo nAsti' AvI pratItino viSaya janaze. mATe oI Apattine avAza nathI raheto. jayAre saMyogasaMbaMdhathI ghaTa bhUtalamAM haze tyAre uparokta pratItinI ApattinI zakyatA nathI rahetI, kAraNa ke tyAre Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 loke dvitIyaH prakAzaH ** muktAvalIprabhAkumatanirAsaH yeSAntvatyantAbhAva eva tAdRzapratItiviSayasteSAmantarA zyAme ghaTe kathaM 'raktaM nAstI 'ti pratItiH ? dhvaM se sambandhasya sAmayikatvAnupapatte:, tatsambandhasvasyA'vyApyavRttitve tu raktatvAvacchinnapratiyogitAkatvasya tattvakalpanaucityAt, atyantAbhAve pratiyoginaH kAlabhedamanantarbhAvyaiva lAghavena atyantAbhAvasvarUpasya * bhAnumatI. ghaTAdeH prAgabhAva eva iti yathAbodhamanusaraNIyam / vAkAro vyavasthAyAm / sA cAsmaduktalakSaNaita bodhyA / na ca 'bhUtale saMyogena ghaTale nAstI' tipratItiviSayo dhataMsaH kathaM ? svapariNAmityeva taddhvaMsAbhyupagamAdale kAntavAdibheriti zahanIyam, dhvaMsarUpa sAkSAtsambandhena svapratiyogipariNAmityeva satve'pi bhUtale yo dhvasta' ityAdiparvalaukikasvArasikapratIti prayogAt paramparAsambandhena bhUtalAdAvapi tatsatvAbhyupagamAt / etena 'bhUtale ghaTale bhaviSyati, na tu parvate' itipratItirapi vyAkhyAtA, cakrAdivat bhUtale'pyaviSkabhAvavinimuktAdhikaraNatA sambandhena parAdiprAgabhAvasvAskhalitAprasitIti-vyavahArAnurodhenAbhyupagamAt abhAva sambandhena tu mudrAdisvadravyaM evaM ghaTAdiprAgabhAva ityAdikaM vibhAvanIyaM paryupAsitagurukulaiH svasamayAnusAreNa / yeSAM kalAM mate tu pAde atyantAbhAva eva tAdRzapratItiviSayaH = 'bhUtale saMyogena ghaTale bAstI tithImocara: varuNa dhvaMsaH teSAM caugAnAM mate yatra pUrva raktarUpAdhikaraNe paTe pAvena khatarUpanAzAnantaraM zyAma rUpamutpAM tataH punaH pAkena zyAmanAzAnantaraM raktarUpamupajAyate tatra sthale antarA = madhyamakAle zyAme ivAmarUpAdhikaraNe ghaMTe kathaM 'raktaM rUpaM nAstIti pratItiH syAt / na hi tapa khatarUpAtyantAbhAvo viSayaH svIkartumahate, tasya svatarUpadhvaMsAdivyadhikaraNatvAbhyupagamAt pareNa mAtu svarUpadhvaMsastra pratItiviSayatvAbhyupagamAjha tadanupapatiH / na ca prAcInAyakasammatentAbhAvasya svapratiyogi prAgabhAva-praharAMravirodhitvaniyame mAnAbhAvena me ghaMTe 'svataM rUpaM jAstI 'vidhiyo'nupapatiriti = kena vaktavyam, tathA sati punA raktatAdazAyAM ghaMTe 'khataM nAstI 'tidhiya Apate: / na ca tadAnIM tatra khatarUpAtyantAbhAvasya satvepeitattacye 'dhikaraNena samaM sambandhatvavirApratItiprasaGga iti svIkartavyam, atyantAbhAvastra nityatvena atyantAbhAvasvarUpasya sambandhasya sAmayikatvAnupapateH kAdAcitkatvA'sambhavAt / etena - -> antarA zyAme ghaTe evaM svarUpAtyantAbhAvasvarUpasya saMsargatA na prAk na vA pazcAditi kA raktatAdazAyAM ghaTe 'raktaM nAstI'ni pratIti-prayogoM prasajyete iti <- pratyAkhyAtam, tatsambandhatvasya svarUpe'dhikarA saMsargatvasya avyApyavRtitve = kAlikA'vyApyavRtitvasvIkAre kAlikA lyApyavRtitvasvIkAre tu dhvaMse upalakSaNAt prAgabhAve ca raktatvAvaczipratiyogitAkatvasya tatvakalpanaucityAt kAdAcitkatvAbhyupagamarUpatvAt na ca dhvaMsapratiyogitAyA nirakhaccheizatvaniyamenaitatkalpanA na yuktimatIti vaktavyam, 'ghaTatvena ghaTale naSTo, na tu = atyantAbhAta = yeNA'pIti sArvajanInasvArasikapratItibalAjhApratiyogitAyA api sArvAcokSatvAbhyupagamAt / etena -> ghaTadhvaMsa-prAgabhAvayo: dharmAvacchinnapratiyogitAkatve mAnAbhAvena <- (mu. prabhA.pu. 265) iti muktAvalIprabhAkRto nRsiMhazAstriNo vacanaM nirastam / na ca tathApi kAdAcitkatamatyantAbhAvasvarUpasyAdhikaraNa saMsargatve kalpanIyaM atasItatvAvapratiyogitAkate ityavagamanAviraha iti zaGkanIyam, atyantAbhAve pratiyoginaH saMyogasAmAnyamAM ghaTapratiyogikatva rahevA chatAM abhAvapratiyogighaTapratiyogikatva rahetuM nathI, kema ke tyAre ghaTa abhAvapratiyogI banato nathI. A ja rIte parvatamAM saMyoga saMbaMdhathI ghaTa raheto na hoya ane bhUtalamAM saMyoga saMbaMdhathI ghaTa raheto hoya tyAre 'bhUtalamAM saMyoga saMbaMdhathI ghara nathI' AvI pratItine avakAza raheto nathI, kAraNa ke tyAM saMyogasAmAnyaniSTha abhAvapratiyogIpapratiyogikanyaviziSTa parvataayogika-nirUpano saMbaMdhathI ghara bhUtalamAM nathI raheto, paraMtu paryaMtamAM rahe che. mATe tyAM 'parvatamAM saMyoga saMbaMdhathI ghaDo nathI' evI pratIti saMgata thaI zakaze. prakAranAavaccheda saMbaMdhanI kukSimAM je akhAyano praveza karavAmAM Avela che te yathAsaMbhava rIte nAza athavA atyaMtAbhAva jANavo. mATe uparokta pratItino viSaya kyAMka nAza paNa banaze tathA kyAMka atyaMtAbhAva paNa banI zakaze. ghaTa para ThaMDu prahAra thayuM. pachI ghaTAbhAganI pratIti thAya to te pranInino viSaya nAza thaze ane gharane bhUtalamAMthI khaseDI levAmAM Ave tyAre ghaTAbhAvanI pratIti thAya to te pratItino viSaya atyaMtAbhAva banaze. A rIte uparokta pratItinI upapatti syAdvAdInA matamAM paNa vardha zar3e che. vena ha nAzane 'nAsti' pratItino viSaya na bhAnavamAM jAdhA cepAM. paraMtu je naiyAyika - dhoSika vidyAno bhUtalamAM ghaDo nathI' A pratItinA viSaya tarIke atyaMtabhAvano ja svIkAra kare che. temanA mate eka doSa e Avaze ke je sthalamAM pUrve lAlaraMgavALo ghaDo pAka dvArA pAchaLathI zyAma bane che ane pharIthI te pAka dvArA sAla janavAno ithe te sthAnamAM yAre madhya avasthAmA ghaDo zyAma ithe tyAre 'raktaM nAsti' bhAvI prasiddha pratIti temanA mata muja thaI nahi zake, kAraNa ke tyAre tyAM rakta rUpanA atyaMtAbhAvane viSaya mAnI zakAto nathI. rakta rUpanA prAgabhAva ane pradhvaMsanA - Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * abhAvastha zudAdhikaraNabuntirUpatA 293 virodhitvAdityanyatra vistaraH / prAbhAkarAstu ghaTavadbhUtalabuddhibhinnA bhUtalabuddhirghaTAbhAvaH / na ca ghaTavati ghaTA'jJAnadazAyAM tadabhAvA''pattiH, anyAbhAvA'nabhyupagamAt, tadvyavahArasya ca pratiyogyadhikaraNajJAne yAvatpratiyogyupalambhakasattve ceSTatvAt / na ca ------------------ IIoAll---- ------------------ #Iname u ttamafa = twortanta bhAina = pratie IuldcloEIDHI-IIIuctor hirodiOC, JCIorYIAI- tatpratiyoginoH zAstatikatirodhAt / prAgamAlapAtasayostu pratiyogitirodhitA kAlabhedAntaviauta pareNA'pi svIkriyata iti na gauravam / mImAMsakaikadezIyamatamAvedati -> prAbhAkarA: = gurvaparAmiyAnA-prabhAkaramizrAnugAmitA: iti / aahuritlotofsaVIoCII: / tu: vaIQIL tiSa |dotaolI | (1thAha - ghacvadhatabhagkriziH-mUtabhavRdiH = ghaCImAd: / yatsaMsargAnavagAhini gA'dhikaraNalultiH saita tatmAta: / na caivaM bhUtalaM' iti bodhAnAttaraM gabhAta-pAkSAtamatAbhAvAdiyavahAraprasaGga ityArekaNIyam, tatabhAtavyavahAre tajjJAna-tadanupalambhayorapi kAraNa tAt / ata eta zabdabhUtalabodhasyArivalAbhAtatte'pi vA kAcit kSatiH / na ca ghaTavati bhUtalAdI ghaTAjJAnadazAyAM = doSAt kAraNAtaravirahAna vA ghaTatatvA'jJAko tadabhAvApatti: = kevalabhUtalajJAnaM ghaTAmAvarUNAditi vaktavyam, paratato bhUIsa IIofile fsa bhUIIIofsaTISHACCIn pAmavAnamyupAmaC = 0:Cl, Iliefma: mUell/GICItirikrup ghaTAbhAvasthAnIkArAta, atiriktaghaTAmAvApateragogAt bhUtalasvarUpamAgagAhatabuditapaspa ghaTAbhAvarUpa tadAnImiSThatvAt / na hi ghaTasatve'pi tadajJAne kevalabhUtalabundina jAyata iti manyate kazcit vipazcit / na ca gharavati tadajJAne ghaTAbhAvavyavahArApatirati vAcyam, tadvyavahArasya = ghaTAmAtazabdapayogasya ca = hi pratiyogyadhikaraNajJAne = ghaTalakSaNapratiyogigocarasmatyAdi-tadadhikaraNaviSayakajJAnAdazAnAM yAvatpratiyogyupalambhakasattve = pratiyogItarasakalapratiyogigAhatasamavadhAne ceSTatvAt / na ca bhUtalastarUpamAragocarajJAnAnantara adhikarAgamAM rakata rUpano atyaMtabhAva taiyAyikane ja mAnya nathI. naiyAyikamata mujaba atyaMtAbhAvane potAnA pratiyogI, tenA prAgabhAva ane dhvasAbhAva-A traNanI sAthe virodha che. A prAcIna naiyAyikano siddhAMta che. navya taiyAyika taraphathI ahIM evI dalila thAya ke -> phayAma avasthAmAM ghaTamAM rakta rUpano atyaMtAbhAva rahelo ja che. paraMtu te atyaMtabhAvanuM svarUpa rakatarUpazu daza mAM ja adhikarAnI sAthe saMbaMdhanuM kAma kare che. mATe zyAmadazAmAM "jiM nAsti' A pratItino viSaya rakatarUpaatyaMtabhAva ja banaze. tema ja pharIthI rakta rU5 utpanna thatAM tathAvidha pratItinI Apatti pAga nahi Ave, kAraNa ke tyAre raktarU5pratiyogika atyaMtAbhAvanA svarUpamAM adhikArANasaMsargatA nathI rahetI. <- to te paNa arthahIna hovAnuM kAraNa e che ke atyatAbhAva nitya hovAnA lIdhe atyaMtAbhAvanA svarUpamAM kyAreka adhikArANasaMsargatA hoya ane kyAreka adhikAra saMbaMdhatA na hoya evuM banI ja na zake. TADhA pahoranA gappA mAravAthI samasyAnuM nivAraNa thaI nA zake. vaLI, A rIte atyaMtAbhAvasvarUpamAM adhikarAyasaMsargatAne avyAkhyavRtti = kA leka avyAkhavRti = kadAcika = asthAyI mAnavI che, to tenA karatAM dhvasamAM ja rakatarUpatnAvacchinnapratiyogitAkatvane kAdAcika = asthAyI mAnavI vadhu ucita che, kAraNa ke atyaMtabhAvamAM to pratiyogIvirodhitA lAghavasahakArathI kAlavizeSano aMtarbhAva karyA vinA ja mAnavAmAM Avela che. nitya evo atyaMtabhAva sarvadA potAnA pratiyogIno virodhI hoya che, nahi ke amuka ja kAlamAM. ahIM je kAMI kahevAmAM Avela che te to dizAsUcana mAtra che. prastuta viSayanA vistAra mATe svaracita anya graMthanuM avalokana karavAnI zrImadjIe bhalAmaNa karI che. A zUnyaaghikaraNabuddhi e ja abhAva - prabhAkara : pUrvapakSa :- pramA. mImAMsAdarzananA prabhAkarasaMpradAyano mata evo che ke - "pavituM mUta' AvI buddhithI bhinna je kevala bhUtalaviSayaka buddhi thAya che. te ja ghaTAbhAva che. tAtparya e che ke bhUtalanI buddhi kAlabhedathI "ravat mUta' ane 'bhUtala' A rIte utpanna thAya che. A be buddhimAMthI je buddhi je ghaTa, paTa vagere vastunA saMbaMdhane viSaya nathI karatI te bhUtalabuddhi te ghaTa, paTa Adi vastuno abhAva che. A rIte bhUtalasvarUpamAtrane viSaya banAvanAra buddhisvarUpa ghaTAbhAva, paTAbhAva vagere che.paraMtu bhUtalamAtra viSayaka buddhi thavAthI "bhUtalamAM ghaTa nathI, paTa nathI" vagere vyavahAra eka sAthe thavAnI Apatti nA AvavAnuM kAraNa e che ke abhAvavyavahAramAM ghaTAdinuM jJAna ane ghaTAdino anupalaMbha bannenI apekSA rahe che. sarva kArAganI hAjarImAM ja kArya thaI zake ekAda kArAgathI ja nahIM. AthI bhUtalasvarU5mAtraviSayaka buddhine ghaTa-paTAdi sarva vastunA abhAvasvarUpa mAnavAmAM tathAvidha buddhi samaye badhA abhAvonA vyavahAranI Apattine avakAza nathI raheto. che ghaTanI vidyamAnatAmAM ghaTAbhAvanI Apatti nathI - prabhAkaramizra 3 na 1 i. A matanI viruddha evI zaMkA karavAmAM Ave ke - bhUtalamAtraviSayaka buddhine ja jo ghaTAbhAvAdisvarUpa mAnavAmAM Ave to je samaye bhUtalamAM ghaTa che. paraMtu doSavaza athavA koI kArAganI gerahAjarI hovAnA koI ghaTasAna thavAnA badale Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 nyAyAloke dvitIyaH prakAzaH *** apekSitazudapAThaprakAzanam * bAdhAvatAradazAyAM tadApattiH; pratiyogimattvajJAnasyaiva bAdhakatvena tadAnImabhAvavyavahArAbhAvAt / na ca bAdhitavyavahArasya saMvAdApattiH, bAdhitatvenaivADa (vi?) saMvAdAt / na ca pratiyogimattA'navagAhyadhikaraNa buddhi pratiyogimattA'vagAhyadhikara NabuddhyorviSayatayA vRttau kiM kena bAdhyatAM ? pramAtvasyApi sAdhAraNyAditi vAcyam, abhAvavyabhAnumatI - bAdhAvatAradazAyAM = ghaTavatAbuddhikAle tadApatiH = ghAbhAvavyavahArAprasaGgaH tadviSayasya zuddhabhUtaladhIsvarUpAbhAvasya tathAvidhavyavahAra pUrvaM satvAt, pratiyogyadhikaraNajJAna- saMkalapratiyogyupalambhakAnAmapi satvAditi zaGkanIyam, pratiyogimatvajJAnasyaiva bAdhakatvena = abhAvavyavahArapratibandhakatvena tadAnIM = ghaTavatvadarzanAtmakabAdhakAle abhAvavyavahArAbhAvAt = ghaTAbhAvapadaprayogA'yogAtpratiyogimatvajJAnasya samakAlInatvenAbhAvavyavahArapratibandhakatvAt / na ca tathApi zuddhabhUtalabudereva ghaTAdyabhAvatve tadAnIM jAtasya bAdhitavyavahArasya = 'ghaTavadbhUtalami'ti jJAnena bAdhitasya ghaTAbhAvavyavahArasya saMvAdApatiH, bhUtalamAtrabuddhisvarUpaghaTAdyabhAvalakSaNa- tadviSayapUrvakatvAtasyeti zaGkanIyam, bAdhitatvenaiva asaMvAdAt / mUlAdarza mudritapratau ca 'avisaMvAdAt' iti pATha: / sa cAzuddho bhAti, 'asaMvAdAdi' tyeva pATha: saGgacchate, Aloka - syAdavAdakalpalatAdau tathaiva darzanAcca / etena -> bAdhAnavatArakAlInAbhAvavyavahArasyArthasaMvAditvApatirapi <- pratyuktA, na hyarthasaMvAditvamartha sadbhAvapUrvakatvaprayuktaM kintvabAdhitArthakatvaprayuktam / na ca ghanavagAhi bhUtalasvarUpamAtraviSayaka budereva ghaTAbhAvatvopagame bhUtale ghaTAbhAvavyavahAra - ghaTavyavahArayorekadA'virodhaprasaGgaH, yataH tatkAraNIbhUtayoH yathAkramaM pratiyogimattAnavagAhyadhikaraNabuddhipratiyogimattAvagAhyadhikaraNabuddhyoH ekadaikA viSayatayA = laukikaviSayatAsambandhena vRttau svIkriyamANAyAM satyAM, kiM kena bAdhyatAM ? budhdayormitho'virodhe tanmUlakavyavahArayorapyavirodhAt, sarvajJAnAnAM prAmANyamabhyupagantRRNAM prAbhAkarANAM mate pramAtvasya tadvati tatprakArakatvasya api sAdhAraNyAt ubhayabuddhyoravizeSAt ekaJa pramAtvamaGgIkRtyAtyA cApramAtvamupagamyA'pramAbuddheH pramAbuddhibAdhyatvA'yogAditi pratiyogimatvajJAnasya zudhdabhUtalabuddhilakSaNaghaTAbhAvaviSayakavyavahArabAdhakatvamanupapaDAmiti vAcyam, gurumate ghaTatati = bhUtalasvarUpamAtranuM ja bhAna thAya tyAre bhUtalamAM ghaTAbhAvanI Apatti Avaze, kema ke tyAre viSayatAsaMbaMdhathI bhUtalamAM zuddhabhUtalabuddhi rahe che. <-- to te barAbara nathI, kAraNa ke bhUtalasvarUpamAtraviSayaka buddhithI atirikta ghaTAbhAvanuM astitva na hovAthI ghaTAbhAvanI Apatti ApI zaka.tI nathI ane jo bhUtalasvarUpamAtragocara buddhisvarUpa ghaTAbhAvanI Apatti ApavI hoya to te ISTa ja che, kAraNa ke ghaTanI hAjarI hovA chatAM ghaTaajJAnakAlamAM kevalabhUtalaviSayaka buddhi thAya ja che, jo te samaye ghaTAbhAvanI ApattinA badale ghaTAbhAvavyavahAranI Apatti ApavI hoya to te leza paNa ucita nathI, kAraNa ke ghaTAtmaka pratiyogInuM jJAna bhUtalasvarUpa adhikaraNanuM jJAna ane ghaTAtmaka pratiyogInA anya saMpUrNa grAhaka = jJAnajanaka arthAt adhikaraNa - IndriyasannikarSa, Aloka vagere hoya tyAre to 'bhUtale ghaTo nAsti mevo vyavahAra thavo 644. ApAta uTAkSaiye bhAgavI, prema se ghaTa DAra hoya tyAre pratiyogI sarvanI hAjarImAM to ghaTano ja sAkSAtkAra thaI javAthI ghaTAbhAvano vyavahAra thaze nahIM. A vAta khyAlamAM rAkhavI. ghaTavattAjJAna thavA chatAM jalAvavyavahAra ApattinI zaMDA naca bA. kharDI khevI zaMathAya abhAvavyavahAra pratye pratiyogI bhane adhizuganA jJAnane tathA pratiyogInA samba upalaMbhakane kAraNa mAnavAmAM Ave to bhUtalamAM ghaTavattAnuM jJAna hote chate paNa 'bhUtalamAM ghaDo nathI'A vyavahAramAM prAmANyanI Apatti Avaze, kAraNa ke te samaye ghaTAbhAvanA vyavahAra mATe saMpUrNa kAraNo vidyamAna che. <~~ to te nirAdhAra hovAnuM kAraNa e che ke ghaTAbhAvavyavahAramAM pratiyogimattAnuM jJAna pratibaMdhaka che. AthI te samaye abhAvavyavahAranI Apatti nahi AvI zake. A saMdarbhamAM eka zaMkA evI thaI zake che ke --> jo adhikaraNanA svarUpa mAtranI buddhine ja abhAva mAnavAmAM Ave to 'ghaTavALuM bhUtala' A jJAnathI 'ghaTAbhAvavALuM bhUtala' A vyavahArano bAdha thavA chatAM paNa zuddhabhUtalabuddhi pachI thanAra bAdhanA uttarakAlamAM te vyavahAramAM arthasaMvAditvanI Apatti Avaze, kAraNa ke A vyavahArano viSaya bhUtalasvarUpamAtraviSayaka buddhisvarUpa abhAva te vyavahAranI pUrve vidyamAna che. Ama arthasadbhAvapUrvaka hovAthI A bAdhita vyavahAramAM arthasaMvAdityanI Apatti Avaze. paraMtu te barAbara nathI, kAraNa ke arthasaMvAditva arthasadbhAvapUrvakatvathI prayukta nathI paraMtu abAdhitatvaprayukta che ane uparokta vyavahAra ghaTajJAnathI bAdhita thaI jAya che. mATe ja temAM arthasaMvAditvanI Apatti nahIM Ave. * ghaTa - ghaTAlAvanA vyavahAramAM virodhalaMganI khApatti na ca pra. khema levAmAM Ave > ghaTavattAnavagAr3I bhUtalamAtraviSaya buddhine ghaTAbhAva mAnavAmAM Apatti me Avaze ke bhUtalamAM ghaTAbhAvanA vyavahAra ane ghaTavyavahAra vacce je virodha prasiddha che te nAmazeSa thaI jaze, kAraNa ke vyavahAranA Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * ghaTataMse ghaTataMsAnabhyupagamavicAra: 311 vahArabhramapramAtvAnurodhena pratiyogimattAnavagAhyadhikaraNabuddharadhikaraNe viSayatayA sattve'pi ghaTAdyabhAvalena tatrA'sattvAt, yathA parepAM ghaTadhvaMsasya ghaTAdyatyantAbhAvatvena svAtmani sattve'pi ghaTadhvaMsatvena tatrA'sattvaM, 'ghaTa vaMse ghaTo dhvasta' ityapratyayAt / -----------------bhAnumatI ------------------- zabdAdhikaraNamAnagocarakhadisvarUpaghaTAbhAvalabdeH pramAtte'pi ghatamaNDitAdhikaraNe ghaTAbhAvAvahA spabhamatvamitaraga ca pramAtvamityevaM abhAvavyavahArathama-pramAtvAnurodhena pratiyogimatAnagAhyadhikaraNabundeH = ghaTatatvAnavagAhibhatalAdidhiyaH adhikaraNe ghaTAhAdhikaraNe bhUtalAdau viSayatayA = lautikaviSayatAsambanho nA bhUtalasvarUpamAgaviSayakalubditvena rUpeNa satve'pi ghaTAdyabhAvatvena rUpeNa tatra bhUtanAdau asAvAt / itthA bhamAtmakaghaTAmAtagatahAraviSaye bhUtalAdau ghaTAmAtatvena rUpeNa zudabhUtalAdigudarasatvAt tamAmAvayavahArasya pratiyogimatvAvagAhAkarANabudibAdhyatvopapatiH / tatazca prAt suSvataM-> pratiyogimatvajJAnArata bAdhakatvena bAdhAvatAradazAyAmabhAvavyavahArAbhAvAt <- iti (hazyatAM 398 tame paSTha prathamapar3avatI) / na ca gharati ghaTavatAnavagAAdhikaraNabubdaiH viSayatAsambona tAhazabditvena rUpeNa tatitve kathA ghaTAbhAvatvena rUpeNa vatiteti zanIyama, pato yathA pareSAM = amAvAdhikaraNakAmAvarapAdhikaraNasvarUpatvavAdinA saugAlikAdInAM mate 'gharataMse ghaTo nAstIti vyavahArAt lAghavasahakArAtta sindapa svAtmakaghatAtyantAbhAvAdhikara garama ghaTadhvaMsasya ghaTAdyatyantAbhAvatvena rUpeNa svAtmani sattve'pi = titve'pi ghaTadhvaMsatvena rUpeNa tatra = svAtmani asatvaM = :atitvaM svIkirAte, 'ghaTadhvaMse ghaTo dhvasta' ityapratyayAt tathA prAbhAkaramate'pi 'gharavati ghaTAbhAvagavahAro bhama' iti vyavahArAt taviSalIbhUte bhUtalAdI zudabhUtalabundaH, tAhazabditvarUpeNa laukita.viSalatAsambandhona satve'pi ghaTAlatAbhAvatvena rUpeNa tA'sattamatidameveti tAtpargam / etena -> ghaTazUnya ghanavagAhi-bhUtalamAgadhiyo ghaTavatvagahANe bAdhAtpramAttApagrahastA ghaTAmAvabyavahAre <-ityApi pratyAkhyAtam, viSayatAsambanhona patAmAtatvena papeNAdhikaraNaniSThAlA: zabdabhUtalabubdaiH ghalA'saMsargAjahA'pekSayA balavattenA'bAdhyatvAmgupagamAt / aa sarvatra vastuto'tyatAmAle pratiyogimanadhitarANajJAnasvA'prasidhdeH kathaM ghaTatandatalabandimA bhUtalabudilAbhAta: syAt, yathA para parvatAdau kadApi na gharasaMgogo jAtastA ghAmAtabyavahAro darpata: syAdityAzahAyAM prAbhAkarA: kalpAntaramAvedanti -> yadaveti / vastugatyA ya: mahAnasAdiH pratiyogimAna = ghaTAdiviziSTa: tajjJAnabhignaM = ghaTAditiziSTamahAjasAdijJAnAmi adhikaraNajJAnaM = parvata-bhUtalAdijJAna eva tadabhAva: - virodhanuM mULa che vyavahArajanaka buddhino virodha. prastutamAM ghaTAbhAvanA vyavahAranuM kAraNa che ghaTavattAanavagAhI bhUtalasvarUpaviSayaka buddhi ane ghaTavyavahAranuM kAraNa che ghaTAvagAhI bhUtalaviSayaka buddhi. banne buddhi viSayanA saMbaMdhathI eka ja bhUtalamAM rahe che. mATe te be vacce virodha kahI zakAya tema nathI. AthI ja tamUlaka vyavahAromAM pAga virodha nahi rahe. uparokta banne buddhiomAM prabhAva vidyamAna che. tethI te bemAMthI eka buddhine pramAM ane bIjI buddhine aprama kahIne pAga teomAM paraspara virodhanuM u5pAdana karavuM prabhAkaramane zakya nathI. mATe ja 'ghaTAbhAvavAnuM bhUtala' A vyavahArane 'ghaTavAnuM bhUtala' AvA vyavahArathI bAdhita kahIne arthAsaMvAditvanuM upapAdana hamANAM upara karavAmAM Avela che, te barAbara nathI <- to AnA samAdhAnamAM prabhAkaramithanA anuyAyI taraphathI ema jANAvavAmAM Ave che ke viSayatAsaMbaMdhathI ghaTAvagAhI bhUtalajJAnanA adhikAro bhUtalamAM ja ghaTAnavagAhI bhUtalajJAna rahe che. chatAM paNa tenI sattA = vidyamAnatA nAdazabuddhitvarUpe hoya che, nahi ke ghaTAbhAvatvarUpe. AthI evuM mAnavuM anivArya che ke ghaTAvagAhI bhUtalajJAnakAlamAM bhUtalamAM ghaTAbhAvavyavahArane bhrama mAnavAmAM Ave che athavA te bramAtmaka che. mATe ghaTAvagAhI bhUtalajJAnakAlamAM ghaTAnavagAhI bhUtalajJAna viSayanA saMbaMdhathI bhUtalajJAnarUpe bhUtalamAM rahevA chatAM ghaTAbhAvatvarUpe bhUtalamAM nathI rahetuM-AvuM mAnavuM Avazyaka che-A rIte 'ghaTavAnuM bhUla' A jJAna ane "bhUtala' A jJAnamAM ghaTavadbhUtala jJAna ane ghaTAbhAvasvarUpe virodha mAnavAthI uparokata samasyAnuM samAdhAna sulabha thaI jAya che. ahIM evI zaMkA karavAmAM Ave ke -> jayAre viSayanA saMbaMdhathI bhUtalasvarUpamAtraviSayaka buddhi zuddhabhUtalabuddhitvasvarUpe bhUtalamAM rahe chatAM ghaTAbhAvarUpe te tyAM na rahe - AvuM kevI rIte mAnI zakAya ? kAM to banne svarUpe bhUtalasvarUpamAtra avagAhI buddhi viSayatAsaMbaMdhathI bhUtalamAM rahevI joIe ane kAM to bemAMthI eka pAga svarUpe na rahe. pakSapAta zA mATe karavo ? <- to tenuM samAdhAna e che ke je rIte taiyAyikamane ghaTadhvaMsamAM rahenAra ghaTAtyantAbhAvane lAghava sahakArathI ghaTadhvaMsa235 mAnavAmosAve.mAthI yasamA yasa pAyAnyantAmAra-13 rahecha, rAga 'ghaTadhvaMse ghaTo nAsti' mAyA prAmAgile. paraMtu samAM basa sat13pe rAto nathI, ma 'ghaTadhvaMse ghaTo dhvastaH' bhAvI pratAlinI thanI. matalA e che ke jema nyAyamate ghaTabaMsamAM ghaTaasa ghaTAnnAbhAvasvarUpe rahevA chatAM ghaTaasasvarUpe raheto nathI. tema prabhAkarasaMpradAya mujaba ghaTamaMDita bhUtalamAM zuddhabhUtalabuddhi nAdazabuddhitva rUpe rahevA chatAM pAga ghaTAnnAbhAvatvarUpe raheto nathI. mATe ghaTaviziSTa bhUtalamAM thanAra ghaTAbhAvano vyavahAra ghaTavattAjJAnathI bAdhya banI zakaze. x pratiyogibhajJAnathI bhinna adhizajJAnasva35 malAva - pralApura Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 nyAyAloke dvitIya: prakAza: yadvA vastugatyA yaH pratiyogimAn tajjJAnabhinnamadhikaraNajJAnameva tadabhAvaH, AkAzAdyabhAvastvadhikaraNasAmAnyajJAnameva / na caivamananugamaH, vRtimadavRttimadabhAvayorlakSyayorbhedena lakSaNabhedAt / :adhikaraNasAmAnyajJAnasya gaganAbhAvarUpatA bhAnumatI. ghaTAdipratiyogikAtyantAbhAva: / tatazca na ghaTavati ghaTAnavagAhyadhikaraNabude rviSayatAsambandhena satve'pi tA ghaTAbhAvavyavahArApratiH, tAdRzAdhikaraNajJAnasya ghananavagAhitve'pi ghaTavadaviSayakena ghaTavaviSayakajJAnAnyatve satyadhikaraNajJAnatvasya tatra bAdhAt / na ca tasya ghaTatadviSayakatve tA ghaTagrahApatirityArekaNIyam, bhUtalatvAdinA tajjJAne'pi doSAt ghaTavatayA'jJAnAt / na hIyaM rAjJAmAjJA yaduta yatra yAvanto dharmAstAvadrUpeNaiva tajjJAnamiti, anubhavAnupAkhatAcca / prakRtanirvacane prAmuktabAdhya - bAdhakabhAvakalpanAnAvazyakatvena lAghavamapi jJAtavyam / vastutaH pratiyogimajjJAnabhinnamadhikaraNajJAnaM vyadhikaraNAbhAvavyavahAre kAraNam / samAnAdhikaraNaniSedhapratItizca pratiyogyadhikaraNayoH svarUpabhedamAlambate / tena ghaTavatvena jJAyamAne'pi bhUtale 'bhUtalaM ghaTo ne 'ti pratIti: / tathA ca yasyAbhAvajJAnakAraNatvaM pareSAM tadevAbhAvavyavahRtikAraNamastu / na hyadhikaraNabuddhiM vinA tadbuddhiH / na ca bhUtabuddhistathA, ghaTavatyapi tadApateH / na cAbhAvAdhikaraNabhUtalaviSayatvAd budhdervizeSaH, pratiyogisatve'pi 'prAi nAsIdidamatre 'ti pratIte: / na ca yatkAlIno'bhAvo budhyate tadAtanAbhAvAdhikaraNatve budhdervizeSa iti vAcyam, tathApi jJAnaviSayabhUtalasyAbhAvo yadi vizeSaNaM tadA abhAvajJAnameva tajjJAnakAraNam / upalakSaNacet ? na kazcitvizeSaH / na ca pratiyogimatayA'nupalabdhirapi kAraNamiti vAcyam, pratiyogimatayopalambhe'pi 'prAi nAsIdidamatre 'ti pratIte: buddhyozva vizeSaH svarUpavizeSAdeva, nAnyonyAbhAvo'navasthAnAdAtmAzrayAd vA / bhUtalajJAnApekSayA ghaTakadUtalajJAnatvameva vA vaidharmyabhedaH / na cAtiritAbhAvapakSe 'pyanyonyAbhAve'tyantAbhAve ca nitye mAnamaste, pratiyogini buddhisthe'dhikaraNasvarUpasyaitA'natipasa akatvAt / na hi tatrAdhikaraNasya pratiyogitAdAtmyaM pratiyogimatvaM vA sambhavati / ata evA'bhAve'bhAvAntaraM tvayA na svIkriyate, adhikaraNasya tadvairUpyAbhAvAt / ----- nAnu vastuto yat pratiyogimat tajjJAnabhinnasyAdhikaraNajJAnasya tadabhAvatvopagame, AkAzAbhAve'tryApidurvArA, AkAzasya kumA'pyasatvena gaganavaviSayakajJAnabhijJAdhikaraNajJAnasyaivA'sambhavAdityAzaGkApAkaraNAya prAbhAkarA vadanti -> AkAzAdyabhAvaH = gagana-kAla- digAdipratiyogikAbhAvaH tu adhikaraNasAmAnyajJAnameva, na tu pratiyogimagocarajJAnabhinnamadhikaraNajJAnam, ghaTAbhAvavyavahAratat gaganAdyabhAvavyavahAre'tiprasaGgAyogAt, gaganAdyabhAvasya kevalAnvayitvAt / na ca evaM = pArthakyena ghaTAdyabhAva-gaganAdyabhAvayorniruktanirvacane ananugamaH = :prabhAtasAmAnyAnugatalakSaNA'yoga iti zaGkanIyam, vRttimadavRttimadabhAvayo: = ghaTAdilakSaNavRtimatpratiyogikAbhAvagaganAdilakSaNA'vRtimatpratiyogikAbhAvAtmakayo: lakSyayo: bhedena lakSaNabhedAt = lakSaNabhedasya nyAyyatvAt / na hi kharAzvayoranugatalakSaNavirahe doSamAmananti manISiNaH / apare tu stakAlAvacchedena svaviSayavRti- tatkAlInajJAnabhizajJAnaM tadabhAva:, ghaTavati bhUtale jAyamAnasya bhUtalajJAnasya svakAlAvacchedena svaviSayabhUtalatRvighaTasamakAlInatvAnna ghaTAbhAvatvam / muNDabhUtale jAyamAnasya bhUtalajJAnasya sTa kAlAvacchedena svaviSayabhUtalatutighaTakAlInajJAnabhiAtvena ghaTAbhAvatvamanapAyamiti vadanti, tanna, yAdhikaraNe kadApi pratiyogisaMsargo na jAtaH tatpratiyogikAbhAve'lyAppedurvAratvAt / yA. ghaTaviziSTa bhUtalamAM ghaTaviSayaka jJAna na hoya tyAre ghaTAnavagAhI zuddhabhUtalaviSayaka jJAnano saMbhava hovAthI te samaye bhUtalamAM ghaTAbhAvanI Apattino parihAra karavA mATe anya rIte paNa ghaTAbhAvanuM lakSaNa banAvI zakAya che. jema ke je vAstavika rIte pratiyogIno Azraya hoya tenA jJAnathI bhinna adhikaraNanuM jJAna ja te pratiyogIno abhAva che. AvuM lakSaNa banAvavAmAM uparokta Apattine avakAza raheto nathI, kAraNa ke je samaye bhUtalamAM ghaTa vidyamAna hoya che te samaye bhUtalajJAna vAstavamAM ghaTavadviSayaka jJAna svarUpa ja thaI jAya che. bhale te ghaTatvarUpe ghaTavadbhUtalaviSayaka jJAna na hoya paraMtu bhUtalatvarUpe to te ghaTaviziSTabhUtalaviSayaka jJAna ja banI rahe che. mATe ja te samaye bhUtalajJAna vAstavamAM pratiyogimadviSayaka jJAnathI bhinna adhikaraNajJAnasvarUpa na hovAthI ghaTAbhAvasvarUpa nathI banI zakatuM. mATe ja tyAre bhUtalamAM ghaTAbhAvavyavahAramAM prAmANyanI Apattine paNa avakAza raheto nathI. vaLI, eka vAta e khyAlamAM rAkhavA jevI che ke AkAzAdino abhAva adhikaraNajJAnasAmAnya svarUpa ja che, kAraNa ke AkAza Adi vibhu dravyanuM koI adhikaraNa na hovAthI AkAzAdiabhAvamAM ghaTaviziSTa adhikaraNamAM ghaTAbhAvanA prAmANyanI Apatti jevI Apattine avakAza nathI raheto. jo ke ghaTAdinA abhAva ane AkAza AdinA abhAvanI alaga alaga vyAkhyA karavAmAM lakSaNa to ananugata thAya che. arthAt badhA abhAvanuM eka anugata lakSaNa banI zakatuM nathI chatAM paNa abhAvanI ahIM je vyAkhyA karavAmAM AvI che te nirdoSa hovAnuM kAraNa e che ke ghaTAdipraniyogika abhAva vRttimapratiyogika abhAva che ane AkAza Adino abhAva avRttimapratiyogika abhAva che. ghaTAdi saMyogAdi saMbaMdhathI kyAMka vRttimAna = rahe che. jayAre AkAza vagere saMyogAdi saMbaMdhathI avRttimam = kyAMya paNa rahetA nathI. A rIte lakSya badalI jatAM lakSaNamAM bheda thavo te dUSaNa nathI, paraMtu bhUSaNa che. dhoDA ane gadheDAnuM lakSaNa eka banAvI na zakAya. Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * anAjugamanirAkaraNaprayAsa: * 399 athavA ArogyasambandhasAmAnye yadadhikaraNAnuyogikatva-yatpratiyogikatvobhayAbhAvastadadhikaraNajJAnatvameva tatsambandhAvacchinnatatpratiyogitAkAbhAvatvamityAhaH / __ taccintyam, abhAvasyA'dhikaraNabuddhirUpatve kezAdijijJAsAnupapatteH / abhAvasAmAnyagataikalakSaNamAtiStartuM kalpAntaramAvedanti -> athaveti / AropcasambandhasAmAnye yadadhikaraNAnayogikatva-yatpratiyogikatvobhayAbhAva: tadadhikaraNajJAnatvameva tatsambandhAvacchinna-tatpratiyogitAkAbhAvatvam / yathA bhUtale ghaTasaMyogavirahakAle ghaTa-bhuvalayorAropyasambadhAtmake saMyogasAmAko bhUtalAnuyogikatvaghaTapratiyogikattomayAbhAva iti bhatalajJAnatvameta tadA saMgogasambadhAcicheDA-ghaniSThapratiyogatAtAbhAvatvam / kenA'pi sambandhena kugApcAkAzAdekhatitvena saMyoga-samavAlAdInAM sarveSAmeva saMsargANAM sarvagA''kAzAhagAropyasambadhatvAt saMgogAdisakalasambandhoSa adhikaraNasAmAnyAnuyogikatta-gaganAdipratiyogikatvobhayAmAta iti adhikaraNasAmAnyajJAnattameta saMgogAdisakalasambandhAtattiA-gaganAdiniSThapatiyogitAkAmAvalam / AropyasambandhasAmAnyattazca padadhikaraNavizeSyata-sattAtiyogyapalammA''pAdakA''ropaviSayasambandhasAmanyattam / tA hi ghaTavatalatizeSyaka-ghaTopalammApAdatAropatiSAsambandhasAmAnyAntargatattaM saMyogasya sambhavati, ghadati bhUtale saMyogasya sattena tA tadAropA'sambhavAt / tatazca ghaTatadvatalavizeSyaka-ghaTopalambhApAdakAropaviSayasaMgogasAmAge gharavadratalAnuyogikatva-ghaTapratiyogikatvobhayAbhAvA'pasibdayA gharavati bhUtale doSAt ghaTAnavagAhibhUtalajJAnApana saMgogasambadhAvacchitA-ghaniSThapratiyogitAkAbhAvatvApatiH / itthA padadhikaraNavizeSyaka-galapalamApAdakA''ropaviSaye yatsambAhAsAmAnye padadhikaraNAnuyogikatta-patpratiyogitatvobhayAbhAta: tadadhikaraNaviSayatajAkArIta tatsambandhAvahitA-vaDilaStapratiyogitAkAmAtatvamiti niStarSaH / sAmAnyapadAnupAdAne ca ghaTavatyApe bhUtale viSayatAsambandhena bhUtalajJAnAspa saMgogasambandhAtacchitA-patipatiyogitAkattApatiH, mahAnAsAnuyogita-vahipatiyogikasaMlogasyApi saMyogatvena rUpeNA''ropaviSayasambahAtagA tA bhUtalAnugogitattaghaTapratiyogitAkAmAvattApatiH / mahAnAsAnuyogika-vahipatiyogikasaMgogasyApi saMgogatvena rUpeNA''ropaviSAsambandhatagA ta bhUtalAyogika (taparapratiyogitatvomalAmAvasya satvAt / sAmAnyapadopAdAne ca yaM labdhAvakAzA, bhUtalAjayogika-gharapati yogikasaMgogasyA'pyAropyatvena tamomayAbhAvAbhAvAdityAdikaM vibhAvanIyam / tucchaikarUpatA nAbhAvasya nA''dhArarUpatA / jJAnaikarUpatA tasya prAbhAkarA: pravakSate // 1 / / atra vadanti - taccintyam, gurumatamidaM na tu / zrIgurucaraNAnAM matamekAntena gumphitam // 2 // tathAhi - amAvasya adhikaraNabundirUpatve = pratiyogyanavagAdhikaraNabuddhistarUpatte galA chatAM paNa e badhA abhAvanuM eka ja sAmAnya lakSANa banAvavAno Agraha hoya to te paNa dukara nathI. te A rIte -> mAropyasaMbaMdhabhAM malayAlAvadhaTita malAvavyAcyA athvaa.| bhAropyasaM sAmAnyamA yaSirAmAnuyoni - pratiyogi- annenA samAna hote AvirAga sAna te ja tasaMbaMdhaavachinnapratiyogitA, tadabhAva = te pratiyogIno abhAva. A lakSAga AkAzAdipratiyogika abhAva ane ghaTAdipratiyogika abhAva banne prakAranA abhAvamAM ghaTI zake che, kAraNa ke AkAza kyAMya paNa koI paNa saMbaMdhathI rahetuM nathI. mATe dareka saMbaMdha AkAzanAM Aropya saMbaMdha che ane te badhA saMbaMdhomAM AkAzapratiyogikatva ane sarvAnuyogikatva ubhayano abhAva hoya che. AthI sarva vastunuM jJAna AkAzAbhAvasvarUpa bane che. jayAre bhUtalamAM ghaTano saMyoga nathI hoto tyAre bhUtala ane ghaTanA AropyasaMbaMdha saMyoga bane che. temAM tyAre bhUtalAnuyogikanya ane ghaTapratiyogikatva ubhayano abhAva hovAthI te samaye bhUtalanuM jJAna saMyogasaMbaMdhAvacchinnapratiyogitAka ghaTAbhAva kahevAya che. Arogya saMbaMdha sAmAnyano artha che amuka adhikarAvizeSaka - amukapratiyogIupalaMbApAdaka AropaviSaya amuka saMbaMdha sAmAnya. saMyoga saMbaMdha ghaTaviziSTabhUtalavizeka ghaTopalaMbApAdaka AropanA viSayabhUta saMbaMdha sAmAnyamAM aMtargata thaI zakato nathI, kAraNa ke ghaTavALA bhUtalamAM saMyoga vidyamAna hovArtha, ane saMyogasaMbaMdhathI ghaTa paNa hAjara hovAthI tyAM ghaTano Aropa thaI zakato nathI ke "je ahIM ghaDo hota to jarUra dekhAta.' phalana: ghaTavALA bhUtalamAM ghaTopalaMbha ApAdaka AropaviSaya saMbaMdha sAmAnyamAM ghaTavabhUlAyogikava-ghaTapratiyogikabhayAbhAve prasiddha banavAthI ghaTasaMyukata bhUtalamAM (doSanA lIdhe) thanAra ghaTAnavagAhI bhUtalajJAna saMyogasaMbaMdhAvacchinna ghaTanikapratiyogitAka abhAva banI nahi zake. mATe tyAre tyAM ghaTAbhAvavyavahAramAM prAmAyanI Apattine avakAza raheto nathI. (pRma 313 thI zarU thayela dIrdha pUrvapakSa samApta.) V pralAirabhatabhA dRSA paraMparA - paina V Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 vyAyAlo ditIyaH prakAza: ghalavaMsasya bubdirUpatve ghaTonmajanApAdanam * 'sUkSmasya kezAderjijJAsA'pi grAhikA, tathA ca dRzyatAsampattyarthameva tadapayoga' iti cet ? tathApi pratiyogimajjJAnabhinnatvenAdhikaraNajJAnasya svaprakAzenA'grahAt kathamabhAvavyavahAraH ? ghaTanAzasya buddhirUpatve ca tannAze tadnmajjanApattiH / na ca puruSAntarIyatAdRzabuddhisattvAnna tadApattiH, tathApi buddhinAzasyA''tmaniSThatvena 'Atmani ------------------bhAnumatI ------------------ pratiyogimajjJAkAtyAdhikaraNajJAnAtmakatve gadavA''ropyasambandhasAmAnyatatirAdhikaraNAjayogikatta-yatpratiyogikattobhayAmAtastadadhikaraNajJAnalakSaNatte kezAdijijJAsAnupapatte: = vezAnavagAhitA: kezazUnyamastakajJAnAspoTo tadAtmaka-kezAbhAvasya nirNayAt / atha sUkSmasya kezAdeH jijJAsA'pi kezAmAtasya mAhikA / tathA ca kezAbhAvAdeH dRzyatAsampatyartha = upalabdhilakSaNa prANatvasampataye eva tadupayogaH = sUkSmavezAdijijJAsAmA upayogitA iti cet ? prakaraNakadAha --> tathApi = sUkSmatezAdijisAsAyA: kezAmAvasya hazyatAsampataro'pekSaNe'pi staprakAzajJAnavAdibhAkaramizramate pratiyogimajjJAnabhinnatvena sUkSmavezAdiviziSTaviSayakajJAnAnyatvena rUpeNa adhikaraNajJAnasya = kezAhanavagAhilA: kezAdizUnyaziraHprabhatibodhasya svaprakAzena agrahAt = aAvagamAt kathaM abhAvavyavahAraH = kezAhAbhAtapadapayoga: syAt ? :ayamabhipAyo yathA zuktau sato'pi rujatabhedasya 'idaM rajatami'tijJAnena stapakAzatayA prabhAkaramizrAmimatenA'gaha: tathA vezAdivihInamastakAdijJAne sato'pi kezAdimatiSayakajJAnabhedasya 'idaM zira' ityAdijJAnena svato'gaha iti na tatastA kezArAbhAvavyavahArasambhavaH / astu tA yathAkazcit ghatAtyantAbhAvaspa ghaTAnAvagAhibhUtanAdibudipratirUpatvaM tathApi ghaTaprAgabhAvanAzAdinirvacanaM na gurumate samyak sambhavati / na ca ghaTAnatagAhino madAdisvadavyajJAnAsgava ghaTaprAgabhAtatvamiti vaktavyam, ghare muharapahArAhAnantaramapi madAdI ghaTapAgabhAtavyavahArApateH / na ca ghaTapUrvakAle ghatAnavagAhino madAdistadravyajJAnasya ghaTaprAgabhAtatvamiti vAcyam tathApi talAze ghaTonmatjanApateH / na ca gurumate prAgamAvasgavA'bhyupagamAlA doSaH :agupagamavAdeta tarvicanAditi vaktavyam, prAgabhAve pramANasya (hazyatAM 307 tame paSle) pUrvamupatyastatvAt / astu vA prAgabhAte mAnAmAva: tathApi ghalataMsanirvacanA'sambhavAt / na ca muharapAtAhAnantaraM ghaTAjatagAhino'dhikaraNajJAnasauta ghaTanAzattamiti sAmpratam, itthaM ghaTanAzasya ghaTAtayatibhAgotaratAle bubdirUpatve = ghaTAnalagAhi-kapAlalubdisvarUpatvAbhyupagame ca = hi tannAze = tAzakapAlabuddhitigame tadunmajanApatte: = palAstittapasahayAt, pratiyogitasavirahasya pratiyogisatvavyApyatvAt / na ca caivIyatAhazakapAlabuddhinAzakAne'pi puruSAntarIyatAdRzabundisatvAt = devadatAdiniSThasya ghaTAtayavibhAgotarakAlIna-kapAnajJAnAspa virAmAnAtvAt na cainIyatAhazabundivigamakAle tadApatti: = ghaTonmajanApatiH, tAhazabuditvAttiokdasva pratiyogivyApyAttAyupagamAditi vAcyam, tathApi muharapAtAhAnantaraM tAzakapAlabundeH kasyacidapyanudale pUrvatanapasthitajalani:sarANApateH / na ca tagApi puruSAntarIyabadaramyApagamAlA doSa iti uttarapakSa - taccintyam / agara zrIma0 uparota pramA2 mata vicArAzIya cha, nahi vicAra puryA vinA svIkArya. vicAra karavAnI paddhati e che ke abhAvane adhikarAgajJAnasvarUpa mAnavAmAM Ave to sUkSma vALa vagerenI jijJAsA thaI nahi zake. Azaya e che ke kezavihIna mastakasvarUpa adhikAgavizeSanuM jJAna e ja kezAbhAva hoya to kezAnavagAhI mastakajJAna thaye chate kezAbhAvano nirNaya thaI jaze. tethI uparokta jijJAsAno koI upayoga nathI raheto. jo prabhAkaramizrAnuyAyI taraphathI evI dalila karavAmAM Ave ke --> sUkSma vALanI jijJAsA pAga kezAbhAvagrAhaka che. mATe te jijJAsAno upayoga vALamAM ke kezAbhAvamAM dazyatA = upalabdhilakSANAprApti mATe ja upayogI che. tema ja AvA prakAranI jijJAsA thavI anubhavasiddha che ke "mastakamAM sUkSma vALa che ke nahIM ? teno nirNaya thAva.' A jijJAsA kezAbhAvano nirNaya karavA mATe upayogI hovAthI tenI anupatti nathI. <- to pAga A samasyA to prabhAkaramizramatamAM UbhI ja raheze ke kezavihIna mastakamAM sUkSma vALanI jijJAsA thAya to pAga pratiyogiviziSTaviSayakajJAnabhinnatvarUpe adhikarANajJAnanuM bhAna svaprakAzAtmaka kezAnavagAhI mastakajJAna dvArA thaI na zakavAthI tyAM kezAbhAvane vyavahAra kema thaI zakaze ? prabhAkaramitha jJAnane svaprakAza = svasaMvedanasiddha = svasvarUpagrAhaka mAne che. paraMtu kezAnavagAhI mastakajJAnamAM kezaviziSTajJAnabhinnatvarUpa tenuM bhAna svato grAhya nathI. mATe ja sUmakezAdinI jijJAsA thavA chatAM dUrathI kezAnavagAhI kezagUnyamannakajJAna dvArA tyAM kezAbhAvavihAra thavo prabhAkaramithamatamAM muzkela jaNAya che. ghttnaa.| 1jii, pramAmiyamatamojI hopa mAremamArane mazigabhuddhisva35 mAnavAmAM Aveto ghaTanAza pAga ghaTanAsAdhikarAvidhayA abhimata kapAlanI buddhirUpa banaze. tethI te buddhino nAza thatAM tenAthI abhinna ghaTanAzano pAga nAza thaI javAthI pharIthI ghaTanA astitvanI Apatti Avaze. ahIM prabhAkaraanuyAyI taraphathI evI dalila karavAmAM Ave ke --> eka vyaktinI tathavidha kapalabuddhino nAza thavA chatAM te samaye anya vyakitanI tAdazabuddhi hAjara hovAthI tyAM ghaTAstitvanI Apattine avakAza raheto nathI. ghaTAstitvanI Apatti tyAre ja AvI zake je eka pAga purupanI tathAvidha kapalabuddhi upasthita na hoya, kAraNa ke Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 * jatizeSeNa gurumate'nujJAprakAzanam * ghaTanAzo naSTa' iti pratItiprasaGgAditi dik / jJAnAdvaitanaye punaridamapi matamanumatamiti siddhametat bhAvAtmaka evAbhAva iti // iti paNDitapadmavijayasodara-nyAyavizArada-paNDitayazovijayaviracite nyAyAloke dvitIyaH prakAzaH / / ------------------bhAnumatI------ vaktavyam prabhAkaramizramate sartahaspAstItatatvena caivIyatAhazabuldinAze puruSAntarIyatAhazabuddhisatvaraNa yAvatkAlamavazyambhAvaniyamA'yogAt / astu vA tathA, tathApi budimAgasyA''tmaguNatvena bundinAzasya = pratate tAhazakapAlabundinAzasya AtmaniSThatvena 'Atmani ghaTanAzo naSTaH' iti pratItiprasAt = vAhazapratItiprAmANyapasaGgAt, taviSayasya niruvatakapAlabundilakSaNaghaTanAzapratiyogikanAzasthA''tmArAbAAt / na ca tiSayatAsambandhena kapAle eva niruvatabubdaiH ghaTanAzatvena rUpeNa satvaM, Atmani tu vAhazabunditvarUpeNaiveti nArA doSa iti vaktavyam, ayonyAzrayagastatvAt, astu vA tathA'bhyupagamaH tathApi vastugatyA ya: pratiyogimAn tajjJAnabhijJAsyAdhikaraNajJAnAspAbhAvatvakalpanApekSayA'bhAvasya pratiyogimahinAhitarANastarUpatva eva lAghavam / etena -> AropasambandhasAmAnye padadhikaraNAnuyogikatta-patpratiyogikatvobhayAbhAtastadadhikaraNajJAnatvameta tatsambadhAvattila-takSiptapratiyogitAkAbhAvattam <-ityapi prAguktaM (hazyatAM 317 tame paSle) parAstam, sabhAtaspa jJAtiti-pratItidazAgAmAropAyogAcetyAdisUcanArthaM dikpadapradarzanAM kRtamiti vibhAvanIyaM vidantiH / sartathaikAntapakSAnta:pAtitte eva prAbhAkaramatasya khaNDanamAbhimatam / jJAnAndaitanaye = sApekSajJAjAdaitamatANAyAM puna: idamapi mataM = darzitapAbhAkaramataM anumatamiti / etena - gurubhiyamabhAvasya sthAne sthAno'bhiSiktavAn / prasida eva loko'smin bubdabandhuH prabhAkaraH // ityapi vyAkhyAtam / na caitAvatta paramatapravezaH, sApekSA'bAdhitaparakAyasamavAyagarmitatvAdokAtivAdasya, anyathA vdAdazAhapAzAtatApasagAt, parasamaye'pi sadatacanasya svasamayAnanyatvAt / tatRtaM zrIharibhadrasUrivareNa upadezapade -> santappatApamUlaM duvAlasaMga jau jiNavakhApaM / ramaNAgaratullaM skhalu to santaM suMdaraM tammei // (u.pa.694) iti / tatamA sindametat -> bhAvAtmaka evAbhAva: <- iti, zubdAdhikaraNasya tajjJAnasA vA bhAvasvarUpatvena tadAtmakAmAtasthA'pi bhAvAtmakatvasindaH, tadabhivAspa tadAtmatatvaniyamAt / etena bhAtAdhikaraNakAbhAvAnupagahApati: pratyAkhyAtA, AzegAtmakAbhAdhikaraNIbhUtAbhAtasya bhAvAtmakAdhikaraNasvasthapatayA ghaTAbhAvA'mitrapaTAmAvarUgA'pi bhAvAtmakatvA'vizeSAt / na caivamekAtApatiH, sampagekAttAvinAmAvitvAdokAntavAdaspati vyaktaM sammatiTIkAyAm / pArzvanAthaprabhAvAdi kRpAyAssadvarostathA / sarasvatIprasAdAcca duSkaraM me na kicana ||1|| iti maniyazovijayaviracitAyAM bhAnamatyAM jyAgAlokaTIkAlAM ditIyaprakAzavitaraNam / ghaTAstitva sakala tAdaza kapalabuddhi ucchedanuM vyApya che. <- to teno svIkAra karavA mAM pUrvatana tathAvidha kapAlabuddhino nAza AtmAmAM rahevAnA lIdhe 'ghaTanAza AtmAmAM nAza pAmyo' AvI buddhinI Apatti Avaze, kAraNa ke darzitaka5 labuddhisvarUpa ghaTanAza AtmAmAM rahevAthI teno nAza pANa AtmAmAM ja rahe che. jenuM bhAna uparokta pratItimAM thavAthI te pratIti satya banavAnI Apatti durvAra banaze. prabhAkaramithanI virUddha ahIM je kAMI kahevAmAM Avela che, te to eka dizAsUcana mAtra che. haju A rIte AgaLa ghAgo vicAra thaI zake tema che-A vAtane batAvavA zrImadjIe diH zabdano prayoga karela che. jJAnAdvaitanaye prabhArabhata saMbhati pradhAna V jnyaanaa.| 1jI, malA matpanI bAta yeNyAlamA rAmapAnI bhArI mahIne pratipAhimatanu rana 2jyAcAhIna nathI, kAraNa ke vitaMDAvAdane jainoe AdaraNIya sthAna Apela nathI. "mAruM te sAcuM' AvI mAnyatA sAdvAdInI nathI, paraMtu "sAcuM te mAruM' AvI pakSapAtarahita vivekapUrNa udAranIti cAdvAdIe svIkArela che. tethI jayAre jayAre syAdvAdI prativAdImatanuM khaMDana kare che, tyAre tyAre tenuM tAtparya prativAdInI asaMgata ane sarvathA ekAMtagarbhita vAtanA asvIkAramAM ja raheluM hoya che. mATe ja yathAvasthita madhyastha draSTie vicAratAM prativAdInI je vAta amuka apekSAe svIkAravI ucita jaNAya to te vAtano saharSa svIkAra karatAM syAdvAdIne khacakATa thato nathI. A hakIkata sarva tAvika cAdvAdIne samAna rIte lAgu paDe che. teno garbhita rIte nirdeza karavA mATe zrImajI jANAve che ke -> jJAnAta nayane prAdhAnya ApavAmAM Ave to tenI dRSTie uparokata prabhAkara mithamata (jJAnAtmaka abhAva mAnyatA) pANI saMgata ja che, mATe abhAvane zuddha adhikaraNa svarUpa mAno ke zuddhaadhikarAgajJAnasvarUpa mAno-amAro koI Agraha nathI. apekSAbhede banne vAta satya che. paraMtu AnAthI ATaluM to nizcita ja che ke abhAva bhAvAtmaka ja che, kAraNa ke adhikarANA ane adhikarAgajJAna banne bhAvasvarUpa ja che. A rIte paMDitapazcavijayasahodara nyAyavizArada paMDita yazovijayaviracita nyAyAloka graMthano dvitIya che.kAza pUrNa thAya che. - AvI sUcanA karIne zrImadjIe dvitIya prakAza pUrNa karela che. Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 nyAyAloke tRtIyaH prakAzaH ***SadravyavibhAgavyavasthopapAdanam tRtIyaH prakAzaH atha kiMsvarUpo bhAvaH ? iti cet; dravyaparyAyobhayAtmA / tatra dravyANi dharmAdharmAkAzakAlajIvapudgalabhedAt SoDhA / tatra gatilakSaNo dharmAstikAyaH / pramANaJca tatra - gatipariNatayorjIva - pudgalayoraloke gamanavirahAnyathA'nupapattireva / bhAnumatI -. vidhiniSedharUpatve, prameyasya vinizcite / vyAkhyAto hi niSedhAMzo vidhyaMzo'tra nirUpyate // 1 // upodghAta. saGgatimAviSkaroti > atheti / vastuni kiMsvarUpaH = kiMlakSaNa: bhAvaH = vidhyaMza: ? iti cet, ucyate syAdavAdibhiH dravyaparyAyobhayAtmA / tatra = 'dravyaparyAyobhayAtmake prameye dravyANi dharmA'dharmA''kAzakAla- jIva- pudgalabhedAt syAdavAdimate SoDhA / atra yadyapi uddezyavidheyabhAvasthale vidheyatAvacchedakarUpeNa 'dhUmatAn vahnimAn' ityAdI vidheyasya vyApakatvalAbho dRSTaH tathApi atra dharmatvAdinA tadasambhavAdavidheyatAsamavyAptarUpeNa vyApakatvaM saMsagaMtayA labhyata iti dharmAdhatyatamatvAdinA vyApakatvalAbha ityeke / tadasat, 'dravyaM guNa-karmAlyatvaviziSTasattAvat' ityatra dravyAnyatvaviziSTasatAtvena vyApakatAlAbhaprasaGgAt, vidheyatAvacchedakatAvacchennasamavyApakatAvacchedakadharmAva cannavyApakatvasya saMsargatve bAdhAt / na hi dharmAdyanyatamatvaM dharmatvAdyavacchinna- samavyApakatAvacchedakam / vidheyatAvatsamavyApakatAvacchedakarUpArvAcchennavyApakatvasya tathAtve tu vanyAdeH dravyatvAdinA vyApakatvalAbhaprasaGgAt / atha vidhyatAvacchedakAtiriktadharmAnavacchinnA vyApakatA grAhyeti nAtiprasaGgo na vA vahnibhinnabhedAdinA vyApakatvalAbhaprasaGgaH gurorAvacchedakatvAditi cet ? na, evaM sati prakRte vidheyAnvayitAvacchedakasaMsargasya bAdhAt, tatra samavyApakatAyA dravyatvAdyatiriktAvacchinnatvAt, 'sat dravyaM saMyogI 'tyAdau saMyogAde: dravyatvAdinA vyApakatvalAbhaprasaGgAcca / etena vidheyatAvacchinnasamavyApakatAgRhe nAtiprasaGgo, laghuvahitvoderevAvacchedakatve'pi vidheyatAyAM pAribhASikAvacchedakatvAnapAyAt / na caivaM gauravaM samavyApakatAvacchedakatvenopalakSaNIbhUtenaiva tataddharmAnugamAdi' tyapyapArun2am, tAdRzadharme vidheyatAsamAnAdhikaraNatvavizeSaNe'pi saMyogAderguNatvAdyarvAcchenna-vyApakatAlAbhaprasaGgAt / vidhyatvAbhAvavadavRtitAdRzadharmopAdAne'pi saMyogarUpayonyataratvena vidheyatve saMyogatvena vyApakatvalAbhaprasaGgAcca / 'sarvatra vibhAgavAkye caramapade tAvadanyatamatvena lakSaNA svIkAryA, dharmAdipadAnAM tu tAtparyagrAhakatvAna vaiyarthyam' ityAdi na yuktam, prathamAdipadeSvapi tatsvIkArasambhavena vinigamanAvirahAt / tasmAt 'citraguH' ityAdAviva sarveSAmeva lakSakatvamityapare / 'anyatamatva eva lakSaNA, dharmAdInAM tu tadekadeze bhede pratiyogitayA'ntaya ityanye / vastuto bhedeM evAstu lakSaNA, lAghavAt / tasya ca dharmAdibhiH samaM svayaJca tridhAnvayo vyutpativaicitryAdityadhikaM syAdavAdarahasye 'smatkRtataTTIkAyAJcAvagantavyam / pramANaJcAtra kai NaM bhaMte davvA paNNatA ? goyamA ! cha davvA paNNattA / taM jahA dhammatthikAe, adhammattheikAe, AgAsatthikAe, pugmalattheikAe, jIvatthekAe, adAsamae yati' (vyA. pra. ) iti vyAkhyAprajJaptiprabhutivacanAni / tatra = SavidhadravyeSu madhye gatilakSaNo dharmAstikAya: / astipadena pradezA: kAyapadena ca tatsamUhaH pratipAdyata iti sampradAyaH / na ca ghaTAdAvatiprasaGga iti zaGkanIyam, svayaM gatirahitatve sati paradravyagatisahAyakatvasyaiva tallakSaNatvAt / na ca tathApi hastasaMyogAdAvativyAptirduvariti vaktavyam, dravyatve sati gatisamavAyikAraNabhinnatve sati gatinimittakAraNatvasyaiva dharmalakSaNatvenAbhimatatvAt / na ca hasta-daNDAdinaiva paradravyagatyupapatau tAM prati dharmasyAnyathAsiddhatvamAzaGkanIyam, hastatvAdinA tatve'nanugamAt lAghavenA'nugatakAraNatAzrayavidhayaiva tatsiddheH / pramANaJca tatra = dharmAstikAye -> gatipariNatayoH jIva- pudgalayo: aloke = alokAbhidhAnAkAze gamanavirahAnyathAnupapattireva = gatyabhAvasya dharmavirahe'saGgatireva / taduktaM niyamasAre jIvANaM puglANaM prItidhAyinI (gurnavyAjyA) atha / jJAnaviSayIbhUta pArtha vidhi niSedhAtmA che. niSedhAMza abhAvanuM niiyAga dvitIya prAzamAM rela hovAthI tRtIya prakAzamAM avaziSTa vadhiaMza bhAvanuM nirUpaNa karavA mATe mahopAdhyAya nyAyavizArada yazovijayajI gaNivarya 'gaya' zabda dvArA upodghAta saMgatine vyakta karatAM jijJAsAne pragaTa kare che ke - bhAvapadArtha kiMsvarUpa che ? arthAt bhAvapadArthanuM svarUpa zuM che ? AnuM samAdhAna se cheDe lAvayadhArtha dravya-paryAya ubhayAtmA che. dravya 7 (1) dharmAstiDAya (2) adharmAstiya ( 3 ) Amaza ( 4 ) Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dezavizeSasya gatikAraNatAnirAkaraNam * 325 na ca tadA''bhimukhyavirahAdeva tatrA'gatiH, siddha-paramANvAdInAmalokA'bhimukhatvAt / na ca kriyAvizeSe dezavizeSasya hetutvAdalokadezasya gatyahetutvAdevopapattiriti vAcyam, sahakAriNa eva tatra vizeSakatvAt, nattvatattvena hetutve --------bhAnumatI----- gamaNaM jANehi jAva dhammatthI / dhammatthikAyabhAve tatto parado Na gacchati // 184 // gatipariNAmavaikalyena tadapapativAraNAya 'gatipariNatayoH' itivizeSaNam / gatipariNatayoranityatvAdinA tadapapatinivAraNakRte nityayo: jIva-padlayoH grahaNamabhimatamiti sAmarthyAgamyam / sindaparamANvostathAtvAt / na cAloke eva mAnAbhAva iti zanIyam, 'AgAse vihe pannate logAgAse ya alogAgAse ya' iti vacanAtatsindeH / tadaktaM uttarAdhyayanasUtre'pi dhammo ahammo AgAsaM kAlo puggalajaMtavo / esa logoti pannato jiNehiM varadaMsihi // ' (28/19) iti / na ca tadAbhimukhyavirahAdeva = alokAkAzAbhimukhatvAbhAvAdeva tatra = aloke agati: = gamanaviraha upapadyata iti na dharmAstikAyasindiriti vaktavyam, sinda-paramANvAdInAM gatipariNatAnAM alokAbhimukhatvAta, 'aloe paDihayA sindA loparage ya paiDiyA' iti prajJApanAvacanAt sibdAnAmalokAbhimukhatvasindeH, acitamahAsvAdhasamudghAtAdau paramAtAdInAmapi tathAtvasindeH tathApi teSAmaloke'gamanAdaloke patyupaSTambhakadharmAbhidhAnadravyavirahasindau loke dharmasindiranAvilA / na ca gatyabhidhAne kriyAvizeSe lokAbhidhAnasya dezavizeSasya hetutvAt = nimitakArANatvAt alokadezasya gatyahetutvAt = gatikriyAnispapitanimittakArAgatAzUnyatvAt eva alokAbhimukhayo: gatipariNatayorapi jIvapadralayoralokA'gamanasya upapattiriti na tadanurodhenA loke dharmAstikArAsindiriti vAcyam, gatau sahakAriNa eva tatra = gatyAkhyakriyAvizeSakArAvidhayAbhimate dazai vizeSakatvAt = vizeSatAsampAdakatvAt / matyupaSTambhakadharmAstikAyAnabhyupagame tu lokAlokayo stei kazcida vizeSaH / na hi dharmapratikSepiNA zakyate svIkartumadharmaH, na vA kAlasya tatkAraNatA sambhavati, tasya kRtsnaloke'vyApakatvenA'rdhatRtIyadIpabahirdeze loke'pi gatyupaSTambhakatvA'sambhavAt, ardhatatIyandiyapartinA kAladravyeNa tadabahirdeze gatisahakAritve'loke'pi tathAtvApateH / na vA jIva-padalayoreta tadavizeSakatvasambhava:, aloke tayorasAvasyaiva dharmAnabhyapagame'nupapateH / AkAzantubhayA samAnameveti / tatazca gatihetutvenAbhimate deze'lokadezApekSayA vizeSa: dharmApekSayaiva vaktavyaH iti sindaM naH samIhitam / ata eva dezatizeSANAM dezavizeSatvenA'nugatarUpeNa gatihatutetyuktAvapi no na kSatiH / na ca dezavizeSANAM tataLyaktitvena rUpeNa kAraNateti vAcyam, dezavizeSANAM tatvatatvena gate: kAla (5) jIva (6) pudgala. dharmAstikAya dravya gatilakSaNa che. arthAt gati e dharmAstikAyanuM lakSaNa che. dharmAstikAyano svIkAra aprAmANika nathI, kAraNa ke tenuM sAdhaka Agama pramANa hovA uparAMta anumAna pramANa paNa hAjara che. juo A rahyuM dharmAstikAyasAdhaka anumAna pramANa -> jIvAdi dravyathI atirikta dravya vidyamAna che, kAraNa ke gatipariNata hovA chatAM jIvo ane pudgala dravyanuM alokamAM agamana anyathA anu55nna bane che. e dharmAstikAya dravya na hoya to jIva ane pugala gatipariNata thaye chane kayAreka to alokamAM pahoMcI ja jAya. paraMtu hakIkata e che ke jIva ane pudgala dravya rAta - divasa vardhamAna gati kare to paNa 14 rAjalokanI bahAra kyAreya pANa jatA nathI. Ano artha e thAya ke 14 rAjalokapramANa kSetramAM teTaluM vyApaka koI dravya hovuM joIe, jenA lIdhe jIva ane pudgala gatipariNata hote chate gati kare che ane alokamAM tenI gerahAjarInA lIdhe ja jIva ane pudgalanuM gamana thaI zakatuM nathI. bhale ne jIva ane pudgala gatipariNAmathI pariNata hoya. ahIM evI zaMkA thAya ke -> jIva ane pula gati pariNata hovA chatAM alokaabhimukha na hovAthI ja alokamAM teo jaI zakatA nathI, nahi ke dhamastikAyanA abhAvanA lIdhe. gatipariNata evo paNa mANasa madrAsaabhimukha na hoya to madrAsa na ja pahoMce ne ! <- to te nirAdhAra hovAnuM kAraNa e che ke siddha bhagavaMto tathA 14 rAjalokanA cheDe rahelA paramANu, yAkuka vagere pudgala dravyo alokaabhimukha hovA chatAM paNa alokamAM jaI zakatA nathI. Ano matalaba e ja thAya che ke alokamAM gatisahAyaka dravyano abhAva che ane lokAkAzamAM gatisahAyaka dravya vidyamAna che. AthI ja gatiparigata jIvAdi dravya alokaabhimukha hovA chatAM alokamAM gati karI zakatA nathI, paraMtu 14 rAja lokamAM ja gamana karI zake che. dharbhAstiThAya dravyano svITAra prAbhAzi - jaina na ca kri.| jIbhevI likha 21AmAM Ave ->yAvizeSa pratye dezavizeSa = kSetra vizeSa soya che. 14 2lo kSetra upara, nIce vagere thanAra kriyAmAM hetu hovAthI 14 rAjalokamAM gati kriyA thAya che. jayAre alokAkAza = alokakSetra gati pratye hetu ja banatuM nathI. mATe alokamAM gati thaI zakatI nathI. AthI jIva - pudgalanI lokakSetramAM gati ane aloka kSetramAM agatinA AdhAre 14 rAjaloka kSetramAM gati sahAyaka dharmAstikAya dravyanI vidyamAnatA ane anaMta alokakSetramAM tenI avidyamAnatAnI kalpanA karavI anucita che. mATe ja uparokata anumAna prayogamAM batAvela hetu pANa svarUpaasiddha = pakSaavRti banI jAya che. dharmAstikAya dravyanI kalpanA vinA paNa alokaabhimukha gatipariNata jIva ane pudgalanI alokamAM agatinI upapatti hamaNAM ja ame batAvI Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 315 vyAgAloke tatIyaH prakAza: * dharmAstikAyanirUpaNe paramenAiDijha-jhenopratimatanirAkaraNam nAmA 5 mAnAbhAvAditi dig / __ sthitilakSaNo'dharmAstikAyaH / pramANazca tatra - sthitipariNatayorjIva-pudgalayoraloke sthitivirahAnyathA'nupapa -------bhAnumatI------- hetutve svIkriyamANe'parimitanAnAkArI-kAraNabhAvakalpanAgauravApAtena tara mAnAbhAvAt / etena -> gati prati lokAkAzatvena nimitakAraNatA <- ityApi pratyuktam, dharmAstikAyaviziSTAkAzatvastarUpasya lokAkAzatvasya gatihetutAtacchedakatte gauravAt kArANatAvacchedakakoTI vizeSaNa-vizeSyabhAve vinigamanAvirahAtu, AkAzasya vakSyamAgA'vagAhanAhetutAyA 'savizeSaNe hi vidhi-niSedhau vizeSaNamupasahAmata: sati vizeSyabAdhe' iti vyAyena dharmAstikAye eva gatikAraNatAyA: paryavasAnAccA tadaktaM prakarANAdirevAnyA ->dharmAstikAviziSTAkAza eva hilokaanaashH| tasya ca gatihetatve ghaTAdApi daNDaviziSTAkAzatvena hetutA syAditi tA kizcidetaditi (dravyaguNaparyAparAsa - DhAla. 90/6) / yattu paramenAiDijJa-jhenopratibhi: 'stapariNAmAdeva gatisambhavAnAstei dharmAstikAya' ityuvataM, tattu gatimAdhyamaM vinA gatyasambhavAt jhaSAdInAM gatau jalavadasmAkamapi gatau kenacidatisahAyake bhavitavyamityAdinA jekobi-bularAdibhirapAkRtam / yatu sthale jhaSakriyA vyAkulatayA ceSTAhetveicchA'bhAvAdeva na bhavati, na tu jalAbhAvAditi gatyApekSAkAraNe mAnAbhAva iti tattu avaya-vyatirekAbhyAM lokasindAvahArAdeva totutvasidaH, anyathA atyatAraNemetarA'rivalakAraNAnyathAsindiprasaGgAdityAdinA prakRtaprakaraNakadirevAlyA nirAkRtam (dranAguNaparyAyarAsa - DhAla - 90/8) / prayogasttavaM dRSTraya: gatitvAvacchilakAryatAnirapitA nimitakArANatA vicidadharmAvacchinA, kAraNatAtvAt ghaTatvAccheihAkAryatAtirapitadAitvAcitAnimitakArANatAtaditi gatinimitakAraNatAvacchedakadharmAzrayavidhayA dharmAstikAyasindiH / 'sindaH padArtha eko nityazcetadA lAghavamiti jyAcAdetatvaM nityatvA tasya lAghavasahakatarmimAnasibdam / na caitaM jIvapadlayoH sarvadA loke gatimatvapasaha iti zanIyam, gati prati dharmasya sahakArikArANatve'pi jIvapadalayotipariNatatve eva tadapadhAyakatvAbhyupagamAt / tadaktaM bRhadravyasaGgraha'pi -> gaipariNayANa dhammo puggalajIvANa gamaNasahayArI / to jaha macchA acchatA ta so gi||1|| etena klapteSu tatadezeSteta gatikArANatA kalyyatAM dharmikalpanAto dharmakalpanA laghIyasI' ticAgena lAghavAt, alota syAgamaikagamyatvena tivAdagrastatvAditi nirastama, dharmikalpanAta' ityAdinyAcaspa kalpanIyAnokaravapayuvatagauratayotakasya pratate'navatArAcca, ayathA kaya paraspa samavAyo'pi sidhyadityAdisUcanArtha digiyuktm| thoktaM vyAkhyAprajJapto - dantAyo NaM dhammatyikAe ege dante / khetato gaM logappamANamete / kAlato na karAti naAsI na kagAi tthei jAva nicce| bhAvato avapaNe agaMdhe, arase, aphAse / guNato gamaNaguNe (gA. za. 2/3. 90/su.2) / AzAmbarAye tu dharmadravye vidyamAne'pi jIvAnAM karma-nokarmapudgalA: gate: sahakAritArA bhakti, aNustadhabhedabhizApuhalAnAM tu kAladravyaM gate: sahakArikAraNam / taduktaM pazcAstikAye kundakandAryeNa - puggalakaraNA jIvA khaMdhA khalu kAlakarANAtu // (paM.kA. ) iti / avasarasahatyA prAha -> sthitilakSaNo'dharmAstikAyaH iti ahammo tANalakSaNo' itivacanAt / na ca mityAdAvativyApiriti vAcyam, tasya ghanAdau balAt sthitau pariNatatvasampAdakatvAt, aspa ca svayaM sthitipariNatAnAM sthitlapaSTambhakatvamAgAbhyupagamAt, gacchato'pi puruSAdeH svayaM sthitipariNatatvadazAyAM tatsthiti prati bhumlAderiva / tA caivaM sati bhamyAdigavA'dharmAlyathAsiddhirityArekaNIyam, ananugamAt, bhumlAdisthiti prati che. <- to te vAhiyAta che. AnuM kAraNa e che ke alokAkAzanI apekSAe 14 rAjaloka kSetramAM je vizeSatA che tenuM saMpAdaka gatikriyAsahakArI kArAga ja che jene ame dharmAstikAya kahIe chIe. bAkI AkAzadravya to lokamAM ane alokamAM samAna ja che. tethI ucita to e ja che ke gatikiyA pratye dharmAstikAyane ja kArAga mAnavAmAM Ave, kAraNa ke tevuM mAnavAmAM kArAgatAavacchedaka dharma dharmava banavAthI lAghava che. AnA badale lokakSetrane gatikriyA pratye hetu mAnavAmAM Ave to kAragatAavacchedaka dharma lokAkAzatva banaze ke je dharmAstikAyAdiviziSTa AkAzatvasvarUpa hovAthI te rUpe hetRtA svIkAravAmAM gaurava doSa Avaze. lokAkAza kSetranA je te dezane tattavyakitatvarUpe kAraNa mAnavAmAM to atirikta kArya - kArAgabhAvanI kalpanA karavAnuM mahAgaurava Ave. mATe te rUpe kArAgatA to sutarAM aprAmANika ja che. ahIM je kAMI kahevAmAM Avela che te to eka dizAsUcana mAtra che. AnA anusAre dharmAstikAya dravyanI siddhi ane prAmANikatA mATe AgaLa pAga ghAgo vicAra karI zakAya tema che. jenI sUcanA karavA mATe zrImadjI e diga zabdano prayoga karI dharmAstikAya dravyanirUpANa pUrNa karela che. adharbhAstiThAyadravya ni3pAsa sthi.| mAstiyana sakSama cha sthiti. matalaba bhane purAnI sthiti yA pratye adharmAstiyasarI // 2 // Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *** herevalAiT samatanirAsa: 323 ttireva / na cAloke gatyabhAvAdeva tannivRttirUpasthitiviraho'stu kimantargaDunA'dharmAstikAyeneti vAcyam, gatinivRtterapi pariNAmAntararUpatvAt, nivRttestucchatvanirAsAttadvirahasya ca dharmAstikAyavirahaprayojyatve sthitinivRttirUpagativirahasyaivA'dharmAstikAyavirahaprayojyatve vinigamanAvirahaprasaGgAditi dig / bhAnumatI -- kAraNAntaragaveSaNe'navasthAnAcca / pramANaJca tatra = adharmAstikAye sthitipariNatayoH api jIvapudgalayo: aloke sthitivirahAnyathAnupapatireva / sthitipariNAmavaikalyena tadupapatinirAkaraNakRte 'sthitipariNatayo:' iti vizeSaNam / na cAloke dharmAstikAyaviraheNa jIva- pudgalayoH gatyabhAvAdeva tannivRttirUpasthitivirahaH = gatyucchedalakSaNasthiterabhAvaH astu, kiM = alaM antargaDunA = nirarthakena adharmAstikAyeneti vAcyam, gatinivRtterapi = gamanocchedasyApi pariNAmAntararUpatvAt = bhAvavizeSAtmakatvAt / atraiva hetumAha - nivRte: = dhvaMsatvAvacchinnasya tucchatvanirAsAt = tucchaikarUpatAnirAkaraNAt (pu. 306 ) dvitIyaprakAze iti gamyate / sthitipariNatayo: jIva-puGgalayoraloke sthitinivRttirUpagativirahasyaiva adharmAstikAyavirahaprayojyatve vinigamanAvirahaprasaGgAt, yukterubhayagA'vizeSAt / na ca sthitergatinivRtisvarUpatvaM gatervA sthitinivRtirUpatvamityA kisidavinigamakamasti / tasmAdubhayoreva hasvatva-dIrghatvayorita bhAvAtmakatAGgIkAro jyAyAn itthaca 'dhAtvartha: 'kriyA' iti vaiyAkaraNapratAdo'pei vyAkhyAtaH / sthitizcopalakSaNaM niSIdanAdeH / tathA cAgamaH - adhammatthikAe bhaMte! jIvANaM kiM pavatai ? goyamA ! : adhammattheikAe NaM jIvANaM ThANa-nisIyaNa- tuyaNamaNarasa ya egatIbhAtakaraNayA je yAvaNaNe tahappagArA thirasabhAvA sante te adhammattheikAe patataMti, ThANalavakhaNe adhammattheikAe' iti / uttarAdhyayanasUtre 'pi gaIlavakhANo udhammo, ahammo hANalavakhaNo ( 28/9 ) satyuktam / taduktaM zrInemicandreNApi bRhadravyasaGgrahe > ThANajudANa adhammo, puggalajIvANa ANasahayAro / hAyA jaha pahiyANaM gacchaMtA Neta so dharai // 58 // nanu dharmAdharmayoratIndriyatvenAgamaikagamyatve tatra yuktipradarzane AgamatAdAnupapatiriti cet ? na, AghadazApekSayaita vyavasthAbhidhAnAt / taduktaM syAdavAdakalpalatAyAM yadyapyatIndriyArthe pUrvamAgamasya pramAmAntarAnadhigatavastupratipAdakatvenA'hetuvAdattaM tathApyo tadupajIvyapramANapravRtau hetuvAdatve'pi na vyavasthAtupapati:, AghadazApekSayaiva vyavasthA'bhidhAnAt / ato yadatyatroktaM ''Agamazcopapatizca' tadanena saha na virudhyate (rugA. ka. 2/ 23) iti / itthasa dharmA'dharmasAdhanArthaM tattvArthavRttau yadavAdi zrIsiddhasenasUribhiH -> ye gatisthitI jIvAnAM pugalAnAM ca te svata: pariNAmA''virbhAvAt, pariNAmi kartu nimitakAraNatrayavyatiriktodAsInakAra NAntarasApekSAtmalAbhe asvAbhAvikaparyAyatve sati kadAcit bhAvAt udAsIna kAraNapAnIyApekSA'' malAbhajhaSagatitadi (ta. si. tu. 5 / 919 ) tyapi na virudhyate / etena padArthAnAM sthitiH svata evaM sambhavatIti nAdharmAstikAyakalpanA yuktimatIti <- he reklAiT savacanamapahastitam, evaM sati sarvadA sarveSAM sthitimAtraprasaGgAccetyAdisucanAya dimityuktam / : avasarasaGgatiprAptaM tRtIyadvyaM nirUpayati avagAhanAguNaM AkAzam / etena zabdaguNattavyavacchedaH kRtaH / che. adharmAstikAyanI siddhimAM pramANa vidyamAna che. jo adharmAstikAya na hoya to alokamAM sthitipariNAmathI pariNata evA jIva ane pudgalanI sthitino abhAva anupapanna = asaMgata bane. ahIM evI zaMkA thAya ke --> alokamAM dharmAstikAya na hovAthI jIva ane pudgalanI gita ja thaI zakatI nathI. tethI gatiucchedAtmaka sthitino viraha to jIva ane pudgalano alokamAM ghaTI zake ja che. tethI vacce naDatara karanAra nakAmA adharmAstikAyanI kalpanAthI saryuM, kema ke adharmAstikAyanI siddhi mATe batAvela hetu ja A rIte anyathA siddha = upapanna che. <- to te nirAdhAra hovAnuM kAraNa e che ke gatinI nivRtti paNa pariNAmavizeSasvarUpa ja che. tucchasvarUpa nivRtti = abhAva to pUrve dvitIya prakAzamAM ja nirAkRta karela che. mATe 'gativiraha = sthiti' AvuM samIkaraNa asaMgata che. vaLI, bIjI vAta e che ke alokamAM jIva ane pudgalanI gatinA abhAvasvarUpa sthitine dharmAstikAyanA abhAvathI prayojaya mAnavAmAM Ave to AnI virUddhamAM ema paNa kahI zakAya ke alokamAM jIva ane pudgalanI sthitinA abhAvasvarUpa gati adharmAstikAyanA abhAvathI prayojaya che. gatine bhAvAtmaka mAnI sthitine gatinA abhAvasvarUpa mAnavI ke sthitine bhAvAtmaka mAnI gatine sthitinA abhAvasvarUpa mAnavI ? A bemAMthI eka paNa pakSamAM koI nirNAyaka yukti nathI. A vinigamanAvirahathI gatinI jema sthitine paNa bhAvAtmaka ja mAnavI ucita che. A to eka digdarzana che. AnA anusAre haju AgaLa paNa vicAra karI zakAya che. A pAtanI sUcanA zrImaddame 'dig' zabthI urIne adharmAstiyanuM nizyAga saMkSepathI pUrga rela che. OM jADAzadravya ni3pA ka va.| AkAzano guNa avagAhanA che. arthAt avagAhanA guNanA AzrayasvarUpe AkAza dravyanI siddhi thAya che. jIvAdithI Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 vyAgAloke tRtIya: prakAza: *AkAzasibdiH avagAhanAguNamAkAzam / mAnazca tatra dravyANAM sAdhAratvAnyathAnupapattireva / na ca ghaTAdInAM bhUtalAdikamevAdhAra iti kimanyagaveSaNayeti vAcyam, adRzyamAnAdhArANAmAdhArasya lAghavAdekasyaiva siddheH / na ca tasyA'pyAdhArAntaramanveSaNIyam, dharmigrAhakamAnAdAdhArekasvabhAvasyaiva tasya siddheH / na caivaM vyabhicAraH, AkAzasiddheH pUrvamanupasthitatvAt / -----------------bhAnumatI--------- etatatvaM bubhumubhiH matqatamokSaratnA-jayalate'bhyasanIye / avagAhanA'pi na 'saMyogadAnaM upagraho vA agasAdhAraNatvAt kintu AdhAratvaparyAya iti (ma.svA.raha.pa. 9207) vyaktaM madhyamasyAdavAdarahasye / kecitu -> avagAhanA = :atagAha: anupateza-niSkramaNAdisvabhAva: / sa cAvagAhinAM dharmo'pi svAnukUlAvakAzadAyitvasambaholA''kAzasyApi dharma iti tena sambonA'vagAhanAsambandhitvamAkAzasya lakSaNaM bodhyamiti ghaTAdi dravyano AdhAra bhUtala vagere dravya ja che. A to pratyakSa pramAAgathI siddha che. tethI bhUtalAdithI atirikta dravyanI ghaTAdinA AdhAra tarIke zodha karavAnI ciMtAthI saryuM. <- to te arthahIna che, kAraNa ke jeno AdhAra drazya che evA ghaTAdinA AdhAra tarIke bhale tame AkAzane na svIkAro. paraMtu jeno AdhAra adazya che evA devalokanA vimAno, siddhazilA, 7 pRthvI, uDatA pizAca vagerenA AdhAra tarIke kone mAnavo ? te samasyAnuM samAdhAna AkAzane svIkAravAmAM na Ave to maLavuM azakya che. tene nirAdhAra to mAnI na ja zakAya. bAkI to patanA samAyikArA gurutvanA lIdhe avazya tenuM patana thavAnI Apatti Ave. tema ja Adheya karatAM AdhAra to bhinna hoya che. ghaTa karatAM bhUtala bhinna ja che ne !! mATe badhAnA AdhArarUpe alaga alaga dravyanI kalpanA karavAmAM gaurava hovAthI lAghavasahakArathI ekamAtra AkAzane ja teno AdhAra mAnavo paDaze. A rIte jeno AdhAra adrazya che tevA padArthonA AdhAra tarIke AkAzane mAnavAnuM Avazyaka ja che to pachI sarva padArthanA AdhArarUpe mAtra AkAzane ja AdhAra mAnavuM vadhAre ucita che. AkAza badhAno AdhAra banavAnI javAbadArI le che pachI zA mATe AdhAratAnI bhinna bhinna bhUlAdi padArthamAM kalpanA karavI ? kArAga ke ghaTAdinA AdhAre tarIke bhUtAdine mAnyA pachI pAga e prazna to Ubho ja che ke bhUtalAdino AdhAra koNa ?' jenA samAdhAna mATe AgaLa jatAM ane AkAzano tenA AdhAra tarIke svIkAra majabUrIthI pAga karavo anivArya che. mATe pahelethI ja ghaTAdinA AdhArarUpe AkAzano svIkAra karI levAmAM DahApAM raheluM che. mATe sarva padArthanA AdhAra tarIke nitya ane eka AkAzanI uparokta pramANathI siddhi thAya che. ahIM evI zaMkA thAya ke --> ghaTAdine AdhAra AkAza bane che. paraMtu AkAzano AdhAra koNa ? A saLagatI samasyA to UbhI ja che. <-- to tenuM samAdhAna bahu saraLa che ane te e che ke je pramAAgathI AkAzanI siddhi thAya che tenA dvArA AdhAreka svabhAvavALA AkAzanI ja siddhi thAya che. matalaba ke "AkAza sarvano AdhAra bane che.' A vAtanI siddhi je anumAna pramAAga dvArA thAya che. tenAthI AkAzamAM mAtra AdhArasvabhAvanI ja siddhi thAya che, nahi ke AdheyasvabhAva pAga. TUMkamAM, gheTAdi dravyane potAnAthI atirikta Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * anaupAdhikasahacArasya tarkarUpatA * astu vA deza-pradezAdibhedena tatra svasyaiva svAdhAratvam / ato na kUTaliGgajatvenAnumiterbhamatvApattiH / na ca dravyatvasya sAzrayatvena samaM na vyAptiH, aprayojakatvAditi vAcyam, anaupAdhikasahacArarUpasyaiva tarkasya sattvAta, anyathA parepAM ------bhAnumatI---- nAkAzasAdhakAnumAnabAdhakattam pazcAttva sato'pi tasyA'ticitkaratvam / na hi pramANetA prameyasityanantaramupasthitasya bAdhakatvasammataH, anyathA pramANatvavyAkopApateH saMyogAdisthAle sambandhasya sambandipAtiriktatvaniyamamabhyupagamya starUpasambandhe tahisalAmaH pareNA'pi lajyata eva, anyathA samavAyo'pyanutthAnaparAhatassthAt tasyApi sambandhAntareNa sambandatve'natasthAsAmyAt / nanu sambandhasya sambandhidapAtirikatvaniyama eva nAr3Ikriyata iti phalgureta darzitatArtA, dravyarUpa tu sAdhAratvavyApti: prasidaiveti gaganAnumityutaratAlikasya vyabhicAragahaspa tAhazAnumityapratirodho'pi tasyA apramAttatvApArAta eveti nAkAzopagamaH zreyAnityAzaGkAyAM prakaraNakAra: kalpAntaramAviStaroti astu vA dezapradezAdibhedena deza-pradeza-skadhabhedena tatra = gagane svasyaiva svAdhAratvam, avacchedakadAdAdhArAhogamAvasatiH yathA paraSAM 'ghaTAmAte paTo dhvasta' ityA ghaTAtyantAbhAve ghatAtyantAbhAvatvena svasautAdhArattaM paramasatvena rUpeNa cAdheyatvamiti skandhatvena rUpeNAkAzasthAdheyattaM dezatvena rUpeNa cAdhAratvam / evaM dezatvena rUpeNa gagAsyAogatvaM pradezatvena cAdhAratvam / itthaM vibhinAzrayAzritattamAkAzasyA'pyakSatam / etena gagAM tu sarvathaivA'timaditi naiyApikapralApa: pratyukta: / padavA tibhihAvAzrayAH dezAnAM pradezA ita pradezAnAM dezA :api sambhavantei tattau paH' itivat 'paTe tantata' iti pratItepyabAdhitatvAt / ayana pavAdipatiyogikatvatiziSThabhedAbhedasya tathAtve'pi prakate'nyatarIyatvaviziSTasauta tasta pratItibanena tathAttakampanAt / tadata nyAyakasumAalo udayanenApi -> saMvideva hi bhagavatI vastUpagame tA: zarANamiti (jyA.kR.) / etena -> ekauvAdhAratvAdheyatvayorvirodho'pi <-pratyAkhyAtaH, rUpa-bhUtalAdinirUpaka deaukauta ghaTe ekadaiva pathAkramamAdhAratvAdheyatvayoriva deza-pradezAdisvarUpAvacchedaka denaikadaikauvAkAze tayossamAveze'virodhAt / na ca bhAtasthale staspa svAdhAratvAdarzanAhItatkalpanA kimatIti zamanIyam, ghaTAdeH parato vyAvatatvadarzane'pi anavasthAdidoSAt vizeSasya svato vyAvatatvamita bhUtalAdeH parata AdhAratAvatvadarzako'pi tata evAkAzarUpa svata eva tattamaucitlaM nAtikramati / etena -> AkAzavat bhUtalAdepi svata AdhAratAstu <-ityapi pratyastam, yathA jambIravat bhojanAsyA'pi svata etAmlatvamastviti vadato vArapitumazakyatvApate: / rUpasya samavAyena tRtitte'pi samavAyarupa svata eva tRtitvamita ghaTAdeH parato vRtitve'pi gaganasya svato tRtitte bAdhakAbhAvAt dangasya sAzrayatvaniyamo'pi samarthitaH / ata: = AkAzasthA'pi svAzrayatvAt na kUTalijatvena = hetvAbhAsajanyatvena sAkAzatiSaviNyA anumite: dhamatvApatti: / kalpAntarAvatarANikAcAmevepamApatirvibhAviteti na pustanyate / itthA dravyANAM sAdhAratvAnyathAnupapate: sadhetutvAkSa tajanyAnumiterbhamattaM, senA''kAzAbhyupagamasyAncAragattaM syAdityAzayaH / na ca dravyatvasya sAzrayatvena = sAdhAratvena samaM na vyApti: aprayojakatvAt = vipakSabAdhakatarkazulcatvAditi na dravyANAM sAdhAratvAnyathA papate: sadadhetRtvasambhava iti vAcyam, anaupAdhikasahacArarUpasyaiva = upAdhizUnyatve sati sahacAradarzanAtmakasyaiva tarkasya satvAt / tatazca dravyasya svaniSThAdheyatAvacchedakAtirikAdhAratAvacchedakAttichehAnirapitAdheyatAvatvaniyamapAmApAt sakaladravyANAmalagatAdhAravidhayA''kAzasindirutanihAtimatyeveti tAtparya prakaraNakRtaH / vipakSabAdhamAha -> anyathA upAdhizUnyasahacAradarzanAtmakaraNa vipakSabAdhakasya AdhAranI bhale AvazyakatA hoya paraMtu AkAzane potAnAthI atirikta AdhAranI apekSA nathI, kema ke AkAzano svabhAva mAtra AdhAratA bane che, AdheyatA nahi. ahIM evI zaMkA thAya ke - AvuM mAnavAmAM 'je je dravya hoya che ne te sAdhAra = AdhArasahita = sAthaya ja hoya che.' A niyamamAM vyabhicAra Avaze, kAraNa ke AkAza pote ja nirAdhAra bane che. AkAzamAM AdheyatA ane AdhAratA banne rahelI nathI. tethI AkAzanI jema ghaTAdi pAga nirAdhAra banaze. mATe uparokta niyamathI ghaTAdinA AdhAra tarIke eka atirikta AkAzanI siddhi karavI anucita che. te niyama to AkAzamAM ja vyabhicArI che. vyabhicArI niyamanA = vyAptinA AdhAre sTeTa sAdhyanI siddhi kevI rIte thaI zake ? <- to te taddana geravyAjabI hovAnuM kAraNa e che ke AkAzanI siddhi thayA pUrve to uparokta vyabhicAra upasthita thayela nathI. paraMtu uparokta pramANathI AkAzanI siddhi thayA bAda ja te vyabhicAra yAda Ave che. eka vAra pramANa dvArA AkAzanI siddhi thaI gaI, tethI pAchaLathI vyabhicAranI hAra bAMga pokAravA chatAM pramANasiddha AkAzano asvIkAra karavo azakya che. vaLI, ahIM eka vAta khyAlamAM rAkhavA jevI che ke jema rasoI svata: khArI nathI hotI paraMtu parata: = mIThAnA nimitte khArI thAya che. tethI khArAzasaMpAdaka dravya ane rasoImAM bheda prasiddha che. paraMtu mIThuM to svata: khAruM hoya che. mIThAmAM khArAza lAvavA mATe anya dravyanI jarUra rahetI nathI. khArAzakasvabhAvavALuM ja mIThuM hoya che. chatAM tyAM koI sujJa mANasa evo prazna nathI karato ke - Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rUddha IIILote (aader: utAze: taorldwidt-ottArI Gitat?rAsa: suMda guNasya sAzrayakatvavyAptAvapi kA pratyAzA ? tathA ba kAryamAtrahetutvenopAdAnapratyakSarUpa evezvaraH sidhyet, na tu tadAzrayaparamAtmarUpa iti diga / ------- HoHol----- tarkasya satve'pe dravyatve sAzrayatvabyApyattAnIkAre pareSAM naiyApikAdInAM guNasya sAzrayatvavyAptau api kA pratyAzA ? tathA ca = guNaspa sAzrayatvabyAptyasibdipakAreNa ca kAryamAJahetutvena = sakalabhAvakArIjanakavihAyA upAdAnapratyakSarUpa evezvara: sidhyet na tu tadAzrayaparamAtmarUpaH = upAdAnapratyakSAzraya paramAtmasvarUpa iti / tadakaM prakaraNakadireta madhyamaparimANasyAdavAdarahasye -> sakalakAryajanakanilokapratyakSAsindAvapi kotarasidiH [sA sArtha'ICIDY CLAIM IIofmaIi[ <- (JI.II.2ha..vaM.ta. 1 . ) If Tya taoNIId Fithawitme: jayalatAbhidhAnAlAM taDIkAlAM vistArato darzitamiti tato'taseyam / ___yatu 'iha vihama' ityagAlokamaNDalamevA''dhAratvena pratIyate' (mu.di.ta.) iti dinakarIyavRttau uktaM (ksa, saMoEIL:tapttadAII vratiolleta siMa, RCI 'tihama' zAdfc1dblator, IdhAratAnirUpitAdheyatAvAn vihaGgamaH gadavA 'svAccheihavAkAzanilAdhAratAnispapitAdheyatAtatvasambandhenaitadezavAna vihaGgama' ityeta svArasiko bodhaH / etena -> rAtikAdidhIheturetA nityA digulyate // 86 // iti kArikAvalItato vizvanAthasya tacApi nirAkRtam AkAzastaula dikatvAt udayAcalasalihitena teneta prAtyAdivyapadezAditi ATTU cahrivAhae (ma.sa.2.d.DI. 99- pu.) / Drathaa nijAnaM@iyAM - caMtiplNaICIALIST tadananyA dina <- (ni.bdA.59/04) iti zrIsindasenadivAkaravacanamapi saGgacchate / taduktaM tatvArthasindasenIyavRttAvapi ->:AkAzapradezA evaM viziSTaracanAmAjo digvypdeshmtrudhynti| na ca tadatirekeNa ttsvruupoLeauzAma'ti (1.{.f/3 si...) brikvarabrigeDau - graDiINauddezatheforkhovaIslatiNa LIFeriodhoupad: I 1thA auSAM of lot jtad I[ <- (.ol.17.ut2. /sU8/II. Coll. J.88) sttA Babphevoft tavAIrAnagitae --> RaoDaLIGINenarmAta: wituILIQUI #DINauheNautoSa rasoImAMjo parata: khArAza hoya to mIThAmAM pAga khArAza parata: ja hovI joIe, bAkI khArAzasaMpAdaka dravya ane khAra dravyamAM bhedano niyama vyabhicAragrasta banaze. je mIThuM svataH khAruM hoya to rasoIne svata: khArI mAnavAmAM zuM vAMdho ? Avo prazna karanAra unmattanI jema upekSApAtra ke hAMsIpAtra bane che. rasoImAM paradravya (mIThuM) nI apekSAe khArAza AvavA chatAM jema mIThAmAM svadravya = svAtmakadravyathI ja khArAza Ave che. tema AdheyAtmaka ghaTAdi dravyanI apekSAe AdhArabhUta AkAzamAM bheda hovA chatAM svAtmaka AdheyanI apekSAe AkAzamAM abheda hovAmAM koI vAMdho nathI. dArzanika paribhASAmAM A hakIkata samajavI hoya to ema kahI zakAya ke ghaTAdi parata: vyAvRtta hovA chatAM vizeSapadArtha (naiyAyikasaMmata pAMcamo padArtha) svato vyAvRtta che tema ghaTAdi dravya parata: = svaavayavabhinna dravyanI apekSAe Adheya banavA chatAM AkAza svata: arthAt potAnA ja deza, pradezAdinI apekSAe AdhAra banI zake che. matalaba ke aMdhAtmaka gaganano AdhAra AkAzadeza che ane AkAzadezamAM Adheya che aMdhAtmaka AkAzadravya tathA dezAtmaka AkAzano AdhAra bane che pradezAtmaka AkAza ane pradezAtmaka AkAzamAM Adheya che dezAtmaka AkAza, athavA ema paNa kahI zakAya che ke dezAtmaka AkAzano AdhAra pradezAtmaka AkAza che ane pradezAtmaka AkAzano AdhAra dezAtmaka AkAza che. anyonya AdhAratA peTa ane taMtunI jema prastRtamAM saMbhavita hovAthI koI doSa nathI. tema ja uparokta niyamamAM vyabhicArane paNa avakAza raheto nathI. AthI sarvAdhAratvaanyathAanupapattiliMga asat = hetvAbhAsa banavA dvArA tenAthI thanAra AkAzasAdhyaka anumitimAM bhramatvanI Apattine pAga koI avakAza nathI. ahIM evI zaMkA thAya ke -> dravyatvanI sAthayanvanI = sAdhAratvanI sAthe vyAmi ja nathI. mATe te vyAti aprayojakatva doSathI carana bane che. mATe bhUtalAdi ke sUryavimAna, ratnaprabhA pRthvI vagerenA AdhAranI ciMtA karavAnI koI jarUra nathI. te nirAdhAra hoya to paNa koI vAMdho nathI. <- to te nirAdhAra hovAnuM kAraNa e che ke koI upAdhi na hovA chatAM dravyatva ane sAthayakatvano sahacAra = sAmAnAdhikaraNa upalabdha thAya che -A ja vipakSabAdhaka tarka che. je hetumAM koI upAdhi batAvI na zakAya ane chatAM paNa hetusAdhyanA sahacAranuM bhAna thatuM hoya tevA hetune samyapha mAnavo ja paDe. sAdhyavyApaka ane sAdhanaavyApaka evI upAdhi na hovA chatAM je le sAdhya - sAdhanamAM sAmAnAdhikaraNya upalabdha hoya te hetumAM jo vyAti mAnavAmAM na Ave to guNamAM pANI sAthayakatvanI vyAmi taiyAyikamate kaI rIte siddha thaI zakaze ? kAraNa ke tyAM pAga upAdhizUnyatA ane sAdhya-sAdhanamAM sahacAradarzanathI atirikta koI vipakSabAdhaka tarkanI zakyatA nathI. Ama gAgaramAM sAyatva siddha nahi thaI zakavAthI upAdAnapratyakSAtmaka ja Izvara siddha thaze, nahi ke tenA AzrayasvarUpa paramAtmA. upAdAnapratyakSAtmaka guNa nirAzaya hovAmAM zuM vAMdho ? A samasyAnuM samAdhAna naiyAyika pAse che ja nahi. mATe tenA AzrayarUpe IzvaranI kalpanA e mAtra kalpanA ja banI raheze. ahIM je koI kahevAmAM Avela che te to dizAsUcanamAtra che. AnA anusAre haja AgaLa pAga vicAra karI zakAya che. AnI sUcanA ApavA zrImadajIe 'di' zabdano prayoga karela che. A vAta mAdhyama dvArahasya (dvitIya khaMDa)mAM zrImadjIe batAvela che. A rIte AkAza dravyanuM nirUpAga pUrNa thAya che. Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * kATa-hegalamatApAkaraNam * vartanAlakSaNaH kAlaH / vartanA ca navapurANAdipariNAmaH / tatra cArdhatRtIyadvIpasamudrAntarvarti kAladravyameva hetuH, tasya tadbhAvabhAvitvAt / ---------bhAnamatI---------------- 'ita idamiti vyavahAropapate: <- (ta.rA.tA.5/3/8) ityuktavAn / tattvArthazlokavArtike'pi kAzapradezazreNi: dika na punavyAntaram / / (ta.no.19/27) ityevaM vidyAnandasvAminA prokam / atha dharmigAhakamAnena svabhAvatastavadizi tatatpadArthAnAmeta sambandha iti nAtiprasaGga iti cet ? tarhi AkAzasgata pratiniyatasambandhaghaTakatvaM kuto na kalpyate ? 'rmikalpanAto dharmakalpanA laghIgasI'ti vyAyena / atiriktadindravyamabhyupagamya tA dikatvaM vibhuttaM valabhadravyAdibheda ityAdikalpanApekSayA klo gagana eva dikatvakalpanamucitaM, lAghavAt / etena -> ghaTAdinA samamudayAcalAdeH daizikasambandha evaika: kalpyate samavAyavat na tu dindravyaM ekAkArapatItau tadadhaditAnekaparamparAsambandhAvagAhitvAnaucityAditi <-navyamatamapyapAstam, evaM sati mUrtamAgasyaita divatvena 'pasyAM dizi ghaTa: tasyAmeva paTa' itiprayogAnApatiH / tasmAt prAcyAdivibhAgena kasivibhinA prAcya-pratIcyobhayAbhAratena kacidekA cAkAzAtmikaiva digiti vyataM syAdavAdarahasye / adhikaM bubhutsubhi: maqatajayalatA'bhyasanIyA (ma.syA.raha.kA.99- tu.khN.j.l.p.)| yattu -> gurutvazUnyatvenAkAzasya nirAdhAratve'pi patanAnApoH na kSatiriti <- tanna, evaM sati analAnilAdepi nirAdhAratvApateH / na cAmurtatvAdAkAzasthAnAzrayatvamiti vaktavyama, nityatvAdamUrtatvAda vibhutvAda vA gagAsya 'nirAdhAratvamityagA'vinigamAnukayuktyA vyAhorabAdhAt deza-pradezAdibhedena tatra svasyaiva svAdhAratvakalpanAyA nyArapattAt / itthameta 'iha vihaga' ityAdipratIto gaganasya sambandhapaTakatvopapattiH / 'tatadezotabhAgAvacchinnamUrvAbhAvAdinA tavadayavahAropapati:' 'iti vardhamAnopAdhyAyoktaM nAnavadham tasyAbhAvAdiniSThatvenAnubhUyamAnadravyAdhArAMzApalApaprasaGgAt tAvadapratisandhAne'pi lokavyavahAreNA''kAzadezaM pratisandhAyokta gavahArAcca / kathamanyathA AkAze tArakANi sAmpratamuditAnI'tyAdivyavahAropapatiH / yattu kAnTa-hegala-prabhatimirAtarANAbhAvasgava gaganattamataM tattu rasela-jekobi-bularAdibhireva sarvAdhAratAjapapatyA sAtagaM gaganadravya sthApatiH nirAkRtamiti no na tazirAse sttH| avasaraNAvaM caturthadraya nirUpati -> vartanAlakSaNa: kAla: / vartanA ca nava-purANAdipariNAmaH / tatra kAtapurANAdipariNAmalakSaNAyAM vartanAyAM cArdhatRtIyandIpasamudrAntarvarti kAladravyameva hetuH = apekSAkAraNaM tasya = nava - purANAdipariNAmasya tadbhAvabhAvitvAt = kAladravyasadbhAvApekSaNAt / sambhavatAM svayamevArthAnAM asmin kAle bhavitavya nAnyadA' ityapekSAkAraNaM stabhAvena kAlaH, dharmadravyamita gatau / na tu nirvartakakArA pariNAmikAraNa taa| na hyasAvadhilAya svAtagyeNa kulAlavatkaroti na vA mRtikAdivatpariNAmikAraNam / pazcacatvAriMzadyojanalakSapamite cArdhatatIladIpasamudravdagAvAtoge'pi bhogabhUmiSu nAstei kicitkAlaliI vyavasthitaparINAmatvAt / na caitamasambhavalliGgo'pi bhogabhUmiSu yathA'sti kAla: tathA'rdhatatopandIpogAdabahirapi timiti nabhyupagamyata iti zAnIyam, satyAmapi bhAvAnAM tA tato atizeSeNa tasyAH kAlaniitvAbhAvaH / na hi sarvA tati: kAlApekSA / yA tu kAlastagAsau vartanAdyAkAreNa pariNamata iti niyama ityadhikaM tatvArthasindasenIyavRtto (la.si.va. 1/38) bodhyam / syAdavAdaratnAkare zrIvAdidevasUrayastu-> karaka-mukuTAdivastUnAM vartanA bahiraGgakAraNApekSA kAryatvAt, tandulapAkatat / yatadabahirakhaM kAraNaM sa kAlaH / kA punariyaM vartanA nAma ? pratidravyaparyAyamanttatikasamayA svasatAnubhUtirvartanA, antatikasamayaH, stasatAnubhavo'bhidhA / ya: pratidravyaparyAyaM vartanA seha kIrtyate // iti vacanAt / nanu kAlavartanAyA vyAbhicAra:, svayaM vartamAne kAlasyaitasamaye tatabhAvAt / na hi kAlasAya:svasatAnubhUtI prayojakamaparamapekSate, svayaM sartaprayojakasvabhAvatvAt, sva(svA)prayojakatve sarvaprayojakasvabhAvatvavirodhAt, sarvajJavijJAnasya svarUpaparichedatattAmAte sarvaparitdastabhAvatvatirodhavat / tadasata, kAle vartanAyA anupacaritarUpegA'sattAvAt / garUpa hi satA'nyena vaLate tarUpa mukhyA vartanA'A vivakSitA, karmasAdhanatvAtasta: / kAlarUpa tu nAyena satA vahmate, svayaM satAvavihetutvAt ayathA'nnavasthA'nuSAt / tata: kAlasya svato tereva, upacArato * BICdravya ni35 * vrtnaa.| badrayana pakSa ke panA. nAno matAcha paratunA nA, nA mere pariNAma. ama vastumA navIna pariNAma hoya che. amuka vastumAM jUnA pariNAma hoya che.tenA pratye be samudra ane aDhI dvIpamAM rahenAra kAla dravya ja hetu = Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 nyAyAloveH tRtIya: prakAza: ** atiriktakAladravye bargasanasammatiH anye tu dravyaparyAyarUpa eva kAlaH, tasyaiva vartanArUpatvAt sarvatra sambhavitvAcca / tathA ca pAramarSamapi 'kimiyaM bhaMte ! kAlo tti pavucai ? goyamA ! jIvA ceba ajIvA caiva tti' / bhAnumatI - -- vartanAt, vRtivarta (?) yorvibhAgAbhAvAt mukhyavartanAnupapateH (syA. ratnA. 1/8-pu. 897 ) iti vadanti / tatvArtha sUtre -> vartanA pariNAmaH kriyA paratvAparatve ca kAlasya' (1/22 ) ityukam / tatvArthabhASye ca sarvabhAvAnAM vartanA kAlAzrayA vRti: vartanA utpatiH sthitiratha gatiH prathamasamayAzrayetyarthaH <- ityetaM vAcaka zekharomA svAtipAdairuktam / ata eva samayakSetrAd bahiH sAdhAnAyA yoSito gamale tadgarbho'tyaMntaduHkho'pyutkarSato vdAdazavarSANi tiSThati tatra na kadAcitkathacidapi janma prAptuM zaknotyasau, na cApi milate na cApi vdAdazavarSaparataH tiSThati (ta. Ti. pU. 18) iti zAzvatikavyavasthA tattvArthaTippanakAdau ukteti sambhAvyate / 'kAlazvetyeke' (ta.sa. 5/38) iti tattvArthasUtraM anapekSitadravyArthikAyenaiva, sthUlalokavyavahArasiddhaM kAladravyamapekSArahitaM jJAtavyaM <- (dra.pa. rA. DhAla - 20. 153) iti prakRtaprakaraNakAra eva dravyaguNaparyAyarAse proktavAn / bargasanaprabhRtibhirapi kAladravyamatiritamabhyupagamyate (Dynamic Reality) / tadukaM vyAkhyAprajJaptau kai gaM bhaMte dantA paNatA ? goyanA / chadantA pAtA dhammattheikAe jAta :adAsamati // ( ) - anye tu dravyaparyAyarUpaH = jIvA'jIvadravyANAM paryAgAtmaka eva kAlaH, tasyaiva = jIvA'jIvadravyAviStambhUtaparyAyasyaita vartanArUpatvAt, sarvatra dravya-kSetrAdau sambhavitvAcca / prakRte jIvAjIvAbhigamAdivacanamAvedayati tathA ca pAramarSamapi kimiyaM bhaMte ! kAlo ti pavuccai ? goyamA ! jIvA ceva ajIvA ceva ti - iti / madhyamasyAdavAdarahasye 'pi kAlazca jIvA'jIvayoH vartanAparyAya eveti na tasyApyAdhikyamabhimatam - (kA. 15) ityukaM granthakRtA / yukacaitat - tarjanIniSThasya hasvatvasyA'nAmikApekSatvavat ghaTAdiniSThasya vartanAparyAyasya sAmpratikasUryakriyAsApekSatvAt / tata eva 'idAnIM ghaTa' iti dhIvyavahAropapate: / na tu svasaMyukata saMyukta samatAyalakSaNaparamparAsambandhaghaTakavidhayA'tiriktakAlavyasiddhirabhimatA / samayakSetrastha sUryakriyApekSayaiva tadbahiH parattAdivyavahArasya tatra tatra prasiddheH / bhAsarvajJaprabhRtInAM jarmanajanapadIya - kAnTa - pramukhAnAmapi dikkAlayoratiritadravyatvamanabhimatamityabhyadhISmahi jayalatAyAm (ma.syA. raha. tRtIyakhaNDa. pu) / yo hi dIdhitikAraH tArkikamurdhAbhiSitaMmanyaH klRptapadArthAtiriktaM kSaNaM kalpayati tenAtirikeSvanantakSaNeSu kSaNatvamavazyaM kalpanIyam tatvaraM 'dharmikalpanAto dharmakalpanA laghIyasI'ti nyAyAt klRpteSveva padArtheSu tatvamabhyupagamyatAm / evaM jagata: kSaNikatvamapi syAdavAde'pratiSiddhaM siddham / virodhasya paryAyatta - dravyatvAbhyAM tatparyAyatta-tadvyatvAbhyAM vA parihArAditi (pu.629) vyaktaM nyAyakhaNDakhAdye / mImAMsakamate'pi kAlAkhyaM dravyaM nAsti / nanvevaM sati dravyavibhAgatAkye kAlasya pRthagupanyAso virudhyeteti cet ? atra tattvArthaTippaNakRta: jItA'jIvAnAmeva svataH pariNatibhAjAM paryAyakadambakaM samayaH kathaJcitpRthagupanyasta: / ato hi SadravyANIti vicAraNaM syAt iti prAhuH / dharmasaGgrahaNyAM zrIharibhadrasUrayo'pi jaM vataNAdirUpo kAlo dantassa ceta jAo // 3 // <- iti vyAcakuH / etena lokasyA'pi vyatiritatvaM <- pratyAkhyAtam, tadukaM apekSAkAraNa che, kema ke vastugata navA ane jUnA pariNAma 45 lAkha yojanavartI kAlavyanA sadbhAvathI ja thAya che. dvIpanI bahAra jUnA, navA pariNa,ma kAla dravyanI apekSAe utpanna thatA nathI. mATe aDhIDhIpagata vastunA vartanA pariNAmanI anyathA anupapatti dvArA atirikta kAla dravyanI siddhi thAya che. * paryAyasva3paDAjanuM niupA anye / anya jainAthAyanuM sthana se che se aba svataMtra dravya nathI, paraMtu dravyano parig2Ama che. prema ke dravyano paryAya vartanA che, jene kAliMga tarIke zAstrakAra pharamAve che. vaLI, vartanAparyAyasvarUpa kAla dravya sarvatra saMbhavI zake che. tethI aDhI dvIpanI bahAra bhAga 'idAnIM ghaTa:' tyAhi buddhinI asaMgatine avakAza rakheto nathI. svataMtra aba dravyanuM astitva to zAkhArane pAga saMbhana nathI. mATe ja 'he bhagavaMta ! kAlapadArtha kone kahevAya ?' - AvA zrIgautama svAmIe karela praznanA pratyuttaramAM paramezvara vardhamAnasvAmIjIe - 'he gautama ! jIva ja kAla kahevAya che ane ajIva ja kAla kahevAya che.' AvuM pharamAvela che. Avo ullekha thrIjIvAbhigama sUtramAM Ave che. AnAthI siddha thAya che jIva dravyathI abhinna paryAya ane ajIva dravyathI abhinna paryAya karatAM atirikta kAla dravyanuM astitva nathI. A rIte kAla dravya vize zvetAMbara sampradAyanA AcAryonA abhiprAyone batAvIne have zrImadjI digaMbara AmnAyAnusAra kAla padArthanuM prarUpaNa kare che. Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvArthasiddhikAra - bRhaddavyasaGgrahakAramatena kAlANuvicAra: zu 32e digambarAstu -> pratilokAkAzapradezamasaGkhyeyAH kAlANavo dravyasamayAbhidheyA avatiSThante / paryAyasamayAstu mandagatisvabhAvena paramANorAkAzapradezAtikramaNaniyAmakatayA vyavatiSThante, viziSTagatipariNAmasya samayAMzA'sAdhakatvAt, skandhaviziSTAvagAhanApariNAmasya vyomaikadezAMzA'sAdhakatvavadityAhuH / bhAnumatI. sthAnAnasUtre'pi -> ke ayaM loe ? jIvacceta :ajItattveta <- ( sthA. 2/593) iti / pacAstikAyamayatvAllokasya teSAJca jIvAjIvarUpatvAditi <- tadvRtau abhayadevasUrayaH / kAlAtirekAnaGgIkArAdevokaM uttarAdhyayanasUtre - dhammo : adhammo :AgAsaM, dattamitimAhiyaM / aNaMtANi ya davvANi, kAlo pugvalajaMtavo // ( uta. (28-8) iti / digambarAstu ityasyAge 'Ahu:' ityanenAnvayaH / dvividhaH kAlaH dravyasamayAtmakaH paryAcasamayAbhidhAnazca / tA pratilokAkAzapradezaM = lokAkAzasya pratyekapradeze kAlANavaH = niraMzakAlAMzAH dravyasamayAbhidheyA avatiSThante / yAvanto lokAkAzapradezAH tAvanta evA'vibhAjyakAlANataH kRtsne caturdazarajjupramitalokAkAze vartate / paryAyasamayA: tu mandagatisvabhAvena = madatamagamanapariNAmena ekasya paramANo: AkAzapradezAtikramaNaniyAmakatayA = niraMzaikAkAzAMzalanamaryAdAkAritayA vyavatiSThante / ekarUpa paramANo ratimanda khapradezamatikramato yAtAn kAlaH sa niraMza: paryAyasamayaH procyate / na ca mandagatisvabhAvenetyuktiH niSprayojaneti zaGkanIyam, viziSTagatipariNAmasya = zIghragamanapariNateH paramANoH ekasminneva samaye'saGkhyAkAzapradezAtikramANena samayAMzA'sAdhakatvAt niraMzaparyAyasamayasAdhane'pratyalatvAt paramANuviziSyavagAhanApariNaterAkAzapradezasAdhakatve'pi skandhaviziSTAvagAhanApariNAmasya = asakhyAkAzapradezavyApiskandhadavyAvacchelAlagAhalApariNateH vyomaikadezAMzA'sAdhakatvavat = niraMzAkAzapradezasAdhane'pratyalatvAdiva / tadAha tattvArtha sarvArthasiddhikAraH -> kAlo hi dvividhaH paramArthakAlo vyavahArakAlazca / paramArthakAlo tartanAlakSaNa:, pariNAmAdilakSaNo vyavahArakAlaH (ta.sa. si. 1-22) iti / tadukaM bRhadravyasaGgrahe'pi nemicandreNa dantaparivArUvo jo so kAlo havei vavahAro / pariNAmAdilakkho vAlakkho va paramo // (buddha. saM. 25) iti / brahmadevakRtatavyAkhyAlezazcaitam -> 'dantaparitaHruvo jo' = dravyaparivartarUpo yaH, 'so kAlo hatei tatahAro' = sa kAlo bhavati vyavahArarUpaH / sa ca kathaMbhUtaH ? 'pariNAmAdilakkho' = pariNAma- kriyAparatvAparatvena lakSyata iti pariNAmAdilakSyaH / idAnIM nizcayakAlaH kathyate 'lakkho ya paramadro' = vartanAlakSaNazca paramArthakAla iti / tathA cokaM saMskRtaprAbhRte sthiti: kAlasaMjJakA' tasya paryAyasya sambangheinI yA'sau samayaghaTikAdirUpA sthiti: sA vyavahArakAlasaMjJA bhavati na ca paryAya ityabhiprAyaH / yata eva paryAyasambandhinI sthitirvyavahArakAlasaMjJAM bhajate tata eva jIva- pudgalasambandhipariNAmena paryAyeNa tathaiva dezAntaracalArUpayA godohana- pAkAdiparispandalakSaNarUpayA tA kirAyA tathaita dUrAsahAcalanakAlakRtaparatvAparatvena ca lakSyate = jJAyate yaH sa pariNAma kriyAparatvAparatvalakSaNa ityucyate / atha davyarUpanizcayakAlamAha svakIyopAdAnarUpeNa svayameva pariNamamANAnAM padArthAnAM kumbhakAracakasyA'dhastanazilAvat zItakAlAdhyayane'gnivat padArthapariNateryatsahakAritvaM sA vartanA bhaNyate / saiva - ------ kailAzusva3pa dravyasamaya - higaMjarabhata dig.| hiMgabhara jaina vidvAnonuM maMtavya se che he avayArtha dvividha che. ( 4 ) dravyasamaya ( 2 ) paryAyasamaya. drayasamaya lAgusva35 che, je 14 rAjalokamAM phelAIne rahela che. lokAkAzanA jeTalA pradeza che teTalI saMkhyA kAlaaNunI che. pratyeka lokAkAzapradezamAM eka - eka kAlANu vidyamAna hovAthI saMpUrNa 14 rAjalokamAM asaMkhya kAlANusvarUpa dravya samaya varte che. jayAre paryAya samaya to maMdagati svabhAve paramANune AkAzapradezanA atikramaNa karavAnA niyAmakarUpe rahe che. paraMtu viziSTagati pariNAma arthAt jhaDapI gatipariNAma samayAMzano sAdhaka banI zakato nathI. Azaya e che ke jema skaMdhaviziSTa anagAhanApariNAma AkAzapradezano = AkAzanA sUkSmatama eka aMzano sAdhaka banI zakato nathI, kAraNa ke skaMdha aneka AkAzapradezamAM rahe che tema viziSTa jhaDapI gatipariNAma paNa kAlanA sUkSmatama aMzano sAdhaka banI zakato nathI, kAraNa ke eka samayamAM to asaMkhya AkAzapradezanuM atikramaNa = ullaMdhana thaI jAya che. mATe atyaMta mada gatithI paramANu eka AkAzapradezane oLaMge tevo gatipariNAma ja sUkSmatama kAlAMzano sAdhaka banI zake che. arthAt teTalI ali maryAdA = 1 samaya (alAMza) thAya- Ayu higaMjara mainAthAyanuM uthana che. Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 nyAyAloke tRtIyaH prakAza: bahahadAsamahatikAramanirAsa: * taccintyam, samayasya klRptadravyaparyAyatvasyaiva kalpanAt, arhadvacanasya tathaiva vyavasthitatvAdityanyatra vistaraH / -------------------bhAnamatI------- lakSaNaM yasya sa vartanAlakSaNa: kAlANadravyarUpo nizcayakAla: <- iti / nizcayakAlasyAvasthAnoga-dravyagaNato tu bRhadravyasaGgrahe evaM -> logApAsapadese itive je ThigA hu ilitA / raNagANaM rAsI iva te kAlANa asaMkhadatvANi // 2 // brahmadevakRtataLyAkhyAlezacaita -> lokAkAzapradezeStekaikeSu ye sthitA ekaikasahayopetA 'ha' = sphuTa; 'tA ita' ? 'rayANANaM rAsI iva' parasparatAdAtmpaparihAreNa ratnAnAM rAzirikha / 'te kAlANU' = te kAlANavaH / tati saMkhyopetA: ?' asaMvadantANi' = lokAkAza(pradeza)pramitAsahakhyadravyANIti / tathAhi gathA'ilidravyasya garimeva kSaNe vanapayotpatistarimota kSaNe pUrvaprA.alaparyAyavinAzo'nirupeNa prauvyamiti dravyAsitiH / tathA kAlANorapi mandagatipariNatapuhalaparamANunA vyaktIkatasya kAlANUpAdAnakArANotpApa ya eta vartamAnasamayasyotpAdaH sa evAtItasamaNApekSayA vinAzastatabhapAdhArakAlANadravyatvena praunagamityudayavyayauvyAtmakakAladravyAsindhiH / 'lokabahiHge kAlANadravyAbhAvAt kathamAkAzadranAstha pariNatiriti cet ? :akhaNDavyatvAdekadezadaNDAhatakumbhavAracakramamANavat tathaivaikadezamanoharasparzanendriyaviSayAnubhavasarvAGgasukhavat lokamadhyasthitakAlANadravyadhAraNakozenA'pi sarvara pariNamAM bhavatIti kAlada zeSagANAM pariNata: sahakAritAraNaM bhavati / 'kAladravyasya vi. sahakArikArANaM ? iti cet, pathA AkAzaM dravyANAmAdhAra: svasthApi tathA kAladravyamapi pareSAM pariNatisahakAritAraNaM svsthaapi| kazcidAha - yAvatkAnekAkAzapadezaM paramANuratikrAti tatastAvatkAlena samayo bhavatItvakamAgame ekasamA caturdazarajugamo yAvata AkAzapradezAstAvantaH samayAH prApnanti / parihAramAha - ekAkAzapradezAtikrameNa yatsamayabyAkhyAnAM kRtaM tanmadAtyapekSayA, rAtpunarekasamale caturdazatugamanavyAkhyAnaM tatpunaH zIghragatyapekSayA / tena kAraNena caturdazanugamo'pyekasamayaH (ba.da.saM.go. ba.va. pRSTha 16-17-18 // iti / nirutAkATAlanirAsArtha vyAyavizArada upakramate -> taccintyamiti / madravyarupa sthAsa-kozakuzUlAdipUrvAparapaNodharvatApracaNavat kAlANadAspa samayAvali-mahAdipUrvAparapASaNoktApacayasambhate'pi dharmAstikAyAdau tiryakpracarAtat paramANau tirIkpracarmayogyatAvat kAlANudravye tirthakpracaya-tayogyatagorasambhavAdastikAyatvAsambhavA''vedanArtha rastArAzidaSTAntapradarzanAM bRhadadvyasaGgrahe qataM tadasat, 'kAlAdatro kuta: tirIkpracaNe nAsti ? iti payogA'parvatasAnAta, madANugatilakSaNakA hetuparyAyasamalabhAjanAtalA kAlANukalpane mAdANugatyAdihetutAlakSaNaguNabhAjanatayA dharmAstikApANusindiprasaGgAt / etena -> madamatyA gacchata: puhalaparamANorekAkAzapradezapatameva kAladravyaM gataH sahakAritAraNaM bhavati tato jJAyate tadaprokapadezameva (va.da.saM.jota.15 ta.pa. 16) iti bRhadravyasaGgrahavRttikRto brahmadevasya vacanaM nirastam, dhAdilabyANAmaprokapradezatvaprasahA'vizeSAt / na ca sarvasAdhAraNagatyAdihetutAlakSaNaguNabhAjanatvena skandhAtmakauta dharmAdaH svIkAraH, tahezapradezakalpanA tu vyavahArAnurodhAt pazcAditi na dharmAdyasindipasaha iti dikpadena vaktavyama, evaM sati jIvAjIvasAdhAraNavartanAhetutAlakSaNaguNamAdAya kAladabAsyApi dharmAstikAyAderita lotavyApakaitadravyatvAsAt / 'sarvasAdhAraNagatyAdihetutAlakSaNaguNabhAjogava dharmAdeHsindiH kAlasA tu mAdANugatilakSaNakAryahetuparyAyasamayamAjanatapaile ti zapathanirNeSam / na cAgame kAlasvA'padezattopadarzanameta kAlANudravyasAdhakamityAzahanIyam, kAlasya jIvAjIvaparyAyarUpatve'pi tadapapateH, samayasya = samayapadapatipAhArA darzitarItyA kluptadavyaparyAyatvasyaiva = pramANAntarasidhdajIvAdidravyA'viSkambhUtavartanApApAtmakauta kalpanAta, lAghavAt, anatiprasahAt, arhadavacanasya = 'gogamA ! jItA ceva ajIvA ceta kAlo ti' ityAdisvarUpasya tathaiva = avazyavalAjItAdidavyaparyAyAtmakakAlapratipAdakataNaiva vyavasthitatvAt / tatazcAsahakhya-kAlANukalpanA' higaMjarabhatanirAza tcci.| paraMtu zrImada cha / uparota bhimata ziMtanIya = vicArAzIya che. 12 vidyArthe sIyogya nathI. zAstrokta rIte mImAMsA karavAmAM Ave to uparokta asaMkhya kAlANu dravyanuM pratipAdana asaMgata ja lAgaze, kAraNa ke anya pramANathI siddha evA jIva dravya ane ajIvadravyanA paryAya svarUpa ja samayanI kalpanA karavAthI sarva saMgati thaI zake che. arihaMta paramAtmAnuM vacana 'jIvA ceva ajIvA cava' pAyAta vyavasthA pratipAna 27. mATe 54:zita minisaMdhya sAganI gauravayata Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * kAlANapratipAdakayogazAstravacanatAtparyadhotanam * 331 cetanAguNo jIvaH, sa coktasvarUpa eva / grahaNaguNaM pudgaladravyaM, tatra ca kacit pratyakSaM kacidanumAnA''gamAdikaM ca mAnamanusandheyam / -----------bhAnumatI------ prAmANikagauratAdAdidoSAdevApAkateti mantavyam / nAtevaM sati yogazAstre vartamAnAspa -> lokAkAzapradezasthA milA: kAlANavastu ye| bhAvA parivAya, mukhyaH kAlaH sa ucyate / / (pra. 9 gA. 16 :yAM. 12) <- ityAntarapalokasya kathamupapattiH syAt ? tasya kAlANusvIkArAhate'sahateriti cet ? maivam, tara 'mukhtaH kAlaH' ityasya anAdikAlonApradezatvavyatahAraniyAmakopacAraviSaya ityetArtha: / ata eva 'manuSyakSetramAgavati kAladavya' ye varNanti teSAmapi manuSyogAvattilAkAzAdau kAladravyopacAra eva zaraNamiti vyataM dravyaguNaparyAyarAse (dra.gu.pa.rA. 90-9) / cetanAguNa: aSTavidhajJAna-caturvidhadarzanAtmakopayogalakSaNo jIvaH / tadakaM tattvArthasU'pi 'upayogalakSaNo jIva:' (ta.sU.2-8) iti / sa ca = cetanAguNo hi uktasvarUpa: svasaMvedanasvarUpa. eva / nANaM ca daMsANaM ceva caritaM ca tato vahA / viriyaM utaHogo ya evaM jIvassa lakSaNaM // (na.ta.lo. ) ityapi vadanti / jIvabheda-prabheda-lokAkAzapradezapramitapradezatvAdikazAnyato'taseyam / avasarasahatyAgataM caramadraya pratipAdapati -> grahaNaguNaM pudgaladravyamiti / gahaNa nopalabdhilakSaNaM anyasAdhArANyAt / na vA jJAnalakSaNaM, asambhavAt / kintu yonyAzimAtena jItasaMSayogyatAsvarUpamatagantavyam / tena na dharmAstikAyAdAtatibyANi: na tA paramANvAdAtavyAptiH / na ca tathApi nigodajIteStativyAzibubhukSitarAkSasI ta pazcAtkartuM zAzakyata iti zanIyam, bhogyabhokabhAveva saMthaneSasya vivakSiAtatvAt / yoSidAdijIveSvapina tAhaza: saMzleSa: kintu takarIreSteta / etena -> ekagAvaraNaleSa sindeSvapyatibyAzi: <-parAkRtA, teSAmanyonyavyAzibhAvena mitho'vasthAnamAnAbhyupagamAdityAdikaM svasamasA'virodhena vimAvanIyaM vicakSaNaH / sadyApi vAcatazekharA 'svapiNa: pahalAH' (ta.sU. 1/8) iti tattvArthasUtraM sUgapata: rUpa-rasa-gadhAdIn pudalalakSaNattenorarIqatavantaH / etena -> sparza-rasa-gadha-varNavanta: pahalA; (ta.sU. 1-23) iti tatvArthasUtramapi vyAkhyAtam / tathApi pratyekaM vinigamanAvirahAt, sarveSAM tatte ca gauratAtpakate lApatasahaqatalakSaNapradarzanamadRSTam / yadavA tadapi lakSANAntaramatagantavyam / purANa-galanAtmaka-cayopacapalakSaNaM pahaladragamityeke / parizATa-galana-patAlakSaNaM pahaladravyamityanye / audayikaikamAvalakSaNaM padaladravyAmityapare / prAyogikapariNAmaviSayatvalakSaNaM pahaladravya, viSayatvopalakSaNaM na ta vizeSANamiti nA'vyApitetItare / tatra = nirutalakSaNe putale, sAmyA viSayatvamarthaH, ca = hi vacit pratyakSaM mAnamityAgA'navIyate, pathA| ghaTAdau / kacit anamAnAgamAdikaM ca / paramANvAdau anumAnAM mAnaM, citamahAsvAdha- zUnyavargaNAdisvarUpe ca pudaladravye AgamaH pramANam, AgamavAdaviSayatvAtasya / AdipadenopamAna-pratyabhijJAdigrahaNamityAdikaM prakate anusandheyam / zreyase'stu mahAvIraH yatkrapayA samAgataH / tAMgamasudhodgAraH dravyaSaTkanirUpaNe // 1 // kalpanA aprAmANika che. ahIM to bahu saMkSepathI prakarAzakArazrIe digabara samIkSAne sameTI lIdhI che paraMtu anya vistArathI asaMkhya | kAlANunuM khaMDana zrImadjIe karela che. juo dravyaH guNa -paryAyarAsanI 10mI DhALa vagere. lava- puga- paryAyanuM ni3pA. ce.| pAMya, dravya cha 1. tenu cha thetanA yetanAnomartha cha 34yosa. te zAna-nis135 12 meM prasiddha cha./prastuta cetanA guNa svaprakAzAtmaka ja che. jenuM nirUpANa jJAnaprakAzavAdamAM pUrve = prathama prakAzamAM karela che. chaThuM ane aMtima dravya che pudgala, jenuM lakSaNa che cahANaguNa. anya dvArA pudgala ja grAhya banI zake . dharmAstikAya vagere dravya nahi. ghaTa, paTa vagere grAhya pudgala dravya pratyakSa pramAAgathI ja siddha che. paramANu vagere muddagala dravyanI riddhi anumAna Adi dvArA thAya che. acittamahAtkaMdha, zUnyavargagA vagere svarUpa pudgala dravyanI siddhi Agama vagere dvArA thAya che. A rIte pagaladravyanI siddhi bheda - prabheda vagere saMbaMdhamAM alaga alaga pramAAganuM anusaMdhAna karavAnI prakaraNakArathI sUcana kare che. A rIte cha dravyanuM nirUpAga pUrNa thAya che. prameyapadArtha dravya- paryAya ubhayAtmaka hovAthI dravyanirUpaNa karyA bAda mahopAdhyAyajI paryAyanuM nirUpaNa karatAM jaNAve che ke paryAyo to anaMtA che. tethI teone alaga alaga vibhAga saMpUrNatayA batAvavo zakya nathI. chatAM paryAya saMbaMdhI vAstavika tattva zuM Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 331 gAgAlote tRtIya: prakAza: * pAgalakSaNamImAMsA * paryAyAzcAnantA iti na tepAM vivicya vibhAga iti / adhikamatratyaM tattvaM matkRta-syAdvAdarahasyAdI anusandheyam / iti paNDitapadmavijayasodara-nyAyavizArada-paNDitayazovijayaviracite nyAyAloke tRtIyaH prakAzaH / / ------------------bhAnumatI --- --------------- bhAvaH ityaparyAgobhalAtmA iti pAgatam (hAzyatAM 3.10 tame pale) / tA nirUpaNaM vratamityavasarasaitipApapAganirUpaNArthamupakramate --> paryAyAzcAnantA iti = hetoH na teSAM = paryAyANAM zahayAhikamA vivicya vibhAga iti / mukhyataH pAgA ditidhAH sahamAtinaH kramamAvinata / tA sahabhAtino guNA utsyante kramamAtiAta paryAcA iti / taratuto vizeSasautAvAntarabhadau guNapAyau / tadakaM pramANanayatattvAlokAlakArasUtre - tizeSo'pi dirUpo guNaH parati / guNaH sahabhAtI dharmo pathAtmani vijJAnavyati-zavatyAdiriti / pagista kamAvI lathA tava sukha-daravAdiriti / (pa.kA.ta.pari. 1 sU.6-5-8) / avagavizeSaNaM guNaH, avagatirekAH paryAyAH iti pravacanasAravRttikAraH / pAgalakSaNaM hi kAdAcitkatvaM guNalakSaNaM tu nityattamityapi vadanti / anye tu dhaumAzrayo , utpAda-pAjo guNa-paryAyAH ityAhuH / paJcAstikAyavRttau jayasenastu -> dizA pAsa paryAyAH guNaparyAyAzca / anekadavAtmikAyA dranagapatipateH nibadhatAkAraNabhUto dravyapAgaH, kokarayAtmikapAnAtat / sa ta dravyapago ditiH samAjAtIya: (stAdhAdiH) asamAtAjAtIyata (naranArakapAtaH) / guNapAgA :api vidhA svabhAta-vibhAtabhedena / guNandAreNAvagapatipate: kArANabhUto nidhana guNapatiH / athavA anArthapagarUpeNa diyA bhavati / tapArthaparyAyA: sUkSmA: kSaNakSaNiNastathA vaaggocraa'vissyaaH| pApAgAH ekA: sthUlAztiratAlasthApino tAgotarAmasthaSTigocarAzca bhavantei / vibhAtarUpA vyaanapagA jItasya kAravArakAdayo bhavanti, svabhAvApAlo jItA sindarUpaH (paM. kA.16 ja.ta.) ityAha / gadatA :apAga-baganapApabhedena didhA pAgA avagatalyAH / tadakaM sammatitarkavRtto - arthaparyAyAH anAhatA: sahAha-vagatahArArjusUgArakhyA: tahagAhA pA'rtha medAH, vacanapatA: zabdanA: zabdasamamittambhUtAH tatparihA karavaMzA vA (saM.ta. -39va.) / vacana atyanantaram / ketalatiSaNApekSAgA tu taulAge --> sApAgo'starabhUtaH, tAdatiSayattAtarUpa / ghaTo'rthapAgastvAyanA'vatenji: (saM.ta. kAM.9-kA.36 pAka. 184) inkam / tatvArthasindasenIyavRttau ca - :okaikazabdavAcyArthAvalambiAzta zabdapadhAnA :arthopasarjanA: zabdAlA: pradIpatadartha pratibhAsatA; anapAlasaMjJakAH (ta.si.va. 1-39) ityutam / prakaraNavatastu syAdavAdakalpalatAyAM - utpAdakAgadhaulAgogAtmakameta sattamabhyupagamyate / tA sAtaM satalabagavatyajagataM pAlanapagitA, prativyavayajugatazApagitAmAsvAdati / idameva sAhazyAstitvasvarUpAstitvamityApi giilte| (sthA.ka. 1-26) iti pAhuH / zrIlabdhisUrayastu vdAdazAranayacakraTippanake - garuNa pikAlasparzA: pAla: sa anapAyaH gayA | ghatAdInAM madAdipAyo atAparyAyo mamarA: ghara: kAlaparo'pi madAdipagatvaM gati / sUkSmatartamAnakAlatartA arthapAlo gathA pattAdeH tatkSaNavartA paryAya: (tA.na.ca.di.pa.5) iti vyAcakuH / niyamasAravRttau padmaprabhastu - svabhAvapAlaH pahAbyasAdhArANo'rthaparyAyo'vAhamAsagocaro'tisUkSmaH aAgamapAmApAdayupagamyaH / sazastapAlo kArakArakAdivyamanaparyAya iti svabhAva-vibhAvaparyAyasaMkSepoliH / tA svabhAva-vibhAvapAlANAM madhye stabhAtapalagistAva dipakAregoyate / kAraNazudaparyAya: kArgazabdapAzceti / iha hi sahajazudatironA'nAnidhanAmurtAtIndeigAsvabhAvazubdasahajajJAna - sahajadarzana-sahajacAriza-sahajaparamavItarAgasuravAtmakazubdAtastatvasvarUpAstabhAvAnantavatAsvarUpeNa sahAsitapasamabhAtapariNatireva kArANazabdaparyAya ityarthaH / sAhajiyAnA murtAtIndriyasvabhAvazundasatAvahAroNa kevalajJAna-vevaladarzana-kevalasukha-kevalazatikAlakhapAnantacatuSTayena sA paramotkaSakSAmikamAvaNa zundapariNatireva kArgazabdapAlanca / gajyate pakatIkriyate'oneti ganpryaayH| kutaH ? locatAgocaratvAt, palAdivat / athavA sAdisanizAmuvijAtIyavibhAvasvabhAvatvAda halamAnavinAzastarUpatvAditi (ni.sA.98-91) vyAcaSTe / -> 'dharmAdharmAkAzakAlAnAM mukhyAvAgatasamalavartino'palA eva, che ? A viSayanI jANakArI meLavavA sujJa vAcakavargane svaracita cAdvAdarahasya vagere granthanuM anusaMdhAna karavAnI bhalAmaNa karIne zrImadjI prastuta graMthanA tRtIya prakAzanI pUrNAhuti kare che. (abhilA, anabhilANa, sAmAnya, vizeSa, sahabhAvI, kamabhAvI vagere paryAyonI vistArathI chANAvaTa (madhyama) yAdvAdarahasya graMthamAM upalabdha che. tenI vijJa vAcakavarge noMdha levI.) - A rIte paMDitapaghavijayajInA bAMdhavanivara nyAyavizArada paMDitavarya thazovijayajI viracita nyAyAloka graMthamAM tRtIya prakAza pUrNa thayo. Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * nAnAzAraNAnusAreNA'nekavidhAparyApapratipAdanAma * prazastiH kRtvA nyAyAlokaM pravacanarAgAdyadarjitaM puNyam / tena mama duHkhahetU rAga-dvepI vilIyetAm // 1 // zrIvijayadevasUrIzvarapaTTodayagirAvahimabhAsaH / zrIvijayasiMhasUreH sAmrAjye prAjyadharmamaye // 2 // zrImajjItavijayabudhasatIrthya - nayavijayavibudhaziSyeNa / nyAyavizAradayatinA zreyo'rthamayaM kRto granthaH // 3 // viSayAnubandhabandhuramanyanna kimapyataH phalaM yAce / icchAmyekaM janmani jinamatarAgaM paratrA'pi // 4 // tebhyaH kRtAJjalirayaM teSAmepA ca mama vizeSAzIH / ye jinavaco'nuraktA grananti paThanti zAstrANi // 5 // ------------------bhAnumatI------------------- jIta-padralAnAmarthaparyApa-yaanaparyAyAzca / paramaudArikazarIrAkAroNa padAtmapradezAnAmatasthAnaM sa janapAlaH, agurulaghukaguNa-SaDvadihAnirUpeNa pratikSaNaM pravartamAnA arthaparyAyAH <- (pra.sA.go. 129 - mo. 86 ja.ta.) iti pravacanasAravRttI jayasena: prokavAn / yadavA tiraMgatatAsAmAnyabhedena didhA paryAgAH / tadakaM zrIvAdidevasUriNA pramANanayatattvAlokAlakArasUtre sAmAnya dipakAraM tiheksAmAnyamaharvatAsAmAyoti / prativyakti tulyA pariNatisteivisAmAnya zabalazAbalevAdipiNDeSu gotvaM yatheti / pUrvAparapariNAmasAdhArANaM dravyamUrtatAsAmAnya tatta-vANAdhagAmikAsanavaditi (pra.na.ta. pari 5-sU. 3-4-1) / pahApi tanmate sAmAnya-vizeSAAokAtmake vastuni paryAyo vizeSe'ntarbhAvita: iti prAgukameva tathApi nagatizeSApekSayA sAmAnyasyApi patitvamavirudameta / tadalaM pakatapakaraNakadiH saptabhajhInayapradIpe --> tirthaksAmAgaM tu prativyakti sAhazyapariNatilakSaNaM anapagaga eta, 'sthUlA: kAlAntarasthAgina: zabdAnAM sahastaviSayAH anaparyAyA' iti prAvacanikaprasidhdeH (sa.ma.nA...pa. 48) iti / adhyAtmabinduvRttau zrIharSavardhanopAdhyAyenApi -> a yati: pratititinibahAnAyattisidakipAkAritvaM, tenopalakSita: paryAyaH = vyaanapAyaH / arthaparyAyo nAma bhUtatta-bhaviSyatvasaMsparzarahitaH zundavartamAnakAlAcichehAM vastustarUpam / tadetat RjusUviSayamAmantei (:.bi.9-19 va.) iti prokam / / yatu vizeSAvazyakavRttau zrIhemacandrasUrivareNa 'indro dRzyAvalo hariH' ityAdizabdaH ye'milapyate te sarve'pi zabdaparyAyAH / ye tvabhilapituM na zakyate zrutajJAnaviSayatvAtivAntA: kevalajJAnAditiSayAste'rthaparyAyA: (ti.bhA.2980 ma.he.va.) ityutaM tattu AgamatavizeSApekSAyA proktamiti pratibhAti / laghIyasthatAtparyavRttau -> dazyA: sthUlA vyaanaparyAyAH, hAlA: sUkSmA: kevalAgamagamyA :arthaparyAyAH ityukam / aSTasahasyAca - sthUlo paanaparyAyo vAragamyo natara: sthiraH / sakSmaH pratikSaNAvaMsI paryAya cArthasaMzataH // (a.sa.pa.86) ityukam / yadvA sAmAoya-vizeSabhedAda didhA paryAcA :avagantavyAH / anugatapariNAma: sAmAgaM gAvatipariNatizca vizeSaH / gatvAdInAM guNAtAtireka ityapi vadanti / yatu gattaM ceda guNa: syAt rUpAditatkarSApakarSamA rUpAditi tata ekatvAdisaharUlAyAM paramate'pi vyabhicAreNa tathAlagAyabhAvAdeva nagarasanIyamiti vyaka dravyaguNaparyAyarAse (99-9) / yadvA taisasika-prAyogikapariNAmabhedAda didhA paryAyAH / yadvA'bhilApyAnabhilApyabhedAda didhA pryaayaaH| adhikamAtyaM tatvaM matkRtasyAndAdarahasyAdau = yAtizAradatinirmita-madhyamaparimANasyAndAdarahasyA''tmakhyAtinyAyakhaNDakhAdyA'STasahasItAtparyavivaraNAdau sAmpratamupalabhyate / asmAbhica jayalatAdAtapi nikhapitamiti vistarArthamistato'taseyamiti zam // graMthahArIya prazasti 9. jinapravacananA rAga (bahumAna)thI A nyAyAloka graMthanI racanA karIne je puNya upArjana thayela hoya tenAthI mArA du:khanA hetu rAga - 5 vikIna yAra. (5) zrIvijayadevasUrIzvarajI mahArAjanI pATasvarUpa udayAla upara Avela sUryasamAna tejasvI kAMtivALa, zrIvijayasiMhasUrijI mahArAjanA vizAla dharmamaya sAmrAjyamAM (chatrachAyAmAM) zrImAna paMDita jItavijayajInA satIrNa (=gurubhAI) paMDitanayavijayajI mahArAjanA ziSya nyAyavizArada sAdhue (mahopAdhyAya yazovijayajI mahArAje) (sva-paranA tAvika) kalyANa mATe A graMtha karela che. (2/3) huM (zrImadjI) prastuta graMtharacanAthI vipayAnubaMdhathI bhArekhama (bhavasamudramAM DubADanAra) bIjuM koI phaLa mAMgato nathI. paraMtu paralokamAM pANa ekamAtra jinazAsananA rAgane (bhakita- bahumAnabhAvane) IcchuM chuM. (4). ( zrImadjI) teonuM abhivAdana karuM chuM ke jeo jinavacanamAM anurakata banIne graMtharacanA kare che ane teone mArA | ( prasArathInA) vizeSa mAthI yo niyanamA manu ne zAlo, 5na (-481) 127. (5) Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 nyAyAloke tRtIyaH prakAza: * bhAnumatITIkAkutprazasti * : asmAdRzAM pramAdagrastAnAM caraNakaraNahInAnAm / abdhau pota iveha pravacanarAgaH zubhopAyaH // 6 // sampUrNo'yaM nyAyAlokagranthaH ------------------bhAnumatI----------------- bhAnumatI-TIkAkRtpazastiH Atma-kamala-vIrapatipadAmbare tarA: / dAnasUrivarAH jAtA bhAskarasamakAntayaH // 7 // tatpAgo'bhavat magAzasamakAntayaH / premasUrIzvarAH ziSyAdilabdhibhissamanvitAH // 2 // tatpadAkAzaTimmetakA bhAnusamakAntayaH / bhuvanabhAnusUrIzA ekAntavAdanAzakAH // 3 // bariSThaphalasilhyAdayaH sindAntA: surakSitAH / sAmprataM kalikAle'pi sabaikyAya kRtazramA: // 4 // nyApatizArade hyaSTotarazataulikAH / vardhamAnAbhidhAnasya tapaso'pi katA mudA // 5 // gAyikAnAmpakArakANAM tapasvinAM kIrtimatAM kavInAm / .. adhyApakAnAM sudhiyA madhye dadhaH sadA ye prathamatvameva // 6 // suragurusamA pekSA giraca zravasoH sudhA, adhAritadharaM dhauryaM yeSAM kSamAnuqatakSamA / zamadamavatAM pAtAlaM prAtizAtalaM yazaH, zazijayakaraM nA'bhUtkasyAdatAya hi hanta bho ! // 7 // ziSyavyAkhyAnalabdhirjagati nirupamA bhAgyamekAtapaNaM, rUpaM devAnavapaM vacasi madhuratA kurvatI tikamikSam / akSAmA kSAntiruttaradharitajaladhidhaH kA'pi gAmbhIryAlakSmI:, dhairNa niStampamadreH surasarita. ita svacchatA cAstei peSAm // 8 // vAcaMcamAnAM vratarakSaNeparA: ! vaco'tigA vaH khalu maragupavicAH / asambhavatpratyupakArasAdhanA: ramatvA'hamadyApi bhavAmi gadagadaH // 9 // gatasaMvatsare bhejaH, te pragurutarA divam / tadIyopatatiramatyai bhAnumatI vyApi hi // 90 // sAmprataM rAjate dhanyaH tatpanagaganAhANe / nizezasamakAnti: zrIjayaghoSamunIzvaraH // 17 // sakalasamadhye sUripadadAnakAle hi| svagurudatasindAntadivAkarapadaM stute // 12 // AbAlyAcinAka: bAlyakAle piyA sahaita yaH / dIkSAM gRhItavAn naiva ca spaSTavAn vikAritAm // 13 // kAtasthAchedazAstrAdiH navyakarmAdizAraNakat / divapaTazArAmImAMsaka: sarvazArAmamavit // 14 // brUmaH kiM tapa mAhAtmyaM yatsahavAsato jauH / mAhazA api murvA gaNyate paktau pramAvatAm // 11 // pramAdaparikaloitaM yadi kiJcidAlocitaM tadastei khalu dUSaNaM mama hi naiva cAnyasya tat / yadA takalpanAkalitatarkavAgvaibhavaM tadeva jayasundarasphuratamoghazikSAphalam // 16 // patizatibhiH sArdhaM pravajita: sa me guru: / vijayo vizvakalyANa: puNyazAlI prabhAvakaH / / 99 // prasAsthAya saumyAga caityodAroTAtAya hi / bhuvanamAnusUrIzaziSyAya gurave namaH // 18 // ganthe'smin ladilA ganthaya: prAyaH prativAkyagAH / tathApi gurubhaktyA prasAdAcca zAradAkRtaH // 19 // subodho'smin sahasAdhikazAsgANi yalovapa vai / bhAnumatI padArthedamparthikalitA katA // 20 // gaganAkSAbharAzipramite (2010) tikamatatsare / pratiSThAtasare mAge ghoDegA~te kRtiH kRtA // 27 // katiriNaM sadA nanyAcchIyazovijayasya hi / anAyA labhatAM loka ekAtavijazriyam // 1 // iti mahAmahopAdhyAyayazovijayagaNivaraviracita: muniyazovijayakRtabhAnumatIsameta: vyAyAlokaH * zrIrastu saGgasya * | carANa - karAba sattarI (cAritrane mUlagAga ane uttaraguNa) thI hIna ane pramAdagrasta amArA jevAne to ahIM = saMsAramAM athavA A lokamAM jinazAsanano rAga e ja (saMsAra) samudramAM vahAgasamAna zubha upAya che. (6) ' A rIte nyAyAloka graMtha saMpUrNa thAya che. sAthe sAthe prastuta graMthanI vardhamAna taponidhi - gacchAdhipati paramapUjya sva. zrImavijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjanA ziSyaratna padmamaNitIrthoddhAraka pUjaya munirAjathI vizvakalyANavijayajI mahArAjanA ziyAANu muni yazovijaye karela prItidAyinI (gujarAtI) vyAkhyA pAsa sAnaMda saMpUrNa thAya che. po516 - 13, vi.saM.-2050 ghoDe (r. YnA) Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 335 paSTi - 1 nyAyAloka mULagraMthamAM AvelA vizeSa nAma ane graMthanAmanI noMa - nAma pRSTha 60,117 ra73 21 176,231,276 62,84,2pa6 16 adhyAtmamata parIkSA uzRMkhala taiyAyika aupaniSada cArvAka thitAbhazikRt laatri totAtita hiMDI himAMjara gharmakorti taiyAyika pakSadharabhizra padArthamAlAkRt prabhAkare buddha bauddhapradhAna bhASyakRta 328 2,22,269,278... 231 230 183, 313 211 210 239 bhizra 1pa9,177,222,228,233 254 166 19 ratnaprabhAcArya vardhamAna saMmatiTIkA sAMkhya sArvabhauma syAdvAdaratnAkara syAdvAdarahasya svataMtra 192 171,306 62,84,146,2pa6,265,332 281 Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 bhAnumatI (saMskRta) TIkAmAM sAkSIrUpe batAvelA graMthonI yAdI kramAMka nAma kramAMka 1. adhyAtmabiMduvRtti 333 27. tattvaciMtAmaNi(pratyakSakhaMDa) 149,151, 153, 2. adhyAtmamata parIkSA 8,112 156,111,12, 3. anekAMta jayapatAkA 164,165,166, 8. anyayoga vaccheda drAviMzikA 84,266 171,175,182, 5. amarakoza 18, 190,104, 6. aSTaprakaraNa 31 251,273,278, 7. aSTasahastrI 333 281,283,285, 8. asahastrItAtparyavivarANa 306,307,333 287,297,301 9. AcArAMga TIkA 302,388 10. AtmakhyAti 7,72,75,83, || 28. tatvaciMtAmaNi 6,13,14,15,17 111,333 (muktivAda-anumAnakhaMDa) 25,32,89,92 11. AtamImAMsa, 307 29. tatvaciMtAmaNi-AlokaTIkA 147, 148,150, 12. Avazyakaniryukti 56 153,15,164, 13. AvazyakaniryuktivRtti 237,238,241 165,166,172, 14. uttarAdhyayana sUtra 321,323,329 175,177,183, 15. uttarAdhyayana brahavRtti 39,307 184,190, 193, 16. upadezapada 319 214,222,231, 17. kalpataru 37 233,258,259, 18. kalpasUtra subodhikA 243 265,278,281, 19. kirAmAvalI 282,290,292, 20. kirANAvalI rahasya 3,16,19,30, 314 * 33,37 30. tattvaciMtAmaNi-cUDAmaNi TIkA ra92. 21. kUrmapurANa 168. 31. tattvaciMtAmaNi-prakAza TIkA 164,173,174, 22. gItA(bhagavad gItA) 20,28,29 175,183,185, 74,246 190, 193 23. jayalatA 12,57,58, 10, || 32. tattvaciMtAmaNi-rahasya TIkA 91,252 74,84,91,125, | 33. tasvapradIpikA(amRtacaMdra vyAkhyA) 236,301 135,146,220, 34. tattvavaizAradI 309 230,250,251, 35. tattvArthakArikA 275,277,304, | 36. tasvArtha TIkA(upA. 310,324,327, yazovijayakRta) 58 328,333 37. tatvArthabhASya 303,328 24. jIvAjIvAbhigama sUtra 328 38. tatvArtha-rAjavArtika 25. jaiminisUtra 39. tattvArtha- zlokavArtika 303,327 26. jJAnArNava 302 40. tattvArtha-sarvArthasiddhi TIkA 329 19 Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41. tattvArthasiddhasenIyavRtti 323,326,327, 49,321 332 35. prajJApanA sUtra 36. pratimAzataka 37. pramAganaya tattvAlakAlaMkArasUtra 38 45,37,91, 112,131, 196, 297,35,310, 332,333 112,197 201,200 2 42. tattvArthasUtra 31,49,328, 331 43. vArthasUtraTippaNa 328 44. taittirIya upaniSad 45. dravya-guNa-paryAya rAsa 322,328,331, 333 46. dvAciMza drAviMzikA 47. dvAdazAniyacakraTippaNa 332 48. dhammapada 31 49. dharmasaMgrahari 76,84,17, 112,215,328 10. navatattvasUtra 331 51. navamuktivAda(gadAdhara kRta) 8,14,20 52. niyamasAra 320 53. niyamasAra vRtti 332 54. nizIthacUrgi 238 55. nizIthapIdikAcUrNi 31 56. nizcaya drAviMzikA (siddhasenIya) 326 57. nyAyakusumAMjali 20,83,90,92, 325 58. nyAyakhaMDa khAdya 2,328,333 59. nyAyabhASya 21,25 60. nyAyabhUSAga 32,38,116, 38. pramANamImAMsA 39. pramANavArtika 80. pramANasuMdara 81. pravacanasAra pravacanasAravRtti (amRtacaMdra) 83. pravacanasAravRtti(jayasena) 84. prAcIna-muktivAda 85. bRhadAraNyaka upaniSat 86. bRhadavyasaMgraha 276,301 381,332 333 326,323,329, 330 329,330 87. bRhadravyasaMgrahavRtti 88. bRhaspatisUtra 89. baudrAdhikAra dIdhiti (AtmatatvavivekavRtti) 90. brahmavaivaMtapurANa 1. bhASArahasya 2. muktAvalI-kirANAvalI TIkA 93. muktAvalI-prabhA TIkA 94. mukatAvalI-maMjUSA TIkA 95. muktivAda-dvAciMzikA 96. mokSaratnA 91,94 214 81,53,223 21,44,223 6,27,32,36 59,73,91, 212,324 21,27, 115 14,21 197 10 61. nyAyalIlAvatI nyAyavArtika 63. nyAyavArtika tAtparyaTIkA 64. nyAyasUtra 65. pakSatA(tA.ciM.anu.khaMDa) 66. pakSatAjAgadazI gaMgA 17. padArthakhaMDana pratIka 18. pANini anuzAsana 69. paMcadazI 30. paMcasUtra 31. paMcasUtravRtti 32. paMcAstikAya 33. paMcAstikAyavRtti 34. prakarAgapaMcikA 3. yogabiMdu 98. yogabiMdu vRtti 99. yogavArtika 18. yogazataka 101, yogazAstra 12. yogazAstravRtti 103. ratnAkarAvatArikA 3010 211,331 96,112138 62,254,258, 382 333 164. ladhIyazvayatAtparyavRtti 105. laukikasannikarSakAragatAvAda (vAdavAridhi) 125 168 Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 - (106. vAyUSmAde pratyakSatva pratyakSatvavivAdarahasya 185 107. vizezAvazyakabhALa 51,239 244 108. vizeSAvazyaka bhASyavRtti (mahema.) 51, 239,333. 19. viSagupurANa 110. vedAMtatattvaviveka TIkAvivaraNa 16 111. vedAMtaparibhASA 112. vedAMtasAra 113. vyadhikaraNa prakaraNa (tA.ciM.) 114. vyAkhyAprajJapti (bhagavatIsUtra) 49,320,322 115. zAstravArtA samuccaya 29,95,97,98 130. syAdvAdaratnAkara 99,10,101 102,103, 104 105, 106, 107, 112, 114,115, 116,117, 197,29, 211 116. zlokavArtika (mImAMsaka) 93,162,244 117. samabhaMgInayapradIpa 333 118. sammatitarkaprakaraNa 19,307 119 saMmpatitarkavRtti 30,47,66,75 76,77,83,84 108,19,114 [131. syAdvAdarahasya 115,116, 166,194,246 319,332 120. saMskRtaprAbhUta. 329 121. sAMkhyapravacana bhANa 122. sAMkhyasUtra (kapilasUtra) 1996 123. sAmAnya lakSAgA-gAdAdharI 45 124. sAmAnyalakSANA-jAgadIzIkAzikAnaMdI 40 125. siddhahemazabdAnuzAsana 126. siddhAMtalakSA-dIdhiti 270 127. sthAnAMgasUtra 329 128. sthAnAMgasUtravRtti 329 129. syAdvAda ka95latA 9,10,18,25, 27,36,45,55, |132. hemalatA 59,63,96,99, 10,101,103, 109,110,111, 112,113,167, 168,172,178, 182,197,204, 206,20,211, 212,226,233, 236,260,295, 297,298,307, 314,323, 324, 332. -- -- * 53,59,65,66, - 67,78,83,84, 92,95,96,98, 101,111, 168,171, 182,185, 186,197, 212,277, 297,300, 303,305, 306,307, 308,310, 311,327. 57,60,62,76, 79,81,84,91, 124, 193, 244,247, 249,250, 253,254, 257,260, 263,264, 266,275, 277,302, 305,386,307, 308,310, 320,324, 326,323, 328,333 . 125 Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | pariziSTa-3) bhAnumatI TIkAmAM khaMDana karela graMtho ane matavizeSonI noMgha '' || kramAMka nAma 20 nyAyabhUSaNa 71,79, kramAMka nAma ' 1 Atmatattvaviveka 2 IzvarapratyabhijJA kArikA 3 udayanamata 4 kAmata 5 kArikAvalI 16 kAlIpadazarma-mata 7 kirANAvalI (udayana) 8 jheno-mata 9 tattvaciMtAmaNi (IzvaravAda) 10 tattvaciMtAmaNi (pratyakSakhaMDa) 326 255,256 33,38,40 43 38,50,255 30 322 30 188 21 nAyalIlAvatI 22 nyAyavArtika 23 nyAyavArtikatAtparyaTIkA 24 nyAyasAra, 25 paramenAIDijha-mata 26 prabhAkaramizra-mata 27 pramANavArtika 28 pAramAtmika upaniSad 29 badarInAthazukla-mata 30 bRhad dravyasaMgraha 31 bRhad dravyasaMgraha TIkA 32 bhaTTa-mata 33 mAdhyamika-mata 34 muktAvalI 35 muktAvalI-kirANAvalI TIkA 36 muktAvalI dinakarIya vRtti 17 322 30,31 170,178, 183, 184, 191, 193, 237,259, 273,275, 297,298, 308,39, 310, 12,34,36,37 3,166,167, 191, 193, 217,219, 212 19 217 330 209 11 tattvaciMtAmaNi (muktivAda) 12 tatvaciMtAmaNi-Aloka TIkA 217, 230 41,80,234, 255,326 62,312 56 5,327 28 37 muktAvalI-prabhA TIkA 38 muktAvalI-maMjUSA TIkA 39 vardhamAna-mata 40 vAsudeva sArvabhauma-mata 41 vedAntI-mata 42 zAlikanAthamizra-mata 43 zivAdityamizra-mata 44 sAMkhyakArikA 45 hegala-mata : 46 herekalAITrasa-mata 30. 13 tattvaciMtAmaNi prakAza TIkA 183,184, 192 14 tattvaciMtAmaNi rahasya TIkA 135 15 nava-muktivAda (gadAdharakRta) 12,30,32 16 nava-muktivAdaTIkA (zivarAmakRta) 34 17 namata 18 nyAyakusumAMjali * 250 19 nyAyabhASya 256 156 20. 327 323 - 38 Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 nAma mAM 1 akalaMkadeva 2 abhayadevasUri 3 amRtacaMdra 4 IzvarakRSNa 5 udayana 6 udayanamatAnusArI 3. umAsvAti 8 kAnTa ra kuMdakuMdAcArya 10 kumArilabhaTTa 11 kRSNavone 12 gadAdhara 13 guhadeva 14 gaMgaza (gaMgezvara maNikRta) 15 cArvAka 16 mika pariziSTa-4 bhAnumatImAM AvatA vizeSa-nAmonI yAdI 17 sena 12 nibhagagI -eka bi pRSTha 326 11,16,329 2736,301 20 13,250 205 49,328 323,328 236,322 162,244 230 14,26,32,4 1 kudane micaMdra 31. yAyika 4,11,2,3, 36 pAbhirAma 33 padmaprabha 26,12,135, 231,251,235, 34 padmasuMdara 303, 310 21,31 156,164, 165,16, kramAMka nAma 20 jJAnathImitra 21 jheno 163,135, 133,183, 190,191,193 214,216, 20, 228,231, 237,25, 25,23, 239,281 243,300. 22 TaMka 23 taunAtita ra 33ra 51,239 322,327 24 dakSa 25 maNa 26 digaMbara 27 dhanikAra 28 dharmakarma 29 nRsiMhazAstrI 3,147,148, 150,151,153, 33 prAbhAkara 35 pamenoiDijha 36 prabhAkaramiya 38. badarInAtha cUkya 39 basana 40 kulara jAna 42 brahmadeva 3. mImAMsaka 4 bhaDAri dIkSita 45. bhadrA svAmIjI 46 bhAgi 43 bhAsarvajJa 48 bhAskarAcArya (bhaTTabhAskara) 49 mathurAnAtha pRSTha 304 322 16 22,24 16 16 39 328 209,212 41,53,62, 633,12 329 2,8,11,26,31. 56,223 3ra 196 322 31,183,313, 318 13,317,394 53,135, 177,221 326 322,323 13,18,20,31 329,330 31 16 56 16 3,328 16 3,16,16,30, 33,91,135, 5ra Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 789 239,333 30 50 maladhArI hemacaMdrasUri 51 cAmunAcArya para raghunAtha ziromaNi 53 ratnaprabhAcArya 54 rasela 55 rAmabhadra sArvabhauma 56 rucidaramizra 254 327 72 148,164,175, 183,185, 190, 193 332 156, 57 labdhisUrijI 58 vardhamAna upAdhyAya 59 vallabhAcArya 60 vAcaspati mizra 63 vAsudeva sArvabhauma 304 64 vijJAnabhikSu 39 65 vidhAnaMdasvAmI 327 66 vidyAraNyasvAmI 34 67 vizvanAtha 326 68 vedAMtI 60 zAMtisUrijI 307 30 zAlikanAtha mizra 168,256 71 zivarAma 72 zivAditya mizra 73 zukadeva 11,28' 74 samantabhadrAcArya 75 sAMkhya 76 siddhasenAcArya (sammatikAra) 19,326 77 siddhasenasUri (tatvArthaTIkAkAra) 78 haribhadrasUrijI 9,29,31,96, 112,211,215, 238,328 79 harSavardhana upAdhyAya 933 80 hegala 81 hemacaMdrasUrijI (kalikAlasarvajJa) 84, 112, 197, 211,266 82 herekalAIsa 326 61 vAtsyAyana 62 vAdadevasUri 21,38,50,70, 197,255, 309 21,55 45,53,82,91, 95,171, 186, 196,297, 305,30, 310,311, 327,333. Page #365 -------------------------------------------------------------------------- Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnarasika jaina dho. mU. pU. sAghu-sAdadIjI ma. mATe graMtha bheTa yojanA nAbha mUlya 00.00 1. dvivAritnabhAliDA prajthakAra :- puNayara-nasUrijI TIkAkAra :- rAmarSi gaNI anuvAcha-saMpAE: bhuni yazoviSaya) 170.00 160.00 nyAyAloka graMthahAra : mahopAdhyAya yazoviSaya gazivara bhAnubhatI (saMskRta TI57) sane prItihAthinI (gujarAtI vyAjyA)nA irtAH- bhuni yazoviSaya 3. sAdhArahasya bhUlAgraMtha sane svopajJa vivarAnA urtA :- mahopAdhyAya yazovizya gazivara bhokSaratnA (saMskRta TIThA) ane subhAbhoTA (hindI TIThA)nA murtA :- bhuni yazoviSaya syAdvATarahasya (prathama aMs) bhUlaThAra:- musihAlasarvajJa zrI hebhayaMdrasUri mahArANa madhyabha-syAdvArahasya :- mahopAdhyAya yazovizya gazivara ayalatA (saMskRta TIThA) saine ramaNIyA (hindI TIThA) nA 'rtA:- muni yazoviSaya) 150.00 120.00 bhudrAzAlayastha 4. vAhabhAlA bhUtAhAra:- mahopAdhyAya yazoviSaya zivara hebhalatA (saMskRta TI51) ane vAlA (hindI TIDA)nA 'rtA :- muni zrI yazoviSaya 6. sthAdvArahasya (dvitIya ) 7. syAdvArahasya (tRtIya aMs) 8. SoDaza bhUTAhAra :- zrI haribhadrasUrIzvara mahArASa yogahIpiThA-TIThAkAra :- mahopAdhyAya yazovizya gazivara musyATalI (saMskRta TIThA) ane ratihAthinI (guSTharAtI vyAjyA nA murtA :- muni yazoviSaya bhudrazAlayastha mudrazAlayastha : prApti sthAna: hivya rzana TrasTa u6, iliTuMDa sosAyaTI, dhoNaDA. pIna - 387810