Page Text
________________
अयस्कान्तदृष्टान्तमीमांसा
लोहाकर्षण हेतुत्वम्, अन्यथासिद्धत्वादिति वाच्यम्, तदुत्कर्षेण क्रियोत्कर्षात् तस्य तद्धेतुत्वात् । एतेन अदृष्टमेवायस्कान्तेनाऽऽकृष्टमाणलोहदर्शने सुखवत्पुंसो निश्शल्यत्वे न तत्क्रिया हेतुरिति परास्तम्, दृष्टेनो पत्तावदृष्टकल्पनाया अन्याय्यत्वात्, अन्यथाऽन्यत्रापि तद्धेतुत्वप्रसङ्गात् ।
• भानुमती.
=
-
६५
अयस्कान्तस्पर्शगुणस्य न लोहाकर्षणहेतुत्वं स्वाश्रयासंयुक्तलोहद्रव्याकर्षणजनकत्वं, अयस्कान्तद्रव्यस्यैव तदेतुत्वेन तत्स्पर्शस्य घटं प्रति दण्डरूपादेखि अन्यथासिद्धत्वात् = स्वातन्त्र्येण तत्कार्यनिरूपितान्चयव्यतिरेकशून्यत्वे सति तत्कार्यकारणावच्छिन्नस्वनिष्ठतत्कार्यनिरूपितनियतपूर्ववृतित्वग्रहविशेष्यताकत्वात्, द्रव्यरहितस्य तस्याकृष्टिहेतुत्वाऽदर्शनात्, न चायस्कान्ते एकद्रव्यत्वे सति क्रियाहेतुगुणत्वलक्षणो हेतुर्वर्तते इति व्यभिचारावकाशः इति नैयायिकेन वाच्यम्, तदुत्कर्षेण = अयस्कान्तस्पर्शगुणतीव्रत्वेन क्रियोत्कर्षात् = :आकृषिः क्रियोत्कर्षदर्शनात् तस्य = अयस्कान्तस्पर्शस्य एव तदेतुत्वात् = स्वाश्रयाऽसंयुक्त लोहाकर्षणकारणत्वनिश्चयात् । न ह्यकारणोत्कर्षात्कार्योत्कर्ष: क्वापि दृष्टः श्रुतो वा, अन्यथा दण्डरूपाद्युत्कर्षादपि घटोत्कर्षोपलम्भप्रसङ्गात् । किस पूर्वं लोहानाकर्षकस्यापि दीर्घकालमयस्कान्तसंयुक्तलोहद्रव्यस्य पश्चात् स्वातत्र्येण लोहाकर्षकत्वदर्शनात् पूर्वं लोहाकर्षकस्यापि दीर्घतरकालमनेकलोहद्रव्यसंयुक्तस्याऽयस्कान्तस्य पश्चादाकर्षणाऽहेतुत्वस्य दर्शनाच्च तत्स्पर्शस्यैवाकृष्टिहेतुत्वमुपगन्तव्यम् । किञ्चायस्कान्तरहितस्य तत्स्पर्शस्याकर्षणं प्रत्यन्यथासिद्धत्वोपगमे प्रयत्नास्यापि ग्रासाद्याकर्षणं प्रत्यन्यथासिद्धत्वापतिः कथङ्कारं वारणीया ? एतेन देवदत्ताङ्गनाङ्गादिकं देवदतगुणपूर्वकं, कार्यत्वे सति तदुपकारकत्वात्, ग्रासादिवत् - इत्यपि प्रत्युक्तं, हाटान्तस्य साधनवैकल्यात् । न च द्रव्यस्य का कारणत्वे प्रयत्नारहितस्यापि तत्प्रसतिरिति वाच्यम् स्पर्शरहितस्यायस्कातस्यापि तत्प्रसक्तेः । अथ तद्रहितस्य तस्याऽदृष्टेर्नागं दोष इति चेत् ? दृष्टिश्चेत्प्रमाणं तर्हि लोहद्रव्याकर्षणोत्पतावुभयं दृश्यत इत्युभयमपि तत्र कारणमस्तु विशेषाभावादिति प्राचः (स्या. रत्ना. परि. १- सू.८ पु. ९०५) । एतेन = यदुत्कर्षेण कार्योत्कर्षस्तत्कार्यं प्रत्युत्कर्षप्रतियोगिनः कारणत्वप्रतिपादोन । अस्याग्रे परास्तमित्यनेनान्वयः । अदृष्टमेव अस्य चागे हेतुरित्यनेनान्वयः । अयस्कान्तेनाकृष्यमाणलोहदर्शने = चर्म विभिद्य पादादावन्तः प्रविष्टस्य लोहमयकीलकादेश्यस्कान्तेन बहिराकृष्यमाणत्वोपलम्भे सति निःशल्यतया पुंसो यत्सुखमुपजायते तत्र यथा तदीयाऽदृष्टमेव हेतुः तथैव तस्य सुखवत्पुंसः निःशल्यत्वे अपि तदीयाऽदृष्टमेव हेतुः न तत्क्रिया = शल्योद्वारक्रिया सुखे निःशल्यत्वे वा हेतुः । निः शल्यताव्दाराऽदृष्टस्य सुखजनकत्वात् दारात्मके निःशल्यत्वेऽपि अदृष्तस्यैव हेतुतेति नैयायिकाशयः । शल्योदारक्रियोत्कर्षेण निःशल्यताद्युत्कर्षात् तस्याः क्रियाया एव तदेतुत्वेनोपदर्शितं नैयायिकमतं परास्तम् । तदेव स्पष्टयति दृष्टेन = शल्योद्वारकर्मणैव नि. शल्यता- सुखयो: उपपत्तौ अदृष्टकल्पनाया = :अक्लृप्तादृष्टे तद्धेतुत्वकल्पनाया अन्याय्यत्वात्, अन्यथा = दृष्टनैवोपपतार्वापे दृष्टमपलप्याऽदृष्टे हेतुत्वकल्पनस्य प्रामाणिकत्वे अन्यत्रापि सर्वत्र तदेतुत्वप्रसङ्गात् = अक्लृप्तादृष्टस्यैव कारणत्वकल्पनायाः प्रामाणिकत्वापातात् ।
=
વ્યાભિચાર દોષને સ્થાન નથી.' <— તો આ વાત પણ ટાઢા પહોરના ગપ્પા જેવી છે, કારણ કે જો લોહચુંબકનો ભ્રામક સ્પર્શ ઉત્કૃષ્ટ હોય તો લોખંડ ઝડપથી અને દૃઢતાપૂર્વક ખેંચાય છે. ચુંબકીય સ્પર્શના ઉત્કર્ષથી આકર્ષણ ક્રિયામાં ઉત્કર્ષ આવે છે. જ્યારે લોહચુંબક જૂનું થઇ જાય છે ત્યારે તેનો ભ્રામક સ્પર્શ અપકૃષ્ટ મંદ થાય છે. ત્યારે આકર્ષણ ક્રિયા પણ મંદતાથી થાય છે. કાર્ય હંમેશા કારણના ઉત્કર્ષથી જ ઉત્કર્ષ પામે, નહીં કે અકારણ ઉત્કર્ષથી. માટીની ક્વોલિટિ ઊંચી હોય તો ઘડો ઊંચી ક્વોલિટિવાળો થાય, નહીં કે ગધેડાની ઊંચી ક્વોલિટિથી. લોહચુંબક તો જેવું પૂર્વે હતું તેવું જ પાછળ પણ હોય છે. છતાં આકર્ષણ ક્રિયામાં પૂર્વે તીવ્રતા અને પાછળથી મંદતા આવે છે. તેથી આકર્ષણ ક્રિયા પ્રત્યે લોહચુંબકને નહીં પણ તેના સ્પર્શને જ કારણ માનવું યોગ્ય છે.
एतेन. अड आवु नैयायिक स्थन
पुरुषना पानी थामडी लेहीने लोभंडनी टांगी वगेरे पगमां भूंथी गर्ध होय તેને પ્રબળ લોહચુંબક દ્વારા બહાર કાઢવામાં આવે છે અને તેને જોતાં પુરુષને જે સુખ થાય છે, તેના પ્રત્યે જેમ તે પુરુષનું અદૃષ્ટ હેતુ છે, તેમ તે પુરુષ નિઃશલ્ય થાય છે તેના પ્રત્યે પણ અષ્ટ જ હેતુ છે, નહીં કે તે આકર્ષણ ક્રિયા. ભાગ્ય જોર કરતું હોય તો ટાંકણી ઝડપથી નીકળી જાય અને ભાગ્ય પરવારી ગયેલ હોય તો ટાંકણી ઘણી વાર પછી નીકળે અથવા ન પણ નીકળે. માટે ટાંકણી વગેરે ખેંચવાની ક્રિયાથી શલ્યરહિતતા થતી નથી પરંતુ અદૃષ્ટથી = પુણ્યથી જ થાય છે. <← પણ પૂર્વોક્ત કથનથી નિરરંત થઇ જાય છે. જો ટાંકણી વગેરે કાઢવાની ક્રિયા વ્યવસ્થિત હોય તો ટાંકણી વગેરે ઝડપથી બહાર ખેંચાઇ આવે છે. આવડત ન હોય અને શલ્ય ખેંચવાની
| SR No. | 022498 |
| Book Title | Nyayalok |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Yashovijay Gani |
| Publisher | Divyadarshan Trust |
| Publication Year | |
| Total Pages | 366 |
| Language | Sanskrit, Gujarati |
| Classification | Book_Devnagari & Book_Gujarati |
| File Size | 22 MB |