Nyayalok

SR No.: 022498
Original Sutra Author: N/A
Author: Yashovijay Gani
Publisher: Divyadarshan Trust
Total Pages: 366
Language: Sanskrit, Gujarati
Classification: Book_Devnagari & Book_Gujarati
File Size: 22 MB

Page 201

99८ न्यायालोके प्रथमः प्रकाश चिन्तामणिकारमतापाकरणम् *
यत्तु स्वसंवेदने कृतिसमवायित्वादिरूपकर्तृत्वाद्यनवभास इत्युक्तं, तदभिप्रायाऽपरिज्ञानात्, आश्रयत्वरूपकर्तृत्वस्य ) विषयत्वरूपकर्मत्वस्य विशेषणत्वरूपक्रियात्वस्य च दोषाऽकलङ्कितत्वात् ।
अधिकविषयत्वेऽपि च व्यवसायस्यार्थविषयत्वेन प्रवर्तकत्वमविरुद्धम्, इष्टतावच्छेदक-प्रवृत्तिविषयवैशिष्ट्यावगाहिज्ञानत्वेन ------------------भानुमती---------------- नरसिंहाकारस्य सत्यपि घटत्वप्रकारकत्ववैशिष्ट्यविषयत्वे घटत्ववैशिष्ट्यविषयत्वमस्त्येवेति तदुत्पत्यगिमक्षणे तत्र ज्ञानत्वविशिष्टबुन्दौ तदगिमक्षणे घटत्ववैशिष्ट्यावगाहिज्ञानवानहमित्येवंरूपो 'जानामी'त्यनुव्यवसाय: सम्भवत्येव <- (त.चिं.आ.प्र.ख.प ८०७) इत्येवं पाठ: समुपलभ्यत इति ध्येयम् ।
यतु स्वसंवेदने = ज्ञानगोचरप्रत्यक्षे अयोग्यतया कृतिसमवायित्वादिरूपकर्तृत्वाद्यनवभास: (दृश्यतां 986 तमे पृष्ठे) इत्युक्तं, तत् न चारु, अभिप्रायाऽपरिज्ञानात् - अस्मदाकूताज्ञानात्, यत: अस्मदभिमतस्य आश्रयत्वरूपकर्तृत्वस्य = ज्ञानाश्रयत्वलक्षणस्य ज्ञानकर्तृत्वस्य, विषयत्वरूपकर्मत्वस्य = ज्ञानविषयतात्मकस्य ज्ञानीयकर्मत्वस्य विशेषणत्वरूपक्रियात्वस्य च = आत्मनिरूपित - ज्ञाननिष्ठविशेषणत्वस्वरूपस्य क्रियात्वस्य च प्रत्यक्षयोग्यतया त्रिपुटीप्रत्यक्षवादस्य दोषाऽकलङ्कितत्वात् । न चैवं 'घटं चक्षुषा पश्यामी'तिव्यवहारात् करणविषयत्वमपि तत्र सिध्ययेदिति वाच्यम्, करणाद्यंशेऽयोग्यत्वादेव साक्षात्वप्रच्यवादिति व्यक्तं (स्या.क.स्त.9. का. ८४. पू. २१८) स्यादवादकल्पलतायाम् । एतेन -> क्रियायाः कृतेर्वा समवायित्वं कर्तृत्वं, परसमवेतक्रियाफलशालित्वं करणव्यापारविषयत्वं वा कर्मत्वं, धात्वर्थत्वमन्यद वा क्रियात्वं 'इदमहं जानामी'ति व्यवसाये न भासते, तदबोधकेन्द्रियसनिकर्षाभावादिति <- (त.चिं.प्र.खं. . ७९१) तत्वचिन्तामणिकारवचनं प्रत्याख्यातम् । तदक्तं योगशास्त्रवृत्ती - घटं वेदम्यहमित्यत्र त्रितयं प्रतिभासते। कर्म क्रिया च कर्ता च तत्कर्ता किं निषिध्यते ? ॥ (प्र.२ गा. १९/२५)
ननु स्वप्रकाशत्वपक्षे व्यवसायस्य स्वविषयकत्वे स्वस्मिन् प्रवत्यसम्भवेनाधिकविषयकत्वादप्रवर्तकत्वापत्तिः, प्रति प्रति समानविषयकत्वेन ज्ञानस्य कारणत्वादिति चेत् ? न, स्वविषयत्वावगाहनस्य प्रवृत्यप्रतिपन्थित्वात् । न ह्यधिकं दोषाय भवति, अन्यथा 'पर्वतोऽग्निमान् घदवांश्चे'तिज्ञानात् अनलार्थिनोऽप्रवत्यापतेः । इत्थं अधिकविषयत्वेऽपि = प्रवत्यविषय-स्वात्मकगोचरत्वेऽपि च व्यवसायस्य अर्थविषयत्वेन =
___मुर्तृत्व-धर्मत्व-ठियात्वनुं लान ज्ञानभां शध्य छे - स्यावाटी 888
यत्तु स्व० । पूर्व ५२५३१ नेयायिने हेतुं -> तिसमपायित्वस्१३५ उर्तृत्व, ५२समवेतयिान्यवशालिત્વસ્વરૂપ કર્મત્વ અને કૃતિજન્યત્વરૂપ ક્રિયાત્વ અયોગ્ય હોવાથી સ્વસંવેદનમાં જાણી શકાતાં નથી. (જુઓ પૃ. ૧૪૮) << - તે વાત પણ બરાબર નથી, કારણ તૈયાયિકને સ્વપ્રકાશવાદીનો અભિપ્રાય ખબર નથી. અમે કૃતિસમાયિત્વસ્વરૂપ કનૃત્વ વગેરેનું
સંવેદનમાં ભાન માનીએ તો તેનું સ્વસંવેદનમાં ભાન થઈ ન શકે. પરંતુ અમે તેવું માનતા નથી. અમે તો એમ કહીએ છીએ કે જ્ઞાનનું કર્તુત્વ જ્ઞાનજનકક્રિયાકનૃત્વસ્વરૂપ અથવા જ્ઞાનઅનુકૂલમૃતિસમાયિત્વરૂપ નથી પણ જ્ઞાનાશ્રયસ્વાત્મક છે અને જ્ઞાનાશ્રયત્વ તો પ્રત્યક્ષયોગ્ય જ છે. આ જ રીતે જ્ઞાનકર્મત્વ પણ પરસમવેતક્રિયાજ ફલશાલિવૂલક્ષણ અથવા કરણવ્યાપારવિષયવાત્મક નથી પણ જ્ઞાનવિષયત્વસ્વરૂપ છે. આથી કર્મત્વ પણ પ્રત્યક્ષ યોગ્ય છે. તથા જ્ઞાનગતક્રિયાત્વ પણ ઘાર્થરૂપ કે કૃતિજન્યત્વસ્વરૂપ નથી પણ વિશેષણાત્મક છે, કારણ કે જ્ઞાન આત્માનું વિશેષાણ બને છે અને તે પણ પ્રત્યક્ષ યોગ્ય છે. આમ પ્રત્યક્ષયોગ્ય હોવાથી પ્રત્યક્ષાત્મક જ્ઞાનમાં કર્તૃત્વ, કર્મ અને ક્રિયાત્વનું ભાન થઈ શકે છે. તેથી જ્ઞાનમાં જ્ઞાનનો કર્તા, જ્ઞાનનું કર્મ અને જ્ઞાનાત્મક ક્રિયાનું ભાન થવામાં કોઈ દોષ નથી.
स्वप्राशपक्षभां ज्ञानभां प्रवर्तता समाधित अधिः । यसायने व मानवामा में शं यश छ -> व्यवसाय शान १५॥ खोय तो स्ववि५५ पास જરૂર હોય. સ્વમાં તો કાંઈ પ્રવૃત્તિ કરવાની નથી, કેમ કે સ્વાત્મક જ્ઞાન તો ઉત્પન્ન થઈ ગયેલ છે. આમ વ્યવસાય સ્વવિષયક હોવાથી પ્રવૃત્તિની અપેક્ષાએ અધિકવિષયક થઈ જવાથી તે પ્રવૃત્તિનું કારણ નહિ બની શકે, કેમ કે પ્રવૃત્તિ પ્રત્યે સમાનવિષયક જ્ઞાન જ કારણ મનાય છે. <- પરંતુ આનું સમાધાન સુલભ છે અને તે એ છે કે પ્રવૃત્તિ પ્રત્યે સમાનવિષયક જ્ઞાન કારણ નથી, પરંતુ ઈટતાઅવચ્છેદક અને પ્રવૃત્તિવિષયના વૈશિનું (= પરસ્પર સંબંધનું) જ્ઞાન કારણ હોય છે. આથી અધિકવિષયક વ્યવસાયજ્ઞાનમાં પ્રવૃત્તિ વિષય (= ચાંદી वगैरे) भ
3 (= २४तत्याह)ना वैशिष्ट्यन (संयनु) मान पाथी 'रजतमहं जानामि' वगैरे २१५ शानने રજતમાં = ચાંદીમાં પ્રવર્તક માનવામાં કોઈ બાધા નથી, ભલે ને પ્રવૃત્તિ વિષય રજત કરતાં અન્ય જ્ઞાનાદિનું તેમાં ભાન થતું હોય.
'अत्र प्रमेयं ज्ञानभां प्रवर्तता आपत्तिनो परिहार न च । प्रस्तुत विषयमा अघि विया२ ४२i में समस्या में उपस्थित थाय छ -> 'अत्र प्रमेयं' साशन शुतिमा)