Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ nandanavanakalpatarUH 31 zAsanasamrAjAmiha samudAye meruparvataupamye / kalpatarunandanavana-satko'yaM nandatAt suciram // vi.saM. 2070 uttarAyaNam saGkalanam : kIrtitrayI
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ nandanavanakalpataruH 31 saGkalanam : kIrtitrayI // prakAzanam : zrIjainagranthaprakAzanasamitiH, khaMbhAta // vi.saM. 2070, I.saM. 2013 mUlyam : rU. 100/ jAlapuTasaGketa: prAptisthAnam : zrIvijayanemisUrIzvarajI svAdhyAya maMdira 12, bhagatabAga, zeTha ANaMdajI kalyANajInI peDhI samIpa, pAlaDI, amadAvAda - 380007 dUrabhASa: 079-26622465, 09408637714 samparkasUtram : "vijayazIlacandrasUriH" C/o. Atul H. Kapadia A-9, Jagruti Flats, Behind Mahavir Tower, Paldi, Ahmedabad-380007 dUrabhASa: 079-26574981 M.9979852135 email: sheelchandrasuri_darshan@yahoo.com mudraNam : 'kriSnA grAphiksa' nAraNapurA jUnA gAma, amadAvAda-380013 dUrabhASa : 079 - 27494393
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ | vAcakAnAM pratibhAvaH upA. vizrutayazavijayaH nandanavanakalpataroH 30tamI zAkhA prAptA paThitA c| nIrogitAyA rahasyaM lokAnAM bAhyAbhyantaralAbharUpaM patramapi ca bAhyasukhaM gauNIkRtyA''tmahite pravartanIyamiti darzayati / vaividhyamayI vyasanavIthikA'pi paradezIyapadArtheSu rAgamalpIkartuM suucyti| bhojarAjasarasvatItvena prasiddhA pratimA, bhavatAM cintanaM paThitvA, ambikAyAH pratibhAti / bhavatAM maulikavicAradhArA stutyA / * * * mAnyavareSu praNatitatiM vijJApya nivedayAmi yat - nandanavanakalpataruNA na kevalamahamapi ca saMpUrNasaMskRtalokaH kRtajJo'sti / caturdikSu kIrtiM vitanvan kIrtitrayIsampAditasya nandanavanakalpataroH triMzattamoGko hastalagno manoharati 8+88 krAuna-puTaiH, 11 kAvyAni kathA-vyaGgyakathA-lalitakathAdyakhilakathAvibhAgam anuvAdasAhityaM granthasamIkSAM prAkRtakathAzca kroDIkRtya / munizrIyazovijaya-harSadevamAdhava-nAgarAjarAva-rAmakizoramizravAsudevapAThakAnAM kAvyAni kalAnAthazAstriNaH lalitakathA muniratnakIrtivijayasya kathA: munikalyANakIrtivijayasya vicArAH sahRdayasaMvAdabhAjaH santazcetoharanti iti punarvaktavyaM nAsti / uttamakargaje mudritaM sphuranmukhapuTaM sarvAnAkarSati iti vizeSaH / DaoN. nArAyaNadAzaH sampAdakaH kathAsarit /
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAcakAnAM pratibhAvaH sahacintanam saMskRtA kIrtitrayI, namo gurubhyaH / sAdaraM praNatayaH / nandanavanakalpataroH triMzI zAkhA samprAptA / svAgatapUrvakaM prArthyante dhanyavAdAH / atra prAstAvike kRtaH nirdezaH, bhAratIya saMskRtyAH cirantanatvasya kAraNAnveSaNArthaM dadAti saGketam / mUlataH asmAkaM saMskRtiH nityanUtnA, ata eva sanAtanI ca / aparaM ca, manasaH eva zikSaNaM kendrIbhUtamasti asmaddeze / sarvAsAM pravRttInAM kendrIbhUtaM manaH / ekato bandhArtham, anyatazca mokSArthamapi sAhAyyakaM mana eva / satyamidamurarIkRtya, mahAntaH sarve sAdhavaH, manasaH pravRttimevA'valokayanti / sarve te, jAgRtatayaivaM kurvanti, evaM kartumanyAnprerayanti ca / phalataH, bhAratasya bhAratIyatA'skhalitA / jAte AkramaNe'pi na nAzastasyAH / sAmprate samaye, pracAramAdhyamAnAM vikRtiH, nagnatvam, arthalolupatvam, ca tathA prabhAvakaM jAtamasti, yathA manovikRti: prabalA bhavet / manasi pradUSite vikRtimApanne vA sati, cauryam, atyAcAra, anAcAra, aniyantritasya kAmasyA''kramaNaM, vyabhicAraH, ityAdikaM sambhavati / prabhAvakaiH sujJairAcAryaiH prayatnaH karaNIyaH eteSAM mAdhyamAnAM niyantraNArthaM zuddhyarthaM ca / yadi vyApake mAdhyame, zuddhiH saMskAramattvaM ca syAt tarhi janasAdhAraNe'pi zanaiH zanaiH vikArAbhAvo bhaviSyati / kintu .ko nAma pravRttaH syAttadarthaM, yadA'rthopArjane'ndhatvaM, svArtha- paTutvaM, pratiSThA - parakatvaM ca prabalam ? deva eva jitendriya: sahAyako bhavet sameSAM zuddhyarthaM, saMskRti - saMskArarakSaNArthaM ca / sAdhavaH siddhimantazcodAramanasA zubham / namratvenA''dizantyeva, tenA'styAzA samujjvalA // astu, DaoN0 vAsudeva: pAThakaH 'vAgarthaH ' amadAvAdaH
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ | vAcakAnAM pratibhAva: mAnyAH sampAdakavaryAH, sAdaraM praNAmAH / 29tamyAM zAkhAyAM sampAdakIye samyak cintyate / rogANAM mukhyA sthitiH manasyeva vidyate / mAnasikadoSANAmapazamane rogANAM zAntiH saralatayA bhavati / hindImahAkAvye zrIrAmacaritamAnase'ntime kANDe mAnasarogANAM vivaraNaM virAjate / 'bamlaharIgIte', 'dhArAsthavAgdevImUrtimadhikRtya' iti lekhe ca prA. abhirAjarAjendramizrasya cintanamabhinandanIyamasti / vastutaH sarvatra bhAratIyA saMskRtiH samupekSyate / prasaGge'smin zrIzrIrAmazarmAdInAM lekhA mantavyAH santi / 'chandazchaTAcamatkArAH' iti lalitakathAyAM parihAsamukhenA'pi vaidikajanAnAmArSaprayogANAM vA samAlocanA na yujyate / munivaryANAM lekhAH kathAzca lokahitabhAvanayA janAn satkarmaNi pravartayanti / eSa racanAtmakaH prayAso'bhinandyo'sti / 'cauryam' iti kathAyAm - 'mAlati ! duHkhinI mA bhava / prasannamanasA zAntyA ca vicAraya / yAvat sarvaiH sarvANi vastUni nA'vApyeran tAvanna cauryaM nivArayituM zakyam / cauryaM na rucikaraM kintu caurya manujasya parAdhInatA'sti' iti kathanaM samIcInamasti, kintu sAmprataM dhanadhAnyopetA vividhavaibhavavilAsayutA uccatarapadAsInA netArazca cauryakarmaNi satataM saMlagnA: samAja rASTraM ca sarvathA vinAzayanti / pratidivasaM vArtApatrikAsu dhanacauryasya nUtanA nUtanA ghaTanAH prakAzitA bhavanti / naitikatAyA etAdRzaM patanaM sarvaizcintanIyamasti / manye, zikSAsaMsthAsu naitikazikSAyA dhArmikazikSAyAzca nitarAmapekSA vidyate / saJcArasAdhanairapi samAje ye caritravantaH sadguNopetA janAH santi, teSAM kAryANi sAvahitaM prAkAzyaM netavyAni / jayatu saMskRtaM saMskRtizca / DaoN. rUpanArAyaNapANDeyaH prayAgaH
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAstAvikam janAH bahudhA pRcchanti - 'kimarthaM bhavantaH saMskRtabhASayA likhantI'ti / 'asmin yuge ko vA saMskRtaM paThati ? zate dvitrA athavA sahasre'pi dvitrA janA eva prAyazaH saMskRtaM jAnanti, kadAcicca tAvanto'pi na labhyante / tat kimarthaM saMskRtalekhanaM ? kimiti caitAvAn parizrama AyAsazca ? yadi prAdezikabhASayA likhitaM syAt tarhi prabhUtA janAstat paTheyubhavato vicArAMzcA'GgIkuryuriti mahAn lAbhaH' / 'tathA, etAdRzISu patrikAsu prakAzitA kathA lekhA vArtAdayazca prAyazo'nyaiH patrikA-dUradarzanajAlapuTAdimAdhyamairjanaiH prAyo jJAtacarA eva bhavanti / tatazca tatsarvameva bhavatAM saMskRtapatrikAsu punaH prakAzyate / tadasya na ko'pi vyakto lAbho dRSTigocaro bhavati, pratyuta samayasya zaktezca durupayoga eva bhavatIti lakSyate / evaMsthite kimasti saMskRtabhASIyapatrikANAM prayojanam ?' / etasya etAdRzAnAmanyeSAmapi vicArANAM pratyuttararUpeNa, sudharmAkhyasaMskRtadinapatrikAyAH sampAdakena tatpatrikAyAM 'patrikAyAH prayojanaM kim ?' iti lekhe kecana vicArAH prastutAH santi, te cA'trA'pyupayogina eveti tataH samuddhRtAH santi - 'patrikAyA mukhyaM prayojanaM saMskRtabhASAyA vyutpattiH / pUrvaM jJAtA bahavaH zabdA idAnIM smaryante / vAkyaracanA kathaM kartavyA - iti jJAyate / svayaM saMskRtena likhituM vaktuM ca preraNA prApyate / saralayA bhASayA racitAn lekhAn paThitvA prAptapAThakauzalAstato rAmAyaNAdIni kAvyAni paThitumutsahante ityasmAkamAzA / saMskRtajJAnasya phalaM tadeva / mahAtmabhiH praNItAH zatazo granthAH santi / teSAM paThanena mAnavajIvanaM sArthakaM bhavati / " "api ca, devabhASAyAH saundaryaM rAmaNIyakaM vaicitryaM ca jJAtuM zaktiH sampAdanIyA / tatra patrikA kiJcit sAhAyyaM karoti / sulabhAni padAnyapi prayujyante / dezabhASAsu yAni padAni prayuktAni teSAmapi saMskRtarUpaM dRzyate / viduSAM lekhaneSu padyeSu ca viziSTAni padAni draSTuM zakyante / vyAvahArikA viSayA api patrikAyAM viviyante / " (26/9/2012, sudharmA) etaivicAraiH spaSTatayA nirUpitamasti saMskRtabhASayA lekhanasya patrikAprakAzanasya ca prayojanamiti punarvaktavyaM nAsti / asmAkaM sarvo'pi purAtano jJAnanidhiH prAyazaH saMskRta-prAkRtabhASAbhyAmeva viracito vartate / tamavagAhituM bhASAprAvINyaM prAptavyameva / tadarthaM ca patrikA bhRzamupayoginyaH syurityetat tathyaM manasikRtyaivaiSa sarvo'pi parizramo'sti / sa sArthakaH saphalazca bhvedityevmaashaasmhe| zAradI pUrNimA, vi.saM. 2069 sAbhramatIjainasaGghaH kIrtitrayI
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ anukramaH kRtiH caturviMzatijinastutiH / kadambagirIza-zrImahAvIrasvAmistutiH zrImahAvIrASTakam akArAntacaturthyantapadaiH zrImahAvIrASTakam AcAryapravarazrIharibhadrasUrIzvarANAM stavanASTakam AcAryavaryazrIvijayAmRtasUrIzvarANAM stavanASTakam zrInemisaubhAgyamahAkAvyam (prathamaH sargaH) galajjalikA svapno mayA na dRSTaH ghanAkSarIsaptakam subhASitAni parArthacintako bhavet hAiku-kAvyAni kAvyadvayam sudarzanam vardhamAna AdarzaH kathayati kalikA kartA paM. zrIzAntisundaragaNI sva. A. zrIvijayadharmadhurandharasUriH sva. pravartakamunizrIyazovijayaH sva. pravartakamunizrIyazovijayaH A. vijayahemacandrasUriH A. vijayahemacandrasUriH A. vijayahemacandrasUriH prA. abhirAjarAjendramizraH prA. abhirAjarAjendramizraH DaoN. vAsudeva vi. pAThakaH prA. kamalezakumAraH cha. cokasI DaoN. kauzalativAriH DaoN. nArAyaNadAzaH DaoN. vAsudeva vi. pAThakaH DaoN. vAsudeva vi. pAThakaH DaoN. vAsudeva vi. pAThakaH AsvAdaH munikalyANakIrtivijayaH prA. ec.vi. nAgarAjarAv munidharmakIrtivijayaH zUnyatA bhagavAn jinasenAcAryaH patram anuvAdaH siddhArthaH (prathamo vibhAgaH) marma gabhIram munikalyANakIrtivijayaH munikalyANakIrtivijayaH
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ raGgamaJcaH viraJcivaJcanam prA. abhirAjarAjendramizraH 77 kathA kSamA adhyAtmagoSThI amaradatta-mitrAnandam viralAni saMskAramUlyAni santoSo dhanam mArgadvayam jaya jagadIza ! hare ! marma-narma patracarcA - 1 patracarcA - 2 prAkRtavibhAgaH pAiyavinnANakahA munidharmakIrtivijayaH munidharmakIrtivijayaH munikalyANakIrtivijayaH muniH akSayaratnavijayaH sA. saMvegarasAzrIH sA. maitrIyazAzrIH DaoN. nArAyaNadAzaH kIrtitrayI prA. kizoracandra pAThakaH prA. kamalezakumAraH coksI 104 106 107 A. vijayakastUrasUriH 108 ArthikaM saujanyam sA. zrIdakSayazAzrIziSyA - sA. zrIdhRtiyazAzrI - sA. zrIdIprayazAzrIpreraNayA hIrAbena-popaTalAla ArAdhanAbhavanasya (kIrti sosAyaTI, sAbaramatI) zrAvikAvargeNa nandanavanakalpataroH 31tama zAkhAyAH prakAzane ArthikasahayogaH pradatto'sti /
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ cturviNshtijinstutiH| paM. zrIzAntisundaragaNivaryAH* sa maGgalAnyAtanutAM sumaGgalA-patiH satAmindranarendrasevitaH / yadaMsapIThe cikurAvalI babhau, sumeruzRGge kila kalpamaNDalI // 1 // anantakAlAdapi bhAvavairiNo, janAn nato vIkSya dayArdramAnasaH / ibhaM samAruhya kilAGkadambhato, jaghAna yaH stAdajitaH sa vaH zriye // 2 // RbhuprabhubhaktibhareNa bhUriNA, bhajana padau yasya vibhAvibhAsurau / babhAra khadyotatulAM divA'pyaho, sa zaMbhavo vo bhavatAd vibhUtaye // 3 // janurmahe yasya sumerubhUbhRtaH, pramodabhAjaH zucimajjanAmbubhiH / surAH sphurantaH pulakA ivA''babhuH, zivazriye stAdabhinandanaH sa vaH // 4 // namarendrAmararAjazekhara-sphuranmaNizreNimarIcivIcibhiH / aharnizaM kSAlitapAdayAmalaH, zubhAM matiM zrIsumatistanotu vaH // 5 // pravAlazoNacchavikAyakAntibhi-rdizo dazA'pi pratipUrayan budhaiH / alakSi sAkSAdiva yaH sarAgatAM, bahiH kSipan zrIdharabhUH sa zarmaNe // 6 // vijitya paJcendriyagocaroragAna, svasevakIbhAvamacIkarattarAm / ya uccacaJcatphaNapaJcakacchalAt, supArzvanetA sa zivaDUro'stu vaH // 7 // ajIhiThaccandramarIcisaJcayaM, ya AtmabhAsAM paTalaiH prasRtvaraiH / sadA sadAlokapadaprasAdataH, zazAGlakSmA sa jino dhinotu vaH // 8 // avekSya yasyADabharucaH sudhojjvalA-zciraM vicAraM caturA iti zritAH / anantavijJAnavidhoH parisphuTAH, prabhAH kimetAH suvidhiH sa vo mude // 7 // mahItale yaM viharantamanvahaM, namocarIkAriSuraMhipA api / vihAtumekendriyatAmivA''tmano, dadAtu vaH zAzvatazaM sa zItalaH // 10 // vinamravRndArakamAnavaprabhU-tamAGgasaMlAlitamAlatIsajaH / abUbhuSan yatpadapIThamuccakaiH, sa viSNusUnurjinarAT zivAya vaH // 11 // * prAyo vaikramIye 15tame zatake ajameranagarAt paM. zrIzAntisundaragaNibhiH devakulapATakasthitebhyaH AcAryazrIdevasundarasUribhyo likhite vijJaptipatre kRteyaM jinacaturvizatistutiratyantaM prAsAdikatvAt sarasatvAccA'tra prakAzitA'sti / (vijJaptipatramidaM A.zrIvijayazIlacandrasUrisampAditAyAm anusandhAna(62)zodhapatrikAyAM prakAzitamasti / )
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirastaniHzeSamalAtmakatvataH kilA'GginAM bhaktyanurAgasaGkramaiH / babhAra yo vidrumakAntisodaraM, vapuH sa jIyAd vasupUjyanandanaH // 12 // samIhitaM yatra dadatyanArataM, suradruvadAnamRNadhvanirgataH / anAthatAM vAcyamRte jagatraye, sa vo vitanyAd vimalo malojjhitAn // 13 // anantanetA sa zivAya dehinA-manantadharmAtmakavastudezakaH / vazIkRtAnantacatuSTayAnvito, nirAsa yo'nantasutorjitaM kSaNAt // 14 // ya Adizaddharmamadharmabhiccatu-vidhaM parabrahmavazatvakArmaNam / sa karmanirmanthakadharmatIrthakRd vinirmimItAM zivazarma dehinAm // 15 // mRgo'pi yatpAdayugasya sevanaM, vitantanaddharmavatAM dhuri sthitaH / avApivAn zrIbhUtarAjamaNDalaM, sa AcireyodbhutabhUtaye'stu vaH // 16 // ya udgaTAbhogavatIH sabhUSaNA, mumoca SaTkhaNDabhuvo vadhUriva / sa kunthutIrthAdhipatiH pavitraye-jjagatrayaM trAsitabhAvazAtravaH // 17 // tRNAya matvA nanu cakravartinaH, zriyaM zivazrIpurato ya Adade / mahAtapasyAM tadavAptaye sa vo, vyapAkarotvAramaro jinAdhipaH // 18 // acIkara yo nijapAdasevanaM, javAnlUdevAsurarAjarAjibhiH / / tamapyajaiSInmadanaM ya AdarAt, sa mallinAthaH prathayet sukhAni vaH // 19 // jaDapriyaH kSudratayA samAzrito-upyupakramaM yasya niSevya kUrmakaH / kSamo'bhavan kSmAmapi dhartumuccakaiH, sa suvrato'rhan vratasampade'stu vaH // 20 // anInamad yo dviSato mahIbhujo, bhujAlavad garbhagato'pi hi prabhuH / namirjinendro jagatAmupadravAn, drutaM sa vidrAvayatAjjitendriyaH // 21 // kumAratAM yaH kalayannapi svayaM, kumArabhAvaM niramUlayattAm / ariSTanemirbhagavAna sa dehinAM, pinaSTa kaSTAni variSThaceSTitaH // 22 // alUluThad yaH kamaThaM zaThAzayaM, smayAcalAt tuGgatarAdapi kSaNAt / jino'zvasenAGgabhavo bhavakSayaM, kSamAvatAmAtanutAMtarAmayam // 23 // surAGganAnAM vadaneSu kuGkumA-valepalIlAM kalayantya uccakaiH / / prabhA jayantu trizalAGgajanmano, dvidhA'pi dharmaM prakaTIcarIkrataH // 24 // vidhAya yeSAM smaraNaM zarIriNo, yayuH prayAsyantyapi yAnti nirvRtim / jaganti nAmAkRtimukhyabhedata-zcaturvidhAstIrthakRtaH punantu te // 25 // adhiSThitA haMsavaraM tanoti yA, vilAsamantaHsavizuddhamAnasam / sarasvatI sA parameSThisambhavA, parAJcitaM saccinutAM satAM tatAm // 26 //
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ kadambagirIza-zrImahAvIrasvAmistutiH sva. A. zrIvijayadharmadhurandharasUriH (zikhariNIvRttama) mahAvIrasvAmin ! kramakamalayugme ramatu te dvirephazceto me madhumadhurimAlolupamanAH / tataH svAdaM svAdaM guNagaNaparAgaM gatagadaM kramAllIno bhUyAdacalakamalAGge kramagate // 1 // aye moha ! tvaM te manasi kimu jAnAsi lalanAsahAyo ? niHsaGgaM kalayasi bhRzaM mAM praharasi / ito dUraM yAyAH parijanayutaH satvaramatho kadambazrIvIro hatavihatamAro'nvavati mAm // 2 // ahaM bhrAmaM bhrAmaM nikhilabhuvane bhrAmakamatabhramIbhUtaH kAmaM kSaNamapi virAmaM na pragataH / kadambezaH prAptastribhuvanasamAkhyAtasuyazAH samIkSya zrIvIraM hatavitatapApaH samabhavam // 3 // kadambAsaMsargAdazivanicayaM prApya hRdaye mayA saGgaH kAryo nahi paramato nizcitamiti / paraM zrAvaM zrAvaM prabhavati kadambAdaghahatiH zritastvAM kAdambAuzivahativilamba nahi kuru // 4 //
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImahAvIrASTakam AcAryazrIvijayanemisUriziSyaH sva. pravartakamunizrIyazovijayaH zrIvIraM vairamuktaM pratidinamanaghaM mAnavAnAM navAnAM vAJchApUrtiM vitanvantamahakamamahaM saddayAnAM dayAnAm / pUraM zUraM zarIrasthitaripudalane vAstavAnAM stavAnAM stomaiH somaiH samastaiH zamadamaniyamaiH saMstavImi stavImi // 1 // ye tvAM sanmadhurAkSarairaharahaHstoSTrayamAnAH stavairAdhivyAdhirupAdhirAptabhavinAM dUraM prayAti kSaNAt / sajhasvargavadeva deva! bhavati prajJAvatAM prANinAM dAsantyeva surAvarAH suramaNisteSAM ca haste sthitaH // 2 // ghorakrodhatarakSukAmazabaraM duSkarmapaJcAnanaM mAyAjAlalatApratAnagahanaM mAnogramattadvipam / samphUtkurvadamandalobhabhujagaM rAgograzArdUlakaM saMsAraM vipinaM tadasti bhavinAM kastvAM vinAvA''zrayaH // 3 // vikhyAto dharaNiprakAzakuzalo'haM sarvalokapriyaH sUrya! tvaM kimu zUratAM prathayasItyevaM kSamAmaNDale / zrIvIrasya samastalokaviditaM karmakSayAviSkRtaM kilA''lokayase trilokakalanAkauzalyamAnandadam // 4 //
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMsaJcintitadAnakauzalakalAkelIdharANAM vara ! tvaM kiM kalpataro ! karoSi satataM dayU viniHzakam / vizveSAM vikaTaprakoTikalitakrodhAdarANAM nRNAM kiM saMpazyasi naiva vIracaraNAna saMdarzanAtkAmadAna // 5 // jantutrANakarAya sarvabhavinAmAnandadAnAya ca jJAnAnandamayAya nityamakhiladhyeyAya geyAya ca / bhavyAnAM bhavanAzanAya paramajyotiHsvarUpAya ca zrIvIrAya jinAya vizvapataye nityaM namaH stAnmama // 6 // gIryasyA'skhalitapracAraracanA pIyUSavarSAyate saMsArAmbudhitAraNe bhagavataH pAdo'tipotAyate / mAnAM bhayabhImakUpapatatAM hasto vatrAyate saiSa zrIjinakuJjaraH paramasaMzAntiM vidhattAnmama // 7 // cintAratnamatipriyaM na bhavati prAjyaM na rAjyaM tathA cakritvaM na manoramaM mama tathA devendratA no priyA / no ramyANi bhavanti metihRdaye hANi vIraprabho ! kintvekaM tava pAdapadmazaraNaM me sarvadA supriyam // 8 // iti zrIsakalasvaparasamayamAnasasarovaravararAjahaMsAyamAnaniHzeSAntaraGgavairIbhapaJcAnanAyamAnasakalabhavibhayadustarApAravArdhipravahaNAyamAnazrImadvijayanemisUrIzvarAcAryavaryacaraNacaJcarIkAyamANapravartakayazovijayaviracitaM zrImahAvIrASTakaM samAptam //
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ akArAntacaturthyantapadaiH zrImahAvIrASTakam // sva. pravartakamunizrIyazovijayaH savinItalavibhAsakasUryadeva-caNDapratApakalitAya jinezvarAya / dedIpyamAnazazisaumyamukhAmbujAya, vIrAya vItamadanAya namo namo'stu // 1 // zrInandivarddhanakUpAparipUritAya, siddhArthanandanavarAya guNAkarAya / pApApahAya zivasaukhyaka rAya zazvat, vIrAya vItamadanAya namo namo'stu // 2 // muktyaGganAnayanadUtamahAvratAya, vItapramAdaripukAya damAkarAya / bhAraNDapakSisadRzAya gataspRhAya, vIrAya vItamadanAya namo namo'stu // 3 // aizvaryabhAsitajagattrayamaNDalAya, pAraGgatAya paramAya surezvarAya / saMzuddhacetanamayAya zubhezvarAya, vIrAya vItamadanAya namo namo'stu // 4 // svarNAbhadehavilasadadyutirAjitAya, nirlobhahaMsaratimAnasasodarAya / saddharmamArgavaradezanakArakAya, vIrAya vItamadanAya namo namo'stu // 5 // siMhAGkitAya sarasadhvanizobhitAya, dhyeyAya geyaguNagumphitavigrahAya / sarvAvijeyabalasAravirAjitAya, vIrAya vItamadanAya namo namo'stu // 6 // vizvAvataMsamukuTAya matIzvarAya, satprAtihAryaparizobhisamAzrayAya / saMsArasArazaraNAya munIzvarAya, vIrAya vItamadanAya namo namo'stu // 7 // lokopakArakaradezanavAkyapuSpa-saurabhyalubdhasasurAsurabhRGgakAya / cAritradIpakavarAya surastutAya, vIrAya vItamadanAya namo namo'stu // 8 // itizrIsakalabhavikakamaladinakarakarAyamANazrImadvijayanemisUrIzvaracaraNacaJcarIkAyamANavineyayazovijayaviracita makArAntacaturthyantapadakadambamayazrImahAvIrASTakaM samAptam //
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAryapravarazrIharibhadrasUrIzvarANAM stavanASTakam // * A. vijayahemacandrasUriH (vaMzasthavRttam) apArazAstrodadhipAradRzvane, vizuddhacAritratapovirAjine / digantasaJcAriyazovizAline namo namaH zrIharibhadrasUraye // 1 // sa citrakUTAcalanAmakaM puraM, pavitrayAmAsa nijena janmanA / abhUd dvijAtipravaro ya iddhadhI namo'stu tasmai haribhadrasUraye // 2 // purohitasthAnamalaJcakAra yo, yazodhanazrIjitazatrubhUpateH / viveda vidyAzca caturdazA'pi yo, namo'stu tasmai haribhadrasUraye // 3 // mahattarAzrIyutayAkinImukhAnnizamya gAthAM gahanAM budhAgraNIH / tadarthabodhe skhalito ya Atmavilamo'stu tasmai haribhadrasUraye // 4 // * vi.saM. 2019varSe viracitam //
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinAJcitazrIbhaTasUripAdayoH, samarpitAtmA jagRhe ca saMyamam / upeyivAn svAnyakRtAntakauzalaM, namo'stu tasmai haribhadrasUraye // 5 // sphuranmatiH sUripurandarazca yo, dRDhavrataH kSmAtalaloka pUjitaH / sarvAgamajJAnakalAkalAdharo, namo'stu tasmai haribhadrasUraye // 6 // zrutAbdhimunmathya vicakSaNo mahAn, vyaracad vedayugAbdhibhUmitAH (1444) / kRtI kRtImuktipathapradarzikA namo'stu tasmai haribhadrasUraye // 7 // yadIyavAgArhatadarzanAlayapravezane dvAramivA'sti sAmpratam / bhavArtitApArditazAntidAyine, namo'stu tasmai haribhadrasUraye // 8 // itthaM stutaH zrIharibhadrasUriH, puNyAbhidhAnaH stavanASTakena / zrInemisUreramRtAkhyasUrehemendunA''sAdya guruM ca devam // //
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAryavarya zrIvijayAmRtasUrIzvarANAM stavanASTakam A. vijayahemacandrasUriH (vaitAlIyaM-vRttam) mahanIyaguNAlimandiraM, kaviratnaM praguruM gurudayam / vijayAmRtasUrizekharaM, satataM zAstravizAradaM stuve // 1 // bhavato bhavabhAvavedino, viditAcAravicAracAriNaH / lasadadbhutavAgvilAsinaH, purataH kiM kila kathyate mayA // 2 // bhavataH kca guNAkaro mahAn, kva ca me svalpatarA hi zemuSI / vyavasAyayatIha bhAsvarA, gurubhaktiH stavane tathA'pi mAm // 3 // samupArjitapUrvapuNyataH, pavite jainakule sudhArmike / nagare 'bahutAdanAmake, bhavato'bhUjjananaM vRSAvaham // 4 // * vi.saM. 2019 varSe viracitam / + boTAda /
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhavannanu jAtamAtrato, bhavatazcA'bhirataM mano vRSe / niyataM kRtapuNyakarmaNAM, prabhavatyeva zubhAyatI ratiH // 5 // sukRtAt sukhinaH sadA'GginaH, kaluSAd duHkhaparAzca janminaH / iti vIkSya bhavAn bhavacchide, viratiM yauvanato gRhItavAn // 6 // caraNAmbujasevanAcciraM, samasiddhAntavimarzapAriNaH / vijayAnvitanemisadguroH, samalabdha zrutamiSTasAdhakam // 7 // viharan vividhaM purAdikaM, vakalyANaparAyaNo bhavAn / jinadharmamupAdizajjanAn, paramAnandapadaikakAraNam // 8 // sura-gurjaravAci bodhadA, vyatanot kAvyatatIH zubhAH kRtI / budhaziSyagaNaiH susevito, jayatAtsUrivaraH kSamAtale // // raciteti guNastutirmayA, zubhabhaktyullasitAtmavRttinA / gurudevapadAmbujAlinA, budhatatyantimahemasAdhunA // 10 //
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrInemisaubhAgyamahAkAvyam | *A. vijayahemacandrasUriH zreyaH zreNIjananaM, jitabAhyAntardviSaM vibhuM vIram / asyA avasarpiNyAH, stuve jinaM taM caturviMzam // 1 // (AryAvRttam) zrImadgautamagaNabhUnmukhyAH ziSyA yadIyapadakamalam / nityaM saMsevante, jayati sa caramo jinAdhIzaH // 2 // tatpaTTe sAtaH, paJcamagaNabhRtsudharmapuNyADhyaH / tripadImApya jinezA-jjagranthe dvAdazAGgI yaH // 3 // tatpaTTe'jani vidito, jambUsvAmIha kevalI caramaH / yo vrajito'STau kanyA, hitvA koTiJca navanavatim // 4 // prabhavastadIyapaTTe, prabhAvakalitoDajaniSTa saddharyaH / jambUgRhAdanaghu, ratnatritayaM hRtaM yena // 5 // zrIzayyambhavasUri-statpaTTe'jAyata pravaracaritaH / dazavaikAlika sUtraM, yo'racayat svasutamanakArtham // 6 // sUriyazobhadrAkhya-statpaTTe tuGgiyAyanIyo'bhUt / yenA''ttA pravrajyA, dvAviMze hAyane vayasaH // 7 // tatpaTTe saMbhUti-rvijayo jAto'tha bhadrabAhuzca / vihitA''vazyakamukhyAgamaniyuktirvarA yena // 8 // zrIsthUlabhadranAmA, caramaH zrutakevalI tato jAtaH / yoDabodhayacca kozAM, nivasana taccitrazAlAyAm // 7 // * zAsanasamrAjAM zrIvijayanemisUrIzvarANAM jIvanacaritavarNanAtmakamidaM mahAkAvyaM pUjyAcAryaH zrIvijayahemacandrasUribhiH prAyazcatvAriMzato varSebhyaH pUrvaM (yadA te paMnyAsazrIhemacandravijayagaNina AsaMstadA) viracitamasti /
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ AryamahAgirisaMjJo, yogipravaro'janiSTa tatpaTTe / api jinakalpocchede, jinakalpitulAM dadhau dhIraH // 10 // zrImAnAryasuhasti-stadgurubandhuH prabhAvako jAtaH / nRpasampratimupadizya, prAbhAvayadArhataM dharmam // 11 // jAtau ziSyapravarau koTImitasUrimavajaptArau / susthita-supratibuddhau, yadupajJaH kauTikAkhyagaNaH // 12 // tatpaTTe saJjAto nAmnA zrIindradinnasUrIzaH / zrIdinAbhidhasUri-stadIyapaTTe'bhavad vijJaH // 13 // tatpaTTAmbudhicandro, jAtismRtimAnamAnasAmarthyaH / zrIsiMhagirirjAtaH, sUrIzo'narghyaguNakalitaH // 14 // tacchiSyo vajAkhyaH, samajani dazapUrvavitprathitavRttaH / akSubdho nRpasaMsadi, samagRhNAdyo rajoharaNam // 15 // prAdAdamaro yasmai, santuSTo vyomagAminI vidyAm / yata udbhUtA zAkhA, sampratyapi rAjate vajrI // 16 // (yugmam) zrIvajrasenanAmA, tadIyapaTTe rarAja sUrIzaH / sopArake viSAlA-zanAlyavArIjjanaughaM yaH // 17 // tatpaTTe candrAhvaH, sUrirjAto hi candra iva saumyaH / yasmAd gaNasya nAma, pravartitaM candragaccha iti // 18 // sAmantabhadrasUri-statpaTTamalaJcakAra viratiratiH / vanavAsIti caturthaM, gaNasya nAmA'bhavad yasmAt // 19 // zrIvRddhadevasUriH, samajani guNaratnarohaNastasmAt / prAtiSThipat prabhuM yo, vIraM koraNTake grAme // 20 // zrIpradyotanasUriH, pradyotanavattadIyapaTTe'bhUt / yo nijagavAunupamayA, vizvaM prAbodhayannikhilam // 21 // tatpaTTodayazailaM, dyotitavAn mAnadevasUrIzaH / yo nijabuddhimahimnA, suragurumapi saJjigAya drAk // 22 // yatpadadAnAvasare, skandhagate vIkSya zAradAkamale / cAritracyutizaGkA-zIlaM matvA svaguruvaryam // 23 // yAvajjIvaM vikRtIH, SaT pratyAkhyAcca bhaktakulabhikSAm / padmA-jayAdidevyo, yatparicaryAM ca saJcakruH // 24 // (yugmam)
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImAnatuGganAmA, sUritistadIyapaTTadharaH / pratibubudhe nRpatiM yo, viracya bhaktAmara stotram // 25 // zrImAn vIrAcArya-stadIyapaTTe'janiSTa sUrIzaH / zrInamijinapratiSThA, nAgapure yo vyadhAd varyAm // 26 // zrIjayadevAbhikhya-statpaTTaprabhAkaro'bhavatsUriH / yo vAdino vyajaiSI-nirUpya jainendrasiddhAntam // 27 // devAnandAbhidhAnaH, sUrIzo'bhUttadIyasatpaTTe / tatpaTTe sUrIzo, vikramanAmA'bhavatpUjyaH // 28 // sUristadIyapaTTe, zrInarasiMhaH zrutArNavo jAtaH / yena pure narasiMhe, mAMsaM santyAjito yakSaH // 29 // tatpaTTodadhijanmA, samudranAmAjaniSTa sUrInduH / vazamakRta nAgatIrthaM, vijitya digvAsaso vAde // 30 // prApA'mbikAmukhAdyo, vismRtamapi suurimNtrmiddhtpaaH| haribhadrasUrimitraM, sa mAnadevastato jAtaH // 31 // vibudhaprabhasUrIzastadIyapaTTe'janiSTa dRddhdhrmH| tatpaTTe'jani sUriH, zrImAn pUjyo jayAnandaH // 32 // sa zrIraviprabhAkhyaH, sUrIzo'jAyatA'navadyayazAH / naDuDulapure pratiSThAM, cakAra yo neminAthavibhoH // 33 // tatpaTTAmbhodhividhuH, sUriyazodevasajJako jAtaH / pradyumnadevanAmA, sUristatpaTTadhArako jajJe // 34 // tatpadamalariSNu-rjAtaH zrImAnadevasUrIzaH / upadhAnaviSayazAstraM, nirmAyA'rIramallokAn // 35 // tatpaTTAlaGkAro, jAtaH zrIvimalacandrasUrIzaH / yo hemasiddhividyAM, prApto'jaiSItparAn vAde // 36 // tatpaTTAmbujataraNiH, zrImAnudyotanAbhidho jAtaH / arbudagireradhastAt-TelIpurasImni saGgatya // 37 // vaTavRkSAdho yo'STau, sUrIn prAtiSThipannije paTTe / tasmAdabhUgaNo'yaM nAmnA vaTagacchazubhasaJjaH // 38 // tatrA'bhavatprazasyaH, sUri: zrIsarvadevanAmA yaH / prAsthApayatsucandra-prabhabimbaM rAmasainyapure // 39 //
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ gautamagaNadharavadyastathA'bhavat-ziSyalabdhisaMpannaH / zrIkuGkaNaM pradhAnaM, prabodhya kila dIkSayAJcakre // 40 // yugmam // zrIdevasUrinAmA, jAtastatpaTTapUrvadigbhAnuH / 'rUpazrI 'riti birudaM nRpadattaM yo dadhau ruciram // 41 // nAmnA zrIsarvadeva-sUriH prAbhAsayattadIyapadam / ziSyayazobhadramurakhA-nakRtASTau sUripadabhAjaH // 42 // tatpaTTaka malakairava - vikAsakRdravividhU virejAte / sUriyazobhadrAkhyaH, tathA'paro nemicandra iti // 43 // tatpaTTakamalamihiraH, zrImunicandrAbhidho'bhavatsUriH / sauvIramAtrapAyI, pratyAcakhyau sa SaT vikRtIH // 44 // haribhadrasUriracitAH, kRtayo'nekAntajayapatAkAdyAH / tArkikavaryeNa yena, vihitAH sukhabodhavRttiyutAH // 45 // sUrirajitadevAkhyaH, tatpaTTaM zobhayAJcakAra bhRzam / tadgurubandhurvAdI, jitakumudo devasUrirabhUt // 46 // tatpadazobhAkaraNo, jAtaH zrIvijayasiMhasUrIzaH / somaprabhamaNiratnau, sUrIzau tatpade'bhavatAm // 47 // maNiratnasUripaTTaM, dyotitavAn, sUrirAT jagaccandraH / budhadevabhadrasaGgAt, sAdhitavAn yaH kriyodvAram // 48 // dvAtriMzaddigvasanAcAryairvAdaM pratanvatA jayatA / yenA''pi bhUpadattaM, hyAghATe 'hIralA ' birudam // 49 // AjIvanamAcAmlA-bhigrahataH prAptavAn tapAbirudam / tata Arabhya gaNo'yaM, vikhyAto'bhUt tapAbhidhayA // 50 // (tribhirvizeSakam ) sUrirdevendrAhvo, jajJe tatpaTTabhUnmahAprAjJaH / zrAddhadinakRtya - karmagranthamukhA yazcakAra kRtIH // 51 // tatpaTTaM dinakaravad vyabhAsayaddharmaghoSasUrIzaH / pRthvIdharo yaduktyA'bhUSayadUrvI jinaukobhiH // 52 // yazca samarthaH sUriryogivaraM durjayaM mahAmAyam / jitvA'vantIpuryAM, zramaNAn nirupadravIcakre // 53 // (yugmam) zrIsomaprabhasUristatpaTTAkAzabhAskaro jajJe / yatijItakalpasUtra - pramukhAn jagrantha yo granthAn // 54 // 14
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatpaTTazuktimauktika-AcAryaH somatilakanAmA'bhUt / navyaM kSetrasamAsaM, prANaiSIdyaH stavAdi tathA // 55 // tatpaTTe sUrivaro, devAdimasundaroDajaniSTa kRtii| udayIpAbhidhayogI, nijaguruvacasA vavande yam // 56 // tatpadamabubhUSa-cchrIsUrIzaH somasundaro nAma / yoDaracayadyogazAstra-bhASyamukhAH satkRtIrbahuzaH // 57 // dharaNAzAhavinirmita-caitye trailokyadIpake yazca / prAtiSThipadAdinAtha-mukhamUrtI rANake samaham // 58 // (yugmam) zrImunisundarasUriM, sa tu paTTe'sthApayannije gururAT / bAlye'pi yo manISI, kRtavAnavadhAnasAhasram // 59 // aSTottarazatakaramita-patraM budhavedyacitrakAvyamayam / nijagurave sampraiSId ya stridazataraGgiNI' nAma // 60 // (yugmam) ratnamiva sAdhusaGke, tatpaTTe ratnazekharo jAtaH / zrAddhavidhisUtravRtti-pramukhairgranthaiH zruto bhuvane // 61 // zrIstambhanAmatIrthe, bAmbIbhaTTastadIyaguNatuSTaH / yasmai sUrivarAyA-DadAda bAlasarasvatIbirudam // 62 // lakSmIsAgarasUri-stadIyapaTTAbdhivRddhikUccandraH / ajani, tato budhamAnyo, jAtaH zrIsumatisAdhvabhidhaH // 63 // suvihitamunigaNanetA, tatpaTTe'jAyatogracAritraH / AnandavimalasUri: kumatatamovAsarAdhIzaH // 65 // ya uddhadhAra zramaNAn, saMyamazaithilyapaGkasaMpRktAn / saMtyAjya mohamAye, ibhyAn prAvAjayanlaikAn // 66 // vidyAsAgaragaNinaM, SaSThatapo'bhigrahaM ca sampreSya / jesalamervAdau yaH, prAbhAvayadArhataM dharmama // 67 // (tribhirvizeSakama) tatpaTTabhUSaNamaNirjAtaH shriivijydaansuuriishH| dhanapatiriva ziSyebhyo, yoDadAt zrutasampadaM prItyA // 68 // gUrjara-mAlavamukhye, viharan viSaye ca yaH pratApanidhiH / prAtiSThipajjinezAna, stambhanatIrthAdisaMsthAne // 69 // ghRtavarjapaJcavikRtI-ryAvajjIvaM tyajan mahAdhIraH / SaSThASTAmAdivividhaM, sudustapaM yastapastepe // 70 // (tribhirvizeSakama) 15
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatpadakumudasudhAMzuH pUjyaH zrIhIravijayasUrirabhUt / zrIjinazAsanarAjye, pravartito navayugo yena // 71 // yaH prahalAdanapuryAM prApya jani trividhu(13)varSadezIyaH / AsAditajinamArgaH, sUripadaM jagmivAn RkSe // 72 // luGgAdhipaRSimeghaH, zarabhuja(25)munibhirjagAma jinadIkSAm / yatsavidhe nijamatamapi, durgatipAtaM vicintya rayAt // 73 // SaNmAsAvadhi yasyo-padezato'kabbaro nUpAdhIzaH / akarotsadayoDamAri-pravartanaM sakalarAjyeSu // 74 // viharannanekadeze, jinadharmamupAdizan janAn yo hi / vihitavividhapratiSThaH, zAsanamudyotayAmAsa // 75 // jambUprajJaptivRtti-karturmunayo jagadguroryasya / / Asan dvisahasramitAH, jJAnataporatnavAridhayaH // 76 // navaSaSTitame varSe, [nAyAmApa devalokaM yaH / tatsthalakRtagurumandira-mahimA pratyakSa evA'sti // 77 // etadgurozcaritraM, varNitamevA'sti hIrasaubhAgye / evaJca hIrarAse, ramye ca jagadguroH kAvye // 78 // (aSTabhiH kulakam) tatpadamAnasahaMso jAtaH zrIvijayasenasUrIzaH / yo dAnasUrikarato 'grahamitavarSe lalau dIkSAm // 79 // prAdAdakabarasAhi-ryasmai 'kAlI-sarasvatI birudam / viditazca ya: 'savAI-hIravijayasUririti bhuvane // 80 // yatsaMhatau guNikhanau, pUjyA aSTA'bhavannupAdhyAyAH / prajJAMzAzca zatordhvAH, munayo hi sahasrayugmamitAH // 81 // zrIRSabhadAsanAmA, zrAddhastacchiSyabhAvamApanaH / yo nijakAvyendukarai-radIpayad bhUtalaM sakalam // 82 // viduSA yena mahArthAH, sUktAvalyAdayaH kRtA granthAH / zatamA vyaraci 'namo-durvArarAga' supadyasya // 83 // yatsAnnidhye'bhUvana-jinapratiSThAmahAH khapaJca(50)mitAH / vijayaprazastikAvye, varNitamasyA'sti saccaritam // 4 // 1. RkSe- saptaviMzativarSe, RkSaM nakSatram, tasya saptaviMzatisaGkhyakatvAt / 2. navamavarSe ityarthaH /
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ svarite yasmin sUrau, samabhUtsaGgadvayaM tapAgacche / zrIdevasUranAmA, tathA''NasUrAbhidhAnazca // 85 // zrIvijayadevasUrirgururiva vijJo babhUva tatpaTTe / yo nijajananIsahito, vratamAdAddhAyane navame // 86 // yanirupamaguNatuSTaH, sAhijahA~gIrasaMjJanRpavaryaH / prAdAtpravacanasaMsadi, yasmai hi 'mahAtapA'birudam // 8 // zrIstambhAbhidhatIrthe, yatsUripadapradAnaparamamahe / zrImallasAdhumukhyaiH, khaM-zarasahasraM dhanaM vyayitam // 8 // yadvacanAmRtasiktA, raannkjgsiNhcittdhrmltaa| suSuve jIvAhiMsA-gurubhaktimukhAni suphalAni // 89 // prAtiSThipad vizAlA, yo jinamUrtIranekaviSayeSu / sampratyapi yA bhavinAM, pramodayanti drutaM cetaH // 10 // nirvikRti vikRtiM ya-statyAja samAJca bhaktagRhabhikSAm / AjIvanamupayuktaH, saMyamayogeSu sarveSu // 91 // zrIvIravijayasaMjJaM, paNDitavana' bijApure nagare / yo vidhukharSisudhAMzau, varSe paMnyAsamAtene // 12 // unnAbhidhAnapuryA-maSTamabhakto jagAma yaH svargam / devAnandAjjJeyaM, taccaritaM vijayadevamAhAtmyAta // 3 // (aSTabhiH kulakama) tatpaTTakAnanahari-rjAtaH shriivijysiNhsuuriishH| dIkSAmAsAditavAn, yo vayaso hAyane dazame // 14 // viharan hi medapATe, marudharaviSaye ca gUrjare deze / samahaM prasthApitavAn, para:zatA yo jinapratimAH // 5 // sUripadamaho yeSAM, nagara ilAdurganAmni saJjAtaH / tasmin sahajUzrAddho, bhUritaraM vyayitavAn vittam // 6 // zrIsiMhe svargatavati, gacchAbhyudayAya devasUrIzaH / kaJcana suyogyapuruSaM, niyoktumaicchat svakIyapade // 17 // zrIsUrimavajApAt, pratyakSIbhUya matrarAjasuraH / zrIvIravijayanAmnaH, sUripadArhatvamAcaSTa // 8 // 1. paJcAzatsahasram /
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIrthe zrIgandhAre, saGghIbhUya prabhUtapurasaGghaH / prArabdhe jinacaitye, saharSamaSTAhnikAkhyamahe // 9 // gurudevasUrivaryodAtsUripadaM hi vIravijayAya / udghoSitastadAnIM, vijayaprabhasUririti nAmnA // 10 // kRtasaMskAro maNiriva, bhRzaM didIpe sa sUripadakalitaH / jinapratiSThAkUtyaiH prAbhAvayadArhataM dharmam // 101 // zrIsiMhasUripaTTe, panyAsaH satyavijayanAmA'bhUt / kRtvA kriyoddhatiM yaH, zaithilyamapAkaroduccaiH // 102 // tatsamaye'STAvabhava-lArhatadharmaprabhAvakA mukhyAH / yadupakRtiM bahumAnyA, adhunA sarve'pi manyante // 103 // (yugmam) yogivareNyaH zrImA-nAnandaghano babhUva nijamagnaH / nRNAmadhyAtmaruciM, yatstavana-padAni puSyanti // 104 // vAcakavaryo vinayaH, zAstrAmbudhipArago dvitIyo'bhUt / Anandayanti viduSaH, sampratyapi yatkRtAH kRtayaH // 105 // zAntasudhArasakAvyaM, subodhikA kalpasUtravRttizca / lokaprakAzazAstraM, haimIyaprakriyA lacI // 106 // zrIpAlarAjarAsazcaityastavanaM vinayavilAsazca / kRtvaitAn yo granthAn, vidvadgaNamAnanIyo'bhUt // 107 // (tribhirvizeSakam) mahAmahopAdhyAyo, jAtaH zrImadyazovijayanAmA / jitavAdo jasabhAyAM, nyAyAcAryatvamApad yaH // 108 // upagaDaM stimito yaH, samupAsyaiGkArajApato vANIm / cintAmaNyAdinikhila-zAstreSvapi dakSatAM lebhe // 109 // pravaravipazcidgamyA, adhyAtmanyAyamukhyaviSayeSu / yadracitAH sadgranthAH parazzatAH zekharAyante // 110 // adhyAtmasAramAdyaM, vairAgyakalpalatAbhidhaM grantham / ko na virajyeta bhavA-davagatya jJAnasAraJca // 111 // nihitArthazAstravArtA-samuccaye vistUtA kUtA yena / praviralabudhajanavedyA, vRttiH syAdvAdakalpalatA // 112 // samatAzatakaM dravyA-dimaguNaparyAyarAsamAlambya / asaMskRtajJo'pi jano, jinoktatattvAni vevetti // 113 //
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImAn laghuharibhadraH, kUrcAlasarasvatIti yaH khyAtaH / jayatAtsa sarvakAlaM, zrutike valikalpa iha bhuvane // 114 // (saptabhiH kulakama) turyasteSu ca pUjyo, vAcakavaryo hi mAnavijayo'bhUt / puSNAti prabhubhaktiM ya-dracitastavanAnyanekAni // 115 // yatigRhidharmanirUpaka Atene dharmasaGgrahAbhikhyaH / grantho yena mahArtho, vyADivihitasaGgrahapratimaH // 116 // zrIdhIravimalagaNinaH, ziSyo'bhUjjJAnavimalasUrIzaH / yo'pUjayajjinendra, stavanasumairnavanavairnityam // 117 // yaH zrIpAlacaritraM, zatazaH stavanAni siddhigirirAjaH / vyatanoccA''nandaghana-stavanacaturviMzatistabakam // 118 // (yugmam) zrIudayaratnanAmA, SaSTho'bhUtteSu vAcakapraSThaH / yaH kRtvA'nekakRtI-bahUpakRtimAtanoloke // 119 // gUrjaragiri ca 'zalokA'-rUpaM viditaM tatAna yaH kAvyam / zrInemi-zAli-bharata-pramukhAnupameyacaritADhyam // 120 // (yugmam) zrImatkUpAvijayabudha-ziSyaH zrImeghavijayanAmA'bhUt / vAcakavaryo yatkRta-kUtayaH samprINayanti jJAn // 121 // devAnandAbhyudayaM, digvijayaM zAntinAthakAvyaJca / candraprabhAbhidhAnaM, vyAkaraNaM prakriyAbaddham // 122 // meghamahodaya-yukti-prabodhasaMjJau tathA mahAgranthau / racayAJcakAra dhImAnapi kAvyaM saptasandhAnam // 123 // (tribhirvizeSakama) gaNidevacandranAmA jAtaH zrIdIpacandragaNiziSyaH / api kharataragacchIyaH, samadRSTiH sarvagaccheSu // 124 // nayacakrAgamasArI, stavanAni, dhyAnadIpikApramukhAn / racayitvA yo granthAn, kRtavAnupakAramativipulam // 125 // kAle tasmin dharma-prabhAvakA AsataitadaSTamukhAH / ye nijazaktyA zAsana-muccaiH prAbhAvayajjainam // 126 // (tribhirvizeSakam) karpUravijayanAmA'bhUdatha gaNisatyavijayapaTTadharaH / zrIprabhasUriryasmai, pannyAsapadaM dadau samaham // 127 // tatpaTTAmbarabhAnurjAtaH zrImAn kSamAvijayanAmA / prAtiSThipatpRthivyAM, yo jinabimbAni saptazatam // 128 //
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImajjinavijayAhvaH, panyAsastadIyapaTTabhUSo'bhUt / stavanasumairyadgrathitai-bhavyA jinamarcayantyadhunA // 129 // tatpaTTabhUSaNottama-uttamavijayAbhidho gaNirjAtaH / gUrjarasaurASTrAdau, bahuzruto yo vijaheDaram // 130 // aSTaprakArapUjAM, zrIjinavijayanirvANarAsaJca / racayitvopakRti yo, vyadadhAdadhunAtane loke // 131 // tatpaTTe palyAsaH, pUjyaH zrIpadmavijayanAmA'bhUt / zrIdharmasUrikato, yo'bhUtpalyAsapadazAlI // 132 // yaH sakalAgamasAgara-pArINaH kavivara: kriyAniSThaH / khyAto'bhUdiha bhuvane, pUjya: paramadrahAbhidhayA // 133 // uttamavijayakarAsa-stavana-stutidevavandanaprabhRtiH / yatkRtakRtisandoho'dhunA'pi janamAnasaM harati // 134 // (tribhirvizeSakam) samajani tadIyapaTTe paMnyAso rUpavijayakavivaryaH / zaradAgamapUjAM, nijagururAsAdi yo'racayat // 135 // panyAsakIrtivijaya-statpadamacakAsayad vitatakIrtiH / yadgurubandhava Asan, kavimohana-jIvavijayAdyAH // 136 // kastUravijayanAmA, paMnyAsastatpade'janiSTa gaNiH / yena janu: svaM saphalaM, vidadhe zrAmaNyapAlanataH // 137 // zrImanmaNivijayAhvaH, paMnyAsoDalaJcakAra ttpttttm| yo pratibaddhavihArI, prazAntamUrtistaponiSThaH // 138 // tatpaTTAjavikAsI, pUjyaH zrIbuddhivijayanAmA'bhUt / niHspRhaziromaNioM, yogivara: svAtmasanniSThaH // 139 // api dhRtaDhuNDhakadIkSo, dRSTvA zatruJjayaM mahAtIrtham / saMvegadIkSito'bhUt, sArvAgamaviditaparamArthaH // 140 // DhuNDhaka saGke yena, pravartitaH zuddhadharmasandezaH / katipayamunayo jagRhuH, saMvegitvaM nijena saha // 141 // nitarAM bhadraprakRti-bahusaGkhyakaziSyavRndaparikalitaH / paJcanadIyo munirAT, na hi keSAM zaMsanIyo'bhUt // 142 // (caturbhiH kalApakam) tacchiSyeSu prathamo, jAto gaNirAjamuktivijayAhvaH / prauDhaprabhAvanilayo viditoDajani mUlacandra iti // 143 // * 45 AgamapUjAm / 20
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMyamazaithilyaM ya-statkAlInaM vyapAcakAra gaNiH / sAdhUnAM vo yaH, prasthApitavAn zramaNasaGgre // 144 // kendrasthitasuragururiva, zAsati tasmin sudharmasAmrAjyam / susthitamApuH sarvA-Nyapi dharmAGgAni sarvatra // 45 // (tribhirvizeSakam) saralAzayo guNADhyo gItArtho vRddhicandrapuNyAkhyaH / AsIdasau dvitIyaH, saMsmAritapUrvasatpuruSaH // 146 // vairAgyAmRtavAridhi-rajani tRtIyo hi nItivijayAhvaH / AnandavijayanAmA, turyo'bhUccApi saccaritaH // 147 // zrImotivijayasaMjJo, munigaNagaNyo hi paJcamo jAtaH / sUrirvijayAnandaH SaSTho'bhUnyAyapAthodhiH // 148 // Atmani satataM ramaNAdAtmoddhArAya copadeSTutvAt / vasudhAyAM khyAto'bhU-dAtmArAmeti nAmnA yaH // 149 // yazca dayAnandamukhAn, vijitya vAde yazo raM lebhe / syAdvAdadarzanasya, pravartito yena jayaghoSaH // 150 // yo'jJAnatimirabhAskara-tattvAdarzAdisatkRtIrvidadhe / paJcanade kUtavA~zca prabhAvanAM jainadharmasya // 151 // (caturbhi: kalApakam) SaSThAbhigrahadhArI, paJcanadIyo hi saptamo jAtaH / zrIkhAntivijayanAmA, nijaparahitasAdhanaikamanAH // 152 // atha dAnavijayanAmA, vidvadvaryo'STamo munirjAtaH / praviveza yasya dhiSaNA, kuzAgravalyAyasiddhAnte // 153 // iti buddhivijayapaTTe, saJjAtasyA'sya vRddhicandrasya / samabhUvanava ziSyA, nidhayo nava cakriNo hi yathA // 154 // Adyastatra hi kevala-vijayo dhairyAdisadaguNopetaH / gItArthaH palyAso, dvitIyagambhIravijayAhavaH // 155 // pannyAsabhAk tRtIyo, dhIrazcaturavijayAbhidho jAtaH / vidvaddharyasturyaH, khyAtaH zrIhemavijayAkhyaH // 156 // atha paJcamo manISI, jAtaH zrIvijayadharmasUrIzaH / yo gurubhaktyanubhAvA-davAptavAn zAstranaipuNyam // 157 // vidvatparSadi kAzI-rAjoDadAd vAdajiSNave yasmai / zAstravizArada-jainAcAryopAdhiM praNulamanAH // 158 // (yugmam) 21
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAsanasamrATa zrImAn jAtaH SaSTho hi nemisUrIzaH / jinazAsanodadhiM yo, vidhuriva saMvardhayAmAsa // 159 // zrIpremavijayanAmA, munivaryaH saptamo babhUva kRtii| sanmitrAdhyAtmaruciH karpUrAkhyo'STamo jajJe // 160 // sajjJAnAditritayA-rAdhanavazato yathArthayannAma / zrImAnuttamavijayo, navamo jAto'nagArezaH // 161 // paTTAvalIyamiti vIravibhovareNyA dRbdhA mayA tanudhiyA'pi guroH prasAdAt / antaHsthito'pi laghu tArayatIha vAyuH, kiM no dRtiM niravadhiM jaladhiM jagatyAm // 162 // // iti prathamaH sargaH // (anuvartate) 22
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ galajjalikA svapno mayA na dRSTaH prA. abhirAjarAjendramizraH svapno mayA na dRSTo nanu kalpanA kRtA no / icchA ca kA'pi dIrghA sAmarthyato vRtA no // 1 // udghAtinI mamA''sId yAtrocitA dharitrI bhrAntaM mayA'pramAdaM gantrI samAzritA no // 2 // suhRdAmapi svabhAvo vidito mayA'nubhUtyA / tasmAddhi saGkaTe'pi prabhutA parIkSitA no // 3 // keSAmahaM na vA''saM, mama kintu ke'pi nA'san / zAkhoTakena mayakA pIDA prakAzitA no // 4 // vizvAsa Atmaniyatau mama santataM dRDhA''sIt / tasmAcca nagnanRtyairvaidheyatA''hRtA no // 5 // na ca sambhavaM yadAsIt tasminna kA'pi niSThA / ciJcAphale kadAcinmRdutA prakalpitA no // 6 // dRSTo na bAlukAyAM tailasya ko'pi lezaH / tasmAtkRtaghnatAyAmiSTA kRtajJatA no // 7 // zucitA na sambhavA''sIt khalu kajjalaprakoSThe / kuTilA'tha rAjanItistasmAnmayA zritA no // 8 // dRSTvA vanaM davAgnau nikhilaM jagacca duHkhe / nArAyaNaikaparatA svIyA kadarthitA no // 9 // O 23
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ ghanAkSarIsaptakam prA. abhirAjarAjendramizraH yaddhi jAyate tadeva nazyati svato'pi hanta tavinAzasaMvidhAnakaM kriyeta vA na vA saMsRteH svabhAva eva dRzyate tathAvidho hi zAstrayuktiratra saGgatA zriyeta vA na vA / tad vicintya, cintayA'bhirAja eSa mukta eva yaddhi bhAvi, tad bhaviSyati dhiyeta vA na vA zambhurohinI karAmbujopalAlitasya kasya kIdRzaM bhayaM, jagat suhRd viyeta vA na vA // 1 // vAcayA tapo'rjitaM sahasrazaH pArbhakA vinIya yatnabodhitA rujoDapanIya saMskRtAH saMskRtAbdhivIcilolalIlayA vihRtya hanta jIvanaM sadarthitaM sarasvatI samarcitA / nindayA chalena kUTakarmaNA mRSAvacobhiruttamarNatAmadena no janAH pravaJcitAH kIrtitA mahezvarI yazaskarI parAmbikaiva bhogakarSaNe'sati prasahya ke'pi nArthitAH // 2 // bhAravanta utthitAH zrutaM mayA na jAtu megha ! kintu saindhavaM jalaM nipIya khaGgato bhavAn sannipatya ke'pi no yazasvino'bhavannihA'dya kintu vRSTiyogato'pi lokasammato bhavAn / garjitairapi prakAmaromaharSaNaM tanoti barhiNAM lulAyahastinAmudanvatAM bhavAn kintu karma tAvakaM prabhAvakaM bhavela yaddhi jIvanairajIvanaiH kRtArthajIvano bhavAn // 3 // santi kina kAnane zamIkarIrabarburAdipAdapA na taiH kadApi tadyazo hi gIyate 24
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ cAtakAH pikAzca barhiNo'dhizAkhamAzritAH kSaNaM kalaM girantu neti kenacid vicIyate / kintu yadyasau bhavennu candanassa ekalo'pi tena kAnanAnanaM zriyaM na kAM na nIyate kartito'pi khaNDito'pi gharSito'tha mardito'pi yena saurabhairvanaM hi mandiraM vidhIyate // 4 // garvitA'si lekhani ! prazastikIrtilekhanena sAdhu, te guNodayo mayA'pi nAma vandyate kintu no raNAGgaNe tavA'sti vikramo nu ko'pi tatra khaDga eva zatruzIrSahRnmahIyate / no jagatyapArthakaM kimapyaho viraJcinA prapaJcitaM, nijAspade samagrameva gIyate syAnnu sA zilA zilImukhaM zilIndhakaM tathA'pi martyadezakAlavama'nA'khilaM vicIyate // 5 // kSAlito na yatnato'smi dugdhadhArayA, bravImi saMsadi svataH pramANametya ghoSayAmyaham mAnavA yathA bhavanti tAdRgeva so'hamasmi karburassitAusitacchavi: prabodhayAmyaham / mAnase kvacinnu gopitA'sti me'nubhUyamAnadevavRttirityapi sphuTaM gaveSayAmyaham tAvataiva sattamo janottamo laghUttamo bRhattamassuhRttamo'smi tad vibhAvayAmyaham // 6 // vAci vAci vaJcanA vilokitA mayA sadaiva tena zodhitaM mayA svakIyameva vAcikam sampadeva sarvapApavRttimUlamityavekSya yAcitaM kadApi no mahezvaraM vRthA'dhikam / duHkhameva kevalaM prabhusmRtizrayaikaheturityadhItya lokatastadeva bhUriyAcitam arjitA na koTikA, na saJcitA varATikA'pi mAnitaM tRNAya bho jagacca hanta mAyikam // 6 // 25
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ subhASitAni DaoN. vAsudeva vi. pAThakaH 'vAgarthaH' saMskAraziSTazca vANyA viziSTa: sattvaissamRddhazca vivekavRddhaH / prItyA pravRttazca paropakAre gururgarIyaH priyamAtanoti // prabhAte prabhAte prabhuM prArthayAmi prabhAte prabhAte nijaM cintayAmi / svakIyaM svarUpaM tathA kalpayAmi svakIye svape mano yojayAmi // sampUjyAH sAttvikAssujJAH sadA sadbhAvabhAvitAH / sArvatrikaM svakIyaM ca sAdhayanti zubhaM hitam // 26
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnasampAdanaM nityaM, sarvArthaM zubhakAmanA / jJAnadAnaM sadA kArya kAryaM kartavyabuddhitaH // stavyA yA satataM zubhaizzivarataiH saMjJAnasamprAptaye saMskArAMzca dadAti yA suvimalAn satkAryazuddhipradAn / hartuM jJAnamadaM tathaiva sudhibhiryA stUyate sAra-dA mohAjJAnanivAriNI kumatihA, naH pAtu sA zAradA // bhagavan ! bhaktabhaktastvaM bhaktimA~zcA'pyahaM vibho ! bhaktyA parasparasyA''vAM prasannau pramArthataH // vaisargikaM sadA tyAjyaM hAniM glAniM karoti tat / naisargikaM mudA grAhya karoti zAntimuttamAm // zraddhAsamA na naukA'sti yA dRDhA tArayiSyati / andhazraddhAmaye garne patantyevA'jJatAM gatAH // 1. vaisargikaM - tyajanIyam - duSTam / 2. naisargikaM - sahajam / 27
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ // parArthacintako bhavet // pro. kamalezakumAra : cha. cokasI jAyate'tra padArthabhyaH sukhaM duHkhaM ca hIyate / nA'trA'sti saMzayaH kazcit jAnAti matimAn janaH // 1 // yatoDabhAvo padArthasya duHkhaM janayati dRDham / pravartate padArthAnAM saMgrahe matimAn tataH // 2 // paraM satyaM na jAnAti saMgrahatatparo janaH / padArthAnAmabhAvasya sattA bhavati zAzvatI // 3 // sadhano nirdhano vA'pi paNDito'jJo naro'pi vA / kuzalo'kuzalo vA'pi sarvo'bhAvena grasyate // 4 // vRkSaH sugandhavAn pUrNazcandanasya tu vidyate / abhAvastatra puSpasya kairnA'vagamyate bhuvi ? // 5 // ato'bhAvaparIhAre kartavya udyamo mahAn / mahato'sya prayatnasya mUlaM hi matiH sAttvikI // 6 // dadhAti sAttvika buddhiM bhavati svasthamAnasaH / yadA svArthaM parityajya jano cintayati param // 7 // abhAvastasya sarvo'pi bhAvatve parivartate / bhAvatvAcca padArthAnAM sarvatra sukhabhAgbhavet // 8 // yadIcchasi sukhaM prAptuM zRNu zlokamimaM sadA / zlokenaikena vakSyAmi kiM zlokAnAM zataistava ? // 9 // parivAre samAje ca tasya duHkhaM na vartate / yaH svArthaM parityajya parArthacintako bhavet // 10 // * 28 saMskRtavibhAgaH, bhASA-sAhityabhavanam, gujarAta vizvavidyAlayaH amadAvAda- 380007
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ hAiku - kAvyAni DaoN. kauzalativAriH vakro'yamasti saralacitteSvapi praNayamArgaH // smitaM tavA''sti kuJcikA, pihitasya hRd-dvArasya me // 11. mArjitaM nUnaM pRSTheSu sulikhitaM na tu citteSu // 2. vArayati mAM praNayakSetrAt khalu svavittakoSam // paJcAGgaM dRSTvA na bhavati calanaM praNayakSetre // 12. praNayalipi kaH paThituM zaknoti hRdayasya me // A padhAnaM pizunamasti rAtrau hRtzuSkatAyAH // ArUDho megho vikasitaM hRdayamadho dharAyAH // 13. netravyApAre vikrItaM nu varAkaM mugdhahRdayam // jIvanodyAne pravahati sugandhaH smRtInAM tava // suviddho'smyahaM tava netrazarAbhyAM muktiM na yAce // 14. corayatyeva sudRSTigocaro'pi hRdycaurH| 5. 15. priyavirahe zItalacandrikA'pi prajvAlayati // 10. gADhatamasi dadAtyAzvAsanaM nu te snehasparzaH // luptastvaM tatra milati yatra khalu sarveSAM cihnam // mAlAdevI mauhallA, vArDa naM. 36, bArAM, rAjasthAna,
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyadvayam DaoN. nArAyaNadAzaH (1) kurukSetre atItasya jIrNe itihAse, kurukSetraraNAGgaNe, yuddhavibhISikA punaH adya cItkaroti / yadyapi na zuSkaM gatajIvanadaMzanam, yadyapi svapnAyate suyodhanavANI, pratidhvanati punaH punaH zatavAramtathA'pi he dharmarAja! mAnavasamAja! punaH dhArayati asiM, jIvanajvAlane! adya divyavastrAvRtA yadyapi draupadI! dharmarAjo rAjA adya ahammayarAjye! yatra patiputrahInAH koTizo mAtaraH, bhAgyaM nijaM svIkurvanti lakSazo bhaginyaH, sarvamadya zeSAyitaM kevalaM vaJcitam, raGgahInA'paricitA prabhAtakalikA, tadupari zrUyamANaH ziziracItkAra:, tadA bhavet puSpamAlA bandhanazRGkhalA he manuja ! dharmarAja ! jJApayati carAcaro bhavate praNatim, tathApi, tathApi kathamupatiSThase ? jijIviSAyA antahIne kurukSetre kiM punaH pramANIkartuM raktapipAsutAm ? kalAvijJAnaM kiM sRSTaM kevalaM dhvaMsAya ? vijJAnakhar3agaH kiM sadA zizoH krIDanAya ? svAgatIkuru punaH bhagnatavyAM svaram chinnIkuru ekavAraM bhinnatAprAcIram, kurukSetre sthApayatu saGgacchadhvaM jJAnam, snehasiktanyAyopari vizvasya nirmANam, racayatu mAnavasya navamitihAsam pUrayatu santoSasya sudhAmayakoSam, kurukSetre raktAJcale, saJcaratu, navInajIvanam // 30
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ (2) mahAtmyabhyo'ntimaM patram itaH praprathamaM jJApyante praNAmAH, idamantimamapihitaM patram / kativAraM nu preritA itastu saMvAdAH kintu, kiM te bhavatAM pArzve na prApnuvanti vA? prativarSa bhAratavarSAtte gacchanti tu samUhA janAnAm / kadA vanyAvAtyAdurbhikSayAnairvA bhavatAM ngraay| te kiM, kimapi na kathayanti bhavadbhyaH ? ekavAramatrA''gatya dRSTvA pratigacchantu bhavannetrajalaparipUtabhUmiH, yatra adya paribhASA suparivarttitA, tyAgasthale pracalati naramedhayajJaH, bhavatsvapnasaMveditatyAgasyA''darzaH, prajAnuraJjako rAmo rAmarAjyaM vA? sarvamadya dhUlisAda bhavati kadA punaH punaH, bhavet suprabhAtam? anyasukhaduHkhau kRtvA nijasAt raktazoSaNaiH tathA saMzUnyabhASaNaiH aGgAni vai galitAni! tathA'pyadya caturdikSu sa eva cItkAra: ! 'asmAkaM kRte kimapi karotu, kimapi karotu' kartumatra ko vA asti ? ahamasamartho du:sthaH cchAtraH ko'pi na pArzve'sti mama alaM muSTiparimitam! na vA hastau siMhasya sAmarthyam! ata eva antimaM me patrama! upasthitiratyantAvazyakI, pArayeyuH nUnaM samAgaccheyuH, kathanAya ekavAram 'AhA' iti // sampAdakaH, kathAsarit, rAmakRSNamizana AzramaH, narendrapuram, kolakAtA-700103 31
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ sudarzanam DaoN. vAsudeva vi. pAThakaH 'vAgarthaH ' aniyantritam sarvakAlikam, mahAbhAratam tadA AsIt / AsIttad bhArate AsIttad vizve / mahAbhAratam kadA nAsIt ? adyApi vartamAne, evameva saMdRzyate // astyadhunA'pi duryodhanaH astyadhunA'pi duHzAsanaH / astyadhunA'pi draupadI astyadhunA'pi kuntI // dhRta-rASTrAH dhRtarASTrAH kitavA: yudhiSThirAH, madirAmagnAH yAdavAH kulakSayasAkSiNaH mAdhavAH / zAntanavaH, bhISmAH, asahAyAH vidurAH; ke ke na santyadhunA ? ye cA''san tadA, sarve te adhunA // santaH sIdanti asantaH vilasanti / niyatyAH nRtyaM yathA''sIt tadA, tathaivA'styadhunA // 32
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAbhAratasandarbha uktaM cA'pyasti'yadihA'sti tadanyatra yalehA'sti na tat kvacit / ' vyAsena vaizvikaM vAstavikaM darzitam // pazavaH pakSiNaH sthalacarAH jalacarAH, asamarthAH asahAyAH; trastAH api mUkAH // nijaM sarvasamarthaM manyamAnaH mAnavaH eva, samagrasyA'sya saGkaTasya sarjakaH / vividhAni vinAzazastrANi tena sRSTAni, kintu, samagrANi, durdarzanaphalAni / adharmasya poSakAni pApAcAraDiNDimAni // naiva dRzyate *su-darzanam, naiva dharmasaMsthApanalakSyam // kathaM bhavet sAdhUnAM trANam kathaM syAcca duSTAnAM hAnam ? prabhavetkathaM sudarzanacakram ? vinA vivekama, vinaiva kRSNam ????? * sudarzanam su-darzanam prItyahiMsAdikAnAM darzanam 354, sarasvatInagara, AMbAvADI, amadAvAda-15 33
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ vardhamAna aadrshH|| DaoN. vAsudeva vi. pAThakaH 'vAgarthaH' prasannatApradAyakaH amRtAMzuH vidhuH, pUrNaH prINAti mAma; satatamavalokayitumicchAmi // kintu, na sa me AdarzaH; satatamapakSIyate, luptazca bhavati // mamA''darzastu, zukladvitIyAyAH dvijaH / (sa:) satataM vardhate vardhate vardhate; pUrNatA eva lakSyaM tasya / vizvopakArakaH rasAtmako devaH, somo bhUtvA, poSayatyauSadhIH poSayati sarvAn / ata eva, zivArthaM zivena bhUSaNatvena, sthApito nijottmaate|| 34
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ brAhme muhUrte kRte snAne, dhUte ambare, devamandire, svAdhyAyArthaM padmAsane'pi, caturdikSu dRSTipAtaM kurvANaM caJcalaM, dRSTvA janaM; ekA kalikA vihasyA'bhASata bhoH ! kiM kriyate ? bhrAnta iva kSubdhaH avadat na-na-na-kiJcit, pazyAmi prakRtim / evameva ? omiti / are ! pUrvaM pazya svAM prakRtim - - sthirAM kuru tAm / sthiratve tatra, sthairyaM sarvatra / anyathA, ato bhraSTastato bhraSTaH sarvato bhraSTaH, bhaviSyasi naSTaH / 35 kathayati kalikA * // DaoN. vAsudeva vi. pAThakaH 'vAgarthaH ' sthiro bhava, dhIro bhava / zAntirasyAt phullatvaM syAt / praphullastvam, pazya mAM praphullAm, sparza mAM praphullAm, sparza sparza sukomalAm / mudito bhaviSyasi mAdhuryamanubhaviSyasi / kuru manane mAM mahanIyAm / kavaya kavaya mAM kamanIyAm / evaM jAte, syAnmatratvam mantratve syAdanuraNanam / prasRtaM divyaM kAvyaM syAt, kavitve kalyANaM te syAt, parAnandasyevA''ptiste syAt // * atra kAvye kAspi kalikA, caJcalamanaskaM bhaktaM, praphullatArthaM, parAnandArthaM ca bodhayati hasantIva / D 354, sarasvatInagara, AMbAvADI, amadAvAda- 15
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ AsvAdaH zUnyatA munikalyANakIrtivijayaH dRzyamAnaM jagadidaM paJcaSArbudamitairmanuSyaiH, zatazo'rbudamitaiH pazu-pakSibhiH, lakSazo koTizo vA'rbudamitaiH kITakAdibhirlaghujIvaiH, agaNyaiH sUkSmajIvaiH, saGkhyAtItaizca pRthvI-jala-vAyvagni-vanaspatyAdibhirjIvaistathA'saGkhyanirjIvavastubhiH sarvato'tinibiDatayA khacitaM paripUrNaM ca pratibhAti / yatra kutrA'pi dRSTipAtaH kriyeta tatra gADho ghanIkRto vA vastupuJjo darIdRzyate / / evameva nirabhrAyAM tamovyAptAyAM ca rAtrau yadi nabhastalaM yadi cakSurtyAM pazyema tadA tadapi sahasrazo grahainakSatraistArAbhizca gADhatayA vyAptaM dRzyate / yadi dUravIkSakamahAyantreNa (telescope) tat pazyema tadA tu tato'pi lakSaguNitairgraha-nakSatra-tArakAdibhinibiDaM dRzyate / ato vayaM cintayAmo yad brahmANDamidaM kiyadiva gADhatayA nibiDatayA ca sajIvanirjIvaizca sarvatra vyAptaM khacitaM cA'stIti / kintu, vAstavikatayA tathA nAsti / yA'pi ghanatA nibiDatA vyApakatA vA dRzyate sA sarvA'pi bhrAntireva - indriyadvAropalabdhasya bodhasya bhrAntiH / asmAkamatra praznaH syAd yat sarvamapIdaM pratyakSatayA dRzyate'nubhUyate ca, tataH kathamiva tad bhramarUpaM syAt ? kimatra pramANam ? iti / tadaitatsamAdhAnArthaM kiJcana cintayAmaH - prathamaM tAvat, asmAkamindriyANi manazcA'tyalpakSamatvayutAni santi bodhakaraNe / indriya-manojanyo bodho hi yadyapi no vAstavikaH pratibhAti tathA'pi so'tIva tuccho vikRtazca bhavati / sodAharaNaM pazyAmazcet - yadyekaM jalabinduM vayaM svIyanetrAbhyAM pazyema tadA sa kevalaM pAradarzako nirjIvaH svacchazcetyetAvanmAtro bodho bhavati / kintu yadA tameva jalabinduM vayaM sUkSmadarzakayantreNa pazyema tadA kiM syAt ? sahasrazo jantubhirvyAptaH sa dRzyate / athaivameva yadA vayaM calaccitraM (movie) kiJcana pazyema tadA tad sarvathA vAstavikaM pratibhAti / 36
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ paraM vastutastu tatra sahasrazaH sthiracitrANAM projekTarayantradvArA citrapaTopari atyantaM vegena prakSepaNaM kriyate, citrapaTTikA hi bahuvegena saJcAlyate'to'smAkamindriyANi manazca tad vAstavikamiti pratipadyante tAdRzameva ca bodhaM prakaTIkurvanti / kintu vayaM sarve'pi jAnIma eva yat sa kuNThita AbhAsikazca bodhaH / yathA cA'yaM bodhaH kuNThita AbhAsikazca tathaiva jagadidaM ghanaM nibiDaM sthiraM ca sarvatazca jIvaiH padArthezca vyAptamityayamapi bodha AbhAsikaH kuNThitazca / yataH, ghanatayA sthiratayA ca pratyakSIkriyamANaH sarvo'pi padArtho vastutaH pratikSaNamatyantaM vegena paribhramaNaM kurvatAM paramANUnAmasthiraH puJja evA'sti / asthi-mAMsa-rudhirAdibhirghaTitaM ghanatvena bhAsamAnamasmAkaM zarIramapi tAdRzameva / zarIravijJAninAM matena zarIrasya ghaTakatattvAnImAni - asthi-mAMsa-rudhirAdIni saGkhyAtItaiH ko(cells)nirmitAni santi / prAyazaH paJcAzat-kharvapramitA: koSA asmAkaM zarIre vidyamAnAH santi / tebhyazca pratikSaNaM paJcakoTimitAH koSA vinazyanti, tAvanmAtrAzca nUtanA api nirmANaM prApnuvanti / evaM sthite kathaM vA sthiraM ghanaM ca syAdasmAkaM zarIram ? taddhyasti pratikSaNaM cayApacayaM prApnuvatAM kSaNabhaGgarANAM koSANAM puJjamAtram / kevalamindriyairmanasA copalabdhasya bhramAtmakabodhasya kAraNAd vayaM tat sthiraM ghanaM vetyAdikaM manyAmahe / evamevA'nye'pi nirjIvAH padArthAH sthirA ghanA nizcitAzca bhavituM naivA'rhanti / yataH pratyekaM padArthaH zarIrasya koSo vA'Nu-paramANubhirnirmitAH santi / pratyekamaNo bhau vidyamAnasya proTonakaNasya paritastadIyailekTronakaNaH paribhrAmyati / so'pi ca kSaNasya dakSalakSatame bhAge'NunAbherarbudapramitavArAn paribhrAmyati, kintu cakSurindriyasyA'tyalpasAmarthyAt tadgatirasmAkamapratyakSA bhavati / phalatazca pracaNDavegena gatizIlairaNuparamANubhiryuktaH padArthaH 99.9 pratizataM zUnyAvakAzayuto'pi padArtho'smAkaM ghana iva bhAsate / aNo bhirapi na ghanatvabhAgapi tu naikairlaghubhiH kaNairnirmito'sti, arthAt tatsaMracane zUnyAvakAza evA'tyadhikaH / phalitaM tvetad yadasmAkaM dainandinakAryeSUpayogIni sarvANi vastUni - anna-pAna-vastra-bhAjana-pustaka-khaTvAsandagRhAdIni, tathA'smAkamanyeSAM ca jIvinAM zarIrANi, pRthvI-jala-vanaspatyAdIni ca prAyazaH 99.9 pratizataM tu zUnyAvakAzayutAnyeva santi / aNuvijJAnino niHzaGkatayA kathayanti yat - bhautikaM jagadidaM yairaNubhirvinirmitamasti tAn yadi vayamasmAkaM cakSubhidraSTuM zaktAH syAma tadA'smAkaM parito vidyamAnAnAM padArthAnAM ghanatA vilInA bhavet, tatsthAne ca kevalaM nirantaraM gatizIlAnAM rajaHkaNAnAM samUha eva pratyakSo bhavet / athA'smAkamindriyairmanasA caitAdRzaH kuNThita AbhAsiko vA bodhaH kimarthaM prApyate ? - iti praznasya samAdhAnaM vijJAnina evaM dadati - asmAkaM dRzyatayA'nubhUyamAnaM jagadidaM bhinnabhinnAyAmakampanAdiyutAnAM vidyuccumbakIyataraGgANAM * ..... if our eyes could see the atoms that make up the material world the solidity of the objects around us would disappear and we would see clouds of swarming, energetic particles in their place. 37
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ (electro magnetic radiation) krIDA'sti / eteSAM taraGgANAmatyalpamAtrAstaraGgA evA'smadindriyagrAhyAH santi / yathA - asmAkaM zravaNendriyaM hi 16taH Arabhya 32,768mitakampanayutAn taraGgAneva grahItuM samarthaM, na tato'pi parataH / evamasmAkaM cakSurindriyaM 0.00004 senTimiTataH 0.00007 senTimiTarmitAneva taraGgAn pratyakSIkartuM samarthaM, na tataH pUrvataH parato vA / evamevA'nyeSAmindriyANAmapi sAmarthyaM maryAditameva / asmadapekSayA tu pazUnAM pakSiNAM ca viSayagrahaNasAmarthyaM vizadataraM bhavati / asmadindriyAgrAhyataraGgANAmapi grahaNasya sAmarthyaM yadyasmAbhiH prApyeta (yathA kSa-kiraNAnAM grahaNasAmarthya) tadA tu kAcana bhinnaiva sRSTirasmatsamakSaM prakaTIbhavet / tatazca phalitamidaM yad yA sRSTirasmAkaM manasendriyaizcA'nubhUyate saiva satyA'sti - iti tu na yathArthaM yogyaM ca / yathArthA sRSTistu kAcana'nyaiva zUnyatApUrNA yA manasendriyaizcA'vagrahItumazakyA / yathA ceyaM parito'nubhUyamAnA sRSTiH zUnyatApUrNA tathaiva sUrya-candra-graha-nakSatra-tArakAdibhirnirantaratayA vyAptaM dRzyamAnaM nabhastalamapi tathaiva zUnyatAparipUrNamasti / tacca kathamiti vilokayema tAvat - pRthivIM parita ekaM paribhramaNaM kriyeta cet tadantarAlaM 25,000mAilapramitaM syAt / pRthivItazcandrasyA'ntarametadantarAlAt dazaguNitamarthAt 250,000mAilapramitaM tathA sUryasyA'ntaraM catuHzataguNitamasti / pratighaNTaM 500mAilavegenoDDayamAnaM vimAnaM viMzatyA vaSairetAvaddUraM gantuM zaknuyAt / sUryo hi pRthivItastrayodazalakSagaNitapramANayutaH / evamevA'nye'pi graha-nakSatra-tArakAdayaH pRthivIto lakSazo'dhikapramANAH / tathA sUryaH pRthivItaH sapAdanavakoTi-mAilamitAntarAle'sti / pRthivIto nediSThA'pi tArakA etadantarAlAt 2,70,000guNitAntarAle sthitA / dUrasthitAnAM tArakANAmantaraM mAilamAnena kathayituM duHzakamatastadarthaM vijJAnibhiH prakAzavarSamAnaM nizcitamasti / prakAzo okena varSeNa yAvad dUraM gacchet tAvadantarAlaM prakAzavarSatayA'bhidhIyate / prakAzasya vego hi pratikSaNaM 1,86,000mAilamito'sti / anena vegena samAgacchan sUryasya prakAzaH pRthivIM sapAdASTanimeSaiH prApnoti / tathA'smatto nediSThatArakAtaH samAgacchan prakAzaH pRthivIM prAptuM sapAdAni catvAri varSANi gRhNAti / uttarAkAze bhrAjamAnAyA dhruvatArAyAH prakAzaH 407varSeH pRthivIM prApnoti / ye hi pRthivIto daviSThA grahAdayasteSAmadhikatamamantarAlaM 66,000prakAzavarSapramitamasti / arthAt, adyA'smAkaM tArakANAM yat svarUpaM pratyakSIbhavati tad vAstavikatayA tu sahasrazo varSebhyaH pUrvatanaM bhavati / kadAcit tvevamapi bhaved yadadya yAM tArakAM vayaM pratyakSIkurmastasyA nAzaH kiyato'pi kAlAt pUrvameva jAtaH syAt / AkAzatale dRzyamAnAnAM koTizastArakANAM sammIlanenaikaM tArAvizvaM bhavati / etasmin tArAvizve sUryasadRzA arbudadvayamitAstArakAH santi / pratyekaM ca tArAH parasparamarbudazo mAilAnAmantarAle santi / * The world would appear for different to him if his eyes were sensitive, for example to Xrays. - Lincoln Barnett, The universe and Dr. Einstien 38
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ tArAvizvasya cA''yAmo vistArazca prakAzavarSalakSapramito'sti / athA''zcaryajanakaM vRttaM tvetad yat parasparaM dazalakSaprakAzavarSAntarAle sthitA lakSazastArAvizvA ameye'vakAze vidyamAnAH santi tathA'pi samagrasyA'vakAzasya 99.9 pratizataM zUnyamevA'sti / ye'pi ca graha-nakSatra-tArakAdayaH santi te'pi taireva zUnyatAparipUrNairaNu-paramANubhireva nirmitAH santi / tatazca samagramapIdaM brahmANDaM zUnyatAnicitamevA'sti / ___etasyAM zUnyatAyAM jagataH zAsanaM kurvatyAM ko vA harSaH zokaH prasAdo viSAdo vA kartavyaH ? kevalaM samataiva zaraNamasmAkamiti zam / (vividhamUlebhyaH saGkalitam)
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn jinasenAcAryaH ec.vi. nAgarAja rAv karNATakadezasya saMskRtakaviSu agraNIH bhagavAn jinasenAcArya: prajJApratibhayoH saGgamasthAnamAsIt / sa karNATadezasya rAjJaH amoghavarSasya kAle virarAjeti spaSTaM jJAyate pArzvAbhyudayAkhyasya kAvyasya padyena / iti viracitametat kAvyamAveSTya meghaM bahuguNamapadoSaM kAlidAsasya kAvyam / malinitaparakAvyaM tiSThatAdAzazAGkaM bhuvanamavatu devassarvadAmoghavarSaH / / iti / guNabhadrAcAryo'pi viSayamimaM spaSTIkaroti - yasya prAMzunakhAMzujAlavisaraddhArAntarAvirbhavatpAdAmbhojaraja:pizaGkamukuTapratyagraratnadyutiH / saMsmartA svamamoghavarSanRpatiH pUto'hamadyetyalaM sa zrImAn jinasenabhagavatpAdo jaganmaGgalam // iti / amoghavarSa: karNATabhuvaM kristazakanavamazatamAne zazAsa (817 -877) iti itihAsakArAH kathayanti / ato bhagavato jinasenAcAryasya kAlo jJAyate / punazca harivaMzapurANasya kartA aparo jinasenaH bhagavajjinasenAcAryaM stauti svakRtAvittham jitAtmaparalokasya kavInAM cakravartinaH / vIrasenaguroH kIrtirakalaGkA'vabhAsate // yAmitAbhyudaye tasya jinendraguNasaMstutiH / svAmino jinasenasya kIrti saMkIrtayatyasau // vardhamAnapurANodyadAdityoktigabhastayaH / prasphuranti girIzAnta: sphuTasphaTikabhittayaH // iti / harivaMzapurANaM ca kristazaka - 783 tame varSe pUrtimagAditi nizcipracam / tatraiva spaSTaM 40 -
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAkeSvabdazateSu saptasu dizaM paJcottareSUttarAM pAtIndrAyudhanAmni kRSNavRSaNe zrIvallabhe dakSiNAm / pUrvAM zrImadavantibhUbhRti nRpe vatsAdhirAje'parAM saurANAmadhimaNDalaM jayayute vIre varAhe'vati / iti kAlasya nirdiSTatvAt / tasmAd bhagavajjinasenAcAryaH kristazakASTame zatamAne prAdurbabhUveti vaktuM zakyam / AsthAnamahAvidvAMsaH kIrtizeSAH zAntirAjazAstriNaH bahUni pramANAni parIkSya bhagavajjinasenAcAryasya janma kristazaka-753tame varSe, mRtyuzca 838tame varSe iti nigadanti sma / digambarasampradAyasya mUlasaMgha iti nAma / zvetAmbarasampradAye siMhasaMghaH, nandisaMghaH, senAsaMghaH, devasaMgha iti catvAro munisaMghAH / bhagavajjinasenAcAryaH senAsaMghAntarbhUtaH / tasya gururvIraseno dIkSAgurustu jayasenaH / harivaMzapurANasya kartA aparo jinasenaH punnaTasaMghasambandhI / sa kIrtiSeNasya ziSyaH / bhagavajjinasenAcAryasya kRtayaH jayadhavalA / iyaM kaSAyaprAbhRtasya TIkA / asyAH pUrvabhAgo vIrasenAcAryeNa, dvitIyo bhAgo bhagavajjinasenAcAryeNa racita iti vadanti / asyAM TIkAyAM catvAriMzatsahasrasaMkhyA: zlokAH santIti vipazcito vadanti / pUrvapurANam / asyA''dipurANamityapi nAmAntaraM prasiddham / bhagavajjinasenAcAryaH mahApurANanAmnA triSaSTizalAkApuruSacaritaM racayituM prArebhe / tatsamApteH pUrvameva sa bhUlokaM tatyAja / avaziSTaM bhAgaM tacchiSyaH zrIguNabhadrAcAryaH pUrayAmAsa / 3. pArvAbhyudayam / idaM kAvyaM viziSTam / kAlidAsasya meghadUtamatra saMvalitam / tatratyamekaM pAdaM pAdadvayaM vA yathAvat svIkRtya jinasenaH pArzvanAthatIrthaGkarasya caritaM racitavAn / etAdRzamanyat kAvyamasmAbhiH na dRSTam / bhagavato jinasenasya kAvyavaikharI yadi sakalakavIndraproktasUktapracArazravaNasarasacetAstattvamevaM sakhe ! syAH / kavivarajinasenAcAryavaktrAravinda praNigaditapurANAkarNanAbhyarNakarNaH / / iti prAcInaM padyaM bhagavajjinasenAcAryakAvyaguNAn abhivyaJjayati / saMskRtabhASAyAM tasya prabhutvaM viduSAmapi vismayaM janayati / lAlityaM sauSThavaM gAmbhIryaM ca pratipadyaM vidyotante / tasya pANDityamapratimam / kathAyA
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaktA kIdRzo bhavediti prathame parvaNi sa itthaM vadati tasyAstu kathakaH sUriH sadvRttaH sthiradhIrvazI / kalyendriyaH prazastAGgaH spaSTamRSTeSTagIrguNaH // yaH sarvajJamatAmbhodhivArdhautavimalAzayaH / azeSavAGmalApAyAd ujjvalA yasya bhAratI // zrImAn jitasabho vAgmI pragalbhaH pratibhAnavAn / yaH satAM sammatavyAkhyo vAgvimardabharakSamaH // dayAlurvatsalo dhImAn pareGgitavizAradaH / yo'dhItI vizvavidyAsu sa dhIraH kathayet kathAm // nAnopAkhyAnakuzalo nAnAbhASAvizAradaH / nAnAzAstrakalAbhijJaH sa bhavet kathakAgraNIH // nA'GgulIbhaJjanaM kuryAnna bhruvau nartayed bruvan / nA'dhikSipenna ca hasennA'tyuccairna zanairvadet / / uccaiH prabhASitavyaM syAtsabhAmadhye kadAcana / tatrA'pyanuddhataM brUyAdvacaH sabhyamanAkulam // hitaM brUyAnmitaM brUyAd brUyAd dharmyaM yazaskaram / prasaGgAdapi na brUyAdadharmyamayazaskaram // ityAlocya kathAyuktimayuktiparihAriNIm / prastUyAd ya: kathAvastu sa zasto vadatAM varaH // (I. 126-134) bhagavajjinasenAcAryasya vyAkaraNapANDityaM zloke zloke gocarIbhavati / dvitrANyudAharaNAni pradarzayAma: - tatra devasabhe devaM sthitamatyadbhutasthitim / praNanAma mudAbhyetya bharato bhaktinirbhara: // ( I. 152) sabhAzabdaH strIliGgaH / kintu "sabhA rAjAmanuSyapUrvA" (2-4-23) iti pANinisUtreNA'tra samAse tasya napuMsakatvam / tatsaptmyekavacanarUpaM devasabhe iti / madhyesabhamathotthAya bharato racitAJjaliH / vyajijJapadidaM vAkyaM prazrayo mUrtimAniva // ( I. 155) sabhAyA madhye iti madhyesabham / "pAremadhye SaSThyA vA" (2-1-18) iti pANinisUtreNA'trA'vyayIbhAvaH samAsaH / vyajijJapaditi Nyantasya jJAdhAtorluGi rUpam / 42
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ valibhaM dakSiNAvartanAbhimadhyaM babhAra sA / nadIva jalamAvartasaMzobhisataraGgakam / / (VI. 67) valayo'sya santIti valibham iti vigrahaH / tundivaliveTarbhaH (7-2-139) iti pANinisUtreNa bhapratyayaH / vajranAbhinapo'mAtyaiH saMvidhatte sma rAjakam / munIndro'pi tapoyogairguNagrAmamapoSayat / / (XI. 52) __rAjJAM samUho rAjakam / gotrokSoSTrorabhrarAjarAjanyarAjaputravatsamanuSyAjAd vuJ (4.2.39) iti sUtreNa samUhArthe vuJ / yuvoranAkau (7.1.1) iti tasya akAdezaH / evaM ca pUrvapurANasya jinasenAcAryaviracitasyA'dhyayanaM vyutpattiM samIcInAM janayati ityatra na saMzayaH / kavitvaM prepsUnAmatitamAm upakArakamidaM purANamiti asmAkaM draDhiSTho vizvAsaH / bhagavajjinasenAcAryeNa smRtAH pUrvakavayaH svakRterAdime parvaNi bhagavAn jinasenAcAryaH pUrvAn jainakavIn smarati / yathA - kavayaH siddhasenAdyA vayaM ca kavayo matAH / maNayaH padmarAgAdyA nanu kAco'pi mecakaH // yadvacodarpaNe kRtsnaM vAGmayaM pratibimbitam / tAn kavIn bahumanye'haM kimanyaiH kavimAnibhiH // namaH purANakArebhyo yadvaktrAbje sarasvatI / yeSAmaddhA kavitvasya sUtrapAtAyitaM vacaH / / pravAdikaviyUthAnAM kesarI nayakesaraH / siddhasenakavirjIyAdvikalpanakharAGkaraH / / namaH samantabhadrAya mahate kavivedhase / yadvacovajrapAtena nirbhinnA: kumatAdrayaH // kavInAM gamakAnAM ca vAdinAM vAgminAmapi / yazaH samantabhadrIyaM mUni cUDAmaNIyate // zrIdattAya namastasmai tapaH zrIdIptamUrtaye / kaNThIravAyitaM yena pravAdIbhaprabhedane / / viduSviNISu saMsatsu yasya nAmA'pi kIrtitam / nikharvayati tadgarvaM yazobhadraH sa pAtu naH // candrAMzuzubhrayazasaM prabhAcandrakaviM stuve / kRtvA candrodayaM yena zazvadAhlAditaM jagat / / 43
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ candrodayakRtastasya yazaH kena na zasyate / yadAkalpamanAmlAni satAM zekharatAM gatam // zItIbhUtaM jagad yasya vAcA''rAdhyA catuSTayam / mokSamArga sa pAyAnnaH zivakoTirmunIzvaraH / / kAvyAnuzAsane yasya jaTAH prabalavRttayaH / arthAn smA'nuvadantIva jaTAcAryaH sa no'vatAt // dharmasUtrAnugA hRdyA yasya vAGmaNayo'malAH / kathAlaGkAratAM bhejuH kANabhikSurjayatyasau // kavInAM tIrthakRdevaH kiMtarAM tatra varNyate / viduSAM vAGmaladhvaMsi tIrthaM yasya vacomayam / / bhaTTAkalaGka-zrIpAla-pAtrakesariNAM guNAH / viduSAM hRdayArUDhA hArAyante'tinirmalAH // kavitvasya parA sImA vAgmitvasya paraM padam / gamakatvasya paryanto vAdisiMho'rcyate na kaiH // zrIvIrasena ityAttabhaTTArakapRthuprathaH / sa naH punAtu pUtAtmA kavivRndArako muniH / / lokavittvaM kavitvaM ca sthitaM bhaTTArake dvayam / vAgmitAvAgmitA yasya vAcA vAcaspaterapi / / siddhAntopanibandhAnAM vidhAturmadgurozciram / manmanaHsarasi stheyAnmRdupAdakuzezayam // dhavalAM bhAratIM tasya kIrti ca vidhunirmalAm / dhavalIkRtaniHzeSabhuvanAM nannamImyaham // janmabhUmistapolakSmyAH zrutaprazamayonidhiH / jayasenaguruH pAtu budhavRndAgraNIH sa naH / / sa pUjya: kvibhiloke kavInAM paramezvaraH / vAgarthasaMgrahaM kRtsnaM purANaM yaH samagrahIt / / kavayo'nye'pi santyeva kastAn uddeSTumapyalam / satkRte ye jagatpUjyAste mayA maGgalArthinA // iti / ete mahAkavayo bhagavatA stutAH sarvaiH saMskRtajJaiH sAdaraM paThanIyA: / jainadarzane jagataH sraSTuH paramAtmanaH sthAnaM nAsti / etadviSaye bhagavatA jinasenAcAryeNa svavicArAH prakaTitA ye sarveSAM matimatAm avadhAnam arhanti / 44
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatra kiJcidudAhiyate - sraSTA sargabahirbhUtaH kvastha: sRjati tajjagat / nirAdhArazca kUTasthaH sRSTvainat kva nivezayet // naiko vizvAtmakasyA'sya jagato ghaTane paTuH / vitanozca na tanvAdimUrtamutpattumarhati / / kathaM ca sa sajellokaM vinA'nyaiH karaNAdibhiH / tAni sRSTvA sRjellokamiti cedanavasthitiH / / teSAM svabhAvasiddhatve loke'pyetatprasajyate / kiMca nirmAtRvadvizvaM svataH siddhimavApnuyAt / / sRjedvinA'pi sAmagryA svatantraH prabhuricchayA / itIcchAmAtramevaitat kaH zraddadhyAdayuktikam // kRtArthasya vinirmitsA kathametasya yujyate / akRtArtho'pi na sraSTuM vizvamISTe kulAlavat / / amUrto niSkriyo vyApI kathameSa jagatsRjet / na sisRkSA'pi tasyA'sti vikriyArahitAtmanaH // tathA'pyasya jagatsarge phalaM kimiti mRgyatAm / niSThitArthasya dharmAdipuruSArtheSvanarthinaH / / svabhAvato vinaivA'rthAn sRjato'narthasaMgatiH / krIDeyaM kA'pi cedasya durantA mohasantatiH / / karmApekSaH zarIrAdi dehinAM ghaTayedyadi / nanvevamIzvaro na syAt pAratantryAt kuvindavat // nimittamAtramiSTazcet kArye karmAdihetuke / siddhopasthAyyasau hanta poSyate kimakAraNam / / vatsalaH prANinAmakaH sujannana jighakSayA / nanu saukhyamayIM sRSTiM vidadhyAdanupaplutAm // sRSTiprayAsavaiyarthyaM sarjane jagataH sataH / nA'tyantamasataH sargo yukto vyomAravindavat / / nodAsInaH sRjenmuktaH saMsArI nA'pyanIzvaraH / sRSTivAdAvatAro'yaM tatazca na kutazcana || (IV. 17-30) ityAdi / evaM purANasyA'sya paThanena dArzanikAnAM prameyANAM jJAnamapi labhyate / ataH sarvAdaraNIyo'yaM grantha iti vivakSAmaH / 45
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ patram munidharmakIrtivijayaH namo namaH zrIgurunemisUraye // AtmIyabandho ! cetana ! dharmalAbho'stu / deva-guru-dharmaprasAdenA'smAkaM sarveSAM dehe AnukUlyaM vartate / pUjyapAdAnAM gurubhagavatAM zrIvijayasUryodayasUrIzvarANAM janmabhUmau tadicchAnurUpeNa nirmite devamandirasvarUpe zrIvAsupUjyajinAlaye vividhajinapratimAyA aJjanazalAkA-pratiSThAmahotsavaH sAnandaM sotsAhaM ca saMpanno jAtaH / tato vihRtya cAturmAsArthaM karNAvatInagare sAbaramatIkSetre Agatavanto vayam / bandho ! eko'nubhavo jAtaH / tadanubhavAdhAreNa manasi yaccintanaM jAtaM tadadya likhAmi / jano bahUni kAryANi vidhAyA'pi kathamapayazaH prApnoti ? - iti praznaH sarveSAM janAnAmasti / tadA sarve'pi janAH svamatyanusAreNa karmaNo doSaM, bhAgyasya doSam, anyasya kasyacidapi doSaM vA manasikRtya vartante, kintu nA'nyasya doSaH, api tu svasvabhAvasyaiva doSo'sti / adya samAje bahavo janA etAdRzA vidyamAnAH santi, ye gRhaM vyApAraM zArIrika-kauTumbikasukhaM copekSya sadA samAjakAryArthaM dhAvanti / kadAcittu dhanahAnimanubhavanti, kadAcidAdinaM kAryArthaM bahirevA'Tanti, tato gRhasadasyaiH saha klezo'pi jAyate / evaM gRhabAndhavAnAM vAtsalyaM prema ca tyaktvA'pi samAjahitakAryArthaM punaH punaH dhAvanti, tatrA'pyAzcaryaM tvetadeva yad, atra dhanahAnirbhavet, kintu dhanalAbhastu nAstyeva, tathA'pi janAH kAryArthamaTATyante / evaM yathA gRhasyaikasya bhUmitale sthitAyA vAlukAyA iva ye janAH samAjasya kAryArthaM dhAvanti te janA api kAryasyA'vasAnasamaye svabhAvasya vaicitryAdapayazo'vApnuvanti, avamAnanaM cA'nubhavanti, evaM svakuTumbe'pi arucibhAjino bhavanti / / cetana ! tava praznasyottararUpeNa mayA kecid svabhAvadoSA vicintitAH / yathA - ahaGkAraH - ahaGkAraH kAryaM nAzayati / manasi ahaGkAraH syAt, yadadyAvadhi mayaiva sarvaM kAryaM kRtaM, 46
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarve janA mAmApRcchyaiva kAryaM kurvanti sma, nA'haM kamapi pRccheyamiti / etadahaGkAravazAt sahakArijanAn sa upekSeta, svakalpanayaiva sarvamapi kAryaM kuryAt / tataH kAryamucitaM na syAt, tathA kAryaM niSphalaM cA'pi syAt / tato'nte'nye sarve janA enaM janaM tyaktvA sarvaM kAryaM kartuM magnA bhavanti / evaM bahuvarSaparyantaM kArya kurvan sannapi samAje'payazaH prApnoti saH / IrSyA - samAjasya kasminnapi kArye eko'graNIH sarvaM kAryaM karoti, eko'nyo'pi kAryakaraH samayAnurUpaM kAryaM karoti / atrA'nyakAryakarasya zaktirdRSTiH karmakauzalaM ca yuktamasti, sa sarvamapi kArya zIghragatyA karoti / tataH sarve'pi janAstamanyakAryakarameva prazaMseyuH, tameva ca pRccheyuH / tadA'graNIkAryakarasya citte'nyaM kAryakaraM pratIrghotpadyate / tadIrdhyAvazAt so'nyasya sarveSvapi kAryeSu vighnaM kuryAt, tatkAryaM ca nindet / evaM na svayaM kAryaM kuryAd tathA kAryakaraNe pravRttasyA'nyasya kArye nirantaraM skhalanAM kuryAt / tataH kAryaM niSphalaM syAt / sarve'pi janA agraNIkAryakarasya kAraNenaivaitatkAryaM niSphalaM jAtamiti vadeyuH / evaM samayaM vyayIkRtya kAryaM ca kRtvA'pi so'graNIjana ISyAvazAt samAje'payazaH prApnoti / kaTubhASA - sarvamapi kAryaM kurvan sannapi yadi tasya bhASA tucchA'sabhyA ca syAttadA'payaza eva prApyate / samAjasyA'graNIrasti tataH sarve janAstaM sammAnayanti, kintu sa yadA tadA kamapi janaM tiraskuryAt, avamAnanaM ca kuryAt, laghau aparAdhe'pi tvayi buddhirna syAttahi gRhe eva tiSTha, mUrkhaH duSTaH' - rat tadA tasmAdagraNIjanAt sarve'pi janA dUrameva tiSTheyuH, kadAcit avamAnanamapi kuryuH / tataH sarve janAH kAryaM vihAyA'nyatra gaccheyuH, na ke'pi janAH kAryakaraNe sAhAyyaM kuryuH / ante kAryakaraNe vilambaH syAd uta kArya niSphalaM syAt, tato'graNIjana: samAje apayazaH praapnoti| bandho ! sarvebhyo janebhyo madhurabhASaiva rocate / adya na kevalaM svajanAH, api tu karmakarA api madhurairvacanairAhUyante tadaiva prasannatayA kAryaM kurvanti / evaM sarvatra madhurabhASiNa eva pUjyante Adriyante ca / bhoH ! pratidinaM bhikSArthaM gRhe Agacchato bhikSukAn tiraskuryAt tahi te'pi dvitIyadine na gRhe AgaccheyuH / prANino'pi tatraiva gacchanti yatra madhuravacanairjanA Ahvayanti / ekA 'paGktiH smaryate - pikaH kasmai api na kimapi dadAti, kAkaH kasmAdapi na kimapi gRhaNAti, tathA'pi madhuravacanenaikenaiva pikaH sarvamapi jagat svAyattIkaroti / ___ evaM sAmAnyavyavahAre'pi madhurabhASA''vazyakyasti tarhi samAjopayogikAryakaraNasya bhASA tu nitarAmAvazyakyasti / __ asatyabhASI - satyabhASiNi jane na ko'pi vizvAsaM kuryAt, yataH sa kadA'satyaM brUyAt tanna nizcitamasti / akAraNe'pi pratipadaM so'satyaM vadeta, kimasatyabhASaNaM tasya janmasiddho'dhikAro na 1. kauA kisakA leta hai, koyala kisako deta / eka vacanake kAraNa, jaga apanA kara leta // 47
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdiva? etavyasanena sa sahakArikAryakaraiH sahA'pi asatyameva brUyAt, na kadApi kasmaicidapi pracalatkAryasya viSaye satyajJAnaM dadyAt, tato'nye sarve'pi janA bhramaNAyAmeva pravartamAnAH syuH / yadA'vasare prApte sati kAryaM saMpUrNaM na bhavet tadA janAstasmin viSaye zaGkAM kuryuH / ante janAstadagraNyAH sakAzAt kAryaM gRhItvA svayaM kartuM pravarteran / evamasatyabhASitvena so'graNIjano'payazaH prApnoti / bandho ! janaH krodha-lobha-bhaya-hAsyairasatyaM brUyAditi kiM tvaM jAnAsi kila? yathA - kimapyekaM vastu gRhe syAt / tadvastu mahyamatIva rocate sma, kintu kadAcit tadeva vastvanyena gRhItam / ato mama citte tamanyaM prati krodho jAgRyAt, etadkrodhavazenA'haM yathAtathaM vadeyam / tadA'nyo janaH pRcchet - kimetadvastu tavA'sti, yenaitAdRzamazubhaM vadeH ? tadA'haM krodhena vadeyam - etadvastu mamA'sti, iti / evaM krodhena jano'satyaM brUyAt / ekaM sundaraM vastu grahItuM citte'bhIpsA jAtA, tadvastveva grahItumanyenA'pi prayatnaH kRtaH, tadA tadvastulobhena sa jano vadet - etad vastu mamA'stI'ti / evaM lobhenA'satyaM brUyAd janaH / palyale IpsitaM vastu patitamasti, atra kenA'pi na dRzyeta, iti vicintya tadvastu haste gRhItaM tadaiva yaH ko'pyAgatya pRcchet - 'kiM karoSi?' 'na, na, ahaM na kimapi karomi, kevalaM draSTameva gRhItam', iti pratyuttaraM dadAti janaH / evaM bhayenA'pi jano'satyaM brUyAt / nizi catuSpathe yuvAnaH saMmIlanti, tadA hAsyena kiyadasatyaM vadeyuste ?, iti tu sarve'pi jaanntyev| etaizcatubhiH kAraNairjanA asatyaM vadeyuH - iti zAstre kathitamasti, kintvAzcaryaM tvetad yad - kecijjanA akAraNamevA'satyaM vadeyuH / teSAM svabhAva evaitAdRzaH, ete janAH satyaM vadeyustadaivA''zcarya jJeyam / evamasatyabhASI jano bahUni kAryANi kRtvA'pi samAje'payaza eva prApnoti / prasiddhimohaH - adya prasiddhimoho nAma rogaH sarvAnapi janAn pIDayati / prasiddhimohe nimagnA janAH kAryamakAryaM na vidanti, kevalaM svanAmArthamevA'Tanti / tadarthaM mAyA-ahaGkAra-asatyabhASaNa-dambhaityAdikaM yatkimapi karaNIyaM tat kriyeta tairjanaiH / / bahavo janAH mIlitvA kAryamekaM kurvanti / tatra kasyacit sahakArikAryakarasya dRSTiyutaM kArya nirIkSya sarve janAstaM prazaMseyuH / tasmin kAle prasiddhimohijanazcintayet - yat, sarvaM kAryaM karomyahaM, mAM vinA na ko'pi kAryaM kartuM zakto'sti, tathA'pi janA anyaM prazaMseyuH tannocitam, iti / tataH so'nyena saha saMgharSa klezaM ca kuryAt / ante, kArye vilambaH syAt, athavA kAryaM niSphalaM syAt / evaM prasiddhimohena jano'payazaH prApnoti / niSThAbhAvaH - tadaiva kArya saphalaM syAt yadA tattatkAryaM prati niSThA syAt / kAryaniSThAM vinA kadAcit 48
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAryaM saphalaM syAt tathA'pi kAryaM sundaraM naiva bhavet / janaH kAryArambhe utsAhI syAt, kintu gate kAle utsAho mandIbhavet, tataH zanaiH zanaiH kAryakaraNe vilambo bhavet / evaM janeSu so'priyo bhavati / ekaH prasaGgaH smaryate - magano nAmaiko lepakAra (Mason) AsIt / ekasya sthapaterAdezAd bahuvarSaparyantaM lepakarma kurvannAsIt / tasya kAryaM sarvadA prazaMsanIyameva bhavet, tataH sarve'pi janAstamevA''hvayeyuH / kintu sAmprataM tena vRddhatvaM prAptaM, tathA dIrghakAlAdekasmAdeva kAryakaraNAda nAsti kAryakaraNe utsAhaH / tataH sa nizcitakAryakaraNe'pi vilambaM karoti sma, uta anicchayA tatkAryamakarot, atastatkAryamasundarameva bhavati sma / tathA'pi sthapatistaM sAdaraM sanmAnayati sma / ekadA magano'vocat - ahaM nivRttimicchAmi, etatkAryaM kartuM necchAmi / sthapatinoktam - satyam / nirvRttiM gRhANa, kintu prathamamekaM sundaraM gRhaM nirmAhi, pazcAt nivRtto bhv| maganena tadvacanaM svIkRtam / sthapatinA nirdiSTAyAM bhUmau gRhanirmANakArya prArabdhaM tathA'pi utsAhaM vinA'nicchayA kAryaniSThAbhAvena ca gRhaM nirmitam / tato na racitaM gRhaM ramaNIyaM jAtam / kArye pUrNe sati sthapatistadRhaM nirIkSitumAgatavAn / gRhakAryaM dRSTvA sthapatirudvigno jAtaH / tena maganasya skandhopari hastaM prasArya kathitam - mitra ! tvayA bahUni gRhANi nirmitAni, tAni sarvANyapi sarvazreSThAni nirmitAni / tataH samAje tava pratiSThA'pi prasRtA'sti / tato nivRttimicchukasya tavaiva kRte 'tava prAmANikatAyA upahArarUpa'metagRhaM nirmApitaM mayA / kintu hanta ! kAryaniSThAbhAvenaitagRhaM na sundaraM nirmitaM tvayA / idAnImetad gRhamahaM tubhyameva samarpayAmi, gRhANa / bandho ! samastajIvane sarvANyapi kAryANi zobhanAni kRtAni, kintu yadA kAryakaraNe niSThA na bhavet tadA prAptaM yazo'pyapayazorUpeNa parivartitaM bhavet / / pratizodhavRttiH - vayaM sarve'pi pratizodhavRttidhArakAH smaH / eSA vRttiH kAryarodhikA'sti / etadvRttyA'nvito jano na svayaM kAryaM kuryAt, na ca tatkAryaM kurvati jane sAhAyyamapi kuryAt, kevalaM tatkAryaM yathA niSphalaM syAttathaiva prayateta / evaM sati punaH punavighne Agate sati kAryakaraNe vilambaH syAt, tathA sarvaiH saha saMgharSo'pi jAyeta / tataH sarveSAM manasi taM pratizodhavRttidhArakaM prati durbhAvastiraskArazcotpadyate / ante samAje apayaza eva prApyate / eSA vRttiratIva bhayaGkarA'sti / sA krodhaM mAnaM ca janayati / jinazAsanaM prAptena kSamA maitrI cA''daraNIyA, na ca pratizodhavRttiH / eSA vRttistu dharmabAdhikA guNanAzikA cA'sti / bandho ! etajjJAtvA zAntacittena cintayestvam / tvaM yauvanenollasito'si, kimapi nUtnaM kArya karaNIyamiti citte utsAho'pi bhavet, kintu, upari varNitA doSAzcintanIyAH / anyathA kAryaM vidhAyA'pi tvamapayazaH prApnuyAH, iti nizcitaM jJeyam / atastvamapi samAjasya sAnandaM bahUni kAryANi kRtvA suyazaH prApnuyAH, ityAzAse / 49
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ jarmanabhASAyAM mUlalekhakaH haramAnahesaH siddhArthaH AGglabhASAyAmanuvAdakaH hilDA-rosanaraH saMskRtAnuvAdakaH munikalyANakIrtivijayaH bhUmikA kazcana pAzcAtyadezIyo dArzaniko vidvAn paurvAtyAni darzanAni tattattvajJAnamAdhyAtmikatAM cA''tmasAtkRtya yadA sAhityaM sRjati tadA kaH pariNAmo jAyeta ? tatraikasmin pArve zuddhA tArkikatA pramANapratibaddhatA niSThA vizleSaNamaudAryaM saralatetyAdIni tattvAni dyotante'paratra ca veda-vedAntopaniSadAgama-tripiTakAdiSu vividhadarzanazAstreSu ca varNitAni tattvAni sphuradrUpaM cA'dhyAtmajJAnaM prabhAsante / / jarmanadezIyo nobelapuraskAravijetA mahAvidvAn haramAnahesa etAdRza eva sAhityakAro'sti / pAzcAtyaM tattvajJAnaM tu tena sahajatayaivA''tmasAt kRtam, sahaiva paurvAtyaM tattvajJAnamapi tayaiva sahajatayA''tmasAt kRtamasti / adhyAtmabodho'pi tasya sahajavimalo vartate / etacca kathamiva jAtamiti jJAtuM pUrvabhUmikAM pazyAmastAvat - aisavIye 1877 tame saMvati jarmanIdeze labdhajanmano'sya viduSaH pitA jarmanIya eva dharmagururAsIt mAtA ca phrAnsadezIyA''sId / mAtAmahazca dharmagururevA''sIt bhAratIyatattvavidyopAsakazcA'pi, yatastena bhAratadeze eva khaistadharmagurutayA varSANi yAvat kAryaM kRtamAsIt / sa prAkRta-pAlI-saMskRta-malayAlamabaGgAdikAstriMzadadhikA bhASA jAnAti sma paurvAtyadarzanAnAM ca vizadamavagAhanaM kRtavAnAsIt / atha ca, haramAnahesasya pitrA mAtrA cA'pi bhAratadeze dharmapracArakatvena kAryaM kRtamAsIt / etaiH sarvaiH kAraNaistasya gRhe pAzcAtyadarzanAnAM DraistadharmazAstrANAM ca yathA, tathaiva paurvAtyadarzanAnAM bhAratIyadharmazAstrANAM cA'pi parizIlanaM varIvati sma / tatazcA''bAlyAdeva haramAna-hesaH sarvairapi darzanaistattvajJAnena ca paricito jAtaH phalatazca zAntipriyo jAtaH, AdhyAtmikatA cA'pi tasyotkaTA jAtA / 1899tamAd varSAt tasya sAhityasarjanapravRttiH prArabdhA / 1912tame varSe sa jarmanIdezaM tyaktvA sviTjharlenDadezaM gatavAn maraNaparyantaM ca tatraivoSitaH / 1946tame varSe tasya sAhityaviSayako nobelapuraskAraH prAptaH / 1962tame varSe ca sa maraNaM prAptavAn / tasya sAhityaM vizvavizrutaM jAtaM, vizvasya bahvISu bhASAsu tadanUditamapi jAtam / tasya kRte vaizvikA adhyAtmavido gauravaM dhArayanti prazaMsanti ca / tasya gauravaM kurvataikenA'dhyAtmavidaivamapi kathitamasti yat 50
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ "avyayo'pi satataM vinAzazIlo'yaM saMsAro'sti / tasya ca granthiryena vimocitA sa yathArtho vedavid asti / siddhArthasya lekhako haramAna-hesa: apyetAdRzo vedavid AsIt" / (azvina mahetA - "chabi bhItaranI" iti pustke)| tasya sAhitye prAdhAnyenA'yaM dhvanirabhivyajyate - - dharmo na kadA'pyanyebhyaH zikSituM zakyaH / so'ntaHkaraNAdeva samudeti svAnubhUtyaiva ca sAkAro bhavati / - upadezAjjJAnaM prApyeta kadAcit, na punaH prajJA / - satyaM na kasyacidanuyAyitvena prApyeta, tat tu svayameva zodhayitavyam / - zabdAH pUrNa satyaM vyaktIkartumasamarthA eva / pUrNasatyaM tvanubhUteviSayaH / - jagatyasmin prema eva zreSTha: padArthaH / / - pratyekaM manuSyasyaikameva kartavyaM - svIyo mArgaH svayameva zodhayitavyaH / tena 1923tame varSe likhito'yaM siddhArtha ityAkhya upanyAsaH / atra brAhmaNaparamparA, zramaNaparamparA, bauddhaparamparA, bhAratIyA jIvanazailI, vizuddhamadhyAtmatattvaM svAtmaniSThA - ityAdIni tattvAni sutarAM dyotante / asya copanyAsasyA'nuvAdo'pi vizvasya bahvISu bhASAsu jAto'sti / 1953tame varSe'syA''GglabhASAyAmanuvAdo hilDA-rosanera-ityanena kRtaH / gUrjarabhASAyAmapi kathAyA etasyAzcatvAro'nuvAdAH saJjAtAH / aidamprAthamyena yadA mayA'sya gUrjarAnuvAdaH paThitastadArabhyaiva me manasyasya saMskRtabhAvAnuvAdaM kartumicchA jAgRtA / ato mayA''GglAnuvAdo'pi paThitastasyaiva ca prAmANikatvAt tamAlambyaiva saMskRtabhASayA bhAvAnuvAdaH kRto'sti / asya ca sAdyantaM saMzodhanaM paThanaM kSatisammArjanaM ca mama pUjyagurubhagavadbhirAcAryazrIvijayazIlacandrasUribhiH, pUjyopAdhyAyazrIbhuvanacandrajImahArAjaiH, pUjyamunizrIkIrticandrajImahArAjaizca kRtamastItyayaM me mahato saubhAgyasya vissyH| pUjyagurubhagavatAM kRpayaivaitadanuvAdakAryaM kurvANo'haM jIvanasya bahuvidhAnamUlyAn pAThAn zikSitavAnasmi satataM ca sphuradAnandotsAnantaHkaraNe samucchalato'nubhUtavAnasmi / ete etAdRzAzcA'nye'pyanubhavA asyA'nuvAdasya pAThakebhyo'pi bhaviSyantIti pUrNazraddhAvAnasmyaham / enamanuvAdaM paThitvA saMskRtajJA vaizvikasAhityonmukhA bhaveyurityAzAse /
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo vibhAgaH 1. brAhmaNasya putraH gRhasya zItalacchAyAyAM, nAvAM pArzvasthe sarittaTIye sUryaprakAze, pANDuravanasyA'JjIravRkSasya ca cchAyAsu surUpo brAhmaNaputraH siddhArthaH svIyavayasyena govindena saha saMvardhitaH / pavitre sAndhyasnAnavidhau zucau ca havirdAnavidhau nityaM nadItaTe snAnaM kurvatastasya skandhau sUryAtapavazAt tAmravarNau babhUvatuH / madhuraM gAyantyAM tanmAtari, vidvadbhizcarcayati ca tatpitari sahakAravATikAsu krIDatastasya dinAni vyakrAmanti sma / A bahoH kAlAt siddhArtho vidvajjanacarcAsu bhAgaM vahati sma, govindena saha vividhAn viSayAn vicArayati sma, tenaiva ca saha bhAvanAyA dhyAnasya cA'bhyAsamapi karoti sma / nAdabrahmaNa OMkArasya zvAsagrahaNena sahA'ntaruccAraNaM sa nitarAM jAnAti sma / tenauvoccAraNena saha yadA sa sarvAtmanA niHzvasiti sma tadA tadIyaM lalATaM zuddhenA''tmatejasA dedIpyate sma / nijAstitvasyA'ntastale vidyamAnasya vizvAtmanA caikatvaM dhArayato'vinAzino nijAtmano'nusandhAnamujjAgaraNaM ca kartuM sa sutarAM jAnAti sma / / nijaputro'tIva prajJAvAn jijJAsuzceti vilokya tatpituzcittaM prasannamAsIt / sa taM - 'prakANDavidvattayA satpurohitatayA brAhmaNazreSThatayA ca vardhamAno'styaya'miti vilokayati sma / tathaivorjasvalasya surUpasya mRdugAtrasya pUrNavinayena vyavaharatazcatasya sphUrtimat calanopavezanotthAnAdikaM nibhAlya tanmAtuhRdayaM garveNa vikAzaM prApnoti sma / atha connatabhrUvizAlanetro lalitadehayaSTizca yuvA siddhArtho yadA nagaravIthiSu paribhrAmyati sma tadA taM vilokayantInAM brAhmaNakanyAnAM hRdayAni snehaparyAkulAni bhavanti sma / tanmitraM govindastasmin sarvebhyo'pyadhikatayA snihyati sma / siddhArthasyA'navadyA gatirmatizca tathA tasya pratyekaM ceSTAnAM saundaryaM tanmanaH prINayati sma / siddhArthasya pratyekaM karma vacanaM ca tasya toSAya jAyate sma / parameteSAM sarveSAmapyupariSTAt tasmai siddhArthasya pAradarzinI prajJA, sUkSmA utkaTAzca vicArAH, dRDhaM manobalaM samuccazca vyavasAyo'titamAM rocate sma / govindaH sutarAM jAnAti sma yad - 'naiSa: sAmAnyo brAhmaNo'lasaH purohito, dhanalubdho jyautiSiko'bhimAnI guNahInazcopadezako dhUrto durvRttazcA'rcako vA bhavitA, athavA vizAle meSayUthe sa eka: sumUoM meSo'pi ca naiva bhaviSyati' / kiJca govindaH svayamapi tAdRzo bhavituM naivA'bhilaSati sma nA'pi ca tAdRzAnAM svajAtIyAnAM sahasrazo brAhmaNAnAmanyatamo bhavitumicchati sma / sa svavallabhaM tejasvinaM ca siddhArthamevA'nusisIrSati sma / tathA yadi paraM kadAcit siddhArtho
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavadbhAvaM prApnuyAt tejolokaM vA pravizat tadA govindo'pi tanmitratayA, tatsahayAyitayA, tatsevakatayA, tadaGgarakSakatayA, taddhvajadhAritayA, tatpraticchAyatayA vA tamanusartumicchati sma / evaM ca sarve'pi siddhArthe snihyanti sma, so'pi ca sasmitaM sAnandaM ca sarvAn prINayati sma / atha caivaM sthite'pi siddhArthaH svayaM sukhI nA''sIt / pATalavarNeSu aJjIrodyoneSu bhrAmyan, upavanasyA''nIlacchAyAyAmupavizya dhyAyan, pratyahaM pavitrasnAnena svAGgAni kSAlayan, gahaneSu sahakAravaneSu vidhinA pUrNazraddhayA yAgaM kurvANaH sa sarveSAmapyabhISTo vallabhaH sukhakArI cA''sIt, tathA'pi tasya hRdayamAnandarahitamAsIt / nadyAH pravAhAt, tArakANAM sphuraNAt, sUryasya ca dravIbhUtebhyaH kiraNebhyaH sakAzAt svapnA avizrAntAzca vicArA tanmanasyAgacchanti sma / yajJAnAM dhUmastomAt, vedasya RcAmuccArAt, vRddhabrAhmaNAnAmupadezAcca tadantaHkaraNaM vyAkulaM bhavati sma / asantoSasya bIjAni satatametairetAdRzaizcA'nyainimittaistasya hRdaye upyante itIva so'nubhavati sma / mAtA-pitrorgovindasya ca pUrNasneho'pi taM sarvathA sukhinaM zAntaM santuSTaM tRptaM ca kartuM naiva samartha iti tasya pratibhAti sma / 'tatpUjyapitrA'nyaizca vidvadbhiAhmaNainijaM sarvamapi jJAnaM sarvamapi ca pANDityaM tasya pratIkSArate mastiSkabhAjane pravAhitamAsIt, tathA'pyadyA'pi tadbhAjanamapUrNamevA'sti, prajJA'santuSTaivA'sti, svAtmA'zAnta evA'sti tathA hRdayaM hyasthiramevA'stI'ti taccitte vAraM vAramAzaGkA bhavati sma / 'yadyapi snAnAni zubhAnyAsan tathA'pi tAnyaGgAnyeva kSAlayitumalaM na tu pApAni, nA'pi ca vyathitaM hRdayaM zamayitum / yajJa-balidAnAdayo devAnAM pUjA-prArthanAdyAzca zreSThA evA''san parantu kimeta eva sarvasvamAsIt, kiM taiH satyaM sukhamAnandazca prAptuM zakyo vA ?' 'devAnAmapi kA vArtA ? kiM brahmaiva jagadidaM sRSTavAn vA? kiMsa kazcanaika AtmaivA'thavA sarvAtmA nA'sti khalu ? kimete devA asmAdRzA eva maraNadharmANo'zAzvatAzca na santi vA? tathA ca kathametebhyo devebhyo havirdAnaM teSAM pUjA cocite vivekayate vA ? nanvAtmAnamRte'nyasya kasya vA pUjA''darazca kartavyatayocitAvAstAm ?' tathA so'pyAtmA kutrA'nveSTavyaH? sa kutra vA vasati sma? kutra vA tasya zAzvataM spandanaM bhavati sma - Rte pratyekaM manuSyasyA''ntaratamaM svam ?' 'parantvidamapyAntaratamaM svaM kutra vidyate? kiM vA'sti tat ? tannahi kevalaM mAMsamasthi vA, nA'pi ca vicAra: saMvedanaM vA / etadeva nanu paNDitairupadiSTamAsIt / parantu tarhi sa kutra vidyamAna Aste? taM jJAtuM zodhayituM vA'nyaH ko vA panthA syAt ? na kazcidapi taM darzitavAn jJAtavAn vA ..... na tasya pitA, na brAhmaNAH, naiva ca pavitrA mantrAH stotrANi vA' / 'brAhmaNAH sarvamapi jAnanti, teSAM zAstreSu ca sarvamapi jJApitamasti / Ama, sarvamapi likhitamasti 53
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatra / teSAM gatiH sarvatrA'pratihatA''sIt - jagataH sRSTiH, vAca utpattiH, annaM, zvAsocchvAsAH, indriyANAM samAracanaM, devAnAM kAryANItyAdiSu sarvatra / tairhi saGkhyAtItAni vastUni jJAtAni / evaM satyapi yadi tairekameva paramaM vastu naiva jJAtaM tarhi sarveSAmapyeteSAM vastUnAM jJAnasya kiM vA mUlyaM syAt ?' 'vedAnAM bahUni sUktAni vizeSatazca sAmavedasyopaniSada idamAntaratamaM tattvameva varNayanti sma / "Atmaiva jagadidaM sarvam" iti tatra varNitamasti / "manuSyaH suSuptAvantaHkaraNaM pravizyA''tmanyeva nivasati' ityapi tatra kathitamasti / etAni sUktAni hyadbhutayA vidyayA pUrNAnyAsan / madhumakSikAbhiH zuddhaM madhu iva RSibhiH sarvamapi vijJAnaM madhurayA bhASayA tatraiva sagRhItamAsIt' / 'naiva naiva naiva, viduSAM brAhmaNAnAM sujJayA paramparayA saGgrahItaM saMrakSitaM cedamaprameyaM jJAnaM naivA'styupekSAham / kintu kva santi te brAhmaNAH purohitA vipazcitazca yairidaM paramajJAnaM na kevalaM saphalatayA prAptameva api tvanubhUtamapi? kva vA te vidyAvantaH kRtasaMskArA vA santi ye suSuptAvAtmAnamupalabhya jAgRtAvapi taM dhArayituM samarthAH ? AjIvanaM, manaso vAcaH kAyasya karmakAle'pi ! siddhArtho bahUn guNavato brAhmaNAn jAnAti sma / sarveSAmapyupariSTAt tu tatra pavitra AdaraNIyo bahuzruto vidvAn tasya pitaivA''sIt / tadvyaktitvamanupamaM caritaM ca zAntamudAttaM cA''sIt / tasya jIvanaM nirdoSamAsIt / tasya vANI vaidagdhyapUrNA''sIt, uttamAH sundarAzca vicArAstanmastiSkamadhiSThitavantaH / 'kintu tAdRzaH prajJAvAnapi sa kiM sAnandaM jIvati sma vA ? tadantaHkaraNe zamAnubhUtirbhavati sma vA ? kiM so'pi tattvAnveSako nA''sIt ? kiM tasyA'pyatRpti va pIDayati sma vA ?' _ 'kayAcidatRptatRSNayaiva kiM so'pi pavitratIrthasthAnAni vAraM vAraM na paryaTati sma? yAgAn nA''carati sma? zAstrANi na parizIlayati sma vA ? brAhmaNAnAM ca parisaMvAdeSu bhAgaM na vahati sma? kimartham? kimarthaM nanu tAdRzena niSpApavRttenA'pi tatpitrA pratyahaM svIyapApAni kSAlayituM svaM ca svacchayituM prayatitavyam ? tat kiM tadabhyantare AtmA nA''sIda vA? athavA kiM sa AtmAnaM naiva jAnAti sma vA? kiM tasya hRdaye nirAlambasukhasya sroto nA''sId vA ? vastutaH svena svAtmanyeva tat sroto'nveSTavyaM prAptavyaM ca / tato'nyaddhi sarvamapyasti bhramaNaM vyAmohazca' / ete etAdRzAzcA'nye vicArAH bahuzaH siddhArthasya citte udbhavanti sma ye taccitte kAJcanA'toSaNIyAM taSaM gabhIraM ca viSAdaM janayanti sma / naikazaH sa chAndogyopaniSado vacanametadAvarttayati sma manasi - "sa vA eSa AtmA / tasya ha vA etasya brahmaNo nAma satyamiti / aharaharvA evaMcit svargalokameti' / evaM cA''vartayatastasya bahuzaH sa 'svargalokaH' nikaTatamaH pratibhAti sma, kintu na sa kadApi taM prAptavAn, na ca kadA'pi tasya tIvrA tRT zAntA'bhavat / kiJca yAnapi mahAviduSaH sa jAnAti sma yeSAM
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ copadezaM zrutvA prasanno bhavati sma, teSAmekatamo'pi taM svargalokaM na pUrNatayA prAptavAn kadAcit, nA'pi ca tadIyA tRT zAntA jAtA kila / ___ athA'nyadA yathApUrvaM siddhArtho govindamAhUtavAn - "govinda ! mayA saha vaTavRkSasamIpamAgacchatu, AvAM tatra dhyAnAbhyAsaM kariSyAvaH" / tau gatau / vaTavRkSasya cA'dhastAt parasparaM kiJcid dUramupaviSTau / tata oGkArasyoccAraNAt pUrvaM siddhArtho mRdusvareNa zlokamenamuditavAn - praNavo dhanuH zaro hyAtmA brahma tallakSyamucyate / apramattena veddhavyaM zaravat tanmayo bhavet / / tato dvAvapi dhyAnamagnau babhUvatuH / yadA ca dhyAnasya nizcitaH kAlaH pUrNo'bhavat tadA govindaH svAsanAdutthitaH / sandhyAkAlaH sannihita AsIdataH sAndhyavidhimAcarituM samayo'yamiti vicintya tena siddhArtha AhUtaH / kintu sa naivodatarat / sa hi dhyAne gADhaM lIna AsIt / tadakSiNI dUratamaM kiJcana lakSyaM pazyatIva sthire AstAm / jihvAgraM ca dantayormadhye manAg dRzyate sma, zvAsocchvAsau cA'tyantaM sUkSmIbhUtau / evaM ca sa oGkArasya dhyAne sarvathA magna AsIt, tasya cA''tmA zara iva brahma prati preSita iva pratibhAti sma / itthaM ca tatpravRttayo bahutarAmantarmukhA abhavan / athaikadA kecana zramaNAH siddhArthasya nagare viharantaH samAgatA Asan / te hi trayaH paryaTakAstApasA Asan - atIva kRzadehA: klAntA madhyamavayasazca / teSAM skandhau malamalinau raktaklinnau cA''stAM, zarIraM ca nagnaprAyaM sUryAtapena ca dagdhamivA''tAmravarNamAsIt / te ekAkino vilakSaNA jagadvimukhAzca santo manujasamAje'vasannAH zRgAlA iva pratyabhAsanta / teSAM parita upazAntabhAvasyocchinnadehopacArasya nirdayAtmasaMyamasya cA''bhA vilasamAnA''sIt / tasmin sAyaGkAle dhyAnaM samApya siddhArtho govindamakathayat - "vayasya ! zvaH prAtaH siddhArthaH zramaNaiH saha gamiSyati / sa zramaNo bhaviSyati" / siddhArthasya kRtanizcayaM vadanaM dRSTvA, dhanuSaH zara iva tanmukhAnnirgatAMstatazcA'pratinivartamAnAn zabdAMzcaitAn zrutvA govindaH stabdho jAtaH / mitrasya mukhaM vilokyaiva sa jJAtavAn yad - "ayamArambho jAto'sti / siddhArthaH svanizcite mArga eva gantumutko'sti / tasya bhAvi svayamevodghaTamAnamAsIt, tena ca saha govindasya svIyA niyatirapi" / tanmukhaM zuSkakadalIphalatvaca iva vivarNaM jAtam / sa uccaiH pRSTavAn - "kintu siddhArtha ! bhavata: pitA'trA'rthe'numaMsyate vA ?" sahasA pratibuddha iva siddhArthastatsamakSaM vilokitavAn / vidyudvegena tena tatra govindasya cittaM, taccintA, nijecchAnuvartanapraguNatA ca paThitA / sa mRdutayoktavAn - "govinda ! AvAM vRthaiva zabdAnAM vyayaM na kariSyAvaH / ayaM hi me nirNayo'sti yat, zvastane prabhAte'haM zramaNajIvanaM prArapsye / itaH paramasya carcA
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ mA'stu" / gRhaM prApya siddhArthastatrA'pavarake gato yatra tatpitA darbhAsane upaviSTa AsIt / saH svapituH pRSThabhAge tAvatkAlaM sthito yAvat tatpitA tadupasthitimalakSayat, "are ! siddhArtha ! tvamasi vA ? kimarthamatra sthito'si ? kimapi kathanIyaM vartate vA ? vada tAvat" iti ca pRSTavAn / siddhArthaH kathitavAn - "tAta ! ahaM kathayitumAgato'smi yat zvaH prabhAte'haM bhavadAjJayA gRhaM tyaktvA zramaNatApasaiH sammIlituM zrAmaNyaM cA'GgIkartumabhilaSAmi / atra cA'rthe bhavato na kA'pyApattiH syAditi mama zraddhA'sti" / etacchatvA cirakAlaM yAvat brAhmaNo maunamAzritavAn / yadA tasminnapavarake zAnterbhaGgo jAtastadA tatra sthite laghuvAtAyane dRzyamAnaM nabho bayastArakA atikrAntA Asan, gatirapi ca tAsAM parAvRttA''sIt / kintu putrastatraiva kila hastau baddhvA zAntaH sthirazca sthitavAnAsIt, pitA'pi ca tathaiva nije kuzAsane upaviSTa AsIt / tatazca pitA taM kathitavAn - "niSThuraM kopAkulaM vA vacanaM brAhmaNAnAM kRte'nucitamasti / kintu mama hRdaye'santoSo vartate / itaH paramahamimAM vijJaptiM zrotuM siddho nA'smi" / zanaiH sa AsanAdutthitavAn / parantu siddhArthastatraiva tasyAmeva ca mudrAyAM maunaM sthitavAnAsIt / etad dRSTvA pitA pRSTavAn - "idAnImapi kiM vA pratIkSase ?" "tat tu bhavAn jAnAtyeva" - siddhArtha udatarat / zrutvaitadaprasannIbhUtastatpitA tato nirgataH, svazayyAyAM ca suptavAn / kintu tannayanayonidrA nA''yAti sma / prAyazo muhUrtAnantaraM sa punarutthitavAn, itastataH saJcarya tato gRhAna bahirAgatavAMzca / laghorvAtAyanAt tena dRSTaM yat - ito'pi siddhArthastatraivA'pavarake tasyAmeva mudrAyAM nizcalatayA sthito'stIti / tasya malinaM nepathyaM candraprabhAyAM prabhAsamAnamAsIt / etad dRSTvA khinnahRdayastatpitA svIyazayyAM pratinivRttaH / muhUrtAntaraM punarapi vigatanidro'sau punarapyAgatastatra, taM ca tathaiva dRSTvA duHkhitaH san pratinivRttaH / evaM pratimuhUrtaM sa Agacchati sma, siddhArthaM ca tathaiva candrajyotsnAyAM, tArakadyutau tamasi vA sthitaM vilokayati sma / etena tasya hRdayaM samakAlameva ruSA, cintayA, zucA, bhayena ca pUritam / ___ atha rAtrerantime yAme pratyUSAt pUrvaM sa punarapyAgatastatra, siddhArthaM ca tathaiva sthitaM dRSTavAn / unnato'yaM yuvA tasyA'paricita iva pratibhAti sma / "siddhArtha !" - so'vadata, "kimarthaM tvamatra sthito'si ?" "bhavAn jAnAtyeva pitaH !" / "kiM tvamevameva samagraM dinamArAtri ca sthAsyasi vA ?" "Am, ahaM sthAsyAmi pratIkSAM ca kariSye" /
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ "tvaM zrAnto bhaviSyasi siddhArtha !" "bhavatu pitaH !" "nidrA tvAM bAdhiSyate" / "maivaM pitaH ! nidrA mAM naiva bAdhiSyate" / "tvaM mariSyasi bhoH !" "nA'haM bibhemi maraNAt pitaH !" "pitrAjJApAlanAdapi maraNaM te'dhikaM rocate vA ?" "siddhArthena piturAjJA na kadA'pi lopitA" / "tahi tvaM svanirNItaM tyakSyasi vA ?" "pitA yat kathayiSyati tadeva siddhArthaH kariSyati' / tAvatoSasaH pratyagraprabhayA so'pavaraka: prakAzito jAtaH / brAhmaNena dRSTaM yat putrasya pAdau manAk kampete sma kintu tanmukhaM niSprakampamAsIt netre ca sudUraM nirIkSete sma / _ 'siddhArtho mayA sahA'tra gRhe cirAya naiva sthAtA' iti tanmanasi pratibhAtaM, 'nanu tena gRhamidaM tyaktamevA'sti' / atastena siddhArthaskandhopari hastaM nidhAya mRdutayoktaM - "vatsa! tvaM sukhena vanaM gaccha, zrAmaNyaM cA'GgIkuryAH / yadi tvayA tatra zAntiH prApyeta tadA'trA''gatya mamA'pi tatprAptiprakriyAM zikSayeH / yadi ca tvaM tatra nirAzo bhavestadA'pi pratinivartasva, AvAM punarapi yajJaM samAracayiSyAvaH / gacchedAnIM svamAtRpArve, nivedaya ca tasyai svIyaM nirNayam / tatastAM praNamya tadAziSA svakAryaM sAdhaya / mama tvadhunA prAtarvidhyarthaM nadIgamanasya samayo jAto'sti" / ___ tataH sa svahastamutthApya yAvad bahirgantumArabdhastAvatA siddhArthena svasthAnAccalituM prayatitam / yadyapi sa manAk kampito'bhavat, tathA'pi svayameva svaM saMyamya pitaraM praNatavAn mAtuzca pAveM gatvA pitrAdezAnusAraM sarvamapi niveditavAn / tato jaDIbhUtAbhyAmiva pAdAbhyAM sa pratyUSe ito'pi nidritaM nagaraM parityajya yAvanniHsRtastAvadeva namrIbhUtaikA chAyA'ntimAdaTajAda bahirAgatya tena saha mIlitA / sa govinda AsIt / siddhArthaH sasmitaM tamabhyavAdayat - "tarhi bhavAnapyAgato nanu ?" "Am, ahamAgato'smi", sa udatarat / /
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. zramaNaiH saha tasmin sAyaGkAla eva siddhArtho govindazca zramaNaiH saha mIlitau / tatastau zramaNebhyastaiH saha vAsArthaM dIkSAdAnArthaM ca vijJaptiM kRtavantau / zramaNA api saharSaM tayovijJaptiM svIkRtavantaH / siddhArthena svIyavastrANi kasmaicid durgatabrAhmaNAya pradattAni, svayaM ca kevalaM kaTivastramasyUtaM gairikavarNaM ca prAvAramadhArayat / pratyahamekavArameva bhuGkte sma saH, na punaH kadA'pyagnipakvaM bhuGkte sma / kadAcit sa pakSaM yAvadupavAsAn kadAcicca mAsopavAsamapi karoti sma / tasya dehAnmedo-mAMsAdikaM vyalIyata / tasya kRzAsvaGgaliSu nakhA dIrghatvamabhajan cibuke ca zuSkaM rUkSaM ca zmazru AvirbhUtam / vilakSaNAH svapnAstasya visphAritanetrapaTale pratiphalanti sma / strINAM darzanena tasya dRSTihimazItalA bhavati sma / nagaravIthyAM ca paryaTata uttamanepathyAn janAn dRSTvA tasya mukhamoSThau cA'vadhIraNayA vakrIbhavanti sma / sa bahUn janAn pazyati sma - vANijyaratAn vaNijaH, mRgayAsaktAn rAjJaH, mRtamanuzocatastatsvajanAn, dehavikrayaM kurvatIrvezyAH, rugNAnupacarato vaidyAn, vapanAdimuhUrtAni nirNayato mauhUrtikAn, parasparaM snihyataH premiNaH, svApatyAni lAlayantIrjananIzcetyAdIn - kintu cintayati sma yadekatamo'pyeteSAM dRSTipAtamapi nA'rhati, yataH sarvamapyetad durgandhyevA'sti, ucchaladasatyasya gandhena bhRtam / sarvatraindriyikaviSayANAM tucchasukhAnAM vinazvarasaundaryasya cendrajAlameva prasRmaramAste / sarve'pi sunizcitaM vinAzaM pratyeva dhAvantaH santi / vizvametat kaTukaM jIvanaM ca duHkhamevA''ste / siddhArthasyaiyakameva dhyeyamAsIt - 'zUnyatvaprAptiH' - tRSNAyAH zUnyatvam, icchAyAH zUnyatvaM, svapnAnAM zUnyatvaM, rAga-dveSayorharSa-zokayozca zUnyatvaM, prAnte cA'haGkArasya layaH / tatazca zUnye hRdaye samudbhUtAyAH paramazAnteranubhavanaM zuddhatamAntaHkaraNadhArAyAzcA'nubhavanaM tasya paramaM lakSyamAsIt / yadA hyAtmA sampUrNatayA jito bhavet, ahaGkAraH samUlanAzaM nazyet, sarve'pi kAmAstarSAzcopazAntA bhaveyustadaivA'ntimo'ntaratamo'ntarAtmA - yo hi jIvanasyA'dyAvadhyaprakaTaM sarvoccaM ca satyamAsIt sa - udghaTito bhavet / etadeva manasikRtya sa zrAmaNyamaGgIkRtavAnAsIt / siddhArtho niHzabdatayA pracaNDe sUryAtape pIDAM tRSaM ca sahamAno tiSThati sma - tAvat tiSThati sma yAvat tasya pIDA-tRSoranubhUtirevopazamyeta / evameva sa varSati dhArAbaddhaM dhArAdhare tiSThati sma / tasya galadabindavAImastakAjjalaM stabdhayostadaMsayostadostatpAdayozca patat tadaGgAni jaDIkaroti sma / kintu sa tatra tAvat tiSThati sma yAvat tadaGgAni niSprakampANi sthirANi ca na bhavanti / tathaiva sa kaNTakeSvapi zAntatayA nivizati sma / tasya tvaci kaNTakavedhanena tIvravedanA bhavati sma, tato raktaM parisravati sma, vraNAni ca bhavanti sma / kintu yAvad raktasrAvaH svayameva noparamati, kaNTakavedhanaM nopazAmyati zalyAnAM vedanA ca na nivartate tAvat tatraiva kaNTakeSu sa niSprakampatayA dRDhatayA cA'dhitiSThati sma /
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ evaMrItyA zarIraM sAdhayitvA sa Asanasiddhimapi kRtavAn / tataH sa prANAyAmaM prANadhAraNaM prANasthirIkaraNaM ca zikSitavAn / tena sahaiva sa hRdayaspandanAnyalpIkartuM niroddhaM cA'pi zikSitavAn / sa tAni spandanAni tathA'lpayati sma yathA tAni viralatayaiva zrotaM zakyeran / atha ca zramaNavRddhAnmArgadarzanaM prApya zramaNatantrAnusAraM manonigrahamAtmasaMyama dhyAnaM cA'pyabhyasitavAn / sa parakAyapravezamapi sAdhitavAn / anyadaiko bako vaMzapAdape uDDIyA''gataH / taM dRSTvA siddhArthastaccharIre svAtmAnaM pravezitavAn / tenaiva zarIreNa sa vaneSu parvateSu coDDInavAn, bakavat taTAkatIreSUpatiSThan matsyAn khAditavAn, kadAcit bakakSudhaM soDhavAn, tadbhASayA bhASitavAn tanmaraNena ca mRto'pi / athA'nyadA mRtamekaM zRgAlaM nadItaTe patitaM dRSTvA tatrA'pi sa praviSTavAn / tato mRtazRgAlo bhUtvA taTa eva nipatitavAn, zothaM prAptavAn, kuthitavAn, galitavAn, tarakSubhizca tasyA'GgAni vighaTitAni gRddhaizca bhakSitAni, prAnte so'sthipaJjaraM bhUtvA tatazca cUrNIbhUya vAtAvaraNe sammizraNaM prAptavAn / evaM ca siddhArthasyA''tmA maraNaM zaTanaM galanaM bhasmIbhavanaM cA'nubhUya jIvanacakrasya duHkhapUrNaM paribhramaNamapi cA'nubhUya svadehe pratinivRttaH / siddhArthaH, yatra bhavabhramaNaM samAptaM bhavati, yatra kAryakAraNabhAvaH zUnyatAM prApnoti yatra ca duHkhavihInA zAzvatatA prArabhyate tAdRze bindAvAgatya, mRgayArthamAgato vyAdha iva daryAM, navatRSNayA pratIkSArataH sthitavAn / sa svIyamindriyagaNaM damitavAn, smRti vinAzitavAn, zarIraM parityajya ca sahasrazo vividhAn rUpAn dhRtavAn / sa pazUbhUya, kuNapIbhUya, azmIbhUya, kASThIbhUya, vArIbhUya cA'pi punarujjAgaraNaM prAptavAn / pratyekaM sUryodaye candrodaye ca sa punaH svatvaM prAptavAn, punarapi bhavacakre dolAyitavAn, tRSNayA pIDito bhUtvA, svapuruSArthena tAM tRSNAM nigRhItavAn punazca nUtanAM tRSNAmanubhUtavAn / zramaNAnAM sahavAsAt sa bahutaraM zikSitavAnAsIt / sa svAtmalopanasya prabhUtAn prakArAn vijJAtavAn / sa svaicchikaduHkhasahanena pIDAjayena cA''tmanigrahAdhvago'bhavat / evaM kSudhAjayena tarSajayena zramajayena ca sa svanigrahaM sAdhitavAn / sa dhyAnasAdhanayA manasaH sarvasaGkalpazUnyakaraNena cA'pi svanigrahaM sAdhitavAn / evaM cA'nekAn mArgAn sa sAdhitavAn / sa sahasrazaH svavilopanaM kRtavAn, naikadinAni yAvacca zUnyatvasthitiM prAptuM zaktavAn / kintu, yadyapi sarve'pyete mArgAstaM zUnyIbhavituM samAdhau ca sthAtuM nitarAM sahAyakA bhavanti sma, tathA'pi paryavasAne tu te taM punarapi pUrvatanasthitAvAnayanti sma / sahasrazaH siddhArthaH svazarIraM tyaktvA bahirgatavAna, zUnyatvaM prAptavAna, pazu-pakSiSu pRthivI-vanaspatyAdiSu ca svAtmAnaM pravezitavAMzcA''sIt, tathA'pi tataH pratinivartanaM svazarIre punarAgamanaM vA tvaparihAryameva bhavati sma / tanmuhUrtamanivAryamevA''sIt yadA sa divA vA rAtrau vA chAyAyAM vA''tape vA varSAsu vA svaM punarapi siddhArthatayA dehAtmabhAvenA'nubhavet,
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ punarapi ca jIvanacakrasya dAruNAM duHsahAM ca yAtanAmadhiSaheta / athA''sIt govindaH, yastasyaiva praticchAyIbhUtaH san tasyaiva ca pathi vrajan tattulyAneva prayatnAn karoti sma / tAvubhau parasparaM sAdhanAyA abhyAsasya ca prayojanaM vinA viralatayaiva bhASete sma / kadAcit tau sahaiva grAmeSu svakRte gurUNAM ca kRte bhikSAgrahaNArthaM gacchataH sma / anyadA tAdRza eva bhikSATanakAle siddhArtho govindaM pRSTavAn - "bhoH ! kimAvAM kAJcit pragati prAptau vA ? AvAbhyAM kiM pUrvanirdhAritaM dhyeyaM prAptaM vA ?" govindo'vadat"AvAbhyAM subahu zikSitamasti ito'pi ca zikSamANau svaH / bhavAMstu mahAn zramaNo bhaviSyati, siddhArtha ! / bhavatA pratyekaM pATho vidyA ca zIghratayA'dhigatA'sti / vRddhazramaNA bahuzo bhavantaM prazaMsanti / kadAcid bhavAnapi pavitro mahApuruSo bhaviSyati'" / siddhArthenoktaM "bhoH ! bhavaduktaM me tathyaM na pratibhAti / zramaNAnAM pArzve yadahametAvatparyantaM zikSitavAnasmi tatsarvaM tvahaM madirAgRhe vAravadhUgRhe dyUtagRhe vA''gatAnAM dhUrtAnAM zauNDAnAM ca madhye sthitvA'pi saralatayA zIghratayA cA'zikSiSye" / - govinda uktavAn - '"siddhArtha upahasati nanu ! dhyAnaM prANAyAmAH kSuttRSoH pIDAyAzcA'saMvedanazIlatA - ityetat sarvaM kathaM vA bhavAn teSAM durAtmanAM pAzrvAt azikSiSyata ?" siddhArthaH svagatoktiM kurvANa ivA'tIva mRdutayoktavAn - "kimasti dhyAnaM ? kiM dehazUnyatA'sti ? kiM vA'sti prANadhAraNaM ? kimasti vA tapaHkaraNam ? sarvamapyetat svasmAt palAyanamasti, svalpakAlamapakramaNamastyetad AtmavedanAtaH, tathA'stItvarikamupazamanametat svasya pIDAyAH" / "ekaH zakaTavAhako'pi madasthAnaM gatvA''savaM nAlikerajalaM ca svalpakAlInamauSadhamiva pItvA svasmAt palAyate / tata: sa na svacetanAmanubhavati, na jIvanasya duHkhena duHkhIbhavati / kevalaM sa svalpakAlamupazamanamanubhavati / madyacaSakANAmupariSTAt gADhanidrAmagnaH saH, siddhArtha -govindAbhyAM mahAparizrameNa dIrghakAlInayogasAdhanayA tapazcaraNena ca sAdhitayA dehamuktAvasthayA yA zUnyatvasthitiH prAptA, tAM, sutarAmanubhavati' / govinda udatarat - " vayasya ! bhavAnevaM vaktumarhati tathA'pi bhavAn sutarAM jAnAti yannA'sti bhavAn zakaTavAhako na vA kazcit zramaNo madyapo'sti / madyapastu jIvanAt palAyanamavazyaM prApnoti, so'vazyaM svalpakAlInAM vizrAntiM nirvRtiM cA'pyanubhavati, kintu yadA tasya bhrAntinivarteta yadA ca sa bhAnaM prApnuyAt tadA sarvamapi yathAvat sAkSAtkaroti / na tasya viveko vardhate na ca bodhaH, nA'pi ca sa kaJciduSkarSaM vikAsaM vA sAdhayati" / siddhArthaH sasmitamuktavAn - " nA'haM jAnAmi bhoH ! yadahamapi kadA'pi madyapo bhaviSyAmi na vA / tathA'pi siddhArtho'haM sAdhanayA dhyAnena ca kevalaM svalpakAlInAM vizrAntimanubhavAmi / tatazcA'haM prajJAto 60
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirvANAcca tathA dUrIbhUto'smi yathA garbhasthaH kazcana bhrUNaH / govinda ! etAvadevA'haM jAnAmi" / __ athA'nyadA'pi siddhArtho govindena saha gurUNAM gurubhrAtRNAM ca kRte bhikSArthaM vrajan kathitavAn - "nanu govinda ! kimAvAM sanmArge prasthitAvutonmArge ? kimAvAbhyAM kiJcidiva jJAna prAptaM vA? kimAvAM nirvANAsannau svo vA ? uta bhramaNAt nivatituM yatamAnAvAvAM vartuleSveva paribhrAmyAvaH ?" govinda uktavAn - "AvAbhyAM paryAptaM zikSitamasti siddhArtha! / yadyapIto'pi bahu zikSaNIyaM vartate tathA'pi nA''vAM vartulagatau svaH, AvayorgatirUrdhvamukhaivA'sti / atha cA'yaM mArga eva cakrAkAraH, kintu tasya kiyantyapi sopAnAnyAvAbhyAmatikrAntAni" / siddhArtho'pRcchat - "asmAkaM pUjyAcAryaH zramaNajyeSTho bhavate kiyadvayAH pratibhAti bhoH !' ? govindenoktaM - "manye yat jyeSThaH SaSTivarSadezIyo'vazyaM syAt" / tathA ca siddhArtha uktavAn - "SaSTervarSANAmAyustathA'pyadyayAvannirvANaM naiva prAptam / sa saptativarSIyo bhaviSyati, azItivarSIyo'pi; tathaiva bhavAn ahamapi ca tadvadeva ca vRddhau bhaviSyAvaH, zubhAnuSThAnAni tapo dhyAnaM ca kariSyAvaH, kintu nirvANaM naiva prApsyAvaH, na sa prApsyati na vA''vAm / govinda ! ahaM dRDhatayA manye yat zramaNAnAmeteSAmekatamo'pi prAyazo nirvANaM na prApsyati / AzvAsanAni tvavazyaM prApnuyAma, AtmavaJcanArthaM yuktIrapi zikSemahi, kintu yat sAratattvamapekSitamatra - sanmArgarUpaM - tnnaivoplbhaamhe"| "mA maivaM trAsadAyakAn zabdAnuccaratu siddhArtha !" - "govindo'vadat - "tat kathaM vA zakyaM yad bahUnAM brAhmaNAnAM, bahUnAM viduSAM, bahUnAM bhagavatAmugratapasvinAM zramaNAnAM, bahUnAM satyAnveSakANAmAtmAthinAM pavitrapuruSANAM ca madhyAdekatamo'pi sanmArga naiva prApsyati ?" siddhArtho vyathitenopahAsamizritena svareNa mRdutayA saduHkhamuktavAn - "acireNaiva, govinda ! bhavanmitraM zramaNAnAM mArgaM tyakSyati, yatra sa bhavatA sahA'dyayAvat prasthitaH / ahaM tIvratRSA pIDye govinda !, kintvasmina dIrgha zramaNapathe me taDa naiva kSINA jAtA na vA nahivada bhatA / ahaM jJAnaprAptau sadA'pyatapto'smi mamA'stitvaM ca praznaireva pUritamasti / pratyeka varSaM mayA vidvAMso brAhmaNAH pRSTAH, pratyekamabdaM ca mayA pavitrA vedAH pRSTAH / kadAcid govinda !, tat tathaiva - tulyatayA prazasyaM tulyatayA cAturyapUrNaM tulyatayA ca pavitramabhaviSyad yadi mayA ta eva praznAH kasmaicid vAnarAya gaNDakAya vA pRSTA abhaviSyan / ko'pi jano na kiJcidapi zikSituM zaktaH - iti bo<< mayA sudIrghakAlo vyayito'sti, athA'pi ca tat pUrNatayA jJAtuM na prabhavAmi" / "ata eva dRDhatayA manye'haM yat, sarveSAM sArabhUtaM tattvaM tat kiJcidasti yat zikSaNAt pANDityAd vA jJAtuM naiva zakyam / mitra ! ekameva jJAnamasti yadantanihitaM sArvakAlInaM cA'sti, tadasti 'AtmA', yo mayyapi vidyate tvayyapi vidyate sarveSu ca jIveSu vidyate / tathA'hamapi hyetad vizvasitumArabdho'smi yad AtmajJAnasyA'sya dvAveva mahAzatrU - paNDitAH pANDityaM ca" /
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ tadA ca govindo mArge eva stimita ivA'vasthitaH, svahastau connIya kathitavAn - "siddhArtha ! IdRzairvacanairmA svamitrasya pIDAmApAdayatu / satyaM, bhavacchabdA mAM klezayanti / cintayatu bhoH ! yad, yadi tvaduktaprakAreNa zikSaNaM vidyA vA nA'bhaviSyat tadA'smAkaM pavitravedAnAM, brAhmaNAnAM pUjyatAyAH zramaNAnAM vA zucitAyAH ko vA'rtho'bhaviSyat ? yadyevaM tarhi siddhArtha ! sarveSAM vastUnAM kA gatirabhaviSyat, asmiJjagati kiM vA pavitramasthAsyat kiM ca vA'naya'malaukikaM cA'bhaviSyat ?" atho govindaH svagatameva mandadhvaninopaniSadAM sUktamekamuccaritavAn "kazcid vIraH pratyAgAtmAnamaikSata / AvRtacakSuramRtatvamicchan // " siddhArthastUSNIka AsIt / govindavacaneSu sa cirAya cintitavAn / "Am", sa natamastaka: sthitvA vicArayannA''sIt, "nanu yadapyasmAn pavitraM bhAsate tataH kiM vA'vaziSyate ? kiM rakSyate kiM codadhriyate ?" sa mastakamadhunot / atha ca dvayorapi yUnoH zramaNaiH saha yogAbhyAsaM kurvatovarSatrayaM vyatItam / tAvatA'nyadA naikasrotobhyastAbhyAM lokapravAdarUpeNa kiMvadantIrUpeNa ca samAcAra ekaH zrutaH / ekaH kazcana mahAtmA prAdurbhUta AsIt jagatyAM, yannAma gautama ityAsIt, yazca bhagavAn buddhaH ityAkhyayayA prathitayazA AsIt / sa jAgatikAnAM duHkhAnAM klezAnAM ca jayaM prAptavAn AsIt punarjanmanazcakraM ca niruddhavAnAsIt / ziSyagaNena parivRto lokAMzcopadizan sa samaste deze paryaTitavAn AsIt / tasya pArzve na kAzcit sampadaH, na kiJcanA'gAraM na ca stryapi vidyante sma / kevalaM... kASAyikaM vastramekaM dhRtavAnapi unnatabhrUrayaM pavitrapuruSaH paryaTati sma, bahavo vidvAMso brAhmaNA rAjAno rAjaputrAzca taM praNamanti sma tadantevAsinazca bhavanti sma / eSa samAcAraH eSa lokapravAda eSA ca kathA'tra tatra sarvatra janAnAM karNopakarNagatA prasUtA ca / brAhmaNA nagareSu prasArayanti sma zramaNAzca vaneSu / evaM ca gautamabuddhasya nAmA'navaratatayA tayomitrayoH zravaNagocaratAM gataM, kadAcinnindArUpeNa kadAcicca prazaMsArUpeNa, kvacit samyaktayA kvacicca vipriittyaa| yathA hi, mahAmAryA pIDite deze yadi kadAcita janapravAha uttiSThate yada - asti kazcana prAjJo mahApuruSo yasya vacanAni zvasanaM cA'pi pIDitAn janAn sAntvayituM rogamuktAzca kartumalamiti, yadA caiSA vArtA deze sarvatra prasaret janAzca tAmeva carcayeyustadA bahavastAM vizvasanti bahavazca zaGkante, bahavastu sapadyeva sarvANi kAryANi vimucya taM mahApuruSamanveSayantastatpAveM gacchanti - asmaddhitakAryayameveti kRtvA / athaitatprakAreNaiva gautamabuddhasyA'pi zAkyakulotpannasya samAcAraH pravAdazca samaste deze prasRtaH / "sa paramajJAnaM dhArayati sma" - zraddhAlava uktavantaH, "tasya pUrvajanmanAM smaraNamAsIt, tena nirvANaM prAptamata itaH paraM sa bhavacakre naiva paryaTiSyati, nAma-rUpayorduHkhamayasrotassu ca naiva majjiSyati" /
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasya viSaye baDhyo'dbhutA azraddheyAzca vArtA zrUyante sma / yathA, sa camatkArAn karoti sma, sa mAraM jitavAn AsIt, devaizca saha sambhASaNaM kartuM zakta AsIt / kintu tasya dveSiNo virodhino'zraddhAlavazca janAH kathayanti sma yat - "gautamaH pramAdI dhUrtazcA'sti, sa kevalaM madhuravacanairjanAn pratArayati, svayaM tu mahatA vaibhavena vilAsitayA ca dinAni yApayati, yajJAn tiraskaroti, tasya na kimapi jJAnaM vidyate, tathA sa naiva yogAbhyAsaM nA'pi ca dehadamanaM tapazcaraNaM vA jAnAti" / buddhaviSayikI vArtA''karSikyAsIt, kiJcit sammohanamivA''sIt tasyAm / jagad hi duHkhairvyathitamAsIt jIvanaM ca pratipadaM viSamaM durgamaM cA''sIt / etAdRze kAle eSA nUtanA''zeva jAgRtA / eko harSapradaH sAntvanadAyakaH zAntikaraH sundarAbhizcA''zaMsAbhiH paripUrNaH sandezaM samAgata iva sarvatra buddha eva carcAgocaro bhavati sma / sakalabharatakhaNDasya yuvakA enaM pravAdaM zrutvA kutUhalino AzaMsinazca saJjAtA Asan / pratyekaM nagareSu grAmeSu ca mahAyazasaH zAkyamuneH samAcAraM kathayitAro yAtriNo'paricitA vaidezikAzcA'pi svAgatArhA jAyante sma / zanaiH zanaiH samAcArA ete vane vasatAM zramaNAnAM karNagocaratvamapi prAptAH / siddhArtha-govindAvapi tatsamAcAralezaM - zaGkAbhRtamAzaMsApUrNaM cA'pi - zrutavantau / zramaNajyeSThAya pravAdo'yaM na rocate smeti tau tadviSayikI carcAmativiralatayaiva kurutaH sma / jyeSThena zrutacaramAsId yad - 'buddho'yaM purA kazcana vanavAsI zramaNa AsIt, kintu pazcAt sa sarvaM tat tyaktvA vilAsamayaM bhautikasukhapUrNaM ca jIvanaM jIvati sm'| IdRze gautame tasya AdaraH kathaM vA bhavitumarhet ? athA'nyadA govindaH svamitramuktavAn - "adyaikasmin grAme ekena brAhmaNaputreNA'haM bhikSArthamAmantritaH / yadA'haM tadgRhaM prAptastadA tatraiko'nyo brAhmaNaputro magadhebhya Agata AsIt / sa svanetrAbhyAM pratyakSameva buddhaM dRSTvA, tadvANI ca sAkSAcchrutvaivA''gataH / tatsakAzAd buddhavarNanaM zrutvA nUnamevA'hamutsuko jAto'smi yat, kadA''vAmubhAvapi tasya pUrNapuruSasya mukhAdupadezaM zroSyAvaH ? vayasya ! kimAvAmapi itastasyopadezaM zrotuM gaccheva vA ?" siddhArtho'kathayat - "mayA tu cintitamAsId yad govindastu zramaNaiH sahaiva vatsyati, SaSTiM saptatiM vA varSANi yAvat ihaiva sthitvA zramaNaiH zikSitA vidyA abhyasanIyA-ityeva tasya dhyeyamiti me matirAsIt / kintu bhavadviSaye'hamatyalpaM jAnAmi govinda ! / bhavato manasi IdRzo vicAro'pi jAgarti - tannaiva jJAtavAnaham / kiM bhavAnapi mamevedAnIM nUtane pathi saJcarituM, buddhasyopadezaM ca zrotumicchati vA !" govindena kathitaM - "mitra ! bhavAn mamopahAsaM kRtvA''nandaM prAptumarhati / bhavatu nAma / kintu siddhArtha ! kiM bhavAnapi tasya pUrNapuruSasyopadezaM zrotumutsuko'sti na vA ? tathA bhavataivaikadA me kathitamAsId yad - ahamacireNaiva zrAmaNyaM tyakSye iti - tad bhavAn smarati na vA ?" tannizamya siddhArtho hasitaH / taddhAsadhvanau zokamizritopahAso dyotate sma / tenoktaM - "bhavatA 63
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ suSThuktaM govinda !, bhavataH smRtirapi prazaMsAhA' / kintu tadA mayA kiJcidanyadapi kathitamAsIt, tadapi smartavyaM bhavatA, yanmamopadezeSu pANDitye zikSaNe ca zraddhA nA'sti, upadezakAnAM vacanAni nahivadeva rocante me / kintu, bhavatu nAma, yadyapi tasyopadezasyottamAni phalAni tu nizcitamAvAbhyAmAsvAditAnyeva ! tathA'pyahaM taM nUtanopadezaM zrotuM siddho'smi / ___ govindo'vadat - "bhavantamatrA'rthe sammataM dRSTvA'tIva pramudito'smi / kintu, gautamasyopadezamazrutvaivA''vAbhyAM tasya zreSThaphalAnyAsvAditAnIti bhavAn kathaM vadati ? kRpayA bodhayatu mAm" / siddhArtha uktavAn - "etasya phalasyopabhogaM kuryAvA'gretanAni ca phalAni pratIkSevahi / etatphalatvaM nAma zramaNamArgAt nau pratinivartanaM, tadarthaM tvA''vAM gautamasya RNinau svaH / agre ca yadIto'pi zreSThAni phalAni syustadA tAni zAntyA pratIkSevahi" / atha ca tasminneva dine siddhArtho jyeSThAya zramaNAya saGghatyAgArthaM niveditavAn / sa yadyapi ziSyajanocitena vinayena namratayA ca svanivedanaM kRtavAn, kintu tayordvayoH zrAmaNyatyAganirNayaM zrutvA sa zramaNajyeSTho'tyantaM kruddho jAta uccaizca tau nirbhatsitavAn / etena yadyapi govindaH stabdhaH kikartavyavimUDhazca jAtaH, tathA'pi siddhArthastu svasthatayaiva govindakarNayormandatayopajapitavAn - "adhunA'hamasya vRddhajanasya darzayAmi yanmayA'pi tatpAdyat kiJcit zikSitamasti" iti / tataH sa tasya zramaNajyeSThasya samIpaM gatvaikAgrena sthitaH / sa sthiratayA tasya vRddhasya nayanayoH pazyan trATakaM kRtavAn, saMmohanaM kRtvA ca taM svavazaM kRtavAn, niHzabdaM kRtavAn, tatsaGkalpazaktiM svAyattIkRtavAn / svecchAnusAraM ca vatituM tamAdiSTavAn / vRddhaH zramaNo mUko jAtaH, tadvRSTirjaDIbhUtA, manobalaM vikalaM jAtaM, zarIraM ca zaktihInaM jAtam / siddhArthasya saMmohanazakteH purataH sa sarvathA sAmarthyarahito'bhavat / siddhArthasya vicArAH zramaNasya vicArAn parAbhUtavantaH / siddhArthecchAnusArameva tena vartitavyamabhavat / tatazca sa bahuzastAvanamat, tAbhyAmAziSaH prAyacchat, pravAsArthaM gadgadatayA zubhecchAH kRtavAn / tau dvAvapi ca tadarthaM tasmai kArtazyamupadarzitavantau, taM natvA ca tataH prasthitau / / ___mArge govinda uktavAn - "siddhArtha ! bhavatA zramaNAnAM pArvAdiyadadhikaM zikSitamasti tanmayA naiva jJAtamAsIt / IdRzasya zramaNajyeSThasya saMmohanaM vazIkaraNaM ca nAmA'tyantaM duSkaraM kAryam / idaM satyaM yad yadi bhavAn atreto'pyadhikamasthAsyat tadA zIghrameva jaloparyapi calituM zakto'bhaviSyat" / "mama nA'sti kA'pi vAJchA jalopari calanasya" - siddhArtho'vadat, "bhavantu nAma zramaNA eva tAdRzIbhirvidyAbhiH santuSTAH" /
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. gautamaH zrAvastInagare pratyekaM bAlako'pi mahAyazaso buddhasya nAma jAnAti sma, pratyekaM gRhaM cA'pi maunatayA bhikSAM yAcamAnAn gautamasya bhikSukAn sarvavidhAM bhikSAM dAtumutsukamAsIt / nagarAsannameva gautamasyA'bhISTA vasatiH, jetavanAbhidhamupavanamAsIt, yaddhi pUrNapuruSasya paramopAsakena dhanADhyazreSThinA'nAthapiNDikena buddhAya tacchiSyebhyazca samarpitamAsIt / ___athaitAbhyAM dvAbhyAmapi yuvatApasAbhyAM pRcchayA janavAdena ca jJAtamAsId yad gautamasya vasatirasminneva pradeze vidyate / yadA tau dvau zrAvastInagaraM prAptau tadA prathame eva gRhe bhikSArthaM maunatayA sthitayostayordAgeva gahiNyA bhikSAnnamapaDhaukitama / dvAbhyAmapi tadannaM vibhaktaM, siddhArthena ca tasyai striyai pRSTaM - "Arye ! AvAM dvAvapyaraNyAdAgatau svo mahAjJAnino buddhasya darzanArthaM tanmukhapadmAcca niHsRtamupadezAmRtaM pAtuM, kiM tatrabhavatI jJApayet AvAM, kutra sa bhagavAn nivasati ?" striyoktaM - "bhavantAvacite sthale evA''gatau bhoH zramaNau ! / mahAjJAnI bhagavAna buddho'dhanA'nAthapiNDikasya jetavanAbhidhodyAne uSito'sti / tatra tadupadezazravaNArthamAgatAnAM janAnAM kRte mahadAnukUlyaM vartate'to bhavantau tatraiva rAtrivAsaM kalpayituM zaknuyAtAm" / zrutvaitat prahRSTau govindaH sAnandamavadat - "aho ! evaM, tarhi siddhaM nau kAryaM, AvayoryAtrA smaaptev| kintu kathayatu bhoH yAtrikANAM mAtar ! kiM bhavatI buddhaM jAnAti khalu ? kiM bhavatyA kadA'pi sa bhagavAn dRSTacaraH khalu ?" tayA gaditaM - "avazyaM zramaNa ! mayA'nekazaH sa pUjyo dRSTo'sti / bahudhA sa bhagavAn kASAyavastradhArI nagaramArgeSu bhikSArthamaTan, zAntatayA bhikSApAtraM gRhadvArAgre dharan, bhRtaM ca bhikSApAtraM gRhItvA pratinivartamAnazca mayA'valokito'sti' / ___ etat sarvaM govindo mantramugdho bhUtvA zrutavAn / sa ito'pi bahu praSTuM zrotuM ca samutsuka AsIt kintu siddhArthastasya gamanakAlaM smAritavAn / tato dvAvapi tAM prati kArtazyaM darzayantau nirgatau / atha jetavanaM prati gamanArthaM bahavo buddhAnuyAyino bhikSukA yAtrikAzca prasthitA Asan ata etAvapi dvau kamapi mArgamapRSTvA teSAmeva pRSThato jetavanaM prati prasthitau / yadA tau tatra prAptau tAvatA rAtrirjAtA''sIt / yAtrikANAmAgamanaM tu nirantaraM bhavati sma / sarveSAmapi teSAM nivAsaM prArthayamAnAnAM prApnuvatAM ca zabdairvAtAvaraNaM kolAhalamayaM saJjAtam / etAvapi zramaNAvabhyastAraNyajIvanau zIghrameva maunameva cA''vAsaM prAptavantau pratyUSaparyantaM ca tatraivoSitau / sUryodayavelAyAM tu tatra prabhUtAn zraddhAlujanAn buddhadarzanArthamatyutsukAn dRSTvA tau vismayAkulau jAtau / kASAyavastradhAriNo bahavo bhikSavastasya vizAlasyodyAnasya pratyekaM mArgeSu saJcaranti sma / yatra tatra
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ vRkSANAmadhastAt keciddhyAnArthamupaviSTAH, kecitu zAstrAdicarcAsu saMlagnAH / evaM ca dUratastvetadudyAnaM madhumakSikAbhiH saGkalo madhukoza iva pratyabhAsata / tataH prAyazaH sarve'pi bhikSavo bhikSAgrahaNArthaM sva-svabhikSApAtraM gRhItvA nagaraM prati prasthitAH / te hi pratyahamekavAramevA'bhuJjata / anyeSAM tu kA vArtA ? svayaM bhagavAn buddho'pi nagare bhikSATanaM karoti sma / siddhArthastaM dRSTvAn kenacid devena ca nirdiSTa ivA'bhijJAtavAnapi / sa taM mahAyazasvinaM bhikSApAtradharaM, prazAntatayA calantaM, nirADambaraM, kASAyavastradhAriNaM vIkSitavAn / tataH pArve eva sthitaM govindaM sa nibhRtamuktavAn - "pazya bhoH ! ayameva sa mahAyazasvI buddhaH" / govindastaM sAvadhAnaM dRSTavAn / yadyapi kASAyavastradhAriNAM zatazo bhikSUNAmevA'nyatamaH sa jhaTiti samabhijJAyamAno nA''sIt tathA'pi govindastamabhijJAtavAn / Am, sa evA''sId buddhaH / dvAvapi taM nirIkSamANAveva tamanugatavantau / buddhaH svamArge upazAntatayA gacchannA''sIt / tanmukhamaNDalaM gADhaM vicAramagnamivA'bhAsata / athA'pi naiva tad viSaNNaM nA'pi ca prahRSTamAsIt / sa svacitte'tyantaM prasannatAmanubhavannivA'lakSyata / svasthazizormukhe iva tasyA'pi vadane'vyaktaM smitamullasati sma / anyabhikSava iva so'pi zATakamekaM dhRtvA calannAsIt tathA'pi tasya vadanaM, padanyAsAH, zamavatI bhUminyastA dRSTiH, lambamAno hastaH, hastasya ca pratyekamaGgalyaH, nanu samagramapyastitvaM kevalaM paramAM zAnti pUrNatAM caiva dyotayati sma / tasya sampUrNe'pi vyaktitve na kA'pi tRSNA spRhA vA prakaTati sma na vA kasyA'pyanukaraNaM tatrA'bhAsata / kevalamavicchinnA zAntirakSIyamANaM tejo'nirvacanIyA ca svasthatA sphurati sma / nagaraM prApya gautamo bhikSArthamitarabhikSuvadeva gRhANyaTitavAn / imau ca dvau zramaNau tasya pUrNatayopazAntena vyavahAreNa, akSubdhayA''kRtyA caiva tamabhijJAtavantau / tatrA''kRtau na kA'pi kAGkSA'bhilASo vA, na ko'pi dambho na vA ko'pi prayatno dRzyate sma / kevalaM tejaH zAntizcaiva dyotete sma / "adyA''vAM sAkSAt tasyaiva mukhAdupadezaM zroSyAmaH", sahasA govindo'vadat / / kintu siddhArthastaM naivodatarat / upadezazravaNe tasyautsukyaM nA''sIdeva / upadezAt kAcinnUtanA zikSA prApyatetyatrApi tasya zraddhA nA''sIt / yadyapi tena govindena ca karNopakarNaM tasya mahAjJAnina upadezasyAM'zAH zrutacarA eva, tathA'pyadya tu tasya pUrNamapi dhyAnaM gautamasya mastake, tadaMsayoH, taccaraNayoH, tasya sthire lambamAne ca haste caivA''sIt / tasya pratyekamaGgalyAH pratyekaM sandhibhyaH jJAnameva sphuradiva pratyabhAsata / te hi sandhayo nanu satyamevodgirantaH satyasya nirmalaM prakAzameva cocchvasato'nubhUtAstena / / eSo'yaM buddho nanu pratyekamaNuSu pavitratama AsIt / itaH pUrvaM kadA'pi siddhArthena na kaJcit prati IdRza Adaro bahumAno vA darzito na vA''karSaNamanurAgazcA'pyanubhUta AsIt / / tau dvAvapi tUSNImeva nagare buddhamanusRtavantau svasthAnaM ca pratinivRttau / tAbhyAM taddine upoSituM nirNItamAsIt / tAvatA tAbhyAM pratinivartamAno gautamo vilokitaH, svaziSyavRndamadhye upavizya -
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ pakSiNo'pyaparyAptamatyalpam - annaM gRhItvA sa AmranikuJjacchAyAsu kutrA'pi nilIno jAta: / sAyaM hi zAnte sUryAtape sarve'pi satvaramekatra militAH buddhopadezaM zrotum / tAbhyAmapi zrutastasyopadezaH / tasya svaro hiM sarvathA'vikalaH saumyaH svasthaH zAntimayazcA''sIt / gautamaH upAdizat - "duHkhamasti, duHkhakAraNAni santi, duHkhamukterupAyA api santi / jIvanamidaM duHkharUpameva, jagadapIdaM duHkhapUrNamevA'sti / kintu duHkhamuktermArgo'pi samprApto'sti / ye ke'pi buddhadarzitaM mArgamanusariSyanti te sarve'pi nirvANaM prApsyanti " | - tasya vacanapaddhatirmRdulA'pi dRDhA''sIt / catvAryAryasatyAni, aSTAGgaM ca mArgaM bodhayitvA sadhairyaM tena vividhadRSTAntaiH punaH punaH preraNAbhizca svIyopadeza: saralatayA pravartitaH / divi prasarat teja iva, nanu kAcit tejasollasitA tArakeva spaSTatayA svasthatayA ca tasya vANI zrotRhRdayeSu prAsarat / yadA sa pravacanaM samarthitavAn tadA rAtriH pravartamAnA''sIt / bahavo yAtrikAstaccaraNayorvanditvA svaM saGghe svIkartuM vijJaptavantaH / buddhasteSAM saGghapravezamanumatavAn kathitavAMzca - 'bhavadbhiH samyaktayopadeza: zruto'sti / saGghe sammIlyA'trabhavantaH sasukhaM viharantu duHkhAnAM cA'ntaM kurvantu" / - tAvatA lajjAlurgovindo'pyagre Agato niveditivAMzca "ahamapi mahAyazasvinaM buddhaM tatsaGkaM ca prati mama niSThAM samarpayitumutko'smi " / tataH sa saGgha svasvIkArArthaM vijJaptiM kRtavAn svIkRtazca buddhena / rAtrivizrAmArthaM gate buddhe, tatkSaNameva govindaH siddhArthasamIpaM gatvotsukatayA kathitavAn - "siddhArtha ! yadyapyahaM bhavantamupAlabdhuM nArho'smi / tathA'pi kathayAmIdaM yadbhavAM dvAvapi bhagavato'sya vANIM zrutavantau tatkathitamupadezaM cA'pi dhAritavantau / govindo hi tad bodhaM zrutvA tanmArgaM svIkRtavAnasti, kintu siddhArtha ! mitra ! kiM bhavAnapi nirvANapathamenaM samAkramitumutsAhavAn nA'sti vA ? kimiti bhavAn adyApi cirAyate ? ito'pi kiM vA pratIkSate bhavAn ? " - -- zabdAnimAn govindamukhAcchrutvA siddhArthaH sahasA nidrAto jAgRta iva / sa govindasya mukhaM cirAyA'valokitavAn / tataH sa mRdutayoktavAn, upahAsalezo'pi tatra nA''sIt - " govinda ! mama suhRt ! bhavAn padaM nihitavAnasti, bhavAn svamArgaM nirNItavAnasti / bhavAn hi sarvadA mama priyamitraM vartate, govinda ! bhavAn sarvadA mAmevA'nusarati / bahudhA mayA cintitamAsIt yat kiM govindo mayA vinA'pi kadAcidapi - svAtmavizvAsenaiva - padamAtramapi kramiSyati vA ? kintu, adya bhavatA svasAmarthyaM darzitamasti mitra !, bhavatA svapathazcito'sti / A'ntaM bhavAn tameva mArgamanusaret nirvANaM duHkhamuktiM ca prApnuyAt" govindo hIto'pi tatkathanamarma nA'vabuddhavAn, ato'dhIratayA punastaM kathitavAn - "vadatu, mama priyamitra ! vadatu yad - bhavAnapi buddhaM prati svaniSThAsamarpaNaM vinA nA'nyat kimapi kartuM zakto'stIti" / siddhArthastatskandhe svahastaM nivezya saumyatayA kathitavAn - " bhavatA mamA''zIrvacAMsi zrutAni bhoH !, ahaM punarapi kathayAmi - bhavAn A'ntamimameva mArgamanusaret, bhavAn nirvANaM prApnuyAt" / I - - tatkSaNameva govindo'vagatavAn yat - tasya mitraM taM vihAya gacchatIti / tasya netre azruklinne jAte / 67
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ "siddhArtha !" rudanneva sa uktavAn / siddhArthaH sasnehaM tamuktavAn - "mA vismaratvetad govinda ! yad - bhavAn buddhasya pavitrabhikSuSvanyatamaH / bhavatA gRhaM pitarau ca tyaktAni, bhavatA svajAtiH sampattizcA'pi tyakte, api ca svasyecchA'pi bhavatA parityaktA, maitryapi ca bhavatA parityaktA / adya zrutasya bodhasyA'yameva sAraH, bhagavato buddhasyA'pi Atraiva tAtparyam / idameva hi bhavatA'pyabhilaSitam / govinda ! ahaM tu zvo gamiSyAmi" / tato dvAvapi suhRdau tatropavane cirAya vihRtau / tatazca bhUmau zayitau, parantu nidrA naivA''gatA / govindaH svamitraM vAraM vAraM sanirbandhaM pRSTavAn yat - kimarthaM sa buddhopadarzitaM mAgaM nA'nusarati ? kiM kAcit kSatistena tatrA'nviSTA vA ? kintu prativAraM siddhArthastaM nirAkRtavAn - "govinda ! zAnto bhavatu, svastho bhavatu / mahAyazasvino bhagavata upadezaH sarvathA zreSTho'sti / kathaM vA'haM tatra kSatimanveSTuM prabhaveyam ?" pratyUSa eva, buddhasya pradhAnaziSyeSvanyatamo bhikSukastatropavane Agatya govindamanyAMzca janAn - yai rAtrau buddhasya mArgo svIkRta AsIt tAn - kASAyavastradhAraNArthaM dIkSAntapravacanazravaNArthaM kartavyasUcanArthaM cA''hUtavAn / tadA govindaH svamitramAliGgya tato nirgato bhikSukavastrANi ca parihitavAn / gahana vicArAdhInaH siddhArthazcA''mrakuJjeSu bhramaNaM kurvan mahAyazasvinaM gautamaM dRSTavAn / sa sAdaraM savinayaM ca taM vanditavAn / taM prati buddhasya pratikriyA'tIva sadbhAvapUrNA saumyA cA'stIti vilokya tena yUnA dhairyamavalambya bhagavatA saha sambhASituM tadanumatiyocitA / bhagavatA'pi maunameveSacchirazcAlanapUrvaka svasammatiH pradarzitA / siddhArtha uktavAn - "bhagavan ! hyo bhavato'dbhutamupadezaM zrotuM saubhAgyaM mayA prAptamAsIt / ahaM hi bahudUravartipradezAt bhavantameva draSTuM zrotuM cA'tra samitraH samAgato'smi / itaH paraM bhavanmArgamAzrito me suhRt atraiva sthAsyati / ahaM tu mama yAtrAmanuvartayiSyAmi' / "yathA bhavata icchA" - bhagavatA pUrNasaujanyenoktam / "mama kathane kadAcid dhRSTatA'pi syAt', siddhArtho'nuvartayat, "kintu mama vicArAn yathAvad anivedya nA'haM bhagavatsakAzAd nirgantumutko'smi / kiM bhagavatpAdo mama kathanaM - kiJcid dIrghataraM - zroSyati vA ?" buddhena tUSNImeva svasammatiH sUcitA / siddhArtho'vadat - "bhagavan ! sarvaprathamaM tvahaM bhavata upadezaM sarvathA prazaMsAmi / tatra sarvamapi pUrNatayA spaSTaM pramANitaM cA'sti / bhavatA hi jagadidaM pUrNa-zAzvatAkhaNDazaGkalAbaddhaM kArya-kAraNabhAvenA'nvitaM ca vaNitam / tathyamidamiyatspaSTatayA na kadApi prastutaM nA'pi hIyadapratikAryatayA pramANitaM vaa| yadA kazcid brAhmaNo bhavadbodhadRSTyA jagadidaM pazyet - sarvathA saMvAdi, sarvathA niyamitaM, sphaTikavannirmalaM spaSTaM ca, daivaM daivataM vA'navalambamAnaM - tadA tasya hRdayaM nUnaM zIghratayA spanditumArabheta" / 68
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ "jagadidaM zubhaM vA bhavedazubhaM vA, jIvanaM sukhamayaM vA bhaved duHkhapUrNaM vA, zAzvataM vA bhavennazvaraM vA - etatsarvasya nA'sti kimapi mahattvaM; kintu samagravizvasyaikyaM, pratyekaM ghaTanAnAM parasparaM susaGgatatA, laghormahato vA sarvasyA'pi hyekasminneva srotasi, ekasminneva janmamaraNayoH kArya-kAraNaniyame samAvezaH - bhavata udAttopadezAt spaSTatayedaM tattvaM prakAzate bhoH pUrNapuruSa! / kintu, ekatra bhavadupadeze hIdamaikyamayaM ca samagravastUnAM tAkiko'nvayaH khaNDito bhavati / ekasmAd sUkSmacchidrAdaikyasya vizve kiJcidapUrvaM, kiJcinnavaM, tAdRzaM kiJcit - yat purA nA''sIt, yacca pradarzayituM pramANayituM vA na zakyaM - pravizati, taddhi bhavatpratipAditaH saMsArata utthAnasya - nirvANasya siddhAntaH / anenaiva sUkSmarandhreNa khalu zAzvatasyaikasya ca vizvasya niyamaH khaNDito bhavati / AkSepakaraNArthaM kRpayA kSamyatAm" / gautamaH zAntyA sthiratayA ca tacchRtavAnAsIt / tataH sa pUrNapuruSaH saumya-mRdu-spaSTasvareNa kathitavAn - "bhavatA hyupadezaH samyaktayA zruto'sti bho brAhmaNaputra !, tathA zravaNAnantaraM tadupari gabhIraM cintanaM yad bhavatA kRtaM tadapi prazasyam / bhavatA yA kSatistatrA'nviSTA sA ito'pi vicArArhA / bhavAn hi jJAnapipAsurasti tathA'pi tarkajAlaM zabdajAlaM ca prati jAgarUko bhavatu / tarkAH khalu nirarthakAH, te sundarA asundarA vA bhaveyuH, cAturyapUrNA mUrkhatApUrNA vA bhaveyuH, yaH ko'pi tAn svIkartuM nirAkartuM vA'rhati" / "yadyapi, upadezaM zrutvA bhavatA yaccintitaM tatra me'bhiprAyo nA'sti, nA'pi ca tadupadezasya lakSyaM jJAnapipAsUnAM vizvasvarUpajJApanam / tasya lakSyamasti kiJcid bhinnameva, taddhi duHkhamuktiH / idameva hi gautama upadizati nA'nyat" / "kRpayA bhagavan ! mayi kupito mA bhavatu" - siddhArtha uktavAn / "ahaM hi bhavatA saha zabdAnadhikRtya vivadituM na kathayAmIdam / tathA bhavAn satyameva vadati yat tarkAH khalu nirarthakAH / kintu ahamanyadapi kiJcit kathayAni vA? prabho ! ahaM bhavadviSaye kSaNamAtramapi na zaGke / bhavato buddhatvaviSaye'pi na me manasi zaGkAlezo'pi, tathA bhavatA taduccaM dhyeyaM prAptamasti yaddhi sahasrazo brAhmaNA brAhmaNaputrAzca prAptuM prayatante - etadapi zaGkAtItameva / idaM dhyeyaM bhavatA, svayameva nizcitena pathA svaprayatnaireva ca prAptamasti - vicAraiH, dhyAnena, jJAnena svaprabodhanena ca / bhavatA hyupadezazravaNairna kiJcidapi zikSitamasti - iti khalu me matiH / ato'haM vicArayAmi yad na ko'pi janaH kevalamupadezazravaNenaiva nirvANaM prApnuyAt, tathA he bhagavan ! bhavaccitte yadA jJAnaprabodho jAtastatkSaNIyAM paristhitiM bhavAnapi na kamapi janaM zabdarupadezairvA vivarItuM zaktaH / paramajJAnino buddhasyopadezo hi bahUn viSayAn vyApnoti, prabhUtaM zikSayati - sadAcAreNa kathaM jIvitavyam, asatpathazca kathaM parihartavyaH - ityAdi / kintu bhagavatA - lakSeSvekenaiva kevalaM - svayaM yadanubhUtaM tasya nirdezo'pi hyasmin spaSTe sAravati copadeze naiva prApyate / idameva bhavadupadezazravaNakAle mayA vicAritaM samanubhUtaM ca / ata evA'haM mama svamArge eva gamiSyAmi, nA'nyaM zreSThaM vA siddhAntaM dharmaM vA mRgayituM, yato'haM jAnAmi yat - sa nA'styeva - kintu, sarvAn siddhAntAn gurUMzca parihartuM tathaikAkyeva mama dhyeyaM prAptuM martuM vA / parantu, bhagavan ! ahaM sadaiva smariSyAmi dinamidaM kSaNaM cemaM - yadA kila kazcana 69
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ pavitro mahApuruSo mama dRSTipathamAgata iti" | buddhasyA'kSiNyavanate jAte tasyA'labdhatalaM vadanaM pUrNasamavRttimabhivyakti sma / so'tIva mRdutayoktavAn - "bhavata UhaH kSatimuktaH syAdityAzAse'ham / bhavAn svIyaM dhyeyaM prApnuyAt / kintu kathayatu mAm - kiM bhavatA mama bhikSUNAM saGgho dRSTo vA ? - dRSTA vA ete mama bhrAtaro ye mamopadezaM prati samarpitA: ? kiM bhavAn cintayati bhoH zramaNa ! yanmadupadarzitaM mAgaM tyaktvA sAMsArikaM taSNAmayaM ca jIvanaM prati nivartanaM zreyaskarameteSAmacitaM pratibhAyAta khala?". "ayaM vicAro naiva kadA'pi mama citte ApatitaH prabho!" - siddhArtha uccaiH kathitavAn / "ete sarve'pi kAmaM bhavadupadezamanusarantu teSAM dhyeyaM ca siddhaM bhavatu / anyeSAM jIvanaM paricchettuM nA'rhAmyaham / mayA tu kevalaM mama jIvanameva paricchettavyam / tathA tadarthameva mayA kiJcit grahItavyaM tyaktavyaM vA / vayaM zramaNA hi svasminneva muktiM gaveSayAmo bhagavan !" / "yadyahaM bhavadanuyAyI syAM tadA mama bhayamasti yat - kevalamahaM bAhyata eva syAM, tathA, AtmavaJcako'pyahaM syAmeva yathA - ahaM zAnto jAto'smi - mama nirvANaM prAptamasti - ityAdi / kintu vastuto mamA'smitA'haMtA ca sajIvA vRddhiGgatA caiva bhavet, yataH sA khalu bhavadupadezAnusaraNena bhavadviSaye bhavato bhikSusaGke ca samarpaNena'nurAgeNa ca parAvartanaM prApyeta" / avicalaprakAzena maitrIbhAvena ca buddhaH smitalezaM kurvan siddhArthaM kiJcidvelaM nizcalatayA nirIkSitavAn, tato durlakSyeNa mukhabhAvena sa taM gantuM nirdizannuktavAn - "bhavAn caturo'sti bhoH zramaNa !, cAturyapUrNaM vaktuM jAnAtyapi bhavAn / kintu mitra ! aticAturyaM prati sAvadhAno bhavatu" / buddhastato nirgataH, kintu tasya dRSTiH smitaM ca siddhArthasya smRtipaTe zazvattayA mudrite jAte / so'cintayat - 'na kadA'pi mayA kazcijjana evaM pazyan, itthaM ca smitaM kurvan, itthamupavizan itthaM ca calan dRSTaH / ahamapi hyevaMrItyaiva draSTuM calituM smayitumupaveSTuM cecchAmi - sarvathA muktaH, sarvathA sajjanaH, sarvathA saMyataH, sarvathA saralaH, sarvathA bAlasadRzo rahasyamayazca / janastAdRzaM draSTuM calituM ca tadaiva prabhaved yadA tena svAtmA vijito bhavati / ahamapi svAtmAnaM jeSyAmi' / 'mayaiko'yameva manuSyo'dyAvadhi dRSTo yatpurato mamA'kSiNI nate bhavataH / itaH paraM me'kSiNI anyasya purato naiva nametAm / na cA'pyanyasya kasyacidupadezo mAmAkRSet kadApi, yato hyasya janasyopadezenA'pi nA''kRSTo'ham' / _ 'buddhenA'nena muSito'smyaham' - punaH so'cintayat, 'yadyapi tena me kiJcidadhikamUlyaM vastu pradattaM tathA'pi tena muSito'smi / sa mama mitraM matto muSitavAnasti / yo me suhRt mAmamanyata sarvadaiva, so'dhunA taM manyate; yo hi mama praticchAyIbhUta AsIt so'dhunA tasya gautamasya praticchAyA'sti / kintu tena bhagavatA mahyaM pradatto'sti siddhArthaH - mama svAtmA !!' /
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. jAgaraNam yasminnupavane pUrNapuruSo buddho'vasthita AsId yatra ca svamitraM govindo'vasthitastadupavanAnnirgataH siddhArtho'nubhUtavAn yat 'tasya pUrvatanaM jIvanaM sa tatraiva tyaktvA nirgato'stIti / zanaiH zanaiH svamArge gacchatastasya mastiSkametenaiva vicAreNa pUritaM jAtam / yAvadeSA'nubhUtistaM pUrNatayA''krAntavatI tAvat sa gabhIratayA cintitavAn / cintayanneva sa taM binduM prApto yatra sa hetUnavagatavAn / tasya pratibhAtaM yad hetUnavagantuM vicArA AvazyakAH, vicAradvAraiva cA'nubhUtayo jJAnatayA pariNamanti naSTAzca naiva bhavanti, kintu satyAH paripakvAzca bhavanti / svamArge'gresarataH siddhArthasya manasi gabhIraM cintanaM pravartate sma / so'nubhUtavAn yadidAnIM sa nA'sti taruNo yuvA vA, api tu sa puruSaH saJjAto'sti / so'nubhUtavAn idamapi yat kiJcid vastu tasyA'stitvAnnirmuktamasti yathA hi sarpazarIrAt kaJcukaH / tat kiJcit tasyA'stitve nA''sIdidAnIM yaddhayAtAruNyAt tadanuSaktamAsIt - nanu yadastitvasya bhAgarUpamevA''sIt / taddhyAsId guruprAptestatazca jJAnaprApteH spRhA / svajIvanasyA'ntimaM guruM mahAntaM mahAjJAninaM pavitratamamapi ca guruM - buddhaM so'dhunaiva tyaktavAn AsIt / sa tena tyaktavya evA'bhavat, tadupadezaM svIkartuM sa sotkaNTho nA''sIt / zanaiH zanaiH svamArge gacchan sa svameva pRSTavAn - 'tat kimasti yat tvamupadezAd gurubhyazca boddhumiSTavAn ? tathA, yadyapi te tvAM bahvanyacchikSitavantastathA'pi tat kimAsIt yat te tvAM bodhayitumakSamA jAtA: ?' cintayatA tena jJAtam - 'Am - taddhyAsIt mama AtmA / ahaM hi tasyaiva svabhAvaM prakRtiM ca jJAtumutsuka AsIt / ahaM hi svAtmAnaM mocayituM - taM jetumiSTavAn, kintu nA'haM taM jetuM kSamo jAta:, ahaM kevalaM tasya vaJcako jAtaH, kevalaM palAyitaH kevalaM ca tato'ntarhito jAtaH / satyaM, nA'styasmin jagati tato'nyad yena mama cittatantramAkrAntaM syAt / Amiyameva prahelikA, yadahaM jIvAmi, ahaM ekalaH, sarvebhyazcA'nyebhyo'haM bhinno vicchinnazca, ahaM siddhArthaH / tathA'smin jagati ahaM svaM siddhArthaM muktvA nA'nyavastuviSaye iyadalpataraM jAnAmi' / cintayan gacchaMzca sa sahasaivA'nena vicAreNa gRhIta iva tatraiva stambhito jAtaH, etasmAcca vicArAdanyo'pi vicArastatkSaNameva samudbhUtaH, yathA - 'kathamahaM svaviSaye iyadalpaM jAnAmi - kathaM ca siddhArtho mameyAnaparicito'jJAtazca - ityasya kAraNamekameva, kevalamekaM tadasti - ahaM svasmAdeva bhIta Asam, svasmAdeva palAyanaM kurvannAsam / ahaM brahmA'nviSannAsam, AtmAnaM gaveSayannAsam - ajJAtamantastamaM, I sarveSAM vastUnAM mUlatattvamAtmatattvaM, jIvanatattvaM, divyatattvaM, nityatattvaM prAptum / kintu, hanta etat kurvannahaM svameva bhraMzitavAn - ahaM svameva nAzayitumiSTavAn / ' - siddhArtho dRSTimunnIya parito vilokitavAn / tanmukhe smitaM vilasitamISat, tatkSaNameva tasya samagre'pyastitve dIrghasvapnAjjAgaraNasya dRDhA'nubhUtiH prasRtA / tatkAlameva sa tato'gre'sarat, tvaritaM, yathA 71
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ kazcit svakartavyaM jAnAnaH zIghratayA gacchet tathA / cintanaM tu pravartamAnamevA''sIt - 'Am', dIrgha zvasan sa cintitavAn - 'itaH paraM, siddhArthAt palAyituM nA'haM prayatiSye / AtmaviSayAn saMsAraduHkhaviSayAMzca vicArAn naiva kariSye / khaNDagRhANAM rahasyAni jJAtuM nA'haM svaM chinnabhinnaM naSTaM vA kartuM yatiSye / yogAdhyayanaM vedAdhyayanaM zrAmaNyAbhyAsamanyaM vA kaJcidabhyAsaM naiva krissye| ahaM hi svasmAdeva zikSaNaM grahISye, svasyaiva ziSyo bhaviSyAmi, siddhArthasya ca rahasyaM hyahaM svasmAdevA'vagamiSyAmi' / samagramapi vizvaM dimprAthamyena pazyanniva sa parito vyalokayat / tat sundaramapUrvaM rahasyamayaM cA'bhAsata / vizvaM hyatra nIlamAsIt pItamAsIt haritaM cA'pi vilasadAsIt, AkAzaM nadI vRkSAH parvatAH - sarvamapi sundaratamaM rahasyamayaM manomohakaM, tanmadhye ca saH - siddhArthaH - jAgRtaH - svAtmano mArge gantuM sajjaH sthita AsIt / sarvamapyetat - sarvaM pItaM sarvaM nIlaM, nadI vRkSAH AkAzaM - sarvamapi - aidamprAthamyena tasya nayanayoH purataH samAgatam / nA''sIdidaM mArasyendrajAlaM, na cA'pIdaM mAyAyA AvaraNamAsIt, nA''sannete'rthahInA daivakRtAzca jagato naikavidhA AbhAsA ye hi vaividhyavirodhibhiradvaitazodhakaizca gabhIracintanazIlaiAhmaNaistiraskRtA Asan / nadI nadyevA''sIt / tathA yadi siddhArthAtmani nigUDhatayA vidyamAnamaikyaM divyatvaM ca yadi nIle nabhasi nadyAM ca vidyamAnamAsIt tarhi tat kevalaM divyA kalA divyazca saGkalpa evA''sId yat pItena nIlena ca bhavitavyameva, tatrA''kAzena vRkSaizcA'tra ca siddhArthena / artho vAstavikatA ca na kutracid vastUnAM pRSThato nilIne kintu te vastuSveva saGkalite staH sarveSveva vastuSu / 'ahaM kIdRzo mUoM jaDazcA''sam' / zIghraM calan sa vyacArayat / 'yadA kazcijjanaH kiJcit pipaThiSustadadhIte, tadA sa tadakSarANi virAmacihnAni vA naivA'vagaNayati nA'pi tAni bhramajAlamAkasmikaM vyarthaM cetyevamupekSate; kintu sa tAni akSarANi paThati, samyagabhyasyati, premNA cA''tmasAt karoti / kintu jagataH pustakaM pipaThiSurapi, svIyaprakRterabhyAsaM cikIrSurapyahaM tadakSarANi virAmacihnAni copekSitavAn avicAritayA / sAkAraM jagadahaM bhramaNArUpeNa ninditavAn / netra-jihvAdInyakSANyahamAkasmikAni manvAno'vadhIritavAn / parantvidAnIM tatsarvamavasitamasti / ahamujjAgarito'smyadya, nUnamahamujjAgarito'smi, adyaiva ca mayA punarjanma prAptamiva' / yadA caite vicArAstasya citte sphuritAH, sa sahasA tatraiva, sarpaM dRSTveva, sthiro jAtaH / atha ca tadaiva sahasA tanmanasyetadapi spaSTaM jAtaM yat - yenojjAgaraNaM navajanma vA prAptamAsIt, tena svajIvanamapi pUrNatayA punarnavatvenaivA''rabdhavyamastIti / yadyapi, yadA sa pUrNapuruSasya bhagavato buddhasya nivAsasthAnAd-jetavanAnnirgata AsIt tadA tasya dhyeyaM gRhagamanamAsIt, tathA varSANAM saMnyAsAnantaraM pitRpArve gamanasyecchA tasya sahajatayaivocitA pratibhAtA''sIt / tathA'pi, yadA sa tasmin kSaNe sarpa dRSTavAniva sthiro'bhavat tadA'nyo'pi vicArastasya 72
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ cetasi prAdurbhUtaH - 'nA'haM so'dhunA yo'hamAsam, nA'hamidAnIM saMnyAsI, na ca purodhAH nA'pi ca brAhmaNaH / evaM sati pitRpAi~ gatvA kiMvA'haM kariSye? kiM vedAdhyayanaM? kiM vA yajJavidhAnam ? athavA kiM dhyAnAbhyAsaM ? naiva naiva ! etat sarvamapi matkRte'vasitamevA'dhunA kila !' / evaM cintanaparaH siddhArthaH sthiratayA sthitastAvatA himazItalateva taM sarvata AkrAntavatI / kasyacillaghuprANina iva, asahAyapakSiNa iva, bhayabhItazazakasyeva sa kampitumArabdho yadA tenA'vabuddhaM svIyamekalatvam / bahuvarSebhyaH pUrvameva sa gRhAdikaM tyaktavAnAsIt tathA'pi taccitte IdRzaM bhayaM naivA'nubhUtamAsIt tena / pUrvaM hi, tyaktasarvasaGgo'pi svahRdayasyA'jJAtagabhIratAyAM so'dyA'pi svapituH putra AsIt, pratiSThito brAhmaNa AsIt, dhArmiko jana AsIt / kintvadhunA, sa kevalaM siddhArtha AsIt - prabuddhaH siddhArthaH, anyathA nA'nyat kimapi / dIrgha zvasitvA vicArayan sa punarapi prakampito'bhavat - tatsadRza ekalo jano nA''sIt ko'pi / sa nA''sIt idAnImuccakulasambandhI kazcana kulIno janaH, nA''sIcca sa tattadbhASayA vyavaharan tadanurUpaM ca jIvan kazcana zilpI vyAvasAyiko vA tattatsamAjasabhyaH, nA'pi sa brAhmaNajIvanaM yApayan brAhmaNa AsIt, na cA'pi sa parivrAjakAnAmanyatamastapasvI saMnyAsI vA''sIt / / sarvathA viviktasevI ghanAraNyavAsI ca tApaso'pi nA''sIdekala ekAkI vA yatastasyA'pi samAja AsIt / yo bhikSuko'bhavat sa govindo'pi svajAtIyaiH sahasrazo bhikSukaiH saha teSAmeva bhASayA vyavaharan tattulyavastraM dhArayan tatsadRzIM ca zraddhAM vahan jIvati sma / kintu siddhArthaH ? sa kasya samAjasya pratinidhirAsIt ? keSAM sadRzaM jIvanaM sa jIvet ? keSAM ca bhASAM sa bhASeta ? tasmin kSaNe, yadA tasya sampUrNamapi jagat vilInamiva pratyabhAt, yadA sa gaganasthitaH kazcanaikala uDuriva tiSThati sma, yadA ca nairAzyasya himazaityena sa kampamAna AsIt tadA'pi sa dRDhatayA'pUrvatayA svastha AsIt / ayamAsIt jAgaraNAt pUrvaM tasyA'ntimaH kampaH, janmataH pUrvA'ntimA vedanA ca / kSaNArdhenaiva svasthIbhUya sadADhyaM zIghraM sotkaNThaM ca prasthitaH saH, na gRhaM prati, nA'pi pitaraM prati, nA'pi ca pRSThaM vilokayan, kintu nUtnAmeva kAJcid dizaM prati / [anuvartate]
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ marma gabhIram munikalyANakIrtivijayaH (1) ahaM naiva jAnAmi.... ekadA guruNA nijaziSyebhyaH kathitaM - 'yatra prakoSThe vayamupaviSTAH smastasya dairghyaM kiyadityekasmin patrakhaNDe likhitvA dIyatAm / paJcaSaiH kSaNaireva sarvaiH patrakhaNDeSu svAbhimataM dairghyaM likhitvA pradattam / guruNA sarve'pi patrakhaNDAH paThitAH / prAyaH sarvairapi pUrNAGgaireva tallikhitamAsId yathA - 50phITamAnaM, 65phITamAnaM, 60phiittmaanmityaadi| dvitrajanaistu tatra 'prAyaH' iti zabdo'pi yojita AsIt / atha guruNA kathitaM - 'naikatamo'pi vAstavikamuttaraM likhitavAn !' 'evaM, tahi vAstavikamuttaraM kimasti ?' - taiH pRSTam / 'vAstavikamuttaramasti - "ahaM naiva jAnAmi // " iti' - guruH smitvA kathitavAn / (2) upadezakaH anyadA guruNopadezakAH kIdRzA bhavanti - ityarthe rUpakamekaM kathitam / ekA zatapadI jJAnavRddhasyolUkasya pArzve gatvA kathitavatI - 'mAM vAtarogaH (Gout) pIDayati pAdeSu / me pratyekaM pAdA vedanAkrAntAH santi / kRpayA kamapyupAyaM sUcayatu' / paryAptamAtrayA gabhIraM vicAraM kRtvolUkena kathitaM - 'bhoH zatapadi ! bhavatI cikroDa(Squirrel)rUpeNa parAvartanaM prApnotu / tathA kRte ca bhavatyAH catvAra eva pAdA avaziSyante, phalatazca 96pratizataM vedanA dUrIbhaviSyati' / 74
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ etadAkarNya hRSTA zatapadI kathitavatI - 'aho ! zreSTho'yamupAyaH pratibhAti / kintvadhunA cikroDarUpeNa parAvartanaM kathaM prAptavyamityapi nirdizat' / 'etat sarvaM pRSTvA mAM mA pIDayatu / mama kAryaM tu kevalamupAyavicAraNameva / tatkathaM sAdhayitavyamiti tu bhavaccintAviSayaH !!' ityuktvolUkastUSNImabhavat / (3) kutra gantavyam ? adyatana-tantravijJAnasyopalabdhiviSaye pRSTe guruNA nidarzanamekaM pradattam - ekasya zUnyamanaskasya prAdhyApakasyaikadA'dhyApanArthaM gamane vilambo jAto'taH sa ekasmin Teksi-yAne jhaTityupavizya cAlakaM samAdizat - 'bhoH ! tvarasva, pUrNavegena cAlaya' / cAlako'pi yAnaM pUrNavegena cAlitavAn / tadA prAdhyApakenA'vagataM yat kutra gantavyamiti tu sa cAlakaM naivoktavAnAsIt / ataH sa uccastaM pRSTavAn - 'bhoH ! kiM tvaM jAnAti - kutra mayA gntvymiti?'| 'naiva mahAzaya !, kintvahaM yathA'dhikena vegena cAlyeta tathA cAlayannasmi !!' iti kathitavAn saH / (trayamapyetat One Minute Nonsense iti pustakAdhAreNa likhitam) (4) tat sthAnaM riktamasti..... [pUrvaM kila amerikAdeze dAsakraya-vikrayaprathA''sIt / kRSNavarNAn janAn zvetavarNIyA svIyadAsatvena krINanti sma, taiH pazuvat kAryaM kArayanti sma, bhRzaM ca pIDayanti sma / etena trastaH kazcana dAso yadi palAyeta tadA sa nigRhya kaThoratayA daNDyate sma / evaMsthite'pi jIvamAtrasya svAtantryAbhilASitvAt bahavo dAsAH palAyante sma, gRhItAzca daNDamapi prApnuvanti sma / ] ekadA palAyita eko dAso rakSakairgRhIto nyAyAlaye copasthApitaH / nyAyAdhIzena pRSTaH saH - 'kiM te svAmI tvAM tADayati ?' tenoktaM - 'naiva prabho !' / 75
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'tarhi kiM sa udarapUramannaM na prayacchati vA ?' 'na svAmin !, sa paryAptaM bhojanaM pradatte' / / 'tadA kiM tvaM paryAptamAtrayA vastrANi na labhase ?' 'tAnyapi paryAptatayA labhe'ham' / 'evaM, tarhi sa kiM tvayA'tyadhikaM kAryaM kArayati ?' 'na prabho ! evamapi vaktuM na zakyam' / 'tarhi kiM te nijasvAminaM prati kAcidanyA''pattirasti vA ?' 'na mahAzaya ! mama svAmI tadgRhajanAzcA'tyantaM dayAlavo vatsalAzca santi' / etadAkarNya vismitena nyAyAdhIzena kathitaM - 'bhoH ! yadi te svAmI tvAM na tADayati, paryAptamannavastrAdikaM dadAti, atyadhikaM kAryaM na kArayati, dayAlurvatsalazcA'pyasti tahi kimarthaM tvaM sukhamidaM tyaktvA palAyitaH ?' kaJcit kAlaM tUSNIM sthitvA tenoktaM - 'tahi prabho !, tat sthAnamito'pi riktamevA'sti, bhavAnapi tad grahItumarhati..... !!' / (5) eSa tu mama bhrAtA'sti.... parvatasyA''rohaNaM kaThinamAsIt / sarve'pi yAtrikAH zramamanubhavanto nijaM sarvamapi bhAramupaskaraM cA'panIyaivA''rohanta AsaMstathA'pi vegena zvasanaM kurvANAH zlathIbhUtA'dRzyanta / yAtrikeSvekA dvAdazavarSadezIyA bAlikA'pyAsId yasyA aGke caturvarSadezyo bAla AsIt / sA'pi bAlikA parvatamArohantyAsIt, kinta zanaiH zanaiH / atha ca tAmevamArohantIM dRSTvA dayAlutAM pradarzayan kazcana pRSTavAn - 'ayi bAlike! enaM laghubAlamutpATyA''rohasi, tat kiM bhAro nA'nabhayate vA ?' tayA madhuratayoktaM - 'bhAro ? naiva bhoH !, ayaM tu mama bhrAtA'sti.... !!' / 76
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ raGgamaJcaH viraJcivaJcanam prA. abhirAjarAjendramizraH (pravizati dharmAsanastho yamarAjaH sacitraguptaH) yamarAjaH (citraguptaM prati) bho citragupta ! kimadyatanaM kAryajAtam ? citraguptaH svAmin ! bhavadAdezamanusRtya prayAgavAstavyo bAghambarImArgAbhyastaH kapAlInAmA kaviradyA''nItaH / kiM tasya karaNIyam ? zrutvA devaH pramANam / yamarAjaH (smRti nATayan) haMho ! sa eva kapAlI, yatpraNItaM yamadhikkRtizatakaM kvacit patrikAyAM prakAzitaJca bhavatA pradarzitamAsIt ? citraguptaH deva ! atha kim ? sa eva kapAlI ! atIvA'sahiSNuH svAbhimAnaparAyaNazcA'yamAsIt / yamarAjaH tadakAle mRtaH kAle vA ? citraguptaH deva ! kimatra kathayAni ? hyastane sAndhyakAle kasyAJcit kAvyagoSThayAM svopajJAM galajjalikAM zrAvayannAsIt - zAmyantvakAraNavairiNAM yadi buddhidurbhAvAH kvacidapagate mayi kevalaM tanmaraNameva vRNe // kasyA'pi rAjyArohaNe yadi vighnabhUto'ham / tarhi taM vighnaM nihantuM maraNameva vRNe / yadi yazazcandrasya kasyA'pyasmirAhuraham / tarhi dhiG me jIvitatvaM maraNameva vRNe / / punarjananaM me dhruvaM maraNena kA hAni: ? kintvime sukhino bhaveyurmaraNameva vRNe !!
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ yamarAjaH (sAzcaryam) evam ? tatastataH ? citraguptaH svAmin ! tataH kim ? galajjalikAvasAne'yaM savinayaM sarvAnabhivAdya maJcoparyeva muhUrta niSaNNaH hariH omiti sphuTamuccArya svehalIlAsaMvaraNaM kRtavAn / yamarAjaH (cakitassan) aho ! adbhutam, adbhutam / itaH prAk etAdRzaM na mayA zrutam / tanmanye nedamakAlamaraNam / kapAlI samucitatame kAle eva prANayAtrAM pUritavAn / icchAmRtyurayam / citraguptaH yuktamAha devaH / mamA'pIdameva cintanam / yamarAjaH tathA'pi dhikkArazatakairmI dUSitavantaM taM sammukhamAnaya / taM vicitrajIvaM pratyakSIkartumicchAmi / citraguptaH yathA''jJApayati devaH / (yamadUtAnAjJApayati / te ca kapAlinamAnayanti) citraguptaH (saGketayan) so'yaM kapAlI / pazyatvenaM devaH / (kapAlinaM prati) bhoH kapAlin ! ayaM hi trailokyakarmavipAkasaMhitAsUtradhAro dharmarAjaH / praNAmenA''cAraM pratipadyasva tAvat / kapAlI (sapAruSyam) bho matpraNamyA tu kevalaM parAmbA bhagavatI yogamAyA / tadaGgabhUtaM matvaiva dharmarAjamapi praNamAmi [iti praNamati] / citraguptaH bhoH parAmbAbhaktaH pratIyase / asti kazcid vizeSaH ? kapAlI atha kim ! parAmbA tAvat parA ambA / sameSAmambA / sameSAmambA / sameSAM jIvAnAmambA / sA karuNAmayI, mamatAmayI, vaatslymyii| saivaikA bhaktAnAmAti pazyati, zRNoti, nivArayati citraguptaH parAmbayA kimupakRtaM tava ? kapAlI citragupta ! pRccha tAvat, kiM nopakRtam ? babhakSAyAM tayaiva bhojito'smi / anidrAyAM tayaiva zAyito'smi / saGkaTe tayaiva rakSito'smi / yamarAjaH bhadra kapAlin ! kiM parAmbAkRpAgarvavazAdeva mAM ninditavAnasi dhikkRtizatakaiH? / kapAlI prabho ! alammAmanyathA sambhAvya / dhikkRtizatakaM tAvad vyaGgyakAvyam / tatra bhavAn viDambita: kavinA / tathA'pi na bhavAn tatra dhikkRtInAM sAkSAd viSayaH / lokarAvaNAn cirAyuSkAn, samAjamaGgalavidhAtUMzcA'navasaramRtAnavekSamANaH kaviH kamanyamupAlabheta ? jIvanamRtyusandarbhe tu bhavanta eva pramANam / yamarAjaH (prahvIbhUya) sAdhu sAdhu ! apagatA me bhrAntiH / paraM prIto'smi te / samprati brUhi kiM vAJchati bhavAn ? svarge vizrAmaM, martyaloke punarjanma vA ? kapAlI prabho ! devakAmyaM bhUtalaratnaM bhArataM vihAya kimapaTo'pi ko'pi svargo vartate? tatraiva punargantu micchAmi / yamarAjaH bhadra ! pAramAthikaM svarga na dRSTavAnasi / tata eva bravISyevam / bhUtalaratnaM tu vartate bhAratam / 78
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtA / tadahamapi svIkaromi / kintu svargalabhyaM kinna vartate tatra? kapAlI tatra vartate devatAtmA himAlayaH / vartate tatra darzanamAtreNa muktidAyinI siddhasindhugaMgA / vartate tatra zambhutrizUlAgrasthitA'vimuktakSetrA kAzI / sAkSAnnivasati tatra tirupatirbAlAkhyo nArAyaNaH sapadmAvatIkaH / pade-pade vilasanti tatra zAktazaivavaiSNavAditIrthAni / kA kathA mAdRzAM mAnavAnAm ? devAH svayamapi bhAratabhuvaM tAM nimeSamAtramapi tyaktuM necchanti / kimAha bhavAnatra? yamarAjaH yuktamAha bhavAn / bhArataM tu nArAyaNasyA'pi priyaM bhUkhaNDam / parantu kiM sukhamavAptaM tvayA tatra? kapAlin ! yathA'haM tava janmalagnapatramidamavalokayAmi tena samastajIvanameva te saGkaTAkrAntaM parilakSyate / tvayA sukhalezo'pi no'vAptaH / kapAlI prabho ! janmapatrikeyaM bhagavatA viraJcinA racitA / saiva bhavaddhaste virAjitA / parantu matpArve vartate'nyA kA'pi janmalagnapatrikA me / iyaM mayaiva likhitA / etadanusAreNaiva mayA'tmajIvanaM yApitam / pazya tAvadimAm / AdyantaM maGgalamayIyam / (iti patrikA pradarzayati) yamarAjaH (sAzcaryam) tava pArzve tvannirmitA janmapatrikA ? kimidamucyate ? tatrabhavAn viraJcirapi vaJcitastvayA? iyatI te zaktiH? kimatrA''zcaryaM prabho ? kinna zrutaM bhavatA vAgdevatAvatAravacanam - niyatikRtaniyamarahitAM hlAdaikamayImananyaparatantrAm / navarasarucirAM nirmitimAdadhatI bhAratI kaverjayati / / kiJca, apAre khalu saMsAre kavireva prajApatiH / yathA'smai rocate vizvaM tathedaM parivartate / / deva ! paribhUH svayambhUH sarvatantrasvatantraH kaviH kva nibadhyate viraJcinirmitayA janmalagnapatrikayA? sa evA'smyaham !! yamarAjaH tat sArdhadvayavarSAvasthAyAmapi yad bhavAn pitRsaukhyavaJcito jAtastannA''sIt mahaddaurbhAgyam ? tadvidhAnaM tu viraJcerevA''sInna te ! kapAlI prabho ! saubhAgyadaurbhAgyayonirNayo jaTilaH pratIyate / lakSamitA jAtakA bhavanti yeSAM pitaro janmadAtAro madyapAH khaNDitavRttA vezyAgAmina AtatAyinazca bhavanti / kIdRzaM saubhAgyaM te racayanti svasantatInAm ? vastutaH pitA bhavati saMrakSaNahetuH / asurakSito'haM jAto janakAbhAva ityanubhavAmi / parantu pitrabhAvamAtraM na manye daurbhAgyam / yamarAjaH tajjanakocitasaukhyasya pUrtiH kathamiva jAtA ? kapAlI mAtRsaMrakSaNena prabho ! yathA vyAghrI svazizUnapramAdena sevate tathaiva sevitaH saMrakSitaH pAlitaH poSitazcA'haM, mama sahodarau ca jananyA'bhirAjyA / likhitaM mayA, abhirAjI nAmnA'si janani ! tasmAdahamapyabhirAjaH / tvamasi madarthaM yamunA gaGgA bharatadharA'calarAjaH // 79
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ yatkiJcidapi kuto'pi kadA'pi kvacidapi mamA'nukUlam / bhUtabhAvibhavatAM nanu teSAM tvamasi janani ! zubhamUlam // yamarAjaH (sapraNayam) sAdhu kapAlin ! sAdhu / prazasyA te mAtRniSThA / parantu kRtaghnairnicitA bhavajjIvanayAtrA'valokyate / pratipadaM tadAcaritaM zAThyaM, pravaJcanaM, vizvAsaghAtaH, gopitApAkaraNaM, zatamitAhitaM ca / tebhyaH kathaM muktiravAptA ? I kapAlI prabho ! sarvajJaH sannapi kathaM pRcchati bhavAn ? tathA'pi svAnubhavaM vakSyAmi / kRtaghnAn na jAnAmi, na paricinomIti na / te sarve'pi mAM nikaSA mannirmita eva bhavane naktandivaM sukhaM vilasanti / parantu mamopajIvinaste varAkAH kiM kuryuH ? yamarAjaH nA'vagato bhavadabhiprAyaH ! kapAlI prabho ! yathA kASThe janma gRhItavantaH kITAH kASThameva svAzrayabhUtaM kRntanti, bhakSayanti tathaiva madAzrayAH kRtaghnAzcA'pi mAmeva bhakSitavantaH / yathA kASThakITA ananyagatikA vivazAzca tathA kartuM tathaiveme kRtaghnA api / kA'parA yuktirdeyA mayA ? yamarAja: aho nu sahiSNutvaM te ? kapAlin ! cakito'ham / kapAla deva ! tata eva kasyAJcid galajjalikAyAM likhitaM mayA - dehi yasmai triveNIkaverjIvitam taM sahiSNuM vidhehIti samprArthaye iti / yamarAjaH kapAlin ! devA api pratIkAraparAyaNAH zrUyante / kArtaghnyaM te'pi na sahante / yato hi kRtaghnatA dahati hRdayaM, laghayati ca jijIviSAm / tvayA kimAcaritam ? kapAlI yuktamAha deva: / parantu yathA kavacamaNDitaM yoddhAraM zatrunArAcA na vyaddhuM zaknuvanti tathaiva haribhaktikavacamaNDitaM mAM kRtaghnatA na vyaddhuM zazAka / kiJca kRtaghnAnahaM tatkRtaghnatAprakAzanakSaNe eva akAlamRtAn anubhUya, tebhyastilAJjaliM dattavAn / mama jIvanapaJjikAyAM tannAmavanti pRSThAnyeva na vartante / teSAM ko'pyanubhava eva na vartate / anubhava eva duHkhasya bhavatyekamAtraM kAraNamiti suSThu jAnanti devapAdA api / I yamarAja: (savimarzam) kapAlin ! gUDhAbhiprAyaM te vacanam / kapAlI prabho ! nA'tra kAcid gUDhatA / zAstrANAmupadezAmRtamidam / apUraNIyA AkAGkSaiva duHkhasya mUlam / yadi tAdRzImAkAGkSAmeva na ko'pyanubhavet tarhi kathaM nu duHkhamutpadyeta ? tannihataiva sarvasukhamUlam / deva ! yathA mayA'pUraNIyA''kAGkSA nA'nubhUtA tathaiva kRtaghnAnAmastitvamapi / ata eva na me tajjanyaM duHkham / yamarAjaH sAdhu kapAlin sAdhu ! tad bhavAn svargaM na kAmayate ? kapAlI prabho ! viraJjiracitaM svargaM na kAmaye / tena svargeNa na me tRptiH / 80
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ yamarAjaH (prahasya) kapAlin ! kimaparo'pi svargaH vartate? svargastu viraJciracita eva / kapAlI maivaM deva ! aparo'pi svargo vartate yo hi mayA svayameva racitaH / sa vartate madIyaM jIvanam / tasmin svarge'pi vartate paritoSasyairAvatagajaH / kAvyapratibhAyA uccaiHzravA azvaH / sAhitIvaibhavasya nandanavanam / madhusvapnAnAmAkAzagaGgA ! tajjIvanaM tu martyaloka eva sambhavati / ata eva svarASTra bhAratameva gantumicchAmi / yamarAjaH (sakaitavam) parantu bhArataM tu suvizAlaM rASTram / kutra bhavAn jigamiSati ? kapAlI (saGkaTamivA'nubhavan) yuktamAha devaH / audIcyAstu kRtaghnA eva / prAcyA garhitabhakSyAH / pratIcyA maruzuSkA devamAtRkAzca / dAkSiNAtyAH punaH dharmAcaraNazucayo rasikAzca / tad dakSiNameva mahyaM rocatetarAm / yamarAjaH (citragupta prati) citragupta ! enaM kavitallajaM kAverItaTavatini kasmiMzcid vidyAvinayakavitva sampanne dvijagRhe'dyaiva preSaya / mA khanvayam (itya|kte)..... kapAlI maivaM maivaM bhagavan / kSamyatAmayaM mUDhaH / atitarAM rucite'pi dakSiNe nAhaM janma grahItumicchAmi / yamarAjaH kapAlin ! tat kimicchasi ? ahaM tu tavaiva priyaM kartumicchAmi / kapAlI (azrUNi mocayan) prabho ! kRtaghnasamavAyasaGkule tasmin audIcya eva preSaya mAm / kiJca, tasminneva syandikAtaTavatini droNIpurasthadvijAgrahAre mamaiva pUrvajAnAM mama ca gRhe sakRtpunarmA smbhaavy| kRtArtho bhaviSyAmi / yamarAjaH (saprasAdam) vatsa kapAlin ! parAM prItimupagato'smi tvadIyaM svajanmabhUmipraNayaM dRSTvA / tat svakAvyarasena mAM matparikarAMzca santarpya gaccha / kapAlI yathA''jJApayati devaH / (iti gAyati) - jagannirvarNya pASANo'smi jAtaH amRtvaivA''ptanirvANo'smi jAtaH // same jJAtuM yatante zuddhyazuddhI suvarNAnAM kRte zANo'smi jAtaH / zivo'haM gallavAdanamAtratuSTaH kSaNenA'rpitaparitrANo'smi jAtaH / paThitvA devavANImiha dharitryAm manuSyeSvadya gIrvANo'smi jAtaH / zaye'haM zAradotsaGge salIlam / tadaGgulijanyanikvANo'smi jAtaH / / yamarAjaH (sAlAdam) sAdhu sAdhu kapAlin ! samprati gaccha svakIyAgrahAre, svakIya eva gRhe / samAja 81
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ svatapobalena samyagjAnAmyahaM yattava bhrAtRvyapatnI samprati paripakvagarbhA''sannaprasavA ca vartate / adyaiva brAhme muhUrte tadgarbhAdavatara / iyameva mamA''zIH / nUtanaM te jIvanaM niSkRtaghnaM maGgalamayaM ca syAt (ityapakrAntaH) / (nepathye zrUyate) maGgalaM maGgalaM maGgalam / bho bhoH prativezinaH grAmavAsinaH ! zrUyatAM zrUyatAm / iyaM hi bhojazItala-kAzIrAma-dulAra- rAmAnanda - durgAprasAda - devendramizrakulavadhUH puSkarapriyA sAvitrI jAtakaM prasUtavatI sasukham / sUtagRhagItAni gIyante suvAsinIbhiH / nRtyanti ca kumArikAH / vaMzavRddhiriyaM gautamagotravatAM bhabhayAnAm / // iti paTAkSepaH // // iti zrImadgautamagotrotpannadurgAprasAdAbhirAjImadhyamatanUjanmanA devendrasurendramadhyamasahodareNa harSaviSAdAdisarvayugmamadhyasthenA'bhirAjarAjendreNa viracitamekAGkaM viraJcivaJcanamavasitam // dohAvalI-saMskRtam racayitA prakAzakaH - - prA. svAminAthapANDeyaH abhivyaktiprakAzanam -- O granthaparicayaH 1-2/1/53, AnandabAga, kanIgaMja, ayodhyA, phaijAbAda (u.pra.) pRSThAni 62, mUlyam - rU. 151/- prakAzanavarSam I. 2013 granthe'smin gosvAmitulasIdAsaviracitA dohAvalI saralasaMskRtenA'nuSTup zlokairanUditA'sti / Ahatya 573zlokAH santi / bhASA saralA hRdayaGgamA ca vartate / etAdRzena kAryeNa saMskRtavAGmayaM samRddhIkurvANAya lekhakAya dhanyavAdAH / 82
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathA kSamA munidharmakIrtivijayaH dagaDuH zakIlazceti nAmnA dve mitre AstAm / ekasyAM pratolyAmeva tau vasataH sma / dagaDoH pitA mRta AsIt / tato vidhavAyA mAturdagaDureka eva putra AsIt / zakIlasya pitA jIvati sma kintu vyasanI krodhI klezI cA''sIt / kadAcittu sa mAsaparyantaM gRhe eva nA''gacchati sma, yadA''gacchettadA madyaM pItvaivA''gacchet / dagaDormAtA 'kAzImA' tathA zakIlasya jananI 'rahImA' - iti dve api jananyau samaduHkhinyau AstAm / tato dve api te mIlitvA kAryaM sukhaduHkhayorvArtAlApaM ca kurutaH sma / 83
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvayorapi putrau na paThitavantau / tato durbhAgyAdunmArgagAminau tau jAtau / ekadA dvayormadhye kalaho jAtastena tau dvau parasparaM vairiNau jAtau / anekazo dvayormadhye'bhUd yuddhamapi / evaM satyapi dvayorjananyoH sambandhaH premabhAvazca tathaivA''stAm / pratidinaM parasparaM saMbhUya vArtAlApaM te kurutaH smaiva / ekadA rahImA gRhe ekAkinyevA''sIt / tadA dagaDuzakIlayormadhye bhayaGkaraM yuddhaM pravRttamiti tatra ca dagaDunA zakIlo mArita iti ca sA jJAtavatI / dInavadanA sA'dhaH pazyantI gRhe sthitA''sIt / mArge janA 'nazyantu-nazyantu' iti vadanta itastataH pradhAvanti sma / samIpavartino gRhajanA jhaTiti gRhadvAraM pidhAya gRhe pravivizuH / ito rahImA yadA gRhadvAri gatavatI tadaiva dagaDurdhAvan AgatavAnuccairuktavA~zca - mAtar ! mAtar ! mAM rakSatu, ArakSakA mAM grahItuM pratyAgacchanti / rahImA tatkSaNaM taM gRhe prAvezayat / gRhAntaH prakAzarahite laghvapavarake nigUhitaH sa / sA tu dvAri gatvA sthitavatI / tadaiva pradhAvanta ArakSakA AgatavantaH / taiH pRSTaM - mAtar ! dagaDurdRSTo bhavatyA ? kamapi mArayitvA naMzyan sa etAM dizamAgacchannasmAbhirdRSTaH, tat kutrA'pi dRSTaH saH ? rahImA mukhaM dhunvAnA - nA'tra ko'pyAgatavAnityuktavatI / sa atraiva kutracidasti, mAtar ! satyaM vada - ityuktamArakSakaiH / gRhaM pazyantu, atra na ko'pyAgatavAneva - ityuktavatI rahImA / rahImAyAH kathanaM satyaM manyamAnAste ArakSakA anyAM dizaM valitavantaH / yataste jAnanti - yad, rahImA na kadA'pi dagaDuM rakSet / dagaDustu tatputrasya zatrurAsIdataH / - itaH kAzImA rahImA ca pratidinamiva rAtrau saMmIlite / adya prathamavAraM dagaDu-zakIlayoH carcA kRtavatyau te jananyau / duSTo nirguNazca putraH kathaM rakSitastvayA ? sa tvArakSakANAM tADanasyaivA'dhikAryAsIt, iti rahImAM tarjitavatI kAzImA / ___rahImA'vocat - kAzi ! evaM bhavettarhi ko lAbha: syAt ? kevalamekA'nyA jananI putravihInA bhavet / Avayormadhye eka eva putro'sti / asmAkaM islAmadharme dayAyA (rahema) atIva mahimA'sti / allAha: paramadayAlurasti / so'parAdhinAmaparAdhAn kSAmyati / tena kathite mArge ye calanti te zAntimavApnuvanti / __ [durbhAgyenA'smadIyeSu calaccitreSu vRttapatreSu ca pratizodhanavRttirvIrakRtyarUpeNa varNyate / pratizodhako mahAn manyate / vastuto'nukampA kSamA karuNA caiva zarma dadati, hRdayaM pavitrIkurvanti, tathA paramaM sukhaM ca yacchanti / ] 84
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathA adhyAtmagoSThI munidharmakIrtivijayaH sUphIparamparAyAM 'rAbiyA' ityasyA nAmA'tIva prasiddham / tasyA jIvanaM saralaM nirdambhaM ca tathA pravRttirapi nirADambarA''sIt / ekadA cintakaiH saha sA jJAna-dhyAna-adhyAtmAdigoSThISu saMlInA''sIt / tatra 'hasana'nAmA sAdhako'pi vidyate sma / sa tAM rAbiyAM kathitavAn - AvAM dvAvapi taDAgasya jaloparyupavizyA'dhyAtmagoSThI kuryAva / hasanasya citte sUkSmo'haGkAro vartate iti rAbiyA jJAtavatI / tatastayoktam - bhavAn mayaikayeva saha carcayitumicchet tarhi calatu, AvAM dvau gagane sthitvA carcA kuryAva / hasanastu cakito jAtaH / sa uktavAn - bhavatyA sahA'haM carcayituM na zaktaH, yata uDDayanasya gagane sthiratAyAzca zaktirna mayA'dyAvadhi prAptA / rAbiyA gaditavatI - hasana ! jale sthiratAyAH zaktiM tu mIno'pi dhArayati / makSikA mazakAzcA'pi uDDayanasya zaktiM dhArayanti / etAH zaktayazca na satyaprApteH pramANIbhUtAH santi / etAstu kevalamahaMtAyAH spardhAyAzca pradarzanarUpAH santi / etAbhiH saha nA'dhyAtmasya ko'pi sambandho'sti / etacchrutvA hasano lajjito jAtaH / 85
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathA amaradatta-mitrAnandam munikalyANakIrtivijayaH asti kilojjayinyAM puryAM devadharo nAma zreSThI / sa khalu nyAyopArjitavittavAn sadvRttavAn dInoddharaNaikavyasanaH sajjanasaGgamaikavilasanazcaikadA harSapurAt nijapatnyA saha svanagaraM pratinivartamAna AsIt / devasenA hi tadavasara eva putrImekAM prasUtavatyAsIdato devadharastAM vizeSeNa saMbhAlayan pravAsaM kurvannAsIt / api ca, devadharastApasabhakta AsIt / madhyemArgaM ca tApasAnAmAzramo vidyate sma / ataH sabhAryo devadharastApasavandanArthamAzramAntargataH kulapatimanyAMzca tApasAn yAvad vandate sma tAvat kulapati cintAcAntavadanaM lakSayitvA savinayaM cintAkAraNaM pRSTavAn / kulapaterapi tasmin sneho vizvAsazcA''sIdataH sa kiJcidivA''zvasto jAtaH svacintAkAraNaM ca kathitavAn - 'asti tAvadihaiva bhArate varSe suratilakaM nAma varanagaram / tatra ca makaradhvajo nAma rAjA'sti / tasya ca paTTarAjJI madanasenA nAma / tayozca putraH padmakesarAbhidho'sti / sa ca rAjA sunItikalitaH prItyA prajAH pAlayati / tatputrazcA'pi sugRhItakalAkalApo yauvanasthaH pariNAyito'sti rAjakanyakAbhiH / athaikadA rAjyA sahopaviSTo rAjA nAlApAdibhistanmanoraJjayati sma tAvatA rAjJaH kezakalApaM samArayantI rAjJI palitamekaM dRSTvA narmoktyA kathitavatI - 'svAmin ! avadhIyatAM, dUtaH samAgato'sti kila!' / etacchrutvA citte camatkRtastArataralanetrazca rAjetastato vilokayannubhrAnta iva / tacca vilokyoccaiH parihAsaM kurvatI rAjJI kathayati sma - 'nAtha ! zUro'pi saparAkramo'pi bahasamaralabdhavijayo'pi "dUtaH" iti zabdamAtraM zrutvA'pi bhIto'sti vA bhavAn ?' rAjJoktaM - 'naiva bhadre !, nA'haM dUtazabdaM zrutvA bhIto'smi, kintu, dUtaviSaye na kenA'pi careNa mama kathitaM, nA'pi pratihAreNa niveditaM, na cA'pi vilokayAmi kaJcana dUtamatra bhavane, tathA - mama nayanAbhyAmapi bhavatyA dRSTinirmalatarA'stItyapi na; tatazca bhavatyA mukhAd dUtazabdaM zrutvA vismayAkulo jAto'smi' / devyoktaM - 'svAmin ! mama tAtparya tatra nA''sIt !' 'tahi kimevaM mAM vipratArayasi ?' 86
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'mA maivaM vadatu svAmI, nA'hamalIkabhASiNI vipratArikA vA; kintu, bhavato zIrSe palitarUpeNA'yaM dharmadUtaH samAgato'sti ityatra mama tAtparyamAsIt' / - etacchrutvA rAjA sahasA cintAsamudranimagno netre nimIlya cintayati sma - 'hA ! kathamahametAvantaM kAlaM viSayakardamasevanAsakto dharmAcaraNAd vaJcita: ? idAnIM vArdhakye samAgate kiM vA'haM kariSye ?' tadA'vijJAtanRpamanogatatayA rAjJI punarapi parihAsamukhena kathitavatI - 'svAmin ! vArdhakyena bhavAn yadyetAvallajjate tarhi samaste'pi nagare paTahavAdanapUrvakaM ghoSayiSyAmo yad - yo hi nRpatiM vRddhaM kathayiSyati tasya mahAn daNDo bhaviteti !' / 'aho ! avivekinAM yuktametad' iti rAjJokte tayA gaditaM - 'yadyevaM tarhi kimarthamiyatI cintA ? kathaM caitAvAnudvegaH ?' - rAjJoktaM - 'cintAkAraNamidaM yanmayA'dyapUrvapuruSAcIrNo mArgo laGghito'sti / mama vaMze saJjAtA rAjAno'dRSTapalitA eva tapovanaM gacchanti sma / ahaM punaretAvantaM kAlaM bhogAsakta: san rAjye eva sthita: / ato'dhunA'pi padmakesaraM rAjye'bhiSicyA''raNyako munirahaM bhavitetyatra nA'sti sandehaH' / etacchrutvA rAjJI vajrAhateva tatkSaNaM mUrcchitA'bhavat, zItopacAraizca caitanyaM prApya kiJcidAzvastA satI rAjAnaM kathitavatI - 'nAtha ! kimiti bhavAnevaM kathayati ? mayA tu parihAsena kathitaM bhavAn satyatayA kimiti gRhNAti ?' rAjJoktaM - 'hAsyenA'pi zobhanaM yadvacanaM kathyate tad grahItavyameva / tata eSa mayA bhavatyai me nizcayaH kathitaH / ahaM zva eva tApasavrataM grahISyAmi' | 'svAmin ! yadi bhavato'yameva nizcayastadA'hamapi bhavatA sahaiva tApasavratamaGgIkariSye tapazcA''cariSye' iti devyokte nRpeNa kathitaM - 'yuktamidaM devi ! bhavatyA vivekasya' / - tataH putraM rAjye'bhiSicya rAjA tayA saha tapovanamAgatya tApasavratamaGgIkRtavAn / devyapi patyA saha yathocitaM vrataM paripAlayati yAvat, tAvat tasyAH pUrvasaMbhUto garbho vardhitu pravRtta: / etad dRSTvA rAjJA pRSTaM - 'kimidaM bhadre ! ?' tayoktaM- 'pUrvameva mama garbha AsIt, kintu tadA vratAntarAyabhayena mayA bhavate naiva kathitam' / 'bhavatyA'yuktaM kRtaM tat / bhavatu, kintvadhunA'pi kulapateretat nivedanIyamanyathA''vayoravarNavAdo bhavitA' iti rAjJA kathite tAbhyAM mama sarvamapi niveditam / mayA'pi - 'kiM kriyatAmadhunA ? yajjAtaM tajjAtameva' iti kathayitvA tApasIjanasya tatpAlanAya nirdezaH kRtaH / tApasIbhiryathocitaM pAlyamAnA sA'nyadA surakumArasadRzaM tejasvinaM putraM pasUtavatI / prasavAnantaraM cA'nucitAhArAt tasyA dAruNo rogaH saJjAtaH / tApasIvargeNa tasyA auSadhAdikA bahvI cikitsA kRtA tathA'pi rogastu vRddhiGgata evA'dhikatayA / etena sarve'pi vayamatra cintAkulA jAtAH sma yat - kathameSa laghurbAlo rakSitavya iti / - atha ca bhavAn samAgato'sti, bhavatpatnI cA'pi navaprasUtA'sti - ityato vayamimaM bAlaM bhavate dAtumicchAmo yenA'pagatacintA bhavema' | 87
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ etacchrutvA devadhareNa sAnandaM kathitaM - 'gurvAjJaiva me pramANaM prabho !, ahamavazyaM bAlakamimaM svIkariSye tatpAlanaM ca svaputravadeva kariSye' / tatazca hRSTacittena kulapatinA tasya sa bAla: samarpitaH, tenA'pi panyA saha sapramodaM svIkRtaH / devyapi ca jAtasantoSA cittasamAdhinA mRtyuM prAptA / devadharo'pi ca svanagaraM prati prasthitaH sprivaarH| mArge eva tena nijaH samagro'pi parijanaH zapathena zaptvA''diSTaM yad - 'ujjayinIM prApya sarvairapi - zreSThipatnyA yugalaM prasUtamityevaM vaktavyam' / parijano'pi 'evaM kariSyAmaH' iti tadaGgIkRtavAn / tato gRhaM prApya tena savardhApanakaM dvayorapi nAmakaraNotsavaH kRtaH, tatra ca bAlasya nAmA'maradatta iti bAlikAyAzca surasundarIti sthApitam / dvAvapi vardhamAnau yathocitaM kalAkalApaM grAhitau zreSThinA / itazca tatraiva nagare sAgaranAmA zreSThI vasati, tasya mitrazrI ma bhAryA, tayozca mitrAnandAbhidhaH suto'sti / so'pi cA'maradattena tulyavayAstasya savayA jAtaH / tatazca dvAvapi sahaiva paThataH sahaiva krIDataH sahaiva ca sarvatrA'pyaTataH sma / athA'nyadA tAbhyAM cintitaM yadatraivA'vasthAnena kimarthaM vyarthatayA kAlo gamyeta? dezAntaraM gatvA kimiti svabhAgadheyaparIkSA ca kriyeta ? tato dvAvapi svasvapitarau kathamapi vipratArya rAtrAveva nagarAnnirgatau anavarataprayANaizca pATalIputranagaraM prAptau / nagarAd bahirevaikaM vividhavRkSasamUhena ramaNIyamudyAnamekamAsIt / tatra codyAne ekaM manoharamuttuGgaprAkArazobhitaM sucAruzilpaparimaNDitamekaM devabhavanamAsIt / devabhavanasamIpa evaikA dIrghikA''sIt / tasyA nirmalena jalena snAtvA pravAsazramamapanIya ca dvAvapi sakautukaM devAlaye praviSTau / tatra cotkIritAnAM ramaNIyazilpAnAM saundaryaM vilokayantau dvAvapi paramAzvAsaM prAptau / atha caitAvatA'maradattasya dRSTirekasyAmatyantasundarAyAM zAlabhaJjikAyAM patitA / udbhaTalAvaNyayauvanaguNADhyAM supuSTAGgopAGgamanoharAM pratyakSaM ratimiva tAM zAlabhaJjikAM vilokayan kumArastatkSaNameva saJjAtamanmathonmAthastasyA dehAt kSaNamapi dRSTiM notsArayati sma / atrA'ntare mitrAnandena kathitaM - 'bho mitra ! calatu nagaraM prati, bhojanavelA'tikrAntA'sti, pazcAt kimapi naiva lapsyeta' / kumAreNoktaM - 'kSaNaM tiSThatu, imAM zilpasundarImAtRpti vilokayAmi tAvat' / tataH kaJcit kAlamativAhya punarapi tena prerito'sau kathitavAn - 'mitra ! bhavate satyaM vadAmi cet - ahaM kSaNamapi etatsakAzAdapasartuM naiva zaknomi' / 'kintu bandho ! nizceSTAyAmasyAM kathaM vA bhavata etAvAnabhiSvaGgaH? bhavAdRze vivekazAline etannaiva kartumucitam' / tadA tenoktaM - 'yadyahametasyAH pArvAt kathamapyapasareya tadA me hRdayamavazyaM zatadhA vidIrNaM bhaviSyati / yadi ca bhavAn balAnmAmito'pasArayet tadA nijahastenaiva me kASThAni dadAtu' / etannizamyA'tyantaM duHkhitAntaHkaraNo'sau sazabdaM roditumArabhata / tad dRSTvA kumAro'pi tathaivA''krandituM pravRttaH /
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ evaM ca dvAvapi krandantau tatraiva sthitau / tAvataiva tasya devabhavanasya nirmAtA ratnAkaro nAma zreSThI tatrA''gatau devapUjArtham / sa ca dvAvapi rodanaM kurvantau dRSTvA vismitazcintayati sma - 'aho ! devakumAratulyAvetau kimiti strIjanavad rudataH smaH?' atastena pRSTaM tadubhayorapi / tadA mitrAnandena tadIyAM saumyAM gabhIrAM cA''kRti vIkSya sarvo'pi vRttAntaH kathitaH / tadA zreSThinA'pi komala-madhurayA girA'maradatto bodhito yathA - 'vatsa ! asyAM pASANanirmitAyAM puttalikAyAM kaste'bhiSvaGgaH? bAlo'pi jAnAti yadiyaM sarvathA nizceSTA sukhalavamapi dAtumazaktA, tarhi zAstrArthakovido bicAracaturazca tvaM kimarthamatra muhyasi ? nivartasvaitasmAnniSphalAda rAgAt / tadA kumAreNoktaM - 'tAta ! yadi bhavAn mAmetasyAH pArvAdapasArayet tadA mamA'gnireva zaraNam' / tannizamya khinnena zreSThinA cintitaM - 'nUnaM mohasya vijRmbhitamativiSamam / kintu yadi pratyakSasundarI kAcanA'tra syAt tadA tu yuktamapyetat syAt, atra tu yajjAtaM taddhi sarvathA'pUrvamadbhutaM ca' / zreSThI yAvaccintayati sma tAvatA mitrAnandena sa AhUtaH - 'kiM tAta ! evaM sthito'sti bhavAn ? kamapyupAyaM cintayatu tAvat' / zreSThinoktaM - 'naiva vatsa !, atra viSaye mama ko'pyupAyo na sphurati / yadi tvameva kiJcana vicArayituM kSamastadA kathaya / tenoktaM - 'evaM, tarhi kathayatu tAvat kena zilpinaiSA puttalikA nirmiteti, tata upAyaM kathayeyam' / tadA zreSThinoktaM - 'bho ! mayaivaitat devabhavanaM kAritamasti, ityato jAnAmi yadasya sazilpasya devabhavanasya nirmAtA koGkaNadezIyo vizruto sthapatiH suradevanAmA'sti, samprati ca sa tatraiva deze sopArakanagare nivasati / idAnIM kathaya ko vA'styatropAyaH ?' mitrAnandenoktaM - 'upAyo'yamasti yat prathamaM tAvat taM sthapatiM pRcchAmo yadiyaM zAlabhaJjikA tena praticchandato nirmitA svamatyA vA - iti / yadi kasyAzcit sundaryAH praticchandena nirmitA syAt tadA tAmeva kathamapyatrA''neSyAmastatazcA'smAkaM kAryaM siddhameva / atastAta ! bhavatA me bhrAtA'yaM samyak praticaritavyastAvad yAvadahaM kAryaM samApya samAgaccheyam' / tannizamyA'maradatto'kathayat sahasA - 'mA mA mitra ! maivaM vada, yadi kathamapi tavA'pAyaM zRNomi tadA mama jIvitaM naiva sambhavet / tadA mitrAnandenokta - "mitra ! mAsadvayAtmakaM kAlaM yAvad dhairya dhArayat / yadi tAvatA kAlenA'haM na samAgaccheyaM tahiM jAnAt yadayaM me mitraM nAstIti' / ___ tatazca mahatA kaSTena taM zreSThisakAze saMsthApya mitrAnando'khaNDaprayANaiH sopArakanagaraM prAptaH / tatra ca svIyamaGgalIyakaM vikrIya prAptena dhanena mahArdhavastrAdikaM gRhItvA paridhAya ca tAmbUlAdikopAyanavyagrahastaH suradevasthapatigRhaM prAptaH / tamAgacchantaM dRSTvA suradevo'pi tasyocitAM pratipattiM kRtavAn pRSTakuzalavRttazcA''gamanakAraNaM pRSTavAn / mitrAnandenoktaM - 'devabhavananirmANecchurahaM bhavataH kIti nizamyA'trA''gato'smi' / zilpinoktaM- 'tattu yuktameva / kintu kIdRzaM kiMrUpaM ca devabhavanaM kArayitumicchati bhavAn ?' anenoktaM - 'bhavatA kutrA'pi devabhavanaM viracitaM vA, yad dRSTvA'haM tAdRzaM tadrUpaM vA racayituM bhavate nidizeyam ?' tadA tenoktaM - 'astyeva tAdRzaM devabhavanaM pATaliputranagare ratnasAra zreSThikAritaM, mayA 89
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirmitamasti tat / kiM bhavatA dRSTaM vA ?' mitrAnandenoktaM - 'Am dRSTameva / kintu tatrA'mukasthAne ekA zAlabhaJjikA'sti, sA praticchandato nirmitota kalpitA'sti ?' sthapatinA kiJcid vicintyoktaM - 'aho ! sA tu mayojjayinI-rAjasya mahAsenanRpasya sutAyAH praticchandena nirmitA'sti' / etannizamya 'nUnaM mama kArya siddhamevA'dhune'ti vicintya citte hRSTaH sa sthapatimuktavAn - 'bhavatA tad devabhavanaM sarvathotkRSTakalAkalitaM kRtamasti / asmAkamapi tAdRzameva kArayitavyamiti hArdikIcchA'sti / ato'haM daivajJamApRcchaya divasAdikaM nizcitya samAgamiSyAmi' / 'bADha'miti sthapatinA bhaNite mitrAnandastato nirgatya vipaNi prAptaH / tatra ca vastrAdikaM vinivartya tato labdhena dravyeNa sambalaM krItavAn / / tata ujjayinIM prati prasthito'khaNDaprayANaiH pravasan vikAle tatra prAptaH, nagaradvArAsanna eva devakule ca rAtrivAsArthaM sthitaH / tAvatA sapaTahazabdaM tena ghoSaNA zrutA yad - 'rAtrezcaturo'pi praharAn yo mRtakamidaM rakSet tasya dInArasahasraM dIyete'ti / tatastena dvArapAlaH pRSTaH - 'kimarthametAvanmAtre kArye etAvad dhanaM dIyate?' dvA:sthenoktaM - 'pathika ! nagarIyaM mAryopadrutA'sti samprati / etaM ca mAryopahataM kaJcana tadgRhasvAmI yAvanniSkAsayet tAvatA sUryo'stamito nagaradvArANi ca pihitAni / mArIhatamiti bhayAnna ko'pi mRtakaM rakSet khalu !' / zrutvaitat tena cintitaM yad - 'dravyarahitAnAM kAryANi naiva sidhyanti / ata etadrakSitvA dhanaM ca labdhvA nijabandhubhyaH pracchannatayaiva kAryaM sAdhayAmi tAvat' / tatastena paTahaM spRSTvA mRtakarakSaNamaGgIkRtamata: zreSThinA tasmai dInArapaJcazataM pradattaM. zeSaM ca prabhAtakAle dAsyate iti kathayitvA gataH zreSThI / anenA'pi cA''baddhaparikareNa tanmRtakaM rAtrau rakSitam / sUryodaye ca jAte tatsvajanA Agatya mRtakaM yAvannayanti sma tAvadanena 'ziSTaM dInArapaJcazataM dIyatA'miti kathite 'are ! paJcazatAni tu te dattAnyeva, kimidaM pralapasi?' ityuktvA balAt tanmRtakaM nItvA gatAste / tadeSo'pi 'yadi mahAseno'tra rAjA'sti tadA'vazyaM grahISyAmi' ityuktvA vipaNiM prAptaH / tatra ca dInArazatavyayaM kRtvottamavastrAlaGkArAdi krItvA paridhAya ca rAjJazcAmaradhAriNyA vasantatilakAkhyAyA gaNikAyA bhavanaM gataH / pravizatyeva tasmin sA tatsvAgatamakarot / kuTTanI ca tamantaranayat / tenA'pi hastasthitA dhanagranthistasyai pradattA / tayA ca tAmudghATya vilokitaM yAvat tAvaddInAracatuHzataM pratyakSIkRtam / 'aho ! udAro'yaM kazcana mahAnubhAvaH' iti vicintya svaputrI bhaNitA - 'putri ! sagauravamayaM mahAnubhAvaH paricaritavyaH' / tayA'pi tat pratipannaM tasya ca snAna-vilepana-bhojanAdikaM kAritam / rAtrau ca vAsabhavane nIto'sau 'na viSayalubdhAnAM kAryANi sidhyantI'ti cintayannasau sarvAmapi rAtriM sveSTadevadhyAnena vyatItavAn / prabhAte ca svaputrI tathaivA'laGkRtAM dRSTvA'kkayA pRSTe tayA'pi yathAvRttaM kathitam / evameva dinatraye vyatikrAnte'kkayA pRSTo'sau - 'vatsa ! rAjJAmapi durlabhAM me putrIM kimiti na pratipadyase?' tenoktaM - 'sarvamapi kariSye, kintu madIyamekaM kAryaM bhavatyA kartavyam' / tayoktaM 'kariSyAmi' / 'evaM tarhi kathamapi rAjabhavane pravizya ratnamaJjarI rAjakanyAM gatvA kathaya yadbhavatyA vallabhasyA'maradatta 90
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ kumArasya bhavatyA yo lekhaH preSita AsIt tasyottaraM gRhItvA tanmitramAgatamasti' iti tenokte sA satvaraM rAjabhavanaM prAptA kumArI ca saharSaM kathitavatI - 'putri ! bhavatyA vallabhasya vRttaM kathayituM samAgatA'smi' iti / tato yathoktaM sarvaM kathitaM tasyai / kumAryA cintitaM - 'maccitte tAvanna ko'pi puruSo vallabhatayA pratiSThito'sti / evaM sthite kimidaM syAt ? tato jAnAmi kimatra tattva'miti tayoktaM - 'adya taM puruSaM matpAveM Anaya' / tataH sA'pi kuTTanI hRSTacittA gRhamAgatA mitrAnandaM ca kathitavatI - 'putra ! tvatkArya siddham / adya tvayA rAjabhavanaM gantavyam' / tenA'pi tadaGgIkRtam / tato rAtrau sa tayA saha rAjamandiraM gantaM pravRttaH / tadA tayoktaM - 'putra ! harSavazAnmayA mukhyavArtA tu naiva kathitA tava / rAjamandiraM prAkArasaptakasyA'ntaHsthitaM, saptasvapi ca prAkAreSu rakSaNArthaM sainyasthAnakAnyapi santi / evaM sthite tvaM kathaM kumArIsamIpe gamiSyasi ?' tenoktaM - 'amba ! kumAryA bhavanaM kutrA'stIti kathayatu tAvat / pazcAt sarvamapi kariSye' / tayA'pi tad darzitam / tatastena sA gRhaM prati preSitA / sA'pi ca pracchannaM sthitvA yAvat 'kimasau karotI'ti pazyati tAvat sa vidyutkSiptakaraNena prathama prAkAramullaGghya dvitIyaprAkAraM prAptaH / tataH santuSTA sA 'nUnaM saparAkrama eSa satpuruSaH kAryasiddhi prApnuyAdeve'ti cintayantI gRhaM gatA / asAvapi kSaNArdhenaiva saptA'pi prAkArAnullaGghya gavAkSamArgeNa rAjakumArIbhavanaM prAptaH / sA'pi ca vIracaryayA''gataM taM dRSTvA 'kimasau karotI'ti vilokayituM kapaTasuptA / asau ca tAM suptAM dRSTvA tasyA vAmakarAt rAjanAmAGkitaM kaTakaM laghuhastatayA gRhItavAn dakSiNorau ca svIyacchurikayA lAJchanamekaM kRtavAn / tataH pUrvoktenaiva krameNa tato nirgatya devakulaM gatvA suptavAn / itazca sA rAjakanyA cintitavatI - 'aho dakSatvamasya ! yo mama kaTakaM gRhItvA lAJchayitvA ca mAmevaM tvarayA nirgataH / mayaitat suSTha na kRtaM yadayaM sambhASito'pi na' / evaM ca cintanAkulA sA vinidraiva rAtrimativAhya prabhAte suptA / / tadA cA'yaM nidrAtaH samutthAya satvaraM rAjakulaM prApto dvAradeze ca sthitvA cItkartumArabdho yathA - 'aho muSito'haM luNTito'haM, kimatra ko'pyasti yo me nyAyaM dAsyati ?' etacchrutvA rAjJA dvArapAla AhUtaH pRSTazca - 'kimastyatra bhoH!?' dvArapAlenoktaM - 'deva ! ko'pi supuruSaH kenA'pi parAbhUta iva bhavadarzanamAkAGkSati' / rAjJoktaM - 'pravezaya tamantaH' / 'yathA''jJApayati deva!' ityuktvA tena mitrAnando rAjasamIpe nItaH / asAvapi savinayaM rAjAnaM praNamya rAjJA''diSTa Asane upaviSTaH / 'kiM jAta'miti pRSTazca nRpeNa sa mRtakarakSaNa-dInArapaJcazataprAptyAdikaM vRttaM kathayitvA vijJaptavAn - 'deva ! adya caturtho dino jAto'sti, tena zreSThinA'dyA'pi yAvat me ziSTaM dhanaM naiva pradattam / atrA'rthe ca nagaradvArastho dvArapAla: sAkSyasti / bhavAn taM praSTumarhati' / rAjJA so'pyAhUya pRSTaH / tenA'pi 'satyameta'dityukte kupito rAjA 'taM durAcAraM baddhvA'trA''nayate'ti yAvadAdiSTavAn tAvat tajjJAtvA sa zreSThI dhanaM gRhItvA zIghrameva tatrA''gatavAn vijJaptavAMzca rAjAnaM - 'deva ! tadA khalvasya mArgayato'pi yanmayA dhanaM na pradattaM 91
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatredaM kAraNaM yat tasyAM velAyAM kimahaM mRtakaM gRhItvA gaccheyamutA'smai dhanaM vA prayaccheyam ? deva eva yuktAyuktamAdizatu / tato'pi dinatrayaM lokAcAre vyagro'haM dhanaM dAtuM na zaktavAn / ataH sAmprataM sarvakAryanivRtto'haM zIghrameva dhanamAnItavAn / gRhNAtveSa nijaM dhanam' / tato rAjJA mitrAnando bhaNitaH - 'gRhNAtu dhanaM bhoH !! eSa kAraNavazAd dhanadAne cirAyitaH / ato naitasya doSaH' / mitrAnando'pi - 'aho'sya dhUrtasya dhUrtatA' iti cintayan kAkalIM vidhAya dhanaM gRhItavAn / tato gate zreSThini rAjJA kautukenaiSa pRSTaH - 'bho bhadra ! kathayatu tAvat, kathaM bhavatA''rAtri mAryupadrutaM mRtakaM rakSitam ?' tadA'nenoktaM - 'svAmin ! tasyAM rAtrau tu yajjAtaM tasya tu nirvacane'pi bhayaM bhavati / tathA'pi kathayAmi / tadA hi prathamaM tAvadrAtrirAsIt, dvitIyaM tu mRtakasya rakSaNaM, tRtIyaM tu mArIhataM taditi sarvato bhayamAsIt / tacca kathaM nistaraNIyamiti cintayannahaM vicAritavAn yadapramattasya bhayaM naiva sambhavediti / tatazcA''baddhaparikarazcharikAhasto dazA'pi dizo'vahitatayA vilokayan sthitaH / rAtreH prathame prahare samApte eva mayA zivAnAM dAruNo rodanazabdaH zrutaH / tato yAvat pazyAmi tAvatA sarvataH kapilavarNA jvAlAkarAlavadanA zRgAlyaH phetkAraM kurvatyaH samAgacchantyo dRSTAH / kAtaranarANAM tu tAsAM darzane hRdayameva sthagitaM syAt / kintu mayA sAhasamavalambya tatraiva sthitamato bibhISikAsvarUpAstAH kSaNenaiva vidyullateva kutrA'pi vilInA jaataaH| atha dvitIye prahare'tyantaM bIbhatsasvarUpA vikarAlarUpA vetAlA kilikilizabdaM kurvANA matsamakSaM prakaTIbhUtAH / tAnapyahamakSubdhatayaiva yAvannirIkSitavAn tAvat te'pi vAtAhatA jaladharA ivA'darzanaM prAptAH / tRtIye prahare bhImasvarUpA aTTATTahAsaM kurvatyo DAkinyaH samAgatAH / tA api nirbhIkatayA pazyati mayi kSaNAdeva naSTAH / rAtrezca pazcime yAme yajjAtaM tattu sarvathA'pUrvamAsIt / idAnImapi tadeva dRzyaM mama netrasamakSaM narInRtyate / sA hyekA'psara:samAnarUpA divyAMzukasaMvRttAGgI varAbharaNabhUSitA muktakezA vimuktasupracaNDaphetkAraravA bhayaM janayantIva matpArve samAgatA mAM cA''kroSTamArabdhA - 're duSTa ! dhRSTa ! pApiSTha ! niSThura ! aniSTa ! tvamadyA'pIhaiva tiSThasi vA? eSA'haM tvAM mArayAmi' / tadAkarNya mayA nizcitaM yadeSaiva sA maarii| tato yAvat sA mama samIpamAgatA tAvatA mayA vAmakaraNa tasyA vAmakaro gRhIto dakSiNakareNa ca cchurikA utpATitA / tacca dRSTvA sA'pi mama hastaM nirmocya gacchantI mayAcchurikayA sahasA dakSiNorau laanychitaa| tasyAzca vAmahastasthitaM kaTakaM mama haste samAgataM, sA ca puNyakSaye lakSmIriva jhaTityadarzanaM prAptA / tadanantaraM ca stokenaiva kAlena sUryodayo jAtaH / tatazca yajjAtaM tattu bhavato'pi viditameva' / ___ etannizamya citte camatkRto rAjA cintitavAn - 'aho AzcaryajanakaM caritamasya khalu !' tatastena pRSTo'sau - 'darzayatu tAvat tat kaTakaM yanmArIhastAt bhavatA gRhItam' / tadA tena koSAnniSkAsya kaTakaM rAjahaste pradattam / tacca yAvat rAjA nirIkSate tAvat nijanAmAGkitaM dRSTam / sa cintitavAn - 'aho ! kimetadatIvA'ghaTamAnaM? yato mayA hi kaTakametat vatsAyAH kare AropitamAsIt / tat kiM kaTakametat 92
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ mArIhaste samAgatamuta saiva mArI saJjAtA ?' tataH zarIracintAmiSeNa sa kumArIsamIpe gato yAvat pazyati tAvat prasuptAyAstasyA vAmakaraH kaTakarahito'sti, dakSiNorau ca vraNapaTTikA baddhati dRSTam / etena vajrAhata iva rAjA'tIva duHkhasantaptaH sa cintitavAn - 'yadi mRgAGkAdazanipAtaH sambhavet tadA etasyAH sakAzAdetat prapatet / athavA kiM cintayA? ayamevA'sti dRDhapratyayaH / hA hA ! anayA pApinyA me vaMzaH kalaGkitaH / tadetasyAH zIghrameva nigrahaM karomi yAvadeSA sarveSAM nagarIjanAnAM vinAzaM na kuryAt' / tataH pratinivartya siMhAsane / upaviSTo'sau mitrAnandaM pRSTavAn - 'ki kevalaM sAhasenaiva bhavatA mRtakaM rakSitamutAho kAcinmantrasiddhirapyasti ?' tenoktaM - 'mama kulakramAgato mantro'pyastI'ti / tadA rAjJA lokamapasArya tasya kathitaM - 'bhadra ! eSA me duhitaiva mArIrUpA'stItyatra nAsti sandehaH / tatazca bhavato yadi kA'pi zaktirasti tadA'syA nigrahaM karotu' / anenoktaM - 'prabho ! pazyAmi tAvat kimeSA mama sAdhya'sAdhyA veti / tato yathocitaM karomi' / 'bhavatveva'miti rAjJokte eSa kumArIpArve gataH / sA'pi tadA prabuddhA taM dRSTvA vicArayati sma - 'kimeSa matpArzvamAgataH ? athavA tAtena preSitaH syAt / kathamanyathA'tra puruSAgamaH sambhavet ?' tatastayA'smai AsanaM pradattam / tatropaviSTaH sa kathayati sma - 'kumAri ! kenacitkAryeNA''gato'smyaham' / 'kiM kAryamasti bhoH !?' iti tayA pRSTe tenoktaM - 'kumAri ! ahaM sa eva yena bhavaddhastAt kaTakaM gRhItam / atra paramArthastveSa yanmayA rAjJaH samakSaM bhavatyAM mArIviSayamatimahat kalaGkamAropitamasti / rAjA ca bhavatI me'rpayiSyati / yadi bhavatyAstadanumataM tadA bhavatI gRhItvA nayeyaM, yadi ca nA'numataM tahi kathayatu sadbhAvam / ahaM bhavatyAH kalaGkamapaneSyAmi / mama punarjalAJjaliM dadAtu' / etadAkarNya kumArI cintAbdhinimagnA jAtA - 'aho ! kathametenaivaM kRtam ? mama kRte tu vyAghrataTInyAyaH - ubhayataH pAzA rajjuzca samAgate / kathaM vA nistaraNIyametat ? athavA, yadapi bhavet tad bhavatu, mahImaNDalamaNDanamimaM mahAbhAgamavazyaM rakSAmi' ityevamAlocya tayoktaM - 'mahAnubhAva ! bhavato jIvitameva me'bhimatam / ato yatkartavyaM samAdizatu' / etena santuSTaH sa kathitavAn - 'yadA rAjA bhavatIM me'rpayet tadA mayA "huM phaT" iti bhaNite sarSapakSepe ca kRte huGkAramAtraM karotu' / evaM tAM samavabodhya sa rAjJaH pArve AgataH, 'mama mantrasAdhyaivaiSA mArI'ti kathayitvA 'kintu, mahyamekamatizIghravAhanaM dadAtu yena rAtrAveva dezasImAto bahirnayeyam / yato yadi dezamadhya eva sthitAyAstasyAH kathamapi sUryodayo bhavet tadA tveSA mArI tathaivA'vasthitA bhavedatra' / tato rAjJA tadvaco'GgIkRtya mArIrUpAM rAjakanyAM dezAd bahirnetumAdiSTaM tadarthaM ca svIyA prANapriyA vaDavA'pi tasya samarpitA / sandhyAkAle ca jAte rAjJA svakanyA kezairgahItvA hAraM karvatI mitrAnandasya samakSamAnItA / tenA'pi yava-sarSapidikSepapUrvakaM "huM phaT" iti mantraM ca bhaNatA svavaze kRtya vaDavApRSThe AropitA svayaM ca tAmagrataH kRtvA paTTyAmeva calitaH / rAjA'pi nagaradvAraparyantaM tAvanuvrajat dvArANyudghATitavAn, bahinirgatayozca dadAtu / 93
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ tayoH sthagayitvA harSa-viSAdAkulo rAjamandiraM pratinivRttaH / kumAryapi vaDavArUDhA gacchantI mitrAnandaM kathitavatI - 'bho ! mahAbhAga ! bhavAnapi vaDavAmArohatu' / tenoktaM - 'kaJcit kAlamahaM padAtireva gamiSyAmi' / tato dezasImni punarapi tayoktaM - 'kimarthaM bhavAn nA''rohati ?' tenoktaM - 'kumAri ! na mayA bhavatI madarthaM nIyamAnA'sti kintu mama paramasuhRd amaradattanAmA'sti / sa bhavatyAH praticchandarUpAM zAlabhaJjikAM dRSTvA bhavatyAmanurakto'sti / tasya kRta eva mayaitat sarvaM vyavasitamasti / mitrapatnyA ca sahaikasmin vAhane Aruhya gamanaM naivocitamata eva padabhyAM gacchannasmi' / sA'pi cA'maradatteti nAma zrutvA'tihaSTA cintayati sma - 'aho ! asya mahApuruSatvaM, mahAnubhAvatvaM, mitravatsalatvaM, paropakArakaraNarasikatvaM ca ! nUnaM mamA'pi janma saphalameva yadetAbhyAM me saMyogo jAtaH / yadyapi me kalaGkalambho jAto madIyapUrvaduSkRtaphalatvena tathA'pi supuruSayoranayoryogenA'haM kRtArthA jAtA' / evaM ca tAvubhAvapyanavarataprayANaiH pATaliputraM prati prasthitAH / itazca so'maradatto'nurAga-mitravirahaduHkhAbhyAmantaH prajvalan zreSThinA sayatnaM praticaryamANastadgRhe ca nivasan dinAni gaNayannAste / yadA ca mAsadvayAtmakasyA'vadherantimaM dinaM samAgataM tadA tena zreSThina uktaM - 'tAta ! adya pUrNo'vadhirjAto'sti / adyayAvanmitrAnandasya na ko'pi samAcAraH prAptaH / tato yAvadasya kimapyazrotavyaM na zRNuyAM tAvat kASThAni prajvAlayatu, yena tatra pravizyA''tmAnaM vinAzayAmi' / etadAkarNya duHkhabharapIDitaH zreSThI nagarAd bahiH kASThacitAM samAracayAmAsa / sarvo'pi nAgarajanastajjJAtvA duHkhitaH saMstatra samAgataH / atha ca kumAre citAyAM praveSTumudyate krandan nAgarajanaH sazreSThI taM vijJapayAmAsa - 'mA kumAra ! sAhasaM karotu / adyA'pi vartate'vadhiH / pratipAlaya sUryAstamanaM yAvat / yadi tato'pi mitrAnando nA''gacchet tadA kAmaM pravizatvagnim' / tatastadanumatya bhUmigatadRSTira zrUNi cA'navarataM muJcan kumAraH sthitaH / loko'pi ca vRkSAdiSUccoccasthaleSu samAruhya dUra dUraM vilokayitumArabdhaH / aparAhnakAle tu dUrAdazvena saha samAgacchantaM mitrAnandaM vilokya parasparaM vadanti janA yathA - 'eSa eko'zvArohI ekena padAtinA puruSeNa sahA''gacchan vilokyate' / yAvacca janA amaradattaM tad vadeyustAvacca vegena mitrAnandaH sakumArIkastatra samAgato mitrapArvaM ca gatvA sAnandaM kathitavAn - 'bhoH priyamitra ! eSA''nItA mayA bhavatazcittApahAriNI'ti / etannizamyA'maradatto yAvanmukhamunnamya vilokitavAn tAvatA kumAryA sahA''gataM nijamitraM dRSTavAn / tato harSabharApUritamAnaso bASpaklinnanetrazca sahasA samutthAya mitramAliGgitavAn / zreSThI nAgarajanazcA'pi tad vilokyA''nandAzrupUrNalocana: - 'aho ! zobhanametajjAta'miti vadan kASThAgni vidhyApyA'pasArya ca tatraiva maGgalaravapUrvakamamaradatta-ratnamaJjaryoH pANigrahaNaM kAritavAn / ratnamaJjaryAzca rUpaM vilokya sarvo'pi janaH savismayaM kathayati sma - 'etAdRzyA rUpavatyAH kRte yadayaM prANatyAgapaNaM kRtavAn tatra nA''zcaryam' / 94
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha ca pATaliputrasya rAjA pUrvatanadina evA'putro mRta AsIt / ato rAjapuruSaiH paJca divyAnyadhivAsitAni / teSu ca tatraiva sthiteSu satsu tAni amaradattasamIpaM prAptAni / maGgalagItAni gAyanto janA yAvat kiJcid vicArayeyustAvatA'zvena heSAravaH kutaH, hastinA bRMhitaM, chatraM svayameva kumAropari sthitaM, cAmare ca svayameva vIjayitumArabdhe, kalazena ca svayameva kumAramastakopari jalamabhiSiktam / tato hastinA zuNDAdaNDena kumAra utpATya nijaskandhe AropitaH / sarvatra tUryaninAdaH samucchalito jayajayArAvazca lokaiH kRtaH / mantrIbhistasya rAjapadasvIkArArthaM vijJaptiH kRtA / tenA'pi sA vijJaptiH saharSa sviikRtaa| tataH sarve'pi samaGgalanAdaM nagaraM praviSTA / tato rAjabhavanadvAre kRtamaGgalopacAro'maradatta: pradhAnapuruSairAsthAnamaNDape pravezita: siMhAsane copavezitaH / tasya vAmapArzve ratnamaJjarI samupaviSTA, dakSiNapArve ca mitrAnandaH / tato mantri-sAmantAdibhiH sammIlyA'maradattasya rAjyAbhiSekaH kRtaH, ratnamaJjaryAH paTTarAjJItve'bhiSeka: kRto mitrAnandazca mantrimaNDalapradhAno vihitaH / tato'nye'pi ye yogyA AsaMste sarve'pi vividheSu padeSu sthApitAH / evaM ca nyAyena prajAH pAlayan rAjA'maradattaH samitraH sukhI jAtaH / prAnte ca gurubhagavatAM pArve dharmaM zrutvA vratAni cA'GgIkRtya yathAvatpAlanaM ca kRtvA sadgatiM prApa / (kathAmUlaM - A.zrIdevacandrasUriviracitaM prAkRtabhASAmayaM zrIzAntinAthacaritam)
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ | vizlAni saMskAramUlyAni muniH akSayaratnavijayaH* (1) mahAr2yA gurudakSiNA kazcid bhikSurAsIt / sa paramo bhagavadbhakta AsIt / paramaH zAstravidapi AsIt / naikAni pustakAni tena likhitAni, mudrAkSarairaGkitAni api kRtAni / bahUnAM pustakAnAmAvRttayaH (saMskaraNAni) api jAtAH / ekadA vaya:paripAkavazAt tasya cakSuHpaTalaM kaluSIbhUtam / ataH pustakasaMzodhanAya tena kazcid vaitanikaH saMzodhaka ArakSitaH / ___ tadanu ekaM varSa samAptam / gurupUrNimAyA vAsara AgataH / tasmin dine sa bhikSustasya pustakasammAjakasya gRhaM gatavAn / bhikSustatkare dazarUpyakamitaM dhanaM pradAya prAha - "bhavAn mallekhanaM gaveSayati / madIyaM lekhanaM nirdoSaM karoti / tat sammAyatyapi / ato bhavAn gurudakSiNArho'sti / yato'smaddoSAn yaH sammAyati, sa gurusamo bhaktipAtraM cA'stIti Aptavacanam / tato bhavAnnapi madguruH / adyatane divase'haM tubhyaM ladhvIM gurudakSiNAM samarpayAmImAm / kRpayA svIkarotu tAm / " pustakasammAjakasya locane sajale jAte zrutvedam / kIdRzamadbhutamAsId bhAratavarSIyAyA jIvanapraNAlyA namaskAryaM mAhAtmyam..... ! (2) Atmano rAjA ekadA 'DemosthInIsa'ityAkhyo grIsadezIyatattvacintako 'rAjaguru' padasya samarpaNAya rAjJA nimantritaH / DemosthInIsena savinayaM tad rAjakIyaM nimantraNamapAkRtam / ato'nyena kenacittatvacintakena rAjaguroH padaM prAptam * A.zrIdharmasUrIzvarasamudAyavartI
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ kasmiMzcit dine sa nUtanarAjagururupaDemosthInIsamAgatavAn / tadAnIM DemosthInIsasadRzo mahAn tattvavicArako'pi pAtrANi mArjayati smeti dRSTvA rAjaguruH svamanasyahasat / tadRSTipathe DemosthInIsasya mauryaM ramamANamAsIt / zanakai rAjaguruNA DemosthInIsaM prati savyaGgyaM hRdgatamuktam - "yadi rAjasabhAyAM nRpaM bhavAnalpaM prazaMsiSyat, tarhi pAtramArjanasyemAni dinAni bhavAnnA'drakSyat / " idaM zrutvA vivekajJo DemosthInIso nijacetasi cintitavAn 'nUtano rAjagururISad bodhitavyaH' iti / ataH sa gAmbhIryamAlambya kathitavAn - "rAjaguro ! yadi bhavAnitthaM pAtramArjanamajJAsyat, tarhi eSAM niHsAramanujAnAM mithyA stutiM kRtvA mukhamalinIkaraNasyemAni dinAni nA'drakSyat" / rAjagurustu Atmano rAjJa iva DemosthInIsasya hRdayavedhinI vAcaM zrutvA jaDavad babhUva lajjayA cA'vanato'pi saJjAtaH / (3) mahatI nyAyapriyatA anumAnato varSazataSaTkAd prAg ghaTito'yaM prasaGgaH / nyAya-nIti-sadAcArapradhAnaH sa yugaH / dilhInagarIye rAjasiMhAsane kasyacit zAsakasya zAsanamAsIt / tajjIvanaM naikaguNaiH zobhate sma / parantu, mRgayAnAmo'vaguNastajjIvane samAsIna AsIt / ekadA rAjA mRgayArthaM vanaM gataH / tatra cA'navadhAnataH sa zaraM kSiptavAn / zareNa pazumapahAya kasyacinnirdoSadaridrasya putro'vidhyata / kSaNAdeva sa mRtaH / atastasya daridro duHkhI ca pitA nyAyArthaM nyAyAlayaM gataH / nyAyAdhIzo bhayaM parihatya nRpaM prati abhiyogamacAlayat / sa daridraM pitaramuktavAn - "bhrAtaH ! zvo rAjasabhAyAmAgantavyam / tvaM nizcayato nyAyapAtraM bhavitAsi" / stokena samayena samagranagare vArteyaM vAyuvat prasRtA / prAtaH rAjasabhA janAkIrNA jAtA / asau daridraH pitA rAjA cA''gatau / nyAyAdhIzenA'nuyukto nRpaH - "bhavAnasya daridrajanasya putramahanaditi satyaM na vA ?" rAjJA pratyuktaM - "satyaM, mayA sA'kSamyA kSatiH kRtA'sti / ahaM nUnaM daNDamarhAmi / kintu, adyaparametAdRzIM kSati na kariSyAmIti vizvAsaM dadAmi / ato'haM sakRt kSamya iti me vijJaptirasti" / nyAyAdhIzo'vadat - "na, ahaM bhavate kSamAM dAtuM nA'rhaH / sa eva tasya nirdhanapitA bhavantaM 97
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ kssntumrhti| tasya kSamA yAcyatAm' / rAjA tasyA'kiJcanasya pArzve kSamAmayAcat / sanIranayano daridrajano'pi rAjAnamakSAmyat / samagralokena dRSTvedamanupamaM dRzyaM harSAravaH kRtaH / nRpa upanyAyAdhIzamadhAvat, sahasA cA''zliSya taM proktavAn - "nyAyAdhIzavarya ! yadi adya hriyA bhavAnanyAyakartA'bhaviSyattarhi madIyo'sirbhavabandhurnA'bhaviSyat / ahaM bhavato mastakaM dehabhinnamakariSyam / " nyAyAdhIzazcoktavAn - "rAjan ! bhavAn yadi tasmAd raGkAd kSamAM nA'yAciSyata tarhi dilhInagarIye catvara upasthApya bhavantamanena daNDena prAhariSyam / " ubhau nyAyaparAyaNau zrutvedaM sukhinAvAstAm / idaM prAktanIyaM satyavRttamamuM sUktipadaM smArayati suvidhaM 'nyAyyAtpathaH pravicalanti padaM na dhIrAH ' iti / ( 4 ) du:sAdhaH svapnaH ekadA 'sokreTIsa' ityAkhyasya grIsadezIyasyaiva kasyacit tattvacintakasya sanmukhe catvAro yuvAno vimarzArthamupaviSTA Asan / asmadbhAvi kiM ? iti carcA pracalantyAsIt / yuvA "ahaM tu mahad vaijJAnikatvaM prAptuM kAGkSAmi" / dvitIyo'vadat "ahaM tu mahato lekhakatvasya prApteH svapnaM pazyAmi " / "ahaM tu bhaviSyati mahat tattvavittvaM prAptumabhilaSAmi" . - eSAM trayANAmuttarANi sokreTIsasturIyayuvA cA'zRNutAm / kintu, tathA'pi caturthena yUnA kimapi noktam / sa kasmi~zcidatale cintane nimagna AsIt / ataH sarve 'caturtho'yaM kiM vadet ?' iti tasyottaraM jJAtumutsukA abhavan / - - sokreTIsastu pRSTavAnapi - " mitra ! vada, tvaM kiM bhavitumicchasi ?" caturtho yuvA pratyabravIt - "suhadaH ! anyat kimapi na, parantu mahyaM manuSyatvaM rocate / " zrutvedaM sokreTIsaH sahasA svAsanaM tyaktvA karadhvaniM ca kRtvA kathitavAn - "re ! ayaM tu sarvebhyo dussAdhaH svapno'sti" iti / - O tRtIyena yUnA proktam / 98
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ santoSo dhanam sA. saMvegarasAzrIH ekasminnadItaTe nAvika ekaH svIyanaukAsamIpe upaviSTa AsIt / tadaiko dhaniko vaNik tatrA''gataH, taM copaviSTaM dRSTvA'kathayat - 'kimiti tvamatropaviSTo'si ? kimiti ca yAtrikAn nijanaukayA'paraM tIraM na prApayasi?' tenoktaM - 'adyatanadinasya kRte paryAptaM dhanaM mayA'jitamasti / tenaiva mama santoSaH / ata upaviSTo'smi' / dhanikenoktaM - 'kintvadhunA'pi dinAstamane bhUyAn kAlo'sti / etAvatA kAlena tvaM dvitravAraM yAtrikAn netumAnetuM ca zaktaH / tathA karaNe ca te prabhUtaM dhanamapi prApyeta' / nAvikenoktaM - 'tena dhanenA'haM kiM vA kuryAm ?' "evaM saJcitena dhanena tvamanyA api naukAH kretuM samartho bhavitA / tatazcA'dhikAdhikayAtrikANAM yAtAyAteneto'pyadhikaM dhanaM saJcitaM bhavet' / 'tatastataH ?' 'tatastvaM naukodyogameva cAlayituM samartho bhaviSyasi / tatazcA'tiprabhUtadhanasya svAmI bhaviSyasi / 'tata: pazcAt kiM kartavyaM mayA ?' 'are ! tatastvayA nizcintatayA zAntyA sukhena ca jIvanaM yApayitavyaM khalu !' tadA hasitvA nAviko'vadat - 'mahAzaya ! ahamadhunaiva sunizcintatayA zAntyA sukhena ca jIvanaM yApayannevA'smi / tad bhAvikAle tatsarvaprApaNArthamidAnI kimarthaM klezaM duHkhaM cA'GgIkuryAm / santoSa eva matkRte dhanaM, tenaiva ca mama jIvana sukhamayaM zAntimayaM cA'sti / taM hArayitvA'nyena dhanenA'lam / [sAraH jIvanasyA'mUlyaM kAlaM dhanArjane tatsaJcaye tadrakSaNe caiva vyayIkurvANA janAH kevalaM klezaM vyAdhIMzcaiva prApnuvanti, prAnte ca tatsarvamapyatraiva muktvA niHsahAyatayA paralokaM gacchanti / saJcitaM dhanaM na kadA'pi maraNAd vyAdhibhyo vA tAn rakSitumalam / ataH santoSe eva matiH kAryA / ]
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ mArgadvayam sA. maitrIyazAzrIH eko nRpa AsIt / sa bhRzaM mRgayAvyasana AsIt / ekadA sa ekAkyeva mRgayArthaM nirgato hariNaM caikaM mArayitvA pratinivartamAna AsIt / kintu gahanatvAdaraNyasya mArga vismRtavAn sa itastato vilokayannaTazcA''sIt / tAvatA tenaiko gopAlo veNuM vAdayan dRSTaH / sa tamAhUyA'pRcchat - 'bhrAtaH ! eSa panthAH kva gacchati?' gopAlo'vadat - 'atra dvidhA mArgo'sti, ekaH svargaM prati gacchati dvitIyazca narakaM prati / bhavAn kena mArgeNa gantumicchati ?' nRpeNa kathitam - 'bhoH ! satyaM brUhi, ahaM nagaraM gantumicchAmi' / gopAlaH kathitavAn - 'ahaM satyameva vacmi / jIvAnAM hiMsA hi narakasya panthAH, jIvAnAM dayA rakSaNaM ca svargasya mArgo'sti - ityevaM gurubhiH kathitamasmAkam / bhavataH kaH panthA anumataH ?' etadAkarNya nRpazcintAmagno jAtaH / gopavacanAni tasya hRdayaM paryavartayat / sa hariNazarIraM tatraiva tyaktvA gopAlasya copakAraM matvA kathitavAn - "mitra ! itaH paramahaM mRgayAM sarvathA tyakSyAmi hiMsAM ca naiva kariSye / bhrAtaH ! mAM bhavato guroH samIpe nayatu yenA'hamapi tato dharmaM zrutvA yathAzakti svIkuryAmAcareyaM ca' / gopAlastaM gurupAyeM nItavAn, tatazca dharmazravaNaM kRtvA yathAzakyaM vratagrahaNaM kRtavAn / tato'hiMsAmayaM dharmamAjIvanaM pAlayitvA prAnte ca samAdhinA mRtvA sadgatimAzrayat / [sAraH gopAlasya vacanairyadi nRpasya jIvanaparivartanaM jAyeta tarhi sarvadA guruvacanAni zRNvatAmasmAkaM jIvanaparivartanamavazyaM bhavedeva khalu ! ato vayaM guruvacanairdharmaM jJAtvA yathAvat prapAlya cA'hiMsAmayaM nirmalaM ca jIvanaM jIvema manujajanmasAphalyaM ca prApnuyAma / ] 100
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ "....jaya jagadIza hare !" kathA DaoN. nArAyaNadAzaH "...kezavadhRtadazavidharUpa, jaya jagadIza hare!" aho udAttAdhyAtmikI bhAvanA / kazcid bhaktaH zrIjayadevasya gItagovindaM gAyan devadevInAM maGgalamArAtrikaM nivartayati / manaH sammohitam / prANAH pulakitAH / mama kazcana ardhadRSTaH svapnaH sampUrNo bhavituM gacchati / iyaM mama mAtRbhUmeH paricitA svaralaharI kiyanna anviSTA ? taddinamidAnImapi vismRtipathaM na gataM, yadA asmAkaM pitA sImAntasainyavibhAge niyuktaH / zizuprANeSu nUtana: pulaka: manasi pakSayuktA asphurantI AzA / uccazikSA samApya nirudyogI ahaM pituH samIpe sthitvA vANijyaM prArabdhavAn / kAmapi pariNIya sukhamayaM parivAra lAlitavAn / tathApi sukhasambhogasya prAcuryamadhye kazcanA'bhAvabodho dUnoti me cetaH / pUrvapuruSANAM janmamRttikAyAH sajalasmRtirmama mAnasaM pIDayati / kintu pitroH sumadhurA snehadhArA tatra bandhanamAsIt / zeSabhAge pitA mama kAzmIrasImAnte niyuktaH / kAzmIrabhUmeH suzyAmalA vanalatA nadanadyazca nityanUtanatayA AnandaM prayacchanti / kintu sarvatra zmazAnazUnyatA / santrAsavAdinAmatyAcAreNa luptaprAyAH kAzmIra-paNDitAH / zyAmalakomalavanalatAsu kenA'pi taptataralAbhA prakSiptA / amaravIrANAM smRtizubhraH kAzmIro mama praNAmAJjaliSu devAyate / parantvayaM sukhabhogo na dIrghakAlikaH / madIyaH pitA kAragilayuddhe divaMgataH / yuddhe prANAn hutavatAM vIrasya sammAnena avanatA triraGgapatAkA / karuNamarmadAhena sahA'haM piturudyogaM gurjarasImAnte sarvakArIyabhUmiM ca prAptavAn / sarvakArasya parimitabhUmau jIvanaM yApayannapi pallImAtuH komalotsaGgaM pratyAgantumicchAmi sma / iyaM mama antimajIvanasya zeSecchA nAsti / patnyAH kaTAkSatale, putrakanyAnAM madhuravacanakaNeSu, valguhAseSu vA ahaM tasyAH priyabhUmeH smaraNaM karomi, yasyA vayaM balihatAH syAma / yasyAH snigdhasamIraNo mama paJcaprANeSu vahati, nadanadInAM snehasudhAdhArA mama jIvanazaktiM puSNAti / kasminnapi kAle'haM tAM vismartuM na pArayAmi / pratiprAtaH praNate putre anubhavAmi - ahaM madIyanmabhUmeH bahudUre tiSThAmi / na jAne kathamahaM dhanasampada 101
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttuGgazikhare tiSThannapi mAtRbhUmerbhagnakuTIraM, mAtrA pariviSTaM kSAlitAnnaM, bharja, pitrAjitAM svalpamitAM bhUmi smRtvA duHkhaM prApnomi / parantu me sukhasaudho mahAvAtyAvipatpAtena bhUmisAjjAtaH / vaGgopasAgarasya nIlalaharImAlA cakravAtena AloDitA grAmeSu praviSTA / lakSazo janA mRtAH / vRkSalatA mUlotpATitAH / kRSikSetraM naSTabhraSTam / grAmAH plAvitAH / asmAkaM sImAntavAhinI tatroddhArakArye niyuktA / mArge galitazavAnAM samArohaH / sampUrNaparisaro jalaplAvitaH / kutra grAma AsIditi sarvakArIyamAnacitrAnnirUpya vayaM tatra prAptavantaH / tatra mama svapnasya kuTIraM jalasAjjAtamAsIt / avaziSTA grAmavAsino muktAkAzatale kasyacana vidyAlayasya prAGgaNe AzritA jAtivarNadharmanirvizeSA AbAlavRddhavanitA ekatra bhojanaM kurvanti / grAmasya punarnirmANe'smAkaM dalaM niyuktam / vayaM grAmavAsibhiH saha militvA grAmasya gRhANi, vidyAlayaM, mArga, cikitsAlayaM ca nirmitavantaH / AgAmini sAdhAraNatantradivase sarveSAM lokArpaNaM vidhAsyati mukhyamantrI / 2001 IsavIyasaMvatsarasya janavarImAse 26 dinAGkaH / svAdhInabhArate gaNaparva sAdhAraNatantradivasaH / mukhyamantriNaM pratipAlayanto vayaM vArtA prAptavantaH - prabalabhUkampena gurjarapradezo vidhvastaH / triraGgAmuDApayanto vande mAtaraM gAyantaH prabhAtaparikramAM kurvantaH zizavaH zikSakAzca prastarasaudhatale samAdhiM gatAH / dvitalatritalaprAsAdAnAM dhvaMsAvazeSeSu agaNitA janA mRtAH / sampUrNa vizvaM stabdham / kAryakramAH sthagitAH / dUrabhASyasamparkaH chinnaH / gRhaM prApya dRSTavAn, prAsAdatale me parivAro vidhvastaprAyaH / vraNitAM patnI kaniSThaM putraM cA'rakSad IzvaraH / anye sarve mRtAH / tatroddhArakArye punarniyuktA'smAkaM camUH / tato'vakAzaM svIkRtya sameSAmaurddhadehikasaMskArArthaM prasiddhamAghamelAyAM prayAge Agatasya mama patnI kva gateti na jaane| kulasyaikamAtradIpakasya kaniSThaputrasya mukhaM pazyan duHkhazataM vismartuM prArabdhavAn / / agre nirutsavaH pUjAvakAzaH / AtaGkavAdibhiH amerikAdezasya kRte upAyanIkRto vizvavANijyasaMsthAyA atyuccaprAsAdasya dhvaMsAvazeSaH / AtaGkavAdinAM viruddhamamerikArASTrapatinA yuddhaM ghoSitam / AtaGkavAdibhiH preritA "AnthrAksajIvANavaH" / tatra hato me kulasya zeSadIpakaH / aho vidhAtaH ! kiM sarvaM duHkhaM mama muNDopari pAtanIyamAsIt ? bandhuM parijanaM putraM kanyAM hAritavato me jIvanaM narakAyitam / tyAgapatraM pradAya kutrA'pi gamanIyamiti mitirabhavat / ekadA evameva relayAnamArUDhaH / sarvazeSa-relanisthAne avatIrya dRSTavAn, sarvadharmasamanvayakasya devadevajagannAthasya purInagare avatIrNo'smi / ajJAtatitheH vimalajyotsnAtale sAgaravelAbAlukAsu upavizya "kiM kariSyAmi" iti daridrapaJcAkSaramantraM japannAsam / ayi deva ! jagannAtha ! patitapAvana ! kiM me aparAdhaH? idAnIM yAvadahaM tvatto bahudUre pitRputrajananIjAyAnAM praNayapAzena nigaDita Asam, kintu adhunA ko'sti mama? rakSako bhakSakastvamekastvamekaH / evaM vicintya kadA ahaM nidrito na jAne / samayaH prAtaHprAya: / dUre uccAritA kAcit sumadhurasvaralaharI nidrAM corayati / ahaM mama karNayoH vizvAsaM na kRtavAn / idAnIM yAvadahaM sAgaravelAyAM suptaH san zRNomi kasyacana madhuraM gAyanaM - "prAtaH 102
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ samutthAya tava priyArthaM saMsArayAtrAmanuvartayiSye" | mugdhabhAvena ahaM tatra apazyam / viMzatiprAyA vRddhA dhavalavastrANi dhArayitvA gItaM gAyantyo gacchanti - "zrIkRSNa ! govinda ! hare ! murAre ! he nAtha ! nArAyaNa ! vAsudeva !" "hara hara mahAdeva !" "jaya jagadIza hare !" ityAdyanekavidham / asya ramyapratyUSasyeyaM madhumayI svaralaharI yathA manasyAnandaM dadAti, tathA''nandamahaM kadA'pi na prAptavAn / idaM mama mAtRbhUmeH saGgItaM yat pratihinduraktaM camatkaroti / ajJAtabhAvenA'haM cItkRtavAn - iyameva mama mAtabhamiH, yasyA dhulikaNeSa sammilitaM mamaikAntikyabhilASA / sahasA'haM sainikavezaM dare prakSipya sAgarajale'majjam / mukhe bhagavataH pAvananAma - "jaya jagadIza hare !" adhunA kA'pi mahattvAkAGkSA punarna bAdhate mAm / kevalaM prArthaye kazcana jIvanmukto hinduriva - na vai prArthyaM rAjyaM na ca kanakamANikyavibhavaM na yAce'haM ramyAM nikhilajanakAmyAM varavadhUm / sadA kAle kAle prathamapatinA gItacarito jagannAthasvAmI nayanapathagAmI bhavatu me // ___ dUre zrImandire maGgalarAtrikasya ghaNTAnAdena saha zrUyate sma dazAvatArastotrAMzaH - "jaya jagadIza hare !...." 103
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ marma-narma kIrtitrayI ArakSakaH madyapaH (madhyarAtre) (madyapaM) bhoH ! kva gacchati bhavAn ? madyapAnena jAyamAnAnAM hAnInAM viSaye pravacanaM zrotum / pravacanam ? asyAM velAyAm ? ko vA dAsyati ? mama mAtA patnI ca !! ArakSakaH madyapaH ramaNaH cikitsako mAsatrayaM yAvad vizrAmakaraNArthaM nirdiSTavAnasti, tadarthaM ca kAzmIrapradezaM sviTjharalenDadezaM vA gantavyamityapi sAgrahaM kathitavAn / evaM? tarhi kva gamiSyAva AvAm ? anyacikitsakapArzve !! ramaNI ramaNaH / ajJAnaM nAma kim ? yadA bhavAn kiJcid viSayaM na jAnAti - ityetat kazcana jAnIyAt !! + vidagdhaH durvidagdhaH vidagdhaH bhavata udyogaH kimarthaM niSphalo'bhavat ? prabhUtAni vijJApanAni pradattAnItyataH ! vijJApanAni ? mayA tvekamapi na dRSTaM bhavadudyogasya vijJApanaM kila ! kintvasmAkaM pratispadhibhiH kiyanti vijJApanAni pradattAni khalu !! 104
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ dampatyoH kalaho jAtaH, phalatazca parasparaM vAgvyavahAra sthagito'bhavat / patiH patnyA bhRzamanunayaM kRtavAn kintu patnI sarvathA naiva bhASitavatI / ataH patyA kiJcid vicArya dIpa eka prajvAlitaH, taM ca gRhItvA sa kiJcidanveSaNaM kartumArabdhaH / itastato'nveSayantaM taM vilokya patnyA sahasA pRSTam - 'kiM vA'nveSayati bhavAn ?' patyA sasmitamuktaM - 'bhavatyA jihvAmanveSyannAsam / jhaTityeva sA prApteti harSasya viSayo'yam !! putraH mAtaH ! asmAkaM gRhe viziSTabhojanasamArambhasya kRte bhAjanAnAM yA caturviMzyasti tAM bhavatI smarati vA? Am vatsa ! / kintu kimitIdAnIM tvaM tat pRcchasi ? anyat kimapi nAsti mAtaH !, kevalaM sA caturviMzyadya paJcaviMzI jAtA !! mAtA putraH suprabhAtaM bhagini !, ahaM piyAnovAdyasamAracakaH / kvA'sti bhavatyAH piyAnovAdyam ? kintu mayA tu piyAnovAdyasamAracanArthaM na ko'pyAhUtaH kila ! jAnAmyahaM tat / paraM bhavatyAH prativezibhiH saMbhUyA''hUto'hamasmi khalu !! ekasmin mahilopayogivastunAmApaNe phalakamekamullambitamAsIt - "yadi dazanimeSAbhyantara eva bhavatyAH krayaNaM samApyeta tadA daza pratizataM mUlyaM nyUnaM dAtavyam !" putraH pitA pitaH ! ahamekaM prazna praSTamicchAmi / kimiti tvaM nijamAtarameva na pRcchasi ? aho pitaH !, ahaM saMkSiptamevottaramicchAmi, ataH !! putraH 105
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ patracarcA prA. kizoracandraH pAThakaH karuNAvaruNAlayairbhavadbhiH preSitaH 'nandanavanakalpataroH'30tamo'Gko yathAkAlaM samprAptaH / bhRzamanugRhIto'smi / __ aGke'smin prakAzitaH 'maunaM sarvArthaH sAdhanam' iti lekha: paThitaH / pAratantryanigaDite rASTra kramazo vinaSTAsu sarvAsu zikSaNaparamparAsu, svAtantryaprAptAvapi vigateSu ca bahuSu varSeSvapi adyAvadhi mohakalile vandhye zikSaNatantre niSphale ca zAsane vidyAlayeSu prAyaH sarvAsu vidyAzAkhAsu vizeSataH prAcyavidyAzAkhAsu jIvikaikacakSuSkAnAM mUlocchinnAnAM svAdhyAyavimukhAnAM vRddhamAninAmadhyApakAnAM tebhyazcA'dhItavidyAnAM vidyArthinAM sveSu sveSu viSayeSpIdRzyeva zocanIyA sthitiH prAyo atra tatra sarvatra darIdRzyate / ato bhavadbhiH prakAzitamudAharaNaM naikatamaM nA'tIvA''zcaryakaramiti / imAM zocanIyAmavasthAM dRSTvA dIryate hRdayaM dUyate ca manaH / kA gatiH ? nirAlambA sarasvatItyalam / 106
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ pacarcA - prA. kamalezakumAraH cokasI (2) bhavadbhiH nandanavanakalpataroH vigate triMzattame aGke SaTsaptatitame pRSThAGke saMskRtalekhanasya arhattAviSayikI yA cintanIyA avasthA prakaTitA sA vAstavikI vartate / vastutastu yogyAnAM parIkSakAnAmabhAve kecana puraskAra-prakhyAtirUpasya svArthasya sAdhanAya saMskRte pracuraM likhanti / parasparaM bhAvayantazca parasparaM prazaMsanti / anena prasiddhi-puraskArAdisvArthasAdhanAya kRtena pArasparikena vyavahAreNa etAdRzAH saMskRtAdhyApakAH saMskRtabhASAnaipuNye na kimapi parizramaM kurvanti na ca tattvato yathArthaM likhanti / kimatra karaNIyamityukte yAvatparyantametAdRzAnAM tathAkathitasaMskRtajJAnAM nAmasaMkIrtanapUrvakaM taTasthaM parIkSaNaM na bhavati, tAvatparyantaM te lekhane vivardhamAnAH parasparaM bhAvayantaH kavipadArUDhAH - yadasmAbhilikhyate tat saMskRtasAhityAkAze navInatamamAdhunikaM cA'stIti japanto prathamaM svayameva svAtmAnaM mahati kavipade pratiSThApayanti / tata: parimitAM saMskRtabhASAmavagacchanto mitrabhUtA anye prAdhyApakA etAn tAdRze kavipade pratiSThApayanti / evaM paramparA pracalati tatra na ko'pi bAdhako bhavatIti adhunAtanI vAstavikatA / aparaJcA'tra saMskRtabhASAnaipuNyAyA'pekSitaH prayatno'pi vidheyo bhavati / parantu prayatnasyA'sya kartA kaH bhavediti yakSapraznaH / jJAnalavabhAreNa bharitAH kamapyanyaM svato'dhikaM saMskRtabhASAjJaM na manyante / ata etasmin viSaye bhavAdRzAH saMskRtArAdhakAH prerakA bhavantu iti me nivedanam / saMskRtAdhyApakapade niyuktAn saMskRtabhASAnaipuNyAya prayatnaratAn kartuM bhavAdRzAH sAmarthyazAlinaH sva-para-pakSato vimuktAH vidvAMsaH eva samarthAH santi / nA'nya: kazcit tatra saphalatAmarhatIti me svakIyo'bhiprAyaH / O 107
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRtavibhAgaH kathA pAiyavinnANakahA A. vijayakastUrasUri : ( 1 ) asaMtose niddha bhikkhussa kahA lacchIdevIpasAeNa, laddhaM dhaNaM pi nassai / saMtosAbhAvao nAyaM, niddhaNo bhikkhuo iha // ego bhikkhuo, dhammakajjaparaMmuhaM paruvayArarahiaM kevalaM dhaNajjaNatallicchaM saMtosavirahiaM kaM pi dhaNigavaraM daTThUNaM ciMtei 'natthi mama gharaM khettaM davvaM annaM ca kiMpi sAravatyuM / jai eAriso dhaNavaMto haM hojjA, tayA saMtoseNaM ciTThAmi, dhammaparo paruvayArasIlo a hojjAmi' evaM citamANo bhikkhatthaM ca bhamamANo purAo bAhiraM niggao / tayA gayaNamaggeNa gacchaMtI siridevI tassa hiyayabhAvaM nAUNa parikkhatthaM samIvaM Agacca kahei - "he bhikkhu ! tujjha hiyayabhAvo mae jANio, teNa dayAi tujjha kiM pi davvaM dAuM icchAmi, tumaM vatthaM pasAresu, tatthA'haM dINAre pakkhivemi / jayA tumha saMtoso hojjA, tayA alAhi tti vaejja / paraMtu pakkhivamANesu dINAresu jai ego vi dINAro bhUmIe paDissai, tayA so kakkaro hohI "tti kahittANaM sA lacchI devI pasArie tassa jiNNavatthaMmi dINAre pakkhiviDaM laggA / so bhikkhU lohaggattho alaM alaM ti na nivArai / dINArehiM tehiM vatthaM samaMtA paripuNNaM saMjAyaM pi so na nisei / puNo vi kahei ettha paMca dINAre pakkhivesu, te vi pakkhivittANaM uttaM 'kiM tujjha saMtoso na jAo ?' asaMtoseNa so puNo puNo vi maggei / evaM pakkhivamANANaM dINArANaM bahubhAreNa jiNNattaNeNa ya vatthaM bhiNNaM, te savve dINArA bhUmIe paDiyA, tayA so bhikkhU hAhAravaM kuNaMto avaNamiUNa bhUmIe paDie dINAre pAseuM laggo / tayA savve dINArA kakkararUvA saMjAyA / jayA uddhaM pAsei, tayA lacchI vi adaMsaNaM pattA / tao so nibbhaggaseharo appANaM niMdaMto duhio saMjAo / evaM asaMtoseNa jIvo duhaM pAve || uvaeso - - nidvaNatthijaNasseha, kajjavajjiyabhAvaNaM / jANittA 'thovadavve vi, saMtosaM mANase dhare // asaMtose niddhaNabhikkhussa kahA samattA // - gujjarakahAe (2) parAsuhaciMtaNe suMdarI kahA 'parassa ciMtiaM jaM tu, sassa taM jAyae dhuvaM' / bhajjA ciMti hiMsA, tIe appaMmi sA''gayA // ohinANajutto varadattamuNIsaro viharamANo kosaMbIe purIe nayarujjANe samAgao / mahIvAlanariMdo 108 -
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ taha ya paurajaNA ya desaNAsavaNatthaM ujjANe samAgayA / uvaesadANAvasare kahei - "sAhavo savvattha savvesiM caMduvva alhAyagarA huMti, sattusu mittesu vA, sAvarAhIsu niravarAhIsu vA samabhAvA havaMti" tti kahito hasamANo tthio| tayA nariMdo logA ya pucchaMti "bhayavaM ! tumaM nikkAraNaM kiM hasasi?, sAhUNameyaM aNuiaM" / tao ohinANI kahei - "ettha niMbarukkhe saMThiA 'savaliApuvvabhavavairaheuNA koheNa mamaM haMtumicchai, imIe accherajaNagaM cariyaM ohiNA daThUNa mae hasiaM" | nariMdapucchio muNivaro sahAjaNANaM paDibohatthaM tIse savalIe vattaMtaM kahei - "purA siripuranayare dhaNNaseTThI Asi / tassa rUvavaI avi sIlabhaTThA suMdarI bhajjA asthi / paiM vaMciUNa jArapurisagharaM gacchai / egayA jAro tIe bhattArabhIo kahei - "tumae mama gehe kayA vi na AgaMtavvaM, jao tumha paitto bIhemi" / sA kahei - "he piya ! tumaM niccito bhavesu, haM taha kAhaM, jaha tumha bhayaM na hohI" / tao sA jArapurisarattA paimAraNatthaM visamissiapayapattaM bhariUNa avavarae egaMte Thavei / bhoyaNAvasare tIe bhattA jayA bhoyaNatthamuvaviTTho tayA sA khIramANeuM abbhaMtaraM gayA samANA tattha uggavisavisahareNa daTThA saMtI uccayaraM pukkAraM kAUNa paDiUNa paMcattaM pattA / dhaNNaseTThI tAe paDaNasadaM soccA - "kiM jAyaM" ti sahasA utthAya tattha go| taM mayaM daLUNaM tIe kucariyaM ajANamANo bahuM vilavei / tIse maraNakiccaM kAUNa saMsAratto virajjamANo sattakhettAIsu dhaNaM dAUNa pavvaio, kameNa ya ikkArasaMgadharo sNjaao| egayA gurutto ANaM gahiUNa egAgI egaMmi vaNe kAussaggeNa saMThio / sA suMdarI vi - "parassa ciMtiaMjaM tu, appaNo taM jAyai dhuvaM" ti nAeNa sappadaTTA mariUNa taMmi vaNaMmi siMgho jaao| taM muNiM daThUNa puvvabhavabbhAsAo muNimi ruTThA taM vahIa / suhabhAveNa so dhaNNamuNI bArasame accuadevaloge devattaNeNa samuppaNNo / kameNa so siMgho mariUNa cautthe narage samuppaNo / so dhaNNajIvo devo devalogAo caviUNa caMpAnayarIe dattaseTrissa gharaMmi tabbhajjAe pattattaNeNa varadatto nAma samuppaNNo / so puvvabhavabbhAsAo sammadiTThI dayAvaMto Asi / suMdarIjIvo cautthIe naragAo niggacchittA aNegaM bhavaM bhamiUNa varadattassa gharaMmi dAsIe putto saMbhUo / puvvabhavadosAo varadattaMmi paosaM dharaMto vi tassa siNehasaMpAyaNatthaM teNa saha dhamma pi kuNei / teNa varadatto vi taM dAsIputtaM baMdhuttaNeNa mannei / logaMmi seTThibhAyaro tti pasiddho jaao| so vi dAsIputto tassa vahovAyaM sai ciMtei / egayA visamIsAliyaM taMbUlaM varadattassa so dei, tayA cauvvihAhArapaccakkhANattaNeNa taM UsIsage Thavei / paccUsakAle varadattaseTThI jiNAlae ceiavaMdaNatthaM gao / tayA varadattassa bhajjAe tattha samAgayassa dAsIputtassa - "he diara ! eyaM taMbUlaM tumaM giNhesu" tti kahiUNa diNNaM / so vi tIe mahuraravaMmi luddho mUDho taM bhakkhiUNa maraNaM pAviUNa savaliA esA jAyA / dAsIputtaM mayaM jANittA veraggaraMjiyamaNo varadattaseTThI sattakhettesu dhaNaM vAvariUNa pavvaio, so haM jANiyavvo / tayA sA savaliA muNivaramuhAo taM vuttaM soccA, jAIsaraNaM pAvittA muNIsaracaraNagge samAgacchittA, vaMdittA niyAvarAhaM khamAvittA, aNasaNaM kiccA saggaM pattA / nayarAhivo paurajaNA ya eyaM suNiUNa pAsittA ya jiNesarANaM dayAmaiaM suddhadhamma 1. samaDI iti bhASAyAm (zakunikA) / 109
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ sasammattaM pattA / uvaeso - suMdarIvaradattANaM, naccA bohappayaM kahaM / jai 'suhatthiNo tumhe, parANiTuM na ciMtaha' // parAsuhaciMtaNe suMdarIe kahA samattA // - uvaesapayAo (3) ujjamassa pahANattaNammi viusavaradugassa kahA saTThANaMmi varA neA, kAlAI paMca heuNo / savvesiM ujjamo seTTho, viusA doNNi nAyagaM // egayA bhoyanariMdassa sahAe duNNi viusA samAgayA, tesu ego niyaivAI - "jaM bhAvI taM na'nnahA hoi" ao so ujjamaM viNA bhAvi ciya mannei / anno paMDio - ujjamameva phaladANe pamANei, jao alasA kiM pi phalaM na lahaMti, jao vuttaM - "ujjameNa hi sijjhaMti, kajjAiM, na pamAiNo" / na hi suttassa siMghassa, pavisaMti migA muhe // 1 // evaM bIo ujjameNa phalavAI asthi / bhoyanariMdeNa te do vi AgamaNapaoyaNaM puTThA / te kahiMti - "vivAyaniNNayatthaM tumhANamaMtie amhe AgayA" / raNNA vuttaM - "tumhANaM jo vivAo atthi taM kaheha" ! tayA te duNNi vi niyaM mayaM juttipurassaraM nivaiNo purao Thaveire / rAyA viArei - "ettha kiM paramatthao saccaM?, taM ca kahaM jANijjai?" tayA niNNeumasamattho kAlIdAsapaMDiaM pucchai - "eesiM nAo kahaM kijjai? kiM vA uttaraM dijjai?" kAlIdAso kahei - "he nariMda ! jaha dakkhAe raso cakkhijjamANo mahuro khaTTo vA najjai, taha ya eyANa vivAo kasijjai, teNa sacco asacco vA jANijjaI" / rAyA kahei - "kasaNakiriyAe atthi ko vi uvAo? jai siyA tayA kasijjau" | kAlIdAso tayA te duNNi viuse bollAviUNa tesiM nettAiM paDeNa baMdhittA, duve ya hatthe piTThassa pacchA baMdhia. pAe gADhayaraM niaMtia aMdhayAramae avavarage ThaveDa. kaheDa ya "jo daivvavAI so daivveNa chaTau. jo ujjamabAI so ujjameNa chuTTejjA" evaM kahiUNa so pacchA niyatto / tao jo niyaivAI so "jaM bhAvi taM hohii" tti mannamANo niccito samANo suheNa tattha sutto / ujjamavAI jo, so chuTTaNAya bahuM ujjamaM kuNei, hatthe pAe a bhUmIe uvariM io tao ghaMsei, paraMtu gADhayarabaMdhaNattaNeNa jayA so na chuTTio, tayA taM niyaivAI viuso kahei - "ki muhA ujjamakaraNeNa, eso niviDo baMdho kayA vi na chuTTihii, nipphaleNa balahANikaraNAyAseNa kiM? khuhApivAsApIliANaM pi amhANaM niyaIe saraNaM cia vrN"| evaM soccA vi ujjamavAipaMDio chuTTaNapayAsaM na caei / chuTTaNAya aIva payAsaM kuNei / evaM tesiM duve diNA aikkaMtA / bhoyaNAbhAveNa sarIraM pi tANamaIva jhINaM saMjAyaM, kajjakaraNe vi asamatthaM jAyaM, taha vi ujjamavAI payAsahINAvavarage io tao bhamamANo baMdhaNAo moaNAya jattaM na muMcei / niyaivAI taM vaei - "ahuNA paramesarassa nAma giNhasu, kimAyAsakaraNeNa phalarahieNa?" / tayA so 1. gharSati / 110
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ ujjamavAI kahei - "samAvanne vi maraNe ujjamasIleNa jaNeNa hoyavvaM" / niyaivAI bollei - "jai evaM tA aMdhArie eyaMmi avavarage pAe hatthe a ghasamANA bhamaMtA ciTTheha, ujjamo phalaM dAhI" / taha vi so ujjamavAI paMDio khINasarIrabalo taiadiNaMmi bhittinissAe bhamaMto hatthe pAe ya ghasamANo paDato puNaravi ghasaMto bhamaMto daivavasAo avavaragassa koNage tattha paDio, jattha uMdurassa bilaM vtttti| tassa hatthA bilovari samAgayA / tao raMghamajjhaTThio mUsao bAhiraM niggaMtumacayaMto daMtehiM tassa hatthabaMdhaNaM chidei, tayA so chaTrio samANo nettapaDaM pAyabaMdhaNaM ca avasArei / so tayA avavarage gADhayaratameNa kimavi na pAsei / assa avavaragassa dAraM kattha atthi tti bhittiphAsaNeNa nirikkhaMteNa teNa kameNa dAraM laddhaM / bAhirao piNaddhaM taM pAsiUNa kadveNa taM dAraM mUlAo uttAria bAhiraM so niggo| pacchA devvavAiM paMDiaM pi baMdhaNAo moei / / pacchaNNaThANe Thio kAlidAso savvaM nirUvei / jayA te duve bAhiraniggae pAsei, pAsittA te ghettUNa niyagharaMmi gao / sammaM annapANehiM sakkArittA sammANittA ya nivasahAe te viuse gahiUNa samAgao / bhoyanariMdaM-kahei - "ujjameNa jiraM, niyaIe parAiaM"ti / jao ujjamavAI paMDio ujjameNa chuTTio, avaro ujjamAbhAvAo na chuTTio / jo niyaimeva pahANaM mannei so pamAI kahijjaI' / jattha pamAo tattha khuhA pivAsA dukkhaM maraNaM ca avassaM saMbhavei / jo ujjamaM kuNai so kayAi dukkhAo muccai, kiM pi ya phalaM pAvei / niyaivAI ujjameNa viNA phalaM na lahejjA / tao ujjamo pahANo nnaayvvo| tao bhoyanariMdo ujjamavAipaMDiaMdavva-vatthAsaNehiM sammANei / tattao paMcakAraNasamudAeNa kajjanipphattI hoi, taccevaM - "taMtuNo paDanippAyaNasahAvo, so paDo kAleNa hoi, paDanippAyaNapautte vi bhaviyavvayAniogeNa paDo hoi, annahA vigghA cia havire / taMtuvAyassa ujjameNa paDo havai, jai kammaM aNukUlaM siyA to kajjaphalassa bhottA hojjA / evaM kAlaniyai-sahAva-ujjama-puvvakammasarUvapaMca-kAraNasamavAe kajjaM jAyai / tao kAlAi-paMcasu niyaI balavaI, tao vi ujjamo balavaMto Neo" / nIisatthe vi hiyaM - ujjame natthi dAlidaM / ao ujjamo kayA vi na mottavvo // uvaeso - ujjamassa phalaM naccA, viusaduganAyage / 'jAvajjIvaM na chaDDejjA, ujjama phaladAyagaM' // ujjamassa pahANataNammi viusavaradugassa kahA samattA // - bhoyanariMdakahAe (4) iMdiyANaM niggahe mahappa-sugANaM kahA 'davvayAsaM samucchettuM, heU iMdiyaniggaho' / kosaMbIe nayarIe ego dhammiTTho dhaNaDDo seTThivaro Asi / so sai dhammasatthAI suNaMto sAhujaNacaraNakamalasevAe suheNa kAlaM gamei / teNa ego sugo pAlio ahesi, so paMjaramajjhaTThio samANo seTThissa pAsaMmi dhammasavaNeNa saMtappA saddhammasIlo jAo / seTThiNo vi taMmi sugaMmi gADhayaro rAgo sNjaao| sohaNayaraphalAiNA taM sammaM pAlei / sugo vi sayA paramesarassa nAmaM bolliUNa seTissa cittaM 111
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ alhAei / evaM tANaM duNhaM kai vi divasA gayA / egayA nayarIe ujjANo ko vi mahappA parabhAvaNNU aNegasIsagaNaparivArajuo dhammavaesadANatthaM smaago| paurajaNA ya tassa samIve dhammasavaNatthaM samAgacchaMti / tayA taM seTTi tassa mahArisissa pAse gacchaMtaM pekkhiUNa sugo vaei - "he seTThivara ! jayA tumhe tassa sAhuvarassa samIve vaMdaNatthaM gacchijjAha tayA so mahappA evaM pucchiavvo, mama baMdhaNAo mokkho kahaM hossai ? satthesu evaM suNijjai - paramesarassa abhihANakahaNaM pi jIvANaM mokkhadAyagaM siyA / haM tu sayA Isarassa nAmaM giNhaMto vi ajja jAva baMdhaNaMmi kahaM paDio mhi ? chuTTaNovAo ko atthi ? evaM mama eso paNho tumhehiM pucchiyvvo"| so seTThivaro sugassa vayaNaM suNiUNa aMgIkaria ya sAhuvarassa samIve gao / ubaesaM suNiUNa pajjaMte sugassa paNho puTTho / parAbhippAyanANakusalo so muNivaro acchIiM nimIliUNa jhANaMmi thio, na kiM pi vaei / tayA so seTThI 'doccaM taccaM pi pucchei, tayA vi so muNiMdo mauNeNa jhANeNa ya saMThio, na kiM pi bollei / seTThivaro vi jhANatthaM mahappaM daThUNa gihami aago| sugo vi seTTi pai uttaraM pucchai / seTThI kahei - "he piyasuga ! tava paNDo mae jayA sAhuNo pucchio, tayA so nettAI nimIlia jhANaMmi saMThio, na kiM pi uttaraM daasii| evaM doccaM taccaM pi puTTho, taha vi so niccalo nicceTTho saMjAo na kiMpi bolliia"| tayA sugo vi avagayaparamattho paMjarAo chuTTaNAya rattIe nayaNAI nimIliUNa nicceTTho iva sNjaao| paccUse so seTThI taM tahAvihaM nicceTuM daTTaNa, kimayaM mao tti niNNeuM paMjarAo bAhiraM kaDDhiUNa hattheNa taM piasugaM phAsei, niccalaM taM mayaM ti naccA "hA! hA! eso maccaM patto"tti bahaM soiUNa tassa maraNakiccakaraNatthaM gihAo bAhiM neUNa, suddhabhUmiyale khaDDe kiccA tammajjhammi taM Thavia aNalamANeuM gharammi gao / tayA sugo vi gaDDAo uDDiUNa, rukkhassa sAhAe uvaviTTho / seTThI Agao samANo taM sugaM tarusAhuvaviTuM pAsiUNa kahei - "he piyasuga ! kiM tumae kayaM? kahaM ahaM vaMcio mhi ? kahaM vA mao vva nicciTTho jAo" / tayA sugo vi Aha- "he seTThivara ! tumae tassa mahappassa sAhuvarassa uttaraM sammaM nA'vagayaM, kiMtu teNa mahappaNA aNeNa pagAreNa mama paNhassa uttaro diNNo / mae u tava vayaNaM soccA evaM ciMtiaM- so mahappA nettAI nimIliUNa jhANammi nimaggo nicciTTho jAo, tao moyaNassa uvAo ayameva tti / teNA'haM jhANattho iva iMdiyANaM niggahaM kiccA cittaMmi saMlINo nicceTTo jaao| tae ahaM maccaM patto tti NaccA catto / evaM teNa sAhuvareNa paMjarabaMdhaNAo juttIe ahaM ummoio| evaM iMdiyANaM niggahakaraNeNa bhavabaMdhaNAo jIvo vi chuTTijja, paramapayaM ca pAvei / ahaM pi vaNammi gaMtUNa jahicchaM pahupAyasaraNeNa jIvaNaM sahalaM karissAmi''tti kahiUNa vaNammi gao suhio ya jAo / / uvaeso - niggaho iMdiyasseha, sugassa phalio jahA / tahA 'tumhe payaTTeha, taMmi samAhiyA sayA' // iMdiyANa niggahe mahappa-sugANaM kahA samattA // -gujjarakahAe 1. dviH trirapi / 112