Nyayalok

SR No.: 022498
Original Sutra Author: N/A
Author: Yashovijay Gani
Publisher: Divyadarshan Trust
Total Pages: 366
Language: Sanskrit, Gujarati
Classification: Book_Devnagari & Book_Gujarati
File Size: 22 MB

Page 51

२८. व्यायालोके प्रथम: प्रकाश: वेदान्त्तिमतखण्डने दाणिशददानिंशिका-प्राचीनमुक्तिवादसंवादः *
एतेन अविद्यानिवृत्ती विज्ञानसुखात्मकः केवलात्माऽपवर्गेऽस्तीति वेदान्तिमतं निरस्तम्, ज्ञानसुखात्मकब्रह्मणो नित्यत्वे मुक्तसंसारिणोरविशेषापातात्, तादृशात्मनः कृत्यसाध्यत्वाच्च । न चाविद्यानिवृत्तिरेव पुरुषार्थः, अविद्याया असत्त्वेन नित्यनिवृत्तत्वात्, अनिर्वचनीयतायाश्चाऽनिर्वचनीयत्वादिति । -----------------भानुमती-----
एतेनेति आत्मनःसुखादिभिनत्वेन । अस्प चाग्रे निरस्तमित्यनेनान्वयः । याहशोपाध्यच्छिवास्य ब्रह्मणोऽविशुन्दरूपता ताहशोपाधिविगम एव कैवल्यम् । ताहशोपाधिरेवाविद्योति अविद्यानिवृत्तौ विज्ञानसुखात्मक: केवलात्मा एव अपवर्ग = मोक्षे अस्ति । दुःखस्य अन्त:करणविशेषबुब्दिधर्मतया तरचाश्च स्वजनकाविद्यानाशनाश्यतया अविद्यानिवते: स्वत: प्रयोजात्वविरहेऽपि दुःखनिवतिनिदानतया गौणप्रयोजनत्वं दुरपवादमेवेति वेदान्तिमतम् ।
आत्मनः सुखविज्ञानाश्रयत्वेन विज्ञानसुखात्मकस्याऽऽत्मनोऽपर्गत्वं निरस्तम् । कि तदभेदोपगमे ज्ञानादेः क्षणिकत्वेन तदभिन्नस्य ब्रह्मणोऽपि क्षणिकत्वापति: दर्वारा । न च ब्रह्मणो नित्यत्वेन विज्ञानादेपि तदभितया नित्यत्वमिति साम्प्रतम, ज्ञानसुखात्मकब्रह्मणो नित्यत्वे मुक्तसंसारिणोरविशेषापातात, संसारावस्थायामविद्याया: सत्वेऽपि ब्रहा: पूर्वापरावस्थायामविशेषात् । तादृशात्मन: = विज्ञानसुखाद्यात्मकस्यात्मनः नित्यत्वेन कृत्यसाध्यत्वाच्च मोक्षरूपाऽपुरुषार्थत्वापतिः । कालगतचामीकरन्यायेन भमादेवान प्रवृतिरिति तु भान्तपदि वतुं शोभत इति व्यक्तं वदाशिददात्रिंशिकायाम् । न च अविद्यानिवृत्तिरेव पुरुषार्थः, तस्या दःखनितिनिदानत्वेन परम्परया प्रयोजनत्वादिति वाच्यम्, अविद्याया: = अविद्यापदपतिपाद्याया: असत्वेन वरशङ्गवत् नित्यनिवृत्तत्वात्।
ननु अविद्यायाः न सर्वथाऽसत्वम्, तस्याः विक्षेपावरणशक्तिदयस्वभावत्वायोगात् । विक्षेपशक्तिसहकारेण सा लिहादिबहाण्डान्तजगतजनिता, आवरणशतिसहकारेण च साऽन्तःकरणप्रच्छादनन्दारा स्वरूपप्रमाविरोधिनीति। तच्च शक्तिव्दवं अविद्यायाः स्वाभाविकं गीयत इति न तस्याः नित्यनित्तत्वम् । नापि सा सर्वथा सती, ब्रहाण इस तस्या अपि नाशायोगात्, नाभावो विद्यते सतः' इति वचनात् । नापि तस्याः सदसत्वं, तिरोधात् । अत: तस्णा अनिर्वचनीयत्वमेवेति चेत् ? न, अविद्यानिष्ठतायाः अनिर्वचनीयतायाः अनिर्वचनीयत्वात् । अनाख्येयत्वादेवाऽनिर्वचनीयाविद्यास्वीकारो न प्रामाणिक: । किञ्चाविद्या नाम :आत्मनि शरीराभेदावगाहिज्ञानं पदार्थान्तरं वा? उभयथापि सुख-दुःखाभाव-तत्साधनेतरत्वेन तन्निवतेरपुरुषार्थत्वात्, उत्पातत्वज्ञानिन: शुकादेः शरीरतुःखभोगदशायामपि अविद्यानाशसत्वात् मुकत्तप्रसङ्गाच्चेति व्यतं प्राचीनमुक्तिवादे ।
ठेवल आत्मस्व३५ भुठित - वेटान्ती * देहान्ती. : एतेन । अविधान निवृत्ति या मान-सु५२५३५ ३१आत्मार्ग = मोक्ष छे. माशय मेछ કે આત્મા જ્ઞાનવરૂપ અને સુખસ્વરૂપ છે. તેમ જ એકાન નિત્ય છે. એકમાત્ર આત્મતત્વની જ પારમાર્થિક સત્તા છે. આત્મા અનાદિકાળથી અવિદ્યાથી ઉપહિત છે. અવિદ્યાનો અર્થ છે માયા - અજ્ઞાન કે જે સત્વ, રજસ, તમન્ આ ત્રણે ગુણોથી અભિન્ન છે. તે ત્રિકાલઅબાબરૂપમાં સત્ નથી તથા શશશૃંગ વગેરેની જેમ કામાત્રથી અસંબદ્ધસ્વરૂપ સર્વથા અસત્ પણ નથી. આત્માની જેમ સત રૂપે કે શશશૃંગ વગેરેની જેમ અસત્ રૂપે નિર્વાઓ ન હોવાથી અનિર્વચનીય છે. તે અવિદ્યાના કારણે જ આત્માના નિત્યજ્ઞાનસુખાત્મક વાસ્તવિક સ્વરૂપનો બોધ ન થતાં તેના અવાસ્તવિક નામાદિસ્વરૂપે જગતનો બોધ થાય છે. આ રીતે અવિદ્યાસ્વરૂપ ઉપાધિ એ જ આત્માનું બંધન છે, આ બંધનના કારણે જ આત્મા બધા કુકર્મોનું ભાજન બને છે, જ્યારે પુણયપુંજના પરિપાકથી સદ્દગુરૂનો સત્સંગ થયા બાદ તેમની કૃપાપૂર્વક વેદાન્તઉપદેશથી આત્માને પોતાના વાસ્તવિક સ્વરૂપનો બોધ થશે ત્યારે અવિદ્યાની નિવૃત્તિ થવાથી જ્ઞાન-સુખમય કેવળ આત્મા જ અવસ્થિત રહેશે. આત્માની આ સ્થિતિ જ તેની મોક્ષકાલિક સ્થિતિ બનશે.
नैयायिक :- निरस्तं ज्ञा०। आपात २१२ नथी, १२१२ वानसुमात्म २५३५ मामाको भोर डोय तो भुत અને સંસારીમાં કોઈ ભેદ નહીં રહે. આનું કારણ એ છે કે ઉપર્યુક્ત મુક્તિ નિત્ય હોવાને લીધે સંસારદશામાં પણ રહેશે. તેથી સંસારી જીવને મુક્તથી ભિન્ન કહેવું અસંભવ બની જશે. આથી મોક્ષપુરુષાર્થનો પાર ઉચ્છેદ થવાની આપત્તિ આવશે, કારણ કે જ્ઞાન-સુખાત્મક બ્રહ્મસ્વરૂપ આત્મા નિત્ય હોવાના લીધે કૃતિ = પુરુષપ્રયત્નથી સાધ્ય નથી. જે નિત્ય છે તેની ઉત્પત્તિ માટે કોઈ પ્રયત્નની આવશ્યકતા ન હોવાથી મોક્ષ અપુરુષાર્થ બની જશે. પુરુષની અભિલાષાનો વિષય મોક્ષ નહીં બની શકે. અહીં વેદાન્તી તરફથી એમ કહેવામાં આવે કે --> ફત્ત ઉપરોક્ત આત્મા એ જ મોક્ષ નથી પરંતુ અવિદ્યાનિવૃત્તિસ્વરૂપ ઉપરોકત આત્મા મોક્ષ છે. આત્માને અનાદિ કાળથી જે અવિદ્યા વળગેલી છે તેની નિવૃત્તિ આત્માસ્વરૂપ જ છે અને તે પુરૂષાર્થ બની શકે છે. તેથી આત્મન આત્મા ભલે કૃતિસાધ્ય ન હોય પરંતુ આત્માસ્વરૂપ અવિદ્યાનિવૃત્તિને પુરુષાર્થ માનવામાં કોઈ બાધ નથી. તે પુરુષપ્રયત્નથી સાધ્ય જ છે. તેમ જ સંસારદશામાં અવિદ્યાની નિવૃત્તિ ન હોવાથી સંસારીને મુકત કહેવાની આપત્તિ પણ નહીં આવે’ --- તો આ વાત બરાબર નથી, કારણ કે અવિદ્યા