Page Text
________________
-
-
-
-
--
५९२ व्यायालोके प्रथम: प्रकाश
* प्रकाशक़त्मनिराकरणम् * सार्वभौममतं निःस्तम्, अयोग्यत्वस्य प्रतिबन्धकत्वेऽविश्रामात्, स्वरूपाऽयोग्यतयैव तत्त्वादिति यौक्तिकाः ।
यत्तु - ज्ञानस्य स्वप्रकाशत्वानुमितौ तत्प्रकाशतायामप्यनुमित्यन्तरापेक्षायामनवस्थेति - तन्न, ज्ञानत्वावच्छेदेन स्वप्रकाशतानु मितौ तद्विशेषे तत्संशयाऽयोगाद्विशेषे तदनुमित्सया च तादृशानुमितेर्यावत्सिसाधयिषमनुसरणेनानवस्थापरिहारात् । न चानुव्यवसायेऽप्येवं न्यायः प्रत्यक्षस्येच्छानधीनत्वात्, घटदिदृक्षयोन्मीलितनयनस्य पुंसः
-----------------भानुमती---------- अष्टादीनां प्रतिबन्धकत्ववत् ज्ञानस्यापि तत्वं कल्पनीयं, अन्यथा तन्मानसापते: इति सार्वभौममतं = वासुदेवसार्वभौमाभिधाननव्यनैयायिकमतं । शक्तिविशेषस्य धर्माधर्मयोाने चाऽभावान तन्मानसप्रसङ्ग इति न प्रतिबन्धकताकल्पनागौरवमित्येतावतैवेदं निरस्तम् । तथापि यौक्तिका: प्रकारान्तरेण तमिरासे हेतुमावेदयत्ति - अयोग्यत्वस्य प्रतिबन्धकत्वे अविश्रामात् = अपर्यवसानात, स्वरूपाऽयोग्यतयैव तत्त्वात् = मानसप्रत्यक्षाभावोपपादनात् । प्रकृते ज्ञानस्य मानसपलगोग्यत्वं न मानसपलक्षपतिबन्धकत्वे पर्यवस्यति किन्तु मानसपत्गक्षकारणतावच्छेदकधर्माभाववत्वे विश्राम्यता मानस्य स्वसंविदित र ज्ञानसामान्यस्य मानसपत्यक्षाकारणत्वात, न तु मानसप्रतिबन्धकत्वमिति यौक्तिका: ।
पूर्वं स्ताकाशत्वस्यापि परिशेषानुमेयतया तदनुमितिप्रकाशतागा अप्यनुमानान्तरलभ्यतयाऽनवस्थासाम्यात् (पृष्ठ १६२) इति यदक्तं तन्मनसिकत्य प्रकरणक़दाह -> यत्विति । शहागन्थस्तु पूर्वं विभावित एवेति न पुनस्तन्यते । तदयुक्तत्वमावेदयति -> ज्ञानत्वावच्छेदेन = ज्ञानसामान्यापेक्षया स्वप्रकाशतानुमितो सत्यां तद्विशेषे = आनुमितिविशेषे तत्संशयाऽयोगात् अवच्छेदकावच्छेदेन तत्प्रकारकनिश्चयस्य अवच्छेदकसामानाधिकरण्येनापि तदभावप्रकारकज्ञान प्रति प्रतिबन्धकत्वात् । न चैवं स्वप्रकाशतानुमितिप्रकाशतायां कदाऽप्यनुमितिर्न स्यात्सिदेनुमितिप्रतिबन्धकत्वादिति शहनीयम्, विशेषे = स्वप्रकाशतानुमितिविशेषे तदनुमित्सया च = प्रकाशतानुमित्सया च तादृशानुमितेः = स्वप्रकाशतानुमितिपक्षक - स्वप्रकाशतासाध्यन्दितीयानुमिते: उत्पादस्याभ्युपगमात् । न चैवमनवस्था प्रत्यागतेति वाच्यम्, तादृशानुमितेः = अनुमित्सानियम्यानुमितेः यावत्सिसाधयिषं = अमित्सापर्यन्तं अनुसरणेन = स्वीकारेण अनवस्थापरिहारात् परत:पक्षताविरहात् तदुपरम: । न च व्यवसायप्रकाशके अनुव्यवसायेऽपि एवं न्याय: = प्रकार: सम्भवति, यावजिज्ञासं तदवितिधाराम्भ्युपगमात्, परत: विषयात रसशारादिना तद्विच्छेदादिति वाच्यम्, अनुव्यवसायस्य मानसप्रत्यक्षरूपत्वात्, प्रत्यक्षस्य = साक्षात्कारमानाय च इच्छानधीनत्वात् । अनेन -> ममापि सर्वं ज्ञानमवश्यं तेहामपि ज्ञानत्वपत्यासत्या गृह्यते, न तु निरुत्तरानुव्यवसायधारयति नानवस्था <- (त.चिं.प्र.प. ८१२) इति विचिन्तामणिप्रकाशकढुक्तिरपि निरस्ता । अतारणान्वयव्यतिरेकानुसारिणौ विवक्षितकार्यान्वयव्यतिरेको न भवत: । न हि प्रत्यक्ष जिज्ञासानुसार्येव भवतीति नियमः; घटदिक्षया = घटदर्शनाभिलाषेण उन्मीलितनयनस्य पुंस: घटशून्यभूतले चक्षुषा - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- ૧૮૬) કહી જ ગયા છીએ. વાસુદેવ સાર્વભૌમના કથનના વિરોધમાં યુક્તિવાદિઓ એવી યુક્તિ બતાવે છે કે - વસ્તુની પ્રત્યક્ષ માટેની અયોગ્યતા પ્રત્યક્ષ પ્રત્યે તે વસ્તુની પ્રતિબંધકતાના કારણે નથી હોતી, પરંતુ તેના સ્વરૂપમાં રહેલી અયોગ્યતાના કારણે હોય છે. ઘટચાક્ષુષ વગેરે માનસ પ્રત્યક્ષને સ્વરૂપઅયોગ્ય હોવાથી તેનું માનસ પ્રત્યક્ષ નથી થતું. માટે જ્ઞાનને પરપ્રકાશિત માનવામાં દર્શિત પ્રતિબંધકતાની કલ્પના અનાવશ્યક છે. આમ જ્ઞાનને સ્વસંવિદિત માનવામાં કોઈ દોષ નથી-એમ ફલિત થાય છે.
* स्वसवरनपक्षभां अनवस्थापरिहार यत्तु. । पूर्व नैयायिले डेलु -> शानने १५॥ माना ७i शानस्याहीना मते शान सातो અનુમાનવેદ્ય છે. તે સ્વત: પ્રકાશ્ય નથી, કારણ કે જે જ્ઞાનગત સ્વપ્રકાશતા સ્વત: પ્રકાશ્ય હોય તો તો અત્યાર સુધીમાં આ વાતનો ફેંસલો જ્ઞાને પોતે જ આપી દીધો હોત. જ્ઞાનમાં રહેનાર સ્વપ્રકાશની જે અનુમિતિ કરવામાં આવશે, તે અનુમિતિ પણ જ્ઞાનાત્મક હોવાથી તેનું સ્વપ્રકાશત્વ પામે અન્ય અનુમતિથી વેદ્ય માનવું પડશે. આમ સ્વપ્રકાશમાં સ્વપ્રકાશત્વવિષયક અનુમિતિની વણથંભી પરંપરા ચાલશે, જેનો કોઈ છેડો નહિ આવે. અર્થાત્ અનવસ્થા દોષ આવશે. (જુઓ પૂર્વપક્ષનિરૂપણ પૃષ્ઠ ૧૬૨) <– તે વાત પણ બરાબર નથી. આનું કારણ. એ છે કે જ્ઞાનમાં સ્વપ્રકાશસાધ્યક જે અનુમિતિ થાય છે તે જ્ઞાન–સામાનાધિકરમેન નહીં પણ જ્ઞાનત્વવિચ્છેદન થાય છે. અર્થાત્ તે અનુમિતિ દ્વારા યન કિંચિત્ જ્ઞાનમાં પ્રકાશતાનો નિકાય નથી થતો, પણ સર્વ જ્ઞાનમાં સ્વપ્રકાશતાનો નિશ્ચય થાય છે. સકલ જ્ઞાનમાં સ્વપ્રકાશતાનો નિશ્ચય થઈ જવાથી જ્ઞાનવિશેષમાં = કોઈક જ્ઞાનમાં પ્રકાશતાનો સંશય થવાનો પ્રશ્ન જ નથી રહેતો, કારણ કે અવચ્છેદકવિ ન તદ્વત્તાનો નિશ્ચય અવછેદક સામાનાધિકરણમેન તદભાવવત્તાના જ્ઞાનનો વિરોધી છે. જો કે સકલ જ્ઞાનમાં સ્વપ્રકાશની અનુમતિ કરવાની ઈચ્છા થાય તો ફરીથી અનુમિત્સા = અનુમિતિઈરછાના બળથી સ્વપ્રકાશતાની નવી અનુમિતિ થઈ શકે છે. જયાં સુધી અનમિત્સા = સિસાધષિા = સિદ્ધિઈચ્છા હોય ત્યાં સુધી અનમિતિની ઉત્પત્તિ થઈ શકે છે. જ્યારે સ્વપ્રકાશતાની
| SR No. | 022498 |
| Book Title | Nyayalok |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Yashovijay Gani |
| Publisher | Divyadarshan Trust |
| Publication Year | |
| Total Pages | 366 |
| Language | Sanskrit, Gujarati |
| Classification | Book_Devnagari & Book_Gujarati |
| File Size | 22 MB |