Book Title: Jain Vidya 10 11
Author(s): Pravinchandra Jain & Others
Publisher: Jain Vidya Samsthan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/524759/1
JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10-11 PLEmpasa HurthatanhA 1.00avArabujAtA ENA NANujjIvo jIvo jaina vidyA saMsthAna zrImahAvIrajI jainavidyA mahAvIra jayantI 2588 prAcArya kundakunda vizeSAMka suMkAnAkahatAlogayo nAvAIsoyAbdIkArmakaidIdI sokunikiyaa| kAphalayakI vAradAktimaMsUcitavasundha vyariyAhateyaMmatyapavAda svayUpagunaspana cidakti karnAmevAtasUpiican mRtasara:kiMcitakartavyanazievama nasUrakahanAMgaMdhakanIkonAma nidikokiMtikadanAMmATakasatyasAdhakIkartA kahatIkarivo na astikahatAMnadA nAvAIsonu nATakasanarAsAragaMdhakIrIkAkoka zavnAmAcAtA zApimahAnasaMsAradivirakta tidinadiyaMkarivAra kozalinadIkara kisAmUrti svarUpaguspakahatAzAgapasUkSa nAdinidhana koIkokITonadI somAniyAkogaMdhakokAyanAnadInAnyAta didi isA sakyiA mihine samasyazyadhyAkhyAvAkRtA sammayasya kahatAzuddhIvasva ekIiyaMgAsmAkahatAMnATakamayasAramAmagaMdharupavAna zAkRtAkadatAvAma yevAzamiyohakarikarI kimgaNezadarAsi svazaktimaMsUcitavamuta: svacAktikahataM bAmAde arthamRddhavAkIjAti vidikarasaMsUnikahanAzkAzamAnavA vastukaida toDIvAdikapadArtha nyAhakAta kahatAkisyAkyAMvyaguNyAyasUpa yAdavyAdhAya mpayavAdayavAdeyAzvastukAnihasAuMgadakarizmAvAdazami mAyA paNa yApustakadRSTe gAliyanamayA yadizakamadhvA mamadAbAnadIyAnA jainavidyA saMsthAna ( INSTITUTE OF JAINOLOGY ) digambara jaina atizaya kSetra zrImahAvIrajI rAjasthAna
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ mukhapRSTha-citraparicaya mukhapRSTha para mudrita citra kSetrAntargata pANDulipivibhAga meM upalabdha AcArya kundakunda dvArA racita samayasAra grantha kI prAcArya amRtacandra kRta saMskRta 'AtmakhyAti' TIkA (DhuMDhArI bhASA meM TippaNasahita) kI pANDulipi saM. 3942, patra saMkhyA 171, AkAra 28x13 seM. mI., lipi saM. 1773, lipisthAna cATasU ke antima do pRSThoM kA hai jisakA pATha nimna prakAra hai bhuMjAnA kahatAM bhogayau / bhAvArtha isau ju / ATha hI karma kai udai jIu atyanta dukhI chai / so phuni kriyA kA phala thakI / / chaH / / svazaktisaMsUcitavastutattvai AkhyA kRteyaM samayasya zabdaiH / svarUpaguptasya na kiMcidasti karttavyamevAmRtacandrasUriH / / 32 / / artha : ||amRtcndrsuureH kiMcit karttavyaM na asti eva amRtacandrasUre: kahatAM graMthakartA ko nAma chai / / tihi kau kiMcit kahatAM nATaka samayasArathakI karttavyaM kahatAM karivau na asti kahatAM nahI chai / bhAvArtha isau ju / nATaka samayasAra graMtha kI TIkA kau kartA amRtacandra nAma AcArya chatA chai / tathApi mahAMna chai bar3A cha / saMsAra tahi virakta cha / tihi tahi graMtha karivA kau abhimAna nahI karai chai / kisA cha amRtacandrasUri / svarUpaguptasya kahatAM dvAdazAMgarUpa sUtra anAdinidhana chai / koI kau kIyau nahI chai / isau jAni Apu kauM graMtha kau karttApanau nahI mAnyauM chai / jihi isau chai / isau kyauM chai / jihi nai samayasya iyaM vyAkhyA zabdaiH kRtA / samayasya kahatAM zuddha jIva svarUpa kI / iyaM vyAkhyA kahatAM nATaka samayasAra nAma graMtha rUpa bakhAnu / zabdaiH kRtA kahatAM vacanAtmaka chai ye zabdarAsi / tyAMha kari karI chai / kisyau chai zabdarAsi / svazaktisaMsUcitavastutattvaiH / svazakti kahatAM zabda mAhai chai / artha sUcivA kI zakti / tihi kari saMsUcita kahatAM prakAzamAna hUvA chai / vastu kahatAM jIvAdi padArtha tyAMha kAM tattvaiH kahatAM kisyau kyauM dravyaguNaparyAyarUpa / utpAdavyayadhrauvyarUpa athavA heyaupAdeyarUpa vastu ko nihacau jyAMha kari isyA chai zabdarAsi / / chaH // iti samayasAra nATaka saTIpanakA samAptam / / saMvat 1773 varSe / / magisira vadi 7 dine / / vRhaspativAre / / zrI cATasU madhye likhatam / / yAdRzaM pustakaM dRSTaM / tAdRzaM likhataM mayA / yadi zuddhamazuddha vA / mama doSo na dIyatAM // 1 // kalyANamastu: / / chaH // zrIrastuH / / zubhaM bhavatu / / lekhakapAThakayoH / / zrIH / / chaH //
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA jainavidyA saMsthAna zrImahAvIrajI dvArA prakAzita arddhavArSika zodha - patrikA aprela 1990 sampAdaka . jJAnacandra khindUkara DaoN. gopIcanda pATanI sahAyaka sampAdaka paM. bhaMvaralAla polyAkA suzrI prIti jaina parAmarzadAtA DaoN. kamalacanda sogANI prabandha-sampAdaka zrI kapUracaMda pATanI mantrI prabandhakAriNI kameTI digambara jaina atizaya kSetra, zrImahAvIrajI prakAzaka jainavidyA saMsthAna digambara jaina atizaya kSetra zrImahAvIrajI mudraka phaNDsa prinTarsa eNDa sTezanarsa jauharI bAjAra, jayapura-3 vArSika mUlya tIsa rupayA mAtra
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya - sUcI lekhaka pR.saM. . paM. anUpacanda nyAyatIrtha DaoN. jyotiprasAda jaina DaoN. prAditya pracaNDiyA 'dIti' 7 15 DaoN. devendrakumAra zAstrI DaoN. rAjArAma jaina AcArya kundakunda DaoN. zuddhAtmapramA kra. saM. viSaya prAstAvika prakAzakIya kundakunda hai tumheM praNAma 1. mUlasaMghAgraNI munIzvara kundakundAcArya 2. dArzanika vyAkhyAtA kundakundAcArya vicAra aura vivecana 3. prAcArya kundakunda kI dena 4. kundakunda-sAhitya kA ___ sAhityika mUlyAMkana 5. samyaktva 6. AcArya kundakunda kI granthatrayI ke TIkAkAra / 7. kundakunda kA - vastusvAtantrya siddhAnta 8. Na bhijjai, Na lippai 9. prAcArya kundakunda nizcaya aura vyavahAra 10. samyagjJAna 11. kundakunda-sAhitya meM samakAlIna sAMskRtika jIvana kI jhAMkiyAM 12. samabhAva 13. kundakunda sAhitya meM sarvajJa kA svarUpa 14. sAmAyika 15. prAcArya kundakunda dvArA pratipAdita amRtakumbha aura viSakumbha rAjakumAra chAbar3A prAcArya kundakunda DaoN. kamalacanda sogANI prAcArya kundakunda DaoN. (zrImatI) vidyAvatI jaina 51 prAcArya kundakunda paNDita ratanacanda bhArilla 58 59 prAcArya kundakunda paM. jaganmohanalAla zAstrI
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya zra. saM. 16. hiMsA 17. AcArya kundakunda aura yathArtha- prasadbhUta vyavahAranaya 18. kundakundAcArya ke granthoM meM samyagcAritra kI avadhAraNA 19. vaMdaraNIyA guNavAdI 20. AcArya kundakunda kI dRSTi meM 'samaya'. 21. paradravya 22. prAcArya kundakunda kI dRSTi meM bhakti tattva 23. samayasAra kA dArzanika pRSTha 24. svadravya 25. samayasAra kI racanA meM AcArya kundakunda kI dRSTi 26. samayasAra meM nizcaya vyavahAra viSayaka carcA-samAdhAna 27. paradavvAdo duggai 28. samayasAra kA 'samaya' 29. pravacanasAra meM zuddhopayoga kI mahimA evaM usa sambandhI gAthAoM kA vyAkaraNika vizleSaNa 30. so jhAyai appayaM zuddham 31. pravacanasAra kA sAra 32. AcArya kundakunda evaM bodhapAhuDa 33. aSTapAhuDa kA bhASAtmaka adhyayana lekhaka zrAcArya kundakunda DaoN. ratanacandra jaina DaoN. rAjakumArI jaina zrAcArya kundakunda DaoN. (zrImatI) puSpalatA jaina zrAcArya kundakunda DaoN. premasAgara jaina DaoN. darabArIlAla koThiyA prAcArya kundakunda paM. baMzIdhara vyAkaraNAcArya nAthUrAma DoMgarIya zrAcArya kundakunda DaoN. mahendrasAgara pracaNDiyA DaoN. kamalacanda sogANI prAcArya kundakunda DaoN. premacanda vikA paM. anUpacanda nyAyatIrthaM DaoN. udayacanda jaina pU. saM. 72 73 79 90 91 20180 96 97 103 112 113 119 128 129 133 144 145 151 155
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAstAvika bhagavAn mahAvIra ke pramukha gaNadhara indrabhUti ne unakI divya vAggaMgA kA avadhAraNa kara use dvAdaza aMgoM meM gumphita kara sUtrabaddha kiyA thaa| yahI jJAna zravaNa evaM smaraNa paramparA se eka prAcArya se dUsare prAcArya ko prApta hotA rahA / samaya kI gati ke sAtha prAcAryoM kI smaraNazakti kSINa hotI gayI aura isakA bahuta sA aMza vismaraNa ke garta meM lupta ho gayA to, jo kucha aMza AcAryoM, upAdhyAyoM aura sAdhuoM ko smRtizeSa thA use lipibaddha kara use sthAyitva pradAna karane kA prayatna cAlU huA / jina mahAn prAcAryoM ne yaha prayatna kiyA, jinake kAraNa bhagavAn mahAvIra dvArA upadiSTa sarvasaukhyapradAyI dharma kA eka aMza Aja bhI AdhyAtmika aura bhautika unnati kA mArgaprazasta karane hetu hameM sulabha hai unameM prAcArya zrI kundakunda kA nAma sarvopari hai / dharma kA hamAre jIvana meM bar3A mahattva hai / vaha hameM jIvanI zakti pradAna karatA hai, hamArI cetanA ko saMskArita karatA hai / yadyapi vaha hameM dikhAI nahIM detA kintu pratikSaNa hama usakA anubhava kara sakate haiM / vaha kahIM bAhara nahIM, hamAre hI bhItara hai / use bAhara khojane kA prayatna bAlU meM se tela nikAlane ke zrama ke samAna vyartha hai / aisA karanA kamare meM khoI suI ko bAhara DhUMDhane kI bhAMti zrama aura zakti kA apavyaya hai / Aja taka hama yahI karate A rahe haiM / pariNAma hamAre sAmane hai / / dharma aura dhArmika anyonyAzrita haiM / prAcArya samantabhadra ke anusAra 'na dharmo dhAmirkavinA' / dharmAtmAoM ke binA dharma nahIM rahatA / isI prakAra dharma ke binA koI dharmAtmA nahIM kahalA sakatA / prAcArya kundakunda ne dharma ke sambandha meM kahA hai cArittaM khalu dhammo, dhammo jo so samo tti riNaviTTho / mohakkhoha vihINo, pariNAmo appaNo hu smo|| -pra.sA. 2.7 -nizcaya se cAritra hI dharma hai, sAmya ko hI dharma kahA gayA hai, moha aura kSoma (rAga-dveSa) se rahita AtmA kA pariNAma hI sAmya hai| AcArya amRtacandra ne isakI TIkA meM kahA hai -'mithyAtva rAgAdisaMsaraNa rUpe bhAvasaMsAre patantaH prANinAmuddhRtya nirvikArazuddhacaitanye dharattIti dharmaH / ' mithyAtva (darzana-mohanIya), rAgAdi (cAritra mohanIya), saMsaraNarUpa, bhAvasaMsAra meM girate hue prANiyoM kA uddhAra karake unakA nirvikAra zuddhacetana-svabhAva meM sthApana kara detA hai vaha dharma hai /
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcArya ne isake zrAge kI gAthA meM aura bhI spaSTa karate hue kahA hai- 'dhammapariNado mAdA dhammo dharmapariNata zrAtmA hI dharma hai / darzana pAhu kI gAthA 2 meM 'daMsaNamUlo ghammo' samyagdarzana ko dharma kA mUla batAte hue usakI mahimA kA isa prakAra varNana kiyA hai 'dasaraNabhaTThA, daMsara maTussa gatthi rigavvANaM' // 3 // jinakA samyagdarzana bhraSTa hai ve bhraSTa haiM, unheM nirvAraNa kI prApti nahIM hotI / cAritrapAhuDa meM bhI unakA kathana hai sammattacararaNabhaTThA, saMjama caraNaM caraMti je vi garA / zravaNAkhakhAkhamUr3hA, tahavi ga pAvaMti NivvANaM // 10 // samyaktva se bhraSTa hote hue bhI - jo saMyamAcaraNa kA pAlana karate haiM ve ajJAnI jJAna mUr3ha haiM, unako bhI nirvANa kI prApti nahIM hotI / vaha saMyamAcaraNa do prakAra kA hai - 1. nirAgAra aura 2. sAgAra / nirAgAra saMyama kA pAlana gRha tyAgI sAdhu aura sAgAra saMyama kA AcaraNa gRhastha karate haiM / loka meM sAdhuoM kI bar3I mahimA hai / ve sacce guru kahalAte haiM / kabIra ne to guru ko goviMda se bhI bar3A batAyA hai / AcArya zubhacandra ne jJAnArNava meM kahA hai 'gurupitA gururmAtA gururdevo gururgatiH / zivaM ruSTe gurustrAtA, gurau ruSTe na kazcana // kriyAsAra meM bhI isI kA anukaraNa karate hue pratipAdita kiyA hai gururmAtApitA svAmI vAMdhavaH suhRdaH zivaH // guru ko jahAja se upamita kiyA jAtA hai / jahAja kA sabase bar3A vaiziSTaya hai| usakI taraNa-tAraNI zakti / jo jahAja svayaM taira nahIM sakatA vaha svayaM to DUbatA hI hai sAtha meM yAtriyoM ko bhI le DUbatA hai / Avazyaka hai ki etadartha jahAja kA na kevala AkAra yathAnurUpa ho apitu usameM chidra Adi kisI bhI prakAra kI gar3abar3I na ho / vAstava meM bAhya AkAra kA koI mahattva nahIM hai, asalI mahattva to hai usakI taranatAranI zakti kA / yahI bAta sAdhu ke sambandha meM bhI zata pratizata lAgU hotI hai / isIlie AcArya kundakunda ne sAdhu kA yathAjAtarUpa Avazyaka batAkara bhI taba taka use kAryakArI nahIM mAnA jaba taka ki tadanurUpa bhAva na hoM / unhoMne apane bhAvapAhuDa meM spaSTa ghoSaNA kI - nizcaya se sAdhu kI prathama pahacAna usakA bhAva hI hai - bhAvohi paDhamaligaM ( 2 ), yadi koTi-koTi varSoM taka bhI tapasyA kI jAya to bhI bhAvarahita ko siddhi prApta nahIM hotI -bhAva- rahizro raga sijjhai jai vi tavaM caras koDi-koDiyo ( 4 ), bhAvarahita veSa se tumheM kyA lAbha - ki te liMgeraNa bhAva
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ rahieNa (19), baMdhu-bAMdhavoM ko chor3a dene mAtra se hI mukti nahIM milatI, mukti to bhAvoM se hI hotI hai-bhAvavimutto mutto Na ya mutto baMdhavAI mittaraNa (43) aura jo bhAvoM se rahita hai, vaha nagna ho to bhI duHkha pAtA hai, saMsAra-sAgara meM bhramaNa karatA hai tathA use cirakAla taka bodhi kI prApti nahIM hotI-Naggo pAvai duvakhaM, raNaggo saMsArasAyare bhamai / Naggo ga lahai bohi, jiNabhAvaraNa vajjiyaM suiraM (68) / mumukSutroM ko aise sAdhunoM se sAvadhAna karate hue prAcArya kundakunda ne darzanapAhuDa meM cetAvanI dI hai prasaMjadaM Na vaMde, vacchavihINo vi to Na baMdijja // 25 // - asaMyama kI vaMdanA nahIM karanI cAhiye, vaha vastrarahita ho to bhI vaMdanAyogya nahIM hai| je daMsaNesu bhaTTA, NANe bhaTTA caritabhaTThA yaM / eve bhaTThavibhaTThA, sesaM pi jaNaM viNAsaMti // 8 // -jo samyagdarzana se bhraSTa haiM, jJAna aura cAritra se bhraSTa haiM ve bhraSToM meM bhI bhraSTa haiM, zeSa logoM kA bhI nAza karate haiM / yadi samyagdarzana se hIna sAdhu samyagdRSTiyoM se apane caraNa chuprAtA hai athavA jo satya se paricita hote hue bhI kisI kAraNavaza unake pAMva par3ate haiM to sAdhya aura sAdhaka donoM hI DUbate haiM je daMsaNesu bhaTThA, pAe pAuMti dsnnghraannN| . te hoMti lallamUnA, bohI puNa dullahA tesi // 12 // je vi paDaMti ca tesi, jANaMtA lajjagAravamayeNa . . . tesi pi raNatthi vohi, pAvaM aNubhoyamoNANa // 13 // darzana pA. prAcArya kundakunda ne AdhyAtmikatA se otaprota graMthoM kI hI racanA nahIM kI apitu lokavyavahAra kI saralatA, saphalatA aura pavitratA ke lie bhI bahuta sundara likhA hai / -AcArya kundakunda apara nAma tiruvalluvara ne apane tamila grantha tirukkurala meM batAyA hai-dharma kA samasta sAra yahI hai ki apanA antaHkaraNa pavitra rakho, anya saba bAteM zabdADambaramAtra haiN| (4.4) -manuSya ke namratA aura priyasaMbhASaNa ye hI do prAbhUSaNa haiM anya nahIM / (10.5) -pratyupakAra kI icchA ke binA kiyA gayA upakAra sAgara se bhI adhika bar3A hotA hai| (11.3) -buddhimAnoM kA gaurava isI meM hai ki ve tarAjU ke samAna zatru aura mitra meM samabhAva rakhakara niSpakSatApUrvaka nyAya kreN| (12.2)
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ - zrAga se jalA ghAva samaya pAkara acchA ho jAtA hai para vacana kA ghAva sadA hI harA banA rahatA hai| ( 13.9 ) - sadAcAra sukha sampatti kA mUla hai| ( 14.8 ) - IrSyAlu kabhI phalatA-phUlatA nahIM / ( 17.10 ) - jhUTha aura cugalI dvArA jIvana vyatIta karane se mRtyu bhalI / ( 19.3) - mahApuruSa upakAra kA prati upakAra nahIM cAhate / ( 22.1 ) -jIvoM ko mAranA krUratA hai kintu unakA mAMsa khAnA usase bhI bar3A pApa hai / (26.4) vAstava meM AcArya kundakunda sacce arthoM meM jJAna, dhyAna aura tapa meM lIna rahanevAle sAdhu the, isaliye ve itane vipula sAhitya kA nirmANa karane meM samartha ho sake / jo kucha unhoMne likhA svaparahitArtha likhA, zAstA aura zAsita donoM ke kalyANArtha likhA / ve dIpaka kI bhAMti svaparaprakAzI the / una dvArA pradatta jJAna prAja bhI saMsArAMdhakAra meM bhaTakate hue prAraNI kA apane prakhara prakAza se mArgadarzana kara rahA hai / jo kucha bhI unhoMne likhA binA kisI bhaya athavA lAlaca ke likhA aura yathArtha likhA, mAyAcAra se rahita hokara likhA isIlie 'prAptastu yathArthavaktA' evaM 'yo yatrA - vaJcakaH sa tatrAptaH' prApta ke ye donoM lakSaNa unameM ghaTita hote haiM / isIlie bhagavAn mahAvIra aura gautama gaNadhara ke pazcAt Aja bhI ve jana-jana kI zraddhA aura bhakti ke pAtra haiM / unake deya se upakRta samAja ne unakI dvisahastrAbdi manAne kA nizcaya kiyA vaha ucita hI thA / jainavidyA kA yaha 10-11vAM saMyuktAMka saMsthAna kI ora se usa virAT prAyojana meM choTA sA yogadAna hai jisameM jAne-mAne vidvAnoM aura manISiyoM dvArA unake vizAla vyaktitva tathA kRtitva para yatkiJcit prakAza DAlane kA prayatna kiyA gayA hai / AzA hai pAThakoM ko yaha AtmaraMjaka hogA / isa aMka ke lie jina vidvAna lekhakoM kI racanAeM prApta huI haiM hama unake prabhArI haiM, bhaviSya meM bhI isI prakAra ke sahayoga kI apekSA hai / isake sampAdana - prakAzana meM pradatta sahayoga ke lie DaoN. kamalacanda sogANI, sevAnivRtta prophesara, darzana vibhAga, sukhAr3iyA vizvavidyAlaya, udayapura tathA zrI bhaMvaralAla polyAkA, suzrI prIti jaina Adi sahayogI kAryakartA dhanyavAdArha haiM / mudraNa ke lie phaiNDasa prinTarsa parivAra ke prati dhanyavAda jJApita hai / jJAnacandra vindUkA saMyojaka janavidyA saMsthAna samiti
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya jana-jana kI zraddhA kA kendra, lokAMkSAoM kI pUrti ke lie vizruta, aneka cAmatkArika ghaTanAmoM se sambaddha, vartamAna kAlIna caturviMzati tIrthakara paramparA meM antima bhagavAn mahAvIra ke nAma se vikhyAta rAjasthAna ke savAI mAdhopura jile ke hiNDauna upakhaNDa meM sthita digambara jaina atizaya kSetra zrImahAvIrajI sampUrNa bhArata meM zAyada ekamAtra aisA tIrtha hai jahAM se kaI lokahitakArI pravRttiyAM saMcAlita hotI haiM, jo sacce prayoM meM tIrtha hai / bhagavAn mahAvIra kI vANI ke pracAra-prasAra dvArA jIvoM ke prajAnAMdhakAra ko samyakjJAna ke Aloka se naSTa kara unheM unmArga se haTA sanmArga kI ora unmukha karanA, unheM usa mArga para calane kI preraNA denA una pravRttiyoM meM se eka hai / ___ isa uddezya kI pUrti hetu kSetra kI prabandha samiti ne 'janavidyA saMsthAna' nAmaka . saMsthA kI kucha varSoM pUrva sthApanA kI thii| vipula jaina sAhitya kI vibhinna dhArAmoM/ vidhAoM yathA-kAvya, itihAsa, purANa, carita, dharma, darzana, jyotiSa, gaNita, vijJAna prAdi kI vizeSatAoM se jijJAsu vidvAn paricita ho sakeM etadartha saMsthAna ne eka pANmAsika zodha-patrikA 'janavidyA' kA prakAzana prArambha kiyA thA jisake nau aMka pAThakoM taka pahuMca cuke haiM / dasavAM-gyArahavAM aMka 'kundakunda vizeSAMka' ke rUpa meM prakAzita karate hue hameM hArdika prasannatA hai| - 'Adya kundakunda' jinakA vAstavika nAma 'padyanaMdi prathama' thA, mUlasaMghIya digaH mbara jaina prAcArya paramparA meM zIrSa bindu para avasthita haiN| - -- jaba bhArata meM vaidika yAga-yajJoM kA bolabAlA thA, hiMsA apanI carama sImA pAra kara cukI thI, nArI apanA varcasva kho cukI thI, anyAya aura atyAcAra kI jvAlA se sArA vizva saMtapta aura saMtrasta ho rahA thA, aise samaya meM bhagavAn mahAvIra ne prAdya tIrthakara bhagavAn RSabhadeva ke ahiMsA aura samatA para AdhRta dharma ko punarjIvana pradAna kiyA, sthAna-sthAna para ghUmakara apane divya upadezoM se sukha aura zAnti kA mArga prazasta kiyA / unake pramukha ziSya indrabhUti gautama gaNadhara ne unakI usa vANI ko dvAdaza aMgoM meM vibhakta kara zRMkhalAbaddha kiyA aura maukhika paramparA se usa dvAdazAMga zruta ke adhyAtma evaM cAritra se sambandhita eka aMza ko lipibaddha kara sthAyitva pradAna karanevAloM meM ve sarvaprathama AcArya the / etatsambandhI jitanA bhI sAhitya prAja digambara paramparA meM prApta hai usakA mUlAdhAra una dvArA racita, saMkalita jJAna bhaNDAra hI hai / yadi ve aisA nahIM karate to bhagavAn mahAvIra ke sva-para hitakArI adhyAtma evaM cAritra sambandhI upadeza aAja hama taka nahIM pahuMcate, ve vismRti ke garta meM samaya ke pravAha ke sAtha lupta ho jAte / isa dRSTi se prAcArya kundakunda kA mahattva aura samAja para unakA upakAra spaSTa hai / ve hamAre lie
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'maMgalasvarUpa haiM ataH unake prati apanI kRtajJatA jJApana karane hetu bhagavAn mahAvIra aura gautama gaNadhara ke pazcAt unakA nAma smaraNa ucita hI hai / unake 2000 varSa pUrNa hone ke upalakSya meM unheM apane zraddhAsumana arpita karane evaM jaina dharma aura saMskRti ke pracAra-prasAra tathA saMrakSaNa hetu navIna utsAha se sannaddha hone hetu sampUrNa vizva meM dvisahastrAbdi mahotsava bar3e utsAha aura umaMga se manAyA gayA / prastuta prakAzana usI sandarbha meM yogadAna kA eka choTA sA prayatna hai / AzA hai pAThakoM ko yaha rucikara, AtmotthAna tathA cAritra-nirmANa hetu preraNAspada hogA / al yaha aMka vibhinna bahuzruta vidvAnoM kI lekhinI se anusyUta racanAoM dvArA saMjoyAsaMvArA gayA hai / etadartha hama unake RNI haiN| bhaviSya meM bhI hameM unase aisA hI sahayoga prApta hotA rahegA, aisA hamArA vizvAsa hai / isa aMka ke sampAdana, prakAzana, mudraNa meM jina-jina kA bhI parAmarza / sahayoga rahA hai ve saba dhanyavAdArha haiM / kapUracanda pATanI prabandha sampAdaka
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ kundakunda hai tumheM praNAma -paM. anUpacanda jaina maMgalamaya mahAvIra jinezvara, gautama gaNadhara maMgaladhAma / jainadharma meM kundakunda kA, maMgalakArI hai zubha nAma // sabhI maMgaloM meM yaha pahilA, maMgala hai guNakArI eka / kArya sahaja nirvighna rUpa se, ho jAte sampanna aneka // kundakunda prAcArya yatIzvara, parama digambara muni nigraMtha / mUlasaMgha nAyaka saMsthApaka, prAmnAya garaNa gaccha supaMtha // bhadrabAhu ke ziSya yogyatama, prathama zatI prAcArya mahAn / pAMca nAma se pUjita jaga meM, saMta ziromariNa vidyAvAn / / kundakunda guru padmanaMdi aura, gRddhapicchi muni parama udAra / vakragrIva taruNa tana zobhita, elAcArya nAma sukhakAra // parama tapasvI aura yazasvI, dar3ha zraddhAnI zAMtasvarUpa / jJAna-dhyAna-saMyama-zrutavyasanI, guNa-gaurava-garimA ke rUpa // jina meM adbhuta zakti alaukika, gaye deha yuta svayaM videha / sImaMdhara jina samavasaraNa meM, darzana pAye ni:saMdeha // jJAnajyoti kara prApta vahAM se, phailAyA pAgama kA jJAna / race graMtha adhyAtma viSaya ke, karane ko sva-para kalyANa // samayasAra paMcAstikAya aru, niyamasAra aura pravacanasAra / aura aSTapAhuDa kI racanA, prAkRta meM hI racI apAra // liye pramukhatA anekAMta aura, ratnatraya kI vividha prakAra / karmoM kA siddhAMta nirUpaNa, aura jainadarzana kA sAra // prAtmajJAna hI sarvopari hai, saba kRtiyoM kA ye hI sAra / prAtama anubhava kara lenA hI, bhava-sAgara se honA pAra // kundakunda kI racanAoM kA, ghara ghara meM hama kareM pracAra / saccI zAMti mile sukha vaibhava, phaile hoya rASTra uddhAra / do hajAra varSoM kA unakA, samAroha kA varSa mahAn / bar3e harSa ullAsapUrvaka, sabhI manAyeM rakhakara dhyAna // jinazAsana ke agradUta he ! prAtmajJAna ke puMja-lalAma / zAMti sudhA barasA do 'anupama', kundakunda hai tumheM praNAma /
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ B 1. 2. 4. 5. jaina vidyA ( zodha patrikA ) 6. - 3. racanAeM jisa rUpa meM prApta hogI unheM prAyaH usI rUpa meM prakAzita kiyA jAyagA / svabhAvataH tathyoM kI pramANikatA Adi kA uttaradAyitva racanA - kAra kA hogA / sUcanAe patrikA sAmAnyataH varSa meM do bAra prakAzita hogI / patrikA meM zodha - khoja, adhyayana anusaMdhAna sambandhI maulika prakAzita racanAoM ko hI sthAna milegA / yaha Avazyaka nahIM ki prakAzaka, sampAdaka lekhakoM ke abhimata se sahamata hoM / racanAeM kAgaja ke eka ora kama se kama 3 seM. mI. kA hAziyA chor3akara suvAcya akSaroM meM likhI athavA TAipa kI huI honI cAhie / racanAeM bhejane evaM anya saba prakAra ke patra vyavahAra ke lie patA - sampAdaka jaina vidyA digambara jaina nasiyAM bhaTTArakajI savAI rAmasiMha roDa jayapura-302004
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ mUlasaMghAgraNI munIzvara kundakundAcArya -DaoN0 jyotiprasAda jaina antima tIrthaMkara nirgrantha jJAtRputra varddhamAna mahAvIra (599-527 I. pU.) kI anuvartI AcArya-paramparA meM tathA jaina-sAhitya ke itihAsa meM yogirAja kundakundAcArya kA nAma sarvAdhika pratiSThita hai / ve na kevala pustaka-sAhitya praNayana ke lie calAye gaye sarasvatI Andolana yA sArasvata abhiyAna ke sarvAdhika utsAhI netA the varan usa yuga ke sarvAdhika mahAn granthakAra bhI the / yahA~ taka ki jaina paramparA meM unakA nAmasmaraNa Aja bhI maMgalamaya mAnA jAtA hai / ve bhagavAn mahAvIra kI maulika paramparA kA pratinidhitva karanevAle mUlasaMgha ke agraNI netA the aura kundakundAnvaya ke rUpa meM unakI apanI AmnAya unakI uttaravartI zAkhA-prazAkhAoM meM vistRta hotI huI dUra-dUra taka prasArita huI / apanI guru-paramparA ko antataH kundakundAcArya ke sAtha jor3akara digambara AmnAya ke jaina muni gauravAnvita hote rahe / kama se kama tIna pramukha prAcIna saMgha kundakundAnvaya se hI sambaddha rahe / vIra nirvANa kI prArambhika chaH zatAbdiyoM meM jinavANI kA saMrakSaNa karanevAle zrutavAra prAcAryoM ke antima varga meM prAyaH sarvapramukha, caturAnuyogAntargata dravyAnuyoga ko pustakArUr3ha karanevAle sarvaprathama, jaina adhyAtma-saritA kI sAkSAt gaMgotrI bhagavAn kundakunda kI khyAti rahI hai ki unhoMne sampUrNa bharatakSetra meM jinavANI kI ApekSika zreSThatA pratiSThApita kara dI thI aura use lokapriya banA diyA thA / aneka uttaravartI granthakAra unake RNI hue aura vizeSakara paravartI TIkAkAroM ke lie to kundakunda-sAhitya uddharaNoM kA kAmadhenu siddha huA / kundakunda ke adhikAMza kathana sampradAyAtIta haiM aura vizeSarUpa se unake grantharAja samayasAra kA svAdhyAya to digambara, zvetAmbara, sthAnakavAsI Adi prAyaH sabhI jaina sampradAyoM meM tathA aneka jainetaroM dvArA bhI zraddhApUrvaka hotA AyA hai /
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA uttaravartI sAhitya evaM zilAlekhoM meM ina prAcArya ke lie kaI nAma yA upanAma prayukta hue milate haiM / zilAbhilekhoM meM sAmAnyatayA koNDakunda nAma prApta hotA hai-usI kA saMskRta rUpa kundakunda hai / devasena aura jayasena ne unake lie padmanandi nAma kA prayoga kiyA hai| 14vIM zatI I. tathA uparAnta ke kaI abhilekhoM tathA granthakAroM ne vakragrIva, gRddhapiccha aura elAcArya unake upanAma sUcita kiye haiN|' anya upanAma mahAmati aura vaTTakera sujhAye gaye haiM / prAcArya svayaM apane viSaya meM prAyaH koI sUcanA pradAna nahIM karate, kevala unakI bArasa-aNuvekkhA ke anta meM karttArUpa meM 'kundakunda' nAma prApta haiM aura bodhapAhuDa ke anta meM vaha svayaM ko bhadrabAhu kA ziSya rahA sUcita karate haiM / 10 AcArya ke jIvanacaritra-viSayaka kucha lokAnuzrutiyAM bhI pracalita haiM kintu ve mithaka yA kAlpanika pratIta hotI haiM, ataeva vizvasanIya nahIM haiM / 11 isI prakAra, cAraNaRddhi yA AkAzagAminI vidyA, videhagamana Adi kaI cAmatkArika zaktiyA~ bhI unameM rahI batAyI jAtI haiM kintu unake satyAsatya ke viSaya meM kucha bhI kahanA kaThina hai / 12 jahA~ taka guru kA prazna hai prAcArya svayaM sUcita karate haiM ki unake guru bhadrabAhu the kintu unake TIkAkAra jayasena (1150 I.) ke anusAra kundakunda ke guru kumAranandi the13 jabaki nandisaMgha kI eka paTTAvalI ke anusAra kundakunda ke guru jinacandra the jo svayaM mAghanandi ke ziSya aura ahabali ke praziSya the|14 ina tInoM AdhAroM meM paTTAvalI ko nibaddha karane kA samaya bhI sabase pazcAdvartI hai, balki anya paTTAvaliyoM, gurvAvaliyoM Adi kI bhAMti usakA antima vyavasthIkaraNa evaM sampAdana to aura bhI bAda meM huA hogA / mathurA se prApta IsvI san ke prArambha ke AsapAsa ke eka zilAlekha meM kumAranandi nAma ke eka jainAcArya kA ullekha hai / 15 kundakunda ke samaya taka bhadrabAhu nAma ke do prAcArya ho cuke the, unameM se kauna se abhipreta haiM, isa sambandha meM kucha vivAda hai16 kintu aisA lagatA hai ki kundakunda kA prAzaya bhadrabAhu dvitIya (IsApUrva 37-14) se hai / . ____ isa viSaya meM koI sandeha nahIM hai ki prAcArya kundakunda dakSiNAtya the / unakA nAma koNDakunda draviDadezIya pratIta hotA hai aura kannaDI pradeza ke kisI grAma yA nagara jaisA lagatA hai / 17 aise sthalanAmAzrita sAhityika upanAmoM kA pracalana draviDa dezoM meM rahA bhI hai aura kaI jaina guruoM ke aise nAma prApta bhI haiM, yathA tumbalUra grAma nivAsI tumbalUrAcArya / uttarakAlIna lekhakoM ne to spaSTatayA kathana kiyA hai ki prAcArya kundakunda koNDakunda nagara ke nivAsI the / 18 Aja bhI guntakala rela-sTezana se 6-7 ki. mI. kI dUrI para sthita isa nAma kA eka grAma vidyamAna hai jise inhIM prAcArya ke jIvana se sambaddha mAnA jAtA hai aura kahA jAtA hai ki unhoMne ukta grAma kI nikaTavartI eka guphA meM tapazcaraNa kiyA thA / 19 aisI hI eka anuzruti unakA sambandha nandiparvata ke sAtha joDatI hai|20 . kundakundAcArya kA samaya-nirdhAraNa bhI paryApta UhApoha kA viSaya rahA hai / aneka Adhunika vidvAnoM ne isa dizA meM prayAsa kiye aura cauthI zatI IsA pUrva se lekara
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina vidyA chaThI zatI IsvI paryanta kaI tithiyA~ sAmane AI haiM21 kintu, lokapracalita anuzruti ke anusAra ve 33 varSa kI Ayu meM vi. saM. 49 (arthAt IsA pUrva-8) meM prAcArya-paTTa para AsIna hue, 52 varSa unakA prAcAryakAla rahA, 85 varSa kI vaya meM, san 44 I. meM unakA nidhana huA 122 aisA pratIta hotA hai ki ve prAcArya bhadrabAhu dvitIya aura prAcArya arhadbali ke samasAmayika rahe / bhinna-bhinna paTTAvaliyoM meM ukta donoM prAcAryoM kI tithiyA~ kucha bhinna-bhinna haiM, jinakI pUrvAvadhi IsA pUrva 53 aura uttarAvadhi san 66 I. prApta hotI hai / aisA asandigdha rUpa se pratIta hotA hai ki prAcArya kundakunda na kevala 79 I. meM niSpanna digambara-zvetAmbara saMghabheda23 se pUrva ho cuke the varan mUlasaMgha ke nandi, sena, siMha, bhadra, deva Adi saMghoM meM vibhakta hone se bhI pahile ho cuke the aura dharasena-puSpadaMta-bhUta bali dvArA (lagabhaga 75 I. meM) SaTkhaNDAgama-siddhAnta ke rUpa meM kamma-payaDi-pAhuDa nAmaka Agama ke pustakArUr3ha kiye jAne se bhI pUrva ho cuke the / sAhityika evaM zilAlekhIya anuzrutiyoM meM kundakunda kA ullekha sadaiva umAsvAmI aura samantabhadra ke pUrva huA hai| umAsvAmI viracita tatvArthAdhigamasUtra ke suprasiddha TIkAkAra devanandi pUjyapAda (lagabhaga 500 I.) samantabhadra kA to nAmollekha karate hI haiM aura unake uddharaNa bhI dete haiM, kundakunda ke granthoM se bhI uddharaNa dete haiM / kundakunda ke paravartI jainAcAryoM evaM granthakAroM kI nirNIta tithiyA~ yaha prAyaH sunizcita kara detI haiM ki svayaM kundakunda prathama zatI I. ke madhya se pUrva hI hue hone cAhiye / prophesara e. cakravartI ne kundakundAcArya kA samaya prathama zatI I. nirdhArita kiyA24, DaoN. e. ena upAdhye ne vibhinna matoM tathA prApta sAdhana-srotoM kI vizada samIkSA karake prAyaH usI samaya kA samarthana kiyA / 25 kundakunda kI kRtiyoM meM prApta prAkRta bhASA kA rUpa bhI isI mata kI puSTi karatA hai / mathurA kA kumAranandi viSayaka pUrvokta zilAlekha26 varSa 87 kA hai, saMkhyApATha kucha aspaSTa hai aura vaha 67 ho sakatA hai| yataH lekha meM aisA koI saMketa nahIM hai jisase use kuSANakAlIna (78 I. kA pazcAdvartI) kahA jA sake, yaha sambhAvanA hai ki ukta varSa saMkhyA IsApUrva 66 meM prArambha honevAle prathama zaka saMvat kI ho arthAt san IsvI 1 yA 21 kA vaha lekha hai / ataH yaha sambhava hai ki kundakunda kA inhIM kumAranandi ke sAtha sAkSAt samparka rahA ho aura unheM ve gurutulya mAnate hoN| DaoN0 rAmakRSNa gopAla bhaMDArakara ke kathanAnusAra prAcArya kundakunda una prAcInatama digambara granthakAroM meM se haiM jinakI kRtiyoM kA ullekha aneka paravartI sAhityakAroM ne kiyA hai / 27 pITarasana kI riporTa meM bhI inheM eka atyanta prAcIna evaM khyAtiprApta prAcArya rahA batAyA hai / 28 vastutaH svayaM kundakunda to apane granthoM meM kisI bhI pUrvavartI granthakAra kA ullekha nahIM karate jisakA kAraNa yahI pratIta hotA hai ki aisA koI lekhaka rahA hI nahIM / mUla dvAdazAMga-zrutAgama ke sAtha unakA sIdhA sambandha asaMdigdha pratIta hotA hai| usakI ora. jaba bhI ve saMketa karate haiM, sahaja sAmAnya rUpa meM hI karate haiM / unakI kRtiyoM kA pAramparika prAgamika rUpa isa tathya se bhI pramANita hai ki unameM aneka gAthAe~ zvetAmbara Agama sUtroM se abhinna haiM / tIrthaMkarottarakAla kI prAthamika zatAbdiyoM meM to vaise vAkya avibhakta pUre saMgha kI samAnarUpa se sampatti the aura jaba saMghabheda kI bhUmikA banane lagI to donoM daloM ne unake saMrakSaNa kA svatantrarUpa se prayAsa kiyA / 29 isa saba vivecana
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA se yaha spaSTa hai ki bhagavatkundakundAcArya prathama zatI I. ke pUrvArdha meM hue haiM aura unakA AcAryakAla IsA pUrva 8 se lekara san 44 I. paryanta rahA / 4 AcArya ke viSaya meM pracalita anuzruti hai ki maukhikarUpa se pravAhita hotA prAyA dvAdazAMga - zrutAgama kA jo jJAna unheM guru paramparA se prApta huA thA usIkA upasaMhAra karake athavA use hI AdhAra banAkara unhoMne prAkRta bhASA meM apane choTe-bar3e 84 pAhuDoM ( prAbhRtoM ) kI racanA kI thii| unakI kRtiyoM meM kahIM-kahIM jainetara sandarbhoM kA bhI saMketa hai aura kabhI-kabhI pUrvakAla meM hue katipaya vyaktivizeSoM ke bhI ullekha vyakti aitihAsika rahe ho sakate haiM / 30 Adhunika yuga meM unakI prAyaH sabhI upalabdha racanAe~ prakAzita ho cukI haiM aura unake pramukha granthoM ke vistRta samIkSAtmaka prastAvanAoM se yukta susampAdita saMskaraNa prApta haiN| kaI zodha chAtroM ke kundakunda sAhitya ke dArzanika, sAMskRtika, bhASA vaijJAnika Adi adhyayana bhI zodhaprabandhoM ke rUpa meM vibhinna vizvavidyAlayoM meM prastuta kiye jA cuke haiN| prAcArya kundakunda kI suvidita evaM upalabdha kRtiyAM nimnokta haiM- 1. samayasAra, 2. pravacanasAra, 3. paMcAstikAyasAra - ye tInoM samuccaya rUpa se prAbhRtatraya yA sAratraya bhI kahalAte haiM jinakI prAmANikatA evaM mahattA jaina paramparA meM vaisI hI mAnya hai jaisI ki vedAntiyoM meM prasthAnatraya kI hai| 4. niyamasAra, 5. rayaNasAra ( isa grantha kA upalabdha rUpa kucha vivAdAspada hai) 6-15 aSTapAhuDa kundakunda racita prATha prAbhRtoM kA saMgraha hai, una kucha anya pAhuDa bhI zAstra bhaMDAroM meM prApta hue haiM / dazapAhuDoM kA bhI eka saMkalana prakAzita hai / 32 ina pAhuDa granthoM meM yatra-tatra katipaya upayogI aitihAsika sUcanAe~ bhI prApta haiN| 16. bArasa praNuvekkhA ( dvAdazAnuprekSA ), 17-26 dazabhakti / inake atirikta munidharma ke pratipAdaka prAcIna prAkRta grantha mUlAcAra ke kartRtva kA zreya bhI kucha vidvAn kundakunda ko hI pradAna karate haiM / usake kartA ke rUpa meM sAmAnyatayA kinhIM vaTTakerAcArya kI prasiddhi hai jo kundakunda hI kA eka upanAma rahA anumAna kiyA jAtA hai / 33 indranandi ke anusAra kundakunda ne pustakArUr3ha AgamoM ke eka aMza para parikarma nAma kI TIkA bhI racI thI kintu vibudha zrIdhara ke anusAra usa TIkA ke karttA kundakundAcArya ke eka ziSya kundakIrti the / 34 yaha mata satya ke adhika nikaTa pratIta hotA hai| tamila deza meM pracalita eka anuzruti ke anusAra vizvaprasiddha tamila nItikAvya kurala yA thirukurala ke jo tamila - veda bhI kahalAtA hai, racayitA bhI yahI kundakundAcArya aparanAma elAcArya the, unhoMne isa grantharAja ko apane gRhastha ziSya tiruvallavara ke mAdhyama se tamila-saMgama meM praviSTa karAyA batAyA jAtA hai| vastutaH kundakundAdi jainAcAryoM kA prAcIna tamila saMgama kI sAhityika pravRttiyoM meM prabhUta preraNA evaM sakriya yogadAna rahA hai, yaha tathya prAyaH sarvatra svIkRta hai / 35 kundakunda - sAhitya ke saMskRta TIkAkAroM meM amRtacandrAcArya ( dasavIM zatI I.) jayasena (1150 I.) bAlacandra ( 1176 I.) padmaprabha maladhArideva ( 1185 I.) bhaTTAraka zrutasAgara (lagabhaga 1500 I.) Adi aura hindI TIkAkAroM meM pAMDe rUpacanda, paM. banArasIdAsa, paM. jayacanda chAbar3A Adi ullekhanIya haiM / kundakunda ke adyAvadhi jJAta
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA evaM upalabdha sabhI grantha prakAzita haiM / kucha ke to kaI-kaI saMskaraNa tathA kaI dezI-videzI bhASAoM meM anuvAdAdi bhI prakAzita ho cuke haiM / samayasAra ke saikar3oM saMskaraNa evaM anuvAdAdi haiN| aneka purAtana granthakAroM ne prAcArya kA atyanta pUjyabhAva se smaraNa kiyA hai36 aura yaha ukti pracalita ho gaI ki "hue haiM, na haiM, na hohiMge muniMda kundakunda se|" 1. sorseja aoNpha dI hisTarI oNpha enzenTa iNDiyA, DaoN. jyotiprasAda jaina, dillI, 1964 I., pR. 120-126 / 2. pratyeka mAMgalika avasara para par3hA jAnevAlA sarvAdhika pracalita maMgala zloka maMgalam bhagavAna vIro, maMgalam gautamo gaNI / . maMgalam kundakundAryo, jaina dharmostu maMgalam // 3. zrImato vardhamAnasya vardhamAnasya zAsane / zrI koNDakundanAmAbhUnmUlasaMghAgraNIgaNI / / epI. karNA. ii, 69 / 4. epI. karNA. ii naM. 64, 66, 69, 117, 127, 140, 254, 258 / vahI viii, naM. 35, 36, 37 ityaadi| 5. vandyo vibhu vina kariha kauNDakundaH kundaprabhA-praNayi kIti-vibhuSitAzaH yazcAru cAraNakarAmbuja caMcarIkazcakre zrutasya bharateprayataH pratiSThAm / / -zravaNabelagola, zi. le. naM. 54 6. pravacanAsAra, sampAdaka, DaoN. e. ena. upAdhye, bambaI 1935, prastAvanA, pR. 2 / 7. vahI, pR. 2-4 / 8. e. guerinATa-raparToira DI epIgrephI jainA, naM. 585 / kintu 'mahAmati' unakA nAma yA upanAma nahIM, varan eka vizeSaNa rahA pratIta hotA hai / 9. jaina enTIkverI, xii, 2, pR. 1923 / 10. saddaviyAro ho, bhAsA suttesu jaM jiNekahiyaM / so tahakahiyaM NAyaM sIseNa ya bhaddabAhussa / / 11. pravacanasAra, upAdhye, pR. 6 / paMcAstikAya, e. cakravartI, ilAhAbAda, 1920, prastAvanA, pR. 7 Adi / 12. vahI / kundakanda ke TIkAkAroM tathA anya paravartI granthakAroM evaM zilAlekhoM ne ina camatkAroM Adi ko pracArita kiyaa| 13. paMcAstikAya kI apanI TIkA ke purovAkya meM / 14. jaina siddhAnta bhAskara, i, 4, pR. 78 / 15. e.pI. iNDikA, pariziSTa (lUDarsa) naM. 7 / 16. pravacanasAra, upAdhye, pR. 16 / 17. (i) purAtana jaina vAkya sUcI, ju. ki. mukhtAra, sarasAvA, 1950, prastAvanA, pR. 191
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA - .vhii| . (ii) pravacanasAra, aMgrejI anuvAda-bI. phaiDegana, prastAvanA, epha. DablyU. TaoNmasa, pR. 15, kaimbrija, 1935 1 18. (i) zrutAvatArakAra indanandi (10vIM zatI), TIkAkAra bAlacandra (1176 ii.)| (ii) jaina siddhAnta bhAskara, xix 2, aura xx 3 pR. 16 / 19. pravacanasAra, upAdhye / / 20. rAIsa, epI. karNA bhUmikA. pR. 9-10, sAlatora, meDi jainijma pR. 256 / 21. (i) pra. sA., upAdhye / (ii) paMcAstikAya, cakravartI / (iii) TaoNmasa, vhii| (iv) iNDi-enTI, ke. bI. pAThaka, pR. 15 / (v) nAthUrAma premI, jainajagata, viii, 4 / (vi) samayasAra, gajAdharalAla, (banArasa, 1914) prastAvanA / (vii) svAmi samantabhadra, ju. ki. mukhtAra, pR. 158 / 22. pITarasana-riporTa 1883-84 pR. 163-66 hornale-iNDi-enTI pR. 341-611 23. sorseja oNpha da hisTarI oNpha enzenTa iNDiyA, jyotiprasAda jaina, pR. 133 / 24. paMcAstikAya, cakravartI, prstaavnaa| 25. pravacanasAra, upAdhye, prastAvanA, vhii| 26 epI. iNDi. aipenDaksa, naM. 71 / 27. bhaMDArakara-riporTa, 1883-84, pR. 430 / 28. pITarasana riporTa, 1883-84, pR. 80 / 29. pravacanAsAra, upAdhye, prastAvanA / 30. vhii| 31. pArzvanAtha vi. zo. saMsthAna, vArANasI se prakAzita (1983 I.) svIkRta zodha-prabandha suucii| 32. dazapAhuDa, SaTprAbhRtAdi saMgraha, prakAzaka-mANikacandra, digambara jaina granthamAlA / 33. (i) jaina enTIkverI, 2, pR. 19-23 / (ii) purAtana jaina vAkya sUcI, ju. ki. mukhtAra, prstaavnaa| ___34. indranandi aura vibudha zrIdhara ke zrutAvatAra / / 35. (i) jainA liTarecara ina tamila, cakravartI (pArA 1941) pR. 14-19 / (ii) paMcAstikAya, cakravartI, prstaavnaa| (iii) pravacanasAra, upAdhye, pR. 20-21 / / (iv) iNDi. enTI. pR. 20 / 36. zodhAMka 15, 16, 17, 18, 19-guruguNakIrtana : kundakundAcArya /
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ dArzanika vyAkhyAtA kundakundAcArya vicAra aura vivecanA -DaoN. prAditya pracaNDiyA 'dIti' sAhitya kA pUrNatayA mUlyAMkana, usakI vyAkhyA kI sampUrNatA kA dAvA, usameM nihita vicAra-paddhatiyoM kA sulajhA huA sarvekSaNa, sAhitya kA mantavya Adi taba taka sambhava nahIM jaba taka ki tAtkAlika samAja kA gahana adhyayana na kiyA jAe, bAhya prabhAvoM se prabhAvita kavi-mAnasa paTala kI lipi ko na par3hA jaae| zramaNa saMskRti ke samunnayana meM dArzanika vyAkhyAtA kundakundAcArya kA avadAna avismaraNIya hai aura mahanIya bhI / dIrghatapasvI. RddhidhAraka aura atizaya jJAna-sampanna zramaNAcArya kundakunda kA nAmasmaraNa vibhu varddhamAna aura indrabhUti gautamagaNadhara ke uparAnta hI Aja bhI kiyA jAtA hai / mahAmanISI maharSi kundakundAcArya dravyAnuyoga, adhyAtma aura tattvajJAna ke puraskartA haiM / eka ora unhoMne 'samayaprAbhUta' ke dvArA jaina adhyAtma kA prasthApana kiyA to dUsarI ora 'pravacanasAra' Adi ke dvArA jaina tattvajJAna ko mUrtarUpa diyaa| unakA sAhitya-saMsAra unake sahajAnaMda kI adbhuta abhivyaMjanA hai| usame prAtmAnubhUti kA amRtArNava hiloreM letA hai| kundakundAcArya ne prAkRta zaurasenI kI pRSThabhUmi meM apane graMthoM kI racanA pradhAnarUpa se zramaNoM ko lakSya meM rakhakara unhIM ke uddezya se kI hai / unake dvArA racita pAhuDa zramaNAcAra-viSayaka zikSA se prota-prota haiN| kundakunda ke graMthoM kI zailI sarala aura spaSTa hai usameM durUha jaisI bAta nahIM hai| unhoMne jo kucha kahA hai bahuta sIdhe-sAde zabdoM meM kahA hai / jaina adhyAtma kA mukuTamaNi 'samayasAra' isakA pratyakSa nirUpameya nidarzana hai / yaha prAcAryazrI kI agAdha vidvattA aura sugama pratipAdana zailI kA spaSTa paricAyaka
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ janavidyA hai / 'pravacanasAra' kA vastunirUpaNa avazya hI tarkapradhAna zailI ko liye hue hai tathApi durUha nahIM hai / jahA~ 'samayasAra' se prAcArya kundakunda ke sAMkhyadarzana aura upaniSad viSayaka pANDitya kA patA calatA hai vahA~ 'pravacanasAra' se jJAta hotA hai ki kundakunda nyAyavaizeSika darzana ke bhI paNDita the| bauddhoM ke vijJAnAdvaitavAda tathA zUnyavAda se bhI ve aparicita nahIM dIkhate / isa sva-para samayajJatA ke kAraNa hI prAcArya kundakunda jaina tattvajJAna kA parimita zabdoM ke dvArA parimArjita zailI meM nirUpaNa kara sake jo paravartI prAcAryoM ke lie AdhArazilA bnaa| zrI gopAladAsa jIvAbhAI paTela 'kundakundAcArya ke tIna ratna', pRSTha 18 para prAcAryazrI ke abhivyaJjanA-kauzala ke lie zabdArgha arpaNa karate haiM-"kahIM prAtmA kA vAstavika svarUpa, kahIM karmabandhana kA svarUpa. kahIM karmabandhana ko rokane kA upAya isa prakAra mahattvapUrNa viSayoM para ve apanA hRdaya niHsaMkocabhAva se kholate jAte haiM / kisI-kisI jagaha to aisA pratIta hone lagatA hai ki lekhaka buddhi se pare kI anubhava kI kahAnI kaha rahe haiM / " yahA~ prastuta Alekha meM jainadarzana ke prakRSTa aura viziSTa vyAkhyAtA kundakundAcArya ke vicAroM kA vivecana prastuta karanA hameM abhIpsita hai| AtmA ko AdhAra mAnakara jo cintana aura AcaraNa kiyA jAtA hai use adhyAtma kahate haiN| kundakunda-sAhitya meM AdhyAtmika jijJAsA aura vicAraNA ke abhidarzana vividha rUpoM meM hote haiN| prAcAryazrI 'mokSapAhuDa' meM AtmA ke tIna svarUpoM kA varNana karate hue kahate haiM ki AtmA ke tIna prakAra haiM-aMtarAtmA, bahirAtmA aura paramAtmA / antarAtmA ke upAya se bahirAtmA kA parityAga kara paramAtmA kA dhyAna karanA apekSita hai / yathA tipayAro so appA paramaMtarabAhiro du heUNaM / tattha paro jhAijjai, aMtovAeNa ghaehi bahirappA // 4, mo. pA. - tInoM ke svarUpa ko spaSTa karate hue prAcArya kundakunda kA kahanA hai ki indriyoM ke sparzanAdi ke dvArA viSayajJAna karAnevAlA bahirAtmA hotA hai / indriyoM se pare mana ke dvArA dekhanevAlA, jAnanevAlA 'maiM hU~' aisA sva-saMvedana-gocara saMkalpa antarAtmA hai aura dravyakarma arthAt jJAnAvaraNAdi, bhAvakarma arthAt rAgadveSamohAdi, nokarma arthAt zarIra Adi malarahita anaMtajJAnAdi guNasahita paramAtmA hai / yathA akkhANi bahirappA antarappA hu appasaMkappo / kammakalaMkavimukko paramappA bhaNNae devo // 5, mo. pA. AtmA aura paramAtmA meM koI tAttvika bheda nahIM hai / bAhyAvaraNa yA pudgala ke saMyoga ke hI kAraNa AtmA apane svarUpa se anabhijJa ho jAtA hai donoM meM kevala paryAyabheda hotA hai / ataeva pratyeka prAtmA karmAdi se mukta hokara usI prakAra paramAtmA bana sakatA hai jisa prakAra suvarNa-pASANa zodhanasAmagrI dvArA svarNa zuddha bana jAtA hai / yathA
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA aisohaNa joeNaM suddhaM hemaM havei jaha taha ya / kAlAIladdhIe appA paramappo havadi // 24, mo. pA. AcArya kundakunda ne bAhyAcAra kA khaNDana kiyA hai| yahA~ taka ki jainadharma ke mUlAdhAra 'liMgagrahaNa' Adi kA bhI virodha kiyA aura kahA ki jo sAdhu bAhya liMga se yukta hai, abhyantara liMgarahita hai, vaha AtmasvarUpa se bhraSTa hai aura mokSa-patha-vinAzaka hai / yathA bAhiraliMgeNa judo anbhaMtara liNgrhiypriymmo| so sagacaritrabhaTTho mokkhapahaviraNAsago sAhU // 61, mo. pA. AcAryazrI kA vizvAsa thA ki aise vyakti ko mokSa nahIM mila sakatA jo 'bhAva' se rahita hai, vaha cAhe aneka janmoM taka vividha prakAra ke tapa karatA rahe aura vastroM kA parityAga kara de / yathA bhAvarahino raNa sijjhai jai vi tavaM carai koddikoddiiyo| jammaMtarAi bahuso laMbiyahattho gliyvtho||4, mA. pA. sva-saMvedyajJAna aura pustakIya jJAna meM bhArI aMtara hai / sabhI saMtoM ne yaha svIkArA hai ki mAtra bAhyajJAna yA pustakajJAna se koI bhI vyakti 'paramatattva' ko jAna nahIM sakatA / usake lie anubhUti aura svasaMvedya jJAna kI apekSA hotI hai| zrI kundakundAcArya kahate haiM ki aneka zAstroM ko par3hanA tathA bahuvidha bAhyacAritra karanA, bAlacaritra ke sadRza hai, AtmasvabhAva ke pratikUla hai / yathA jadi par3hadi bahusudANi ya jadi kahidi bahuvihe ya caaritte| taM bAlasudaM caraNaM havei appassa vivarIdaM // 100, mo. pA. jagat meM jo kucha hai vaha dravya ho yA guNa ho yA paryAya ho, sabase pahale sat hai usake pazcAt hI vaha anya kucha hai| jo sat nahIM hai vaha kucha bhI nahIM hai / ataH pratyeka vastu sat hai / sat ke bhAva ko hI sattA yA astitva kahate haiN| prAcArya kundakunda ne 'paMcAstikAya' meM sattAsvarUpa isa prakAra vyakta kiyA hai sattA savvapayatthA savissarUvA aNaMtapajjAyA / bhaMguppAdadhuvattA sappaDivakkhA havadi ekkA // 8 // - arthAt sattA saba padArthoM meM rahatI hai, samasta padArthoM ke samasta rUpoM meM rahatI hai, samasta padArthoM kI ananta paryAyoM meM rahatI hai, utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka hai, eka hai aura sapratipakSA hai| prAcArya kundakunda ne sattA ko sapratipakSA batalAkara vastu-vijJAna kA yahI rahasya udghATita kiyA hai| prAcArya kundakunda ne 'pravacanasAra' ke jJeyAdhikAra meM gAthA saMkhyA
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 jainavidyA tIna ke dvArA tathA 'paMcAstikAya' meM gAthA saMkhyA dasa ke dvArA dravya kA lakSaNa isa prakAra kahA hai apariccattasahAveNuppAdanvaya dhuvatta saMbaddhaM / guNavaM ca sapajjAyaM jattaM davvatti vaccaMti // pra. sA. arthAt svabhAva ko chor3e binA jo utpAda-vyaya-dhrauvya-saMyukta hai tathA guNayukta aura paryAyasahita hai use 'dravya' kahate haiM / auradavvaM sallakkhariNayaM uppAdadhvayadhuvattasaMjuttaM / guNa pajjayAsayaM vA jaM taM bhaNNaMti savvahUM // 5. saM. -arthAt jisakA lakSaNa sat hai vaha dravya hai / jo utpAda, vyaya aura dhrauvya se yukta hai vaha dravya hai tathA jo guNa aura paryAya kA Azraya hai vaha dravya hai / kundakunda ne dravya ko hI sat aura utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka kahA hai| vaha dravya / ko sattA se ananyabhUta svIkArate haiN| dravya ke binA guNa nahIM raha sakate aura guNa ke binA dravya nahIM raha sakatA / nAma, lakSaNa Adi ke bheda se dravya aura guNa meM bheda hone para bhI donoM kA astitva eka hI hai ataH vastutvarUpa se donoM abhinna haiN| sArAMza yaha hai ki dravya se bhinna na guNa kA koI astitva hai aura na paryAya kaa| jaise sone se bhinna na pIlApana hai aura na kuNDalAdi / ataH dravya se usake guNa aura paryAya bhinna nahIM haiN| cUMki sattA dravya kA svarUpabhUta astitva nAmaka guNa hai ataH vaha dravya se bhinna kaise ho sakatI hai ? isalie dravya svayaM satsvarUpa hai| dravya sat hai, guNaparyAyavAlA hai aura utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka hai / AcArya kundakunda ne ina tIna lakSaNoM ke dvArA dravya ke svarUpa kA vizleSaNa kiyA hai jo batalAtA hai ki jainadazana meM eka hI mUla padArtha hai aura vaha hai dravya / vaha ananta guNoM kA eka akhaNDa piNDa hone se guNAtmaka hai / guNoM se bhinna dravya kA aura dravya se bhinna guNoM kA koI pRthak astitva nahIM hai / guNa pariNamanazIla haiN| ataH dravya kevala guNAtmaka hI nahIM hai paryAyAtmaka bhI hai|| prAcArya kundakunda ne 'niyamasAra' gAthA pandraha meM paryAya ke do bheda kiye haiMvibhAvaparyAya aura svabhAvaparyAya / anyanirapekSa pariNamana ko svabhAvaparyAya aura anyasApekSa pariNamana ko vibhAvaparyAya kahate haiN| jIva aura pudgala meM svabhAva aura vibhAva donoM haiN| unameM se siddha jIvoM meM to svabhAvaparyAya hI hai aura saMsArI jIvoM meM vibhAva kI mukhyatA hai / pudgala paramANu meM svabhAvaparyAya hai tathA skandha meM vibhAvaparyAya hI hai kyoMki paramANu ke guNa svAbhAvika aura skandha ke guNa vaibhAvika haiM / paramANu kA pariNAma anyanirapekSa hotA hai aura skandharUpa pariNamana anyasApekSa hotA hai /
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA ___ dravya ke mUla bheda do haiM-jIva aura ajIva / caitanya upayogamaya dravya ko jIvadravya kahate haiM aura acetana jar3a dravyoM ko ajIva kahate haiM / yathA davvaM jIvamajIvaM jIvo puraNa cedaNopayogamayo / poggaladavvappamuhaM acedaNaM havadi ya ajIvaM / / 2.35 pra. sA. guNoM ke bheda se hI dravyoM meM bheda hotA hai| guNa hI dravya ke liMga athavA cihna haiM / guNoM se hI dravya kA svarUpa jAnA jAtA hai| guNa do prakAra ke haiM-mUrtika aura amUrtika / mUrtika dravya ke guNa mUrtika aura amUrtika dravyoM ke guNa amUrtika hote haiM / mUrtika dravya kevala eka hai use pudgala kahate haiM aura jIva, dharma, adharma, AkAza aura kAla, ye pA~ca dravya amUrtika haiM / yathA ligehi jehiM davvaM jIvamajIvaM ca havadi viNNAdaM / te tambhAvavisiTThA muttAmuttA guNA gayA / 2.38 pra. sA. pravacanasAra (2.55) tathA paMcAstikAya (30) meM jIva zabda kI vyutpatti ke dvArA usakA svarUpa batalAte hue likhA hai-"jo bala, indriya, Ayu aura zvAsocchavAsa ina cAra prANoM se vartamAna kAla meM jItA hai, bhUtakAla meM jiyA thA aura bhaviSyakAla meM jiyegA vaha jIva hai / " 'paMcAstikAya' (27) meM AcAryazrI ne usa jIva ko cetayitA, upayogaviziSTa, prabhu-kartA, bhoktA, zarIrapramANa, amUrtika kintu karma se saMyukta batalAyA hai / jIva do prakAra ke haiM-saMsArI aura mukta / donoM hI prakAra ke jIva cetanAtmaka aura upayoga lakSaNavAle hote haiM kintu saMsArI zarIrasahita hote haiM aura mukta zarIrarahita hote haiM / pRthvIkAyika Adi ekendriya, zaMkha Adi dvIndriya, yUkA Adi trIndriya, DAMsa Adi caturindriya aura manuSya Adi paMcendriya ye saMsArI jIva ke bheda haiN| ye bheda indriya kI apekSA se haiM / cAra prakAra ke deva, karmabhUmija aura bhogabhUmija manuSya, bahuta taraha ke tiryaJca tathA nArakI, ye gati kI apekSA saMsArI jIvoM ke bheda haiM / prAcArya kundakunda ne dravya, guNa aura paryAyoM ko artha kahA hai / 'pravacanasAra' (21) meM artha ko dravyamaya aura dravya ko guNaparyAyamaya batalAkara dravya, guNa aura paryAya ko artha kyoM kahA hai isako spaSTa kiyA hai kintu 'paMcAstikAya' (198) meM jIva, ajIva, puNya-pApa, Asrava, saMvara, nirjarA, bandha aura mokSa ko artha kahA hai| 'niyamasAra' (9) meM nAnA guNaparyAyoM se saMyukta jIva, pudgala, dharma, adharma, kAla aura AkAza ko tattvArtha kahA hai / 'darzanaprAbhRta' (19) meM chahadravya, naupadArtha, pA~ca astikAya aura sAta tattvoM ke zraddhAna ko samyagdarzana kahA hai| isakA abhiprAya yaha huA ki artha, padArtha aura tattvArtha ekArthaka haiM phira bhI unameM dRSTibheda hai / jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla ye chaha dravya kahe jAte haiM, inameM se kAla ko pRthak kara dene se zeSa pA~ca ko astikAya kahate haiM / isI taraha jIva, ajIva, puNya, pApa, prAsrava, bandha, saMvara, nirjarA, mokSa ye nau padArtha kahe jAte haiM / inameM se puNya aura pApa ko pRthak kara dene se zeSa sAta tattva kahe jAte haiM / inhIM ke yathArtha zraddhAna ko samyagdarzana kahate haiN| samyagdarzana hI mokSa kA
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA mUla kAraNa hai / ataH kundakunda ne apane 'samayasAra', 'paMcAstikAya', 'niyamasAra' aura 'pravacanasAra' meM tattvoM, padArthoM aura dravyoM kA hI vizeSarUpa se kathana kiyA hai| kundakundAcArya kI vyAkhyAna zailI vyavahAranaya aura nizcayanaya para Azrita hai / 'samayaprAbhRta' meM ve likhate haiM vavahAro'bhUdattho bhUdatyo desido du suddharaNo / bhUdatya massido khalu sammAviTThI havadi jIvo // 11 // -arthAt samaya meM vyavahAranaya ko abhUtArtha aura zuddhanaya ko bhUtArtha batalAyA hai / inameM se bhUtArtha kA Azraya karanevAlA jIva samyagdRSTi hai| * kundakundAcArya ne abhUtArtha aura bhUtArtha kI maryAdA kA svayaM nirdeza nahIM kiyA phira bhI unakI vyAkhyAna zailI se isakA patA laga jAtA hai| paMDita phUlacanda jaina siddhAntazAstrI 'sarvajJatA ke atIta itihAsa kI eka jhalaka' nibandha meM kundakunda kI vyAkhyAna zailI meM nimna bAtoM ko apanAye jAne kI bAta kahate haiM1. jIva aura deha eka hai, yaha vyavahAranaya hai / jIva aura deha eka nahIM kintu pRthak-pRthak haiM yaha nizcayanaya hai / (samayaprAbhRta 32) 2. varNAdika jIva ke haiM, yaha vyavahAranaya hai tathA ye jIva ke nahIM haiM, yaha nizcayanaya hai / (samayaprAbhRta 61) 3. rAgAdika jIva ke haiM, yaha vyavahAranaya hai aura ye jIva ke nahIM hai, yaha nizcayanaya hai / (samayaprAbhRta 51) ____4. kSAyika Adi bhAva jIva ke haiM, yaha vyavahAranaya hai kintu zuddha jIva ke na kSAyika bhAva hote haiM aura na anya koI bhAva yaha nizcayanaya hai / (niyamasAra 41) 5. kevalI bhagavAn sabako jAnate aura dekhate haiM, yaha vyavahAranaya hai kintu ___ apane Apako jAnate aura dekhate haiM, yaha nizcayanaya hai / (niyamasAra 158) 6. zarIra jIva kA hai aisA mAnanA vyavahAra hai aura zarIra jIva se bhinna hai aisA mAnanA nizcaya hai / (samayaprAbhRta 55) ukta chaha tathyapUrNa bAtoM se vyavahAranaya aura nizcayanaya kI kathanI para paryApta prakAza par3a jAtA hai| prAcArya kundakunda ne jo vyavahAra ko abhUtArtha kahA hai vaha vyavahAra kI apekSA nahIM kintu nizcaya kI apekSA se kahA hai| vyavahAra apane artha meM utanA hI satya hai jitanA ki nizcaya / jisa prakAra hama vividha padArthoM ko jAnate haiM kintu hamArA vaha saba jAnanA jhUThA nahIM hai phira bhI vaha jJAna jJAnasvarUpa hI rahatA hai| usI prakAra kevalI
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 13 bhagavAn saba padArthoM ko jAnate aura dekhate haiM kintu unakA vaha jAnanA asatya nahIM hai / phira bhI vaha unakA jJAyakabhAva AtmaniSTha hI hai / ukta vyavahAra aura nizcaya kI kathanI kA yahI mathitArtha hai / prAcArya kundakunda kRta 'samayasAra' aura 'niyamasAra' meM nizcayavyavahAra kI mukhyatA hai tathA 'pravacanasAra' aura 'paMcAstikAya' meM dravyAthika-paryAyAthikanaya kI mukhyatA hai| samyagdarzana, samyagjJAna aura samyagcAritra kI ekarUpatA hI mokSamArga hai| ina traya ko kundakunda ne isa prakAra paribhASita kiyA hai sammattaM saddahaNaM bhAvANaM tesimadhigamo NANaM / cArittaM samabhAvo visayesu virUDhamaggANaM // 107 paMcAstikAya -bhAvoM (padArthoM) kA zraddhAna samyagdarzana hai aura unakA jJAna samyagjJAna hai tathA paMcendriya ke viSayoM ke prati vartatA humA samabhAva aura AtmA meM prArUDhabhAva samyagcAritra hai / yahI samyagdarzanajJAnacAritramaya mokSamArga prAcArya kundakunda ke graMthoM kA mUla pratipAdya hai / 'niyamasAra' kA prArambhika kathana draSTavya hai maggo maggaphalaM tiya, duvihaM jiraNasAsaNe samakkhAdaM / maggo mokkhauvAmo tassa phalaM hoi riNavAraNaM // 2 // -arthAt jinazAsana meM mArga aura mArgaphala-aise do prakAra kA kathana kiyA gayA hai / mArga mokSa kA upAya hai aura nirvANa usakA phala hai / prAcArya kundakunda kA cintana-darzana spaSTa hai ki prAtmajJAna ke binA paramatattva kI prApti asambhava hai / AtmajJAna svAtmAnubhUti kA viSaya hai| svAtmAnubhUti samyagdRSTi se sambhava hai / samyagdRSTi hone ke lie prAcAra-vicAroM meM nirmalatA aura prAtmatattva meM abhiruci apekSita hai| dharmaviSayaka mAnyatA ke sambandha meM prAcArya kundakunda kI dRSTi bahuta gaharI aura sulajhI huI parilakSita hotI hai| unhoMne spaSTa zabdoM meM cAritra ko dharma svIkArA hai| dharma prANimAtra ko jInA sikhAtA hai| zrAvaka kA lakSya dharma ko apane jIvana meM utAranA hai / zrAvaka kA prAdarza zramaNa kA jIvana hai| viSaya-kaSAyoM kA parihAra hI zramaNa aura zrAvaka kI mukhya IpsA honI caahie| karma karate samaya vyakti ke pariNAmoM meM kaSAya arthAt krodha, mAna, mAyA, lobha Adi kI mandatA honI cAhie / zuddha AtmAnubhUti kI ora satata sarvadA lakSya rakhanA cAhie tathA pariNAmoM kI vizuddhatA ke sAtha mohI, rAgI, ajJAnI jIvoM tathA unakI azuddha vyAvahArika kriyAoM ko dekhakara unakI upekSA tathA nindA nahIM karanI caahie| prAtmajJAna ho jAne para sadA vizuddha akhaNDa paramAtmA kI svasaMvedanAtmaka anubhUti meM lIna rahanA caahie| inakA vistAra se varNana kundakundAcArya kI racanAoM meM dRSTigata hai / prAcArya kundakunda kI racanAoM meM loka-kalyANa kI bhAvanA spaSTa rUpa se parilakSita hotI hai / AcAryazrI kA kahanA hai ki jitane vacana-paMtha hai utane nayavAda haiM aura
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina vidyA ke lie haiN| mAnava mata pAlana ke lie manuSya saMsAra ke saba prANiyoM jitane nayavAda haiM utane mata haiN| sabhI mata aura sampradAya mAnava aura sampradAya ke pIche nahIM hai ataeva kisI bhI mata aura dharma ke ko roka-Toka nahIM honI caahie| mAnava apane guNoM ke kAraNa meM zreSTha hai / zarIra vaMdanayogya nahIM hotA, kula aura jAti bhI vandanIya nahIM hote / guNahIna zramaNa aura zrAvaka kI koI vaMdanA nahIM karatA / 'daMsaNapAhuDa' meM prAcArya kundakunda kahate haiM-- 14 ravi deho baMdijjai raga vi ya kulo raMga vi ya jAisaMjutto / ko baMdas guraNahIgo' gahu savaraNo roya sAvo hoi // 27 // uparyaMkita vicAra-vivecana se hama isa niSkarSa para pahu~cate haiM ki AcArya kundakunda ne apane pratipAdana meM una sampUrNa viSayoM ko samAhita kara liyA hai jo grAtmahita ke lie atyanta upAdeya haiM, mokSamArga ke mUlAdhAra haiN| AcAryazrI ke dArzanika vicAra mUlataH jainadarzana ke hI vicAra haiN| unake graMthoM meM jainadarzana ke sabhI vicAroM kA sazakta pratipAdana huA hai / prAcArya kundakunda ke vicAra unakI anubhUti ke aMga haiM / unake cintana tarka aura anubhUti kA sundara samanvaya hai / unako hRdayaMgama kie binA jainAcAra aura vicAra ko samyakrUpa se samajhA nahIM jA sakatA / vastutaH kundakundAcArya ke dArzanika vicAra jina adhyAtma ke kalpavRkSa haiM / U
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya kundakunda kI dena - DaoN0 devendrakumAra zAstrI jagat, jIva aura padArtha kA anveSaNa, zodha anusandhAna karanevAle Aja taka jitane jJAnI, vaijJAnika, cintaka yA dArzanika hue haiM una sabakI pahu~ca bhinna-bhinna pratIta hotI haiM / isalie una sabake mata bhinna-bhinna haiM / vAstava meM yathArthajJAniyoM kA eka hI mata hotA hai kyoMki unakI dRSTi, jJAna aura pravRtti meM koI bhinnatA nahIM hotI / zranantajJAniyoM kA zraddhAna, jJAna aura prAcaraNa sadA samAna lakSita hotA hai kintu jJAniyoM kI ruci, samajha aura AcaraNa meM sadA antara banA rahatA hai, vibhinnatA parilakSita hotI hai / isa bhinnatA kA kAraNa alpajJAniyoM kI samajha kI viparItatA hai / duHkhI jIva sadA se parabhAvoM meM, paravastunoM meM sukha mAnatA, khojatA prAyA hai lekina svayaM zrAnanda kA nidhAna, sukha kA khajAnA hai - aisA usane zrAja taka nahIM samajhA hai / yadi hama apane meM sukha kI kalpanA kara leM taba to sukhI ho sakate haiM, nahIM kalpanA to jalpanA hI hai / vAstava meM hameM kalpanAvikalpanA meM nahIM ulajhanA hai, vastu jo jaisI hai usake nija svabhAva se use vaisA svIkAra karanA hai / jainadarzana vastuvAdI darzana hai / jisameM ananta guNa basate haiM use vastu kahate haiM / vastu svabhAva se sAmAnya aura vizeSa se paripUrNa hai / vastutaH caitanya mAtra jIva hI dhruva hai / vastu meM pratyeka samaya honevAlA pariNamana sthAyI nahIM hai / jo asthAyI hai, anitya hai, usase kabhI bhI vastu ko nahIM samajhA jA sakatA kyoMki nija rasa se prakaTa honevAlI vastu sadAkAla eka rUpa hI rahatI hai / jisa vastu se jo bhAva niSpanna hotA hai vaha bhAva vaha
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 jainavidyA vastu hI hai / binA bhAva aura binA AkAra ke koI vastu nahIM hotI kintu caitanya dravya ke cetana bhAva hI hote haiM. acetana bhAva caitanya ke kArya nahIM hai / gandha, rasa, sparza, rUpa, zarIra, saMsthAna, saMhanana Adi pudgalamaya nAmakarma kI racanA hone se pudgala se abhinna hai / paudgalika kiMvA jar3a yA bhautika vizva bhinna hai aura caitanya jagat sarvathA bhinna hai / AcArya kundakunda kI sabase bar3I dena hai-tattvajJAna / vastu ke svarUpa kA jJAna karAne ke lie guNa, paryAya se yukta vastu jo pramANa kA viSaya hai, guNoM kA samUha dravya jo dravyArthika naya kA viSaya hai aura paryAyanirapekSa dravya jo zuddhanaya kA viSaya hai-ina sabhI se aura mukhyarUpa se zuddhanaya kI dRSTi se 'samayasAra' kA nirUpaNa kiyA gayA hai / vAstava meM 'samyagdarzana' ko samajhAne ke lie 'samayasAra' jaise mahAn grantha kI racanA kara prAcArya kundakunda ne utkRSTa zodhaprabandha (thIsisa) bhavya jIvoM ko pradAna kiyA hai, jisakI jor3a kA Aja bhI vizva meM koI zAstra upalabdha nahIM hai / yaha sunizcita hai ki jo samyagdarzana ko prApta karanA cAhatA hai use 'samayasAra' samajhanA anivArya hai / 'samayasAra' ko samajhe binA jJAna kI A~kha nahIM khula sakatI / unakI isa mahAna dena se vizva kA vAGmaya sadA upakRta rahegA / yadyapi prAcArya kundakunda ke pahale aura bAda meM bhI isa deza meM aneka . prAcArya, yogI, santa hue lekina una jaise racanAkAra durlabha haiM / pratidina hama aneka vastuoM ko dekhate haiM / subaha se zAma taka vibhinna padArthoM ke samparka meM Ate rahate haiM / unakI camaka-damaka, rUpa-raMga, banAvaTa Adi kI ora bhI hamArA dhyAna jAtA hai / kintu hama unake sambandha meM jo bhI jAnate haiM vaha yA to virodhAbhAsamUlaka * hotA hai athavA viparyaya, mithyA hotA hai / barTenDa rasela ke zabdoM meM-"merA vizvAsa hai ki sUrya dharatI se 93 lAkha mIla kI dUrI para hai / yaha garma bhUmaNDala (globa) hai jo isa pRthvI se kaI gunA bar3A hai / sUrya pRthvI ke cAroM ora ghUmatA rahatA hai / vaha pratyeka subaha udita hotA hai aura bhaviSya meM anizcita kAla taka udaya hotA rhegaa|" yadyapi sUryodaya ke samaya sUrya ko jo bhI dekhegA use sUrya kA lAla golA hI dikhalAI par3egA kintu vAstava meM sUrya kyA hai ? isase hama anajAna haiM / hamArA turanta kA anubhava galata bhI ho sakatA hai / hama jina padArthoM ko dekhate-jAnate haiM ve sabhI hamAre anubhava-bodha meM jaise pratIta hote hai vaise hI hama unakA jJAna karate haiM / hama jisa kursI para baiThe hue haiM usakA rUpa-raMga dekha kara, halkI-bhArI, cikanI-khuradarI chU kara aura pratyaya-bodha kI dhAraNA meM jaisI pahale A cukI hai usI ke anusAra jAnate haiM / vAstava meM kursI kyA hai ? kyA hama ise jAnate haiM ? kyA vAstavika kursI kA astitva hai ? yadi hai to vaha bhautika padArtha hI hai / hamArI saMvedanazIla prajJA meM 'kursI' kA samAhitarUpa ubuddha hotA hai / padArtha kA bAharI astitva to hamArI dRSTi meM AtA hai kintu vAstava meM padArtha anubhUtigamya hotA hai / pratIta honevAlA padArtha pratyeka samaya meM parivartita hotA rahatA hai / jo badala rahA hai, pratyeka kSaNa meM jo naye saundarya ko dhAraNa kara rahA hai aura kSaNa bhara ke pazcAt jo rahanevAlA nahIM hai, vaha padArtha nahIM hai kyoMki padArtha dhruva hai, nitya hai, traikAlika hai / hamAre anubhava meM AnevAle padArthoM meM se koI bhI bilkula nayA nahIM hai / use hama kabhI na kabhI dekha cuke haiM, jAna cuke haiM aura anubhava
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina vidyA 17 kA viSaya banA cuke haiM, phira bhI, usakI vAstavikatA se aparicita rahe haiM / adhikatara dArzanika yahI mAnate haiM ki hamAre anubhava meM jo vastuviSayaka pratyaya cintana-anubhavana meM A rahA hai, vahI vAstavika hai / jinazAsana kI vAstavikatA yahI hai ki jaba taka sakala nirAvaraNa-akhaNDa eka pratyakSapratibhAsamaya avinazvara zuddha pAriNAmika paramabhAva lakSaNa nija paramAtmadravya-vaha hI maiM hU~-aisA vastu kA yathArtha svIkAra sva saMvedana jJAna nahIM hotA hai taba taka pUrNa Ananda ke nAtha kA na to paramAtma-darzana hotA hai aura na jinazAsana kI pUrNa svIkRti hotI hai| jinazAsana kI svIkRti ke binA yaha jaina jJAnI kaise ho sakatA hai ? ataH AcArya kundakunda vAstavikatA se anabhijJa ko apratibuddha kahate haiN| jaise-sparza, rasa, gandha, varNa Adi bhAvoM meM ghar3A hai aura ghar3e meM sparza, rasa, gandha, varNa haiM, usI prakAra puNya-pApa ke antaraMga pariNAma (bhAvakarma) jJAnAvaraNAdi jar3akarma tathA nokarma-zarIrAdi bahiraMga pudagala pariNAma haiM-jaba taka isa prakAra bheda bhAsita nahIM hotA taba taka vaha apratibuddha hai| sAmAnyataH tattva kA artha hai-sAra, brahma, AtmA; aura tattvajJAna kA artha haiMbrahmajJAna, prAtmajJAna / AtmajJAna anubhUti kA viSaya hai / anubhUti ke sivAya AtmajJAna kI upalabdhi kI anya koI vidhi nahIM hai / ataeva 'tattva' se hamArA abhiprAya paramArtha yA dravya svabhAva se hai / jisa vastu kA jo bhAva hai vaha tattva hai / vAstava meM vastu ke asAdhAraNa dharma ko tattva kahate haiM / ise dUsare zabdoM meM vastusvarUpa bhI kaha sakate haiM / vastu kA svarUpa hI vastu kI asaliyata hai, vahI yathArtha hai / prAcArya kundakunda kahate haiM"dravya svabhAva se siddha sat hai-aisA jinadeva ne tattvataH kahA hai aura isI prakAra Agama se siddha hai / jo ise nahIM mAnatA, vaha parasamaya hI hai|" jaina tattvajJAna kI prathama vizeSatA yaha hai ki isa meM tattva kA nirvacana bhAvasAmAnya ke rUpa meM kiyA gayA hai / kyA jar3a aura kyA cetana sabhI padArtha bhAvavAna haiM / abhAvavAna koI vastu nahIM hai / pratyeka vastu kA apanA-apanA bhAva svataH siddha hai| kisI ne kisI vastu ko usake apane bhAvarUpa banAyA nahIM haiM / svabhAva hone meM koI nimitta yA kAraNa nahIM hai| jainadarzana meM pratyeka padArtha nityapariNAmI mAnA gayA hai / jisa meM ananta guNa basate haiM use vastu kahA jAtA haiM / jo pratyeka samaya meM guNa-paryAyoM ko prApta hotA hai use dravya kahate haiM / pratyeka dravya apane anvayarUpa dharma ke kAraNa dhruvasvabhAvI hai tathA utpAdavyayarUpa dharma ke kAraNa pariNAmasvabhAvI hai / ' dravya kA pariNamanasvabhAva ahetuka hai / isa vizeSatA ke kAraNa hI dravya kI svatantratA aura dravya meM rahanevAle guNoM kI svatantratA kA ullekha jinAgama meM kiyA jAtA hai / yadi guNa svatantra na hoM to AtmA meM ananta catuSTaya (anantadarzana, anantajJAna, anantasukha, anantavIrya) tathA ananta guNa siddha nahIM ho sakate / guNoM kA samUha dravya hI svatantra nahIM mAnA gayA hai varan eka samaya kI paryAya bhI sat va svatantra kahI gayI hai / paryAya kI sthiti eka samaya mAtra hai / anya samaya meM anya paryAya
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA utpanna hotI hai / isa prakAra pratyeka dravya se utpanna honevAlI paryAyeM krama se janma letI haiM / eka samaya pahale jo paryAya thI vaha dUsare samaya meM nahIM pAI jAtI / hama apanI ina bAharI AMkhoM se una saba paryAyoM ko kahAM dekha pAte haiM ? pratyeka kSaNa kI asaMkhya paryAyeM hamArI dRSTi se aojhala rahatI haiM / yadyapi vastu sadA kAla vahI rahatI hai jo apane svarUpa se hotI hai kintu unakI paryAya-dazA (hAlata) badalatI rahatI hai| kisI vastu kI dazA badalane meM kisI anya vastu kA hAtha nahIM hotA / eka vastu dUsarI vastu kA pariNamana nahIM kara sakatI / yaha jaina tattvajJAna kI sabase bar3I vizeSatA hai / prAcArya kundakunda ke zabdoM meM jo jamhi guNaM damve so aNNamhi du Na saMkamadi dave / / so aNNamasaMketo kiha taM pariNAmae davvaM // 103, sa. sA. arthAt-jo vastu jisa dravya meM tathA jisa guNa meM vartatI hai vaha anya dravya meM va anya guNa meM saMkramaNa nahIM karatI yAnI badala kara una meM nahIM mila jAtI / jaba vastu anyarUpa se saMkramaNa nahIM karatI, taba anya vastu ko kaise pariNamita karA sakatI hai yAnI kisI dUsarI ko apane rUpa badala nahIM sakatI / yaha to bhAratIya paramANuvAda meM mAnA gayA hai ki pratyeka paramANu meM sabhI maulika guNa vidyamAna haiM / jitane maulika guNa vidyamAna haiM utane prakAra ke hI mUla paramANu haiM / itanA avazya hai ki vedAntadarzana pratyeka paramANu meM eka guNa svIkAra karatA hai, jabaki jainadarzana ke anusAra pratyeka paramANu meM ananta guNa haiM / una sabhI paramANuoM kI svatantra sattA hai jo piNDa-skandhoM meM mUla rUpa se lakSita nahIM hote| __ jainadarzana meM kArya-kAraNa kA vicAra to kiyA gayA hai kintu paranimitta kI apekSA svanimitta yA svabhAva-sAdhana ko hI pramukhatA dI gaI hai / vahAM para para-kAraNoM kI bilkula upekSA kI gaI hai / saMyoga tathA vibhAva-dazA meM upacAra se paranimittoM kA. bhI kathana kiyA gayA hai, unakA niSedha nahIM hai, kintu svabhAva yA paramArtha kI dRSTi se kAryakArI na hone se una ko heya kahA gayA hai| isakA itanA sUkSma tathA gahana varNana prAcArya kundakunda ne parama prAdhyatmika grantha 'pravacanasAra' meM vistAra se kiyA hai / ve to yahAM taka kahate haiM ki jJAna ke dvArA AtmA jJAyaka nahIM hai kintu svayaM hI jJAnarUpa pariNamita hotA hai / isalie AtmA aura jJAna pRthak nahIM haiN| sabhI padArtha AtmajJAna meM sthita haiM / prAtmA meM kartRtva aura karaNarUpa zakti bhinna na hone se jo svayameva jAnatA hai (jJAyaka) vahI jJAna hai / paramArtha meM AtmA aura jJAna meM koI bheda nahIM hai / kintu vyavahAra se samajhAne ke lie bheda kiyA jAtA hai jo vAstavika nahIM hai / donoM kI bhinnatA batAne ke lie kisI apekSA se ThIka hai / yaha sunizcita hai ki bhAratIya tattvacintana meM adhyAtma hI mukhya hai| binA tattvajJAna ke adhyAtma kA prArambha nahIM hotA / yadyapi yUropIya dArzanika cintakoM meM sarvaprathama DekArTa ne prArambha meM sabhI vastuoM ke astitva ko nakAra diyA thA kintu turanta hI use apanI isa bhUla kA patA laga gayA thA ki apanI cetanA meM sandeha karanA unake lie sambhava
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA nahIM hai kyoMki sandeha apane Apa meM cetanA kA eka AkAra hai / maiM cintana karatA hU~ isa - lie maiM hU~ / lAibanitsa ke vicAra meM sArI sattA prabhautika bindutroM kI hai / jina cidbindunoM se sArI sattA banI hai ve eka dUsare ko prabhAvita nahIM karate, hara eka pUrNa rUpa meM svAdhIna hai / ina bindunoM meM koI khir3akI nahIM hai jahA~ se koI bodha bhItara A sake, sampUrNa jJAna AtmajJAna hai / jaina dRSTi se adhyAtma meM zuddhAtmA kA anuSThAna hai / vItarAga paramAnanda ko upalabdha honA hI adhyAtma kA dhyeya hai / vAstava meM adhyAtma meM anirvacanIya jJAnAnanda kA rasAsvAdana kiyA jAtA hai / usa meM vItarAga sva-saMvedanajJAna kI mukhyatA rahatI hai / adhyAtma meM koI mata yA sampradAya nahIM hotA kyoMki sabhI cetana jIvoM kI cetanA sAmAnya hai | jainatattvajJAna kI yahI vizeSatA hai ki isa meM sAmAnya grAhaka nirvikalpasattAvalokanarUpa- darzana kA varNana kiyA gayA hai / 19 yathArtha meM nijAtmA kA darzana hI darzana hai, anya to pradarzana mAtra hai kyoMki sAmAnya avalokana rUpa-darzana to mithyAdRSTiyoM ke bhI hotA hai kintu unakA paradravya kA jAnanAdekhanA mana aura indriyoM ke dvArA hotA hai / Agama meM darzana ke cAra bheda kie haiM- cakSudarzana, pracakSudarzana, avadhidarzana aura kevaladarzana / ina cAroM meM prA~khoM se dekhanA cakSudarzana aura mana kI sahAyatA se dekhanA acakSudarzana hai / chadmastha (alpajJAnI) avasthA meM AtmA kA avalokana mana se hotA hai / zrAtma-darzana sAta prakRtiyoM ke upazama, kSayopazama, kSaya se tattvArthazraddhAna rUpa hone se mokSa kA kAraNa hai / jina ko tattva kI ruci va saccA zraddhAna nahIM hai una ko Atmadarzana nahIM hotA / 10 grAtma-darzana vastutaH nijAtmadarzana hai jo pratIndriya avalokana hai, jisake darzana meM kisI bhI ( mana, indrayAdi) parAvalambana kI AvazyakatA nahIM hotI / isalie adhyAtmazAstra meM loka meM sarvatra sabhI se adhika sundara bhagavAn zuddha svabhAvI caitanyaghana prabhu nija zuddhAtmA kI kathA hI kathA hai, anya saMyoga tathA saMyogI bhAvoM kA kathana karanA visaMvAda Apatti hai / 11 tattva kA viSaya eka traikAlika dhruva jJAyakabhAva padArtha hai / jJAyakabhAva zuddha hai / AcArya umAsvAmI ne ise hI tattvArtha kahA hai / tattva kA artha hai - padArtha kA bhAva aura artha kA zabdArtha hai - padArtha | bhAvavAna padArtha pUrNa vijJAnaghana paramabrahma hai / jJAnasvarUpI AtmA meM rAgAdi paryAyeM haiM kyoMki jJAna meM rAga nahIM haiM aura rAga meM jJAna nahIM hai / donoM bhinna ikAiyA~ hai / ataH tattvArtha parama caitanyacamatkAra mAtra dhruvasvabhAva jJAyakabhAva hai / vibhAva paryAyeM to AtmA ke svabhAva haiM nahIM, para nirmala paryAyeM bhI bahirtattva haiM | paryAya antaH tattva nahIM hai / isalie jaina tattvajJAna meM paryAya ko dravya se bhinna hone ke kAraNa use gaura kara diyA hai / adhyAtma zuddhanaya kA viSaya hai / zuddhanaya kA artha hai - zuddha dRSTi, zuddha kA anubhava / hamArI dRSTi tabhI zuddha ho sakatI hai jaba zuddha dravya kA zrAzraya leM / azuddha vastu ke sAtha raha kara, usakA lakSya kara zuddhatA kaise prakaTa ho sakatI hai ? yahIM para dRSTi aura dRSTi kA viSaya hamAre sAmane prastuta ho jAte haiM / zuddhanaya aura usake viSaya ko samajhe binA jinaprarUpita tattvajJAna meM praveza nahIM ho sakatA /
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 jainavidyA yadyapi lagabhaga sabhI bhAratIya dArzanikoM ko mukti athavA saccA sukha iSTa hai, kintu unakI vyAkhyAe~ bhinna-bhinna haiM / sAMkhya darzana puruSa ke apane svabhAva meM avasthita ho jAne ko mokSa nirUpita karatA hai / yoga-darzana ke anusAra kleza ke kSaya kA nAma kaivalyabodha kI prApti haiM / kaNAda darzana meM dravya, guNa Adi chaha padArthoM ke jJAna se mokSa-prApti svIkAra kI gaI hai / nyAya darzana meM duHkha ke atyanta kSaya ko mukti mAnA gayA hai / mImAMsA darzana meM AtmajJAna ke dvArA paramAnanda kI upalabdhi ko mokSa kahA gayA hai / vedAntiyoM ke anusAra jIva apane svarUpa ke ajJAna ke kAraNa duHkhI hai, avidyA ke dUra hote hI jIvabrahma ke ekatvajJAna se mukti hotI hai / upaniSadoM meM AtmA aura brahma meM bheda nahIM batAyA gayA hai / advaita vedAnta meM svarUpa ke aparokSa anubhava ko mokSa kahA gayA hai / madhya-vedAnta meM muktAvasthA meM jIva aNuparimANayukta rahatA hai, brahma meM usakA vilaya nahIM hotA / gItA ke anusAra samatvabuddhi se yukta hA puruSa karma-bandhana se mukta ho jAtA hai| isa prakAra sabhI kleza, avidyA aura karma-bandhana se chuTakAre ko ziva-sukha kI prApti kA upAya batAte haiM, kintu tattvajJAna ke binA saccA sukha kadApi prApta nahIM ho sakatA / yadyapi AcArya umAsvAmI ne tattva sAta batalAye haiM--jIva, ajIva, Asrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa / tattva to ananta haiM kintu ye sAta tattva prayojanabhUta tattva haiM / ina ko batalAne kA prayojana jIva-ajIva kI pahacAna karAnA hai / pahacAnanA to nija zuddhAtmA ko hai kintu anAdi kAla se nija cetana ko bhUlA huA jIva parapadArthoM tathA parabhAvoM ko apanA mAna kara una meM apanatva buddhi karatA AyA hai-yahI duHkha kA kAraNa hai / tattvajJAna kI hameM isalie AvazyakatA hai ki vaha hama ko hamArA vAstavika svarUpa batalAtA hai / hama siMha kI bhAMti jJAnasvabhAvI, nirbhaya, Ananda kI mastI meM vicaraNa karanevAle haiM kintu siyArarUpI parasaMgoM meM nijatva buddhi karake apane Apa ko bhUla kara apane ko siyAra, dIna-hIna samajha rahe haiM / tattvajJAna isa dIna-hIna bhAvanA ko sadA ke lie dUra ' bhagAne kA amogha upAya hai / tattvajJAna se hI hameM apanI bhUla kA patA lagatA hai, sAtha hI vizva ke samasta jJeyoM meM tathA jIvAdi tattvoM meM heya-upAdeya kA jJAna hotA hai| Agama meM heya-upAdeya donoM prakAra ke tattvoM kA varNana hai kintu adhyAtma meM ekamAtra upAdeya prAtmabhUta tattva kA hI varNana kiyA gayA hai / jisa prakAra pratyeka rASTra meM rASTIya sarakAra ke Adeza se usakI madrA calatI hai usI prakAra jina-zAsana meM paramAtmA ke Adeza se adhyAtma kA sikkA calatA hai kyoMki adhyAtma meM AtmA kA hI adhikAra sarvatra lakSita hotA hai / paNDitazrI banArasIdAsajI ke zabdoM meM-"vastu kA jo svabhAva use Agama kahate haiM, AtmA kA jo adhikAra use adhyAtma kahate haiM / mithyAdRSTi jIva na AgamI, na adhyAtmI / kyoM ? isalie ki kathanamAtra to granthapATha ke bala se Agama-adhyAtma kA svarUpa upadeza mAtra kahatA hai, Agama-adhyAtma kA svarUpa samyak prakAra se nahIM jAnatA, isalie mUDha jIva na AgamI, na adhyAtmI, nirvedakatvAt / " / hama dekheM ki ina donoM meM se hamArI sthiti kyA hai ? kahIM tote kI bhAMti hama bhI jaina Agama, jaina adhyAtma kA pATha to nahIM raTa rahe haiM ?
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ janavidyA 21 yaha saca hai ki adhyAtma kA jJAna AgamapUrvaka hotA hai kintu yaha bhI bilkula saca hai ki adhyAtma kI sahI samajha Ane para hI Agama kA jJAna samyak ho sakatA hai / Agama kA vAcana kara lene mAtra se prAgama kA jJAna nahIM hotA / adhyAtma meM samajha use hI kahate haiM jo hamArI buddhiviveka meM samAhita ho jAe / jaba taka prAthamika bhUmikA meM hamArI pramANabhUta zuddha dravya kI dRSTi nahIM hotI taba taka samajhA, na samajhA barAbara hI hai / jisa prakAra adhyAtma ko samajhane ke lie Agama usa bhUmikA ko prazasta karatA hai jo adhyAsI ke lie Avazyaka hI nahIM, anivArya bhI hai, usI prakAra adhyAtma ke binA vItarAgatA kA mArga prazasta nahIM hotA, saccI jinavANI, deva-guru-dharma kA vAstavika svarUpa spaSTa nahIM hotaa| . tattvajJAna kI hI yaha vizeSatA hai ki jIva puruSArtha karake mokSamArga kI samyak pravRtti karatA hai / tattvajJAna ke abhAva meM sampUrNa vizva ke sambandha meM prApta kI gaI saba taraha kI jAnakAriyoM ko bhI ajJAna kahA jAtA hai / jaise koI manuSya saba taraha kI kalAe~ jAnatA ho para tairanA nahIM jAnatA ho to nadI meM bAr3ha se ghira jAne para vaha usa meM DUba jAegA, nadI ke pAra nahIM pahuMca pAyegA, usI prakAra AtmajJAnazUnya taraha-taraha ke vrata, niyama, bAharI cAritra yahA~ taka ki mahAvratoM kA pAlana bhI kare kintu paramArtha-darzana-jJAna se vihIna hone ke kAraNa usakI sabhI pravRttiyA~-kriyAe~ saMsAra ke lie hI nimitta kAraNa kahI jAyeMgI, una se paramArtha kI sAdhanA nahIM ho skegii| ataeva paramArtha-sAdhana meM ye niSphala kahI jAyeMgI kintu tattvajJAna se sahita hone para unakA mahattva itanA bar3ha jAegA jitanA ki bindI-bindI (jIro) ke pahale aMka lagA dene se unakA kaI gunA mUlya bar3ha jAtA hai / yathArtha meM tattvajJAna kI mahimA aparampAra hai jisakA varNana zabdoM meM karanA mujha jaise mandabuddhi ke lie azakya hai| prAcArya amRtacandra ke zabdoM meM rAgadveSAviha hi bhavati jJAnamajJAnamAvAt / to vastutvapraNihitadRzA dRzyamAnau na kiMcit / samyagdRSTi, kSapayatu tatastattvadRSTayA sphuTantau / jJAnajyotijvalati sahajaM yena puurnnaaclaaciH|| 217 sa. sA. kalaza arthAt-isa jagat meM jJAna hI ajJAnabhAva se rAga-dveSa rUpa pariNamita hotA hai / vastu kI ekatva kI dRSTi se yA tattvadRSTi se dekhA jAye to rAga-dveSa koI pRthak dravya nahIM haiM / vastutaH anya dravya AtmA meM rAga-dveSa utpanna nahIM karA sakate kyoMki anya dravya meM anya dravya ke guNa-paryAya utpanna nahIM ho sakate / isIlie prAcArya kundakunda preraNA dete haiM ki samyakadRSTisampanna puruSa, tattva kI dRSTi se rAga-dveSa kA kSaya karo / rAga-dveSa kA kSaya hote hI pUrNa va acala prakAza se daidIpyamAna jJAnajyoti prakAzita hotI hai / tattvajJAna kI bar3I bhArI mahimA hai / jisa puruSa kA viveka jAgRta ho gayA hai, jo samyagdRSTi hai usake
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 jainavidyA ajJAna kA abhAva hai kyoMki vaha parabhAva tathA paradravya ko apanA svarUpa nahIM samajhatA aura isalie unameM svAmitvabuddhi na hone se rAga-dveSa-moha bhI nahIM karatA / vastutaH yaha tattvadRSTi kI hI mahimA hai jisase satata AtmajJAna kI jyoti prakaTa hotI hai tathA ghAtiyA karmoM kA nAza hone se avicala kevalajJAna sahaja jyoti prakAzamAna ho jAtI hai| yathArtha meM jo jaisA hotA hai vaha usI rUpa se prakAzita hotA hai / tattvajJAna cetanA kA sahaja pariNAma hai, vaha sahaja pUrNavyaktarUpa se prakAzita hotA rahe-yahI maMgala bhAvanA hai| 1. barTenDa rasela, da prAblemsa Ava philAsaphI, AksaphorDa, punarmudita 1974 / 2. vahI, pRSTha 5 / 3. kamme pokammamhi ya ahamidi ahakaM ca kamma NokammaM / jA esA khalu buddhI appaDibuddho havadi tAva / / 19, sa. sA. 4. taccaM taha paramaTheM davvasahAvaM taheva paramaparaM / gheyaM suddhaM paramaM eyaTThA huMti abhihANA / / 4, nayacakra / 5. "svaM tattvaM svatattvaM, svabhAvo sAdhAraNo dharmaH", tattvArthavArtika, 2.1 / 6. davvaM sahAvasiddha saditi jiNA taccado samakkhAdo / siddha tadha Agamado Necchadi jo so hi parasamagro / / 98, pra. sA. 7. phUlacandra siddhAntazAstrI, jaina tattvamImAMsA, dvitIya saMskaraNa, pR. 31 / 8. dIvAnacandra, vedAnta darzana, prathama saMskaraNa, pR. 56, nAgarI pracAriNI sabhA, vaaraannsii| 9. jo jANadi so gANaM Na havadi NANeNa jANago praadaa| NANaM pariNamadi sayaM aTThA NANaTThiyA savve / / 35. pra. sA. 10. paramAtmaprakAza, 2.34 kI TIkA / 11. samayasAra, gA. 3 kI AtmakhyAti ttiikaa|
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ kundakunda - sAhitya kA sAhityika mUlyAMkana - DaoN0 rAjArAma jaina kAvya-sauSThava AcArya kundakunda ko kevala adhyAtmI santa kavi mAnakara unake virAT vyaktitva ko sImita karanA upayukta nahIM / ve nizcaya hI yogI siddha mahApuruSa to the hI kintu isake atirikta ve eka mahAn bhASAvid, sAhityakAra evaM bhAratIya saMskRti ke prAmANika vidvAn bhI the / bhASA-vaijJAnikoM ne unake sAhitya kI bhASA ko jaina-zaurasenI mAnA hai / zaurasenI ( athavA nATakIya zaurasenI) evaM jaina- zaurasenI meM vahI antara hai jo vaidika evaM laukika saMskRta meM, mAgadhI evaM ardhamAgadhI prAkRta meM, mahArASTrI evaM jaina mahArASTrI prAkRta meM, apabhraMza evaM avahaTTha-apabhraMza meM tathA hindI evaM hindustAnI meM antara hai / yahA~ viSaya vistAra ke bhaya se sAmAnya bhASA-bheda para adhika vicAra na kara kevala itanI jAnakArI de denA hI paryApta hai ki bhASA vaijJAnikoM ne prAkRta bhASA ke tIna pramukha stara mAne haiM-- ( 1 ) mAgadhI, ( 2 ) ardhamAgadhI evaM ( 3 ) zaurasenI / kundakunda kI bhASA kI mUla pravRtti zaurasenI hone para bhI vaha prAcya ardhamAgadhI se adhika prabhAvita hai| jainetara saMskRta nATakoM kI zaurasenI se kundakunda kI zaurasenI adhika prAcIna hai / mahAkavi daNDI ke anusAra prAkRta ( arthAt zaurasenI prAkRta ) ne mahArASTra- pradeza meM praveza pAne para jo rUpa dhAraNa kiyA vahI utkRSTa mahArASTrI prAkRta ke nAma se prasiddha 'huI | Age calakara ardhamAgadhI Agama sAhitya meM bhI usa mahArASTrI prAkRta kI kucha pravRttiyoM kA praveza ho
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 jainavidyA gayA / yahI nahIM, uttara evaM pazcimI bhArata meM jo prAkRta-sAhitya likhA gayA usameM bhI mahArASTrI kI kucha pravRttiyoM kA samAveza ho gayA, isa kAraNa use jaina-mahArASTrI ke nAma se abhihita kiyA gayA kintu yaha tathya hai ki SaTkhaNDAgama-sAhitya meM zaurasenI kI mUla pravRttiyA~ hI adhika haiM tathA mahArASTrI-prAkRta kI pravRttiyA~ gauNatara dikhAI detI haiM / ise hI jaina-zaurasenI bhI kahA gayA hai| ___ yahA~ yaha prazna utpanna honA svAbhAvika hai ki mahArASTra tathA gujarAta meM jaba mahArASTrI prAkRta kI pravRttiyoM kA pUrNa yA AMzika rUpa meM praveza ho gayA thA taba sudUradakSiNa meM baiThakara likhA gayA sAhitya usase gauNarUpa meM hI kyoM prabhAvita ho sakA? isakA eka sAmAnya sA uttara yahI ho sakatA hai ki usa sAhitya kA praNayana dakSiNa meM mahArASTrI-prAkRta ke prabhAva ke pUrva hI ho cukA thA tathA Aryetara bhASAoM ke madhya rahakara bhI apanI pUrva-bhASA ke rUpa kA abhyAsa karate rahane ke kAraNa ve (kundakunda Adi) mahArASTrI ke prabhAva se bahuta kucha aMzoM taka bace rhe| isa prakAra prAcArya kundakunda kI bhASA jaina zaurasenI hai jisakI kucha mukhya pravRttiyA~ nimna prakAra haiM(1) kartAkAraka ekavacana puliMga meM 'pro' / yathAjAdorajAtaH (pra0 sA0 19) uppAdo
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 25 ya zruti sayalaMPage #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 jainavidyA (pra0 sA0 251) (paMcAsti0 88) (pra0 sA0 149) kuvvaduH< karotu karedi< karoti kuNadi < karoti mahArASTrI ke samAna kuNaiPage #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 27 jaha salileNa Na lippai kamaliNipattaM shaavpyddiie| taha bhAveNa Na lippai kasAyavisayehiM sppuriso|| 153 bhAva0 pA0 rUpakAlaMkAra nimnalikhita uddharaNoM meM upameya meM upamAna kA niSedharahita Aropa kiyA gayA hai, ataH una meM rUpakAlaMkAra kA sahaja prayoga dekhA jA sakatA hai te dhIravIrapurisA khamadamakhaggeNa vipphurateNa / dujjyapabalabaluddharakasAyabhaDariNajjiyA jehiM // 155 bhAva0 pA0 mAyAvelli asesA mohamahAtarummi praaruuddhaa| visayavisapupphaphulliya luNaMti muriNa gANasatthehi // 157 mAva0 pA0 aprastutaprazaMsAlaMkAra 'gur3amizrita dUdha pIne para bhI sarpa viSa-rahita nahIM ho sakatA' isa ukti ke dvArA aprastuta-prazaMsA kA sundara udAharaNa prastuta kiyA hai / yathA Na muyai payaDi prabhavo suThuvi prAyaNNiUraNa jiNadhamma / __ guDasuddhaM pi pivaMtA Na paNNayA sivvisA hoti // 137 mA0 pA0 udAharaNAlaMkAra kundakunda sAhitya meM udAharaNAlaMkAroM kI chaTA to prAyaH sarvatra bikharI huI hai / kundakunda ne bAlAvabodha ke lie laukika upamAnoM evaM upameyoM ke mAdhyama se apane siddhAntoM ko puSTa karane kA prayAsa kiyA hai| unake ye upamAna upameya paramparAgata na hokara prAyaH sarvathA navIna haiN| naI-naI udbhAvanAoM ke dvArA unhoMne udAharaNoM kI jhar3I sI lagA dI hai| samayasAra ke puNya-pApAdhikAra meM puNya-pApa kI pravRtti ko samajhAne ke lie unhoMne kitanA sundara udAharaNa prastuta kiyA hai sovaNiyaM pi riNayalaM baMdhadi kAlAyasaM ca jaha purisN| baMdhadi evaM jIvaM suhamasuhaM vA kadaM kammaM // 146 // arthAt jisa prakAra lohe kI ber3I ho yA sone kI ber3I donoM hI puruSa ko bA~dhatI haiM usI prakAra kiyA gayA zubha-azubha karma bhI jIva ko bA~dhatA hI hai| isI prakAra karmabhAva ke pakakara girane ke lie pake hue phala ke girane kA sundara udAharaNa prastuta kiyA gayA hai pakke phalammi paDie jaha raNa phalaM bajjhae puNo viTe / jIvassa kammamAve paDie Na punnodymuvei|| 168 sa0 sA0
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 janavidyA arthAt jisa prakAra koI phala pakakara jaba gira jAtA hai taba vaha punaH bauMDI ke ke sAtha nahIM baMdha sktaa| usI prakAra jaba jIva kA karmabhAva pakakara gira jAtA hai taba vaha punaH udaya ko prApta nahIM hotA / kUTa-pada-prayoga kUTa-padoM ke prayoga kundakunda sAhitya meM pracuratA se nahIM milte| kvacit-kadAcit hI milate haiN| vastutaH isa prakAra kI racanAe~ jinake ki zabdoM ke sAtha sAdhAraNa artha bhI rahate haiM phira bhI saralatA se unakA bhAva samajhane meM kaThinAI hotI hai aura jinakA artha zabdoM kI bhUla-bhulaiyA meM pracchanna rahatA hai, ve kUTa-pada kahalAte haiM / kundakunda sAhitya meM bhI kahIM-kahIM isa prakAra ke kucha kUTa-pada upalabdha haiM / udAharaNArtha tihi tiSiNa dharavi piccaM tiyarahino taha tieNa priyriyo| dodosavippamukko paramappA jhAyae joI // 44 mo0 pA0 arthAt tIna (mana, vacana evaM kAya) ke dvArA tIna (varSAkAla yoga, zItakAla . yoga aura uSNakAla yoga) ko dhAraNa kara nirantara tIna (mAyA, mithyAtva evaM nidAna rUpa zalyoM) se rahita tIna (samyagdarzana Adi tIna ratnoM) se yukta aura do doSoM (rAga evaM dveSa) se rahita yogI paramAtmA arthAt siddha ke samAna utkRSTa AtmasvarUpa kA dhyAna karatA hai| (isa padya kA artha viSaya kA vizeSa jAnakAra hI samajha sakatA hai, sAmAnya buddhivAlA vyakti nahIM / isa prakAra ke padya kUTa-pada-chanda-yojanA kahalAte haiM / ) chanda-yojanA jisa prakAra saMskRta meM AryA chanda evaM apabhraMza kA dUhA chanda prasiddha hai usI prakAra prAkRta kA gAthA chanda prasiddha hai| ye tInoM chanda sarala, sarasa evaM geya tathA dvipadI hone ke kAraNa kaNThastha kara lene meM suvidhAjanaka hone se prArambha se hI lokapriya kundakunda-sAhitya kA pramukha chanda gAthA hai / prAbhRta sAhitya vizeSatayA bhAvaprAbhRta, mokSaprAbhRta evaM samayaprAmRta tathA niyamasAra meM anuSTup chanda kA prayoga bhI pracura mAtrA meM milatA hai| bhASA kI saralatA, laukika udAharaNa ke kAraNa sahaja bodhagamya tathA geyatA kI dRSTi se nimna gAthA draSTavya hai jaha paumarAyarayaNaM khittaM khIraM pabhAsayadi khiirN| taha behI dehatyo sahamattaM pamAsayadi // 33 paMcAsti. arthAt jisa prakAra dUdha meM par3A huA padmarAgamaNi sampUrNa dUdha ko prabhAsita kara detA hai usI prakAra zarIra meM sthita AtmA samasta zarIra ko prabhAsita kara letA hai /
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 29 anuSTupa jo du puNNaM ca pAvaM ca, bhAvaM vajjedi NiccasA / tassa sAmAigaM ThAI idi kevalisAsaNe // 130 ni0 sA0 isa prakAra yahA~ prAcArya kundakunda kI racanAoM ke sAhityika mUlyAMkana kA eka laghu prayatna kiyA gayA / vastutaH kundakunda kI pratimA sarvatomukhI thI ataH unake dArzanika mUlyAMkana ke sAtha-sAtha jaba taka sAhityika evaM sAMskRtika mUlyAMkana nahIM kiyA jAyegA taba taka unake virAT daidIpyamAna vyaktitva ko samajhane meM kaThinAI hogii| 1. bhA. saM. meM jaina. kA yogadAna, DaoN0 hIrAlAla jaina, pR0 77 /
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyaktva sammattarayaraNabhaTThA jAgaMtA bahuvihAraM satthAiM / rAhaNAvirahiyA bhamaMti tattheva tattheva // 4 // - jo vyakti samyakttvarUpI ratna ( samatAbhAva) se vaMcita haiM ve bahuta prakAra ke zAstroM ko jAnate hue bhI ArAdhanA se rahita hone ke kAraNa vahA~ hI vahA~ hI ( saMsAra meM ) bhramaNa karate rahate haiM / sammattasalilapavaho NiccaM hiyae pavaTTae jassa / kammaM vAluyavaraNaM baMdhucciya pAsae tassa // 7 // - jisake hRdaya meM samyakttvarUpI jala kA pravAha nitya vidyamAna hotA hai usakA karmarUpI baMdhana bAlU ke Dhera kI taraha nizcaya hI naSTa ho jAtA hai / darzanapAhuDa
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya kundakunda kI granthatrayI ke TIkAkAra -DaoN0 zuddhAtmaprabhA jina-adhyAtma ke prakANDa vidvAn prAcArya kundakunda jina-AcArya-paramparA meM sarvopari haiM / jaina-samAja meM Apa Aja bhI bhagavAn mahAvIra aura gautama gaNadhara ke pazcAt samasta AcArya-paramparA meM nAmollekhapUrvaka smaraNa kiye jAte haiM / prApa dvitIya zrutaskaMdha ke racanAkAra haiN| isase pUrva samasta prAcAra evaM vicAra saMbaMdhI paramparAe~ zruta-paramparA se calI A rahI thiiN| kintu zrutakevalI bhadrabAhu ke samaya meM hue dvAdaza-varSIya dubhikSa ke kAraNa AcAra-saMbaMdhI paramparAoM meM zithilatA kA prAdurbhAva hone lgaa| dhIre-dhIre AcaraNa-saMbandhI bheda ke sAtha-sAtha unameM vaicArika bheda bhI prAraMbha hone lgaa| prAcArya kundakunda ke samaya meM prAcAra-saMbaMdhI zithilatA meM paryApta vRddhi ho cukI thii| AhAra-vihArAdi kriyAnoM meM koI maryAdA nahIM raha gaI thii| dhArmika dRr3hatA kA prabhAva hone lagA thA aura vaicArika bheda bhI prAraMbha ho gayA thaa| yaha AcAra-vicAra saMbaMdhI zithilatA hI saMghabheda kA kAraNa thI jo ki dhIre-dhIre mata kA rUpa lene lagI thii| ataH IsA pUrva prathama zatI meM isa bAta kI AvazyakatA mahasUsa hone lagI ki zrutakevalI bhadrabAhu kI mUla AcAra-vicAra-paramparA ko kAyama rakhane ke lie use lipibaddha kiyA jAe / tatkAlIna paristhiti ko dekhakara prAcArya kundakunda ne na kevala siddhAntoM ko hI apitu muni-prAcAra meM AnevAlI zithilatA kA bhI pratyeka dRSTikoNa se vicArakara strImukti Adi vicAroM kA dRr3hatA se niSedha kiyA /
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 jainavidyA AcArya kundakunda kA mUla pratipAdya jaina-darzana meM pratipAdita vastuvyavasthA evaM mukti kA mArga rahA hai| vastuvyavasthA kA pratipAdana unhoMne dravyAthika aura paryAyAthika nayoM ke mAdhyama se kiyA hai aura mukti ke mArga kA nirUpaNa nizcaya-vyavahAra nayoM ke mAdhyama se| 'samayasAra' kundakunda kI eka aisI zreSTha racanA hai jo vigata do hajAra varSoM se jainasantoM kA mArgadarzana karatI A rahI hai / isameM zuddha naya se nava tattvoM kA pratipAdana hai / 'pravacanasAra' kundakunda kI dUsarI praur3hatama racanA hai jisameM jaina-darzana meM pratipAdita vastu-svarUpa kA sazakta pratipAdana hai / 'paMcAstikAya saMgraha' kundakunda kI janasAdhAraNa ko tattvajJAna karAne ke lie atyanta upayogI kRti hai| isameM sarala aura subodha bhASA meM Sadravya, paMcAstikAya, navapadArthoM evaM ratnatrayarUpa muktimArga kA pratipAdana hai / AcArya kundakunda ke gaMbhIratama grantharAja samayasAra, pravacanasAra evaM paMcAstikAya saMgraha para prAcArya amRtacandra ne AtmakhyAti, tattvadIpikA aura samayavyAkhyA nAmaka sazakta TIkAe~ likhI haiM, jo Aja ina para upalabdha samasta TIkAgranthoM meM sarvAdhika pracalita evaM zreSTha haiN| amRtacandrajI jaise samartha prAcArya kI sazakta TIkAoM ke hote hue bhI prAcArya kundakunda ke inhIM graMthoM para sarala-subodha TIkAe~ likhakara AcArya jayasena ne adbhuta sAhasa kA paricaya diyA hai| amRtacandrIya TIkAe~ padyamizrita gadya meM haiM / jayasenIya TIkAe~ nAmollekhapUrvaka guNasthAna paripATI se kI gaI padakhaNDAnvayI TIkAe~ haiM / prAcArya amRtacandra kI TIkAoM meM bhAvoM kI gambhIratA ke sAtha-sAtha unako vahana karane meM samartha bhASA ke jisa praur3hatama rUpa ke darzana hote haiM jayasena kI TIkAtroM meM vaha praur3hatA dikhAI nahIM detii| jayasenIya TIkAtroM kI bhASika vizeSatA sahaja bodhagamyatA hai / amRtacandra kI TIkAe~ anya TIkAtroM kI apekSA rakhatI haiM jabaki jayasena kI TIkAoM ko anya TIkAoM kI AvazyakatA nahIM hai| yahI kAraNa hai ki jayasena kI TIkAoM kI bhASATIkAe~ na ke barAbara haiN| amRtacandra mUlagranthakartA ke bhAvoM ko hRdayaMgama kara use isa prakAra prastuta karate haiM jaise svataMtra grantha likha rahe hoM jabaki jayasena anvayArtha, bhAvArtha, tAtparyArtha Adi bAteM mUlAnusAra batAte calate haiN| yahI kAraNa hai ki amRtacandra TIkAkAra hote hue bhI svayaM grantha-praNetA se pratIta hote haiM para jayasena vizuddha TIkAkAra hI haiM /
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 33 nayoM kA ullekha amRtacandra bahuta kama karate haiN| yadi karate bhI haiM to nizcayavyavahAra yA dravyAthika-paryAyArthika taka hI sImita rahate haiM para jayasena nizcayavyavahAra aura dravyAthika-paryAyAthika ke bheda-prabhedoM ke vistAra meM bhI jAte haiM / AcArya jayasena pratyeka gAthA ke pUrva utthAnikA dete haiM para AcArya amRtacandra isa niyama se ba~dhe nahIM haiN| viSayavastu kI mahattA evaM AvazyakatAnusAra kabhI ve kalazakAvya meM hI uttara gAthA kI bhUmikA bA~dhate haiM, to kahIM jayasena ke samAna hI gadya meM dete haiM, to kahIM binA diye hI Age bar3ha jAte haiM / prAcArya jayasena ne apanI TIkA ke prAraMbha meM kahA hai ki 'paMcAstikAya-saMgraha' saMkSipta ruciva le ziSyoM ke pratibodhana ke lie, 'pravacanasAra' madhyama rucivAle ziSyoM ke pratibodhana ke lie aura 'samayasAra' ko vistRta rucivAle ziSyoM ke pratibodhana ke lie likhA hai para amRtacandra ne isa prakAra kA koI vibhAjana nahIM kiyA hai / jayasena kI TIkAe~ amRtacandrIya TIkAoM kI pUraka haiM / jahA~ amRtacandra ne bAta vistAra se spaSTa kara dI hai vahA~ jayasena saMkSipta TIkA karate haiN| aura jahA~ amRtacandra saMkSipta TIkA karate haiM vahA~ ve vistAra karate dikhAI dete haiM / AcArya amRtacandra dvArA pradatta udAharaNa to jayasena kI TIkA meM milate hI haiM para aneka atirikta udAharaNa bhI unhoMne diye haiN| aise sthaloM para amRtacandra dvArA diye gaye udAharaNoM ko jayasena ne saMkSepa meM diyA hai / jayasena amRtacandra kI TIkAtroM se pUrNataH upakRta jAna par3ate haiM kyoMki ve unake pratipAdana ko sarvatra sasammAna svIkAra karate pratIta hote haiM para jahA~ unheM kucha nayA kahanA hotA hai to ve amRtacandra kI bAta ko Age rakhakara vinamratA se apanI bAta bhI khulakara rakhate haiM / AcArya jayasena kI TIkAoM meM kucha gAthAe~ aisI bhI haiM jo amRtacandrIya TIkAnoM meM nahIM pAI jAtI haiM / gAthA-saMkhyA kI isa bhinnatA kA ullekha (amRtacandrIya TIkAoM meM anupalabdha gAthAoM kA spaSTa ullekha) Apane yathAsthAna kiyA hai|' amRtacandra kRta TIkA meM anupalabdha gAthAoM kI TIkA jayasena ne atyanta saMkSepa meM kI hai / kahIM-kahIM to padakhanDAnvaya bhI nahIM diyA gayA, mAtra bhAvArtha hI diyA hai| isase pratIta hotA hai ki ye gAthAe~ mahattvapUrNa nahIM haiM evaM unakI anupasthiti se grantha kI viSayavastu meM kucha ullekhanIya antara nahIM par3atA hai| adhikAroM ke vibhAjana evaM unake nAmakaraNa ke bAre meM bhI prAcArya jayasena ne apanA maulika cintana prastuta kiyA hai, sAtha hI prAcArya amRtacandra kA mata bhI de diyA hai| isI prakAra sabhI jagaha amRtacandra kRta TIkAnoM kI samasta bAtoM ko svIkAra karate
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 jainavidyA hue jayasena ne navIna prameya prastuta karane meM koI saMkoca nahIM kiyA hai apitu unako sahetuka pratipAdita kiyA hai| saMkSepa meM kahA jA sakatA hai ki mUlagranthakartA ke viSaya ko prAcArya amRtacandra ne kramabaddha evaM pravAhazIla banAyA hai to jayasena ne pratyeka pada kI vyAkhyA kara use supAThya aura sugrAhya banAyA hai| ___ isa prakAra hama dekhate haiM ki amRtacandra to maulika vicAraka, svataMtra ciMtaka aura AtmAnubhavI the hI para jayasena bhI unase kama AtmArthI va pratibhAzAlI nahIM the| unhoMne una sabhI tathyoM ko yathAsthAna dene kA prayAsa kiyA hai jo ki amRtacandra kI lekhanI se achUte rahe the / Apane na kevala TIkA hI kI hai apitu pUrvApara virodha kA spaSTIkaraNa bhI yathAsthAna prastuta kiyA hai| jo zaMkAe~ prabuddha pAThakoM ke mastiSka meM sahaja prasphuTita hotI thIM unakA sarala-sahaja samAdhAna kiyA hai| isa prakAra jayasena kI TIkAe~ amRtacandra kI TIkAoM kA anusaraNa karatI huI bhI maulikatA liye hue haiM / yadyapi sarala-subodha hone para bhI prAcArya jayasena kI TIkAtroM ko vaha mahattva aura prazraya nahIM milA jo ki prAcArya amRtacandra kI TIkAoM ko milaa| isakA ekamAtra kAraNa yahI hai ki amRtacacandra kI TIkA gaMbhIra hone se aneka vidvAnoM dvArA hindI TIkA meM rUpAntarita ho gaI, kintu jayasena kI TIkA saMskRtavijJoM ko sugata hone se hindI anuvAda se vaMcita rhii| ataH ve amRtacandra kI TIkAtroM ke samAna pracAra-prasAra meM na pA skii| ___ jahA~ eka ora jayasena kI saralatA hI unake rUpa calana kA kAraNa banI, vahAM vahI saralatA unakI surakSA kA sabase bar3A kavaca rhii| yadi AcArya jayasena amRtacandra jaisI hI praur3ha TIkAe~ likhate to ve amRtacandra kI TIkAoM ke sAmane Tika na pAne ke kAraNa saMbhavataH kAlakavalita ho jAtI / ataH jayasena ne sarala, subodha bhASA meM TIkAe~ likhakara bahuta bar3I buddhimAnI kA kAma to kiyA hI hai, eka kamI kI pUrti bhI kI hai| prAcArya kundakunda dvArA boye gaye jina-adhyAtma ke bIja ko aMkurita, puSpita aura phalita karane kA zreya AcArya amRtacandra ko hI hai / kundakunda ko jana-jana kI vastu banAne meM amRtacandrIya TIkAoM ne setu kA kAma kiyA hai / AcArya kundakunda. AcArya amRtacandra evaM prAcArya jayasena jina-adhyAtma ke kramazaH sUrya, candramA aura tAre haiM jo adhyAtmapremiyoM kA sadaiva mArgadarzana karate raheMge / 1. (a) samayasAra gAthA 12 kI TIkA, 13 kI TIkA / (ba) samayasAra gAthA 356 se 365 taka kI ttiikaa| 2. samayasAra gAthA 15 va 26 kI ttiikaa| 3. tAtparyavRtti, samayasAra gAthA 131 kI ttiikaa| 4. tAtparyavRtti, paMcAstikAya saMgraha gAthA 2 kI TIkA ke bAda /
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ kundakunda kA vastu svAtantrya-siddhAnta - rAjakumAra chAbar3A kundakunda kA mukhya pratipAdya viSaya jIva dravya hai / maiM ( AtmA ) kyA hU~ ? maiM sArI kyoM banA huA hU~, aura mukta kaise ho sakatA hU~ ? kundakunda ke sAmane ye mukhya prazna haiM / para se vibhakta aura sva se ekatva ko prApta pratyeka vastu loka meM sundara hai, inakI baMdharUpa avasthA hI visaMvAda yA virodha kA kAraNa hotI hai / yaha baMdharUpa avasthA jIva aura pudgala ina do dravyoM meM pAI jAtI hai / pudgala acetana hai / usakA svabhAva hI milanA aura bichur3anA hone se pudgala kI baMdha avasthA se koI mUlyamImAMsIya samasyA yA AtmA ke lie koI samasyA utpanna nahIM hotI lekina AtmA kA karmapudgaloM se baMdha ko prApta honA eka samasyA hai / baMdha kA artha yaha nahIM hai ki ve dravya milakara eka ho jAte haiM yA ye milakara eka kriyA karate haiM / jIva aura pudgala meM baMdha kA artha hai inakA eka kSetrAva gAhI hokara paraspara eka-dUsare ke pariNAmoM ko nimitta karake pariNamana karanA / isa avasthA meM jIva karmoM ke udaya hone para apane svabhAva se vimukha hokara moha, rAga aura dveSa rUpa vikArI bhAvoM ko prApta karatA hai tathA isI prakAra jIva ke vikArI bhAvoM ko nimitta karake pudgala kArmaNavargaNAe~ jJAnAvaraNAdi ATha prakAra ke karmarUpa pariNata hokara jIva ke sAtha avagAhana ko prApta ho jAtI haiN| isa baMdha kA mUla kAraNa zrAtmA kA mithyAtvI ( mithyAtva = prajJAnabhAva ) honA hai / yadi zrAtmA samyagdarzana ko prApta kara le to phira vaha krama se vikArI bhAvoM aura karmoM ke isa nimitta - naimittika sambandha ko tor3atA huzrA mokSa ko prApta kara sakatA hai / kundakunda ke anusAra jIva ke mUla kAraNa eka dravya ko dUsare dravya kA, jaise- jIva ko karma kA evaM mithyAtvI hone kA karma ko jIva kA,
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 jainavidyA kartA svIkAra karanA hai / kartA-karma sambandha eka dravya kA apanI paryAyoM ke sAtha hotA hai / kundakunda ke anusAra isa samajha kA honA samyagdarzana ke lie anivArya hai / bhedajJAna kA artha mAtra yaha nahIM hai ki jIva aura ajIva do bhinna dravya haiM. isakA artha yaha bhI hai ki unake pariNAma paraspara 'svatantra' haiM / 'svatantratA' se tAtparya yaha hai ki do dravyoM meM kartA-karma sambandha nahIM hai, mAtra nimitta-naimittika sambandha hai| isa avadhAraNA ko samajhane ke lie ina praznoM para vicAra karanA Avazyaka hai-(1) eka dravya ko dUsare dravya ke pariNAma kA kartA kyoM nahIM svIkAra kiyA jA sakatA, tathA (2) isa kathana kA kyA artha hai ki eka dravya kA pariNAma dUsare dravya ke pariNAma kA nimitta hotA hai ? ina praznoM kA uttara denA do dravyoM ke pariNAmoM kI pRthaktA aura sambandha ko samajhane ke lie Avazyaka hai| eka dravya ko dUsare dravya kA kartA nimnalikhita kAraNoM se svIkAra nahIM kiyA jA sakatA 1. pratyeka dravya pariNAmasvabhAvI hai ataH koI dravya dUsare dravya ko pariNamita nahIM karatA, anya ke pariNAma ko utpanna nahIM krtaa| yadi pudgala dravya svayaM karmabhAvarUpa se pariNata na ho aura jIva svayaM krodhAdi rUpa se pariNata na ho to apariNAmI hone se inake dravyatva kA lopa ho jAyagA, yA vikArI bhAva aura karmabandha ke prabhAva meM saMsAra kA lopa ho jaaygaa| yadi eka dravya dUsare dravya ko pariNamAtA hai to apariNAmI ko pariNamAtA hai yA pariNAmI ko ? jo zakti svayaM meM nahIM hai use dUsarA utpanna nahIM kara sakatA ataH prathama vikalpa asaMbhava hai, aura dvitIya vikalpa meM, dravya svayaM pariNAmI hone se, use dUsarA pariNamAtA hai-aisA kahane kA koI artha hI nahIM hai / 2 jinameM vyApya-vyApaka bhAva hotA hai unameM hI kartA-karma-bhAva pAyA jAtA hai / dravya vyApaka hotA hai aura usakA pariNAma vyApya hai| ataH eka dravya kA apane pariNAma ke sAtha hI kartA-karma-bhAva hotA hai, anya dravya ke pariNAma ke sAtha nhiiN| yadi eka dravya dUsare dravya ke pariNAma ko kare to eka dravya anya dravyamaya ho jAya (kyoMki pariNAma evaM pariNAmI meM ananyatA hotI hai), parantu eka dravya anya dravyamaya kabhI nahIM hotA, ataH eka dravya dUsare dravya kA kartA bhI nahIM hotaa| 4. jo jisa dravya yA guNa meM rahatA hai vaha anya meM saMkramaNa ko prApta nahIM ho sakatA aura aisA nahIM hone se, eka vastu anya ko pariNamA nahIM sktii|' 5. yadi eka dravya anya dravya kA kartA ho to usane sva aura para ina do pariNAmoM
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 6. 2. 3. yahA~ yaha zaMkA utpanna hotI hai ki yadi jIva apane hI bhAvoM kA kartA ho aura pudgala karma bhI apane hI pariNAmoM ke kartA hoM to jina karmoM ko AtmA ne nahIM kiyA ve AtmA ko phala kyoM deM tathA AtmA usa phala ko kyoM bhoge ? athavA anyakRtakarma ke phala ko anya ne bhogA - aisA mAnanA par3egA | 10 kundakunda isakA nimna prakAra se samAdhAna karate haiM 1. 4. 5. 377 ko kiyA parantu yaha 'do kriyAvAda' mithyAtva hone se svIkAra nahIM kiyA jA sakatA 18 yadi jIva aura pudgala donoM milakara eka kArya ko kareM to donoM ke hI yA to rAgAdirUpabhAva hone cAhie yA donoM kI hI karmarUpa avasthA honI cAhie parantu rAgAdirUpabhAva to jIva ke hI hote haiM aura karma - avasthA pudgala dravya kI hotI hai / ataH siddha hotA hai ki pratyeka dravya apane-apane pariNAma kA kartA hai | yaha loka sarvatra vividha prakAra ke anaMtAnaMta sUkSma evaM sthUla, karmatva ke yogya evaM karmatva ke prayogya, pudgala skandhoM se gAr3hA bharA huA hai / 11 ataH jaise hI yaha jIva koI usa kSetra meM sthita karmatva ke ko nimitta karake jIva ke pariNamA karmabaMdha ko karatA hai prApta ho jAtA hai | 13 vikArI bhAva karatA hai ( jo ki snigdha bhAva hai ), yogya pudgala skandha tatkAla hI usa vikArI bhAva ( usakA Azraya karake ) karmarUpa meM svayameva hI ( binA pariNata ho jAte haiM / 12 isI prakAra jaba karma kA udaya navIna to usakA nimitta pAkara tatkAla hI jIva vikAra bhAva ko jisa prakAra yogya bAhya paristhiti ke hone para bAdala Adi aneka prakAra ke pudgala skaMdha svayaM ( binA anya karttA kI apekSA kiye ) utpanna ho jAte haiM usI prakAra jIva-pariNAma ko nimitta karake pudgala svayaM karmarUpa pariNata ho 14 jaba baMdhana ko prApta ye karma apanI sthiti pUrNa karake udaya ko prApta hote haiM arthAt AtmA se pRthak hote haiM to punaH zrAtmA aneka prakAra ke bhAvoM ko prApta karatA hai aura navIna karmabaMdha ho jAtA hai | 15 isa prakAra pudgala jIva ke pariNAma ke nimitta se karmarUpa meM pariNamita hote haiM aura jIva bhI pudgala karma ke nimitta se parigamana karatA hai| donoM eka-dUsare meM koI guNa ( pratizaya) utpanna nahIM karate, parantu paraspara nimitta se unake pariNAma hote haiM / ataH zrAtmA apane hI bhAvoM kA kartA hai, pudgalakarma dvArA kiye gaye bhAvoM kA nahIM, ( unakA kartA pudgala karma hI hai ) 116
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina vidyA ataH yaha kahA jA sakatA hai ki jIva aura pudgalakarma meM kartA-karma-bhAva svIkAra kiye binA bhI karmabaMdha aura karma-phala- siddhAnta kI vyAkhyA kI jA sakatI hai / 38 pratyeka dravya apane hI bhAvoM kA kartA hai / ataH nizcayanaya se grAtmA apane bhAvoM kA kartA hai aura pudgalakarma apane bhAvoM kA kartA hai / parantu eka dravya kA pariNAma anya dravya ke pariNAma meM nimitta hone se vyavahAranaya se yaha kahA jAtA hai ki zrAtmA ne pudgalakarma ko kiyA yA pudgalakarma ne zrAtmabhAvoM ko kiyA / 17 vyavahAranaya kA tAtparya yahA~ upacAra se hai / kundakunda kA kathana hai- 'jIva ke nimitta bhUta hone para karmabaMdha kA pariNAma hotA huA dekhakara 'jIva ne karma kiyA' aisA upacAra mAtra se kahA jAtA hai / 18 jIva aura pudgala donoM dravya ( tathA pratyeka dravya ) nirantara pariNamita ho rahe haiM / unake pariNAmoM meM samAntaratA hai jisake AdhAra para hama jAnate haiM ki isa prakAra kA jIva bhAva hone para isa prakAra kA pudgala bhAva hotA hai / jaba eka dravya ke pariNAmavizeSa kI anya dravya ke pariNAmavizeSa ke sAtha pAye jAnevAle avinAbhAva sambandha kA hameM nirNaya hotA hai to usake AdhAra para eka dravya ko anya dravya ke pariNAma kA kartA upacAra se kahA jAtA hai / upacarita kathana bhI jJAna ke sAdhana hote haiM, yadi unase iMgita honevAle mukhyArtha kA graharaNa kara liyA jAya / lekina yadi upacAra ko hI satyArtha mAna liyA jAya to usase bhrama hI hogA / jaise-- 'jIva ne karma ko kiyA - isa upacarita kathana kA mukhyArtha yaha hai - 'usa samaya jIva ne vikAra bhAva kiyA aura jaisA vikAra bhAva huA vaisA hI karmabandhana huA parantu usa karmarUpa avasthA ko kArmaNavargaNAoM ne svayaM utpanna kiyA / ' nimitta ke pratyaya ko samajhane ke lie yahA~ hameM samayasAra gAthA - 100 aura usa para amRtacandra dvArA racita TIkA para dhyAna denA cAhie / ( 1 ) eka dravya dUsare dravya kA vyApya vyApaka bhAva se kartA nahIM hai, anyathA inameM tanmayatA prApta ho jAyagI / ( 2 ) eka dravya apane sAmAnya svabhAva se anya kA nimitta bhI nahIM hai, anyathA nityanimittatva kA prasaMga prApta hogA / ( 3 ) pratyeka dravya apane pariNAma kA kartA hai jisakA nimitta pAkara anya dravya pariNamita ho jAte haiM / jaise kumhAra vastutaH apane yoga aura upayoga ko karatA hai jo ki miTTI ke ghaTarUpa pariNAma meM anukUla hone se usa samaya miTTI ghaTarUpa parimita ho jAtI hai| 19 - -- yahAM yaha prazna uThanA svAbhAvika hai ki kyA dravya apane pariNAma ke lie nimitta kI apekSA karatA hai ? aisA nahIM mAnA jA sakatA kyoMki ( 1 ) pratyeka dravya pariNAma - svabhAvI hai, ataH binA pariNamita hue vaha raha nahIM sakatA, ( 2 ) nimitta anya dravya meM koI atizaya utpanna nahIM karatA, tathA ( 3 ) isa kathana kA ki pratyeka dravya svayameva pariNamita hotA hai - yahI artha ho sakatA hai ki pratyeka dravya apanI yogyatA se, apane upAdAna kAraNa ke anusAra pariraNamita hotA hai / upAdAna kAraNa kA uttaravartI jaina dArzanikoM ne yaha lakSaNa diyA hai ki pUrva paryAyayukta dravya apanI uttara paryAya kA upAdAna kAraNa hotA hai| pUrva paryAya meM jisa prakAra kI yogyatA hotI hai usI prakAra kI uttara
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 39 paryAya dravya meM utpanna hotI hai kyoMki kArya kA vAstavika niyAmaka dravya hI hotA hai / ataH amRtacandra kA kathana hai ki jIva aura ajIva dravyoM meM niyamita krama se pariNAma utpanna hote haiM / svayaM kundakunda kA kathana hai ki-'anya dravya se anya dravya ke guNa kI utpatti nahIM kI jA sakatI, isase saba dravya apane-apane svabhAva se utpanna hote haiN|' 21 isa prakAra hama kaha sakate haiM ki kundakunda ke vastusvAtantrya ke siddhAnta ke tIna niSkarSa nikalate haiM (1) samAntaravAda, (2) kramaniyamitapariNAmavAda, (3) svabhAvavAda / kundakunda bahuta spaSTa haiM aura unake kartA-karma-saMbaMdhI sUtroM kI manamarajI se vyAkhyA nahIM kI jA sktii| kriyA-pratikriyAvAda meM kundakunda dravya kI hAni dekhate haiM / jahA~ eka dravya hai vahIM zeSa sabhI dravya bhI maujUda haiM, parantu koI apane svabhAva ko nahIM chodd'taa| yaha pratyeka dravya kI svatantratA kA udaghoSa hai|22 pratyeka dravya apane svabhAva yA yogyatA ke anusAra pariNamana karatA hai| pratyeka dravya kI yaha svatantratA dravyoM ke pariNAmavizeSoM meM kucha vyApti saMbaMdhoM ko utpanna kara detI hai jisake kAraNa eka dravya ke pariNAma ko dekhakara anya dravya meM ho rahe pariNAma kA anumAna kiyA jA sakatA hai / yahI eka dravya ke pariNAma ko anya dravya ke pariNAma ke prati nimitta kahane kA rahasya hai / ataH samAntaravAda vastusvAtantrya ke siddhAnta kA tArkika pratiphala hai / svabhAvavAda kA ullekha to kundakunda svayaM samayasAra gAthA 372 meM karate haiM / ataH prazna rahatA hai ki kyA kramaniyamitapariNAmavAda bhI tarkataH vastusvAtantrya se phalita hotA hai jisakA pratipAdana amRtacandra samayasAra 308-11 kI TIkA meM karate haiM / kundakunda upAdAna kAraNa kI avadhAraNA kA upayoga nahIM karate, anyathA isa bAta ko AsAnI se kahA jA sakatA thaa| phira bhI, kartA-karma-saMbaMdha, jisakI vyAkhyA ve karate haiM, ke AdhAra para bhI isa niSkarSa ko prApta kiyA jA sakatA hai / ____paryAyeM kramavartI hotI haiM / parantu ye paryAyeM yadvA-tadvA rUpa se dravya meM ghaTita nahIM ho sktii| aisI mAnyatA yadRcchAvAda hai jo ki kundakunda ko abhipreta nahIM ho sakatI / pratyeka dravya apanI paryAyoM kA kartA hotA hai (aura paryAyeM usakA karma) parantu aisA nahIM hai ki dravya apanI kisI bhI paryAya ko kabhI bhI utpanna kara de / vizeSa bhUmikA/avasthA/ paryAya ko prApta karake hI dravya vizeSaprakAra se pariNamita ho sakatA hai / dravya meM jisa samaya jaisI yogyatA hotI hai usa samaya usameM vaisA hI pariNAma utpanna hotA hai / dravya kI pUrvavartI avasthA kA nAma hI yogyatA hai| ataH pUrvavartI paryAyavizeSa se yukta dravya meM uttaravartI kSaNa meM yogyatAnusAra eka niyata paryAya hI utpanna ho sakatI hai / ataH kundakunda ke siddhAntoM se yaha bhI phalita hotA hai ki pratyeka dravya pratikSaNa niyamita krama se pariNamita ho rahA hai|
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 jainavidyA .. krama niyamitapariNAmavAda kA artha hai ki pratyeka paryAya (ghaTanA) kA dravya, kSetra, kAla evaM bhAva niyata hotA hai / isa siddhAnta ko 'niyativAda' (Fatalism) ke sthAna para 'niyatatvavAda' (Determinism) kahanA adhika upayukta hai kyoMki dravya meM ghaTita honevAlI paryAya kA niyAmaka koI bAhya tattva nahIM hokara vaha dravya svayaM hai| dravya svayaM apanI paryAya ko 'niyata' karatA hai| yaha niyatatvavAda 'AtmaniyatatvavAda' (Self determinism) hai aura upAdAna kAraNatA (Material Causality) para AdhArita hai| niyatatvavAda ke pakSa aura vipakSa meM darzana ke kSetra meM aura vizeSakara pAzcAtya darzana meM kAphI bahasa huI hai jisameM jainavicArakoM ko bhI bhAga lenA cAhie kyoMki unake yahA~ bhI niyatatvavAda (1) sarvajJatA kI avadhAraNA evaM (2) dravya aura kAraNa-kArya saMbaMdhI siddhAntoM ke kAraNa phalita hotA hai| mukhya samasyA yaha hai ki kyA niyatatvavAda ke sAtha saMkalpasvAtantrya aura naitika uttaradAyitva kA samanvaya saMbhava hai ? merI dRSTi meM jaina darzana meM zAyada hama saMkalpa-svAtantrya kI bAta nahIM kara sakate lekina vyakti ko usake karmoM ke lie uttaradAyI avazya ThaharAyA jA sakatA hai| mana, vacana yA kAya se vyakti ne jo karma kiyA vaha niyata avazya thA parantu use karane ke lie vaha bAdhya nahIM thA, use usane 'svayaM, svatantra' hokara kiyA hai, ataH karma ke guNa yA doSa ke lie bhI vaha svayaM hI jimmedAra hai| . 1. samayasAra, 3 / 2. pravacanasAra, 177 kI amRtacandrakRta TIkA / 3. jIva, ajIva, prAsrava, baMdha, saMvara, nirjarA evaM mokSa / ina sAta tattvoM athavA puNya va pApa sahita navapadArthoM ke yathArtha zraddhAna ko samyagdarzana kahate haiM / kundakunda ke anusAra ina padArthoM kI yathArtha zraddhA kartA-karma saMbaMdha kI sahI samajha para nirbhara karatI hai / isalie ve samayasAra meM navapadArthoM kI vyAkhyA karate samaya 'kartA-karma adhikAra' likhate haiN| 4. samayasAra, 116-25 va amRtacandrakRta TIkA / 5. vahI, 75 kI TIkA / 6. vahI, 99 / 7. vahI, 103 / 8. vahI, 85-86 amRtacandra do kriyAvAda ko mithyAtva isa prakAra pradarzita karate haiMkriyA=pariNAma= pariNAmI / ataH yadi eka dravya ne anya dravya kI kriyA kI to eka dravya anya dravyamaya arthAt aneka dravyamaya (=mithyAtva) ho gayA / 9. vahI, 137-40 / 10. paMcAstikAyasaMgraha 61-63, tathA pravacanasAra, 122 aura usa para amRtacandra kRta ttiikaa|
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 41 11. paMcAstikAyasaMgraha 64,pravacanasAra, 168 / 12. pa. kA. 65, pra. sA. 169, ma. sA. 91, 312-13 / 13. samayasAra, 132-36 tathA amRtacandra kRta TIkA / 14. paMcAstikAya saMgraha 66 tathA isa para amRtacandra kRta TIkA / 15. vahI, 67 va TIkA / 16. samayasAra, 80-82 / samayasAra, 83-84,98, 105-108, 349-55 / 18. vahI, 105 / 19, vahI, 84 kI TIkA / 20. vahI, 308-11 para ttiikaa| 21. vahI, 372 / 22. paMcAstikAyasaMgraha, 7 /
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ Na bhijjai, Na lippar3a jaha pattharo Na bhijjai pariTThio dohakAlamudaeNa / taha sAhU vi Na bhijjai uvasaggaparIsahehito / / 95 // -jaise dIrghakAla taka jala meM par3A huA patthara (jala ke dvArA) Tukar3e-Tukar3e nahIM kiyA jAtA hai, vaise hI sAdhu bhI upasarga-pariSahoM ke kAraNa (unake dvArA) zithila nahIM kiyA jAtA hai| jaha salileNa Na lippai kamaliNipattaM sahAvapayaDIe / taha bhAveNa Na lippai kasAyavisaehi sppuriso||154|| -jaise kamalinI kA pattA svabhAva aura prakRti ke kAraNa jala se malina nahIM kiyA jAtA hai vaise hI satpuruSa (samyagdRSTi manuSya) kaSAyoM aura viSayoM ke kAraNa kubhAva se dUSita nahIM kiyA jAtA hai| -bhAvapAhuDa
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya kundakunda nizcaya aura vyavahAra -DaoN0 kamalacanda sogANI vizva ke dhArmika itihAsa meM aise aneka vyakti hue haiM jinhoMne AdhyAtmika anubhava ko jIvana kA caramotkarSa svIkAra kiyA hai| aise vyakti kisI deza, jAti, samAja Adi ke baMdhana se ba~dhe hue nahIM haiN| vibhinna vAtAvaraNa, vibhinna dezakAla, vibhinna dharma-sampradAyoM meM utpanna vyaktiyoM ne eka hI prakAra ke AdhyAtmika anubhavoM kI ghoSaNA kI hai| isase pratIta hotA hai ki AdhyAtmika anubhava vaijJAnika anubhava kI bhA~ti mAnava-jAti kI sampatti hai / ina prAdhyAtmika anubhava karanevAloM ko vibhinna nAmoM se abhihita kiyA gayA hai / udAharaNArtha-yogI, santa, tIrthaMkara, kevalI, bodhisatva, sUphI, zuddhopayogI, arhat, sthitaprajJa ityAdi / sabhI yogiyoM-tIrthaMkaroM Adi ne usa anubhava ko parAmAnasika evaM indriyAtIta ghoSita kiyA hai| use eka apUrva antardRSTyAtmaka anubhava kahA gayA hai| bhASA ke dvArA usakI abhivyakti eka samasyA hai / mauna ke dvArA hI vaha uttama rUpa se abhivyakta huA hai / vaha anubhava zAnta evam niHzabda hai / para jaba isa antardRSTyAtmaka AdhyAtmika anubhava kI abhivyakti kA prayAsa kiyA jAtA hai to hama turanta mAnasika buddhayAtmaka stara para utara Ate haiM / buddhi ke dvArA usako samajhane kA prayAsa prArambha hotA hai / buddhi vizleSaNAtmaka hotI hai| vaha dRSTiyoM ke mAdhyama se anubhava ko pakar3anA evaM abhivyakta karanA cAhatI hai| vaha isa anubhava ko dUsaroM ke lie buddhigamya banA denA cAhatI hai| bauddhika stara anubhava ko sAmAjika banAne kA prayAsa hai| isa prayAsa meM anubhava apanI maulikatA kho detA hai| phira bhI vaha eka artha meM sAmAjika bana jAtA hai| buddhi pratyayoM ke mAdhyama se kArya karatI hai| isalie vaha AdhyAtmika anubhava ke khaNDa-khaNDa kara detI hai| para mAnava
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina vidyA ke pAsa isa anubhava ko dUsaroM taka pahu~cAne kA buddhi aura bhASA ke atirikta aura koI mAdhyama bhI to nahIM hai / anubhava ke sAmAjIkaraNa ke lie buddhi aura pratyayAtmaka bhASA ekamAtra zaraNa hai / jainadarzana meM usa AdhyAtmika anubhava ko vyakta karane ke lie jisa zailI kA upayoga kiyA gayA hai use hama 'naya' zailI kahate haiM aura jina nayoM kA upayoga kiyA gayA hai unheM hama nizcayanaya aura vyavahAranaya kahate haiM / para yaha dhyAna rahe ki anubhava ina donoM nayoM se pratIta hai / prAcArya kundakunda ne kahA hai- naya pakSa se rahita jIva AtmA kA anubhava karatA huA donoM nayoM ke kathanoM ko mAtra jAnatA hai aura unheM kiMcit mAtra bhI grahaNa nahIM karatA hai / isakA abhiprAya yaha hai ki prAdhyAtmika anubhava nayAtIta hai / 44 jainadarzana kI yaha naya zailI usake anekAntavAda kA pariNAma hai / vastu ke svarUpa ko kahane ke lie jaina dArzanikoM ne vibhinna nayoM kA upayoga kiyA hai| una saba nayoM kA vibhAjana hama do prakAra se kara sakate haiM ( 1 ) tathyAtmaka aura ( 2 ) mUlyAtmaka dravyAthika aura paryAyArthika naya tathA inhIM ke bheda rUpoM meM naigama, saMgraha Adi sAta naya tathyAtmaka haiM / nizcaya aura vyavahAra mUlyAtmaka naya haiM aura inakA upayoga jIva kI AdhyAtmika yAtrA ko vyakta karane ke lie hI kiyA jAtA hai| nayoM kA yaha uparyukta vibhAjana aise hI hai jaise jainadarzana sAta tattva aura chaha dravyoM kA hai / sAta tattvoM kA uddezya mUlyAtmaka hai jo jIva kI nimnatama avasthA se uccatama avasthA kI ora agrasara hone ke mArga ko abhivyakta karatA hai| chaha dravyoM kA varNana tAtvika dRSTikoNa kI abhivyakti hai / arthAt manuSya ke sAmane jaba prazna jIva ke vikAsa kA hotA hai taba dRSTi mUlyAtmaka hotI hai aura sapta tatvoM kA sahArA grahaNa karatI hai / para jaba prazna jagat ke antima tatvoM ko samajhane kA hotA hai to dRSTi tathyAtmaka hotI hai aura dravyoM ke rUpa meM prakaTa hotI hai / yahA~ yaha bAta dhyAna meM rakhanI cAhiye ki tathya aura mUlya kA vibhAjana vastusthiti meM nahIM hote hue bhI buddhi ke dRSTikoNa se avazya upasthita hai / uparyukta vivecana kA abhiprAya yaha hai ki jainadarzana kI nizcaya aura vyavahAra zailI jIva ke vikAsa kA udghATana karanevAlI mUlyAtmaka zailI hai / isa zailI ko paripakva avasthA taka pahu~cAne kA zreya prAcArya kundakunda ko hai / unake samayasAra, pravacanasAra, niyamasAra Adi grantha isa zailI kA nirUpaNa karanevAle advitIya grantha haiM / nizcayanaya jIva ke zuddha svarUpa kA kathana karanevAlI dRSTi hai aura vyavahAranaya usake azuddha svarUpa kA kathana karatI hai / isalie samayasAra meM kahA gayA hai ki nizcayanaya bhUtArtha hai aura vyavahAranaya abhUtArtha hai" / mUlyAtmaka dRSTi se jIva kA zuddha svarUpa hI grAhya hai aura jIva kA azuddha svarUpa agrAhya hai / yadi nizcayanaya prAtmApekSI hai to vyavahAranaya samAjApekSI hai / dUsare zabdoM meM yaha kahA jA sakatA hai ki rAga aura dveSa, zubha aura azubha,
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA mAna aura apamAna, ghRNA aura prema Adi samAjalakSI haiM / dUsare ke astitva ke binA ina dvandvoM kI abhivyakti sambhava nahIM hai / isalie kahA gayA hai ki yaha saba vyavahAra hai / AtmA rAga-dveSa rahita hai, mAna-apamAna rahita hai, jo aisA kahA gayA hai ki AtmApekSI dRSTi hai isalie nizcayanaya hai / maiM yahA~ yaha prazna upasthita nahIM kara rahA hU~ ki AtmApekSI samAjApekSI nahIM ho sakatI hai / merA mAnanA yaha hai ki prAtmApekSI dRSTivAlA hI zuddha sAmAjika dRSTivAlA ho sakatA hai / isa bAta kA adhika vivecana karanA aprAsaMgika hogA / nizcaya aura vyavahAra ke saMdarbha meM maiM yahI kahanA cAhatA hU~ ki prAtmApekSI honA nizcaya hai aura parApekSI honA vyavahAra hai / parApekSI kA artha hai rAga-dveSa, zubha azubha tathA zarIra evaM anya kI dRSTivAlA honA / udAharaNArtha - nizcayanaya se jIva rUpa, rasa, gandha rahita cetanA guNavAlA, kisI cihna se graharaNa na hone vAlA tathA AkArarahita hai / kintu vyavahAranaya se jIva rUpa, rasa, gaMdha vAlA, rAga-dveSa kA kartA, sukha-dukha kA bhoktA tathA svadehaparimANavAlA hai / jIva karmoM se sparzita hai yaha vyavahAranaya kI dRSTi hai kintu jIva karmoM se asparzita hai yaha nizcayanaya kI dRSTi hai / 45 uparyukta vivecana se yaha spaSTa hotA hai ki nizcayanayI vyAkhyA sArvabhaumika hotI hai jabaki vyavahAranayI vyAkhyA sImita aura ekadezIya hotI hai / jaina dArzanikoM ne prAdhyAtmika tattvoM kI vyAkhyA ke lie ina donoM nayoM kA upayoga kiyA hai / samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra kI vyAkhyA ina donoM nayoM kI zailI para kI gaI hai / isI kAraNa ina donoM nayoM kI vyAkhyA sarvadezIya aura ekadezIya bana gaI hai / jaise samyagdarzana ko lIjie - nizcayanaya kI dRSTi se AtmA hI samyagdarzana hai kintu vyavahAranaya kI dRSTi se samyagdarzana kI vyAkhyA alaga-alaga samayoM meM alaga-alaga kara dI gaI hai / kabhI kahA gayA hai:- sAta tattvoM kA zraddhAna samyagdarzana hai, kabhI kahA gayA hai- deva, zAstra, guru kA zraddhAna samyagdarzana hai / isI prakAra nizcayanaya se samyakcAritra kA abhiprAya hai AtmA meM ramaNa / vyavahAranaya se samyakcAritra kI vyAkhyA zubha - azubha bhAvoM para prAzrita hone ke kAraNa parivartanazIla hai / zubha-azubha bhAva para kI apekSA rakhate haiM tathA sAmAjika mUlyoM para unakI vyAkhyA prAzrita hotI hai / sAmAjika mUlya sArvakAlika nahIM ho sakate haiM isalie vyavahAranaya se samyakcAritra kI vyAkhyA bhI sArvakAlika nahIM ho sakatI / kabhI hameM cAritra ke bAhyapakSa ko pakar3anA par3atA hai aura kabhI antarpakSa ko / isaliye vyavahAra kI vyAkhyA bhI parivartanazIla hotI hai / nizcayanaya kI dRSTi se samyagjJAna kA artha hai AtmajJAna, kintu vyavahAranaya kI dRSTi se paravastu kA jJAna samyagjJAna hai / isa taraha se nizcayanaya parivartanazIla vyAkhyAoM ko svIkAra na kara aparivartanazIla vyAkhyAoM kA hAmI hotA hai / itanA saba kucha hote hue bhI vyavahAranaya nizcayanaya kI dRSTi ko hRdayaMgama karAnevAlA hotA hai / jina logoM ko nizcayanaya kA kathana buddhigamya nahIM hotA aura isa kAraNa ve usa mArga kA anusaraNa nahIM kara sakate unake lie vyavahAranaya upayogI hotA hai / prAcArya amRtacandra (puruSArthasiddhayupAya meM) kahate haiM ki ajJAnI jIvoM ko samajhAne ke lie vyavahAranaya
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 jainavidyA kA upayoga kiyA jAtA hai / jaise kisI vyakti ko zuddhopayoga kI bAta samajha meM na Aye to usako zubha-azubha bhAvoM ke mAdhyama se samajhAne kA prayAsa kiyA jAtA hai / isa prakAra vyavahAranaya nizcayanaya kA nimitta bana sakatA hai / lekina yadi koI vyakti vyavahAranaya meM hI aTaka jAye aura usI ko antima mAna le to vaha vyavahArAbhAsI khlaayegaa| aise vyakti dharma ke sArvabhaumika tattva ko jAne binA dharma ke bAhya rUpoM se hI santuSTa ho jAte haiM / vAstava meM dekhA jAya to vyavahAranaya usI samaya vyavahAranaya hotA hai jisa samaya vaha nizcayanaya kI ora dRSTi ko mor3anevAlA bane anyathA vaha vyavahArAbhAsa hI hai| isI taraha yadi koI vyakti apanI vartamAna sthiti ko vicAre binA nizcayanaya kI dRSTi se apane ko zuddha mAna baiThe aura zubha bhAvoM ko bandha kA kAraNa jAnakara heya kaha de to vaha vyakti nizcayAbhAsI hogaa| nizcaya dRSTi ko vyavahAra kI apekSA hai to vyavahAra dRSTi ko nizcaya kii| ye donoM naya adhyAtma ke lie atyanta Avazyaka haiM kyoMki manuSya AtmAnubhava para turanta hI chalAMga nahIM lagA sakatA / vaha zanaiH zanaiH hI usa ora agrasara hotA hai / aise samaya meM nizcayanaya usa dizAsUcaka yaMtra kI bhA~ti hotA hai jo sahI dizA meM calane kI preraNA detA rahatA hai aura vyavahAranaya ko apane Upara hAvI nahIM hone detA / vyavahAra ko nizcaya kA anugamana karanevAlA banAye rakhatA hai| yadi yaha kahA jAya ki nizcaya ke binA vyavahAra aMdhA hai aura vyavahAra ke binA nizcaya korA kAlpanika hai to koI atyukti nahIM hogii| mAnasika stara para ve donoM parasparApekSI haiN| jaisA kahA jA cukA hai anubhava stara para na nizcaya hai aura na vyavahAra / hameM yahA~ yaha nahIM bhUlanA cAhie ki nizcaya aura vyavahAra kA vAstavika 'anubhava samyagdRSTi ko hI ho sakatA hai| samyagdRSTi AtmAe~ do tala para jItI haiN| eka tala para ve ananta kI ora unmukha haiM to dUsare tala para unakA sAnta se sambandha hai| inheM bhAna ho cukA hai ki jisa tala para ve jA rahI haiM vaha antima nahIM hai / ataH ve ananta me chalAMga lagAne ke liye sadaiva udyata haiN| ye aisI AtmAe~ haiM jinameM ananta ke prati jAgarUkatA utpanna ho cukI hai| unake jIvana meM ananta aura sAnta kA saMgharSa murtimAna ho uThA hai| aisI AtmAoM ke ananta aura sAnta tala ko bhI nizcaya aura vyavahAra kahA jA sakatA hai| ve jItI haiM vyavahAra tala para, unmukha ho cukI haiM nizcaya kI ora / samyagdRSTi ke lie vyavahAra eka vivazatA hai kyoMki pAkhira use usa tala se uThakara nizcaya tala meM jInA hI hai / jIvana ke ina do staroM kA anubhava kevala samyagdRSTi ko hI ho sakatA hai / mithyAdRSTi jIva inakA anubhava nahIM kara sakate kyoMki unameM ananta ke prati jAgRti kA pUrNa abhAva hai / isaliye kundakunda ne samayasAra meM kahA hai-'sarva loka ko kAma, bhoga sambandhI bandha kI kathA to sunane meM A gaI, paricaya meM prA gaI aura anubhava meM A gaI, isaliye sulabha hai, kintu aAtmA kA bhinnatva na to sunA hai, na paricaya meM pAyA hai aura na anubhava meM AyA hai, ataH eka mAtra vahI sulabha nahIM hai|' yaha bAta AcArya ne una jIvoM ke lie kahI hai jo kevala zarIra-tala para hI jI rahe haiM /
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina vidyA ve cAhate haiM ki manuSya isa tala kI sImAoM ko jAnakara ananta kI ora agrasara ho / kyoMki siMha ko sarvathA nahIM jAnanevAle puruSa ke lie jaise billI siMharUpa meM dikhAI dene laga jAtI hai, usI prakAra nizcayanaya ke svarUpa se aparicita puruSa ke lie vyavahAra hI nizcayanaya ke rUpa meM dikhAI par3ane laga jAtA hai / nizcaya aura vyavahAra ke isa saiddhAntika vivecana ke pazcAt aba hameM yaha dekhanA hai ki adhyAtma ke mUlabhUta pahaluoM kA ina do dRSTiyoM se mUlyAMkana kaise kiyA jA sakatA hai / dUsare zabdoM meM yaha kahA jA sakatA hai ki kisa prakAra jIva, puNya-pApa, prAsrava, saMvara Adi tattvoM ko tathA kartA-karma Adi viSayoM ko ina do dRSTiyoM se parakhA jA sakatA hai ? nizcaya dRSTikoNa se jIva aura zarIra kabhI bhI eka padArtha nahIM ho sakate, kintu vyavahAranaya jIva aura zarIra kI ekatA pratiSThApita karatA hai| isI prakAra nizcaya se maiM eka hU~, zuddha hU~, darzana-jJAnamaya hU~, sadA arUpI hU~, paradravya kiMcit mAtra bhI merA nahIM hai, jIva ke varNa nahIM hai. gaMdha nahIM hai, rAga aura dveSa bhI nahIM hai aisA kathana karanA nizcayanaya hai aura jIva ke ye sabhI haiM aisA vyavahAranaya se kahA jAtA hai / jaise mArga meM jAte hue vyakti ko luTatA huA dekhakara 'yaha mArga luTatA hai' isa prakAra loka meM vyavahAra hotA hai kintu nizcaya se vicAra kiyA jAye to mArga nahIM luTatA, mArga meM jAtA huA manuSya hI luTatA hai| isI prakAra jIva ke zarIra ke sambandha meM rUpa, rasa, gaMdha kA vyavahAra hotA hai| nizcaya se jIva to zuddha svarUpa hai use sAMsArika kevala vyavahAra se hI kahA jAtA hai| kartA-karma ke sambandha meM bhI ina dRSTiyoM se vicAra kiyA jA sakatA hai| yaha kahanA ki jIva rAga-dveSa pudgala karmoM kA kartA hai aura unhIM kA bhoktA hai, vyavahAra hai / nizcayanaya se yaha prAtmA apane zuddha bhAvoM kA kartA aura bhoktA hai| yadi nizcaya se yaha AtmA pudgala karma ko kare aura usI ko bhoge to yaha paradravya kA karanevAlA ho jAyegA jo ki yuktisaMgata nahIM hai| vyavahAra se yaha kahA jAtA hai ki yaha AtmA ghaTa, paTa, ratha ityAdi vastuoM ko aura krodhAdi karmoM ko karanevAlA hai / yadi isI ko nizcaya se mAna liyA jAya to yaha AtmA paradravyamayI bana jaayegaa| nizcaya dRSTikoNa se zubhaazubha bhAvoM kA kartA aura moktA AtmA nahIM ho sktaa| vaha to kevala zuddha bhAvoM kA hI kartA ho sakatA hai, kyoMki usI se usakI tanmayatA sambhava hai| ataH kahA jA sakatA hai ki AtmA apane ko hI kartA hai aura apane ko hI bhoktA hai anya ko nahIM, isakA abhiprAya yaha nahIM hai ki rAga-dveSa Adi pariNAmoM kA uttaradAyitva jIva para na ho / jIva anAdi kAla se karmoM se baMdhA huA hai, isalie karmoM kA nimitta pAkara rAga-dveSAdi pariNAma jIvoM ke hote haiM isa bAta se inkAra nahIM kiyA jA sakatA hai| bAta yaha hai ki jisa bhUmikA meM jIva hotA hai usa saMbaMdhI bhAvoM kA kartA va bhoktA hotA hai| kahA hai ajJAnI ke bhAva ajJAnamaya hote haiM / nizcaya aura vyavahAra dRSTi se puNya aura pApa para bhI vicAra kiyA jA sakatA hai /
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 jainavidyA saMkSepa meM kahA jA sakatA hai ki ahiMsA Adi vratoM kA dhAraNa karanA puNya hai tathA krodha, mAna, mAyA, lobhAdi kukarma karanA pApa hai| inhIM ko zubha-azubha karma bhI kramazaH kahA jAtA hai / cAritra ke kSetra meM azubha to tyAjya hI hai, usake lie to koI sthAna hai hI nahIM, para zubha grahaNa karane yogya hai / adhyAtma meM prazna yaha hai ki kyA nizcaya dRSTikoNa se zubha ko grAhya kahA jAya ? jaba yaha prazna uThatA hai to AcArya kundakunda kahate haiM ki 'puNya bhI eka sone kI ber3I hai,10' isakA abhiprAya yaha nahIM samajhanA cAhiye ki zubha karma jIvana meM pUrNatayA heya hai| jaba taka manuSya AtmAnubhava kI bhUmikA para avasthita nahIM hotA taba taka zubha karma upAdeya hai| usa bhUmikA ko prApta karane ke pahile hI yadi zubha karmoM ko heya mAna liyA jAyegA to vyakti azubha se bacane ke lie kisakA sahArA legA ? isase yaha bhI nahIM samajha lenA cAhiye ki vaha zubha karate-karate zuddha ko prApta ho jaayegaa| zuddha bhAvoM kI prApti to zuddha bhAvoM se hI hotI hai zubha se nahIM / dUsare zabdoM meM, nirvikalpa avasthA kI prApti savikalpa avasthA se nahIM ho sakatI / sambhavatayA isI bAta ko dhyAna meM rakhakara prAcArya kundakunda ne kahA-"pratikramaNa, nindA Adi viSa-kuMbha haiM"11, yadi isa bAta ko suna kara koI AtmA binA zuddha meM sthita hue zubha ko chor3a de to dhyAna rahe vaha AtmA azubha meM calA jaayegaa| isaliye sAmAnya jIvoM ke lie zubha hI ekamAtra sahArA hai| jahA~-jahA~ zubha ko vyavahAra kaha kara tyAjya kahA gayA hai vahA~-vahA~ nizcaya kI apekSA hI aisA hai| ___ jainadarzana meM nizcaya aura vyavahAra ke isa vivecana ke pazcAt hameM ye dekhanA hai ki advaita vedanti ke paramArtha aura vyavahAra kA isase kyA bheda hai ? advaita vedAnta ke anusAra brahma hI paramArtharUpa se satya hai, bhautika tattva vyAvahArika rUpa se satya hai| isa taraha yahA~ satA ke paramArtha aura vyavahAra rUpa se bheda haiN| jainoM kA vyavahAranaya vastuoM kI sattA ko nahIM chUtA hai| vaha to kevala AtmA ke patana kI ora saMketa karatA hai aura nizcayanaya uccatama avasthA taka pahu~cane kI ora prerita karatA hai / jainadarzana meM sattA ke vibhAga pAramArthika aura vyAvahArika rUpa se nahIM kiye gaye haiN| isa taraha se jainadarzana ke nizcaya aura vyavahAra vaise nahIM haiM jaise advaita vedAnta ke paramArtha aura vyavahAra haiM / donoM meM maulika bheda hai| 1. doNha vi NayANa bhaNidaM jANadi gavariM tu samayapaDibaddho / Na du NayapakkhaM giNhadi kiMci vi rAyapakkhaparihINo / / 143 / / sa. sA. 2. vavahAro'bhUdattho bhUdattho desido du suddhaNayo / bhUdattha massido khalu sammAdiTThI havadi jIvo // 11 // sa. sA... 3. arasamarUvamagaMdhaM avvattaM cedaNAguNamasaiM / jANa aliMgaggahaNaM jIvamaNiddiTThasaMThANaM / / 49 / sa. sA.
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 4. vavahAraNo bhAsadi jIvo deho ya havadi khalu ekko / Na du Nicchayassa jIvo deho ya kadAvi ekkaTTho / / 27 / / sa. sA. 5. ahamekko khalu suddho daMsaNaNANamaiyo sayArUvI / Na vi atthi majjha kiMci vi aNNaM paramANumetaM pi / / 38 / / sa. sA. 6. jIvassa Natthi vaNNo Na vi gaMdho Na vi raso Na vi ya phAso / Na vi rUvaM Na sarIraM Na vi saMThANaM Na saMhaNaNaM // 50 // jIvassa patthi rAgo raNa vi doso Neva vijjade moho / / No paccayA Na kammaM NokammaM cAvi se Natthi / / 51 // jIvassa patthi vaggoNa vaggaNA raNeva phaDaDhayA keI / No ajjhappaTThANA va ya aNubhAgaThANA vA / / 52 / / jIvassa patthi keI jogaTThANA e baMdhaThANA vA / Neva ya udayaTThANA raNa maggaNaTThANayA keI / / 53 / / No Thidi baMdhaTThANA jIvassa Na saMkilesaThANA vA / Neva visohiTThANA No saMjamaladdhiThANA vA / / 54 / / Neva ya jIvaTThANA Na guNaTThANA ya atthi jIvassa / jeNa du ede savve poggaladavvassa pariNAmA / / 55 // vavahAreNa du ede jIvassa havaMti vaNNamAdIyA / guNaThANaMtA bhAvA Na du keI NicchayaNayassa / / 56 / / sa. sA. NicchayaNayassa evaM prAdA appANameva hi karedi / vedayadi puNo taM ceva jANa attA du attANaM // 831 vavahArassa du AdA poggalakammaM karedi aiyavihaM / taM ceva ya vedayade poggalakamma aNeyavihaM / / 84 / / sa. sA. samayasAra, 83 / ___ kaNayamayA bhAvAdo jAyaMte kuMDalAdayo bhAvA / ayamayayA bhAvAdo jaha jAyaMte du kaDayAdI / / 1300 sa. sA. aNNANamayA bhAvA aNANiyo bahuvihA vi jAyate / gANissa du NANamayA savve bhAvA tahA hoti / / 131 / / sa. sA. 10. sovaNiyaM pi NiyalaM baMdhadi kAlayasaM pi jaha purisaM / baMdhadi evaM jIvaM suhamasuhaM vA kadaM kammaM / / 146 / / sa. sA. 11. paDikamaNaM paDisaraNaM paDiharaNaM dhAraNA NiyattI ya / jiMdA garuhA sohI aTThaviho hodi visakuMbho / / 306 // sa. sA.
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagjJAna gANaM purisassa havadi lahadi supuriso vi viraNayasaMjutto / pAraNeNa lahadi lakkhaM lakkhaMto mokkhamaggassa // 21 // bo. pA. pAUNa gANasalilaM himmalasuvisuddhabhAvasaMjuttA / huti sivAlayavAsI tihuvaNacUDAmaNi siddhA // 41 // cA. pA. NAraNaguNehi vihINA Na lahaMte te suicchiyaM lAhaM / iya jAuM guNadosaM taM saNNANaM viyANehi // 42 // cA. pA. -jJAna prAtmA meM hai, use vinayayukta puruSa hI prApta karatA hai / jJAna dvArA yaha jIva mokSamArga kA cintana karatA huA lakSya ko prApta karatA hai / -jo vyakti jJAnarUpI jala ko pIkara nirmala evaM zuddhabhAvoM se yukta haiM ve tribhuvana ke cUr3AmaNi (prAbhUSaNa) haiM tathA zivAlaya meM rahanevAle mukta (siddha) ho jAte haiN| -jo (samyak) jJAna-guNa se rahita haiM ve bhalI prakAra se cAhe hue lAbha ko bhI prApta nahIM karate, isa prakAra guNa-doSa ko jAnane ke lie (tU) samyagjJAna ko samajha /
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ kundakunda - sAhitya meM samakAlIna sAMskRtika jIvana kI jhA~kiyA~ - DaoN. (zrImatI) vidyAvatI jaina zramaNa saMskRti ke amaragAyaka zrAcArya kundakunda yugapradhAna ke rUpa meM mAne gaye haiM / unhoMne mAnava-jIvana ko amRtarasa se siMcana karane hetu adhyAtma-rasa kA jaisA ajasra srota pravAhita kiyA vaha bhAratIya cintana ke kSetra meM anupama hai / jIvana evaM jagat tathA jar3a evaM cetana kA gambhIra adhyayana, mAnava manovijJAna kA adbhuta vizleSaNa aura prANimAtra ke prati unakI avirala karuraNa bhAvanA abhUtapUrva hai / yahI kAraNa hai ki prAcya evaM pAzcAtya cintakoM ne unheM mAnavatA kA mahAn pratiSThAtA mAnA hai / kAvya-sauSThava AcArya kundakunda ne lagabhaga apane chayAnnave varSa ke AyuSya meM 231 racanAoM kA praNayana kiyA jinakA mUla viSaya dravyAnuyoga evaM caraNAnuyoga hai / yadyapi isa prakAra kA sAhitya vicAra pradhAna hone se bahuta adhika lokapriya nahIM hotA kyoMki sAmAnyajanoM kA usameM sahaja praveza nahIM ho pAtA, kintu kundakunda kI yaha vizeSatA hai ki unhoMne apanI samasta racanAoM meM itanI sarasatA evaM madhuratA ghola dI aura usameM samakAlIna lokapracalita sarala bhASA aura dainika laukikajIvana ke udAharaNoM-prasaMgoM se use isa prakAra sanAtha kiyA hai ki AbAla-vRddha sabhI nara-nArI usakA rasAsvAdana kara aghAte nahIM /
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 jainavidyA kundakunda sAhitya ke sAMskRtika pakSa kI adyAvadhi upekSA isameM sandeha nahIM ki 20vIM zatAbdI meM kundakunda-sAhitya kA vistRta adhyayana, tulanAtmaka cintana, manana, zodha evaM prakAzana huA hai kintu ina adhyayanoM kA mukhya dRSTikoNa kevala darzana evaM adhyAtma taka hI sImita rahA hai| yaha Azcarya kA viSaya hai ki abhI taka adhyetAoM kA dhyAna kundakunda-sAhitya ke sAMskRtika mUlyAMkana kI ora nahIM gyaa| ataH maiM apane isa laghu nibandha meM kundakunda kI racanAoM meM upalabdha kucha sAMskRtika evaM tatsambandhI anya tathyoM para prakAza DAlane kA prayatna kara rahI huuN| kundakunda kI bahujJatA koI bhI kavi sAhitya-lekhana ke pUrva apane caturdik vyApta jar3a aura cetana kA gambhIra adhyayana hI nahIM karatA balki usase sAkSAtkAra karane kA prayatna bhI karatA hai tabhI vaha apane kavikarma meM camatkArajanyasiddhi prApta kara pAtA hai| prAcArya kundakunda ke sAhitya kA adhyayana karane se yaha tathya spaSTa vidita hotA hai| kundakunda-sAhitya meM upalabdha prAcya-bhAratIya-bhUgola unake 'dasamaktyAdi saMgraha' meM saMgrahIta nirvANa-kANDa ko hI liyA jAya usameM unhoMne samakAlIna deza, nagara, nadI evaM parvatoM kA geya-zailI meM jitanA sundara aMkana kiyA hai vaha apUrva hai / jaina tIrthoM ke itihAsa kI dRSTi se to usakA vizeSa mahattva hai hI, prAcya-bhAratIya bhUgola kI dRSTi se bhI vaha kama mahattvapUrNa nhiiN| yaha dhyAtavya hai ki AcArya kundakunda ne paramparA-prApta jaina tIrtha-bhUmiyoM ke rUpa meM jisa bhAratIya bhUgola kI jAnakArI dI hai vaha IsA kI prathama zatAbdI kA hai| unhoMne parvatarAja himAlaya ke garvonnata bhavya-bhAla kailAzaparvata se lekara jammU taka tathA gujarAta ke giranAra, dakSiNa ke kunthalagiri, pUrvI bhArata ke sammedagiri tathA dakSiNa-pUrva kI koTizilA ke catuSkoNa ke bIcoM-bIca lagabhaga 40 pradhAna nagaroM, parvatoM evaM nadiyoM tathA dvIpoM ke ullekha kiye haiM / usakA vargIkaraNa nimnaprakAra kiyA jA sakatA hai - uttarabhArata -hastinApura, vArANasI, mathurA, ahicchatra, jammU (nagara), aSTApada (kailAza prvt)| pazcimabhArata-lATa deza, phalahoDI, baDagrAma (nagara), Urjayanta (giranAraparvata), gajapaMthA, zatrujaya, tuMgIgiri, droNagiri Adi / madhyabhArata -acalapura, bar3avAnI, bar3anagara, mer3hagiri, pAvAgiri, droNagiri, sonAgiri, rezindIgiri, siddhavarakUTa, cUlagiri, revA nadI, celanA ndii| pUrvabhArata -campApurI, pAvApurI (nagara), sammedazikhara, lohAgiri, (luharadaggA, vartamAna bihaar)| dakSiNabhArata - kaliMgadeza, tAravara nagara, kunthalagiri, koTizilA /
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina vidyA ajJAtasthala-podanapura, nAgahRda, AzArambha / ukta jaina-tIrthoM ke caturdik vistAra se isa tathya para bhI prakAza par3atA hai ki jainadharma bhAratavyApI thA / rASTrIya ekatA evaM akhaNDatA hetu usake prayatna prArambha se hI saMracanAtmaka rahate pAye haiN| rAjanItisambandhI sandarbha ___ sambhavataH rAjanIti evaM yuddha ke kSetra meM bhI kavi ke apane kucha anubhava the jo nimna prakAra haiM saptAMgarAjya-manusmRti', kauTilyaarthazAstra evaM nItivAkyAmRta ke anusAra rAjya ke sAta aMga mAne gae haiM / 1. svAmI (arthAt rAjA), 2. amAtya (marthAt mantrI), 3. rASTra (isake antargata kRSi, vyApAra evaM bhUmi ko paimAiza paripariNata hotI thI), 4. durga (arthAt zulka, daNDa, paunava, nagarAdhyakSa, lakSaNAdhyakSa, mudrAdhyakSa, surAdhyakSa, zUnAdhyakSa, sUtrAdhyakSa, svarNAdhyakSa evaM zilpI Adi se vasUla kiyA jAnevAlA dhana), 5. koSa (arthAt rASTra kI samRddhi evaM prajAjanoM ke sarvAMgINa sukhoM ke lie saMcita dhana), 6. bala (marthAt vibhinna sainya-zakti) tathA 7. suhRda (arthAt mitr)| SaDaMgabala'-SaDaMgabala arthAt chaha aMgoM se yukta senA-sArabhUtasenA, padAti senA, adhikArI senA, sAmAnya-sevaka zreNI senA, mitra senA evaM pATavika senA / caturaMgiraNI senA-caturaMgiNI senA arthAt gajasenA, rathasenA, azvasenA evaM paidalasenA dhanuvidhA-kavi ne dhanuvidyA kA ullekha vizeSarUpa se kiyA hai| pratIta hotA hai ki usa samaya yuddha meM dhanuSa kA prayoga pracura mAtrA meM kiyA jAtA thaa| . vastraprakAra-kundakunda bhale hI prakhaNDa digambara muni the kintu eka udAharaNa meM unhoMne apane samaya ke vastroM kA ullekha kiyA hai12 / unake anusAra usa samaya bhArata meM pA~ca prakAra ke vastroM kA pracalana thA 1. aMDaja (kIr3oM dvArA nirmita dhAme ke bane hue arthAt rezamI vstr)| 2. voMDaja (kapAsa dvArA nirmita sUtI bstr)| 3. romaja (jAnavaroM ke roma se banAye gaye UnI vastra) / 4. vakkaja (per3a kI chAla dvArA banAye gaye valkala vastra) evaM 5. carmaja (mRga, vyAghra prAdi ke carma se banAye gaye vastra) / eka sthAna para prAcArya kundakunda ne suI-tAge kA bhI ullekha kiyA hai13 / isase saMketa milatA hai ki kundakunda-kAla meM silAI tathA kar3hAI kI hastakalA kA pracalana ho cukA thaa|
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 janavidyA sAmAjika zikSA ke tattva-prArambhika zikSaNa ke lie kavi ne bAlyAvasthA ko upayukta batalAyA hai14 / unhoMne kahA hai ki samAja ke baccoM ke lie prArambha se hI vyAkaraNa (bhASA ke zuddha prayoga evaM bhASA-vaijJAnika adhyayana kI dRSTi se), chanda (padyoM ke varNa evaM mAtrA ke vaijJAnika adhyayana, sasvara pATha evaM use sarasa aura geya banAne kI dRSTi se), nyAya (tarkaNA-zakti kI abhivRddhi ke lie), dharma (jIvana meM prAcAra evaM adhyAtma ke vaijJAnika jAgaraNa ke lie), darzana (vicAroM kI gahana anubhUti ke lie) va gaNita (rASTrIya evaM sAmAjika vyavahAra ke saMcAlana ke lie) kA adhyayana nitAnta Avazyaka hai| lagatA hai kundakunda ke samaya meM lekhana-sAmagrI Aja ke samAna pracura mAtrA meM upalabdha nahIM thI / syAhI evaM morapaMkha athavA kASThanirmita kalama sambhavataH vyaya-sAdhya hone ke kAraNa viziSTa koTi ke lekhakoM ko hI upalabdha rahatI hogii| kintu sAmAnyajanoM ke lie khar3iyA (caoNka) se dIvAra athavA patthara para likhane kI paramparA thii| samakAlIna dArzanika sampradAya-prAcArya kundakunda ne apane varNana-prasaMgoM meM samakAlIna pracalita vividha dArzanika matoM ke ullekha kie haiM / unase vidita hotA hai ki unhoMne unakA bhI adhyayana kiyA thaa| usa samaya 363 dArzanika mata pracalita the16 jinakA vargIkaraNa kundakunda ne nimnaprakAra kiyA hai 1. kriyAvAdI 2. prakriyAvAdI 3. ajJAnI 4. vainayika _180 84 67 363 duHkha prakAra-prAcArya kundakunda kA kathana hai-"yaha saMsAra kevala duHkhoM kA aura yaha zarIra kevala rogoM kA hI ghara hai / saMsAra ke sabhI sukha kSaNika haiM, inase mukti prApta kara zAzvata-sukha prApta karane kA prayatna kro|" aise sAMsArika duHkhoM kA vargIkaraNa unhoMne nimnaprakAra kiyA hai17 1. Agantuka (jo duHkha dUsaroM ke kAraNa se utpanna ho) / 2. mAnasika (jo pArivArika kAraNoM se utpanna ho)| 3. sAhajika (jo duHkhI prANiyoM ko dekhakara utpanna ho) / 4. zArIrika (vAta, pitta evaM kapha ke kupita ho jAne se utpanna bImAriyoM ke kAraNa jo duHkha utpanna ho) /
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 55 prauSadhi prakAra-zArIrika rogoM ke viSaya meM kundakunda ne likhA hai ki zarIra ke eka-eka aMgula meM 96-96 roga ho sakate haiM18 / ina bImAriyoM ke ilAja ke lie unhoMne pA~ca prakAra kI auSadhiyA~ bhI batalAI haiM19 jinakA vargIkaraNa nimnaprakAra kiyA gayA hai 1. AmauSadhi, 2. jalloSadhi, 3. khellauSadhi, 4. vipuSauSadhi evaM 5. sauMSadhi / prAcArya ne eka sthAna para zArIrika saMracanA kA bhI sundara varNana kiyA hai / 20 svastha rahane ke sAdhana-prAcArya ne zArIrika zakti ko bar3hAne ke lie vyAyAma kA varNana bhI kiyA hai / zarIra meM tela lagAkara dhUlivAle sthAna meM daNDa-baiThaka karane evaM mugdara Adi zastroM ke dvArA vyAyAma karane, sAtha hI kelA, tamAla, azoka Adi vRkSoM ke sAtha apanI zakti prAjamAne para bhI prakAza DAlA hai21 / khAdya evaM peya padArtha- bhojana-varNana meM prAcArya kundakunda ne aneka bAra tila kA ullekha karane ke atirikta anya kisI vizeSa anAja kA ullekha nahIM kiyA hai / isase pratIta hotA hai ki usa samaya bhojana meM tila apanA vizeSa sthAna rakhatA thaa| aisA pratIta hotA hai ki tila bahuta hI guNakArI padArtha hone se usake tathA usake tela se bane hue modaka Adi vyaMjanoM kA prayoga sArvajanIna rahA hogaa| peya padArthoM meM unhoMne dUdha23 aura ikSurasa24 kA ullekha kiyA hai / udyoga-dhaMdhe-udyoga-dhandhoM meM prAcArya svarNazodhana25, ratnanirmANa26, viSauSadhinirmANa27, prAbhUSaNa-nirmANa28, kRSi ke yantra-rahaTa banAne29 tathA hasiyA-nirmANa30, bhavananirmANa, mUrti-nirmANa32 Adi ke ullekha kiye haiM / manoraMjana ke sAdhana-manoraMjana ke sAdhanoM meM AcArya ne goSThI33 kA ullekha kiyA hai / isase pratIta hotA hai ki usa samaya vibhinna prakAra kI goSThiyoM kA prAyojana usI prakAra kiyA jAtA thA jisa prakAra Ajakala kavisammelana, saMgItasammelana yA sAhityika sammelanoM kA Ayojana kiyA jAtA hai / prathamAnuyoga ke mUlasrota-prAcArya kundakunda ne yadyapi kathA-sAhitya nahIM likhA kyoMki unakA samAja prabuddha thaa| kathA-kahAniyoM ke mAdhyama se siddhAntoM ko samajhAne kI AvazyakatA to kevala manda-buddhivAle logoM ke lie hI hotI hai / kundakunda ne saMsAra ko bar3hAnevAlI vikathAoM ko cAra vargoM meM vibhAjita kiyA hai 1. bhaktakathA--(bhojana ke prati rAga jAgRta karanevAlI kathA) / 2. strIkathA-(striyoM ke prati Asakti jAgRta karanevAlI kathA) / 3. rAjakathA-(kapaTa-kUTa evaM rAjanIti kA vizleSaNa karanevAlI kathA) / 4. caurakathA-(caurya-kalA kA nirUpaNa karanevAlI kathA) /
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 janavidyA kundakunda ke samaya taka jaina-kathA evaM purANa-sAhitya ke lekhana kA prArambha nahIM hunA thA kintu unhoMne Agata-paramparA ke anusAra kathA-bIjoM ke saMketa saiddhAntika udAharaNoM ke prasaMga meM avazya kiye haiM jo paravartI kathA-sAhitya ke lie srota-sAmagrI ke pramukha AdhAra bne| aise kathA-bIjoM meM bAhubali, vaziSThamuni, bAhumuni, dvaipAyanamuni, vIrazivakumAra, zivabhUti, bhavyasena evaM zAlisiktha pramukha haiM35 / ina kathA-prasaMgoM ke mAtra saMketa hI prAcArya ne prastuta kiye haiN| Age calakara brahmanemidatta, rAmacandra mumukSu evaM hariSeNa Adi kaviyoM ne ina kathAnakoM ko sAhityazailI meM vistAra dekara bahuta rocaka banA diyA hai / sAdhuoM evaM gRhasthoM meM kadAcAra ke saMketa evaM daNDa-prathA-bahuta sambhava hai ki tatkAlIna gRhasthoM evaM sAdhuoM meM kadAcAra ko dekhakara AcArya kundakunda duHkhI bhI hue hoM kyoMki unhoMne ligapAhuDa kI aneka gAthAoM meM sAdhuoM ko zAstrokta paddhati se AcaraNa karane kA Adeza diyA hai / unhoMne rAhagIroM para par3I DakaitI kI bhI carcA kI36 hai evaM corI-DakaitI meM pakar3e gae coroM-DakaitoM ke pairoM meM par3I huI ber3I37 kA bhI ullekha kiyA hai| isase corI evaM DakaitI hone tathA isa prakAra ke ghRNita, samAja-virodhI kArya karanevAloM ke lie kaThora daNDa-vyavasthA ke bhI saMketa milate haiN| yaha to AcArya kundakunda ke sAhitya meM upalabdha prAcya-bhAratIya saMskRti kI jhA~kI mAtra hai / vastutaH kundakunda-sAhitya meM saMskRti ke vividharUpa itanI pracura mAtrA meM upalabdha haiM ki yadi madhukarI vRtti se unakA saMgraha kara vizleSaNa kiyA jAya to eka svatantra preraka zodha-prabandha bana sakatA hai jo kevala jaina-saMskRti kA hI nahIM apitu prAcyabhAratIya itihAsa evaM saMskRti ke lie bhI eka dastAveja kA kArya kara sakatA hai| saMkSepa meM to yahI kahA jA sakatA hai ki prAcArya kundakunda ko kevala jaina-dharma evaM saMskRti kA pratinidhi prAcArya hI nahIM apitu bhAratIya saMskRti ke sarvAMgINa pakSoM ko prakAzita karanevAle eka maharSi yogI lekhaka ke rUpa meM bhI smaraNa kiyA jAnA cAhie / (1) 1. samayasAra, 2. pravacanasAra, 3. paMcAstikAya, 4. niyamasAra, 5. rayaNasAra, 6. bArasa aNuvekkhA, 7. saNapAhuDa, 8. sUtrapAhuDa, 9. cAritapAhuDa, 10. bodhapAhuDa, 11. bhAvapAhuDa, 12. mokSapAhuDa, 13. ligapAhuDa, 14. sIlapAhuDa, 15-24, dasabhaktyAdisaMgraha / (2) nirvANakANDa, gAthA 1-18 / (3) rayaNasAra, 20 / (4) manusmRti, 9.2941 (5) kauTilya arthazAstra, 6/11
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 57 (6) nItivAkyAmRta, 24/1 / (7) rayaNasAra, 20 / (8) nItivAkyAmRta, 22/12 / (9) bArasa aNuvekkhA, 10 / (10) nItivAkyAmRta, 22/2 / (11) bodhapAhuDa, 20, 22 / (12) bhAvapAhuDa, 79-81 / (13) sUtrapAhuDa, 3 / (14) zIlapAhuDa, 15-16 / (15) samayasAra, 356-365 / (16) bhAvapAhuDa, 136 / (17) bhAvapAhuDa, 99 / (18) bhAvapAhuDa, 37 / (19) bhaktyAdisaMgraha, 16 / (20) bhAvapAhuDa, 39, 40, 42 / (21) samayasAra, 38, 46 / (22) suttapAhuDa, 18, bodhapAhuDa, 54, zIlapAhuDa, 24 / (23) bhAvapAhuDa, 137 / (24) zIlapAhuDa, 24 / / (25) mokSapAhuDa, 24, zIlapAhuDa 9 / (26) pravacanasAra, 30, paMcAstikAya, 33 / (27) zIlapAhuDa, 21 / (28) samayasAra, 130-131, pravacanasAra, 10 / (29) zIlapAhuDa, 26 / (30) paMcAstikAya, 48 / (31) bodhipAhuDa, 41-43 / (32) bodhipAhuDa, 3-4 / (33) pravacanasAra, 66 / (34) bArasaaNvekkhA, 53 / (35) bhAvapAhuDa, 44-53, 88 / (36) samayasAra, 59, 60 / (37) samayasAra, 146 /
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ samabhAva sattU mitte ya samA pasaMsaNidAladdhisamA / taNakaNae samabhAvA pavvajjA erisA bhaNiyA // 47 // bo. pA. - aisA kahA gayA hai ki saMnyAsI kA jIvana zatru aura mitra meM samAna hotA hai, ( usakA ) prazaMsA aura niMdA meM, lAbha aura alAbha meM, tRNa aura suvarNa meM ( bhI ) samabhAva hotA hai| nidAe ya pasaMsAe dukkhe ya suhasu ya / sattUNaM deva baMdhUNaM cAritaM samabhAvado // 72 / / mo. pA. -- niMdA aura prazaMsA meM, duHkhoM zraura sukhoM meM tathA zatrunoM aura mitroM meM samabhAva rakhane se hI cAritra hotA hai /
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ kundakunda sAhitya meM sarvajJa kA svarUpa -paNDita ratanacanda bhArilla dharma kA mUla sarvajJa hai / sarvajJa kI yathArtha samajha aura zraddhA ke binA dharma kA aMkura utpanna nahIM hotA / jisa prakAra jar3a (mUla) ke binA vRkSa kA astitva saMbhava nahIM hai, usI prakAra sarvajJa kI zraddhA ke binA dharmaprApti saMbhava nahIM hai| isIlie prAcArya samantabhadra svAmI ne sacce deva, zAstra, guru ke zraddhAnarUpa samyagdarzana ko hI dharma kA mUla kahA hai / adhyAtma ke pratiSThApaka prAcArya kundakunda ke hRdaya meM bhI sarvajJa evaM sarvajJasvabhAvI AtmA kI aparimita mahimA thii| ve Atmadharma kI prApti meM sarvajJa ke yathArtha jJAna va zraddhAna ko Avazyaka mAnate the / unake pramukha pA~coM paramAgamoM meM sthAna-sthAna para sarvajJa bhagavAn ko sAkSI ke rUpa meM to dekhA hI jA sakatA hai, prasaMgopAnta sarvajJa ke svarUpa kI vistRta vyAkhyA evaM sarvajJatA kI siddhi karane meM bhI ve agraNI rahe haiM / dharma ke mUlabhUta kAraNa samyagdarzana kI prApti meM arahaMta bhagavAn ke jJAna ko Avazyaka batAte hue ve likhate haiM jo arahaMta ko dravyapane, guNapane aura paryAyapane jAnatA hai vaha apane AtmA ko jAnatA hai aura usakA moha avazya laya ko prApta hotA hai / ve jAnate the ki deva-zAstra-guru meM zraddhA rakhanevAle dhArmika-jana Agama ke dabAva se sarvajJa kI sattA svIkAra to kara lete haiM parantu unameM bahusaMkhyaka aise hote haiM jinheM hRdaya se sarvajJa kA yathArtha svarUpa svIkRta nahIM ho paataa| ataeva unheM jahA~ bhI apane pratipAdya
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 jainavidyA viSaya meM avasara milA, sarvajJa ke svarUpa ko sayuktika samajhAne kA prayAsa kiyA hai / jaba taka sarvajJa ke svarUpa kI yathArtha pratIti nahIM hotI taba taka apane sarvajJasvabhAvI bhagavAn AtmA kI pratIti aura prApti nahIM hotI kyoMki pratIti ke binA koI bhI vyakti usakI prApti kA puruSArtha nahIM karatA / ataH sarvaprathama sarvajJa kA svarUpa samajhAkara usakI pratIti karAI jAtI hai| prAcArya kundakunda ne apane pravacanasAra, niyamasAra Adi granthoM meM yathAsthAna sarvajJa kA evaM sarvajJasvabhAvI AtmA kA vistRta vivecana kiyA hai| unake TIkAkAra AcArya amRtacandra, prAcArya jayasena aura munirAja padmaprabhamaladhArI deva ne bhI unake mUlabhUta saMkSipta sUtrAtmaka kathanoM kA nAnA yuktiyoM aura udAharaNoM se sugaThita gadya aura sarasa padyoM meM acchA spaSTIkaraNa kiyA hai jo mUlataH draSTavya hai / niyamasAra grantha ke zuddhopayoga adhikAra meM kevalajJAna ke svarUpa kA kathana karate hue prAcArya kundakunda kahate haiM - trikAlasvabhAvI samasta mUrta-amUrta, cetana-acetana dravyoM ko arthAt svadravya ko tathA samasta paradravyoM ko nirantara dekhane-jAnanevAle arahaMta bhagavAn kA kevalajJAna sakala pratyakSa hai| isI bAta ko pravacanasAra ke jJAnatattva prajJApana adhikAra meM kahA hai-jo jJAna amUrta ko mUrta padArthoM meM bhI atIndriya (sUkSma) aura pracchanna padArthoM ko arthAt sampUrNa sva evaM para padArthoM ko dekhatA hai vaha jJAna pratyakSa hai / niyamasAra grantha kI 166 aura 169vIM gAthA ke dvArA svayaM kundakundAcArya ne nizcaya-vyavahAra nayoM ko nirapekSa dRSTi se dekhane para utpanna honevAle saMdeha kA samAdhAna / karate hue unakI sApekSatA kI ora pAThakoM kA dhyAna AkarSita kiyA hai / ve kahate haiM nizcaya se kevalI bhagavAn kevala AtmasvarUpa ko hI dekhate haiM, lokAloka ko nahIM- yadi koI aisA kahe to bhI koI doSa nahIM hai / / vyavahAra se kevalI bhagavAn mAtra lokAloka ko hI jAnate-dekhate haiM, AtmA ko nahIM, yadi koI aisA kahe to bhI use koI doSa nahIM hai| jJAna jIva kA svarUpa hai, isalie AtmA-prAtmA ko arthAt svayaM ko jAnatA hai / yadi jJAna AtmA (svayaM) ko na jAne to jJAna AtmA se pRthaka siddha hogA tathA yadi vaha kevalajJAna para ko na jAne to use divya kauna kahegA? ataH 'svAzrito nizcayaH' kI apekSA yadi nizcaya se kevala AtmA ko jAnanevAlA kahA jAya to bhI koI doSa nahIM hai tathA 'parAzrito vyavahAraH' kI apekSA vyavahAra se kevalajJAna ko para ko jAnanevAlA kahA jAya to bhI koI doSa nahIM hai| ataH yaha saMdeha nahIM karanA cAhie ki kevalajJAna lokAloka ko nahIM jAnatA athavA nijAtmA ko nahIM jaantaa| ..
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 61 niyamasAra kI hI 159vIM gAthA meM spaSTa kahA hai - jAgadi passadi savvaM, vavahAraNaeNa kevalIbhagavaM / kevalaNANI jArarAdi, passadi riNayameNa appAraNaM / / -vyavahAranaya se kevalI bhagavAn saba jAnate haiM aura dekhate haiM tathA nizcaya se kevalajJAnI kevala prAtmA ko (svayaM ko) hI jAnate-dekhate haiM / yahA~ kevalajJAnI ke sva-para svarUpa kA prakAzakapanA kathaMcit kahA hai| vyavahAranaya se ye bhagavAn ghAtiyA karmoM ke nAza se prApta sakala vimala kevalajJAna aura kevaladarzana dvArA trilokavartI tathA trikAlavartI sacarAcara dravya-guNa-paryAyoM ko eka samaya meM jAnate aura dekhate haiM tathA zuddha nizcayanaya se sarvajJa vItarAga paramezvara ke zuddhopayoga meM paradravya ke grAhakatva, darzakatva, jJAyakatva Adi ke vividha vikalpoM kA abhAva hone se ve svayaM kAryaparamAtmA hote hue bhI trikAla nirUpAdhi, niravadhi, nitya zuddhasvarUpa apane sahaja jJAna va sahaja darzana se nija kAraNa paramAtmA ko hI jAnate-dekhate haiN| uparyukta donoM hI kathana kevala 'svAzrito nizcayaH' evaM 'parAzrito vyavahAraH' isa zAstra-vacana ke anusAra sApekSa jAnanA caahie| isase spaSTa phalita hotA hai ki kevalI kI parapadArthajJatA asatyArtha nahIM hai, kAlpanika nahIM hai| niyamasAra gAthA 172 kI tAtparyavRtti TIkA meM kahA hai-vizva ko nirantara jAnate hue aura dekhate hue bhI kevalI kI manaHpravRtti kA abhAva hone se unake icchApUrvaka vartana nahIM hotA / ' pravacanasAra mAthA 200 kI tattvapradIpikA TIkA meM kahA hai-eka jJAyakabhAva kA samasta jJeyoM ko jAnane kA svabhAva hone se mAno ve dravya jJAyaka meM utkIrNa ho gaye hoM, citrita ho gaye hoM, bhItara ghusa gaye hoM, kIlita ho gaye hoM, DUba gaye hoM, samA gaye hoM, pratibimbita ho gaye hoM aise agAdha aura gambhIra tathA kramaza: pravartamAna anaMta bhUtavartamAnabhAvI vicitra paryAya samUhavAle dravyoM kI jJeya-jJAyaka sambandha kI anivAryatA ke kAraNa vaha zuddhAtmA eka kSaNa meM hI pratyakSa karatA hai 18 isI bAta ko pravacanasAra kI 32vIM gAthA kI tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra kahA hai-ekasAtha hI sarva padArthoM ke samUha kA sAkSAtkAra karane se, jJapti parivartana kA abhAva hone se samasta paricchedya AkAroM rUpa pariNata hone ke kAraNa jisake graharaNatyAga kriyA kA abhAva ho gayA hai tathA pararUpa se - AkArAntararUpa se pariNata na hotA huA sarvaprakAra se azeSa vizva ko dekhatA-jAnatA hai / nizcaya se para ko na jAnane kA tAtparya upayoga kA para ke sAtha tanmaya na honA hai / pravacanasAra kI gAthA 52 kI tattvapradIpikA TIkA ke cauthe kalaza meM spaSTa kahA hai-jisane karmoM ko cheda DAlA hai, vaha AtmA bhUta-bhaviSyat aura vartamAna tInoM kAloM
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 jainavidyA kI samasta paryAyoM se yukta samasta vizva ko eka hI sAtha jAnatA huA bhI moha ke abhAva ke kAraNa pararUpa pariNamita nahIM hotA, isalie aba jisake samasta jJeyAkAroM ko atyanta vikasita jJapti ke vistAra se svayaM pI gayA hai- aise tIna loka ke padArthoM ko pRthak aura apRthak prakAzita karatA huA vaha jJAnamUrti mukta hI rahatA hai / AcArya kundakunda ne pravacanasAra ke jJAnAdhikAra meM zuddhopayoga kA phala batalAte hue prAtmA ke sarvajJa hone kI carcA vistAra se kI hai| unhoMne likhA hai-zuddhopayogI AtmA jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, antarAya aura mohanIya karmarUpI raja ko dUra karake svayaM hI jJeyabhUta padArthoM ke anta ko prApta karatA hai arthAt vaha saba lokAloka ko jAna letA hai / 10 Age sarvajJatA kI vyAkhyA karate hue prAcArya kahate haiM ki kevalajJAnarUpa pariNamate hue kevalI bhagavAn ke nizcaya se arthAt vastuta: saba dravya tathA unakI tInoM kAloM kI sampUrNa paryAyeM pratyakSa haiM, prakaTa haiM kyoMki una kevalI bhagavAn ke saba tarapha se karmoM kA AvaraNa dUra ho jAne ke kAraNa akhaNDa-anaMta zakti se pUrNa Adi-anta-rahita asAdhAraNa kevalajJAna prakaTa ho gayA hai / isa kAraNa unake eka hI samaya meM saba dravya-kSetra-kAla-bhAva jJAnarUpI bhUmi meM pratyakSa jhalakate haiM / 11 isI krama meM Age kevalajJAna kA sarvagatatva-sarvavyApakatva siddha karate hue kahA gayA hai-AtmA jJAnapramANa hai, jJeyapramANa hai, jJeya lokAloka hai, ataH jJAna sarvavyApaka hai / dekho, dravya apane guNa-paryAyoM se ananya (abhinna) hotA hai, isalie prAtmA jJAnaguNa se hInAdhika nahIM hai, jJAnapramANa hI hai aura jJeyoM kA avalambana karanevAlA jJAna jJeyapramANa hai tathA jJeya to samasta lokAloka hai hI / ataH sarva AvaraNa kSaya hote hI jJAna sabako jAnane lagatA hai, phira kabhI bhI usake jAnanerUpa kriyA se cyuta nahIM hotaa| isalie jJAna sarvavyApaka hai / 12 prAcArya aba yaha siddha karate haiM ki dravyoM kI atIta aura anAgata paryAyeM bhI tAtkAlika paryAyoM kI bhAMti pRthak rUpa se jJAna meM vartatI haiM / ve likhate haiM-una jIvAdi dravyoM kI vidyamAna aura avidyamAna paryAyeM tAtkAlika paryAyoM kI bhA~ti viziSTatApUrvaka apane bhinna-bhinna svarUpa meM jJAna meM vartatI haiM / 13 yahA~ yaha prazna ho sakatA hai ki jJAna naSTa aura anutpanna paryAyoM ko vartamAnakAla meM kaise jAna sakatA hai ? samAdhAna yaha hai ki jaba alpajJajIva kA jJAna bhI naSTa aura anutpanna vastuoM kA cintavana kara sakatA hai, anumAna ke dvArA jAna sakatA hai, tadAkAra ho sakatA hai, taba phira pUrNa jJAna naSTa va anutpanna paryAyoM ko kyoM na jAna sakegA ? jJAna meM aisI zakti hai ki vaha citrapaTa kI bhA~ti atIta aura anAgata paryAyoM ko bhI jAna sakatA hai tathA Alekhyatvazakti kI bhA~ti dravya kI zreyatva zakti bhI aisI hai ki unakI atIta va anAgata paryAyeM jJAna meM jJeya rUpa se jJAta hotI haiM /
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 63 isa prakAra AtmA kI adbhuta jJAnazakti aura dravyoM kI adbhuta jJeyatva zakti ke kAraNa kevalajJAna meM samasta dravyoM kI tInoM kAla kI paryAyoM kA eka hI samaya meM bhAsita honA aviruddha hai / 14 aba avidyamAna (atIta va anAgata) paryAyoM kI bhI kathaMcit (kisI eka apekSA se) vidyamAnatA batalAte haiM jo paryAyeM vAstava meM utpanna hokara naSTa ho gaI haiM tathA jo abhI utpanna hI nahIM huI haiM, ve saba avidyamAna paryAyeM jJAna meM sIdhI jJAta hone se kevalajJAna-pratyakSa haiN| yadyapi ve anutpanna aura vinaSTa paryAyeM bhI kevalajJAna meM vartamAnavat vidyamAna haiM, yaha bAta janasAmAnya ke citta meM sahaja svIkRta nahIM hotI, parantu yadi anutpanna va naSTa paryAyeM kevalajJAna meM pratyakSa na hoM to usa jJAna ko divya kauna kahegA ? parAkASThA ko prApta jJAna ke lie yaha saba saMbhava hai| ananta mahimAvanta kevalajJAna kI yaha divyatA hai ki vaha ananta dravyoM kI samasta paryAyoM ko sampUrNatayA eka hI samaya pratyakSa jAnatA hai / jo jJAna prapradeza ko, sapradeza ko, mUrta ko, aura amUrta ko tathA anutpanna aura naSTa paryAya ko jAnatA hai vaha jJAna atIndriya kahA gayA hai / 15 Age punaH kSAyikajJAna ko paribhASita karate hue prAcArya kahate haiM jo jJAna pUrI taraha se vartamAna, atIta, anAgata, vicitra, viSama saba padArthoM ko ekasAtha jAnatA hai usa jJAna ko kSAyika kahA hai / 16 .. Age punaH isI bAta ko vizeSa spaSTa karate hue nAnA yuktiyoM se sarvajJatA kA svarUpa nirdhArita karate hue kahate haiM-jo tInoM lokoM meM sthita, trikAlavartI padArthoM ko ekasAtha nahIM jAnatA vaha anaMta paryAyoM sahita eka dravya ko bhI nahIM jAna sakatA tathA jo ananta paryAyoM sahita ekadravya ko nahIM jAna sakatA, vaha samasta anya dravyoM ko kaise jAna sakatA hai ?17. jinendradeva kA jJAna trikAlavartI sarvatra vidyamAna viSama aura vicitra padArthoM ko ekasAtha jAnatA hai, jJAna kA yaha mAhAtmya Azcaryajanaka hai| kSAyikajJAna kI ukta vyAkhyA se yaha spaSTa hai ki kevalajJAna sarvajJa aura sarvadarzI hotA hai / vartamAna kI taraha vaha atIta va anAgata paryAyoM ko bhI jAnatA hai / eka dravya meM jitanI atIta, anAgata aura vartamAna arthaparyAyeM hotI haiM una sabakA samudAya hI to dravya hotA hai / ataH una sabako jAne binA eka dravya kA pUrA jJAna nahIM hotaa| pUrNa jJAna vahI hai jo sabako jAnatA hai / vastuvyavasthA ke niyamAnusAra sat kA kabhI vinAza nahIM hotA aura na sarvathA prasat kA utpAda hotA hai / ataH dravyadRSTi se atIta va anAgata paryAyeM samudra kI laharoM
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 04 jaina vidyA kI bhA~ti dravya meM vilIna ho jAne para bhI sat haiM aura jo sat haiM ve saba jJeya haiM, ataH sarvajJa ke jJAna kI viSaya haiN| ___ pravacanasAra kA jJAnAdhikAra samApta karate hue kundakunda ke pramukha TIkAkAra prAcArya amRtacandra ne apane kalaza meM kahA hai jisane karmoM ko cheda DAlA hai vaha AtmA bhUta, bhaviSyat aura vartamAna samasta vizva ko arthAt tInoM kAloM kI paryAyoM se yukta samasta padArthoM ko eka hI sAtha jAnatA huA bhI moha ke abhAva ke kAraNa pararUpa pariNamita nahIM hotA, isalie aba jisake samarUpa jJeyAkAroM ko atyanta vikasita jJapti ke vistAra se svayaM pI gayA hai-aise tIna loka ke padArthoM ko pRthak aura apRthak prakAzita karatA huA vaha jJAnamUrti mukta hI rahatA hai / 18 . kevalajJAnarUpI tIsare netra se jinakI mahimA prakaTa hai, jo tIna loka ke guru haiM tathA jinakA ananta ghAma teja yA bala hai, aise tIrthanAtha jinendra bhagavAn lokAloka ko arthAt sva-para ko evaM samasta cetana-acetana padArthoM ko samyak prakAra se jAnate haiM / 19 isa saMdarbha meM jitanA adhika cintana-manana evaM adhyayana kiyA jAya vaha utanA hI adhika upayogI hai| 1. , zraddhAnaM paramArthAnAmAptAgama tapo bhRtAm / trimUDhApoDhamaSTAMga samyagdarzanamasyayam / / 4 / / ratnakaraNDa zrAvakAcAra 2. jo jANadi arahaMta davvattaguNattapajjayattehiM / so jANadi appANaM moho khalu jAdi tassa layaM / / 80 // pravacanasAra . 3. muttamamuttaM davvaM ceyaNamidaraM sagaM ca savvaM ca / pecchaMtassa du NANaM paccakkhamariNadiyaM hoi / / 167 // niyamasAra ___jaM pecchado amuttaM muttesu adidiyaM ca pacchaNNaM / sakalaM sagaM ca idaraM taM gANaM havadi paccakkhaM / / 54 // pravacanasAra appasarUvaM pecchadi loyAloyaM Na kevalI bhagavaM / jadi koi bhaNadi evaM, tassa ya kiM dUsaNaM hoi / / 166 / / niyamasAra 6. loyAloyaM jANadi, appANaM Neva kevalI bhagavaM / jadi koi bhaNadi evaM, tassa ya kiM dUsaNaM hoi / / 169 / / niyamasAra 7. vizvamazrAtaM jAnatrapi pazyantapi vA manaHpravRtterabhAvAdIhApUrvakaM vartanaM na bhavati tasya kevalinaH / atha ekasya jJAyakabhAvasya samasta jJeyabhAvasvabhAvatvAt protkIrNa likhita nikhAt kIlita majjita samAvartita pratibimbitavatatrakramapravRttAnantabhUtabhavadbhAvivicitraparyAyaprAgbhAramagAdhasvabhAvaM gaMbhIraM samastamapi dravyajAtamekakSaNa eva pratyakSa yata /
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 65 9. yugapadeva sarvArtha sArtha sAkSAt kAraNena jJapti parivartanAbhAvAt saMbhAvita grahaNa mokSaNa kriyA virAyaH prathamageva samasta paricchedyAkAra pariNatatvAt punaH paramAkArAntara pariNamamAna samantato'pi vizvazeSaM pazyati jAnAti ca evaM asyAdayanta viviktaM tvameva / 10. uvaroga visuddho jo vigadAvaraNaMtarAyamoharo / bhUdo sayamevAdA jAdi paraM NeyabhUdANaM // 15, pra. sA. 11. pariNamado khalu gANaM paccakkhA svvdvvpjjaayaa| so Neva te vijANadi proggahapuvvAhi kiriyAhiM / / 21, pra. sA. prAdA NANapamANaM gANaM NeyappamANamuddijeM / raNeyaM loyAloyaM tamhA gANaM tu savvagayaM / / 23, pra. sA. takkAligeva savve sadasabbhUdA hi pajjayA tAsi / vaTTante te gANe visesado davvajAdINaM / / 37, pra. sA. gAthA 37 ke bhAvArtha se| 15. apadesaM sapadesaM muttamamuttaM ca pajjayamajAdaM / palayaM gadaM ca jANadi taM NANamadidiyaM bhaNiyaM / / 41, pra. sA. jaM tatkAliyamidaraM jANadi jugavaM samaMtado savvaM / atthaM vicittavisamaM taM gANaM khAiyaM bhaNiyaM / / 47, pra. sA. joNa Na vijANadi jugavaM atthe tikkAlike tihuvaNatthe / NAeM tassa Na sakkaM sapajjayaM davvamekaM vA // 48, pra. sA. davvaM aNaMtapajjayamekkamaNaMtAriNa davvajAdANi / Na vijANadi jadi jugavaM kadha so savvANi jANAdi / / 49 // uppajjadi jadi gANaM kamaso atthe paDucca NANissa / taM va havadi NiccaM Na khAigaM rova savvagadaM // 50 // 18. pra. sA. kalaza 4, A. amRtacandra / / samyagvartI tribhuvanaguruH zAzvatAnantadhAmA lokAlokau svaparamakhilaM cetanAcetanaM ca / tArtIyaM yannayanamaparaM kevalajJAnasaMjJaM tenevAyaM viditamahimA tIrthanAtho jinendra // niyamasAra kalaza, 283 19.
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika jo samo savvabhUdesu, thAvaresu tasesu vaa| tassa sAmAigaM ThAI, idi kevalisAsaNe / 126 / -jo sthAvara aura trasa (arthAt choTe tathA bar3e) saba jIvoM ke prati samatA-bhAva rakhatA hai, usake sAmAyika sthAyI hotA hai, aisA kevalI ke zAsana meM kahA hai / jassa rAgo du doso du, viDi raNa jaNedi du / tassa sAmAigaM ThAI, idi kevalisAsaNe / 128 / -jisake rAga aura dveSarUpa vikAra utpanna nahIM hotA usake sAmAyika sthAyI hotA hai, aisA kevalI ke zAsana meM kahA hai / niyamasAra
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya kundakunda dvArA pratipAdita amRtakumbha aura viSakumbha -paM0 jaganmohanalAla zAstrI yaha bAta niHsaMzaya hai ki adhyAtma kA amRta tattvadRSTivAloM ko hI paca sakatA hai / vaha gariSTha hai, usake lie pAcanazakti cAhie / Atmahita kI dRSTivAloM ke lie vaha pAtheya hai / anAtmadRSTiyoM meM mandakaSAyavAle jijJAsu usakA lAbha uThA sakate haiM para jinakI kaSAya manda nahIM huI ve isakA viparIta dRSTi se apanI kaSAya-poSaNa karanevAlA artha hI . lagAkara apanA va para kA ahita karate haiM / ziSya yadi ahammanya ho to guru kA upadeza use lagatA nahIM hai / vaha guru ke viparIta hI calatA hai aura unheM bhI apavAdita karatA hai| samayasAra ke mokSAdhikAra kI antima gAthAe~ bahuta mahattvapUrNa tattva kA udghATana karatI haiN| yaha sAmAnya niyama hai ki chaThe-sAtaveM guNasthAnavAle munijana kabhI pramAdadazA meM kucha vratoM meM doSa bhI utpanna karanevAle hote haiN| ve apane ko doSarahita banAne ke lie pratikramaNAdi nimna kriyAeM karate haiM 1. pratikramaNa, 2. pratizaraNa, 3. parihAra, 4. dhAraNA, 5. nivRtti, 6. nindA, 7. gardA aura 8. zuddhi / inakA artha nimna prakAra hai / 1. pratikramaNa-kiye hue yA hogaye doSoM kA nirAkaraNa kara pUrva jaisI sthiti meM lauTa aanaa| ___2. pratizaraNa-cAritra kI zaraNa ko prApta karanA yA paMcaparameSThI kI zaraNa grahaNa karanA /
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 jainavidyA 3. parihAra -rAgAdi doSoM kA nivAraNa karanA / dhAraNA -citta ko sthira karanA / nivRtti -viSaya-kaSAyoM meM jAnevAlI pravRtti ko rokakara usase apane ko pRthaka karanA / 6. nindA -AtmasAkSIpUrvaka apanI galatiyoM para svayaM apanI nindA krnaa| __ gardA -apane prAcArya ke samakSa sampUrNa doSoM se rahita hokara sarala citta se kucha na chipAte hue apane doSoM kA prakAzana karanA / 8. zuddhi -guru dvArA pradatta prAyazcitta dvArA prAtmazuddhi krnaa| . ye ATha kriyAe~ sAdhaka ke pariNAmoM ko vizuddha karake use puna: apane vratapAlana meM niHzalya banAtI haiM / doSoM ke nirAkaraNa ke lie prAyazcitAdi pATha kriyAoM kA prayoga sAdhu ke lie amRtasamAna hai tathA inake viparIta AcaraNa karanA sAdhu ke lie viSarUpa hai / arthAt jahA~ pratikramaNAdi kriyAe~ sAdhu-jIvana ke lie jIvanasAthI haiM vahA~ unake viparIta ye pATha kriyAe~ sAdhu-jIvana kA ghAta karanevAlI viSAkta kriyAeM haiM / muni ke cAritra-prarUpaka sabhI prAcAra-granthoM meM ina pratikramaNAdi kriyAoM kA vidhAna hai / muni ke lie chaha Avazyaka kriyAoM kA pratipAdana bhI mUlAcAra Adi meM prarUpita hai jinheM unheM pratidina karanA hI cAhie / ve haiM 1. samatA (sAmAyika) 2. vandanA (paMcaparameSThI ko namaskAra) 3. stuti (paMcaparameSThI kA guNAnuvAda) 4. pratikramaNa . 5. svAdhyAya (Atma va para ke hitArtha Agama kA paThana-pAThana) 6. kAyotsarga (deha ke mamatva kA sarvathA tyAga kara AtmadhyAna karanA) ina chaha Avazyaka kAryoM meM una AThoM kriyAoM kA prakArAntara se saMkSepa meM samAveza hai / Avazyaka kA artha hI hai jarUrI kriyAe~ / muni inheM binA antara DAle pratidina karate hI haiM / yadi ve ina AvazyakoM ko na kareM to unakA munipanA sadoSa hai / yaha to sahaja hI samajha meM A jAtA hai ki doSoM kA nirAkaraNa na kareM to vrata to sadoSa hoMge hI para sAtha hI yadi ve Avazyaka kriyAe~ anAvazyaka kara deM to munivrata hI samApta ho jaaygaa|
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA itane Avazyaka nirdeza ke bAda bhI prAcArya kundakunda samayasAra, mokSAdhikAra kI do gAthAoM meM likhate haiM pratikramaNAdi kriyAe~ viSakumbha haiM aura apratikramaNAdi kriyAe~ amRtakumbha haiM / prathama hI prathama ina gAthAoM kA par3hanevAlA kaMpAyamAna ho jAtA hai ki prAcArya kundakunda kaise sabhI prAcAra-zAstroM ke viruddha aisA pratipAdana karate haiM / ve gAthAe~ ye haiM paDikamaNaM - paDisaraNaM - paDiharaNaM - dhAraNA riNayattI ya / riNadA-garuhA-sohI aThaviho hoI visakumbho / / 306 // apaDikamaNaM - appaDisaraNaM - appaDihAro adhAraNA ceva / ariNayattI ya ariNadAgaruhAsohI abhayakumbho // 307 // pAThaka ina gAthAoM kA artha jaisA ki Upara batAyA hai svayaM vicAra kareM / vaha itanA viruddha pratIta hotA hai ki ise munijana Acarita kareM to unakA munipanA hI samApta ho jAya / prazna hai ki yahA~ kundakunda bhagavAn kA kyA Azaya hai ? isakA rahasya zrI amRtacandrAcArya va zrI jayasenAcArya ne bahuta spaSTatayA khojA hai| apratikramaNa mAne pratikramaNa na karanA, yaha do prakAra kA ho sakatA hai / prathamajo aparAdha kare (doSa lagAve) kintu usake nirAkaraNarUpa pratikramaNa na kare / dUsarAaparAdha hI na kare / aisA sAdhu pratikramaNa kyoM karegA ? donoM meM apratikramaNa hai / ___ ina donoM meM prathama, aparAdhI dvArA kiyA jAnevAlA apratikramaNa viSakumbha hI hai / para aparAdha na kare to apratikramaNa sarvathA upAdeya hai / dRSTAnta se samajhA jAya-jo kisI kA aparAdha kare aura kSamA na mAMge to yaha 'akSamA kA bhAva' svayaM meM aparAdha hai / para jo kisI kA aparAdha hI na kare to use kisI se kSamA mAMgane kI jarUrata nahIM hai / ataH prathama 'akSamA kA bhAva' aparAdha hai para dvitIya 'akSamA kA bhAva' svayaM aparAdha se dUra hone se akSamArUpa prazastabhAva hai| . TIkAkAroM ne ise isa rUpa meM ullikhita kiyA hai-prathama pakSa meM to aparAdha kara usakA nirAkaraNa na karanA, apratikramaNa karanA aparAdha hai / dvitIya pakSa meM pratikramaNa karanA vyavahAra se upAdeya hai / tRtIya pakSa meM pratikramaNa, apratikramaNa se Upara uThakara jo 'apratikramaNa' hai vaha tIsarI bhUmikA hai jo amRtakumbha hai / yadyapi dUsarA pakSa vyavahAra se upAdeya hai para nizcayanaya se tRtIya bhUmikA hI amRtakumbha hai / usake samakSa dUsarI bhUmikA yaha batalAtI hai ki Apane aparAdha kiyA isase pratikramaNa Adi karanA par3A / yadi aparAdha hI na karate to pratikramaNa kI AvazyakatA hI nahIM rahatI to vahI amRtakumbha hotA para isI tIsarI vizuddha bhUmikA kI apekSA vaha sAparAdhI kA pratikramaNa viSakumbha hI hai / kAraNa vaha Apake aparAdha kI sUcanA de rahA hai / TIkAkAra prAcArya jayasena ke zabda par3hiye
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 jaina vidyA apratikramaNaM dvividha-jJAnijanAzritaM prajJAnijanAzritaM ceti prajJAnijanAzritaM sadpratikramaNaM tadviSayakaSAyapariNatirUpaM bhavati / jJAnijIvASitamapratikramaNaM tu zuddhAtmasamyakzraddhAnajJAnAnuSThAna-lakSaNatriguptirUpam / tacca jJAnijanAzritamapratikramaraNaM sarAgacAritralakSaNaM zubhopayogApekSayA yadyapyapratikramaNaM bhaNyate tathApi vItarAga-cAritrApekSayA tadeva nizcayapratikramaNam / samasta zubhAzamAna-vadoSanirAkaraNarUpatvAt / isakA artha yaha hai ki apratikramaNa do prakAra kA hai / prathama-jJAnijanAzrita aura dUsarA-ajJAnijanAzrita / ina donoM meM ajJAnijanAzrita apratikramaNa to viSaya-kaSAya kI pariNatirUpa hai| kintu jJAnijanAzrita apratikramaNa to zuddhAtmA ke samIcIna zraddhAnajJAnaanuSThAnarUpa triguptirUpa hai / jJAnijIvAzrita apratikramaNa yadyapi sarAgacAritrarUna zubhopayoga rUpa hai lakSaNa jisakA usa zubhopayoga kI apekSA to apratikramaNa kahA jAtA hai. tathApi vItarAga-cAritrarUpa hone se vaha apratikramaNa 'nizcayapratikramaNa' svarUpa hai kyoMki vaha saMvararUpa hai / sabhI zubha aura azubha prAsrava ke nirAkaraNarUpa haiM / prakArAntara se ajJAnijanAzrita apratikramaNa svayaM azubharUpa Asrava kA kAraNa hone se viSakumbha hI hai / dUsarA-aparAdhaprakSAlanarUpa pratikramaNa zubhAsravarUpa hai / ye donoM yadyapi svarUpa se bhinna-bhinna haiM ataH vyavahAra se azubhAsrava kI apekSA zubhAsrava kathaMcit upAdeya hai tathApi tIsarI bhUmikA vItarAga cAritra kI hai jo donoM prAsravoM ke abhAvarUpa, saMvararUpa hai / zubha aura azubha donoM prAsrava zubhAzubhakarmabandha ke kAraNa haiM ataH saMsAra ke hI kAraNa haiM / usase zubhAzubhagatirUpa saMsAra rahegA / mukti to AsravabhAva ke abhAva meM hogI yaha tAtparya lekara hI nirAsrava dazA ko amRtakumbha aura sAsrava dazA ko viSakumbha kahA hai| . amRtacandrAcArya apanI TIkA ke kalazoM meM ise adhika spaSTa karate hue likhate haiM (kalaza 188)-yatra pratikramaNameva ityAdi / jaba yahA~ para pratikramaNa ko hI viSakumbha kahA gayA taba ajJAnijanAzrita apratikramaNa sudhAkumbha kaise ho sakatA hai ? yaha bAta samajhane yogya hai / Upara kI vItarAgacAritra kI apratikramaNarUpa bhUmikA para car3hane kA upadeza pAkara bhI jana (sAmAnya ajJAnIjana) kyoM pramAda karatA hai, nIce giratA hai / Upara kI bhUmikA kA kyoM Azraya nahIM karatA, viparItArtha kyoM grahaNa karatA hai ? . pramAdI zuddha bhAva kA dhAraka nahIM ho sakatA, kAraNa usake to kaSAyabhAva kI hI gurutA hai ataH apane prAtmarasa se bhare hue svabhAva meM hI munijana niyama se sthira hokara nizcaya se mokSa pAte haiN| granthoM meM sarvatra mokSamArga zubhAzubha se pare vItarAgatA rUpa hI pratipAdita kiyA hai ataH nIcI bhUmikA meM zubhabhAva ko azubha kI upekSA kathaMcit upAdeya batAyA hai| isase sAMsArika deva, cakravartyAdika pada to prApta hote haiM para nirvANa nahIM (pravacanasAra 6) /
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA isameM sarAga cAritra ko devAdi padaprApti kA kAraNa hone se aniSTa phalavAlA hI likhA hai / 71 mokSa kI icchA karanevAle muni ke yadyapi sarAgacAritra hotA hai aura vaha pApoM ko rokatA hai to bhI devAdi gati kA kAraNa hone se mokSArthI ko iSTa nahIM hai / vaha vItarAga cAritra para car3hane ke lie hI sarAga cAritra kI ArAdhanA karatA hai aura use prApta kara mukta hotA hai / isI apekSA use kathaMcit upAdeya bhI kahA hai / zrI kundakundAcArya ke gahanatama granthoM ko par3hane ke pUrva anya anuyogoM kA bhI svAdhyAya karanA caahie| aisA karane se hI adhyAtmagranthoM kA rahasya samajha meM AvegA / zrAnanda AyegA | AtmA pavitra hogA / AzA hai svAdhyAya karanevAle sajjana ukta artha kA avalambana kara prAcArya kundakunda ke kathita rahasya ko avazya prApta kareMge /
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ hiMsA maradu va jivadu va jIvo ayadAcArassa NicchidA hiMsA / payavassa patthi baMdho hiMsAmetteNa samidIsu // 3-17 // pra.sA. -dUsarA jIva yA mare yA jIvita rahe, ayatnAcArapUrvaka pravRtti (asAvadhAnI se kArya) karanevAle ke hiMsA nizcita hai| prabhavasideNa baMdho satte mArehi mA va maarehi| eso baMdhasamAso jIvANaM NicchayaraNayassa // 262 // sa.sA. ' -prANiyoM ko mAro athavA na mAro kintu (mArane ke) vicAramAtra se hI (hiMsA hotI hai jisase karma) baMdha hotA hai / nizcayanaya se yaha jIvoM kA karmabaMdha kA saMkSepa hai /
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya kundakunda aura yathArtha-asadbhUta-vyavahAranaya -DaoN0 ratanacandra jaina AcArya kundakunda ne samayasAra meM vyavahAranaya se jo nirUpaNa kiyA hai usase asadbhUta-vyavahAranaya ke do lakSaNa sAmane Ate haiM 1. kisI vastu para anya vastu ke dharma kA Aropa 2. vastu ke paradravyasambandha tathA paradravyAzritabhAva kA nirUpaNa 1. anya vastu ke dharma kA Aropa . do vastuoM meM koI nimittanaimittikAdi sambandha hone para unameM se kisI eka ke varma kA dUsarI para Aropa karanA upacAra kahalAtA hai| yaha asadbhUta-vyavahAranaya kA prasiddha lakSaNa hai| yaha lakSaNa AlApapaddhatikAra ne nimnalikhita zabdoM meM batalAyA hai"anyatra prasiddhasya dharmasyAnyatra samAropaNamasadbhUtavyavahAraH / asadbhUtavyavahAra eva upacAraH / " arthAt eka vastu para dUsarI vastu ke dharma kA Aropa karanA asadbhUtavyavahAra hai| asadbhUtavyavahAra hI upacAra hai| upacAra ke kucha niyama haiN| unheM spaSTa karate hue AlApapaddhatikAra kahate haiM- "mukhyAbhAvesati prayojane nimitte copacAraH pravartate / " arthAt upacAra usI dharma kA kiyA jA sakatA hai jo vastu meM svataH na ho tathA vaha tabhI kiyA jA sakatA hai jaba upacAra kA koI prAdhAra (nimitta) evaM prayojana ho / jaise--'yaha bAlaka siMha hai' isa vAkya meM bAlaka para siMha ke dharma (siMhatva) kA Aropa kiyA gayA hai| siMhatva bAlaka meM svataH nahIM hai tathA bAlaka aura siMha meM krUratA aura zUratA kA sAdRzya sambandha hone ke kAraNa prAropa kA AdhAra bhI hai tathA Aropa ke dvArA bAlaka meM kraurya-zaurya
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 jainavidyA Adi ke atizaya kI vyaMjanA karane kA prayojana bhI hai| isa prakAra yahA~ upacAra ke sabhI niyama ghaTita hone se upacAra saMbhava huA hai / isI prakAra 'anna hI prANa hai' isa ukti meM kAraNa-kArya sambandha ke AdhAra para anna para prANoM kA Aropa hai| 'jIva varNAdimAn hai' isa kathana meM. jIva ke sAtha zarIra kA saMzleSa sambandha hone se zarIra ke varNAdi dharma jIva para Aropita kiye gaye haiN| ataH ye kathana upacAra haiM / pudgala karmoM kA nimitta hone se jIva para pudgala karmoM ke kRrtRtva kA Aropa kara 'jIva pudgala karmoM kA kartA hai' aisA kahanA bhI upacAra hai| ghRtasaMyoga ke kAraNa miTTI ke ghar3e ko ghI kA ghar3A kahanA bhI upacAra hai kyoMki isa kathana meM mRttikA para ghRtatva kA Aropa hai| ____sAra yaha ki upacAra kisI na kisI vAstavika sambandha para Azrita hotA hai, jaisA ki AlApapaddhatikAra ne kahA hai-"so'pi sambandhAvinAbhAvaH, saMzleSaH sambandhaH, pariNAmapariNAmisambandhaH zraddhAzraddhe yasambandhaH, jJAnajJeyasambandhaH, cAritracaryAsambandhazcetyAdiH / " kAvyazAstra meM bhI sambandhavizeSa ko hI upacAra kA AdhAra mAnA gayA hai, jaisA ki kAvyaprakAzakAra ke nimna zabdoM se spaSTa hai "kvacittAdAdupacAraH yathA indrArthA sthUNA indraH / kvAcit svasvAmibhAvAt yathA rAjakIyaH puruSo raajaa| kvacidavayavAvayavibhAvAt yathA agrahasta ityatrAgramAtre'vayave hastaH / kvacit tAtkAt yathA atakSA takSA" (kA. pra, dvi. pu.) / arthAt kahIM tAdarthya ke kAraNa upacAra hotA hai, jaise- indra kI pUjA ke lie banAyI gaI sthUNA ko indra khnaa| kahIM svasvAmisambandha upacAra kA AdhAra hotA hai, jaise-rAjA ke vizeSa kRpApAtra ko rAjA kahanA / kahIM avayava-avayavisambandha ke kAraNa upacAra kiyA jAtA hai, jaise-hAtha ke kevala agrabhAga ke lie hasta zabda kA prayoga karanA / kahIM tAtkarmya sambandha ke kAraNa upacAra hotA hai, jaise - koI dUsarI jAti kA vyakti bar3haI kA kA kAma karane lage to use bar3haI kahanA / AcArya kundakunda ke nimnalikhita nirUpaNa se upacAra kA yaha lakSaNa prakaTa hotA hai jIvamhi hedubhUde baMdhessa du passidUNa pariNAmaM / jIveNa kadaM kammaM bhaNNadi uvayArametteNa // 105 / / sa. sA. arthAt jIva ke zubhAzubha bhAvoM ke nimitta se karmabandharUpa pariNAma hotA hai use dekhakara 'jIva ne karma kiye haiM' aisA upacAra-mAtra se kahA jAtA hai / yahA~ AcAryazrI ne jIva ke zubhAzubhabhAvoM aura pudgalakarmoM meM jo nimittanaimittikabhAva hotA hai usake AdhAra para jIva para karmoM ke kartRtva kA Aropa kiye jAne ko upacAra kahA hai|
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina vidyA 75 prAcArya amRtacandra ne bhI "tato nimittanaimittikabhAvamAtreNaiva kartRkarmabhoktRbhogyatvavyavahAraH" (sa. sA./A. 349-355) kahakara jIva para pudgala karmoM ke kartRtva, bhoktRtva prAdi ke Aropa ko nimittanaimittikabhAva para hI Azrita batalAyA hai| yahA~ 'vyavahAra' zabda upacAra ke artha meM prayukta huA hai| tAtparya yaha hai ki upacAra kisI na kisI vAstavika sambandha para Azrita hotA hai| isase yaha spaSTa hotA hai ki upacArAtmaka kathana meM jisa dharma kA upacAra yA Aropa kiyA jAtA hai vaha asatya hotA hai kintu jisa sambandha para vaha Aropa Azrita hotA hai vaha sambandha vAstavika hotA hai / jaise 'yaha bAlaka siMha hai' isa kathana meM bAlaka para Aropita siMhatva dharma bAlaka meM asatya hai, kintu siMha ke sAtha usakA kraurya-zauryAdi guNoM kA sAdRzya sambandha vAstavika hai| isI prakAra 'jIva karmakartRtva' dharma asatya hai kintu pudgalakarmoM ke sAtha usakA nimittanaimittikabhAva vAstavika hai| 2. vastu ke paradravyasambandha tathA paradravyAzritabhAva kA kathana vastu ke paradravyasambandha tathA paradravyAzritabhAva kA kathana prAcArya kundakunda kI dRSTi se asadbhUtavyavahAranaya kA dUsarA lakSaNa hai / upacAra ke lakSaNa meM hamane dekhA ki do vastuoM meM nimittanaimittika, saMyoga, saMzleSa Adi koI sambandha hone para unameM se kisI eka ke dharma kA dUsarI para Aropa karanA upacAra kahalAtA hai, kintu jaba svayaM ina sambandhoM kA kathana kiyA jAyegA taba vaha upacAra nahIM kahalAyegA kyoMki ye sambandha to una vastayoM meM svataH hote haiM, inakA Aropa nahIM kiyA jaataa| aba prazna uThatA hai ki jaba ye nimittanaimittikAdi sambandha una vastuoM meM svataH hote haiM jinameM inakA kathana kiyA jAtA hai to inakA kathana kisa naya ke antargata hogA? vAstavika hone se kyA inakA kathana nizcayanaya ke antargata hogA? isakA uttara yaha hai ki pratyeka vAstavika dharma kA kathana nizcayanaya nahIM hai apitu vAstavika hote hue bhI jo paramArthabhUta hotA hai usakA kathana nizcayanaya kahalAtA hai / vastu kA vaha mUla tattva jisase usakI svasattA tathA akhaMDatA kA nirdhAraNa hotA hai tathA jo vibhinna guNa-paryAyoM ke rUpa meM abhivyakta hotA hai, 'paramArtha' nAma se abhihita hotA hai| usI ko grahaNa karanevAlA jJAna evaM pratipAdita karanevAlA vacana nizcayanaya kahalAtA hai| koI bhI vastu kisI anya vastu kI sattA kA aMga nahIM hotI isalie eka vastu kA dUsarI vastu ke sAtha koI bhI sambandha paramArthabhUta nahIM hotA / ataH bhinna vastuoM meM nimittanaimittikAdi sambandha nizcayanaya se na hokara vyavahAranaya se hote haiM / prAcArya kundakunda ne niyamasAra (gAthA 159) meM kevalI bhagavAn ko vyavahAranaya se sarvajJa isIlie kahA hai ki paradravyoM ke sAtha kevalI kA jJeyajJAyaka sambandha yathArtha hote hue bhI kevalI aura paradravyoM meM tAdAtmyabhAva yA sattAtmaka abheda (ekavastutA) nahIM hai, isalie unakA jJeyajJAyaka sambandha paramArthabhUta na hone se nizcayanayAtmaka na hokara vyavahAranayAtmaka hai / isakA spaSTIkaraNa prAcArya jayasena ne nimnalikhita zabdoM meM kiyA hai
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA " kiM ca yadi vyavahAreNa paradravyaM jAnAti tarhi nizcayena sarvajJo na bhavatIti pUrvapakSe parihAramAha-yathA svakIya sukhAdikaM tanmayo bhUtvA jAnAti tathA bahirdravyaM na jAnAti tena kAraNena vyavahAraH / " ( sa. sA./tA. vR. 356-365 ) / 76 arthAt 'yadi kevalI vyavahAranaya se paradravya ko jAnate haiM to ve nizcayanaya se sarvajJa nahIM hai' isa prazna kA samAdhAna yaha hai ki jisa prakAra ve apane sukhAdi ko tanmaya hokara jAnate haiM usa prakAra paradravya ko paradravyamaya hokara nahIM jAnate isalie unheM vyavahAranaya se sarvajJa kahA gayA hai / zrI brahmadeva sUri ne paramAtmaprakAza ( 1.52 ) kI TIkA meM isakA aura adhika khulAsA isa prakAra kiyA hai " kazcidAha - yadi vyavahAreNa lokAlokaM jAnAti tarhi vyavahAranayena sarvajJatvaM na nizcayanayeneti / parihAramAhayathA svakIyamAtmAnaM tanmayatvena jAnAti tathA paradravyaM tanmayatvena na jAnAti tena kAraNena vyavahAro bhaNyate, na ca parijJAnAbhAvAt / yadi punarnizcayena svadravyavattanmayo bhUtvA paradravyaM jAnAti tarhi parakIya sukhaduHkha rAgadveSaparijJAto sukhI duHkhI rAgI dveSI ca syAditi mahadUdUSaNaM prApnotIti / " arthAt koI kahe ki yadi kevalajJAnI AtmA vyavahAra se lokAloka ko jAnatA hai| to vaha vyavahAranaya se sarvajJa hai, nizcayanaya se nahIM, isakA samAdhAna yaha hai ki kevalajJAnI AtmA jisa prakAra svakIya grAtmA ko tanmaya hokara jAnatA hai usa prakAra paradravya ko paradravyamaya hokara nahIM jAnatA, isalie vyavahAra se sarvajJa kahalAtA hai, na jAnane ke kAraNa nahIM / kyoMki yadi nizcayanaya se arthAt svAtmA ke samAna paradravya ko bhI paradravyamaya hokara jAne to parakIya sukha, duHkha, rAga, dveSa Adi kA jJAna hone para use sukha, duHkha, rAga, dveSa Adi ke anubhava hone kA prasaMga upasthita hogA / ataH nizcayanaya se sarvajJatva mAnane mahAn doSa hai / ina vyAkhyAoM se spaSTa ho jAtA hai ki yahA~ 'vyavahAra' zabda sarvajJatva kI yathArthatA kA sUcaka na hokara paradravyoM ke sAtha jJeyajJAyaka sambandha kI aparamArthatA ( atAdAtmyarUpatA) kA sUcaka hai / isase yaha bhI spaSTa ho jAtA hai ki bhinna vastusambandhaviSayaka prasadbhUtavyavahAranaya sarvathA upacArAtmaka hI nahIM hotA, yathArthanirUpaka bhI hotA hai / nimnalikhita gAthA meM prAcArya kundakunda ne jIvapariNAma aura pudgalapariNAma meM paraspara nimittanaimittikabhAva batalAyA hai jovapariNAmahedu kammattaM puggalA pariNamati / puggalakammariNamittaM taheva jIvo vi pariraNamai / / 80 // sa. sA.
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina vidyA 77 __arthAt jIva ke zubhAzubha pariNAmoM ke nimitta se pudgala dravya karmarUpa se pariNamita ho jAtA hai, usI prakAra pudgalakarmoM ke nimitta se jIva bhI zubhAzubhabhAvarUpa se pariNamita ho jAtA hai| yaha do dravyoM ke yathArtha sambandha kA nirUpaNa hai aura yaha nizcayanayAtmaka na hokara asadbhUtavyavahAranayAtmaka hai, kyoMki do dravyoM meM sattAtmaka abheda na hone se unakA koI bhI sambandha yathArtha hote hue bhI paramArthabhUta nahIM hotaa| prAcArya amRtacandra ne paMcAstikAya (gAthA 89) kI TIkA meM dharma aura adharma dravyoM tathA jIva aura pudgala kI gatisthiti ke nimittanaimittikasaMbaMdha ko vyavahAranaya vyavasthApita kahA hai / yaha vyavahAranaya bhI yathArthanirUpaka asadbhUtavyavahAranaya hai / asadbhUtavyavahAranaya yathArtha kA nirUpaka bhI hotA hai yaha tatvArthazlokavArtikakAra ke nimna vacanoM se bhI prAmANita hai "tadevaM vyavahAranayasamAzrayaNe kAryakAraNabhAvo dviSThaH sambandhaH saMyoga samavAyAdivat pratItisiddhatvAt pAramArthika eva na punaH kalpanAropitaH sarvathApyayanavadyatvAt / " tatvArthazlokavAtika 1.7 arthAt vyavahAranaya para Azrita do vastuoM meM rahanevAlA nimittanaimittikasambandha, saMyoga, samavAya Adi sambandhoM ke samAna pratIti-siddha hone se vAstavika hI hai, kalpanAropita nhiiN| isI prakAra pudgala karma ke nimitta se jIva ke jo praudayika, aupazamika, kSAyopazamika tathA kSAyika bhAva hote haiM ve bhI prAtmavastu kI sattA ke aMga nahIM haiM, unake binA bhI prAtmA kI sattA rahatI hai / jaise muktAvasthA meM audayika, aupazamika tathA kSAyopazamika bhAva nahIM rahate tathA saMsArAvasthA meM kSAyikabhAva nahIM rahatA, kintu prAtmA kI sattA rahatI hai| isa prakAra ye paradravyAzrita bhAva bhI yadyapi yathArtha haiM to bhI paramArthabhUta na hone se nizcayanaya se AtmA ke nahIM haiM, asadbhUtavyavahAranaya se AtmA ke haiM / nimnalikhita gAthA meM prAcArya kundakunda ne inheM vyavahAranaya se jIva kA kahA hai vavahAreNa du ede jIvassa havaMti vaNNamAdIyA / gurapaThAravaMtA bhAvA Na du keI picchayaraNayassa / / 56 // sa. sA. arthAt varNAdi se lekara guNasthAnaparyanta bhAva vyavahAranaya se jIva ke haiM, nizcayanaya se nahIM (caudaha guNasthAnoM meM praudayika prAdi cAroM prakAra ke aupAdhika bhAva mA jAte haiN)|
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA yahAM varNAdi ko jIva kA kahanA upacArAtmaka asadbhUtavyavahAranaya hai tathA rAga-dveSamoha Adi vibhinna guNasthAnAntargata bhAvoM ko jIva kA kahanA yathArthaprasadbhUtavyavahAranaya hai| - jIva meM rAgAdi parAzrita bhAvoM ke astitva kA kathana karanevAle asadbhUtavyavahAranaya ko AcAryoM ne azuddhanizcayanaya kI saMjJA dI hai, isI se siddha hai ki vaha upacArAtmaka asadbhUtavyavahAranaya ne bhinna hai (sa. sA. 11, tA. vR. 57) / isI prakAra do dravyoM ke nimittanaimittikAdi sambandhoM ke kathana ko nahIM apitu unake AdhAra para eka ke dharma kA dUsare para Aropa karane ko upacAra kahA hai| isase siddha hai ki nimittanaimittikAdi sambandhoM kA kathana upacAra nahIM apitu yathArtha kathana hai / paradravyasambandha tathA paradravyAzritabhAva kA kathana "bhinnavastusambandhaviSayo'sadbhUtavyavahAraH" (AlApapaddhati) lakSaNa ke anusAra asadbhUtavyavahAranaya hai / paMcAdhyAyIkAra ne rAgAdi bhAvoM ke kathana ko asadbhUtavyavahAranaya kA hI viSaya kahA hai (paMcAdhyAyI 1/546) / isa prakAra prAcArya kundakunda ke nirUpaNoM se asadbhUta vyavahAranaya ke do bheda AvirbhUta hote haiM-1. upacArAtmaka asadbhUta vyavahAranaya aura 2. yathArtha asadbhUta vyavahAranaya / upacArAtmaka asadbhUta vyavahAranaya kA mukhyArtha asatya hotA hai kintu yathArtha asadbhUta vyavahAranaya kA mukhyArtha satya / jaise-'jIva pudgalakarmoM kA kartA hai' arthAt jIva pudgalakarmoM kA kartA nahIM hotA, nimittamAtra hotA hai / tathA 'jIva pudgalakarmoM kA nimitta hai' yaha yathArtha asadbhUta vyavahAranaya hai / isakA mukhyArtha satya hai kyoMki jIva ke zubhAzubhabhAva vAstava meM pudgala karmoM ke nimitta hote haiM /
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ kundakundAcArya ke granthoM meM samyagcAritra kI avadhAraNA -DaoN. rAjakumArI jaina samyagcAritra nirantara AtmanirIkSaNa, AtmavizleSaNa tathA AtmAnubhavapUrvaka prAtmazodhana karate hue apane paramAtmasvarUpa ko prApta karAnevAlI prakriyA hai / prAtmA svabhAvataH eka zuddha caitanyasvarUpa, azarIrI, zAzvata, anantadarzanajJAnasukhavIryamaya sattA hai jo saMsArI avasthA meM alpa jJAna, alpa zakti tathA alpa sukha se yukta hai aura zarIra dhAraNa karake nirantara janma-maraNa kara rahA hai| usakI isa avasthA kA kAraNa usakA apane svarUpa ke prati ajJAna tathA usake pariNAmasvarUpa utpanna honevAle rAga, dveSa, kAma krodhAdi vikArI bhAva aura unake kAraNa baMdhanevAle jJAnAvaraNIyAdi pudgala karma haiM / ina vikArI bhAvoM aura pudgala karmoM ke kAraNa jIva kI ananta jJAnAdi zaktiyA~ lupta ho jAtI haiM jisake phalasvarUpa vaha zarIra se saMyukta hokara alpajJAnAdi kA hI anubhava kara pAtA hai / vyakti samyagcAritra kA avalambana kara apane samasta vikAroM tathA jJAnAvaraNIyAdi karmoM ko samApta karake hI janma-maraNa ke cakra se chuTakArA tathA apane anantajJAnAdi parama vaibhava-sampanna svarUpa ko prApta kara sakatA hai| cAritra zabda kA artha hai vyakti kA AcaraNa yA usake dvArA kI gayI kriyAe~ / vyakti kA cAritra samyagdarzana aura samyagjJAna pUrvaka hI samyak ho sakatA hai / samyagdarzanajJAnacAritra ko paribhASita karate hue kundakundAcArya kahate haiM-"jIvAdi padArthoM kA zraddhAna darzana, unakA nizcaya jJAna tathA rAgAdi ko dUra karanA cAritra, yahI mokSamArga hai / "1 lekina sAtha hI ve yaha bhI kahate haiM- "jIvAdi padArthoM ke zraddhAna ko
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 jainavidyA vyavahAra naya se hI samyaktva kahA hai| nizcaya naya se to apanA AtmA hI samyaktva hai / "2 nizcaya naya se samyagdarzanajJAnacAritra kA svarUpa hai-"jo AtmA apanI AtmA meM lIna ho, AtmAnubhUti se yukta ho vahI samyagdRSTi hai| jo AtmA ko jAnatA hai vaha samyagjJAna hai tathA jo AtmA apane svarUpa meM AcaraNa karatA hai vahI samyagcAritra hai, yahI mokSamArga hai / " samyagdarzana aura samyagjJAna kA svarUpa jIva, ajIva, Asrava (karmoM kA AnA), bandha (karmoM kA baMdhanA), saMvara (navIna karmAsrava kA nirodha), nirjarA (pUrvabaddha karmoM kA vinAza), mokSa, puNya aura pApa ina nau padArthoM ke svarUpa kI pratIti yA zraddhA samyagdarzana tathA inake svarUpa kA nizcaya samyagjJAna hai / vyavahAra naya se nau padArthoM ke svarUpa kA darzana aura jJAna hI nizcaya naya se eka AtmA kA darzana aura jJAna hai| zAstroM meM 'vyavahAra naya' aura 'nizcaya naya' padoM kA aneka arthoM meM prayoga kiyA gayA hai / yahA~ para eka vastu ke vizleSaNapUrvaka usake aneka aMzoM yA dharmoM ko samajhate hue usa vastu ke svarUpa ko grahaNa karanevAle naya ko vyavahAra naya kahA gayA hai tathA una aneka dharmoM kI ekatArUpa eka dravya ko grahaNa karanevAlA naya nizcaya naya hai| vyavahAra naya eka sattA ko usake aneka guNoM ke mAdhyama se grahaNa karatA hai tathA nizcaya naya aneka guNoM meM vyApta eka akhaNDa sattA ko jAnanA hai / eka dravya ko usake aneka guNoM ko jAnate hue hI jAnA jA sakatA hai lekina yadi pRthak-pRthak guNoM kA jJAna to ho jAya para una guNoM kI ekatArUpa dravya ko grahaNa nahIM kiyA jA sake to una guNoM kA jJAna mithyA hai| ataH samyagdarzanajJAnacAritra ke prati nizcaya naya kI pravRtti vyavahAranayapUrvaka hI ho sakatI hai para yadi vyavahAra naya se nau padArthoM ke svarUpa ko pRthak-pRthak jAna lene para bhI vyakti ko nizcaya nahIM ho ki ye nau padArtha pRthak-pRthak na hokara eka hI AtmA haiM-prAtmA hI zarIra se saMbaddha hai, AtmA hI rAgadveSAdi bhAvakarmarUpa se pariNamita hote hue puNya aura pApa kA Asrava aura bandha hai, AtmA hI rAgadveSAdi se rahita hokara zuddha hote hue saMvara aura nirjarA hai, AtmA hI samasta vikAroM se rahita hone para mokSa hai, to usakA nau padArthoM kA jJAna yathArtha nahIM ho sktaa| eka samyagdRSTi vyakti nau padArthoM ke svarUpa ko bhalI prakAra jAnate hue apanI AtmA ko acchI taraha jAnatA hai / vaha jIva aura ajIva tattva kA jJAtA hone ke kAraNa vartamAna samaya meM apanI zarIrAzritatA, Arthika, sAmAjika, bhautika paristhitiyoM aura karmodaya ke apane Upara par3anevAle prabhAvoM ke svarUpa ko acchI taraha jAnatA hai / vaha yaha jAnatA hai ki yadyapi prAkRtika rUpa se vaha eka zAzvata, zarIra-rahita tathA anantadarzanajJAnasukhavIryasampanna prAtmA hai, usakI jJAnAdi sAmarthya anyanirapekSa hai, vaha indriyAdi kisI bhI padArtha kI sahAyatA liye binA saba-kucha ko eka sAtha jAnane kI kSamatA rakhatA hai lekina vartamAna samaya meM usakI ye zaktiyA~ karmoM se prAvRta hokara manda ho gayI haiM tathA
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 81 ye zarIra aura bAhya paristhitiyoM kI sahAyatA se hI abhivyakta ho sakatI haiM / vaha indriyoM kI sahAyatA lekara hI kisI padArtha ko jAna sakatA hai, kisI kArya ko kara sakatA hai, sukhAnubhava kara sakatA hai / zarIra ke sucAru rUpa se kArya karane ke lie saMtulita AhAra, nidrA, svaccha jalavAyu Adi Avazyaka haiN| inakI pUrNatayA upekSA kara diye jAne para zarIra azakta ho jAyegA jisake pariNAmasvarUpa usakI samasta jJAnAtmaka aura kriyAtmaka zaktiyA~ lupta ho jaayeNgii| eka samyagdRSTi vyakti yaha bhI jAnatA hai ki usakI isa parAdhInatA kA kAraNa usake apane svarUpa ke prati ajJAna, rAga, dveSa, kAma, krodhAdi bhAva haiM / ye bhAva AtmA kA svarUpa na hokara karmodayajanita vikArI bhAva haiN| jisa prakAra zuddha zveta sphaTika maNi vibhinna raMgoM se yukta pratibhAsita hotA hai, yaha vibhinna raMgayuktatA usakA svAbhAvika dharma na hokara anya padArthoM ke saMyoga se utpanna Agantuka dharma hai| una padArthoM kA saMyoga samApta hote hI sphaTika maNi kA vibhinna raMgamaya pratibhAsana samApta ho jAtA hai tathA vaha apane zuddha zveta svarUpa meM avasthita ho jAtA hai| isI prakAra prAtmA bhI svabhAvataH ajJAna, viSayAsakti, krodhAdi saMvegoM se rahita zuddha caitanya svarUpa sattA hai| usake jJAnadarzana guNa darzanamohanIya karma kA udaya hone para vikRta hokara mithyAtva (ajJAna) rUpa tathA cAritramohanIya karma kA udaya hone para rAga, dveSa, krodhAdi rUpa se pariNamita hote haiM / AtmA kA yaha vikArI pariNamana karmodayajanya hai tathA jJAnAvaraNIyAdi aSTa karmoM ke navIna bandha kA kAraNa hai| isa prakAra bIjAMkura nyAya se pudgala karmoM ke udaya se vikArI bhAvoM kI utpatti, vikArI bhAvoM ke dvArA pudgala karmoM kA navIna bandha tathA bhaviSya meM una karmoM kA udaya hone para punaH prAtmA meM vikAroM kI utpatti kA krama calatA rahatA hai| isa prakAra karmoM se saMyukta AtmA nirantara ajJAna, rAgadveSAdi vikArI avasthAoM ko prApta kara zarIra se saMyukta hokara janma-maraNa karatA rahatA hai tathA karmoM kA saMyoga samApta ho jAne para apane nirvikAra, ananta jJAnAdi guNoM se sampanna caitanyasvarUpa meM avasthita ho jAtA hai / aisA nahIM hai ki pudgala karmoM kA udaya hI AtmA ke vikArI pariNamana kA ekamAtra kAraNa hai / vAstava meM prAtmA svayaM apane vikArI pariNamana kA upAdAna kAraNa tathA karmodaya usakA nimitta kAraNa hai / jisa prakAra lakar3I jvalana kriyA kA upAdAna kAraNa tathA agni nimitta kAraNa hai / agni hI lakar3I ko jalAtI hai, agni ke abhAva meM lakar3I nahIM jala sakatI lekina agni kA sadbhAvamAtra lakar3I kI jvalana kriyA kA ekamAtra kAraNa nahIM hai balki lakar3I kI isa kriyA hetu upAdAna yogyatA yA jala sakane kI kSamatA bhI isa kriyA kA eka anivArya kAraNa hai| yadi kucha rAsAyanika tattvoM ke prayogapUrvaka lakar3I kI isa kSamatA ko samApta kara diyA jAya to agni dvArA use jalAyA jA sakanA asambhava hai| athavA jaise roga ke kITANuoM kA zarIra meM praveza roga kA anivArya kAraNa hai, isake binA vyakti rogI ho hI nahIM sakatA, lekina rogANuroM kA zarIra meM praveza hone para bhI vaha rogagrasta hogA yA nahIM yaha usakI upAdAna yogyatA
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ janavidyA arthAt usakI roga-pratirodhaka-kSamatA ke svarUpa para nirbhara karatA hai| isa prakAra yadi karmoM kA udaya nahIM ho to AtmA meM kAma, krodhAdi vikAra utpanna ho hI nahIM sakate lekina karmoM kA udaya hone para bhI AtmA ina vikRta rUpoM ko prApta hogA yA nahIM yaha usakI upAdAna yogyatA yA vikArarUpa se pariNamana kara sakane kI kSamatA para nirbhara karatA hai| prAtmA kA vikArarUpa se pariNamita hone sambandhI upAdAna yogyatA kA svarUpa hai usakI mithyA dhAraNAe~ aura mithyA saMkalpa / eka ajJAnI jIva apane Apa ko zarIra hI mAnatA hai, strI-putra, dhana-dhAnyAdi padArthoM para apanA svAmitva mAnatA hai, bAharI padArthoM ko sukhI-duHkhI banAnevAlA mAnatA hai| ina mithyA dhAraNoM se yukta AtmA hI viSayAsakti, krodha, lobha Adi vikArI bhAvoM kA upAdAna kAraNa hai| udAharaNa ke lie kisI vyakti ke krodhita hone kA mUla kAraNa 'isane mujhe nukasAna pahuMcAyA' jaisI koI mithyA mAnyatA hotI hai| yadi usakI yaha dhAraNA samApta ho jAya to jar3a karmoM ke udayamAtra se vyakti krodha-paryAya ko prApta nahIM kara sktaa| isI prakAra vyakti ke abhimAna, bhaya, kAma, lobhAdi samasta vikAroM ke mUla meM usakI mithyA mAnyatAeM haiM tathA inake pUrNatayA samApta ho jAne para mAtra karmodaya vyakti meM vikAroM kI utpatti nahIM kara sktaa| isa prakAra mithyA mAnyatAoM se yukta prAtmA hI krodhAdi vikAroM kA upAdAna kAraNa hai tathA nirantara Atmacintana aura AtmAnubhUti dvArA apanI mithyA mAnyatAoM ko samApta karake hI apane nirvikAra jJAnadarzanamaya cetanasvarUpa ko prApta kiyA jA sakatA hai / kundakundAcArya kahate haiM- "zuddhAtmA ko jAnatA huaA-anubhava karatA huA jIva hI apanI zuddha AtmA ko prApta karatA hai / " zuddha prAtmA ke jJAna tathA anubhava se yukta vyakti hI apanI AtmA ko rAgadveSAdi se rahita nirvikAra banAtA huA apane paramAtmasvarUpa ko prApta kara sakatA hai| isa prakAra apane zuddha svarUpa meM AcaraNarUpa samyagcAritra kI prApti samyagdarzana tathA samyagjJAna pUrvaka hI ho sakatI hai| samyagcAritra ko avadhAraNA vyakti ke saMsAra paribhramaNa kA mUla kAraNa usakA apane svarUpa ke prati ajJAna, rAga, dveSAdi haiM tathA vaha tattvajJAna dvArA apane ajJAna ko samApta kara aura nirantara rAga, dveSAdi vikAroM se rahita hone kA saMkalpa aura prayatna karatA huA hI mukta ho sakatA hai / kundakundAcArya ke zabdoM meM-vaha apanI zuddhAtmA ko jAnakara zuddhAtmasvarUpa meM AcaraNarUpa cAritra ko aMgIkAra karake hI mukta ho sakatA hai| isake lie eka samyagdRSTi vyakti apane bahirAtmasvarUpa kA parityAga kara antarAtmA banakara nirantara apane paramAtmasvarUpa kA dhyAna karatA hai / use prApta karane ke lie satata prayatnarata rahatA hai / bahirAtmA, antarAtmA aura paramAtmA ke svarUpa ko spaSTa karate hue prAcArya kahate haiM ki jo vyakti apane Apako zarIra hI mAnatA hai, bAharI padArthoM ko sukha-duHkha pradAna karanevAlA mAnatA hai tathA cakSurAdi indriyoM ke viSayoM meM lIna hai vaha bahirAtmA
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 83 hai / jo vyakti yaha saMkalpa karatA hai ki jo zarIra se bhinna hai tathA svasaMvedana pratyakSa dvArA 'maiM hU~' isa rUpa meM jAnA jA rahA hai vahI merA svarUpa yA prAtmA hai vaha antarAtmA hai / jo samasta karma-kalaMka (jJAnAvaraNIyAdi dravyakarma tathA moha, rAga, dveSAdi bhAvakarma) se rahita ho, bhUkha, pyAsa, kAma, krodhAdi antaraMga aura bahiraMga maloM se rahita ho tathA anantajJAnAdi parama vaibhava se sampanna ho vaha paramAtmA hai / eka samyagdRSTi vyakti yaha jAnatA hai ki jIvAdi bAhya tattva vAstava meM heya (tyAgane yogya) haiM, karmopAdhijanita guNa-paryAyoM se vyatirikta AtmA AtmA ko upAdeya (prAptakarane yogya) hai / vaha apanI karmopAdhijanita guNa-paryAyoM se vyatirikta zuddha AtmA ko prApta karane ke uddezya se nirantara apane zuddha svarUpa kA cintana, bhAvanA aura dhyAna karatA hai tathA apane vikAroM ke parityAga kA saMkalpa karatA hai| vaha yaha vicAra karatA hai ki maiM siddhoM ke samAna janmajarAmaraNa se rahita aSTa guNoM se alaMkRta, azarIrI, atIndriya, avinAzI, nirmala, vizuddha AtmA huuN| jo kevalajJAnasvabhAva, kevaladarzanasvabhAva, sukharUpa aura kevalazaktirUpa AtmA hai, vaha maiM hU~ / prakRti-bandha, sthiti-bandha, anubhAga-bandha aura pradeza-bandha se rahita jo AtmA hai, vaha maiM huuN|10 maiM na to guNasthAna hU~, na mArgaNAsthAna hU~, na maiM krodha, mAna, mAyA, lobha, rAga, dveSa yA moha hU~, na maiM manuSya, deva, tiryaJca yA nArakI hU~, na maiM ina paryAyoM kA kartA, karAnevAlA yA anumodaka hU~ 11 rAgadveSAdi, guNasthAna, mArgaNAsthAna Adi pUrvokta samasta bhAva (karmopAdhijanita hone ke kAraNa) paradravya haiM, tyAjya haiM isalie maiM ina saba kA parityAga kara apanI nirmala AtmA meM sthita hotA huuN|12 isa prakAra satata bhedAbhyAsa ke dvArA utpanna hue jIva ke madhyastha bhAva ko cAritra kahA jAtA hai / isako dRr3ha karane ke uddezya se kundakundAcArya ne pratikramaNAdi ke svarUpa kA pratipAdana kiyA hai / 13 kundakundAcArya kahate haiM-"jo sadA pratikramaNa karatA hai, pratyAkhyAna karatA hai, AlocanA karatA hai vaha AtmA vAstava meM cAritra hai / bhaviSya kAla kA jo zubha-azubha karma jisa bhAva meM baMdhatA hai usa bhAva se jo nivRtta hotA hai vaha AtmA pratyAkhyAna hai / pUrvakRta jo aneka prakAra ke vistAravAlA zubhAzubha karma hai usase jo AtmA apane Apa ko nivRtta karatA hai vaha AtmA pratikramaNa hai| vartamAna kAla meM udayAgata jo aneka prakAra ke vistAravAlA zubhAzubha karma hai usa doSa ko jo AtmA jJAtA bhAva se jAna letA hai vaha vAstava meM AlocanA hai / "14 eka samyagdRSTi vyakti antarAtmA banakara-AtmAnubhUti se yukta hokara apane zuddha svarUpa kA cintana karatA hai, dhyAna karatA hai| vaha nirantara yaha vicAra karatA hai ki bhUkha, pyAsa, nidrA Adi usakA svabhAva nahIM hai, vaha ina saba se rahita jJAnadarzanamaya AtmA hai / apane zuddha svarUpa ko jAnate hue bhI use kSudhAvedanIya, tRSAvedanIya Adi karmoM kA udaya hone para vyAkulatA kA anubhava hotA hai jise vaha vIryAntarAya karma ke udaya ke pariNAmasvarUpa sahanazakti kA abhAva hone ke kAraNa sahana nahIM kara pAtA / yadi vaha
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 jainavidyA apane AtmavikAsa ke prArambhika caraNoM meM hI isa vyAkulatA kI upekSA karake bhojana, jala, nidrA Adi kA pUrNatayA parityAga kara de to usake ajIva tattva-zarIra, bAharI paristhitiyoM Adi se sambandhita bandhanoM ke kAraNa usakI samasta zAnti tathA jJAnAtmaka aura kriyAtmaka zaktiyA~ lupta ho jAtI haiN| isalie eka samyagdRSTi vyakti jala meM kamalavat nirlipta bhAva se jIvanayApana karatA hai| vaha mokSamArga ke prArambhika caraNoM meM kamAtA bhI hai. khAtA bhI hai, sotA bhI hai, manoraMjana ke sAdhanoM kA upayoga bhI karatA hai tathA sAmAjika jIvana bhI vyatIta karatA hai| yaha saba karate hue bhI vaha ina saba kAryoM kA atikramaNa kara apanA anya-nirapekSa svAbhAvika svarUpa prApta karane ke lie satata prayatnarata rahatA hai| eka samyagdRSTi vyakti kA lakSya apane zuddha caitanyasvarUpa ko prApta karanA hotA hai| isake lie vaha antarAtmA bana kara apane andara prakaTa ho rahI kamajoriyoM aura vikAroM kA nirantara pAlocana karatA hai tathA apane paramAtmasvarUpa kI bhAvanA dvArA una vikAroM aura kamajoriyoM ke mUla meM vidyamAna mithyA mAnyatAoM ko samApta karake unase mukta hotA hai / udAharaNa ke lie kisI vyakti kI jIvanarakSA meM sahAyaka banane para vyakti meM yaha abhimAna utpanna hotA hai ki maiMne use bacAyA / samyagdRSTi vyakti AtmanirIkSaNa karatA huA apane andara prakaTa ho rahe isa bhAva ko jAnatA hai| vaha isa bhAva ke sAtha apanA tAdAtmya sthApita nahIM karatA balki AtmavizleSaNa dvArA isa bhAva ke svarUpa aura kAraNoM ko jAnatA hai tathA tattva-cintana dvArA isa bhAva kI upAdAna yogyatA ke rUpa meM vidyamAna isa mithyA dhAraNA ko samApta karatA hai ki yaha abhimAna merA svarUpa na hokara cAritramohanIya karma ke udaya se utpanna Agantuka bhAva hai tathA isakA eka anya kAraNa merI yaha dhAraNA bhI hai ki isa vyakti kI jIvanarakSA kA ekamAtra kAraNa maiM hI hU~, yaha merA bhrama hai| isa vyakti ke jIvita rahane kA pramukha kAraNa isake Ayu karma kA sadbhAva hai / yadi vaha samApta ho jAtA to isa vyakti ko maiM hI kyA anya koI bhI nahIM bacA sakatA thA / 15 samyagdRSTi vyakti ko krodha Ane para vaha krodha paryAya ke svarUpa ko jAnatA huA yaha vicAra karatA hai ki cAritramohanIya karma ke udaya se utpanna ho rahI merI krodha paryAya kA eka kAraNa merI yaha dhAraNA bhI hai-'isane mujhe hAni phuNcaayii|' lekina maiM to eka zAzvata, ajara-amara, jJAnadarzanasukhavIryamaya prAtmA huuN| merA yaha svarUpa hI merA apanA hai, isake atirikta paramANumAtra bhI merA apanA nahIM hai / mujhe naSTa karane kI, mere jJAnadarzanAdi guNoM ko hAni pahuMcAne kI kSamatA kisI meM bhI nahIM hai taba koI merA nukasAna kisa prakAra kara sakatA hai| isa prakAra eka samyagdRSTi vyakti antarAtmA banakara nirantara AtmAlocana dvArA apanI kamajoriyoM aura vikAroM se yukta paryAyoM ko jAnatA hai tathA apane zuddhAtmasvarUpa kI anubhUti aura nizcaya dvArA ina vikAroM se Upara uThakara cetanA kI nirmala avasthAoM ko prApta karatA jAtA hai| kAma, krodhAdi vikAra nazIle padArthoM ke sevana ke samAna hote haiM / jisa prakAra
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina vidyA 85 zarAba ke sevana dvArA vyakti naze meM dhutta hokara viveka-zUnya ho jAtA hai tathA ulaTe-sIdhe kArya karane lagatA hai, vyakti kA nazA jitanA tIvra hotA hai usakI socane-samajhane kI kSamatA utanI hI kama ho jAtI hai| isI prakAra cAritramohanIya karma ke udaya se utpanna honevAle saMvegoM aura vAsanAoM ke vazIbhUta hokara bhI vyakti vivekazUnya ho jAtA hai / ye bhAva jitane tIvra hote haiM vyakti meM socane-samajhane kI kSamatA kA utanA hI prabhAva hotA hai / samyagdRSTi vyakti meM krodhAdi se grasta avasthA meM bhI jitanI mAtrA meM socanesamajhane kI kSamatA hotI hai vaha unake svarUpa kA vizleSaNa karatA huA aura apane kSamA, mArdava Adi rUpa zuddha svarUpa ko dRSTi meM rakhatA huA una para niyantraNa sthApita karane kA prayAsa karatA hai / jitane azoM meM vaha isa kArya meM saphala nahIM ho pAtA tathA krodhAdi ke vazIbhUta hokara galata kArya kara baiThatA hai usake lie vaha bhaviSya meM prAyazcitta karatA hai| pUrva meM bhoge gaye padArthoM kI smRtiyA~, kAma, krodhAdi vikAra vyakti kI cetanA ko dIrgha kAla taka abhibhUta kiye rahate haiM tathA vyakti kI sakriyatA kI dizA nirdhArita karate rahate haiM / vyakti apane krodha ke viSayabhUta vyakti se badalA lene ke lie yojanAeM banAtA rahatA hai, una yojanAoM kI kriyAnviti hetu prayAsa karatA rahatA hai| pUrva meM bhoge gaye padArtha use yAda Ate rahate haiM tathA vaha unheM punaH prApta karane ke lie vyAkulatA kA anubhava karatA rahatA hai / eka ajJAnI vyakti apane ina bhAvoM se tAdAtmya sthApita kara apane samasta cintana aura puruSArtha ko inakI tRpti para kendrita kara detA hai tathA nirantara navIna karmabandha karatA rahatA hai / isake viparIta eka samyagdRSTi vyakti apane cintana aura puruSArtha ko apane viSayAsakti, krodha Adi vikAroM para niyantraNa sthApita karane tathA svabhAva meM sthita hone para kendrita karatA hai / vaha pUrvakRta tathA bhaviSya meM kiye jAnevAle viSayabhoga, krodha, hiMsA Adi se apanI cetanA ko mukta banAne ke lie pratikramaNa aura pratyAkhyAna karatA hai / vaha ajJAnI vyakti ke samAna pUrva meM bhoge gaye padArtha kI punaHprApti hetu saMkalpa nahIM karatA apitu yaha saMkalpa karatA hai ki maiM pUrva meM bhoge gaye padArthoM kA parityAga karatA huuN| mujhe bhaviSya meM kisI parapadArtha kA bhoga nahIM karake apane jJAnAnanda svabhAva kA bhoga karanA hai| maiMne pUrva meM jo krodha kiyA vaha anucita thaa| maiM aba usa krodha ko, badalA lene kI bhAvanA ko chor3atA huuN| maiM aba bhaviSya meM na to kisI para krodha karUMgA, na hI kisI prakAra kA pratizodha lUMgA, maiM sabake prati kSamAbhAva aura maitrIbhAva dhAraNa karatA huuN| ____jIvana meM vividha paristhitiyoM ke sadbhAva meM vyakti meM bhinna-bhinna prakAra ke bhAva prakaTa hote haiM / Arthika samRddhi ke sadbhAva meM vyakti meM abhimAna, tRSNA Adi doSa utpanna hote haiM, vaha apane Apako garIboM se zreSTha mAnane lagatA hai, viSayabhogoM meM lIna hone lagatA hai aura adhika dhana prApta karane kI AkAMkSA karatA hai| isake viparIta garIba hone para vaha hIna bhAvanA se grasta ho jAtA hai, samRddha vyaktiyoM se IrSyA karane lagatA hai / uccapada kI prApti eka prakAra kI mAnasika avasthAtroM aura vyaktitva kA nirmANa karatI
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina vidyA hai to nimnapada para vidyamAnatA dUsare prakAra kA vyaktitva tathA anubhUtiyA~ utpanna karatI hai | samyagdRSTi vyakti satata AtmAlocana dvArA anyadravyakRta ina vividha bhAvoM ko jAnatA hai tathA apane paramAtmasvarUpa kI bhAvanA dvArA apanI anubhUtiyoM ko abhimAna, lobhAdi se rahita nirmala banAne hetu prayatnarata rahatA hai| vaha nirantara yaha vicAra karatA hai ki maiM eka jJAnadarzanasukhavIryamaya AtmA hU~ / merA svAmitva mAtra mere guNoM para hai tathA yahI mere svarUpa ke niyAmaka haiN| mujhase bhinna padArtha, dhana, pada Adi kA sadbhAva prabhAva mujhe samRddha daridra, mahAn yA hIna nahIM banA sakatA / merI samRddhi aura mahattA mere jJAnAdi guNoM ke vikAsa meM tathA daridratA aura hInatA jJAnAdi guNoM ke hrAsa meM nihita hai / isa prakAra samyagdRSTi vyakti vividha prakAra ke kAryoM ko karate hue, karmoM ke vividha prakAra ke udaya ko bhogate hue nirantara karmoM kI nirjarA karatA hai / kundakundAcArya kahate haiM" samyagdRSTi jIva indriyoM ke dvArA jo cetana aura acetana padArthoM kA bhoga karatA hai vaha saba nirjarA kA nimitta hai / vastu bhogane meM Ane para sukha athavA duHkha niyama se utpanna hotA hai, samyagdRSTi usa udaya ko prApta hue sukha-duHkha kA anubhava karatA hai, isake bAda vaha ( sukha-duHkha rUpa bhAva ) nirjarA ko prApta ho jAtA hai / jisa prakAra vaidya puruSa viSa ko bhogatA huA bhI maraNa ko prApta nahIM hotA usI prakAra jJAnI puruSa pudgala karma ke udaya ko bhogatA hai para usase baMdhatA nahIM hai ( navIna karmabandha nahIM karatA) / 16 86 jainazAstroM meM samyagcAritra kA varNana karate hue vyakti kI mana, vacana aura zarIra se sambandhita kriyAoM ke prati aneka vidhi - niSedhoM kA pratipAdana kiyA gayA hai| zrAvaka aura muni ke aneka mUlaguNa aura uttaraguNa batAye gaye haiM, unake praticAra aura anAcAroM kA varNana kiyA gayA hai / vyakti ke prAcaraNa kA yaha bAhya pakSa apane Apa meM pUrNa satya na hokara AcaraNa ke Antarika pakSa jJAnadarzanAtmaka pakSa se sApekSarUpa se ho sArthaka hai | zarIrAdi kI kriyAoM ke prati vidhi-niSedha apanI kSudhA, tRSA Adi kamajoriyoM para vijaya pAne, apane pramAda ko samApta tathA apane nirvikAra tathA anantazakti-sampanna caitanyasvarUpa ko prApta karane kA sAdhanamAtra hai tathA usI vyakti ke lie sArthaka hai jo apanI zuddha AtmA ko jAnatA hai, usakI nirantara bhAvanA karatA hai, use prApta karane ke lie prayatnarata hai / kundakundAcArya kahate haiM- " bhAvoM kI vizuddhi ke nimitta se bAhya parigraha kA tyAga kiyA jAtA hai / jo vyakti prAbhyantara parigraha ( preya padArthoM kI prApti kI icchA ) se yukta hai usakA bAhya parigraha kA tyAga niSphala hai / yadi bhAvarahita vyakti aneka janmoM meM kor3Akor3I sAla taka hAtha lambe karake tathA vastroM kA parityAga kara tapasyA karatA rahe taba bhI use mukti nahIM prApta ho sakatI / " 17 jo vyakti gRhastha athavA muni kI bAhya kriyAoM ke prati zAstrokta vidhi - niSedhoM ke akSarazaH pAlanamAtra ko hI apanA ekamAtra kartavya mAnate haiM unheM saMbodhita karate hue kundakundAcArya kahate haiM- "yaha muniyoM aura gRhastha ke liMga mokSamArga nahIM hai / (AtmAnubhUti, AtmasvarUpa ke nizcaya tathA Atma svarUpa meM AcaraNarUpa) darzana-jJAna-cAritra ko jinadeva mokSamArga kahate haiM / " "tU mokSamArga meM apanI AtmA ko sthApita kara, usI kA dhyAna kara, usI ko anubhava kara aura usI meM nirantara vihAra kara, anya dravyoM meM vihAra mata kara / " 18
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 87 vyakti mokSa-patha meM apanI AtmA ko sthApita karake usameM vihAra karane ke uddezya se - apane akhAdya svabhAva, apeya svabhAva ko prApta karane ke uddezya upavAsAdi kriyAoM ko karatA hai / apane zuddha svarUpa meM bahuta thor3e aMzoM meM hI vihAra kara pAne tathA kadama-kadama para apanI kamajoriyoM, bandhanoM aura vikAroM se samajhautA karane kA nAma hI gRhastha avasthA hai lekina jaba vyakti apanI samasta kamajoriyoM aura vikAroM ko samApta kara apane samasta bandhanoM ko tor3akara apanI prAtmA meM vihAra ke lie pUrI taraha se udyata ho jAtA hai to use muni kahA jAtA hai / munirAja alpAhAra upavAsAdi ko aMgIkAra kara kSudhAvedanIya karma ke tIvra udaya ko zrAmaMtrita karate haiM, ghanaghora jaMgaloM meM jAkara tapasyA karate hue bhaya ko utpanna karanevAle cAritramohanIya karma ke tIvra udaya ko jAgRta karate haiM / aisA karate hue ve kSudhA kA anubhava karate haiM, bhaya kA anubhava karate haiM, lekina ve kSudhA kI vedanA se, bhaya se athavA apanI anya kamajoriyoM se Darakara bAhya paristhitiyoM se kisI bhI prakAra kA samajhautA nahIM karate, bhaya lagane para jaMgala se bhAga nahIM jAte, na hI prAtmarakSA hetu hathiyAroM Adi kI vyavasthA karate haiM / ve to apane zAzvata, ajara-amara, cetanasvarUpa kI bhAvanA tathA anubhava dvArA bhaya Adi kI upAdAna yogyatA - zarIra ke prati mamatva Adi bhAvanAoM ko jar3a mUla se ukhAr3a kara apane nirbhaya svabhAva ko khAdya svabhAva ko apeya svabhAva ko kSamA, mArdava, Arjava Adi svabhAvoM ko prApta karate haiM / prAcAra sambandhI granthoM meM prAlocanA, pratikramaNa, pratyAkhyAna Adi ko mumukSu vyakti ke zrAvazyaka karma batAye gae haiM / inake svarUpa ko vyakti ke AcaraNa meM A cuke, A rahe aura AnevAle doSoM ko samApta karane ke saMkalpa ke rUpa meM pratipAdita kiyA gayA hai / mUlAcAra Adi granthoM ke anusAra eka gRhastha athavA muni kA apane mUlaguNa, uttaraguNoM Adi ke pAlana meM doSa raha jAne para una doSoM kI samApti hetu zrAlocanA, pratikramaNa, pratyAkhyAna zrAdi karanA karttavya hai / AcaraNa ke bAhya pakSa ke doSoM kI samApti kA uddezya grAtmagata doSoM kI samApti hai isalie kundakundAcArya niyamasAra ke vibhinna adhyAyoM meM kahate haiM ki nizcaya naya se apane doSoM kA parityAga kara guNoM meM sthita honevAlI AtmA apane vikAroM kA parityAga kara nirvikAra svarUpa se pravasthita honevAlI AtmA hI pratikramaNa, pratyAkhyAna, AlocanA Adi hai / munirAja apanI prArambhika avasthAoM meM vividha prakAra ke saMkalpa karate haiM / ve bhojana, jala Adi kA tyAga kara upavAsa kA saMkalpa karate haiM / nidrA, bhaya Adi kA parityAga kara nidrArahita aura nirbhaya banane kA saMkalpa karate haiM / isa prakAra ve apanI sthUla kamajoriyoM para vijaya prApta karate haiM / lekina ye saMkalpa bhI AtmA ke zuddha svarUpa ke anurUpa nahIM haiM / kundakundAcArya kahate haiM- "AtmA pramUrtika hone ke kAraNa vAstava meM AhAraka nahIM hai kyoMki AhAra to pudgalamaya hone ke kAraNa vAstava meM mUrtika hai / AtmA kA yaha prAyogika tathA vaisrasika guNa hai ki vaha apane se bhinna to grahaNa kara sakatA hai aura na hI chor3a sakatA hai isalie jo vizuddha kisI dravya ko na cetayitA hai vaha na
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 jainavidyA to kisI jIva yA ajIva dravya kA grahaNa karatA hai aura na hI unakA tyAga karatA hai / ''19 jaba AtmA bhojanAdi kisI padArtha ko na to grahaNa kara sakatA hai na tyAga hI sakatA hai to unake parityAga kA saMkalpa bhI utanA hI mithyA hai jitanA ki unheM grahaNa karane kA saMkalpa / isaliye prAcArya ucca avasthAoM ko prApta muni ko sabhI prakAra ke saMkalpavikalpoM kA parityAga kara, vicArarahita hokara apanI jJAnAnandamaya AtmAnubhUti meM lIna hone ke lie prerita karate hue kahate haiM-"pratikramaNa, pratisaraNa, parihAra, dhAraNA, nivRtti, nindA, gardA aura zuddhi ye ATha prakAra ke viSakumbha haiM / apratikramaNa, apratisaraNa, aparihAra, adhAraNA, anivRtti, anindA, agardA aura azuddhi ye amRtakumbha haiM / "20 isaliye Age calakara munirAja saMkalpa karane ke saMkalpa kA bhI parityAga kara, mana, vacana, kAya kI samasta kriyAoM ko roka kara pUrNatayA vacana-racanA se rahita hokara apane zuddha caitanyasvarUpa kI anubhUtirUpa nirvikalpa dhyAna meM lIna ho jAte haiM tathA isa dhyAnarUpI kuThAra ke dvArA bhavarUpI vRkSa ko kATa dete haiM / isa prakAra hama dekhate haiM ki kundakundAcArya ke anusAra apane rAgAdi vikAroM ko samApta kara zuddha svarUpa ke anurUpa AcaraNa samyak cAritra hai| vyakti kI prAtmaparyAyoM meM jitane aMzoM meM rAgAdi vikAra vidyamAna hote haiM utane aMzoM meM usakA AcaraNa mithyA hai tathA jitane aMzoM meM vaha rAgAdi ko samApta kara apane andara jJAtA-dRSTA-bhAva vikasita karatA hai utane aMzoM meM usakA AcaraNa samyak hai / cAritra-zuddhi kI prakriyA AlocanA, pratikramaNa, pratyAkhyAna, prAyazcitta, AtmasvarUpa kI bhAvanA yA sAmAyika aura dhyAnarUpa hotI hai / mAlocanA Adi prakriyAoM dvArA vyakti apane mohanIyAdi dravyakarmoM tathA rAga, dveSAdi bhAvakoM ke sthUla yA udaya meM A rahe rUpoM ko samApta karatA huA cetanA kI nirmala avasthAoM ko prApta karatA hai tathA anta meM zArIrika kriyAoM ke sAtha hI sAtha AlocanAdi kriyAoM se bhI Upara uThakara apane zuddha svarUpa kI zabdarahita anubhUti meM lInatArUpa nirvikalpakasamAdhi dvArA apane samasta dravyabhAvakoM ko sampUrNatayA samApta karake pUrNarUpeNa zuddha svarUpa ke anurUpa AcaraNarUpa paramAtmasvarUpa ko prApta kara letA hai| 1. samayasAra, gAthA 155 / darzanapAhuDa, gAthA 20 / 3. appA appAmmi ro sammAiThThI havei phuDu jIvo / jANai taM saNANaM caradiha cAritamagagunti / / 31, bhAvapAhuDa samayasAra, gAthA 5. tattha paro jhAijjai atovAeNa cayahi vahirappA / mokSapAhuDa, gAthA 4, uttarArddha 6. akkhANi bahirappA aMtaraappA hu appasaMkalpo / karmakalakavimukko paramappA bhaNNae deva // 5, mokSapAhuDa
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 89 7. niyamasAra, gAthA 38 / 8. vahI, gAthA 47, 48 / 9. vahI, gAthA 98 / 10. vahI, gAthA 119 / 11. vahI, gAthA 77, 81 / 12. bhAvapAhuDa. gAthA 57 / 13. niyamasAra, gAthA 82 / 14. samayasAra, gAthA 386, 84, 83, 85 / 15. samayasAra gAthA 250, 251 / samayasAra, gAthA 193, 195 / 17. bhAvapAhuDa, gAthA 3, 4 / 18. samayasAra, gAthA 410, 412 / samayasAra, gAthA 407,9 / samayasAra, gAthA 306,7 / 21. chidaMti bhAvasavaNA jhANakuThArehi bhavakkakhaM / bhAvapAhuDa, gAthA 122, uttarArddha / 16.
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaMdaNIyA guNavAdI Na vi deho vaMdijjai Na vi ya kulo Na vi ya jaaisNjutto| ko vaMdami guNahINo Nahu savaNo Neva sAvano hoi / 27 / -na zarIra kI vandanA kI jAtI hai, na kula kI vandanA kI jAtI hai aura na (ucca) jAti se saMyukta kI vandanA kI jAtI hai| guNahIna kI vandanA kauna karatA hai ? kyoMki guNoM ke binA (vaha) na muni hotA hai aura na zrAvaka hotA hai| daMsaraNaraNAraNacarite tavaviraNaye rigcckaalsupstthaa| ede du vaMdaraNIyA je guNavAdI guNadharAraNaM / 23 / -jo darzana-jJAna-cAritra-tapa aura vinaya meM nirantara lIna rahate haiM aura guNoM ke dhAraka prAcArya Adi kA guNagAna karate haiM ve vandanA karane yogya haiM-pUjya haiN| darzanapAhuDa
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya kundakunda kI dRSTi meM 'samaya' - -DaoN. zrImatI puSpalatA jaina prAcArya kundakunda bhAratIya saMskRti ke anUThe pujArI aura jaina saMskRti ke anupama dharohara the / unhoMne bhAratIya darzana ke Aloka meM jainadarzana ko jisa sakSamatA, buddhimattA aura dUradarzitA ke sAtha saMbhAlA, puSpita aura pallavita kiyA vaha kisI prakAMDa dArzanika aura mata saMsthApaka ke vyaktitva se kama pratibhAzAlI vyaktitva nahIM kahA jA sktaa| tIrthaMkara mahAvIra kI duMdubhi ke svara to guMjita hote hI rahe aura usase mohAcchana saMsArI jIvoM ko nayA prakAza aura jIvana-dAna milA para kAlAnusAra use vyavasthita aura vyAkhyAyita karane kA zreya kundakunda ko hI jAtA hai isalie unake nAma se eka viziSTa AmnAya bhI prArambha huI hai jisakA sambandha jainadharma kI mUla-paramparA aura vizuddha adhyAtma se rahA hai| sAre darzanoM kA kendra-bindu AtmA mAnA gayA hai| koI bhI dArzanika cAhe vaha paurvAtya rahA ho yA pAzcAtya, AtmA para vicAra kiye binA Age nahIM bar3ha skaa| vedoM meM bhI "eka hi sad viprAH bahudhA vadanti" jaise aneka ullekha AtmA ko vicAroM ke kaMgUroM para baiThA pAte haiM / jainoM kA 'pUrva' sAhitya aura bauddhoM kA 'tripiTaka' AtmA kI bhUmikA para hI khar3e haiM / bauddha sAhitya kI 62 mithyAdRSTiyA~ aura jaina sAhitya ke 363 prakAra ke mithyA vicAra prAtmA kI sImA se bAhara nahIM haiM / arastu aura pleTo tathA unake anuyAyI aura virodhI dArzanikoM ne bhI AtmA ke svarUpa para khUba maMthana kiyA hai| dekArta ke prAtma-astitvavAda se bhI hama aparicita nahIM haiM /
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92 janavidyA prAcArya kundakunda ke graMthoM kA adhyayana karane para unakA dArzanika ciMtana aura adhyAtmavAdI manohArI vyaktitva hara eka kI A~khoM ke sAmane khar3A ho jAtA hai / sAre bhAratIya darzanoM kA gaMbhIra adhyayana unake hara zabda meM jhalakatA hai| isI AdhAra para unhoMne 'samaya' kA parizIlana kiyA / 'samaya' ke mAdhyama se eka ora unhoMne AgamoM ko apane kathya kI AdhArazilA banAyA to dUsarI ora unhoMne kAla kI pRSThabhUmi meM prAtmA ke ciMtana ko Age bddh'aayaa| isa taraha Agama, kAla aura AtmA kA trikoNa banAkara unhoMne apane dArzanika ciMtana ko bar3e AkarSaka DhaMga se prastuta kiyaa| unake TIkAkAroM ne bhI prAtmA kI isa vyAkhyA meM bhalI-bhAMti unakA sAtha diyA / prAcArya kundakunda ke pUrvavartI jainetara dArzanika kahIM jJAna para jora dete the to kahIM bhakti athavA cAritra ko apanI yoga-sAdhanA kA AdhAra banAte the / jaina-paramparA ne ina donoM kI pRthak-pRthak mAnyatA ko asvIkAra kiyA aura unako milAkara eka tIsare binda ko khar3A kara diyA jisameM sabhI virodhAtmaka svara mauna hokara eka ho gye| AcArAMga, sUtrakRtAMga, SaTkhaMDAgama Adi mahanIya Agamika graMthoM meM yaha tathya bIjarUpa meM upalabdha hotA hai| isI dRSTi kA pallavana kundakunda ne samayasAra, pravacanasAra aura paMcAstikAya Adi graMthoM meM vistAra ke sAtha kiyA hai| inameM samayasAra graMtha kadAcit sarvAdhika mahattvapUrNa isa saMdarbha meM kahA jA sakatA hai ki usane AtmA kI sArI vyAkhyA meM apane ko khapA diyA hai / samayasAragata samaya zabda kI vyAkhyA bhASA-vijJAna meM anUThI mAnI jAnI cAhie / kundakunda ke pahale samaya zabda kI AtmA ke artha meM jAnakArI nahIM ke barAbara thii| unhoMne kAla ke svarUpa kI avadhAraNA ko sAmane rakhakara samaya ko AtmA ke artha meM prayoga kara liyA / isa bahuAyAmI zabda ke bhItara eka ora AtmA kI samacI kalpanA bharI haI hai to dUsarI ora samaya kA saMdarbha jIvana se jUDA hA hai| ina donoM dRSTiyoM ke Upara zAstra (Agama) aura anubhUti kI pateM lagI huI haiM / ina partoM ko sAdhaka jaise-jaise ughAr3atA calA jAtA hai, vaise-vaise use unameM se jJAna kI nayI-nayI cinagAriyA~ milatI calI jAtI haiN| kundakunda ne ina cinagAriyoM ke samanvitarUpa ko pahalI hI gAthA meM 'samayapAhuDa' kahakara apane kathya kI ora saMketa kiyA hai aura yaha bhI phalazruti spaSTa kara dI hai ki jo bhI isa samayaprAbhRta kA paripAlana karegA vaha avinAzI, nirmala aura nirUpama siddha avasthA ko prApta kregaa| vaMdittu savvasiddha, dhuvamacalamaraNovamaM gadi patte / vocchAmi samayapAhuDamiNamo sudakevalIbhariNadaM // isa gAthA meM bhare hue bhAvoM ko amRtacandrAcArya aura jayasenAcArya ne apane TIkAgraMthoM meM uMDelane kI bharasaka koziza kI / amRtacaMdra ke kalazoM ne to sacamuca meM samayasArarUpI maMdira ke bhavya zikhara para svarNakalaza hI rakha diye haiN| unakA hara kalaza anubhUtiparaka kAvya se anuraMjita hai jabaki jayasenAcArya ne samayasAra kI gAthAoM ko vyAvahArika stara para khar3e hokara zabdaza: samajhAne kA prayAsa kiyA hai| samayaprAbhRta kI vyAkhyA ke
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina vidyA 93 prasaMga meM unhoMne AtmA kI zuddha avasthA kI prApti kA lakSya batAyA hai (samyag ayaH bodho yasya bhavati sa samaya AtmA, athavA samaM ekIbhAvenAyane gamanaM samayaH prAbhRtaM sAraM sAraH zuddhAvasthA samayasyAtmanaH prAbhRtaM samayaprAbhRtaM, athavA samaya eva prAbhRtaM smypraabhRtN)| AtmA kI isa zuddha avasthA ko pAne ke lie kundakunda ne kisI vyakti vizeSa kA anugamana karane ke lie nahIM kahA hai| unakI saMskRti meM kisI kA pichalaggU honA sabase burA mAnA gayA hai / unhoMne to basa itanA hI kahA hai ki hameM pUrI niSThA ke sAtha samanvayavAdI aura zuddhatAvAdI honA caahie| isameM svAnubhUti kA eka mahattvapUrNa rola rahatA hai / isa rola ko spaSTa karane ke lie Age kI hI gAthA meM unhoMne samaya ke aAdhAra para svasamaya aura parasamaya ke rUpa meM vargIkaraNa kiyA hai jise pAribhASika arthoM meM kramaza: mukta aura saMsArI jIva kahA jA sakatA hai / AdhyAtmika athavA dArzanika dRSTi se yaha vargIkaraNa bhale hI alaga-alaga-sA laga rahA ho parantu donoM kI bhUmikA meM darzana, jJAna aura cAritra kA samanvaya bharA huA hai / donoM pahaluoM meM isa trivarga kA pAlana zreNI ke anusAra hotA hai aura usa zreNI meM zakti kA aMza guMthA rahatA hai| samaya kI zakti ko abhivyakta karane ke lie jJAna-darzana aura cAritra kI samanvita puTI eka aparihArya sAdhana hai| ina tInoM se samanvita eka jJAyaka zuddha AtmA hai (jANa vo suddho) / Age isI samanvita dRSTi ko spaSTa karane ke lie kundakunda ne 'tiriNavi AdA' kahakara ina tInoM ke eka rUpa ko hI AtmA kA rUpa mAnA hai / isI tathya ke AdhAra para unake anuvartI prAcArya umAsvAmI ne 'samyagdarzanajJAnacAritrANimokSamArgaH' kahakara isa tripuTI ko hI samyak mokSamArga batAyA hai / kundakunda ne isI ko bhedAbheda ratnatraya kahA hai / unakI dRSTi meM vyavahArataH bhale hI inheM vibhakta kara diyA jAya para nizcaya naya se inakA sammilita rUpa hI ArAdhya hai / ise samajhAne kI dRSTi se hI unhoMne eka udAharaNa diyA hai ki jaise dhanArthI vyakti pahale rAjA ko rAjA jAnakara bharosA karatA hai aura phira prayatna-pUrvaka tadanukUla AcaraNa karake usase dhana prApta karatA hai usI prakAra mokSArthI jIva ko bhI jIvarUpI rAjA ko jAnakara usa para bharosA karate hue ratnatraya ke anukUla prAcaraNa karanA cAhie (sa. sA. 19-20) / sAMsArika jIvana kA svarUpa saMklezamaya hai| yaha saMkleza taba paidA hotA hai jaba do tattva pRthak-pRthak hote haiM / saMgharSa do ke binA ho nahIM sktaa| baMdha bhI do meM hI hotA hai aura baMdha kabhI na satya hotA hai aura na sukhada, vaha to visaMvAda hai isalie asatya hai / jIva jaba ekatva ke sAtha eka ho jAtA hai to vaha nibaMdha ho jAtA hai| yaha ekAkIpana kiMvA advaitAvasthA kI prApti sulabha nahIM hotii| usI ko sulabha banAne kA lakSya samayasAra kA mUla abhidheya hai (sa. sA. 4) / bhAratIya darzana meM nizcaya aura vyavahAra kI bAta kisI na kisI rUpa se sabhI ne svIkAra kI hai cAhe vaha bauddhadarzana ho athavA vaidika prmpraa| inakI bAta karane ke
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 janavidyA bAvajUda ye paramparAyeM vaicArika dharAtala para ekAMgI ho jAtI haiM aura unakI samanvayAtmaka dRSTi TaoNya-TaoNya phisa ho jAtI hai parantu kundakunda kI gaMbhIra dRSTi ne isa ekAMgitA ko pUrI taraha se dhvasta karane kA jI-tor3a prayatna kiyA unhoMne jJAyaka zuddha AtmA ko nizcaya AtmA athavA svasamaya aura sAMsArika AtmA ko parasamaya khaa| eka nizcaya hai dUsarA vyavahAra hai| nizcaya kI sAdhanA ke lie vyavahAra kI sAdhanA aparihArya hai| mAtra nizcaya kI bAta karanevAle pravaktA vastutaH kundakunda ke hArda se kosoM dUra ho jAte haiM / unakA samacA graMtha-samadAya nizcaya aura vyavahAra kI samanvita sAdhanA ke lie hI kRtasaMkalpa dikhAI detA hai taba mAtra nizcaya naya kI bAta karane se unake abhidheya ko bhUla jAne kI bar3I bhArI galatI karanA hI mAnA jA sakatA hai| samayasAra kI pIThikA meM unhoMne bar3e spaSTa zabdoM meM kahA hai ki jisa prakAra anAr3I/apar3ha/anArya vyakti ko usakI bhASA meM hI samajhAyA jA sakatA hai usI prakAra paramArtha kA upadeza bhI binA vyavahAra ke saMbhava nahIM hotA aura aise upadeSTA ke lie svayaM bhI tadnukUla munivat AcaraNa kA paripAlaka honA Avazyaka hai| jaha Na vi sakkamaNajjo araNajjabhAsaM viNA du gAhedu / taha vavahAreNa viNA paramatthuvadesaraNamasakkaM // 8 // vyavahAra sAMsArika jagat se sambaddha hai, usameM sAre adhyavasAna (mohAdi bhAva) rahA karate haiM / yadyapi rAgAdibhAvapUrvaka kiye gaye kArya baMdha ke kAraNa haiM parantu ratnatraya ke sAtha kiye gaye sabhI kArya samyak vyavahAra kI sImA meM A jAte haiM aura ve paramArtha ke sAdhana bana jAte haiM / dAna, pUjA, pratiSThAdi sArI kriyAyeM vyAvahArika haiN| prAcArAMga Adi kA jJAna, nava-padArthoM kA mAnanA, SaTkAya jIvoM kI rakSA karanA Adi sabhI prakAra kI kriyAyeM cAritra vyavahAra naya ke antargata AtI haiM (sa. sA. 295) / inheM mAtra vyAvahArika kriyAyeM kahakara chor3A nahIM jA sakatA / ye kriyAe~ jaba samyagdarzana, samyagjJAna aura samyagcAritra kI pRSThabhUmi meM kI jAtI haiM taba ve paramArtha kI sAdhaka bana jAtI haiM isalie vyavahAra naya kundakunda kI dRSTi meM varjanIya nahIM mAnA gayA balki use mokSa-sAdhaka kahA gayA hai ataH unhoMne ina donoM nayoM ko jAnanevAle pakSapAtavirahita vyakti ko hI samayasArajJa kahA hai (sa. sA. 150-151) / kundakunda ke samasta graMthoM kA pAlor3ana-vilor3ana karane para yaha tathya kisI se chipA nahIM rahatA ki unhoMne nizcaya aura vyavahAra ina donoM nayoM kI sayuktika vivecanA kara unameM tArkika samanvaya kA abhUtapUrva prayatna kiyA / nizcaya naya kI dRSTi se AtmA ke vizuddha svarUpa kA sAMgopAMga vivecana to milatA hI hai para saMsAra meM bhramaNa karanevAle jIvoM ke lie unhoMne jo vyavahAra samyaktva aura vyavahAra cAritra kA jo sundara varNana kiyA hai use par3hakara kauna nizcayavAdI pravaktA vyavahAra kA apalApa kara skegaa| bhAvapAhur3a meM varNita caitya, pravacana aura bhakti kI ArAdhanA, (91-94), mUlaguNa aura uttaraguNoM kA paripAlana (113), saptatattvaciMtana (115-16), cAritrapAhuDa meM vaNita
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA ne aNuvrata mahAvratoM kA paripAlana ( ( 5-26), pravacanasAra kA samUcA cAritra adhikAra, niyamasAra kA vyavahAracAritra ke antargata kiyA gayA ahiMsAdi vratoM kA varNana ( 56-70 ), navadhA bhakti (63), Adi kA vivecana vyavahAracAritra kA aMga hai jise bhI kundakunda bhopayogI kriyA ke antargata vidheya mAnA hai / ye sabhI zubhopayogI kriyAyeM zuddhopayoga kI prApti meM kAraNa hotI haiM aura yahI zuddhopayoga nirvANa kA sAdhana mAnA jAtA hai| (sA. 13 ) / 95 ke svarUpa kI yathArthatA ko vyAkhyAyeM - " vatthu sahAvo saMkSepa meM yaha kahA jA sakatA hai ki AcArya kundakunda samanvayavAda ke prasthApaka AdhyAtmika saMta the jinhoMne apanI sArI racanAoM meM vastu pUrI taraha spaSTa karane kA prayatna kiyA / unakI dharma kI dhammo, daMsaNa mUlo dhammo, dhammA so havai atpasamabhAvo" Adi ke pIche unakA samanvayavAda hI bharA huA hai / jaina siddhAMtoM ko sahI taura para samajhane ke lie isa samanvayavAda ko samajha lenA nitAnta Avazyaka hai / para isake sAtha hI samaya kI vyAkhyA ko bhI samajhanA hogA / 'samaya' kA kSetra vastutaH itanA vyApaka hai ki usameM sArA padArtha-jagat samAhita " ho jAtA hai / samayasAra kI viSaya-vastu kI bhI yadi samIkSA kI jAya to aisA lagatA hai ki 'samaya' ke atirikta darzana meM aura kucha bhI zeSa nahIM hai / jainetara dArzanikoM ne 'samaya' ko na to itanA vyApaka banAyA aura na usake ciMtana para ve itane adhika mukhara hue / isa saMdarbha meM AcArya kundakunda kI hI eka viziSTa dena hai jisake Aloka meM darzana kA hara pada 'samaya' para pratiSThita ho jAtA hai / eka isI zabda meM sArA jainadarzana zrAkalita dikhAI detA hai isalie 'samaya' ke ciMtana ko samajhe binA na to 'samaya-sAra' samajhA jA sakatA hai aura na hI jaindrshn| 'samaya' kI vyAkhyA ke prasaMga meM hI vastu ke svarUpa kI jitanI sundara aura prAsaMgika mImAMsA samayasAra meM milatI hai utanI anyatra nahIM / yahI kAraNa hai ki uttarakAlIna jainAcArya samayasAra kI hI vyAkhyA karate hue najara Ate haiN| unhoMne 'samaya' ke ciMtana ko pallavita bhale hI kiyA hai para sAmAnyataH ve kundakunda ke vicAroM ko chor3a nahIM sake / jainadarzana kA prAraMbhika bindu kundakunda se hI zurU hotA hai / unheM adhyAtmavAdI hone ke sAtha hI eka kuzala dArzanika bhI mAnA jAnA cAhie / isa pariprekSya meM yaha Avazyaka hai ki prAdhunika dArzanika ciMtana ke saMdarbha meM 'samaya' parizIlana kiyA jAya aura usameM kundakunda ke avadAna ko spaSTa kiyA jAya / vizvAsa hai, adhyayana aura ciMtana kI AdhArazilA para yaha parizIlana kundakunda ke vyaktitva para nayA prakAza DAlegA aura na kevala jainadarzana meM hI balki samUce bhAratIya darzanoM meM unake viziSTa sthAna ko nirdhArita karane meM yogadAna degA / O
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ paradravya prAdasahAvA praNaM saccittAcittamissiyaM havai / taM paradavvaM bhariNayaM zravitatthaM savvadarasIhi // 17 // - AtmasvabhAva se anya ( jo ) sacitta citta (tathA) mizrita ( dravya ) hotA hai, sarvajJa dvArA vaha satyataH paradravya kahA gayA hai / paradavvarao bajjhadi viramro muccei vivihammehi / eso jiNauvadeso samAsado baMdhamuk // 13 // - paradravya meM anurakta (vyakti) vibhinna prakAra ke karmoM ke dvArA bAMdhA jAtA (hai), ( paradravya se ) anAsakta (vyakti) ( karmoM se ) chuTakArA pAtA hai / baMdha aura mokSa ke viSaya meM (yaha ) saMkSepa jina upadeza hai / paradavvAdo duggai sahavvAdo hu saggaI hoI / iya gAUraNa sadavve kuraNaha raI viraya iyarammi // 16 // - nizcaya hI paradravya ke kAraNa durgati (aura) svadravya ke kAraNa sugati hotI hai / isa prakAra jAnakara svadravya meM anurAga karo (aura) zeSa se virati ( karo) / mokSapa
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya kundakunda kI dRSTi meM bhakti tattva - DaoN0 premasAgara jaina jainadharma 'jJAnapradhAna' hai, yaha kathana satya hai kintu usakA bhakti se sambandha nahIM, asatya hai / jahA~ jJAna kI bhI bhakti hotI ho vahAM bhakti-parakatA hogI hI / jaina AcAryo ne darzana kA artha zraddhAna kiyA aura use jJAna ke bhI pahale rakhA / zraddhA ko prAthamikatA dekara prAcAryoM ne bhakti ko hI pramukhatA dI / yahA~ taka hI nahIM, unhoMne bhakti-bhAvanA ke AdhAra para tIrthaMkara nAmakarma kA bandha bhI svIkAra kiyA / unakI bhakti sambandhI prasthA saMdigdha thI / tulasI ke bahuta pahale vikrama kI pahalI zatI meM prAcArya kundakunda bhagavAn jinendra se jJAna pradAna karane kI prArthanA kara cuke the / 1 AcArya kundakunda kA kathana hai ki yadyapi jJAna AtmA meM vidyamAna hai kintu guru kI bhakti karanevAlA bhavya puruSa hI use prApta kara pAtA hai / isakA artha hai ki mokSa denevAlA jJAna jJAnavAnoM kI bhakti se milatA hai / 2 tIrthaMkara kI divyavANI meM jo kucha khirA Age calakara vaha lipibaddha huA aura grantharUpa meM pariNata ho sakA / use zrutajJAna kI saMjJA se abhihita kiyA gayA / zruta nAma dene kA bhI kAraNa thA / jaba taka tIrthaMkara kI divya dhvani lipibaddha nahIM huI, suna-suna kara hI yAda rakkhI jAtI thI / guru-ziSya ko aura phira ziSya apane ziSyoM ko maukhikarUpa se yAda karavAtA thA / suna-suna kara yAda karane ke mUlAdhAra para hI Age ke lipibaddha zAstra yA grantha zruta kahalAye aura unameM likhA jJAna 'zrutajJAna' kahalAyA / grantharUpa hone ke kAraNa ise dravyazruta kahate haiM aura isI se bhAvazruta kA janma hotA hai / isakI mahimA
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 jainavidyA AcArya kundakunda ne svIkAra kI thii| unhoMne likhA-AtmA jJAnarUpa hai aura zruta bhI eka jJAna hai, ataH zrutajJAna bhI AtmA ko jAnane meM pUrNarUpa se samartha hai / unhoMne jinendra ko 'zrutapravara' mAnA aura unase prArthanA kI-he jinavara RSabha ! mujhe zIghra hI zruta-lAbha pradAna kreN| prAcArya kundakunda ne tIrthaMkara kI vANI ko mukhyatA dii| unhoMne 'kevalipaNNatto dhammo saraNaM pavvajjAmi' arthAt kevali-praNIta dharma ko aMgIkAra kiyaa| yadi vaha dharma grantha meM likhA huA hai to vaha grantha vandanIya hai / prAcArya kundakunda kA kathana hai-zruta kI arcanA, pUjA-vandanA aura namaskAra karane se saba duHkhoM aura karmoM kA kSaya hotA hai tathA bodhilAbha, sugatigamana, samAdhimaraNa aura jina-guNa sampatti bhI prApta hotI hai / ataH maiM arihanta ke dvArA kahe gaye aura gaNadhara ke dvArA gaMthe gaye mahAsAgarapramANa zrutajJAna ko sira jhukAkara praNAma karatA hU~ / unhoMne apane grantha 'samayasAra' meM eka sthAna para likhA hai-'samayaprAbhRta' ko par3ha kara jo usake artha meM sthita hogA vaha uttamasukha arthAt mokSa-sukha prApta karegA / yahA~ taka hI nahIM, unhoMne bhakti se jJAna prApta hone kI bAta bhI likhii| jaina-siddhAnta meM pA~ca prakAra ke jJAna mAne gaye haiM-mati, zruta, avadhi, manaHparyaya aura kevalajJAna / prAcArya kundakunda ne mAnA hai ki jJAna kI bhakti se hI jJAna prApta hotA hai anyathA nahIM / unakA yaha bhI kathana hai ki vinaya ke binA samyagjJAna nahIM ho sktaa| AcArya kundakunda ne samayasAra meM likhA hai ki zruta bhI eka jJAna hai, ataH zrutajJAna bhI AtmA ko jAnane meM pUrNa samartha hai / prAcArya kundakunda kI dRSTi meM paMcaparameSThI kA cintavana hai| unhoMne likhA haiarihaMta, siddha, AcArya, upAdhyAya aura sAdhu merI AtmA meM hI prakaTa ho rahe haiM, ataH AtmA hI mujhe zaraNa hai / parameSThI kI paribhASA batAte hue unhoMne kahA ki jo mala- ' rahita, zarIra-rahita, atIndriya, kevalajJAnI, vizuddhAtmA aura zivaMkara ho, vahI parameSThI hai| NamokAra maMtra paMcaparameSThI para Adhata hai / yaha maMtra sarvazakti-sampanna hai / Aja bhI AbAla-vRddha jaina pratidina isakA jApa karate haiN| yaha eka lokapriya maMtra hai| isameM paMcaparameSThI ko namaskAra kiyA gayA hai| prAcArya kundakunda kA vizvAsa hai ki isa maMtra ke par3hane se, dhyAna se, cintavana se bhava-bhava meM sukha milatA hai, unhoMne bhAvapAhuDa kI 124 vIM gAthA meM likhA hai-"paMcaparameSThI lokottama haiM, vIra haiM, nara, sura tathA vidyAdharoM se pUjya haiN| saMsAra ke duHkhAbhibhUta prANiyoM ke lie ve hI ekamAtra zaraNa haiN| unakA svabhAva maMgalarUpa hai| AcArya kundakunda ke dvArA nirUpita solaha-kAraNa-bhAvanAoM meM eka arhadbhakti bhI hai| unakA kathana hai ki arhanta kI bhakti karanevAlA alpakAla meM hI tIrthakara bana jAtA hai| prAcArya umAsvAti ne bhI tIrthakaratva nAma-karma ke udaya meM arhadbhakti ko pramukha
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina vidyA 99 mAnA hai / 12 tIrthaMkara jaina-bhakti ke pramukha viSaya haiM / mandira-caityoM meM unhIM kI mUrtiyA~ pratiSThita rahatI haiN| saMsArarUpI samudra jisa nimitta se tirA jAtA hai, vaha hI tIrtha hai18 / dhanaMjaya ne dvAdazAMga ko tIrtha kahA hai kyoMki usake sahAre bhava-samudra ko pAra kiyA jA sakatA hai14 | AcArya zrutasAgara ne ratnatraya ko tIrtha mAnA hai kyoMki usake abhAva meM saMsAra se chuTakArA nahIM ho sakatA15 | zrI yogIndu ne AtmA ko hI tIrtha kahA hai, usameM snAna kiye binA koI bhI jIva saMsAra ke duHkhoM se mukta nahIM ho sakatA16 / tAtparya yaha hai ki saMsAra ke AvAgamana se mukta karAnevAlA nimitta tIrtha hai| usa nimitta ke janaka hone ke kAraNa arhanta ko tIrthaMkara kahate haiM / jaina sAhitya tIrthaMkara kI bhakti se bharA par3A hai / prAcArya kundakunda tIrthaMkara ko Atmadeva mAnate the aura unake parama bhakta the / jaina-siddhAnta meM ATha karma mAne gaye haiN| unameM cAra ghAtiyA karma hote haiM aura cAra aghaatiyaa| arhatpada ko prApta karane ke lie tIrthakaratva nAmakarma kA udaya honA anivArya hai kintu 'siddha' banane ke lie aisI koI anivAryatA nahIM hotii| pratyeka jIva, jo aSTakarmoM ko naSTa kara letA hai, siddhapada kA adhikArI ho jAtA hai| AcArya kundakunda 'siddha' ke parama bhakta the / eka bhakta ko ArAdhya kI zaraNa meM jAne se jo prasannatA upalabdha hotI hai vahI unheM siddhoM kI zaraNa meM jAne se milI thii| unhoMne kahIM to siddhoM kI mahimA ke gIta gAye haiM, kahIM unako zIza jhukAkara namaskAra kiyA hai, kahIM vandanA kI hai / unakA dRr3ha vizvAsa hai ki siddhoM kI bhakti se parama zuddha samyagjJAna prApta hotA hai18 / kevalajJAna hI nahIM apitu bhakta ko vaha sukha bhI milatA hai jo siddhoM ke atirikta anya ko upalabdha nahIM hai / 19 paM0 AzAdhara ne 'siddha' kI vyutpatti karate hue kahA hai-siddhi svAtmopalabdhiH saMjJAtA yasyeti siddhaH0, arthAt svAtmopalabdhi svarUpa siddhi jisako prApta ho gaI hai vaha hI siddha hai / prAcArya kundakunda kA 'parisamApta kArya'21 isI svAtmopalabdhirUpa kArya ko pUrA karane kI bAta kahatA hai / prAcArya yativRSabha ne bhI 'aTThavihakammavipalA' se ATha karmoM ke kSaya hone aura 'riNaTThiya kajjA'22 se svAtmopalabdhirUpa kArya ko pUrA karane kA hI nirdeza kiyA hai| darzana aura jJAna hI nahIM, cAritra kA bhI apanA mahattva hai| kevala samyagdarzana aura jJAna se hI mokSa nahIM milatA, samyakcAritra kA honA bhI paramAvazyaka hai| prAcArya kundakunda kI mAnyatA hai ki pUrNa cAritra pAla kara mokSa gaye hue siddhoM kI vandanA se bigar3A huA cAritra sudharatA hai aura mokSa-sukha prApta hotA hai23 / unhoMne pA~ca prakAra ke cAritra kI bhakti kI bAta kI hai aura isa bhakti se karma-mala naSTa ho jAtA hai, aisA likhA hai241
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA zramaNadharma yoga-dharma hai | mohana jodaro aura har3appA kI khudAiyoM meM khaDgAsanamudrA aura nAsAgrasthita dRSTi mUrtiyA~ milI haiM / bhAratIya aura videzI purAtattvavidoM kI dRSTi meM ve zramaNa yogiyoM kI mUrtiyAM haiN| zramaNa yogI the / prAcArya kundakunda kA kathana hai ki yogiyoM kI aJjali bA~dhakara vandanA karanI caahie| unhoMne yogi-bhakti meM eka-dUsare sthAna para likhA hai - "jJAnodaka se abhiSikta, zIlaguNa se vibhUSita, tapasugandhi se sugandhita, rAga-dveSa se rahita aura ziva-patha ke sAdhaka yogiyoM ko namaskAra karanA cAhie 26 | 100 inhIM prAcArya ne tirukkurala meM likhA hai - "yadi tuma indriyoM ke jItanevAle yogiyoM kI zakti ko mApanA cAhate ho to devoM ke samrAT indra kI ora dekho jo unakI bhakti meM sadaiva tallIna rahatA hai" / paMcaparameSThI ke tIsare stambha haiM - prAcArya / kundakundAcArya ne prAcAryoM ko praNAma kiyA hai kintu unhIM ko jo uttamakSamA, prasannabhAva, vItarAgatA aura tejasvitA se yukta haiN| tathA jo gagana kI bhA~ti nirlipta aura sAgara kI bhA~ti gambhIra haiM 28 / AcAryoM kI bhakti se samyagjJAna prApta hotA hai / kundakunda kA kathana hai- 'mujha ajJAnI ke dvArA Apake guNoM kI jo bhakti kI gaI hai vaha mujhe bodhi-lAbha deve, aisI prArthanA hai 29 / eka dUsare sthAna para inhIM prAcArya kA kathana hai - prAcAryoM kI bhakti karanevAlA, aSTa karmoM ko nAza karake saMsAra samudra ke pAra ho jAtA hai / prAcArya kundakunda ne caityavandana para adhikAdhika bala diyA hai / unhoMne 'bodha pAhuDa' kI nauMvI gAthA meM spaSTa likhA hai ki bimba yA mUrti ko caitya kahate haiM / caitya zabda kisI bhUtAvAsa yA vRkSa kA dyotaka nahIM hai apitu bimba yA mUrti ko kahanevAlA hai 31 / to, caityavandana kA artha huA kisI bimba yA mUrti kI vandanA / bodha pAhuDa kI AThavIM gAthA meM unhoMne zuddha jJAnarUpa grAtmA ko bhI caitya kahA hai aura aisI AtmA ko dhAraNa karanevAle vItarAgI muni ko caityagRha mAnA hai / bodhapAhuDa kI nauvIM gAthA meM unakA kathana hai ki caityabhakti se sAtizaya puNyabandha hotA hai / yaha sAtizaya puNyabandha mahattvapUrNa hai kyoMki yaha kramazaH mokSa kA kAraNa banatA hai / arthAt jJAnarUpa zrAtmA caitya hai aura usakI bhakti se mokSa prApta hotA hai, aisI prAcArya kundakunda kI mAnyatA hai / pUrA samayasAra, jo bhAratIya darzana kA mAnasvarUpa hai, 'zrAtmA hI jJAna hai' kI bAta kahatA hai / prAcArya kundakunda kI yaha mAnyatA hai ki jJAna hotA hai jJAniyoM kI bhakti se / etadartha, prAcArya kundakunda ne anagAroM se apane pUre saMgha ke lie samAdhi-maraNa mA~gA hai 32 | yAcanA karate hue unhoMne likhA hai - ' dukkhakkho kammakkhapro bohilAho,
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ janavidyA 101 sugaigamaraNa, samAhimaraNaM, jiNaguNasampatti hou majjha33 / ' isakA artha hai ki duHkhoM kA kSaya karanevAlA, karmoM ko naSTa karanevAlA, jJAna-pradAtA, sugati denevAlA jinaguNasampattirUpa samAdhimaraNa mujhe prApta ho / niSkarSa hai ki anagAroM kI yadi kRpA ho aura ve varadAna deM to yaha samAdhimaraNarUpI dhana mila sakatA hai / sAdhu ke lie samAdhimaraNa eka anivArya tattva hai| sAdhu ko samAdhimaraNa bhI saubhAgya se hI milatA hai| prAcAryakundakunda tIrtha-kSetroM ke parama bhakta the / unhoMne 'nirvANabhakti' meM likhA haiisa martyaloka meM jitane bhI paMcakalyANoM se sambandhita sthAna haiM, maiM una saba ko manavacana-kAya kI zuddhi se sira jhukA kara namaskAra karatA hU~ / yahA~ taka hI nahIM, unhoMne sAtizaya tIrthakSetroM ko bhI pUjya mAnA hai / unakA kathana hai-"aSTApada-kailAza parvata se vRSabhanAtha, caMpApura se vAsupUjya, urjayanta se neminAtha, pAvApura se mahAvIra aura avaziSTa 20 tIrthakara sammedazikhara se mokSa gaye, una sabhI ko hamArA namaskAra ho / 1. bhAvapAhuDa, 149 / 2. bhAvapAhuDa, 152 / 3. samayasAra, sampAdaka, paM0 parameSThIdAsa, gAthA 10 / 4. AcArya kundakunda, zrutibhakti-11 / 5. dazabhakti, zolApura, 1921 I0, pR-126 / 6. samayasAra, 4151 7. . bhAvapAhuDa, 1491 mokSapAhuDa, 104 / 9. mokSapAhuDa, 61 10. prAkRta paMcagurubhakti, 7 / 11. bhAvapAhuDa, 791 12. tatvArthasUtra, mathurA, 6.24, pRSTha 153 / 13. paM0 AzAdhara, jinasahasranAma, 9.46, svopajJavRtti, pR0 78 / 14. dhanaMjaya nAmamAlA, 126veM zloka kA bhASya / 15. paM0 AzAdhara, jinasahasranAma, zrutasAgarIya TIkA, 4.48, pR0 165 / 16. yogIndu, paramAtmaprakAza, brahmadeva kI TIkAsahita, 1.95, pR0 98 / 17. dazabhakti, kundakunda, zolApura, 1931 I0, siddhabhakti, pR0 66 / 18. vahI, pRSTha 58 /
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 jaina vidyA 19. vahI, pRSTha 58 / 20. paM0 AzAdhara, jinasahasranAma, svopajJavRtti, pRSTha 139 / 21. prAcArya kundakunda, siddhabhakti, pahalI gAthA / 22. prAcArya yativRSabha, tiloyapaNNatti, zloka 1 / 23. dazabhakti, pRSTha 158 / 24. vahI, pRSTha 152 / 25. prAcArya kundakunda, yogibhakti, gAthA 1 / 26. vahI 24 / 27. kuralakAvya, paM0 govindarAma jaina, saMskRta-hindI anUdita, muni mAhAtmyam, saMskRta, 5vAM shlok| 28. kundakunda, prAcArya bhakti, 5 / 29. vahI, 101 30. dazabhakti, zolApura, pRSTha 213-14 / 31. bodhapAhuDa, 9 (jayacanda chAbar3A kRta anuvaad)| 32. AcArya kundakunda, yogibhakti, 23 / 33. AcArya kundakunda, prAkRta bhaktiyA~, anta bhAga / 34. prAcArya kundakunda, nirvANabhakti, 23 / 35. vahI, 25 / 36. vahI, 1, 2 /
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra kA dArzanika pRSTha -DaoN0 darabArIlAla koThiyA prAthamika 'samayasAra' prAcArya kundakunda kI, jinheM zilAlekhoM meM 'koNDakunda' ke nAma se ullekhita kiyA gayA hai, eka uccakoTi kI AdhyAtmika racanA hai / yoM unhoMne anuzruti ke anusAra 84 pAhur3oM (prAbhRtoM, upahArasvarUpa, prakaraNagranthoM) tathA prAcArya puSpadantabhUtabalI dvArA racita 'SaTkhaNDAgama' mUlAgama kI vizAla TIkA kI bhI racanA kI thii| para Aja vaha samagra grantha-rAzi upalabdha nahIM hai phira bhI unake jitane grantha prApta haiM ve itane mahattvapUrNa haiM ki unase samagra jaina vAGmaya samRddha evaM dedIpyamAna hai / unake ina upalabdha granthoM kA jinakI saMkhyA 21 hai, paricaya hamane anyatra diyA hai / dhyAtavya hai ki kundakunda ne apane tamAma grantha usa samaya kI pracalita prAkRta, pAlI aura saMskRta ina tIna prAcya bhAratIya pramukha bhASAoM meM se prAkRta meM race haiM / prazna ho sakatA hai ki kundakunda ne apanI grantha-racanA ke lie prAkRta ko hI kyoM cunA? pAlI yA saMskRta ko kyoM nahIM ? isake do kAraNa haiM / eka to yaha ki prAkRta sAdhAraNajanabhASA thI, usake bolanevAle sAmAnyajana adhika the aura kundakunda tIrthakara mahAvIra ke upadeza ko jana-sAdhAraNa taka pahuMcAnA cAhate the / dUsare, SaTkhaNDAgama, kaSAyapAhuDa jaise digambara prAgama-granthoM ke prAkRta (zaurasenI) meM nibaddha hone se usakI sudIrgha paramparA bhI unheM prApta thii| ataeva apanI grantha-racanA ke lie unhoMne prAkRta ko hI apanAnA upayukta samajhA / unakI yaha prAkRta zaurasenI-prAkRta hai / yadyapi kundakunda kI mAtR-bhASA
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 jainavidyA tamila thI aura ve tamilabhASI the kintu antima zrutakevalI bhadrabAhu ke netRtva meM uttarabhArata se dakSiNa bhArata meM jo vizAla muni-zrAvaka saMgha gayA thA aura jo zaurasenI prAkRta kA pUrA abhyAsI thA, usase kundakunda bahuta prabhAvita aura usa bhASA ke prakANDa paNDita bane hoMge, tabhI unhoMne zaurasenI prAkRta meM vipula grantha race / unakA tamila bhASA meM racA ekamAtra grantha 'kurala' upalabdha hai, jise tamilabhASI 'paMcamaveda' ke rUpa meM mAnate haiN| kundakunda ke uttaravartI zatazaH prAcAryoM ne bhI zaurasenI prAkRta meM pracura granthoM kI racanA kI hai / zaurasenI prAkRta sAhitya ke nirmAtAoM meM prAcArya kundakunda kA nissaMdeha mUrdhanya sthAna hai / ve yazasvI prAkRta sAhityakAra ke atirikta mUlasaMgha ke gaThana-kartA ke rUpa meM bhI itane prabhAvazAlI rahe haiM ki zilAlekhoM aura mUrtilekhoM ke sivAya zAstra-pravacana ke prArambha meM aura maMgala kriyAoM ke avasara para 'maMgalaM bhagavAn vIro' prAdipadya dvArA tIrthakara mahAvIra aura unake prathama gaNadhara gautama indrabhUti ke pazcAt unakA bhI bar3I zraddhA ke sAtha smaraNa kiyA jAtA hai / isase prAcArya kundakunda kA eka mahAn evaM prAmANika prAcArya ke rUpa meM sarvAdhika mahattva prakaTa hotA hai tathA unake dhavala yaza kI pracuratA khyApita hotI hai| samayasAra-samayapAhuDa unakI isa mahattvapUrNa kRti kA mUla nAma samayasAra hai yA samayapAhuDa ? mUlagrantha kA pAlor3ana karane para vidita hotA hai ki isakA mUla nAma 'samayapAhuDa' hai / kundakunda ne svayaM grantha ke prArambha meM maMgalAcaraNa evaM grantha-pratijJA gAthA meM samasta siddhoM kI vandanA karake 'samayapAhuDa' grantha ke kathana karane kA nirdeza kiyA hai aura grantha kA samApana karate samaya bhI usakA isI nAma se samullekha kiyA hai / isase avagata hotA hai ki granthakAra ko isakA mUla nAma 'samayapAhuDa' (samayaprAbhRta) abhipreta hai / cUMki isameM unhoMne samayaAtmA ke sAra-zuddharUpa kA kathana kiyA hai, isase use 'samayasAra' bhI kahA jA sakatA hai / kundakunda ne gAthA 413 meM isa nAma kA bhI ullekha kiyA hai kintu yahA~ unhoMne 'samayapAhuDa' ke vAcya zuddha AtmA ke artha meM samayasAra' pada kA prayoga kiyA hai| uttara kAla meM to 'samayapAhuDa' ke prathama vyAkhyAkAra AcArya amRtacandra (dazavIM zatAbdI) ne vAcya aura vAcaka donoM meM abheda-vivakSA se (eka mAnakara) 'samayapAhuDa' (vAcaka) ko hI 'samayasAra' (vAcya) kahA hai aura isI AdhAra para unhoMne apanI vyAkhyA ke Adya maMgalAcaraNa meM namaH samayasArAya' Adi padya dvArA 'samayasAra' kA ullekha karake use namaskAra kiyA hai| aura use sarvapadArthoM se bhinna citsvabhAvarUpa bhAva (padArtha) nirUpita kiyA hai tathA ve yaha mAnakara cale haiM ki 'samayasAra' 'samayapAhuDa' hI hai / ataeva ve yaha kahate haiM ki 'samayasAra' kI vyAkhyA ke dvArA hI merI anubhUti kI paramazuddhi ho / aisA bhI nahIM ki amRtacandra 'samayapAhuDa' nAma se aparicita hoM, kyoMki pahalI gAthA kI vyAkhyA meM na kevala usakA unhoMne ullekha kiyA hai, apitu use 'arhatpravacanAvayava' kahakara usakA mahattva bhI prakaTa kiyA hai| vAstava meM unakI dRSTi nAma kI apekSA usake artha kI ora adhika hai kyoMki nAma to paudgalika (zabdAtmaka) hai aura artha citsvabhAvI zuddha prAtmA hai / isI kAraNa
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 105 unheM isa grantha ko 'samayasAra' kahane aura usakI mahimA gAne meM aparimita Ananda prAtA hai / Age bhI unhoMne gAthAoM para race kalazoM aura unakI vyAkhyA meM 'samayasAra' nAma kA hI nirdeza kiyA hai / 10 prAcArya amRtacandra ke bAda to AcArya jayasena ne bhI apanI 'tAtparyavRtti' (vyAkhyA) meM 'samayasAra' nAma hI diyA hai aura 'prAmRta' kA artha 'sAra' karake usase unhoMne 'zuddhAvasthA' kA grahaNa kiyA hai / 12 paM. banArasIdAsa, paM. jayacanda Adi hindI-TIkAkAroM ne bhI 'samayasAra' nAma ko hI jyAdA apanAyA hai / yaha nAma itanA lokapriya huA ki Aja bhI jana-jana ke kaNTha para yahI nAma vidyamAna hai 'samayapAhuDa' nAma kama, kintu grantha kA mUla nAma 'samayapAhuDa' hI hai jo granthakartA AcArya kundakunda ko atizaya abhISTa hai| samayasAra meM dArzanika dRSTi samayapAhuDa athavA samayasAra mUlataH AdhyAtmika kRti hai / isameM prAcArya kundakunda ne prArambha se lekara anta taka zuddha prAtmA kA hI pratipAdana kiyA hai aura usI kA zraddhAna, usI kA jJAna aura usI ko prApta kara usI meM sthira hone-ramane para pUrA bala diyA hai / 13 yahI kAraNa hai ki unhoMne maMgalAcaraNa meM bhI arahantoM ko namaskAra na karake pUrNa zuddha abaddha aura prabuddha samasta siddhoM kI vandanA kI hai / 14 zuddha AtmA ko unhoMne darzana ke dvArA pradarzita kiyA hai / darzana kA prayojana hai kisI bhI vastu kI siddhi pramANa se karanA / kundakunda ne usa ekatva-vibhakta zuddhAtma-tattva kI siddhi spaSTata yA svavibhava (yukti, anubhava aura Agama se prApta jJAna) dvArA karane kI ghoSaNA kI hai / 15 svavibhava ko spaSTa karate hue vyAkhyAkAroM ne kahA hai16 ki kundakunda kA vaha vibhava Agama, tarka, paramagurUpadeza aura svasaMvedana pratyakSa hai / inake dvArA hI usa zuddha prAtmA ko isa samayasAra meM siddha kiyA gayA hai| AtmAdvaitavAdI upaniSadoM evaM vedAnta darzana meM bhI AtmA ko sunane ke lie zrutivAkyoM, manana (anumAna) karane ke lie upapattiyoM (yuktiyoM) aura svayaM anubhava karane ke lie svAnubhava pratyakSa (nididhyAsana) ina tIna pramANoM ko svIkAra kiyA gayA hai / usa prAcIna samaya meM kisI bhI vastu kI siddhi inhIM tIna pramANoM se kI jAtI thii| sAMkhyadarzana ne bhI apane tattvoM kI siddhi ke lie yahI tIna pramANa mAne haiM / 18 ataH kundakunda dvArA darzana ke aMgabhUta ina tIna pramANoM se usa zuddha prAtmA ko siddha karanA svAbhAvika hai| samayapAhuDa svaruciviracita nahIM : prAgama aura yukti kA prastutIkaraNa sabase pahale kundakunda yaha spaSTa karate haiM ki maiM usa 'samayapAhuDa' ko kahUMgA jisakA pratipAdana kevalI, zrutakevalI aura pAgama dvArA kiyA gayA hai / isase ve apane 'samayapAhuDa' ko svaruciviracita na hone evaM kevalI tathA zrutakevalI kathita hone se pramANa-siddha karate haiN| isake atirikta 'sudakevalIbhaNiyaM' (zrutakevalIkathita) yaha pada prathamA vibhakti kA
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 janavidyA hote hue bhI hetuparaka hai / yahA~ vaha 'samayapAhuDa' kI prAmANikatA siddha karane ke lie hetu rUpa meM prayukta kiyA gayA hai / nyAyazAstra meM prathamA-vibhaktivAlA pada bhI heturUpa meM bhI svIkAra kiyA gayA hai / 19 ataH isa heturUpa pada ke dvArA kundakunda ne apane 'samayapAhuDa' ko prAmANika siddha kiyA hai / samayasAra meM darzana yahA~ hama aise tathya prastuta kareMge jinake AdhAra para yaha jJAta hogA ki samayasAra meM prAcArya kundakunda ne aneka sthaloM para darzana ke mAdhyama se zuddha AtmA ko pradarzita kiyA hai / ve isa prakAra haiM 1. samayasAra gAthA 5 meM kundakunda kahate haiM-'maiM anubhava, yukti aura AgamarUpa apane vaibhava se usa ekatva-vibhakta zuddha AtmA ko dikhAU~gA / yadi dikhAU~ to use pramANa (satya) svIkAra karanA aura kahIM cUka jAU~ to chala nahIM smjhnaa|' yahA~ unhoMne zuddhAtmA ko dikhAne ke lie anubhava (pratyakSa), yukti (anumAna) aura Agama ina tIna pramANoM ko spaSTa svIkAra kiyA hai / unake kucha hI uttaravartI prAcArya gRddhapiccha20 aura svAmI samantabhadrA jaise dArzanikoM ne bhI inhIM tIna pramANoM se artha (vastu) kA prarUpaNa . mAnA hai aura use bhagavAn mahAvIra kA upadeza kahA hai / kundakunda ke ukta kathana meM spaSTatayA darzana samAviSTa hai aura yaha tathya hai ki darzana pramANa ke binA Age nahIM bddh'taa| pramANa to usake aMga haiN| 2. kundakunda gAthA 3 meM batalAte haiM ki pratyeka padArtha apane ekapane meM sundara, svaccha-acchA, bhalA hai aura isalie loka meM sabhI padArtha saba jagaha apane ekapane ko prApta hokara sundara bane hue haiM / kintu usa ekapane ke sAtha dUsare kA bandha hone para jhagar3e hote haiM aura usakI sundaratA (svacchatA-ekatA) naSTa ho jAtI hai / vAstava meM milAvaTa asundara hotI hai, jise loka bhI pasanda nahIM karatA aura amilAvaTa (khAlisa-ekapanA) sundara hai jise sabhI pasanda karate haiM / yaha sabhI ke anubhavasiddha hai / kundakunda kahate haiM ki jaba saba padArthoM kA apanA ekatva hI sundara hai to ekatva-vibhakta prAtmA sundara kyoM nahIM hogaa| ____ 3. jaba kundakunda se kisI ziSya ne prazna kiyA- 'vaha ekatva-vibhakta zuddha AtmA kyA hai ?' usakA uttara dete hue kahate haiM-'jo na apramatta hai-apramatta (sAtavAM) Adi se ayogI (caudahaveM) paryanta guNasthAnoM vAlA hai aura na pramatta hai-mithyAdRSTi Adi pramatta paryanta guNasthAnoM vAlA hai, mAtra jJAyakasvabhAva padArtha hai vahI ekatva-vibhakta zuddha AtmA hai / usake jJAna, darzana aura cAritra kA bhI upadeza vyavahAranaya se hai, nizcayanaya se na jJAna hai, na cAritra hai aura na darzana hai / vaha to eka zuddha jJAyaka hI hai / ' kundakunda kA yaha guNasthAna-vibhAga aura nayavibhAga se kathana Agama pramANa para AdhRta hai / ____4. yaha ziSya punaH prazna karatA hai ki 'hameM to ekamAtra paramArtha (zuddha nizcayanaya) kA hI upadeza dIjie / vyavahAra-azuddha naya kI carcA yahA~ (ekatva-vibhakta
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 107 jainavidyA zuddha AtmA ke pradarzana meM ) anAvazyaka hai kyoMki vaha paramArtha kA digdarzaka nahIM hai ?' isakA uttara AcArya kundakunda eka udAharaNa dvArA vyavahAranaya kI AvazyakatA ko bhI prakaTa karate hue kahate haiM 24 - ' jaise anArya ko usakI bhASA ke binA vastu kA svarUpa ( anekAnta Adi) samajhAnA azakya hai aura usakI bhASA bolakara use usakA svarUpa samajhAnA zakya hai usI prakAra saMsArI jIvoM ko vyavahAranaya ke binA ekatva - vibhakta zuddha AtmA kA svarUpa samajhAnA bhI azakya hai, isalie usakI AvazyakatA hai|' yahA~ kundakunda ne anumAna ke eka avayava udAharaNa ko svIkAra kara spaSTatayA darzana ko svIkArA hai / 5. yoM to adhyAtma meM nizcayanaya aura vyavahAranaya donoM ko yathAsthAna mahattva prApta hai kintu amuka avasthA taka vyavahAra grAhya hote hue bhI usake bAda vaha chUTa jAtA hai| yA chor3a diyA jAtA hai / nizcayanaya upAdeya hai / vyavahAra jahA~ prabhUtArtha hai vahA~ nizcayanaya bhUtArtha hai / isa bhUtArtha kA Azraya lene se vastutaH jIva samyagdRSTi hotA hai 25 prAcArya kundakunda ne gAthA 11 va 12 meM yahI saba pratipAdana kiyA hai / yahA~ bhI unakA syAdvAda samAhita hai jo tIrthaMkaroM kA upadeza hai / yahA~ hama AcArya amRtacandra dvArA isa grantha kI vyAkhyA ( gAthA - 12 ) meM uddhRta eka prAcIna gAthA ko dene kA lobha saMvaraNa nahIM kara sakate / vaha isa prakAra hai jaI jiraNamayaM pavajjai tA mA vavahAra riNacchae muyaha / ekkeraNa viragA chijjai tityaM zraNeNa uraNa taccaM // -yadi janamata kI pravRtti pracAra cAhate ho to vyavahAra aura nizcaya donoM ko mata chor3o / vyavahAra ko chor3a dene para tIrtha kA uccheda ho jAyagA aura nizcaya ko chor3a dene para tattva (svarUpa) kA nAza ho jAvegA / ataH donoM naya samyak haiM aura grAhya haiM / 6. yathArtha meM nayoM ke dvArA vastu ko samajhanA aura samajhAnA darzanazAstra kA viSaya hai / prAcArya gRddhapiccha ne 'pramANanayairadhigama:' ( ta. sU. 1-6 ) isa sUtra dvArA spaSTa batalAyA hai ki jahA~ pramANa vastu ko jAnane kA sAdhana hai vahA~ naya bhI use jAnane kA sAdhana hai isalie pramANa aura naya donoM ko nyAya kahA gayA hai | 26 donoM meM antara yahI hai ki jahA~ pramANa akhaNDa vastu (dharmI ) ko grahaNa karatA hai vahA~ naya usake aMzoM (dharmo ) ko jAnate haiM / ataH kundakunda kA nizcaya aura vyavahAra nayoM dvArA vivecana unakI dArzanika dRSTi ko pradarzita karatA hai / ina donoM meM bheda batalAte hue ve kahate haiM ki vyavahAranaya to jIva aura deha ko eka kahatA hai para nizcayanaya kahatA hai ki jIva aura deha ye donoM kabhI eka padArtha nahIM ho sakate | 27 7. ziSya pUchatA hai ki AtmA meM karma baddha-spRSTa hai yA abaddha-spRSTa hai ? isakA kundakunda naya vibhAga se hI uttara dete hue kahate haiM 28 jIva meM karma baddha ( jIva ke pradezoM ke sAtha baMdhA huA ) hai aura saMyoga hone ' lagA huA hai, aisA vyavahAranaya kahatA hai tathA jIva meM karma na baMdhA huA hai aura na lagA huA hai, aisA zuddha naya batalAtA hai / yahA~ bhI kundakunda
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 jaina vidyA ziSya ke prazna kA samAdhAna naya vibhAga (syAdvAdasaraNi) se dete haiM / isase unakI dArzanikatA spaSTa vidita hotI hai| isake sivAya eka mahattvapUrNa bAta ve aura kahate haiM29 ki jIva meM karma baMdhe hue haiM aura nahIM baMdhe hue haiM, ye donoM eka-eka pakSa (nayadRSTi) haiM / kintu jo ina donoM pakSoM se atIta (rahita) hai vahI samayasAra (zuddha Atmatattva) hai / 8. kundakunda bhedavijJAna kI siddhi karate hue kahate haiM30 ki upayoga meM upayoga hai, krodhAdika meM upayoga nahIM hai, vAstava meM krodha meM hI krodha hai, upayoga meM krodha nahIM hai, ATha prakAra ke karmoM meM tathA zarIra Adi nokarmoM meM bhI upayoga nahIM hai aura upayoga meM karma tathA nokarma bhI nahIM haiM / jisa kAla meM aisA yathArtha jJAna hotA hai usa kAla meM upayogasvarUpa zuddha AtmA upayoga ke sivAya anya kucha bhI bhAva nahIM karatA / aisA bhedavijJAna hI abhinandanIya hai aura isa bhedavijJAna se hI usI prakAra zuddha prAtmA kI upalabdhi hotI hai jisa prakAra agni se tapA huA sonA bhI apane svarNasvabhAva ko nahIM chor3atA, jJAnI jIva bhI karmodaya se tapta hone para bhI apane jJAnasvabhAva ko nahIM chor3atA / saca to yaha hai ki jIva zuddha ko jAnegA to zuddha kI hI upalabdhi hogI aura yadi vaha azuddha ko jAnatA hai to use azuddha AtmA kI hI prApti hogI / yaha aura Age jitanA aura jo bhI . kundakunda kA cintana hai vaha saba darzana hai, darzanazAstra hai / 9. ziSya prazna karatA hai ki bandha kaise TUTatA hai ? kundakunda usakA uttara dete hue kahate haiM31 ki bandha na to usake svarUpajJAna se TUTatA hai aura na usakI cintA karane se vaha naSTa hotA hai apitu jaise bandhana meM baMdhA huA puruSa usa bandhana ko tor3akara hI mukta hotA hai usI prakAra jIva bhI karma ke bandhana ko chedakara hI mukti prApta karatA hai / yahA~ unhoMne puruSArtha (cAritra) para pUrA bala diyA hai| ___10. AtmA ke kartRtva ko lekara zramaNoM meM jo aneka mata pracalita the una sabakI samAlocanA kundakunda ne gAthA 321, 322 aura 323 meM kI hai aura kahA hai ki loka aura zramaNoM ke kathana meM kyA bheda rahegA ? loka viSNu ko kartA mAnate haiM aura zramaNa AtmA ko / isa prakAra donoM ko hI mokSa sambhava nahIM / karma meM kartRtva mAnane para sAMkhyamata ke prasaMga kA doSa dekara sAMkhya mata ko bhI unhoMne pradarzita kiyA hai / 32 kahA hai"tesiM payaDI kuvvai appA ya akArayA savve |"-'prkRtiH kI puruSastu akartA'-prakRti kI hai aura puruSa (AtmA) akartA hai / kaI matoM kA aura bhI kundakunda ne digdarzana kiyA hai / isI prakaraNa meM ve punaH sAMkhya mata ko dikhAte hue kahate haiM jo karatA hai vaha vedana nahIM karatA-bhogatA nahIM hai / kSaNikavAdI bauddhoM kA bhI ve mata dete haiM34 'anya (kSaNa) karatA hai aura anya (kSaNa) bhogatA hai / ' aise logoM ko kyA kahA jAya ! unheM satya ke pare hI jAnanA caahie| isa prakAra samayasAra meM jahA~ eka adhyAtma-pRSTha hai vahA~ hama dUsarA dArzanika pRSTha bhI dekhate haiM / vastutaH binA darzana ke adhyAtma ko na samajhA jA sakatA hai aura na use prApta kiyA jA sakatA hai / kundakunda kA cintana samayasAra meM itanA gAr3hA ho gayA hai ki
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ janavidyA 109 lagatA hai ki unhoMne ise jIvana ke anta meM taba banAyA hai jaba ve isake pUrva kaI grantha raca cuke the aura samakAlIna dArzanika mAnyatAoM kA acchI taraha abhyAsa kara cuke the / tabhI ve isameM apane samagra muni-jIvana aura pAgamAbhyAsa se ajita anubhava ko askhalita bhAva se vinyAsa kara sake / yaha niHsandeha amRta-kalaza hai| : proM zAntiH / 1. vandyo vibhurbhuvi na kairiha kauNDakundaH kundaprabhA-praNayi-kIti-vibhUSitAzaH / yazcArUcAraNa-karAmbuja-caMcarIkazcakre zrutasyabharate prayata: pratiSThAm // -zravaNabelagolA, candragiri-zilAlekha / ................. koNDakundo yatIndraH / / rajaubhiraspRSTatamatvamanatarbAhyo'pi saMvyaMjayituM yatIzaH / rajaH padaM bhUmitalaM vihAya cacAra manye taturaMgalaM saMH // __-zravaNabelagolA, vindhyagiri zilAlekha / 2. DaoN0 darabArIlAla koThiyA, 'prAcArya kundakunda kA prAkRtavAGmaya aura unakI dena' zIrSaka lekha, 'jainadarzana aura pramANazAstraparizIlana' pR. 24 se 30, vI. se. ma. TrasTa / 3. maMgalaM bhagavAn vIro maMgalaM gautamo gaNI / maMgalaM kundakundAryoM jainadharmo'stu maMgalaM / -zAstra-pravacana kA maMgalAcaraNa padya / 4. vaMdittu savvasiddhe dhuvamacalamaNovamaM gadi patte / vocchAmi samayapAhuDamiNamo sudakevalIbhaNiyaM / / 1 / / samayasAra 5. jo samaya pAhuDamiNaM paDhidUNa ya atthataccado NAduM / atthe ThAhidi cedA so hohidi uttamaM sokkhaM // 415 / / samayasAra 6. pAsaMDiya liMgesu va gihiliMgesu va bahuppayAresu / kuvvaMti je mamattaM tehi Na NAdaM samayasAraM / / 413 / / samayasAra 7. namaH samayasArAya svAnubhUtyA cakAsate / citsvabhAvAya bhAvAya sarvabhAvAntaracchide / 1 / -samayasAra kalaza 8. samayasAra kalaza, 3 / 9. .................."samayaprakAzakasya prabhRtAhRvasyAhatpravacanAvayavasya svaparayoranAdimohaprahANAya bhAvavAcA dravyavAcA va paribhASaNamupakramyate / " -vahI, gAthA 2 kI vyAkhyA /
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 jaina vidyA 10. "..................."na khalu samayasArAduttaraM kiMcidasti" vahI, kalaza 24.4, samaya pAhuDa gA. 413, 414 kI AtmakhyAti / 11. vItarAgaM jinaM natvA jJAnAnandekesamyadam / vakSye samayasArasya vRtti tAtparyasaMjJikAm / / -jayasena, tAtparyavRtti, gA. 1, maMgalA. 1 / 12. "prAbhRtaM sAraM sAraH zuddhAvasthA, samayasyAtmanaH prAbhRtaM samayaprAbhRtaM / " -vahI, tA. vR. gA. 11 13. samayasAra 410, 411 / 14. vahI, 1 / 15. vahI, 51 16. jayasena, tA. vR. 51 17. zrotavyaH zrutivAkyebhyo mantavyazcopayatitabhiH / matvA ca satataM-dhyeya ete darzanahetavaH / / "AtmA va're zrotavyo mantavyo nididhyAsatavyaH" -upaniSadvAkya 18. dRSTamanumAnamApravacanaM ca sarvapramANasiddhatvAt / trividhaM pramANamiSTaM prameyasiddhiH pramANAddhi / -IzvarakRSNa, sAMsyakArikA.4 19. anantavIrya, prameyaratnamAlA, 1.1 / 20. matizrutAvadhimanaHpayaryakevalAni jJAnam tatpramANe, Adye parokSam, pratyakSamanyat, zrutam matipUrva / " -ta. sU. 1.9-12, 20 21. dRSTA''gamAbhyAmavirudmarthaprarUpaNaM yuktayanuzAsananaMta / yuktyAnuzAsana, 48 / 22. eyattaNicchayago samagro savvattha suMdaro loe / baMdhakahA eyatte teNa visaMvAdiNI hoI / / 3 / samayasAra 23. Na vi hodi apamatto Na pamatto jANo du jo bhAvo / evaM maNaMti zuddhaM gAo jo so u so ceva / / 6 / / samayasAra vavahAreNuvadissai gANissa caritta-daMsaraNaM gANaM / Na vi gANaM Na caritaM Na daMsaNaM jANago suddho // 7 // samayasAra 24. jaha Na vi sakkamaNajjo aNajjabhAsaM viNA u gAheuM / taha vavahAreNa viNA paramatthuvaesaNamasakkaM / / 8 / /
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ janavidyA 111 25. vavahAro'bhUdattho bhUdattho desido du suddhnnyo| bhUdattha massido khalu sammAdiTThI havadi jIvo // 11 / / sa. sA. 26. "pramANanayAtmako nyAyaH / " -dharmabhUSaNa, nyAyadIpikam, pR. 5 27. vavahAraNo bhAsadi jAvo deho ya havadi khalu ekko / du Nicchayassa jIvo deho ya kadAvi ekaTTho // 27 / / sa. sA. 28. jIve kammaM baddhaM puThaM cedi vavahAraNayamaNidaM / suddhaNayassa du jIve abaddhapuDheM havadi kammaM / / 141 / / sa. sA. 29, kammaM baddhamabaddhaM jIve evaM tu jANa NayapakkhaM / NayapakkhAtikkato bhaNNadi jo so samayasAro // 142 // sa. sA. 30. vahI, 181, 182, 183, 184, 186 / 31, vahI, 288, 289, 290, 291, 292 / 32. vahI, 340 "evaM saMkhuvadesaM je du parUviti erisaM samaNA / " 33. vahI, 347 / 34. vahI, 348 /
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ svadravya viggahaM kahiyaM appANaM havai kammara hiyaM praNovamaM suddhaM jiNehiM NiccaM / saddavvaM // 18 // - ( vaha ) zrAtmA ( jo ) duSTa ATha karmoM se rahita ( hai ), anupama, nitya ( zraura) zuddha ( hai ) ( tathA jisakA ) jJAna hI zarIra hai ( vaha ) svadravya hai (aisA ) jina dvArA kathita ( hai ) | je bhAyaMti sadavvaM paradavvaparaMmuhA hu sucaritA / te jiraNavarANa magge aNulaggA lahanti rigavvAraNaM // 19 // - paradravya se vimukha jo (vyakti) samyak prakAra se AcaraNa karake svadravya kA dhyAna karate haiM, unhoMne jitendriya ( jinendra ) ke patha kA anusaraNa kiyA hai ( ata: ve ) nizcaya hI paramazAMti prApta karate haiM / mokSapAhuDa
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra kI racanA meM AcArya kundakunda kI dRSTi -paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya 1-samayasAra kA pAloDana karane se maiM isa niSkarSa para pahuMcA hU~ ki usakI racanA prAcArya kundakunda ne isa dRSTi se kI hai ki sampUrNa mAnavasamaSTi use par3hakara usake 'abhiprAya' ko samajhe aura usa abhiprAya ke anusAra apanI jIvana-pravRttiyoM ko naitikarUpa dene kA dRr3ha saMkalpa kare jisase vaha jIvana ke aMta taka sukhapUrvaka jindA raha sake / 2-isa prakAra apanI jIvana-pravRttiyoM ko naitikarUpa denevAlI mAnavasamaSTi meM se jo mAnava jitane parimANa meM apanI mAnasika, vAcanika aura kAyika svAvalambanatA kA apane meM vikAsa karale usake anusAra vahI AdhyAtmika (prAtmasvAtantrya ke) mArga kA pathika bana sakatA hai| jIvoM ke prakAra jainazAsana meM jIvoM ke saMsArI aura mukta ye do prakAra batalAye gaye haiM / 'saMsAriNo muktAzca' (ta. sU. 2.10) / isa sUtra se yaha bhI jJAta hotA hai ki saMsAra kI samApti kA nAma mukti hai / jo jIva saMsAra se mukta ho jAte haiM ve hI siddha kahalAte haiN| jaina zAsana ke anusAra koI bhI jIva anAdisiddha nahIM hai / jaisA ki ajaina dArzanikoM ne mAnA hai / saMsArI jIvoM ke bheda jainazAsana ke anusAra saMsArI jIva bhavya aura abhavya do prakAra ke haiN| unameM se bhavya jIva ve haiM jinameM saMsAra se mukta hone kI svabhAva-siddha yogyatA vidyamAna ho aura
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 janavidyA abhavya jIva ve haiM jinameM usa svabhAva-siddha yogyatA kA sarvathA abhAva ho| bhavya aura prabhavya jIvoM meM vidyamAna samAnatA bhavya aura abhavya donoM hI prakAra ke jIva paudgalika karmoM se baddha hone ke kAraNa una karmoM ke prabhAva se anAdikAla se yathAyogya naraka, tiyaMca, manuSya aura deva ina cAra gatiyoM meM paribhramaNa karate Aye haiM aura apanI svAvalambana zakti ko naSTakara yathAsambhava mAnasika, vAcanika aura kAyika parAvalambanatA kI sthiti meM rahate Aye haiM tathA mithyAtva aura anantAnubandhI kaSAya ke prabhAva meM mithyAdRSTi guNasthAna meM rahate hue satata yathAyogya mana, vacana, aura kAya ke avalambana para mithyAdarzana aura mithyAjJAna pUrvaka anaitika (mithyA) AcaraNa karate Aye haiM / aise jIvoM ko samayasAra gAthA 19 se lekara gAthA 23 taka apane se bhinna padArtha meM ahaMbuddhi aura mamabuddhi hone ke kAraNa apratibuddha pratipAdita kiyA gayA hai / ve jIva apratibuddha kyoM hai ? isa bAta ko samayasAra gAthA 24 aura 25 meM Agama aura tarka ke AdhAra para siddha kiyA gayA hai| samayasAra meM manuSyagati kI apekSA vivecana yadyapi naraka, tiryaca, manuSya aura deva ina sabhI gatiyoM ke jIva ukta prakAra se apratibuddha ho rahe haiM aura sabhI gatiyoM ke bahuta se jIva isa apratibuddhatA ko samApta kara pratibuddha bhI ho sakate haiM, parantu jIvoM ko mukti kI prApti manuSya gati se hI ho sakatI hai isalie samayasAra meM jo vivecana kiyA gayA hai use mAnavasamaSTi kI apekSA hI samajhanA caahie| bhavya aura prabhavya jIvoM meM vidyamAna antara jainazAsana ke anusAra bhavya aura abhavya donoM hI prakAra ke mithyAdRSTi jIva mukti ke mArga meM praveza kara sakate haiM kyoMki na to bhavya jIva apanI bhavyatA kI pahicAna kara sakate haiM aura na abhavya jIva apanI abhavyatA kii| isalie bhavya jIvoM ke samAna abhavya jIva bhI apane ko bhavya samajhakara mukti ke mArga meM pravRtta hote haiM / samayasAra gAthA 275 meM batalAyA gayA hai ki abhavya jIva bhI bhavya jIva ke samAna mokSa ke mArgabhUta dharma (vyavahAradharma) meM AsthA rakhatA hai, usako samajhatA hai, usameM ruci rakhatA hai aura usameM pravRtta bhI hotA hai / itanI bAta avazya hai ki usakA vaha dharmAcaraNa mukti kA kAraNa na hokara yathAyogya sAMsArika sukha kI vRddhi kA hI kAraNa hotA hai / samayasAra meM vaha gAthA isa rUpa meM nibaddha hai saddahadi ya pattiyadi ya rocedi ya taha puNo vi phAsedi ya / dhammaM bhogaNimittaM raNa hu so kammakkhayariNamittaM // 275 // isakA tAtparya yaha hai ki yadyapi bhavya aura abhavya donoM hI prakAra ke jIva mithyAtva aura anantAnubandhI kaSAya ke prabhAva se mithyAdRSTi guNasthAna meM rahate hue
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina vidyA 115 yathAyogya caturtha guNasthAnavartI, paMcama guNasthAnavartI aura SaSTha guNasthAnavI jIvoM ke samAna dharmAcaraNa kara sakate haiM aura isa prakAra dharmAcaraNa karate hue abhavya jIva bhI bhavya jIvoM ke samAna apane meM kSayopazama, vizuddhi, dezanA aura prAyogya labdhiyoM kA vikAsa kara lete haiM, jinake prabhAva se ve navam graiveyika taka bhI utpanna ho jAte haiM parantu ve bhavya jIvoM ke samAna Atmavizuddhi kara samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra prApta nahIM kara sakate kyoMki jainazAsana meM batalAyA gayA hai ki usa jIva kI Atmavizuddhi samyagdarzanarUpa hotI hai jisane darzanamohanIyakarma kI tIna aura cAra anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA aura lomarUpa ina sAta prakRtiyoM kA upazama, kSaya athavA kSayopazama kiyA ho / isI prakAra dezavratarUpa Atmavizuddhi usI jIva kI hotI hai jisane ukta darzanamohanIyakarma kI tIna aura anantAnubandhI kaSAya kI cAra ina sAta prakRtiyoM ke upazama, kSaya athavA kSayopazama ke sAtha apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kI cAra prakRtiyoM kA bhI kSayopazama kiyA ho tathA AtmA kI vizaddhi sarvavratarUpa usI jIva kI hotI hai jisane ukta darzanamohanIyakarma kI tIna aura anantAnubandhI kaSAya kI cAra ina sAta prakRtiyoM ke upazama, kSaya athavA kSayopazama aura apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke kSayopazama ke sAtha pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kA bhI kSayopazama kiyA ho| - isakA bhAva yaha hai ki mohanIyakarma kI ukta prakRtiyoM kA yathAsambhava upazama, kSaya yA kSayopazama mithyAtvaguNasthAnavartI usI jIva meM hotA hai jo bhavya ho tathA usa jIva meM una prakRtiyoM kA yaha upazama, kSaya athavA kSayopazama tabhI hotA hai jaba vaha sAtizaya mithyAdRSTi ho jAtA hai / vaha sAtizaya mithyAdRSTi tabhI kahA jAtA hai jaba vaha karaNalabdhi prApta karatA hai arthAt kramazaH adhaHkaraNa, apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa pariNAmoM ko prApta hokara mohanIyakarma kI ukta prakRtiyoM kA yathAyogya upazama, kSaya aura kSayopazama karane kI kSamatA prApta kara letA hai / use isa karaNalabdhi kI prApti tabhI hotI hai jaba vaha samayasAra meM pratipAdita bheda-vijJAna ko prApta kara letA hai / vaha ukta bhedavijJAna ko taba prApta hotA hai jaba vaha kSayopazama, vizuddhi, dezanA aura prAyogya ina cAra labdhiyoM ko prApta kara letA hai| vaha ina cAra labdhiyoM ko taba prApta karatA hai jaba vaha naitika AcaraNa ke rUpa meM athavA naitika AcaraNa ke sAtha dezavrata rUpa meM athavA naitika AcaraNa ke sAtha sarvavratarUpa meM mana, vacana aura kAya ke samanvayapUrvaka prAgama meM variNata ukta prakAra ke vyavahAradharma ko yathAyogyarUpa meM aMgIkAra karatA hai| yahA~ yaha jJAtavya hai ki abhavya jIva bhI ukta prakAra ke vyavahAradharma ko aMgIkAra karake kSayopazama. vizaddhi. dezanA aura prAyogya ina labdhiyoM ko prApta kara letA hai paranta vaha apanI abhavyatA ke kAraNa ukta bhedavijJAna ko prApta nahIM hotaa| samayasAra gAthA 275 kA yahI abhiprAya hai| ___una bhavya aura abhavya jIvoM ko ukta cAra labdhiyoM kI prApti nahIM hotI hai jo ukta prakAra ke vyavahAradharmoM ko aMgIkAra to karate haiM parantu mana, vacana aura kAya ke samanvayapUrvaka nhiiN|
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 janavidyA isa vivecana se nirNIta hotA hai ki mithyAdRSTi guNasthAnavartI bhavya jIvoM ko hI uparyukta krama se bhedavijJAna kI prApti hotI hai, abhavya jIvoM ko nahIM / samayasAra kI bejor3a vyAkhyA karanevAle prAcArya amRtacandra ke kalazapadya 128, 129, 130, 131 aura 132 se yahI nirNIta hotA hai ki prAcArya kundakunda ne samayasAra kI racanA meM mumukSu jIva ke lie mukti kI prApti meM bhedavijJAna ko pramukha sthAna diyA hai / yahA~ una padyoM ko uddhRta kiyA jAtA hai nijamahimaratAnAM bhedavijJAnazaktyA bhavati niyatameSAM zuddhatatvopalambhaH / pracalitamakhilAnyadravyadUre sthitAnAM bhavati sati ca tasminnakSayaH karmamokSaH // 128 // -jo jIva nijamahimA meM rata haiM arthAt usakI mahimA ke jAnakAra haiM (bhedavijJAnI ho gaye haiM) una jIvoM ko usa bhedavijJAna ke AdhAra para niyama se apane zuddha arthAt svatantra svarUpa kA upalambha (jJAna) hotA hai| aise jIvoM ko anya dravyoM se sarvathA dUra ho jAne para arthAt para padArthoM meM ahaMbuddhi aura mamabuddhi kI samApti ho jAne para karmoM kA sthAyI kSaya hotA hai| sampadyate saMvara eSa sAkSAcchaddhAtmatattvasya kilopalambhAt / sa bhedavijJAnAta eva tasmAt tabhedavijJAnamatIva bhAvyam // 129 // -zuddha Atmatattva kA jJAna ho jAne para sAkSAt saMvara kA saMpAdana hotA hai| vaha zuddha Atmatattva kA jJAna bhedavijJAna ke AdhAra para hotA hai| isalie jIvoM ko bhedavijJAna kI prApti kA abhyAsa karanA cAhie / bhAvayed bhedavijJAnamidamacchinnadhArayA / tAvadyAvatparAccyutvA jJAnaM jJAne pratiSThate // 130 // -usa bhedavijJAna kA avicchinna dhArA se taba taka abhyAsa karanA cAhie jaba taka vaha jIva para se cyuta hokara arthAt para meM ahaMkAra aura mamakAra samApta karake jJAna meM pratiSThita hotA hai arthAt bhedavijJAnI hotA hai / bhedavijJAnataH siddhAH siddhA ye kila kecana / asyaivAbhAvato baddhAbaddhA ye kila kecana / / 131 //
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 117 -jo koI jIva siddha hue haiM ve bhedavijJAna se hI hue haiM aura baddha jIva bhedavijJAna ke abhAva ke kAraNa bhedajJAnocchalanakalanAcchuddhatattvopalammAdrAgagrAmapralayakaraNAtkarmaNAM saMvareNa / bibhrattoSaM paramamamalAlokamamlAnamekaM jJAnaM jJAne niyatamuditaM zAzvatodyotametat / / 132 // -jIva ko bhedavijJAna kI prApti hone para zuddhatattva kA upalambha arthAt jJAna hotA hai aura isa prakAra rAgasamUha kA vinAza ho jAne se karmoM kA saMvara hone para toSa ko prApta utkRSTa amalaprakAzavAlA nirdoSa advitIya jJAna niyama se udita hokara jJAnarUpa meM zAzvata prakAzamAna hotA hai / samayasAra kI racanA meM jo kama pAyA jAtA hai usase bhI yahI bhAva prakaTa hotA hai jo nimnaprakAra hai prathama gAthA meM prAcArya kundakunda ne jo siddhoM ko namaskAra kiyA hai usase mumukSu jIva ke lakSya kA nirdhAraNa hotA hai| dUsarI gAthA meM yaha batalAyA gayA hai ki jo jIva abhedadRSTi se apane akhaNDa svabhAvabhUta jJAna meM aura bhedadRSTi se darzana, jJAna aura cAritra meM sthira raheM unheM svasamaya kahA jAtA hai tathA jo jIva pudgalakarmapradezoM meM sthita haiM arthAt pudgalakarmoM se baddha hone ke kAraNa parapadArthoM meM ahaMbuddhi aura mamabuddhi karate haiM ve parasamaya kahalAte haiN| tIsarI gAthA meM yaha zaMkA uThAI gayI hai ki loka meM jitane padArtha haiM ve saba apane akhaNDa eka svabhAva meM rahakara hI sarvadA sundaratA ko prApta ho rahe haiM, isalie jIva ke viSaya meM baMdha kI kathA visaMvAdapUrNa ho jAtI hai / caturtha gAthA meM isa zaMkA kA isa prakAra samAdhAna kiyA gayA hai ki anAdikAla se pratyeka jIva ko kAma, bhoga aura bandha kI kathA hI sunane meM AI hai, dekhane meM AI hai aura anubhUta hotI AI hai, ataH usake akhaNDa eka svarUpa kA jJAna honA use sulabha nahIM hai / isIlie AcArya kundakunda ne pA~cavIM gAthA meM prAtmA ke usa akhaNDa eka svarUpa ko samayasAra meM spaSTa karane kI pratijJA kI hai aura chaThI gAthA meM AtmA ke usa akhaNDa eka svarUpa ko spaSTa kara diyA gayA hai / isake pazcAt gAthA 13 meM AcAryazrI ne AdhyAtmika mArga meM upayogI jIva, ajIva, puNya, pApa, Asrava, saMvara, nirjarA, baMdha aura mokSa inako (jaise haiM usI rUpa meM) jisa jIva ne jAnA hai use samyagdRSTi batalAyA hai / isase nirNIta hotA hai ki una padArthoM ko unake pRthak-pRthak svarUpa ke AdhAra para jAnakara parapadArthoM meM ahaMbuddhi aura mamabuddhi kA tyAga karanA hI bhedavijJAna hai / isake Age prAcArya kundakunda ne jIvAdhikAra meM jIva ke svarUpa kA, ajIvAdhikAra meM ajIva ke svarUpa kA, kartRkarmAdhikAra meM jIva aura ajIva ke madhya vAstavika kartA aura karma kI vyavasthA ke niSedha kA, puNyapApAdhikAra meM puNya aura pApa kA, prAsravAdhikAra meM prAsrava kA, saMvarAdhikAra meM saMvara kA, nirjarAdhikAra meM nirjarA kA, bandhAdhikAra meM bandha
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 jainavidyA kA aura mokSAdhikAra meM mokSa kA jo pRthak-pRthak svarUpavivecana kiyA hai vaha bhedavijJAna ke poSaNa ke lie kiyA gayA hai aura anta meM sarvavizuddha-jJAnAdhikAra meM AtmA ke svataMtra svarUpa kA vizeSa vivecana kiyA hai| isase spaSTa ho jAtA hai ki prAcArya kundakunda ne samayasAra kI racanA meM mumukSu jIvoM ko prathamataH bhedavijJAnI banane kA hI upadeza mukhyataH diyA hai| niSkarSa uparyukta vivecana kA niSkarSa yaha hai ki bhavya aura amavya ke bheda se saMsArI jIvoM ke jo do prakAra Agama meM nizcita kiye gaye haiM ve donoM hI ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, asaMjJI paMcendriya aura saMjJI paMcendriya ke bheda se chaha prakAra ke haiN| inameM se ekendriya se lekara asaMjJI paMcendriya taka ke jIvoM meM kevala karmaphala-cetanA pAyI jAtI hai arthAt ve saba jIva karmaphala kA mAtra sukha-duHkha rUpa anubhava kara sakate haiM / inake atirikta jo saMjJI paMcendriya bhavya aura abhavya jIva haiM ve satata apane abhilaSita kI sampannatA ke lie saMkalpa aura buddhipUrvaka puruSArtha karate haiN| unakA vaha puruSArtha asImita bhoga aura saMgraha kA hotA hai / unakI prApti ke lie ve hiMsA, asatyabhASaNa aura corI kA bhI puruSArtha karate haiM aura aise puruSArtha meM unheM hamezA harSa hotA hai, glAni kabhI nahIM hotI, isaliye unakA yaha puruSArtha anaitika AcaraNa ke rUpa meM saMkalpI pApa mAnA gayA hai / isa saMkalpI pApa kA sadbhAva una jIvoM meM jaba taka rahatA hai taba taka ve mithyA. dRSTi, mithyAjJAnI aura mithyAcAritrI hote haiM / inameM se jo jIva ina saMkalpI pApoM kA sarvathA tyAgakara azakti yA AvazyakatA ke AdhAra para inameM pravRtta hote haiM unakI ve pravRttiyA~ azakti aura AvazyakatAvaza hone ke kAraNa prArambhI pApa kahalAtI haiN| tathA isa prakAra prArambhI pApoM meM pravRtta bhavya aura abhavya jIva caraNAnuyoga kI apekSA avirata samyagdRSTi kahalAte haiN| jo bhavya aura abhavya jIva isa avirati kA ekadeza tyAga kara dete haiM ve dezavirata ho jAte haiM tathA jo bhavya aura abhavya jIva usakA yathAyogya sampUrNarUpa se tyAga kara dete haiM ve sarvavirata ho jAte haiN| isa prakAra bhavya aura abhavya donoM hI jIva avirata, dezavirata yA sarvavirata hokara kSayopazama, vizuddhi, dezanA aura prAyogya ina cAra labdhiyoM ko bhI prApta kara lete haiM / itanI bAta avazya hai ki abhavya jIva ukta labdhiyoM ko prApta karake bhI apanI abhavyatA ke kAraNa bhedavijJAnI nahIM bana sakate haiM, bhavya jIva hI apanI bhavyatA ke AdhAra para bhedavijJAnI bana sakate haiN| tAtparya yaha hai ki jo bhavya jIva kSayopazama, vizuddhi, dezanA aura prAyogya labdhiyoM ko prApta kara yadi bhedavijJAnI banane kA abhyAsa karatA hai to use bhedavijJAna kI prApti hotI hai tathA abhavya jIva kSayopazama, vizuddhi, dezanA aura prAyogya labdhiyoM ko prApta kara yadi bhedavijJAnI banane kA abhyAsa karatA bhI hai to bhI use usakI abhavyatA ke kAraNa bhedavijJAna kI prApti nahIM hotii|
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra meM nizcaya-vyavahAra-viSayaka carcA-samAdhAna -nAthUrAma DoMgarIya dharmabaMdhunoM meM prAya: nizcaya-vyavahAra para AdhArita tattvacarcA humA karatI hai / jijJAsA evaM niSpakSabhAva se kI gaI. tattvacarcA bastusvarUpa ke samajhane meM sahAyaka hI huA karatI hai / isa tattvacarcA meM hameM jainadarzana ke mUla siddhAMta anekAMta kA dhyAna rakhanA aura naya-viSayaka jJAna kA honA Avazyaka evaM anivArya hai| isake binA kevala apane-apane abhiprAyoM kI puSTi hetu khIMcatAna karane se vaha vivAda kA rUpa bhI dhAraNa kara letI hai jisase samyagjJAna ke hone meM nizcitarUpa se bAdhA AtI hai| yahA~ jinavANI ke prANa anekAMta kI pratiSThA hetu nizcaya-vyavahAra nayoM evaM unake dvArA pratipAdita vastu evaM prAtma-svarUpa para saMkSepa meM prakAza DAlA jA rahA hai jisase dharmabaMdhunoM ko ukta viSayaka carcAoM meM yadi ve niSpakSa hokara vicAra-vinimaya kareMge to avazya hI samAdhAna prApta ho sakegA, aisI AzA hai| vastu kA svarUpa-jinavANI ke anusAra vastu kA svarUpa anekAMtAtmaka hai ataH jainAcAryoM ne use vividha dRSTiyoM se samajhAyA hai| ye raSTiyA~ hI hameM vastu kA svarUpa samajhane meM sahAyaka hotI haiN| ina dRSTiyoM ko jainAcAryoM ne naya saMjJA pradAna kI hai| prAmANika rUpa meM pratyeka vastu dravya-guNa-paryAyAtmaka hai / pratyeka dravya apane pradezoM meM sadA sthira rahatA huaA svayaM ke sahabhAvI guNoM kA prakhaMDa piMDa hotA hai| dUsare zabdoM meM guNoM kA akhaMDa piMDa hI dravya kahalAtA hai| dravya ke sadA sthira rahate hue bhI usakI pariNamanAtmakatA ke kAraNa pariNamana (parivartana) bhI hotA rahatA hai jise paryAyoM kA
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 jainavidyA palaTanA bhI kahate haiN| yaha parivartana samAna aura asamAna rUpa meM yathAyogya anukUla yA pratikUla nimittoM ke milane para svAbhAvikarUpa meM huA karatA hai| parivartana ke hone para bhI koI dravya dUsare dravya ke rUpa meM parivartita nahIM hotA hai aura na usake guNa bhI anya dravya ke guNoM rUpa parivartita hote haiM jabaki usakI paryAyeM usI guNa yA dravya rUpa meM sadA hI apanI maryAdA meM rahakara parivartita hotI rahatI haiM / __ jaise eka jIva anAdikAla se deva, nArakI, manuSyAdi aneka paryAyoM ko dhAraNa karatA huA bhI jIva hI banA rahatA hai aura usake jJAnAdi guNoM tathA bhAvoM meM bhI pratikSaNa parivartana hote hue bhI unakA ajIva ke guNoM rUpa pariNamana nahIM hotaa| pratyeka vastu meM agurulaghu guNa hone se usake guNoM meM SaDguNI hAni-vRddhi hone para bhI vaha samUla naSTa nahIM hotii| cUMki guNoM kA vastu ke sAtha tAdAtmya saMbaMdha hotA hai, ata: guNoM kA pariNamana bhI vastu kA hI pariNamana kahalAtA hai| uparyukta kathana, 'guNaparyayavadravyaM', 'sadravyalakSaNaM' evaM 'utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat' tattvArthasUtra ke ina prAmANika sUtroM para AdhArita hai| naya aura nayAbhAsa-isa prakAra vastu kA yaha dravya-guNa-paryAyAtmaka svarUpa nAnA guNa-paryAyAtmaka hone se anekAMtAtmaka hai| vastu-svarUpa ko jAnane ke pramANa aura naya ye do pramukha sAdhana haiN| pramANa vastu ko sarvAMga jAnatA hai aura naya aMza rUpa meM / prAmANika jJAna meM sabhI nayoM kI paraspara sApekSatA bhI banI rahatI hai tabhI ve anekAMtAtmaka satya ke dyotaka kahe gaye haiN| nayoM ke dvArA vastu ke eka-eka aMza kA jJAna hone se ve pramANa ke aMza bhI kahe jAte haiM / pratyeka sunaya vastu meM vidyamAna kisI vizeSatA kA jJAna karAtA huaA anya vizeSatAoM kA niSedha nahIM karatA, kevala unakI vivakSA na hone se unheM gauNa hI karatA hai tathA aMtaraMga meM unheM svIkAra bhI kiye rahatA hai, tabhI vaha anyanaya-sApekSa raha kara jainadarzana meM samyagjJAna kA aMza kahA gayA hai| yadi koI naya vastu kI eka vizeSatA kA varNana karatA huA usameM vidyamAna anya vizeSatAoM ko gauNa na kara unakA niSedha karane lagatA hai, jisakA use koI adhikAra nahIM hai taba vaha sunaya na rahakara durnaya yA nayAbhAsa bana jAtA hai aura phira usakA kathana ekAMtavAda tathA usakI zraddhA mithyAtva kahalAtI hai| jaise hAthI kI pUMcha ko hI hAthI mAnane yA samajhane vAlA bhramita aura ekAMtI hai vaise hI vastu ke eka aMza ko hI pUrNa vastu mAnane yA samajhane vAlA bhI ekAMtI hI hai| ___nayoM ke bheda-jainadarzana meM vastu ko dravyapradhAna dRSTi se dekhanevAlA dravyArthika aura paryAyapradhAna dRSTi se dekhane va kathana karane vAlA paryAyAthika naya kahA va mAnA gayA hai kiMtu adhyAtmagraMthoM meM dravyAthika kA nizcaya aura paryAyAthika naya kA vyavahAra nAmoM se prayoga kiyA gayA hai / nayoM ke ye hI mukhya do bheda haiM / samayasAra meM nizcaya aura vyavahAra-AcAryazrI kundakunda ne samayasAra graMtha meM
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 121 ubhaya nayoM kA prayoga karate hue bhI kevala vyavahAra-vimUr3ha jIvoM ko AtmA kA svarUpa zuddha nizcaya naya kI pradhAnatA se darzAyA hai| graMtha meM nizcaya ko bhUtArtha aura vyavahAra ko abhUtArtha kahA gayA hai / itanA mAtra par3ha-sunakara aneka baMdhu nizcaya ko hI satya aura vyavahAra ko sarvathA asatya mAnane kI bhramapUrNa kalpanA karane lagate haiN| bhUtArtha zabda do zabdoM ke yoga se banA hai - bhUta + artha / 'bhUta' zabda ke aneka artha haiM-dravya, satya, jIva, hita, pretayoni, atItakAla, mUlatattva aadi| isI prakAra 'artha' zabda bhI aneka arthoM meM prayukta hotA hai prayojana, abhiprAya, dhana, hetu, viSaya Adi / yahA~ ina zabdoM kA kisa rUpa meM prayoga kiyA gayA hai, yadi isa para gaMbhIratA se vicAra kareM to 'bhUta' zabda dravyavAcaka aura 'artha' zabda viSaya yA prayojanavAcaka susaMgata pratIta hotA hai / tadanusAra dravya sAmAnya jisakA viSaya hai vaha bhUtArtha naya hai aura jisakA viSaya dravya na hokara paryAyAdi vizeSa hai vaha abhUtArtha naya hai| yata: zuddha nizcaya naya paryAyAdi bhedoM ko gauNa kara dravyadRSTipradhAna hai ataH vaha bhUtArtha hai aura vyavahAra naya dravya ko gauNa kara paryAyaSTipradhAna hai ataH vaha abhUtArtha hai| 'bhUta' zabda kA artha satya bhI hai jisase nizcaya ko satyArtha evaM vyavahAra ko nizcaya kI dRSTi meM asatyArtha bhI kahA jAtA hai - jaisA ki samayasAra kI 11vIM gAthA kI TIkA meM zrImajjayasenAcArya ne likhA hai, kiMtu inhIM prAcAryazrI ne isI gAthA kA dvitIya artha karate hue apanI vyAkhyA meM vyavahAra naya ko bhI bhUtArtha aura abhUtArtha kaha kara use do bhAgoM meM vibhakta kiyA hai| isI prakAra nizcaya naya ko bhI bhUtArtha-abhUtArtha (zuddha-nizcaya aura azuddha-nizcaya) ke bheda se do prakAra darzAyA hai| zrImadamRtacandrasvAmI ne bhI isI graMtha kI gAthA 14 kI TIkA meM vyavahAra-nayadRSTipradhAna kathana ko kathaMcit bhUtArtha kahA hai aura nizcaya-naya-dRSTipradhAna kathana ko bhI kathaMcit hI bhUtArtha kahA hai / ve kahate haiM ki jisa prakAra AtmA kA abaddha, aspRSTa, ananya, niyata va asaMyuktapanA zuddha nizcaya naya kI dRSTi se vicArane para bhUtArtha hai usI prakAra vyavahAra naya kI dRSTi se vicArane para baddha, spRSTa, anya, aniyata va saMyuktapanA bhI bhUtArtha (satyArtha) hai kyoMki saMsAradazA meM jIva karmabaMdhana meM phaMsA huA evaM vibhinna paryAyoM ko dhAraNa karatA huA pratyakSa hI dikhAI de rahA hai / apanI-apanI dRSTi se donoM nayoM ke kathana satya haiM kyoMki donoM nayoM dvArA kiye gaye kathana kathaMcit rUpa meM vastu kA dravyAtmaka aura paryAyAtmaka svarUpa kA hI pratipAdana karate haiM jo samyagjJAna karAne meM sahAyaka haiM / yadyapi donoM nayoM ke kathana meM paraspara virodha sA pratIta hotA hai kiMtu vastu meM anekAMtAtmakatA hone se usameM koI virodha kI bAta nahIM hai| loka meM miTaTI ke ghar3e ko ghI rakhe rahane ke kAraNa ghI kA ghar3A kahanA upacarita kathana hai jise vyavahAra naya kA kathana bhI mAnA jAtA hai kiMtu sadbhUta vyavahAra aura asadbhUta vyavahAra se usakI samAnatA nahIM ho sktii| miTTI aura ghI do pRthak-pRthak dravya haiM kintu AtmA se saMsAra aura mukti rUpa paryAyeM pRthak nahIM haiM / yahA~ yaha savizeSa rUpa meM ullekhanIya hai ki prAtmA kA usakI paryAyoM se tAdAtmya sambandha hai| parivartanazIla hokara bhI paryAyeM dravya se bhinna
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina vidyA nahIM hotIM / dravya aura paryAya meM yadi kathaMcit kathanAtmaka bheda sA pratIta hotA bhI hai to vaha kevala dravya kA paryAyAtmaka svarUpa jatAne ke lie hI samajhA jAnA cAhiye / 'dravya kI paryAya' aisA bhedarUpa kathana karane para pAThakoM ko yaha bhaya ho jAtA hai ki dravya se paryAya koI bhinna vastu hai aura isalie dravya to sadA zuddha hI rahatA hai, azuddhi kevala paryAyoM meM hI huA karatI hai, kiMtu yaha nahIM bhUlanA cAhie ki dravya jisa samaya jisa paryAyarUpa pariNata hotA hai usa samaya vaha tanmaya hI hotA hai kyoMki usa paryAya se usa dravya (AtmA) kA tAdAtmya sambandha hai / isakA pravacanasAra meM prAcArya kundakunda svAmI ne- " pariNamadi jeNa davvaM takkAle taNmayatti riddiTTha" Adi gAthA dvArA spaSTIkaraNa kiyA hI hai / isake sivAya pravacanasAra hI meM isa kathana kI puSTi unhoMne nimna gAthA meM bhI kI hai 122 uppAdaTTidibhaMgA vijjaMte pajjaesu pajjAyA / davvaM hi saMti riyadaM tamhA davvaM havadi savvaM // 101 // arthAt paryAyoM meM utpAda, sthiti, aura vinAza tInoM hI vidyamAna haiM aura paryAyeM dravya meM rahatI haiM, usase pRthak unakA astitva nahIM kyoMki saba dravya kI hI haiM, isa kAraNa nizcaya se ve utpAda - vyaya - dhrauvyamayI paryAyeM dravya hI haiM / isa kathana kI puSTi svAmI samaMtabhadra dvArA ( prAptamImAMsA meM ) nimna zabdoM meM kI gaI hai-- tayoravyatirekataH / dravyaparyAyayoraikyaM pariNAmavizeSAcca zaktimacchaktibhAvataH // arthAt dravya aura paryAya meM ekatA isIlie hai ki ve donoM bhinna-bhinna na hokara eka. haiM / paryAya dravya kA pariNAma ( pariNati ) yA pariNamanavizeSa hI to hai- dravya zaktimAn hai aura paryAya dravya kI zakti kI abhivyakti hai / AcAryoM kA ukta kathana dravya aura paryAya ke sambandha meM sampUrNa bhramoM aura kalpanAoM ke nivAraNa karane ke lie paryApta hai / jaise samudra ke jala meM uThanevAlI taraMgeM jala se bhinna na hokara jala hI hai vaise hI dravya meM taraMgoM ke samAna utpanna honevAlI paryAyeM bhI dravya hI haiM / ataH zuddhaparyAyayukta grAtmadravya ko sarvathA azuddha na mAnanA eka prakAra kA ekAMta mithyAtva hI kahA jaayegaa| dUsare yaha ki dravya se paryAya ko sarvathA bhinna mAnane para paryAya ko eka svataMtra vastu mAnanA par3egA taba hI Atma- dravya tathAkathita sarvathA zuddha banA raha sakegA aura azuddhi phira paryAyoM meM hotI rahegI, jo ki pratyakSa se hI viruddha hai aura Agama se bhI viparIta hai jabaki AtmA se usakI koI bhI paryAya na to bhinna hai aura na ho sakatI hai, na paryAya se AtmA hI bhinna ho sakatA hai / zrAtmadravya kisI na kisI paryAya meM hI upalabdha hogA / isIlie 'guNaparyayavaddravyaM' sUtrakAra ne ghoSita kiyA hai /
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 123 yadi kahA jAya ki paryAyeM sthAyI na rahakara sadA utpanna aura naSTa hotI rahatI haiM isalie hama unheM mahattva nahIM dete aura na unheM mAnate haiM to kahanA hogA ki phira AtmA kI saMsAra aura mukta dazA bhI amAnya ThaharegI aura saMsAra kI azuddha dazA se mukta hone ke lie mokSamArga ke upadeza kI koI AvazyakatA na rhegii| AcAryazrI kundakunda kA samayasAra meM yadyapi zuddha-nizcaya-naya kI pradhAnatA se Atma-svarUpa ko darzAne kA uddezya rahA hai tathApi unhoMne vyavahAra naya kI sarvathA upekSA na kara ubhaya nayoM kI samanvita dRSTi ko apanAyA hai| samayasAra ke jIvAdhikAra kI 13vIM gAthA meM samyaktva kA varNana karate hue ve likhate haiM bhUdattheraNAbhigadA jIvAjIvA ya puNNapAvaM ca / prAsavasaMvaraNijjarabaMdho mokkho ya sammattaM // 13 // arthAt jIva, ajIva, puNya, pApa, prAsrava, baMdha, saMvara, nirjarA aura mokSa ye nava tattva haiM jo ki jIva aura ajIva kI vizeSatAeM yA paryAyeM hone se abhUtArtha (vyavahAra) naya ke viSaya haiM aura bhedarUpa anubhava meM A rahI haiN| yadi inameM bhedoM ko gauNa kara abhedadRSTi kI mukhyatA se eka akhaMDa caitanyasvarUpI aAtmA kI vyApakatA ko dekha liyA jAya to vahI samyaktva yA samyagdarzana (Atmadarzana) hai| dUsare zabdoM meM ina nava tattvoM meM paryAyadRSTi se jo kathaMcit pRthaktA hai use gauNa kara unameM Atmatva kI dRSTi se ekarUpatA kA anubhava kara lenA samyaktva hai / prAcAryazrI ne AsravAdi bhedarUpa paryAyoM meM eka (zuddha) Atmatattva ke darzana karAye haiM / ajJAniyoM ko vastu meM vidyamAna guNoM aura paryAyoM ko darazAye binA kisI bhI dravya kA jJAna karAnA zakya nahIM hai / prAtmA eka akhaMDa vastu hai, vaha eka hokara bhI aneka guNoM aura paryAyoM kA puMja hai tathA akhaMDa AtmA meM guNa-paryAyoM kA bheda karanA vyavahAra naya kA viSaya hai / vastutaH AcAryazrI ne AtmA kI baMdha Adi paryAyoM meM zuddha naya se akhaMDa-abhedasvarUpa AtmA kI vyApakatA kA anubhava kara lene ko samyaktva kahA hai| AcAryazrI ne nizcaya-vyavahAra kA isa prakAra sundara samanvaya kara jinavANI ke anekAMtAtmaka satya ko bhI ujAgara kara diyA hai jabaki prAtmA ko paryAyavihIna mAnakara usa ke darzana kara lenA asaMbhava hai| unhoMne vyavahAra naya kI upayogitA darazAte hue samayasAra kI AThavIM gAthA meM yaha bhI darzAyA hai ki vyavahAra ke binA paramArtha kA upadeza nahIM diyA jA sakatA kyoMki saMsArI jIva vyavahAra ko hI jAnate haiM aura usI ke dvArA paramArtha ko samajha sakate haiM ataH unhoMne nava tattvoM meM jo vyavahAra ke viSaya haiM eka prAtmatattva ke darzana karAye haiN| jaise bahurUpiyA strI Adi aneka bheSoM ko dhAraNa karatA huA bhI vyakti kI dRSTi se eka hai vaise hI prAtmA bhI prAsrava Adi aneka paryAyoM ko dhAraNa karatA huA eka hai / jaise baharUpiyA ko strI ke bheSa meM dekhakara use strI hI mAnalenevAlA bhrama meM hai vaise hI
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 jainavidyA AtmA kI rAga-dveSAdi-yukta nara-nArakAdi saMyogI paryAyamAtra ko hI vAstava meM AtmA samajhalenevAlA bhI bhrama meM hai| strI-bheSa dhAraNa kara bahurUpiyA bhI yadi svayaM ko strI hI mAna le to vaha bhI bhramita kahA jAyagA kyoMki usane apane puruSatva ko bhulA diyaa| vaise hI apane caitanyajJAnadarzanamayIsvarUpa ko bhulAkara saMyogI paryAyoM (naranArakAdi) meM Atmabuddhi karanevAlA vyakti bhI bhramita (mithyAdRSTi, bahirAtmA) kahA jAyagA / samyagdRSTi vahI hai jo saMsAra meM apane jJAnAnaMdamayIsvarUpa kA nAnA naranArakAdi paryAyoM evaM rAga-dveSAdi vikArI bhAvoM ko heya mAna unheM prAtmA ke zuddha svarUpa se bhinna anubhava kara letA hai| yahI nizcaya-vyavahAra kA samyak jJAna hai jo AtmA kI dravya-guNaparyAyAtmaka sthiti kA yathArtha bodha karAtA hai| isake sivAya samayasAra ke TIkAkAra zrImajjayasenAcArya ne nizcaya aura vyavahAra nayoM ko jo kramazaH dravya aura paryAya ko viSaya karate haiM, do netroM kI upamA dI hai| jaise eka netra ko baMda kara dUsare netra se dekhane para nAka kI dUsarI ora sthita padArtha jo ki vidyamAna haiM dikhAI nahIM dete usI prakAra nizcayadRSTi meM vyavahAra kI viSayabhUta paryAyeM bhI dRSTi meM nahIM AtI yA gauNa ho jAtI haiM kiMtu ve haiM, nahIM haiM yA kAlpanika haiM, aisA nahIM hai / isIlie ubhaya nayoM se vastu kA dravya-guNa-paryAyAtmaka-svarUpa jAnanA prAmANika dRSTi se samyagjJAna kahA gayA hai| ataH vastu svayaM nizcaya-vyavahArAtmaka hone se anekAMtAtmaka hai| isIlie nizcaya aura vyavahAra naya bhI paraspara sApekSa rahakara hI vastu kA anekAMtAtmaka jJAna karAne ke kAraNa sunaya kahe gaye haiM aura donoM nirapekSa naya mithyA / svAmI samantabhadra ne isakA spaSTIkaraNa nimna zabdoM meM kiyA hai"nirapekSA nayA mithyA sApekSA vastuto'rthakRt" / 108 / -prAptamImAMsA niSkarSa ke rUpa meM nizcaya aura vyavahAra ke dvArA prAcAryoM ne samayasAra evaM anya graMthoM meM AtmA ke AdhAra para jo unakI dRSTiyoM kA spaSTIkaraNa kiyA hai use yahA~ saMkSepa meM darzAnA ucita hogA 1-zuddha nizcaya naya kI dRSTi meM prAtmA karmoM se abaddha, asparza, ananya (eka, akhaMDa), niyata aura avizeSa pratIta hotA hai aura vyavahAra naya kI dRSTi meM vahI saMsArI AtmA karmoM se baddha, zarIrAdi se sparza karatA huA deva, manuSyAdi paryAyoM ko dhAraNa kara anya-anya tathA krodha-mAnAdi vividha bhAvoM ko karatA huA aniyata (krodhI, mAnI Adi) jJAna-darzanAdi aneka guNavAlA savizeSa aura mohAdi vikAroM se saMyukta pratIta hotA hai| donoM nayoM kI dRSTiyA~ apanI-apanI dRSTi se bhUtArtha haiM (satya haiN)| -samayasAra gAthA 14, (amRtacandrAcArya-TIkA)
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 125 2-nizcaya naya se prAtmA asaMkhyAta pradezI hone se (loka vyApaka hone kI zakti rakhane ke kAraNa) tIna loka ke barAbara hai (jaisA ki kevali-samudghAta ke samaya hotA hai) kiMtu vyavahAra naya se pratyeka AtmA apane-apane zarIra meM vyApta hone se apanI deha ke barAbara hI hai| -paMcAstikAya 27, dravyasaMgraha 10 3-upAdAna kAraNa kI dRSTi se AtmA rAga-dveSAdi vikArI bhAvoM kA kartA aura bhoktA hai kyoMki rAgadveSAdi bhAva aAtmA se sarvathA bhinna nahIM haiM jinake dvArA vaha karmoM se baMdhatA bhI hai kiMtu nimitta-pradhAna kathana karane para rAgAdi bhAva pudgala karmodaya ke nimitta se hote haiM ataH isa dRSTi se pudgala karmoM ko rAgAdi kA kartA kahA jAtA hai| -samayasAra 115, prAcArya jayasena kI TIkA ___4-prANoM kI dRSTi se kathana karane para nizcaya naya se prAtmA kA caitanya bhAva hI prANa hai kiMtu vyavahAra naya se indriya, bala, Ayu va zvAsocchavAsa ina dravyaprANoMvAlA jIva kahA jAtA hai / -dravyasaMgraha 3, (nemicandrAcArya) 5-nizcaya naya se jIva amUrtika hai aura vyavahAra se pudgalakarmabaMdhanabaddha hone se mUrtika hai| -dravyasaMgraha 7, samayasAra 4 6-jinendra bhagavAn ne vyavahAra naya se mithyAtvAdi guNasthAnoM meM jo mithyAtva samyaktvAdi bhAva hote haiM unheM jIva kahA hai isI se yaha mithyAdRSTi hai, yaha samyagdRSTi hai, yaha pramatta yA apramatta hai, yaha kevalI yA chadmastha hai Adi vyavahAra hotA hai kiMtu nizcaya naya se jIvamAtra ko caitanyamayI, upayoga-svabhAvI kahA hai| -samayasAra, 46 7- vyavahAra naya se jIva ke saMsArI aura mukta athavA svasamaya aura parasamaya Adi bheda haiM kiMtu zuddha nizcaya naya se caitanyasvabhAvI hone se saba jIva samAna haiN| -samayasAra, 3 8- zuddha nizcaya naya se anya dravya aura usake guNa-paryAyoM se bhinna (amizrita) hone tathA apane svAbhAvika caitanyamayI amiTa-sattA se abhinna hone ke kAraNa AtmA dravyadRSTi se eka svataMtra trikAla zuddha dravya hai / kiMtu vyavahAra naya se jaba taka karmabaMdhanabaddha hokara rAgI-dveSI vikArI paryAya meM saMsArI banA huA hai taba taka paryAyadRSTi se azuddha hai aura karmabaMdhana se mukta siddhadazA meM zuddha kahA gayA hai| -samayasAra 6, dravyasaMgraha 13
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 jainavidyA 9-vyavahAra naya se samyagdarzana-jJAna-cAritra-maya-ratnatraya mokSamArga hai, kiMtu nizcaya naya se samyagdarzanAdi guNoM aura AtmA meM abheda hone se guNanidhAna prAtmA hI mokSamArga hai| -dravyasaMgraha 19, samayasAra 7 isa prakAra prAcAryoM ne anekAMta ko jinavANI kA prANa mAnakara donoM nayoM dvArA niSpakSa bhAva se AtmA kA varNana kiyA hai| AcAryazrI kundakunda ne samayasAra meM yaha bhI spaSTa kara diyA hai ki jIva meM karma baMdhe haiM aura ve jIva ko sparzate haiM, aisA vyavahAra naya kA kathana hai aura jIva meM karma na ba~dhatA hai aura na use sparzatA hai, aisA zuddha naya kA kathana hai kiMtu jIva meM karma baMdhe haiM yA nahIM baMdhe haiM ye donoM vikalpa nayoM ke pakSa haiM parantu samayasAra pakSAtikrAMta hai / jJAnI donoM nayoM se prAtma-svarUpa ko jAnatA hai kiMtu kisI naya kA pakSa grahaNa nahIM karatA kyoMki vaha jJAyakasvabhAvI hone se niSpakSa hotA hai / yadyapi samyagdarzana-jJAna-cAritra ye usI zuddha samayasAra ke nAma haiM jinase vaha bheda-ratnatraya ke rUpa meM vyavahAra ko prApta hai kiMtu vastuta: vaha sampUrNa nayoM ke pakSapAtarahita (nirvikalpa) samayasAra hai jise pravaktavya bhI kahA jA sakatA hai / prazna-yadi samyagjJAna ke lie donoM nayoM se Atmatattva kA jJAna prApta karanA Avazyaka hai to vyavahAra kA Azraya na lekara nizcaya kA Azraya lene kA upadeza samayasAra meM kyoM diyA aura nizcaya kI dRSTi meM vyavahAra kA niSedha kyoM kiyA va vyavahAra ko heya kyoM batAyA ? uttara-AtmA kI saMsAra meM kyA sthiti yA dazA hai ise jAnane ke lie nizcaya aura vyavahAra naya rUpI donoM netroM ko khule rakhanA Avazyaka hai jisase Atmadravya aura usakA zuddha va azuddha pariNamana bhI jJAta ho jAya kiMtu phira Atma-kalyANa karane ke lie kyA heya aura kyA upAdeya hai isa dRSTi se sampUrNa vyAvahArika vikalpoM kA tyAga kara jo ki rAga-dveSa-mohAdi-rUpa vikAra haiM aura jina ke karane se baMdha hotA hai unheM heya jAna va nizcaya ke viSayabhUta zuddha caitanyamayI prAtmasvarUpa ko upAdeya mAna usameM lIna ho jAnA nirvANa prApti ke lie anivArya hai| isa kAraNa parAzrita sampUrNa vyavahAra kA niSedha kiyA hai aura use heya bhI batAyA hai| jaba taka AtmasAdhaka zrAvaka yA munijana vyavahAra naya ke viSaya-bhUta adhyavasAnoM (rAgadveSAdi vikArI vikalpoM) kA parityAga kara zuddha nizcaya ke viSayabhUta nirvikalpa caitanya svabhAva kA Azraya lekara AtmalIna na hoMge taba taka zuddhAtmA kI upalabdhi (makti kI prApti) saMbhava nahIM hai. ata: saMparNa saMkalpavikalpoM kA jo parAzrita va baMdha ke kAraNa heya haiM aura vyavahAra ke viSaya haiM, tyAga karAkara svAzrita zuddha AtmA kI zaraNa lene kA upadeza hai| isase yaha na samajhanA cAhiye ki adhyavasAnoM kA astitva hI nahIM hai yA unakA pratipAdaka vyavahAra naya sarvathA mithyA hai jisake viSaya adhyavasAna (rAgadveSAdi bhAva) haiM /
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 127 yahA~ yaha samajha lenA bhI Avazyaka hai ki Agama meM jo vyavahAradharma ke prAcaraNa karane kA upadeza diyA hai vaha isI uddezya se diyA hai ki jisase bhavya ko nizcaya-dharma jo ki AtmasvarUpa meM lInatArUpa hai, kI prApti kI yogyatA prApta ho jAya aura vaha azubha kA parityAga kara zubha bhAva va sadAcAra meM pravRtti dvArA AtmasAdhanA kara sake jise pApAcAra aura viSaya-kaSAya meM lipta rahate hue kara sakanA asaMbhava hai, kiMtu jaba nizcayAzrita Atma-lInatA-rUpa sAdhya kI prApti ho jAvegI taba vyavahAradharma svayameva nizcaya meM lIna ho jAvegA / isIlie AcAryoM ne vyavahAradharma ko nizcayadharma kA sAdhana aura nizcayadharma ko sAdhya bhI kahA hai| aMta meM zuddhAtmA kI prApti ho jAne para nizcaya-vyavahAra donoM ke pakSa-vipakSa rahita sthiti svayameva ho jAtI hai jise nayapakSAtikrAMta samayasAra ghoSita kiyA gayA hai / sArAMza yaha hai ki Atma-kalyANa ke lie jijJAsutroM ko binA kisI naya kA pakSapAta kiye sarvaprathama AtmA kA guNa-paryAyAtmaka svarUpa jAna lenA Avazyaka hai / tatpazcAt heyopAdeya ke vivekapUrvaka apanI zakti aura padAnusAra vyavahAradharma kA paripAlana karate hue nizcayadharma kI upAsanA kara dUsare zabdoM meM dharma-dhyAnapUrvaka zuddha dhyAnI bana Atmazuddhi kara apane lakSya paramAtmapada kI prApti karane kA prayatna karanA cAhiye jisameM avinAzI sukha sannihita hai / yahI jinavANI aura samayasAra kA sArabhUta upadeza hai|
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ paradavvAdo duggai paradavvaro bajjhadi viro muccei vivihakammehiM / eso jiNauvadeso samAsado baMdhamukkhassa // 13 // -paradravya meM anurakta (prANI) vibhinna prakAra ke karmoM ke dvArA bAMdhA jAtA (hai), (paradravya se) anAsakta (prANI vividha prakAra ke karmoM se) chuTakArA pAtA hai / baMdha (azAnti) aura mokSa (zAnti) ke viSaya meM yaha saMkSepa se jina-upadeza hai / paradavvAdo duggai saddavvAdo hu saggaI hoii| iya raNAUraNa sadavve kuraNaha raI viraya iyarammi // 16 // -paradravya ke kAraNa durgati (hotI hai), svadravya ke kAraNa nizcaya hI sugati hotI hai / isa taraha (yaha) jAnakara svadravya meM anurAga karo (aura) zeSa se virati / -mokSapAhuDa
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra kA 'samaya' - DaoN. mahendrasAgara pracaNDiyA digambara sAhitya ke mahAn praNetAoM meM prAcArya kundakunda kA sthAna bar3e mahattva kA hai| inakI sabhI racanAe~ zaurasenI prAkRta meM racI gaI haiN| pravacanasAra, samayasAra aura paMcAstikAya Apake vizruta graMtharAja haiM / samayasAra sarvotkRSTa AdhyAtmika grantharAja hai / 'samayasAra kA samaya' viSaya para saMkSepa meM carcA karanA hamArA mUlAbhipreta rahA hai / samaya zabda sam upasargapUrvaka graya zabda ke sahayoga se saMgaThita huA hai / sam kA artha hai-- eka sAtha, eka kAla meM aura aya gatau dhAtu kA artha gamana hotA hai / isa prakAra sam tathA zraya kA artha yaha huA ki eka sAtha eka rUpa rahakara jAnA, eka samaya meM eka avasthA se dUsarI avasthArUpa honA / samasya kAlasya sAraH kSaraNAdi palAtmaka: samayasAraH sa ca dvividhaH kAryasamayasAraH kAraNasamayasArazca / loka meM pracalita samaya-kSaNa, minaTa, saikaNDa kA bodha karAtA hai / jaina vAGmaya meM isakA artha bhinna hai / vahA~ samaya svabhAva meM sthira rahane ko kahA jAtA hai / Sadravya - jIva, ajIva, dharma, adharma, AkAza tathA kAla apane svabhAva meM sthira rahate haiM / ataH vaha samaya hai / ina saba meM Atmadravya jJAyaka hone ke kAraNa sArabhUta hai / Atmadravya kA hI mukhyatA se kathana karane ke kAraNa isa graMtha kA nAma samayasAra hai / svabhAva, dhyeya, parama, AtmA, tattva Adi samayasAra ke apara nAma haiM / samayasAra do prakAra se varNita hai / yathA 1. kAryasamayasAra 2. kAraraNasamayasAra
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 jainavidyA kAryasamayasAra -kriyAtIta prazasta anantajJAnAdi se yukta madhyastha tathA zuddhAtmA kArya samayasAra hai / jabaki kAraNa samayasAra meM jIva ke svabhAva kA dhyAna karane se karmoM kA kSaya hotA hai| isI ko prAcArya kundakunda svasamaya aura parasamaya kA lAkSaNika udbodha karAte hue spaSTa kahate haiM - jIvo carittadaMsaNaNAgaThido taM hi sasamayaM jaanne| poggala kammapadesaTThidaM ca taM jANa parasamayaM // 2 // -arthAt jo jIva zuddha darzana-jJAna-cAritra meM sthita hai use nizcaya se svasamaya jAnanA cAhie aura jo jIva paudgalika karmapradezoM meM sthita hai usako parasamaya samajhanA caahie| paMDita balabhadrajI 'samayasAra' meM paDhamo jIvAdhiyAro kI dvitIya gAthA meM 'jANe' aura 'jANa' ke Azaya ko vizleSita karate hue likhate haiM-yahA~ 'jANe' pada mumukSutroM ke lie svecchApUrvaka jAnane ke prAzaya meM prayukta huA hai arthAt yaha pada icchAvAcaka hai aura 'jANa' pada hai AjJAvAcaka ataH jo jIva zuddha prAtmAzrita haiM ve svasamaya kahalAte haiM / arahanta aura siddha hI svasamaya haiM. kSINamoha guNasthAna taka jIva parasamaya hai / samaya arthAt AtmA anAdikAla se kAlakavalita paryAya-saMga hone se bhava-bhramaNa kara rahI hai / parapadArtha meM Asakta yaha bhalA prANI usI ke sAtha baMdhA rahatA hai| rAgazubha-azubha use anaMtAnubaMdhI pratyAkhyAna, apratyAkhyAna tathA saMjulana starIya graMthiyoM meM guMthA rakhatA hai / azubharAgabaMdha to jIva ke jJAnAvaraNIya karmodaya kA pariNAma hotA hai kintu zubharAga-pUjApATha tapa, saMyamAcaraNa Adi prANI ko lohe kI jaMjIra kI apekSA svarNa kI zrRMkhalA meM bA~dhane ke samAna hai| jaMjIra cAhe lohe kI ho cAhe svarNa kI antatogatvA jaMjIra-baMdhana to baMdhana hI hai| prAcArya kundakunda sahajabhAva meM vyakta karate haiM jaha baMdhe citaMto baMdhaNa baddho Na pAvadi vimaoNkkhaM / taha baMdhe citaMto jIvo vi Na pAvadi vimaoNkkhaM // 291 // -arthAt jisa prakAra baMdhana meM par3A huA koI puruSa-prANI usa baMdhana kI cintA karatA huA cintA karane mAtra se chuTakArA nahIM pAtA, usI prakAra jIva bhI karmabaMdha kI cintA karane mAtra se mukti nahIM paataa| karma-baMdha kI kahAnI bar3I vicitra aura lambI hai / sArabhUta yaha hai ki isa cakkara meM phaMsA huA yaha prANI apane svarUpa ko jAnane aura pahicAnane meM sadA asamartha rahA hai / jaise-jaise yaha jIva bodha kI ora pravRtta hotA jAtA hai vaise-vaise hI svataMtratA kA anubhava karane lagatA hai / vizuddha AtmA sarvathA svAtaMtryamUlA hai isalie loka meM svAvalambana kI mahimA hai / Aja zAbdika carcA kA bAhulya hai| zAstra-vAcI zabda-pada kA vizleSaNa karate rahate haiM aura vyavahAra-nizcaya ke vyAja se baddha AtmA ko nirbandha banAne kA vivecana kiyA karate haiM / karmamukti vivecana se nahIM, puruSArtha se sambhava hotI hai / prAcArya kundakunda spaSTa ghoSita karate haiM ki liMga-mohI samayasAra ko nahIM jAnate / yathA
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 131 pAsaMDiya liMgesu va gihiligesu va bahuppayAresu / kuvbaMti je mamattaM tehi raNa NAdaM samayasAraM / / 413 // -jo loga bahuta prakAra ke sAdhu-liMgoM arthAt cihnoM meM athavA gRhastha liMgoM-cihnoM meM mamatva karate haiM, unhoMne samayasAra ko arthAt zuddhAtmasvarUpa ko nahIM jAnA hai| ve aura spaSTa karate hue kahate haiM ki bAhya liMga mokSa kA mArga nahIM hai / yathA-- pAsaMDiya liMgAriNa ya gihiliMgAriNa ya bahuppayArANi / dhettuM vadaMti mUr3hA liMgamiraNaM mokkhamaggo tti // 408 // raNa du hodi mokkhamaggo liMga jaM dehariNammamA arihA / ligaM muittu daMsaNaNAraNacarittANi sevaMte // 409 // -arthAt aneka prakAra ke sAdhu-veSa aura gRhastha-veSa dhAraNa karake ajJAnIjana kahate haiM ki veSa hI mokSamArga hai kintu dravyaliMga mokSa kA mArga nahIM hai kyoMki arhantadeva deha se mamatvahIna hue (bAhya) liMga ko chor3akara darzana, jJAna, cAritra kA sevana karate haiM / kriyA aura ajJAna milakara rUr3hi ko janma dete haiM jabaki kriyA aura jJAna milakara sAdhanA ho jAtI hai / jaba sAdhaka rUr3himukhI ho jAtA hai taba usakA kiyA gayA sArA zrama nissAra ho jAtA hai / jJAnapUrvaka kiyA gayA zrama sarvathA sArthaka hotA hai| jJAnI bhI yadi bhedavijJAnI nahIM hai to usakA bhI kalyANa nhiiN| eka rUr3hivAdI ajJAnI athavA jJAnI kintu bhedavijJAnI nahIM aura dUsarA jJAnI aura bhedavijJAnI eka hI vizva-vIthikA para calatA hai to bhedavijJAnI karmabaMdha binA, asaMgavRttipUrvaka pAra ho jAtA hai kintu abhedavijJAnI saMga arthAt lagAvapUrvaka para-padArthoM meM sasaMga ho jAtA hai aura bAhara prabaMdhita hokara nikala pAtA hai| isIlie prAcArya spaSTa karate haiM ki karma-mukti arthAt mokSamArga to darzana, jJAna aura cAritra kI samanviti hI hai / yathA Na vi esa mokkhamaggo pAsaMDiya gihimayANi liMgAriNa / daMsaNaNANacarittAriNa mokkhamaggaM jiNA viti // 410 // -arthAt sAdhu aura gRhastha ke liMga arthAt cihna bhI mokSamArga nahIM haiM, darzana, jJAna aura cAritra mokSamArga hai aisA jinendradeva kahate haiN| isIlie gRhastha aura sAdhuoM dvArA grahaNa kiye hue liMgoM ko chor3akara apanI AtmA ko darzana, jJAna aura cAritra svarUpa mokSamArga meM lagAnA caahie| mamatvarahita padArthabodha aura usa para dRr3ha zraddhAna-vizvAsa rakhanA vastutaH darzana kahalAtA hai / padArtha-bodha ke sAtha heya aura jJeya bheda-bodha arthAt bheda-vijJAnapUrvaka bodha hI jJAna kahalAtA hai| cayarittakaraM cArittaM / jo para-nidhiyAM jor3a-baTora rakhI haiM, jinameM lipta haiM, unakA caya upacaya aura saMcaya chUTe taba cAritra kA rUpa nikharatA hai / aisI dazA meM jitane sAdhana-kAraNa aura prayoga vyavahAra haiM unakA jJAnI, bhedavijJAnI upayoga to karatA hai kintu unameM mamatva nahIM rkhtaa| usakI para-padArthajanya pUrI mamatva-cipakana
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 jainavidyA samApta ho jAtI hai, ajJAnI-rUr3hivAdI una zubhakAraNoM athavA liMgoM se prAyaH jur3a-cipaka jAtA hai| jAgatika athavA AdhyAtmika donoM mArga para calanA hai, jJAnI yA bhedavijJAnI tathA ajJAnI donoM yAtrAoM ke pariNAma to bhinna hoMge hii| isIlie hamArA caraNa jAgRta ho uThe tabhI vaha sadAcaraNa hogA aura sadAcaraNa sadA maMgalAcaraNa kA pravartana karatA hai| isa prakAra samayasAra ke samaya kI sundaratA ko prakAzita karate hue prAcArya kundakunda kahate haiM eyattariNacchayagado samagro samvattha sundaro loge / baMdhakahA eyatte teNa visaMvAdiNI hodi // 3 // -arthAt jIva apane svabhAva meM rahane para hI zobhA ko prApta hotA hai / yadyapi 'samaya' zabda se dharma, adharma, AkAza, kAla, pudgala aura jIva sabhI dravyoM ke lie artha-bodha A jAtA hai tathApi yahA~ 'samaya' se vastutaH abhipreta hai AtmA / pudgala karma ke sAtha jIva kA baMdha hone para jIva meM visaMvAda khar3A hotA hai| isI prakAra dharma, adharma Adi sabhI apane svabhAva meM hI sundara hote haiM / upasaMhArarUpa prAcArya kundakunda samaya-bheMTa kI mahanIyatA kA mUlya-aMkana karate haiM / yathA jo samaya pAhuDamiNaM paDhidUNa ya pratthataccado NAeM / pratthe ThAhidi cedA so hohidi uttamaM sokkhaM // 415 // -arthAt jo bhavya AtmA isa samayaprAbhRta-bheMTa ko par3hakara aura isake artha aura tattva ko jAnakara arthabhUta zuddhAtmA meM ThaharatA hai vahI uttama saukhyasvarUpa ho jAtA hai /
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra meM zuddhopayoga kI mahimA evaM usa saMbaMdhI gAthAoM kA vyAkaraNika vizleSaNa -DaoN0 kamalacanda sogANI ___ zuddhopayoga (zuddha caitanya) kI prApti saMsAra meM karma karane kI eka aisI zailI kA vyakti ke jIvana meM udaya hai jisake phalasvarUpa vyakti karma karate hue bandhana se mukta rahatA hai| isa kAraNa usake sabhI karma rAga-dveSa-rahita hote haiN| prAsakti-rahita hote haiN| isa kAraNa usake sabhI karma mUrchArahita hote haiM, AtmA kI pUrNa jAgarUkatA sahita hote haiM / aise vyakti ko prarahaMta bhI kahA jAtA hai aura kevalajJAnI bhii| saMsAra meM hameM do taraha ke hI loga dikhAI dete haiM (i) azubha karma karanevAle (ii) zubha karma karanevAle / azubhopayoga (azubha caitanya) ke kAraNa azubha karma kie jAte haiM aura zubhopayoga (zubha caitanya) ke kAraNa zubha karma / zubhopayoga yA azubhopayoga dvArA kie gae karma vyakti ko bandhana meM DAlate haiN| inake kAraNa vyakti mAnasika tanAva se grasta rahatA hai / zubha karma karanevAloM kA mAnasika tanAva maMda hotA hai aura azubha karma karanevAloM kA mAnasika tanAva tIvra hotA hai / prathama prakAra ke vyakti ko maMdakaSAyI aura dUsare prakAra ke vyakti ko tIvrakaSAyI bhI kahA gayA hai kintu zuddhopayogapUrvaka kiye gaye karma kaSAyarahita hote haiM / isaliye ina karmoM meM mAnasika tanAva kA abhAva rahatA hai / AcArya kundakunda dvArA racita pravacanasAra meM zuddhopayogI yA arahaMta yA kevalI kI prAptiyoM kA digdarzana karAyA gayA hai / unase saMbaMdhita kucha gAthAoM ko hama yahA~ anuvAda-sahita prastuta kara rahe haiN| sAtha meM vyAkaraNika vizleSaNa bhI diyA jA rahA hai jisase mUlAnugAmitA banI rahe aura pAThaka svayaM anuvAda kI jAMca kara skeN|
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 jainavidyA cArittaM khalu dhammo dhammo jo so samo tti nnihittttho| mohakkhohavihINo pariNAmo appaNo hu smo||7|| -nissaMdeha cAritra dharma (hotA hai) / jo samatA (hai), vaha nizcaya hI dharma kahA gayA (hai)| (samajho) moha (AdhyAtmika vismaraNa) aura kSobha (harSa-zokAdi dvandvAtmaka pravRtti) se rahita AtmA kA bhAva hI samatA (kahA gayA hai)| (ata: samatA hI cAritra hotA hai)| jIvo pariNamadi jadA suheNa asuheNa vA suho asuho / suddharaNa tadA suddho havadi hi pariNAmasanmAvo // 9 // -jIva (jisakA) svabhAva pariNamana (rUpAntaraNa) (hai), (vaha) jaba zubha azubha tathA zuddha rUpa meM pariNamana karatA hai, taba (vaha) nizcaya hI zubha, azubha (aura) zuddha ho jAtA hai| dhammeNa pariNadappA appA jadi suddhasaMpayogajudo / pAvadi NivvANasuhaM suhovajutto va saggasuhaM // 11 // -yadi AtmA (vyakti) zuddha (samatArUpa) kriyAoM se yukta (hotA hai), (to) (vaha) dharma (samatA) ke rUpa meM rUpAntarita prAtmA (vyakti) (kahA gayA hai)| (ataH) (vaha) parama zAntirUpI sukha ko prApta karatA hai / tathA (yadi) (vaha) zubha kriyAoM se yukta (hotA hai), (to) svargasukha ko (prApta karatA hai) / aisayamAdasamutthaM visayAtIdaM praNovamamaNaMtaM / avvucchiNNaM ca suhaM suddhavaprogappasiddhANaM // 13 // -zuddha-upayoga (AtmAnubhava) se vibhUSita (vyaktiyoM) kA sukha zreSTha, Atmotpanna, viSayAtIta, anupama, ananta tathA avicchinna (hotA hai)| suvididapayatthasutto saMjamatavasaMjado vigadarAgo / samaNo samasuhadukkho bhariNado suddhovanogo tti // 14 // -zramaNa (jisake dvArA) tatva (adhyAtma) (tathA) (usakA pratipAdana karanevAle) sUtra-(grantha) bhalI prakAra se jAna liye gaye (haiM), (jo) saMyama aura tapa se saMyukta (hai), (jisake dvArA) rAga (Asakti) samApta kara diyA gayA/dI gaI (hai), (jisake dvArA) sukha aura duHkha samAna (samajha liye gae haiM), (vaha) zuddhopayogavAlA (samatA ko prApta) kahA gayA (hai)|
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA uvogavisuddho jo vigadAvaraNaMtarAya moharazro / bhUdo sayamevAdA jAdi paraM jeyabhUdANaM // 15 // - jo zrAtmA (vyakti) upayoga (kriyA) meM zuddha ( usake dvArA ) ( jJAna para ) prAvaraNa, ( zakti prakaTa hone meM ) ( AdhyAtmika vismaraNa evaM prAsaktirUpI ) dhUla naSTa kara dI gaI ( hai ) | ( mataH ) ( vaha ) ( AtmA ) svayaM hI jJeya padArthoM ko pUrNarUpa se jAna letA hai / (samatArUpa ) ( huA hai ), bAdhA (tathA) moharUpI taha so laddhasahAvo savvaNhU savvalogapadimahido / bhUdo sayamevAdA havadi sayaMbhu ttiNiddiTTho // 16 // 135 - tathA vaha AtmA (vyakti) ( jisake dvArA ) svayaM hI svabhAva anubhava kara liyA gayA ( hai ), ( jo ) ( svayaM ) ( hI ) sarvajJa huA ( hai ) ( jo ) lokAdhipati indra dvArA pUjA gayA ( hai ), ( vaha ) ( vAstava meM ) svayaMbhU ( svayaM hI uccatama avasthA para pahu~cA huA ) hotA hai / isa prakAra (arhantoM dvArA ) kahA gayA ( hai ) / sokkhaM vA puNa dukkhaM kevalaNAriNassa Natthi dehagadaM / jamhA zradidiyattaM jAdaM tamhA du taM NeyaM // 20 // - cUMki kevalajJAnI ( zuddhopayogI ) ke pratindriyatA utpanna huI ( hai ), isalie hI ( usake jIvana meM ) zarIra ke dvArA prApta sukha athavA duHkha ( vidyamAna ) nahIM ( hotA hai ) / vaha (yaha ) ( bAta ) ( vAstava meM) samajhane yogya ( hai ) / Natthi pakvaM kiMci vi samaMta savvakkhaguNa samiddhassa / akkhAtIdassa sadA sayameva hi NANajAdassa // 22 // - nissaMdeha svayaM hI (kevala / divya ) jJAna ko prApta (vyakti) ke lie, sadA indriyoM ( kI adhInatA) se pare pahu~ce hue jJAna ke lie, saba ora se saba indriyoM ke guNoM se (eka sAtha) saMpanna (vyakti) ke lie kucha bhI parokSa nahIM hai / hadi jevaNa muMcadi Na paraM pariNamadi kevalI bhagavaM / pecchadi samaMtado so jANadi sambaM NiravasesaM // / 32 - kevalI bhagavAn para ( vastu) ko na grahaNa karate haiM (aura) na hI chor3ate haiM / ve saba ora se (tathA) pUrNarUpa se sabako jAnate haiM / ( kintu ) ( isa kAraNa se ) (svayaM) rUpAntarita nahIM hote haiM / pariNamadi NeyamaTThe NAdA jadi Neva khAigaM tassa / gANaM ti taM jiNidA khavayaMtaM kammamevRttA // 42 // - yadi jJAtA jJeya ( jAnane yogya padArtha) meM kabhI rUpAntarita nahIM hotA hai, (to)
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 jainavidyA usakA jJAna karmoM ke kSaya se utpanna (samajhA jAnA caahie)| isalie jinendroM ne use hI karmoM ko kSaya karatA huA (vyakti) kahA (hai)| ThANaNisejjavihArA dhammuvadeso ya Niyadayo tesi / parahaMtANaM kAle mAyAcAro vva ityINaM // 44 // -una arahaMtoM ke (usa) samaya (arahaMta avasthA) meM khar3e rahanA, baiThanA, gamana karanA tathA dharma (adhyAtma) kA upadeza denA-(ye saba kriyAe~) (loka kalyANa ke lie) nizcita rUpa se (hotI haiM), jaise ki striyoM meM (bAlaka ke kalyANa ke lie) mAtAoM kA AcaraNa (hotA hai) / asthi pramuttaM muttaM adidiyaM iMdiyaM ca pratyesu / NANaM ca tahA sokkhaM jaM tesu paraM ca taM NeyaM / / 53 // -padArthoM ke viSaya meM atIndriya jJAna mUrchArahita (hotA hai) tathA indriya-jJAna mUrchAyukta (hotA hai) aura isI taraha (atIndriya-indriya) sukha (bhI) (mUrchArahita tathA mUrchAyukta) (hotA hai) / isalie unameM jo zreSTha (hai), vaha samajhA jAnA cAhie / jAdaM sayaM samattaM NANamaNaMtatthavitthaDaM vimalaM / rahiyaM tu proggahAdihiM suhaM ti egatiyaM bhaNiyaM // 59 // -jo jJAna apane Apa utpanna (hai), pUrNa (hai), zuddha (hai), ananta padArthoM meM phailA huA (hai) aura avagrahAdi (kI sImAoM) se rahita (hai), (vaha) advitIya sukha kahA gayA (hai)| jaM kevalaM ti NANaM taM sokkhaM pariNamaM ca so ceva / khedo tassa Na maNido jamhA ghAdI khayaM jAdA // 60 // -jo kevalajJAna (hai), vaha sukha (hai)| (aura) nizcaya hI (kevalajJAna ke rUpa meM) vaha rUpAntaraNa (sukha) hI (hai) / usake (kevalajJAnI ke/zuddhopayogI ke) (jIvana meM) kheda (mAnasika tanAva) nahIM kahA gayA (hai), cUMki (usake) ghAtiyA (mAnasika tanAva utpanna karanevAle) karma kSaya ko prApta hue haiN)| go saddahaMti sokkhaM suhesu paramaM ti vigadaghAdINaM / suriNadUNa te amavvA bhavvA vA taM paDicchaMti // 62 // -ghAtiyA (mAnasika tanAva ko utpanna karanevAle) karmoM ko naSTa karanevAle (vyaktiyoM) kA sukha (saba) sukhoM meM utkRSTa (hotA hai)| isa prakAra jAnakara (jo) (usa para) zraddhA nahIM karate haiM, ve abhavya (mAnasika tanAva meM ruci rakhanevAle) (haiM) aura jo usako svIkAra karate haiM, (ve) bhavya (samatA meM ruci rakhanevAle) (haiN)|
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 137 jesi visayesu radI tesiM dukkhaM viyANa sambhAvaM / jai taM Na hi sanmAvaM vAvAro patthi visayatthaM // 64 // -jina (vyaktiyoM) ke (jIvana meM) (indriya)-viSayoM meM rasa hai, unake (jIvana meM) duHkha (mAnasika tanAva) (eka) vAstavikatA (hai)| (isa bAta ko) (tuma) samajho, kyoMki yadi vaha (duHkha) vAstavikatA na (hotA), (to) (indriya)-viSayoM ke lie pravRtti (bAra-bAra) na (hotii)| timiraharA jai diTThI jaNassa dIveNa Natthi kAyavvaM / taha sokkhaM sayamAdA visayA kiM tattha kuvvaMti // 67 // -yadi manuSya kI A~kha (svayaM) (vastuoM ke prati) andhepana ko haTAnevAlI (hai), (to) dIpaka ke dvArA (kucha bhI) kie jAne yogya nahIM (rahatA hai)| usI prakAra (jaba) svayaM prAtmA hI sukha (hai). (to) vahA~ para (indriyoM ke) viSaya kyA prayojana (siddha) * kareMge? evaM vididattho jo dabvesu raNa rAgamedi dosaM vA / uvamogavisuddho so khavedi dehumbhavaM dukkhaM // 78 // -isa prakAra (jisake dvArA) vastusthiti (puNya-pApa meM mAnasika tanAvAtmaka samAnatA) jAnI gaI (hai), (aura jisake phalasvarUpa) jo vastuoM ke prati rAga-dveSa (prAsakti) nahIM karatA hai, vaha upayoga (caitanya) se zuddha (rahatA hai) (tathA) deha se utpanna duHkha ko samApta kara detA hai| jIvo vavagadamoho uvaladdho taccamappaNo samma / jahadi jadi rAgadose so appANaM lahadi suddhaM // 81 // '-(jisa vyakti ke dvArA) moha (AdhyAtmika vismaraNa) samApta kiyA gayA (hai), (usa) vyakti ne pUrNataH AtmA ke sAra ko prApta kiyA (hai)| yadi vaha rAga-dveSa (Asakti) ko chor3a detA hai, (to) (vaha) apane zuddha svarUpa ko prApta kara legaa| 1. pravacanasAra, sampAdaka-DaoN0 e. ena. upAdhye, pra0-zrImad rAjacandra jaina zAstramAlA, 19641
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 jainavidyA (a) / bhakR saMketa-sUcI [( )-( )-( ).... ] -avyaya (isakA artha = isa prakAra ke koSThaka ke andara '-' cihna ___ lagAkara likhA gayA hai) samAsa kA dyo praka -akarmaka kriyA [ [ ( )-( )-( ).... ] vi ] ani -aniyamita jahA~ samasta pada vizeSaNa kA kAma karatA prAjJA -prAjJA hai, vahA~ isa prakAra ke koSThaka kA prayoga karma -karmavAcya kiyA gayA hai| (krivina) -kriyA vizeSaNa avyaya * jahA~ koSThaka ke bAhara kevala saMkhyA (isakA artha lagAkara [jaise 1/1, 2/1...Adi) hI likhI hai, likhA gayA hai) vahA~ koSThaka ke andara kA zabda 'saMjJA' hai| -tulanAtmaka vizeSaNa * jahA~ karmavAcya, kRdanta Adi prAkRta ke -pulliga niyamAnusAra nahIM bane haiM, vahA~ koSThaka ke -preraNArthaka kriyA bAhara 'ani' bhI likhA gayA hai / - bhaviSya kRdanta bhavi -bhaviSyatkAla 1/1-prathamA/ekavacana bhAva -bhAvavAcya 1/2-prathamA/bahuvacana -bhUtakAla 2/1-dvitIyA/ekavacana -bhUtakAlika kRdanta 2/2-dvitIyA/bahuvacana -vartamAnakAla 3/1-tRtIyA/ekavacana vakR -vartamAna kRdanta 3/2-tRtIyA/bahuvacana -vizeSaNa 4/1 - caturthI/ekavacana vidhi -vidhi 4/2- caturthI/bahuvacana vidhika -vidhi kRdanta 5/1-paMcamI/ekavacana -sarvanAma 5/2-paMcamI/bahuvacana saMkR -sambandha kRdanta 6/1-SaSThI/ekavacana saka -sakarmaka kriyA 6/2-SaSThI/bahuvacana -sarvanAma vizeSaNa 7/1-saptamI/ekavacana -strIliMga 7/2-saptamI/bahuvacana -hetvartha kRdanta 8/1-saMbodhana/ekavacana ( ) -isa prakAra ke koSThaka meM 8/2-saMbodhana 'bahuvacana mUla zabda rakkhA gayA hai| 1/1 aka yA saka-uttama puruSa/ekavacana [ ( ) + ( )+ ( ).... ] 1/2 aka yA saka-uttama puruSa/bahuvacana isa prakAra ke koSThaka ke andara + cihna 2/1 aka yA saka-madhyama puruSa/ekavacana kinhIM zabdoM meM saMdhi kA dyotaka hai / yahA~ 2/2 aka yA saka-madhyama puruSa/bahuvacana andara ke koSThakoM meM gAthA ke zabda hI rakha 3/1 aka yA saka-anya puruSa/ekavacana diye gaye haiN| 3/2 aka yA saka-anya puruSa/bahuvacana vi savi strI
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 139 vyAkaraNika vizleSaNa cArittaM (cArita) 1/1 khalu (a) =nissandeha dhammo (dhamma) 1/1 jo (ja) 1/1 savi so (ta) 1/1 savi samo (sama) 1/1 ti(a)=nizcaya hI siddiTTho (NiTThi) bhUkR 1/1 ani mohakkhohavihINo [(moha)-(kkhoha)-(vihINa) bhUkR 1/1 ani] pariNAmo (pariNAma) 1/1 appaNo (appaNa) 6/1 hu (a)=hii| jIvo (jIva) 1/1 pariNamadi (pariNama) va 3/1 aka jadA (a)=jaba suheNa (suha) 3/1 vi asuheNa (asuha) 3/1 vi vA (a)=tathA suho (suha) 1/1 vi asuho (asuha) 1/1 vi suddheNa (suddha) 3/1 vi tadA (a)=taba suddho (suddha) 1/1 vi havadi (hava) va 3/1 aka hi (a) =nizcaya hI pariNAmasambhAvo [(pariNAma)(sa) vi-(bbhAva) 1/1] / .. 1. kabhI-kabhI tRtIyA vibhakti kA prayoga saptamI ke sthAna para pAyA jAtA hai (hema prAkRta vyAkaraNa, 3-137) / dhammeNa (dhamma) 3/1 pariNadappA [(pariNada) + (appA)] [(pariNada) bhUka ani - (appa) 1/1] appA (appa) 1/1 jadi (a)=yadi suddhasaMpayogajudo [(suddha) vi(saMpayoga)-(juda) bhUka 1/1 ani] pAvadi (pAva) va 3/1 saka NivvANasuhaM [(riNavvANa)-(suha) 2/1] suhovajutto [(suha)-(uvajutta) bhUka 1/1 ani] va (a) = tathA saggasuhaM [(sagga)-(suha) 2/1] / 1. kabhI-kabhI tRtIyA vibhakti kA prayoga saptamI ke sthAna para pAyA jAtA hai (hema prAkRta vyAkaraNa, 3-137) / aisayamAdasamutthaM [(aisayaM) + (Ada) + (samutthaM)] aisayaM (aisaya) 1/1 vi [ (pAda)- (samuttha) 1/1 vi] visayAtIdaM [(visaya) + (atIdaM)] [visaya)(atIda) 1/1 vi] aNovamamaNataM [(aNovamaM) + (aNaMta)] aNovamaM (aNovama) 1/1 vi aNaMtaM (aNaMta) 1/1 vi avvacchinnaM (avvucchinna) 1/1 vi ca (a)=tathA suhaM (suha) 1/1 suddhavaprogappasiddhANaM [(suddha) + (uvaproga) + (ppasiddhANaM)] [(suddha) vi - (uvaproga)-(ppasiddha) bhUka 6/2 ani] /
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 jainavidyA suvididapayatthasutto [(su) a=bhalI prakAra se- (vidida) bhUka ani-(payattha) -(sutta)1/1] saMjamatavasaMjudo [(saMjama)-(tava)- (saMjuda) bhUkR 1/1 ani] vigadarAgo [(vigata) bhUkR ani-(rAga) 1/1] samaNo (samaNa) 1/1 samasuhadukkho [(sama) vi-(suha)- (dukkha) 1/1] bhaNido (bhaNa) bhUka 1/1 suddhovogo [[ (suddha) vi-(uvaproga) 1/1]vi] tti (a)=samAptisUcaka / uvabhogavisuddho [(uvaproga)-(visuddha) 1/1 vi] jo (ja) 1/1 savi vigadAvaraNaMtarAyamoharo [(vigada) + (AvaraNa) + (aMtarAya) + (moha) + (ro)] [(vigada) bhUkR-(AvaraNa)- (aMtarAya)- (moha)- (raa) 1/1] bhUdo (bhUda) bhUkR 1/1 ani sayamevAdA [(sayaM) + (eva) + (AdA)] sayaM (a)=svayaM, eva (a) =hI, AdA (pAda) 1/1, jAdi (jA) va 3/1 saka paraM (a)=pUrNa rUpa se yabhUdANaM [(Neya)-(bhUda)1 6/2] / 1. kabhI kabhI dvitIyA vibhakti ke sthAna para SaSThI kA prayoga pAyA jAtA hai ___ (hema prAkRta vyAkaraNa, 3-134) / taha (a)=tathA so (ta) 1/1 savi laddha sahAvo (laddha) bhUkR ani- (sahAva) 1/1] savvaNhU (savvaNhu) 1/1 vi savvalogapadimahido [(savva)-(logapadi)-(maha) bhUkR 1/1] bhUdo (bhUda) bhUka 1/1 ani sayamevAdA [(sayaM) + (eva) + (prAdA)] sayaM (a)=svayaM eva (a)=hI AdA (pAda) 1/1 havadi (hava) va 3/1 aka sayaMbhu (sayaMbhu) 1/1 vi Age saMyukta akSara Ane se dIrgha kA hRsva huA hai| tti (a) = isa prakAra Ni TThio (Ni TThi) bhUkR 1/1 ani / ___sokkhaM (sokkha) 1/1 vA (a) = athavA puNa (a) = pAdapUraka dukkhaM (dukkha) 1/1 kevalaNANissa (kevalaNAriNa) 6/1 vi patthi (a) =nahI dehagavaM [ (deha)- (gada) bhUkR 1/1 ani] jamhA (a)-cUMki adidiyattaM (adidiyatta) 1/1 jAdaM (jA) bhUka 1/1 tamhA (a)= isalie du (a)=hI taM (ta) 1/1 savi NeyaM (Neya) vidhika 1/1 ani| ___Natthi (a) =nahIM parokkhaM (parokkha) 1/1 kiMci vi (a) =kucha bhI samaMta (a)=saba ora se savvakkhaguNasamiddhassa [(savva) + (akkha) + (guNa) + (samiddha bhUkR 4/1 ani] akkhAtIdassa [(akkha) + (atIdassa)] [ (akkha)-(atIda) bhUka 4/1 ani] sadA (a)=sadaiva sayameva [(sayaM) + (eva)] sayaM (a)=svayaM eva (a)=hI hi (a) =nissaMdeha NANa jAdassa [(NANa)-(jAda) bhUka 4/1] / geNhadi (geNha) va 3/1 saka va (a)=na hI Na (a)=na muMcadi (muMca) va 3/1 saka paraM (para) 2/1 vi pariNamadi (pariNama) va 3/1 aka kevalI (kevali) 1/1 bhagavaM (bhagava) 1/1 pecchadi (peccha) va 3/1 saka samaMtado (a) =saba ora se
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 141 so (ta) 1/1 savi jANadi (jANa) va 3/1 saka savvaM (savva) 2/1 savi NiravasesaM (krivina)=pUrNa rUpa se| pariNamadi (pariNama) va 3/1 aka NeyamaDheM [(NeyaM)+ (aTTha)] geyaM (Neya) vidhikR 1/1 ani aTTha (aTTha) 2/1 NAdA (NAu) 1/1 vi jadi (a)=yadi Neva (a)=kabhI nahIM khAigaM (khAiga) 1/1 vi tassa (ta) 6/1 sa gANaM (NANa) 1/1 ti (a)=isalie taM (ta) 2/1 vi jiNidA (jiriMNada) 1/2 khavayaMta (khavayaMta) vakR 2/1 ani kammamevuttA [ (kamma) + (eva) + (uttA)] kammaM (kamma) 2/1 eva (a)= hI uttA (utta) bhUkR 1/2 ani / 1. kabhI kabhI saptamI vibhakti ke sthAna para dvitIyA kA prayoga pAyA jAtA hai hema prAkRta vyAkaraNa, 3-137) / 2. kSap (aya)-kSapaya (vakR)+kSapayat - kSapayantaM (211)+khavayaMta (2/1 ani) noTa : isa gAthA kA artha pAraMparika artha se bhinna kiyA gayA hai, vidvAna vicAra kreN| . vyAkaraNa se yahI artha ThIka baiThatA hai| ThANaNisejjavihArA [(ThANa)-(Nisejja) 1-(vihAra) 1/2] dhammavadeso [(dhamma) + (uvadeso)][(dhamma)-(uvadesa) 1/1] ya (a) = aura Niyadayo' (Niyada) paMcamI arthaka 'yo' pratyaya (avyaya kA kArya kara rahA hai) tesi (ta) 6/2 sa parahaMtANaM (arahaMta) 6/2 kAle (kAla) 7/1 mAyAcAro [(mAyA)-(cAra) 1/1] vva (a)= jaise ki itthINaM (itthi) 6/2 / 1. samAsagata zabdoM meM rahe hue svara paraspara meM hasva ke sthAna para dIrgha aura dIrgha ke sthAna para hasva ho jAyA karate haiM rigasejjA- Nisejja (hema prAkRta-vyAkaraNa, 1-4) / 2. Niyadagro (a)=avazya, nizcita rUpa se 3. kabhI kabhI saptamI ke sthAna para SaSThI kA prayoga pAyA jAtA hai (hema prAkRta vyAkaraNa, 3-134) / pratthi (a) =hai pramuttaM (amutta) 1/1 vi muttaM (mutta) 1/1 vi adidiyaM (adidiya) 1/1 vi iMdiyaM (iMdiya) 1/1 vi ca (a)=tathA pratyesu (attha) 7/2 gANaM (NANa) 1/1 ca (a) =aura tahA (pra) =isI taraha sokkhaM (sokkha) 1/l jaM (ja) 1/1 savi tesu (ta) 7/2 sa paraM (para) 1/1 vi ca (a) =isalie taM (ta) 1/1 savi NeyaM (Neya) vidhika 1/1 ani /
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 jainavidyA jAdaM (jAda) bhUkR 1/1 ani sayaM (a)=apane Apa samattaM (a)=pUrNa NANamaNaMtatthavitthaDaM [(NANaM) + (aNaMta)+ (attha) + (vitthaDa)] NANaM (NANa) 1/1 [(aNaMta) vi-(attha)-(vitthaDa) 1/1 vi] vimalaM (vimala) 1/1 vi rahiya (raha) bhUka 1/1 tu (a)=aura proggahAdihiM [(proggaha) + (Adihi) ] [ (proggaha)-(Adi) 3/2] suhaM (suha) 1/1 ti (a) = spaSTIkaraNa egatiyaM (egaMtiya) 1/1 vi maNiyaM (bhaNa) bhUkR 1/1 / jaM (ja) 1/1 savi kevalaM (kevala) 1/1 vi tti (a) = spaSTIkaraNa gANaM (NANa) 1/1 taM (ta) 1/1 savi sokkhaM (sokkha ) 1/1 pariNama (pariNama) 2/1 ca (a) = nizcaya hI so (ta) 1/1 savi ceva (a)=hI khedo (kheda) 1/1 tassa (ta) 6/1 sa Na (a) =nahIM maNido (bhaNa) bhUka 1/1 jamhA (a)=cUMki ghAdI (ghAdi) 1/2 vi khayaM (khaya) 2/1 jAdA (jA) bhUkR 1/2 / 1. kabhI kabhI dvitIyA kA prayoga prathamA ke sthAna para hotA hai (hema prAkRta vyAkaraNa, 3-137 vRtti)| yahA~ 'pariNAma' kA 'pariNamaM kiyA gayA hai (hema prAkRNa vyAkaraNa, 1-67) / yo (a)=nahIM saddahati (saddaha) va 3/2 saka sokkhaM (sokkha ) 1/1 suhesu (suha) 7/2 paramaM (parama) 1/1 vi vigadaghAdINaM [[ (vigada) bhUkR ani-(ghAdi) 6/2] vi] suNidUraNa (suNa) saMkR te (ta) 1/2 savi abhavvA (abhavva) 1/2 vi bhavvA (bhavva) 1/2 vi vA (a) =aura taM (ta) 2/1 savi paDicchaMti (paDiccha) va 3/2 saka / jesi (ja) 6/2 sa visayesu (visaya) 7/2 radI (radi) 1/1 tesi (ta) 6/2 sa. dukkhaM (dukkha) 1/1 viyANa (viyANa) vidhi 2/1 saka sanbhAva (sabbhAva). 2/1 jai (a)=yadi taM. (ta) 1/1 savi raNa (a)=nahIM hi (a)=kyoMki sammAvaM (sabbhAva) 2/1 vAvAro (vAvAra) 1/1 patthi (a)= nahIM visayatthaM (visaya) caturthI dyotaka 'atthaM' lagAyA gayA hai| 1. kabhI kabhI dvitIyA vibhakti kA prayoga prathamA ke sthAna para pAyA jAtA hai (hema prAkRta vyAkaraNa, 3-137 vRtti) sabbhAva (sadbhAva) =vAstavikatA timiraharA [(timira)1-(hara (strI)- harA) 1/1 vi] jai (a) =yadi diTThI (diTThi) 1/1 jaraNassa (jaNa) 6/1 dIveNa (dIva) 3/1 etthi (a) =nahIM kAyavvaM (kAyavva) vidhika 1/1 ani taha (a) =usI prakAra sokkhaM (sokkha ) 1/1 sayamAdA [(sayaM) + (prAdA)] sayaM (a)=svayaM AdA (Ada) 1/1 visayA (visaya) 1/1 ki (ka) 1/1 savi tattha (a)=vahA~ para kuvaMti (kuvva) va 3/2 saka /
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina vidyA 143 1. timira =andhApana (ApTe : saMskRta-hindI koSa) / 2. vartamAna kA prayoga bhaviSyat artha meM huA hai / evaM (a) = isa prakAra se vididattho [(vidida) + (attho)] [(vidida) bhUkR ani-(attha) 1/1] jo (ja) 1/1 savi davvesu (davva) 7/2 Na (pra) =nahIM rAgamedi [(rAga) + (edi)] rAgaM (rAga) 2/1 edi (e). va 3/1 saka dosaM (dosa) 2/1 vA (a) =aura uvamogavisuddho [(uvayoga)-(visuddha) bhUkR 1/1 ani] so (ta) 1/1 savi khavedi (khava) va 3/1 saka dehumbhavaM [(deha) + (ubbhavaM)] [(deha)-(ubmava)1 2/1 vi] dukkhaM (dukkha) 2/11 1. prAyaH samAsa ke anta meM 'se utpanna' artha ko prakaTa karatA hai| jIvo (jIva) 1/1 vavagadamoho [(vavagada) bhUkR ani-(moha) 1/1] uvaladdho (uvaladdha) bhUka 1/1 ani taccamappaNo [(taccaM) + (apparaNo)] taccaM (tacca) 2/1 appaNo (appaNa) 6/1 samma (a)=pUrNataH jahadi (jaha) va 3/1 saka jadi (a) = yadi rAgadose [(rAga)-(dosa)2/2] so (ta) 1/1 savi appANaM (appANa) 2/1 lahadi (laha) va 3/1 saka suddhaM (suddha) bhUka 2/1 ani /
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ so jhAyai appayaM suddha jo icchai rigassarituM saMsAramahaNNavAu ruddApro / kammidharaNAraNa DaharaNaM so jhAyai appayaM sukaM // 26 // mo. pA. -jo bhISaNa saMsArarUpI mahAsAgara se (bAhara) nikalane kI cAha rakhatA hai vaha karmarUpI iMdhana ko jalAnevAlI zuddha AtmA kA dhyAna karatA hai / . samve kasAya mottuM gAravamayarAyadosavAmohaM / loyavavahAravirado appA jhAyai jhANattho // 27 // mo. pA. -dhyAna meM sthita vyakti loka-vyavahAra se vimukha (tathA) lAlasA, ahaMkAra, rAgadveSa, vyAkulatA aura sabhI kaSAyoM ko chor3akara AtmA ko dhyAtA hai / jaha dIvo gambhahare mAruyabAhAvivajjio jalai / taha rAyAnilarahio jhAraNapaIvo vi pajjalai // 122 // bhA. pA. -jisa prakAra ghara ke bhItara ke kamare meM (garbhagRha meM) havA kI bAdhA se rahita dIpaka jalatA hai, usI prakAra rAgarUpI havA se rahita dhyAnarUpI dIpaka bhI jalatA hai /
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra kA sAra -DaoN. premacanda rAvakA zramaNadhArA ke tattva-cintana ke itihAsa meM bhagavAn mahAvIra aura gautama gaNadhara ke pazcAt prAtaHvandanIya kalikAlasarvajJa zrI padmanandi kundakundAcArya bhAskara sadRza bhAsamAna haiM jinhoMne vikrama kI prathama zatI meM prAkRta vANI meM yaha siddha kiyA ki koI bhI mAnava paramatattva ko apanI svAnubhUti dvArA prApta kara sakatA hai| prAcAryoM kI paramparA meM adhyAtma-granthoM ke nirmANa kA prAcArya kundakunda ko mahAn zreya prApta hai / unakA yaha zAzvata udghoSa hai ki AtmajJAna se hI svAnubhava ho sakatA hai / digambara sAdhu apane-Apako kundakundAcArya kI paramparA kA mAnane meM garva anubhava karate haiM / paravartI granthakAroM evaM TIkAkAroM ke lie kundakunda preraNAsrota rahe haiM / AcArya kundakunda ke paMcAstikAya saMgraha, pravacanasAra, samayasAra, niyamasAra, bAraha aNupekkhA, aSTapAhar3a, dazabhakti, rayaNasAra Adi caurAsI pAhuDoM meM se prathama pAMca grantha sarvaprasiddha haiN| inameM prathama tIna nATakatraya yA prAbhRtatraya kahalAte haiN| digambara paramparA meM ina tIna granthoM kA vahI sthAna hai jo vedAntiyoM ke prasthAnatraya-upaniSad, brahmasUtra aura gItA kA unakI paramparA meM hai / ye tInoM grantha darzana, jJAna aura cAritra kI ratnatrayI haiN| 'pravacanasAra' prAcArya kundakunda kA jJAna-cAritra-pradhAna AdhyAtmika grantha hai jo zrAvaka aura zramaNa donoM ke hetu aparihArya hai / isa grantha kI prAkRtabhASA meM nibaddha 275 gAthAoM meM jJAna-jJeya kI svataMtratA evaM mumukSu muniyoM ke cAritrya kA sAMgopAMga varNana
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 jainavidyA upalabdha hai| prAcAryoM, muniyoM evaM gRhastha zrAvakoM meM svAdhyAyArtha priya isa grantha kI saMskRta evaM bhASA meM aneka TIkAe~ milatI haiM jinameM Atma-jijJAsu evaM dIkSArthI sAdhaka ke lie abhISTa mArgadarzana prApta hotA hai / prAcArya kundakunda ke anya granthoM kI apekSA 'pravacanasAra' kI racanA suvyavasthita hai, jisameM viSaya-vastu kA nirUpaNa kramazaH pravartamAna hotA hai| mahattva kA tathya yaha hai ki isameM granthakAra mAtra racanA hI nahIM karatA apitu prAtma-jJAna-pipAsutroM kI sahaja utpanna honevAlI jijJAsA evaM zaMkAoM kI pUrvakalpanA karake yathAsthAna unakA samAdhAna bhI karatA calatA hai / jainAcAryoM kI janasAmAnya ke upayogArtha apane samaya kI pracalita lokabhASA meM grantha-racanA kI jo paramparA milatI hai usakA utsa prAcArya kundakunda kI vANI meM draSTavya hai / yahI kAraNa hai ki prAcArya kundakunda kA yaha grantha AdhyAtmika dArzanika hote hue bhI sahaja hI sarvajanopayogI zikSA grantha bana gayA hai jo pAThaka kI ruci ko svAdhyAyArtha punaH punaH jAgRta karatA hai| prastuta laghu pAlekha meM AcArya kundakunda ke 'pravacanasAra' grantha ke katipaya mukhyamukhya sthaloM ko abhISTa grAhya zikSA ke rUpa meM vivecita kiyA gayA hai / prAtmajJAna ke lie prAgamajJAna kI AvazyakatA AcArya kundakunda ne apane pravacanasAra grantha meM pade-pade pAgamajJAna kI AvazyakatA pratipAdita kI hai| unakA kathana hai ki jaba taka padArthoM kA nizcaya na ho koI puruSa ekAgra hokara zreyas kI upalabdhi nahIM kara sakatA / ekAgratA vahI prApta kara sakatA hai jise padArthoM kA nizcaya ho gayA ho / jo ekAgra ho vahI zramaNa hai / padArthoM kA nizcaya Agama/zAstra ke svAdhyAya se hotA hai| ataeva sarvaprathama AgamajJAna prApta karane kA . prayatna karanA cAhiye / kyoMki zAstrajJAnahIna puruSa padArtha kA nizcaya nahIM kara sktaa| padArtha ke nizcaya binA manuSya sva-para kA/AtmA-anAtmA kA svarUpa nahIM samajha sakatA aura jaba taka sva-para kA viveka yA bheda-jJAna na ho taba taka karmoM kA nAza saMbhava nhiiN| ataeva isa sabake mUla meM Agama granthoM kA svAdhyAya atyanta Avazyaka hai eyaggagado samaNo eyaggaM Nicchidassa pratyesu / NicchittI prAgamavo pAgamaceTThA tado jeTThA / / 3.32 // -zramaNa ekAgravAna hotA hai, ekAgratA padArthoM meM nizcaya se hotI hai / padArthoM kA nizcaya Agama se hotA hai / ataH Agama-ceSTA hI zreSTha hai| prAgamahINo samaNo NevappAraNaM paraM viyANAdi / pravijANato pratthe khavedi kammANi kidha mikkhU // 3.33 // -Agama-jJAna-hIna zramaNa na to apanA hI svarUpa jAnatA hai aura na para kA hii| jise sva-para kA bheda-jJAna nahIM, vaha karmoM kA kSaya kaise kara sakatA hai ?
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ janavidyA 147 mAgamacakkhU sAhU. iMdiyacakkhUriNa savvabhUdANi / devA ya mohicakkhU siddhA puraNa savvado cakkhU // 3.34 // -Agama sAdhu zramaNoM ke cakSu (netra) haiN| sAmAnya jIvadhAriyoM kI to indriyA~ cakSu hotI hai / devoM ke avadhijJAna cakSu hai aura siddhoM ko sarvataH cakSu hai kyoMki siddha sarvajJa haiM unake lie saba padArtha hastAmalakavat haiM / savve prAgamasiddhA pratthA guNapajjaehi cittehiM / jANaMti prAgameNa hi pecchittA tevi te samaNA / / 3.35 // -samasta padArthoM kA guNa-paryAya-sahita jJAna prAgama meM hai / zramaNa mAgama se hI unheM dekha evaM jAna sakatA hai| zraddhA svAdhyAya se utpanna jJAna se padArtha kA nizcaya hone para zraddhA kA honA Avazyaka hai / Agama par3hane para bhI yadi tattvArtha meM zraddhA na ho to mukti nahIM mila sakatI / sAtha hI zraddhA ke sAtha yadi tadanukUla saMyamAcaraNa nahIM ho to bhI nirvANa kI prApti nahIM ho sakatI / prAcArya kundakunda kahate haiM mAgamapuvA biTThI raNa bhavadi jasseha saMjamo tassa / patthitti bhaNaDa suttaM prasaMjado havavi kidha samaNo // 3.36 // -AgamapUrvaka jisakI dRSTi/zraddhA nahIM hotI hai usake lie saMyamAcaraNa sambhava nahIM hai aura asaMyamI zramaNa kaise ho sakatA hai ? Na hi prAgameNa simjhadi saddahaNaM javi Na pratthi pratyesu / saddahamANo pratthe prasaMjado vA Na NigyAdi / / 3.37 // -yadi tattvArtha meM zraddhA nahIM to pAgamajJAnamAtra se siddhi sambhava nahIM aura mAtra zraddhA se asaMyamI ko nirvANa nahIM mila sktaa| paramANupamAraNaM vA mucchA behAdiyesu jassa pursso| vijjavi jadi so siddhi Na lahadi savvAgamadharovi // 3.39 // -jise dehAdi meM aNumAtra bhI Asakti hai vaha samasta AgamoM kA pAragAmI hone para bhI siddhi-lAma nahIM kara sakatA / sacce zramaNa kI vyAkhyA meM prAcArya kundakunda kahate haiM paMcasamido tigutto paMceMdiyasaMvaDo jidksaano| dasaNaNANasamaggo samaNo so saMjado bhariNado / / 3.40 //
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 janavidyA -jo pAMca samitiyoM, tIna guptiyoM se surakSita hai, jisakI paMcendriyA~ niyaMtrita haiM, jisane kaSAyoM ko jIta liyA hai, jo darzana (zraddhA), jJAna se sampanna hai vaha saMyamI zramaNa kahA jAtA hai| samasattubaMdhuvaggo smsuhdukkhopsNsrinndsmo| samaloThThakaMcaNo puraNa jIvidamaraNe samo samaNo // 3.41 // -saccA zramaNa zatru-mitra, sukha-duHkha, nindA-prazaMsA, miTTI-kaMcana aura jIvana-maraNa meM samabuddhivAlA hotA hai| dasaNaNANacarittesu tIsu jagavaM samuTThido jo du| eyaggagadotti mado sAmaNNaM tassa paripuNNaM / 3.42 // -darzana, jJAna aura cAritra meM jo eka sAtha prayatnazIla hai aura ekAgratAyukta hai usakI zramaNatA hI paripUrNa hai| AcArya kundakunda bandhana aura mokSa ke viSaya meM kahate haiM jo parapadArthoM se moha, rAga yA dveSa karatA hai vaha vividha karmoM kA bandhana karatA hai / pratyesu jo Na mujjhadi Na hi rajjadi va dosamupayAdi / samaNo jadi so NiyadaM khavedi kammANi vividhANi // 3.44 // -parapadArthoM meM jo na moha karatA hai, na rAga karatA hai aura na dveSa karatA haivaha zramaNa nizcaya hI vividha karmoM kA kSaya karatA hai / bAlo vA buDDho vA samabhihado vA puNo gilANo vA / cariyaM carau sajogaM mUlacchedaM nadhA " havadi // 3.30 // -bAlaka ho, vRddha ho, thakA ho yA rogagrasta ho to bhI zramaNa apanI zakti ke anurUpa aisA AcaraNa kare jisase mUla saMyama kA cheda na ho| pAhAre ca vihAre desaM kAlaM samaM khamaM udhi / jANittA te samaNo vaTTadi jadi appalevI so // 3.31 // -AhAra aura vihAra ke viSaya meM zramaNa yadi deza, kAla, zrama, zakti aura avasthA kA vicAra karake AcaraNa kare to use kama-se-kama bandhana hotA hai / ahiMsA ___ahiMsA ke viSaya meM prAcArya kundakunda kI dRSTi bar3I sUkSma hai / sone-baiThane aura calane-phirane Adi meM muni kI jo sAvadhAnatA rahita pravRtti hai vahI hiMsA hai| kyoMki
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 149 marada va jivadu va jIvo prayadAcArassa NicchidA hiMsA / payavassa gathi baMdho hiMsAmetteNa samidIsu // 3.17 // -jIva mare yA na mare phira bhI pramAdapUrvaka AcaraNa karanevAle ko nizcaya hI hiMsA kA pApa lagatA hai parantu jo sAdhaka apramAdI hai, usase yatnapUrvaka pravRtti karane para bhI agara jIva kA vadha ho jAya to use usa hiMsA kA pApa nahIM lgtaa| prayadAcAro samaNo chassuvi kAyesu baMdhagotti mdo| caradi jadaM jadi NiccaM kamalaM Niva jale Niruvalevo // 3.18 // -jo zramaNa prayatnAcArapUrvaka asAvadhAnI ke sAtha pravRtti karatA hai usake dvArA eka bhI jIva ke na marane para bhI use chahoM jIva-vargoM kI hiMsA kA pApa lagatA hai| yadi vaha sAvadhAnI (yatna) pUrvaka pravRtti karatA hai to usake dvArA jIva hiMsA ho jAne para bhI vaha jala meM kamala kI bhAMti nirlepa rahatA hai| parigrahatyAga prAcArya kundakunda ne zramaNa ke lie lezamAtra bhI parigraha rakhane kA niSedha kiyA hai / apanI kAya-ceSTA dvArA jIvahiMsA hone para bandha ho na ho, Avazyaka nahIM parantu parigraha se nizcaya hI bandha hotA hai| isIlie zramaNa sarvatyAgI hotA hai / jaba taka nirapekSa bhAva se sarvaparigraha kA tyAga nahIM kiyA jAtA usakI citta-zuddhi nahIM ho sakatI aura jaba taka citta azuddha hai taba taka karmoM kA kSaya kaise ? parigrahI ke Asakti aura asaMyama hotA hai| para-padArtha meM Asakti Atma-sAdhanA meM bAdhaka hai (3.19.21) / zramaNa ko kevala deha kA hI parigraha hai lekina deha meM bhI unheM mamatA nahIM hai| apanI zakti .. ke anusAra zramaNa tapa meM hI deha kA prayoga karate haiM / sevA-bhakti - AcArya kundakunda ne pravacanasAra meM zramaNa aura zrAvaka ke lie sevA-bhakti kI bhI carcA kI hai / unake anusAra sevA-bhakti zubhabhAva kA kAraNa hai parantu bandha ke adhIna hai / arhanta Adi kI bhakti aura zAstrajJa AcArya Adi ke prati vAtsalya bhAva zubha haiM / santapuruSoM ko vandana-namaskAra, unakA vinaya, Adara, anusaraNa, darzana, jJAna kA upadeza, jinendra arcanA, anya jIvoM ko kisI prakAra kI bAdhA pahu~cAye binA caturvidha zramaNa saMgha kI niSkAma sevA karanA zramaNa aura zrAvaka ke lie zubhabhAvayukta kalyANakara hai / apane Atma-svarUpa ko surakSita rakhate hue karma-bandhanoM ko kATate hue, sAvadhAnIpUrvaka sevAbhakti parama saukhya kA kAraNa hai| vaise zubhabhAva kA rAga bhI pAtravizeSa meM viparIta phala detA hai / samAna bIja bhI bhUmi kI bhinnatA se bhinna rUpa meM pariNata hotA hai / jinheM paramArtha kA jJAna nahIM hai aura jinameM viSaya-kaSAya kI adhikatA hai aise logoM ko dAna, sevA ke phala-svarUpa halake manuSya bhava kI prApti hotI hai (3.45.50) /
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 vinaya jainavidyA vinaya ke prasaMga meM prAcArya kundakunda kA kathana hai ki zAstra jJAna meM nipuNa saMyama, tapa aura jJAna se paripUrNa zramaNoM kA dUsare zramaNa khar3e hokara Adara kareM, unakI upAsanA kareM aura namana kareM / anyathA cAritra naSTa hotA hai / apane se adhika guNavAna se vinaya kI AkAMkSA rakhanA ananta saMsAra kA kAraNa hai / vahI puruSa mokSarUpa sumArga kA bhAgI ho sakatA hai jo pApakarmoM meM uparata ho gayA hai, saba dharmoM 'samabhAva rakhatA hai aura jo guraNa samUha kA sevana karatA hai / azuddha bhAvoM se haTa kara zuddha yA zubha bhAva meM pravRtta puruSa loka ko tAra sakate haiM, unakI sevA karanevAlA avazya hI uttama sthAna kA bhAgI hai ( 3.60) 1 suddhassa ya sAmaNNaM bhaNiyaM suddhassa daMsaNaM jANaM / suddhassa ya NivvANaM socciya siddho Namo tassa / / 3.74 // ye haiM pravacanasAra grantha kI upayogI zikSAe~ /
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya kundakunda evaM bodhapAhuDa __-paM. anUpacanda nyAyatIrtha digambara jaina paramparA meM prAcArya kundakunda kA nAma sarvopari pAtA hai / inheM digambara aAmnAya meM mUlasaMgha ke saMsthApaka kahA jAtA hai / bhagavAn mahAvIra ke pramukha gaNadhara indrabhUti gautama ke pazcAt anya kevalI zrutakevalI hue kintu maMgalAcaraNa ke rUpa meM mahAvIra evaM gautama ke sAtha kevala kundakundAcArya kA nAma hI pAtA hai isase inakI mahattA kA patA calatA hai| maMgalaM bhagavAn vIro maMgalaM gautamo gaNI, maMgalaM kundakundAdyo janadharmo'stu maMgalam / ukta maMgalAcaraNa kA zloka kitanA prAcIna hai yaha to alaga khoja kA viSaya hai kiMtu itanA avazya kahA jA sakatA hai ki kundakundAcArya kI mAnyatA kAphI prAcIna hai| ve prathama zatI ke prAcArya the tathA saMvat 4 meM pATa baiThanevAle prAcArya bhadrabAhu ke ziSya the / prAcArya kundakunda saMvat 49 meM paTTastha hue aura 51 varSa 10 mAha taka isa pada para pratiSThita rahe / prAcArya kundakunda ne 11 varSa kI Ayu meM dIkSA lI tathA 33 varSa taka sAdhu pada para rahane ke pazcAt prAcArya pada para pratiSThita hue| unakI Ayu 95 varSa 10 mAsa 15 dina kI thI jaisAki bhaTTAraka paTTAvaliyoM meM darzAyA gayA hai| isa taraha hama kaha sakate haiM ki prAcArya kundakunda kA janma vi. saM. 5 meM huA hogaa| yaha varSa prAcArya kundakunda dvisahasrAbdi varSa ke rUpa meM manAyA jA rahA hai, yaha eka mahattvapUrNa bAta hai|
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 jainavidyA jaisAki Upara kahA gayA hai prAcArya kundakunda do hajAra varSa pUrva hue. unane jainajagat meM adhyAtma kI jyoti jgaayii| unane apane saMyama evaM tapasyAmaya jIvana meM Atmatattva kI khoja kI aura batalAyA ki saccA sukha kyA hai aura vaha kaise prApta ho sakatA hai| unane nimnagraMthoM meM apane jJAnaghaTa ko uMDelA aura jagat ko batAyA ki jaba taka hama apane Apako nahIM pahicAneMge sukhI nahIM ho sakate / apane Apako jAnanApahicAnanA hI eka bahuta bar3I kalA hai / 1. samayasAra, 2. pravacanasAra, 3. niyamasAra, 4. rayaNasAra, 5. paMcAstikAya, 6. aSTapAhuDa aura 7. dvAdazAnuprekSA / ukta graMtha jainavAGmaya ke prANa haiN| inake AdhAra para jainadarzana kA mahala khar3A hai / kahate haiM-prAcArya kundakunda ne apane jIvanakAla meM aisI Rddhi prApta karalI thI jisake kAraNa ve sadeha videha kSetra meM sImaMdhara svAmI kI samavasaraNa sabhA meM gaye aura sAkSAt tIrthaMkara se jJAna prApta kara lauTe, isI jJAna ko unane ukta graMthoM ke mAdhyama se janatA taka phuNcaayaa| ukta graMtha prAkRta bhASA meM sUtrarUpa meM race gaye jinapara amRtacandrAcArya tathA anya AcAryoM ne vRhad TIkAe~ likhiiN| prAcArya kundakunda apane samaya ke eka advitIya vidvAn the jinane adhyAtma jaise zuSka viSaya para gahana adhyayana evaM manana kiyA aura vaha mArga prazasta kiyA jise mokSamArga kahA jAtA hai / samAja ne bhI unako bhulAyA nahIM apitu sarvocca sthAna diyA tathA Ajataka akSuNNa rUpa se unakI AmnAya evaM paramparA ko barAbara kAyama rkhaa| mUrtipAda lekhoM, zilApaTToM tathA graMtha prazastiyoM meM aba taka mUlasaMgha kI paramparA kA ullekha kiyA jAtA hai| AcArya kundakunda ke pAMca nAma the jaisAki SaTpAhuDa ke TIkAkAra zrutasAgara sUri ne pratyeka pAhuDa ke aMta meM ullekha kiyA hai-zrI padmanaMdi, kundakundAcArya, vakragrIvAcArya elAcArya aura gRddhapicchAcArya / IDara bhaMDAra kI paTTAvalI meM bhI ye hI nAma diye gaye haiM prAcAryakundakundAkhyo vakragrIvo mahAmuniH / . elAcAryo gRddhapRcchaH padmanaMdIti tannutiH // prAcArya kundakunda kI jo sAta racanAeM upalabdha haiM unameM aSTapAhuDa bhI eka hai| aSTapAhuDa meM ATha pAhuDa haiM-darzanapAhuDa, sUtrapAhuDa, cAritrapAhuDa, bodhapAhuDa, bhAvapAhuDa, mokSapAhuDa, liMgapAhuDa aura zIlapAhuDa / inameM se zrutasAgarasUri ne liMgapAhuDa aura zIlapAhuDa ko chor3akara zeSa SaTpAhuDa kI TIkA kI hai| jayapura ke prasiddha vidvAn paM. jayacaMdajI chAbar3A ne aSTapAhuDa kI TIkA saMvat 1867 bhAdavA sudI 13 ko samApta kI hai|
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ janavidyA 153 aSTapAhuDa meM samyagdarzana, jJAna aura cAritra para hI vizeSa rUpa se prakAza DAlA gayA hai / ratnatraya hI mokSa kA mArga hai / sampUrNa graMtha meM isI kA vizada vivecana kiyA gayA hai / prastuta lekha meM bodhapAhuDa ke viSaya para vizeSa prakAza DAlA jA rahA hai / bodhapAhuDa meM prAcArya ne maMgalAcaraNa ke pazcAt viSaya-nirUpaNa kI pratijJA karate hue kahA hai ki chahakAya ke jIvoM ko sukha denevAle sarvajJakathita dharma kA nirUpaNa karUMgA jisase dharmamArga meM sAvadhAna hokara kumArga ko chor3A jA sake / bodhapAhuDa ko prAcArya ne 11 bhAgoM meM bAMTA hai-pAyatana, caityagRha, jinapratimA, darzana, jinabiMba, jinamudrA, jJAna, deva, tIrthaMkara, arahaMta aura vizuddha pravrajyA / prAyatana-pAMca mahAvrata kA dhArI RSIzvara, saMkalpa-vikalpa se dUra zuddhAtmA evaM sarvajJa hI Ayatana hai / bheSadhArI, pAkhaMDI, viSaya-kaSAya meM Asakta parigrahadhArI dharma ke Ayatana nahIM haiN| caityagRha-jo mahAvratI muni svayaM jJAnamayI hokara jJAnasvarUpa evaM cetanAsvarUpa AtmA ko jAnatA hai vahI caityagRha hai| ApA-para ke bheda ko jAnanevAlA saMyamI muni caityagRha hai, anya pASANa Adi kA maMdira caityagRha nahIM hai| jinapratimA-nigraMtha vItarAgamudrAsvarUpa ratnatrayadhArI saMyamI muni kI calatIphiratI deha hI jinapratimA hai| dhAtu-pASANa kI digambarasvarUpa pratimA to vyavahAra pratimA hai| darzana-aSTAMga samyagdarzana, aSTavidha samyagjJAna evaM trayodaza prakAra samyagcAritra ke dhArI bAhya-abhyantara parigraha se rahita sAkSAt jJAnasvarUpa muni hI darzana hai / yaha bAhyadarzana hai, aMtaraMgadarzana to samyaktva hai| vaise darzana kA artha mata yA mAnyatA bhI hai| jainadarzana meM muni, zrAvaka, AryikA kA bheSa bAhyadarzana evaM ina kI zraddhA ko aMtaraMga darzana kahA hai| jinabiba-ahaMt sarvajJa kA pratibimbasvarUpa, dIkSA-zikSA kA dAtA, vItarAgI evaM saMyamI AcArya parameSThI hI darzana-jJAnamayI cetanA bhAvasahita jinabiMba hai anya pratibiMba to gauNa haiN| jinamudrA-banArasIdAsajI ne "jinamudrA jina sArakhI" jinamudrA ko jinezvara samAna hI kahA hai| vaise dRr3ha saMyamI, indriyoM ke vazIbhUta hokara viSaya-kaSAya meM pravRtti nahIM karanevAle jJAnAnaMdasvabhAvI muni ko hI jinamudrA kahA hai / jJAna-apane svarUpa ko jAnalenA jJAna hai / jo saMyama grahaNa kara dhyAna, tapa Adi to karatA hai kiMtu jaba taka AtmarUpa ko nahIM jAne to ye saba vRthA haiN| apane Apako jAnane se hI lakSya kI pUrti hotI hai / jaise-jaba taka bANa nahIM hogA lakSya-vedha nahIM kiyA jA sakatA vaise hI binA jJAna ke mokSamArga nahIM pAyA jA sktaa| deva-dharma, artha, kAma aura mokSa ke kAraNasvarUpa jJAna ko denevAlA deva kahA jAtA hai / jisane cAroM puruSArtha prApta karane hetu dIkSA dhAraNa kI hai vaha deva hai / dazalakSaNarUpa
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 jainavidyA dharma, solahakAraNa bhAvanArUpa dharma ko dhAraNa karane se tIrthaMkara - pada tathA dhana aura saMsAra ke bhogoM kI prApti hotI hai| jo paramapada meM dIkSA le saMpUrNa moharahita hokara AtmasvarUpa meM sthira ho mokSa ko prApta karatA hai vaha jina hI deva hai / tIrthaM - jisake dvArA saMsAra sAgara se tirA jAve vaha tIrtha hai / sAgara, nadI, parvata Adi tIrtha nahIM hai kyoMki ye to saMsAra-samudra meM bhramaNa karAnevAle haiM / sAgara, nadI Adi bAhya mala to dhula jAtA hai kiMtu aMtarmala nahIM / jisase jJAnAvaraNIya karmamala dUra hoM, ajJAna, rAga, dveSa Adi kaSAyeM dhuleM vaha tIrtha hai / arahaMta - sAmAnyarUpa se kevalajJAnI ko arahaMta kahA jAtA hai tathA vizeSarUpa se ghAtiyA karmoM kA nAzaka, aThAraha doSoM se mahaMta hai| cauMtIsa pratizaya, ATha prAtihArya tIrthaMkara ko / anaMta catuSTaya kA dhAraka, cAra rahita jisane kevalajJAna prApta kara liyA vahI evaM anaMta catuSTaya ina chiyAlisa guraNoM kA dhAraka arhata hotA hai / pravrajyA - dIkSA ko hI pravrajyA kahate haiM / dIkSA liyA huA muni sUne ghara meM, vRkSa ke mUla koTara meM, udyAna, vana athavA vasatikA meM nivAsa karatA hai / use zaharoM meM nivAsa karanA nahIM kahA hai / vaha maMdira, tIrthasthAna Adi meM raha kara AtmadhyAna kare tathA anya ko dIkSA Adi deve / jainezvarI dIkSA meM pravrajita sAdhu ke parigraha evaM moha nahIM hone se samatA bhAva prakaTa hotA hai, vaha zatru mitra, mahala - masANa, prazaMsA-nindA, lAbhaalAbha meM ekasA rahatA hai| jaina muni ke choTe-bar3e, dhanika - dIna kA koI vicAra nahIM hotA, jahA~ zuddha prahAra mile vahIM le letA hai / vaha viSayoM kI AzA se rahita, nirAraMbhI aura niSparigrahI hotA hai / usakI nagnatA bAlakavat nirvikAra hotI hai, vaha apane zarIra kA saMskAra nahIM karatA / dIkSA dhAraNa ke pazcAt usake pAsa tila tuSa mAtra bhI parigraha nahIM rahatA, sadA jJAna- tapa meM lIna rahakara vikathAoM se dUra rahatA hai / vaha Atma-kalyANa meM sAvadhAna rahatA hai, para se usako koI mamatva nahIM / vaha apanI maryAdA kA pUrNarUpa se pAlana karatA huA svAdhyAya, tapa aura saMyama meM sthira rahatA hai / vAstava meM munivrata kA pAlana sidhAra para calane ke samAna hI hai aura yahI vAstavika pravrajyA hai / isa taraha hama dekhate haiM ki prAcArya kundakunda ne bodha - pAhuDa meM muniyoM ke zithilAcAra para gaharI coTa kI hai / isase yaha bhI caritArtha hotA hai ki zithilAcAra bhraSTAcAra kI taraha koI nayI cIja nahIM hai / prAcArya kundakunda ke samaya meM bhI muniyoM ke prAcAra meM zithilatA avazya thI jo kundakunda ko nahIM suhAI / kundakunda ne usake khilApha AvAja uThAI aura samucita mArga prazasta kiyaa| unakA kahanA hai ki parigrahI evaM mohavAna muni ke lie naraka evaM nigoda kA rAstA khulA hai / saMpUrNa bodha pAhuDa ke ukta gyAraha bhAgoM meM AcAryapravara ne dharma evaM digambara muniyoM ke svarUpa ko spaSTa kiyA hai /
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTapAhuDa kA bhASAtmaka adhyayana -DaoN0 udayacaMda jaina bhASA-zAstra kA adhyayana karane se AryabhASA ke vikAsakrama meM kaI mahattvapUrNa bhASAe~ hamAre sAmane AtI haiN| parantu jaba hamArI dRSTi pArSa-vacana kI ora jAtI hai taba tIna pramukha bhASAe~ apane vaiziSTya kA pradarzana karatI haiM-1. pAlI, 2. zaurasenI aura 3. ardhmaagdhii| ye tInoM hI ArSa haiM, jinheM sarvaprathama buddha aura mahAvIra ne apane dhArmika vicAroM ke rUpa meM svIkAra kiyA thaa| unhIM buddha aura mahAvIra ke vacanoM ko bhASA-vaijJAnikoM evaM vyAkaraNa-vidoM ne ArSa-vacana kahA tathA jo bAda meM kSetrIya AdhAra * para pAlI, zaurasenI aura ardhamAgadhI ke rUpa ko prApta hue| ye tInoM hI bhASAe~ prAcIna saMskRti ke dIpa-stambha haiM jinakA prakAza adyatana bhI cAroM ora vyApta hai| ina bhASAoM kI sAhityika nidhi mAnava-mAtra ke prati hI nahIM, apitu prANimAtra ke prati AtmIyatA kA sAgara lAkara khar3A kara detI hai| jisakI nidhi anaMta ho vaha kabhI bhI kSaya nahIM ho sakatI hai / vo bhI pAgama rUpa meM, mAnava-mAtra ke kalyANa ke rUpa meM evaM saMskRti ke dharohara ke rUpa meM hai| pratyeka bhASA kA apanA-apanA mahattva hotA hai| jo apane mahattva ke phalasvarUpa bhASA ke itihAsa ko gati pradAna karatI rahatI hai| unhIM meM pArSa-vacana ke rUpa meM zaurasenI prAkRta bhASA hai / jisakA prAcIna samaya se lekara Aja bhI Adhunika bhASAoM ko mahattvapUrNa yogadAna hai / isa bhASA kA apanA vipula sAhitya hai tathA bhASAtmaka dRSTi se bhI isakA mahattva hai kyoMki bhASA-vaijJAnikoM ne prAkRta bhASAoM kA adhyayana karate hue vibhinna
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 jainavidyA prAmANika AdhAroM para ise prAcIna mAnA hai| sarvaprathama bhASAvidoM ne isa viSaya meM khoja kI to unheM azoka ke abhilekhoM se zaurasenI bhASA sambandhI jAnakArI prApta huI / kAThiyAvAr3a ke giranAra abhilekha meM bhI isake jo rUpa dekhane ko mile haiM unase bhI isakI prAcInatA kA bodha ho jAtA hai / yahA~ bhASA ke viSaya meM itanA hI kahA jA sakatA hai ki isa bhASA kA prayoga sarva-prathama Agama sAhitya ke rUpa meM bhI pAyA / isa bhASA kA yahIM virAma nahIM ho gayA, apitu yaha bhASA abAdha gati se calatI rahI / saMskRta nATakoM meM to prAyaH rAjA, maMtrI, rAja-purohita Adi ko chor3akara zeSa sabhI rAnI, rAnI kI saheliyA~, antaHpura kI dAsa-dAsiyA~ Adi se zaurasenI prAkRta kA prayoga karavAyA gayA hai, isakA pramukha kAraNa yaha thA ki saMskRta kI apekSA prAkRta sarala thI, vyavahAra kI bhASA thI, jana-sAdhAraNa meM pracalita thii| prAkRtoM ko jana-sAdhAraNa acchI taraha bola sakate the, samajha sakate the / isalie saMskRta nATakoM meM raMga-maMcIya dRSTi evaM loka-ruci ko dhyAna meM rakhakara prAkRtoM kA prayoga pAtroM se karAyA gayA / zaurasenI ke prAcIna sAhitya para jaba vicAra karate haiM to zaurasenI ke ati prAcIna grantha SaTkhaMDAgama kA vizAlakAya rUpa sAmane A jAtA hai| jisameM siddhAnta nirUpaNa ke sAtha gaNita-jyotiSa Adi viSayoM kA jJAna hotA hai / adhyAtma-ciMtana kI dhArA ke prati vicAra karane para hamArI dRSTi prAcArya kundakunda ke granthoM kI ora calI jAtI hai / prAcArya kundakunda ke sabhI granthoM para saiddhAMtika evaM dArzanika dRSTi se to bahuta kucha likhA jA cukA hai, para unake granthoM kI samIkSA ke sAtha bhASAtmaka paricaya yA adhyayana abhI taka nahIM huA hai / ataH unake granthoM kA bhASAtmaka adhyayana bhI Avazyaka ho gayA hai / yahA~ kundakunda ke sabhI granthoM kI bhASA kA adhyayana prastuta na kara kevala unake aSTapAhuDa kI bhASA kA adhyayana prastuta kiyA jA rahA hai / prAcArya kundakunda dvArA racita sabhI grantha zaurasenI prAkRta meM haiM, para SaTkhaMDAgama kI prAcIna zaurasenI se kucha bhinnatA paMcAstikAya, pravacanasAra, samayasAra Adi granthoM meM hai| ina graMthoM kI bhASA se kucha bhinnatA aSTa-pAhur3a graMthoM meM hai / aSTapAhuDa granthoM meM jo prAkRta hai vaha apabhraMza mizrita prAkRta hai| apabhraMza bharata muni yA vaiyAkaraNoM kI dRSTi se ukAra-bahulA kahI jAtI hai / apabhraMza ukAra-bahula hai, yaha bAta to spaSTa hai, para jaba kundakunda ke aSTapAhuDa granthoM ko dekhate haiM taba yaha bAta bhI sAmane AtI hai ki vibhakti-lopa kI paraMparA bhI prAcIna hai| kundakunda svayaMbhU se pUrva ke kavi haiM / svayaMbhU jJAta kaviyoM meM apabhraMza bhASA ke mAdhyama se likhanevAle Adi kavi haiM / prAcArya kundakunda ke kaI pAhuDa grantha haiM jinameM se aSTapAhuDa granthoM kA adhyAtma viSayanirUpaNa kI dRSTi se bhI mahattva hai| yahA~ aSTapAhuDa granthoM kI bhASA kA adhyayana isalie prastuta karanA anivArya ho gayA ki kundakunda ke samaya meM apabhraMza bola-cAla ke atirikta granthoM kI bhASA bana cukI hogI, tabhI to kundakunda ke aSTapAhuDa granthoM meM prAkRta bhASA ke sAtha apabhraMza kA prayoga kiyA hai jisako vividha bhASAtmaka pakSoM ke AdhAra para spaSTa rUpa se jAna sakate haiM
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 157 jainavidyA vibhaktilopa kI pravRtti ' prAkRta bhASA meM vibhaktilopa kI pravRtti nahIM hai, jabaki aSTapAhuDa granthoM meM yaha pravRtti prAyaH dekhane ko mila jAtI hai jisase yaha bAta sAmane AtI hai ki jo pravRtti apabhraza meM hai vahI pravRtti kundakunda ke aSTapAhuDa granthoM meM hai / apabhraMza meM ('syamjas-zasAM luka 4/344, SaSThyAH 4/345) prathamA/dvitIyA/caturthI/SaSThI ekavacana evaM bahuvacana meM pratyaya lopa hotA hai / vahI yahA~ nirdiSTa hai prathamA ekavacanapaDhama mokkhassa / (daM.pA. 21) sivamagge jo bhvvo| (su. pA. 2) maya rAya dosa moho / (bo. pA. 5) micchAdiTTi jo so saMsAre saMsarei suharahiyo / (mo. pA. 95) prathamA bahuvacanatesi pi patthi bohi / (daM. pA. 13) chaha davva / (daM. pA. 19) je vAvIsa-parIsaha sahati / (sU. pA. 12) dvitIyA ekavacanaseyAseyavidaNhU udhudadussIla sIlavaMto vi / (daM. pA. 16, sU. pA. 25, cA .pA. 2, 18) Na muyai payaDi / (bhA. pA. 137) paramappaya jhaayNto| (mo. pA. 48) dvitIyA bahuvacanatassa ya dosa khtaa| (daM. pA. 9) lahu caugai caiUNaM / (cA. pA. 45) caturthI SaSThI ekavacanajaha mUlammi viNaDhe dumassa parivAra Natthi pakhaDDhI / (daM. pA. 10) pAvopahadi bhAvo sevadi ya prabaMbhu liMgirUveNa / (li. pA. 7) caturthI/SaSThI bahuvacanasammattAdo NANaM NANAdo savvabhAva uvlddhii| (daM. pA. 15) chidadi tarugaraNa bhuso| (li. pA. 16) corANa micchavANa ya juddha vivAdaM ca tivvakammehi / (liM. pA. 10) daMsaNa vaya sAmAiya posaha sacitta rAyabhatte ya / baMbhAraMbhapariggaha aNumaNa uddiTTa desavirado ya / / (cA. pA. 22)
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 janavidyA saptamI meM vibhakti lopagiriguha giri-sihare / (bo. pA. 41) parihara ghamme ahiMsAe / (cA. pA. 15) doghaM evaM hrasva - (syAdau dIrgha-hrasvau 4/330) apabhraMza bhASA meM prathamA Adi vibhaktiyoM ke prayoga hone para dIrgha kA hrasva hotA hai, dIrgha kA dIrgha bhI rahatA hai, hrasva kA dIrgha bhI hotA hai tathA hrasva kA hrasva bhI rahatA hai / prAkRta bhASA meM yaha pravRtti nahIM pAI jAtI hai / kundakundAcArya ke paMcAstikAya, pravacanasAra, niyamasAra, samayasAra Adi granthoM meM aisI pravRtti nahIM pAI jAtI hai / parantu kundakundAcArya ke aSTapAhuDa granthoM meM yaha pravRtti avazya pAI jAtI hai| dIrgha kA hrasva-tesiM vi Natthi 'bohi' (daM. pA. 13) mUlataH dIrgha zabda hai, dvitIyA bahuvacana ke 'zas' kA lopa hone para (3/4) dIrgha kA dIrgha rahanA cAhie thA, parantu yahA~ (4/330) dIrgha kA hrasva ho gyaa| (1) paMca-mahavvayajutto tihiM guttihiM (sU. pA. 20) meM niyamataH 'hi' (3/7) pratyaya ___ lagane para (3/12) dIrgha honA cAhie thA, para hrasva hI rahA / (2) ajjiya vi ekavatthA meM ajjiyA kA 'ajjiya' huA / (3) viro bhAvaraNa meM bhAvaNA kA bhAvaNa / (4) ThAvaraNa paMcavihehiM (bo. pA. 30) ThAvaNa Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 159 lopa-(1) parItta-saMsArino jAdo (bhA. pA. 51) / parivitta-cAhie, va kA lopa hai| . (2) maidhaNuhaM jassa thiraM sadaguNa vANA sutthi rayaNattaM / bo. pA. 22 rayaNattayaM ke sthAna para 'rayaNattaM', 'ya' kA lopa / (3) udesiyaM caraNaM / (cA. pA. 44) uvadesiyaM ke sthAna para 'udesiyaM', 'va' kA lopa / svarabhakti-svara-bhakti kA prayoga bhI bahuta huA hai / (1) mamatta-mamatti (mA. pA. 57) / (2) davvaM-daviyaM bhavvaM+maviyaM (bhA. pA. 124) / (3) ikkaM- ekkaM ikki (mo. pA. 22) / (4) adhA-AdhA (mo. pA. 79) prAdhAkammammikhA / vyAkaraNAtmaka vizleSaNa isa adhyayana meM aise prayogoM ko rakhA jA rahA hai jo prAkRta-vyAkaraNa ke atirikta prayukta hue hoM / aSTapAhuDa graMtha meM aise kaI prayoga haiM jinakA ullekha zabda, kriyA, kRdaMta evaM taddhita rUpa kiyA jA sakatA hai / zabda (1) prathamA ekavacana meM jahA~ prAkRta meM 'o' pratyaya kA prayoga hotA hai vahA~ apabhra za meM prathamA/dvitIyA ekavacana meM 'u' pratyaya kA bhI prayoga hotA hai / aSTapAhuDa-granthoM meM 'u' kA prayoga(1) bhAveha bhAvasuddha phuDa (cA. pA. 45) (bhA. pA. 31) phuDu-phuDa-phuDo / (2) dIvAyaNu tti NAmo (bhA. pA. 50) / (3) bhAvahi aNudiNu atulaM (bhA. pA. 92, 120) / (4) rumahi maNu jiNamagge / (bhA. pA. 141) / (5) pAvopahadi bhAvo sevadi ya abaMbhu ligirUveNa (liMga. pA. 7) / (6) puMscalidhari jasu muMjai / (li. pA. 21) / (2) tRtIyA bahuvacana meM hi, hi yA hiM (bhiso hi hi~ hiM 3/7) pratyaya hone para zabda ke antya 'a' ko 'e' (bhisabhyassupi 3/15) ho jAtA hai / parantu aSTapAhuDa granthoM meM kucha prayoga aise bhI haiM jinameM 'hi' pratyaya hone para zabda ke antya 'a' ko 'e' nahIM huA hai / yathA(i) cautIsahi aisaehiM saMjutto / (daMsaNa pAhuDa 29) / 'cautIsahi' meM 'a' kA 'e' nahIM huA / yaha pravRtti apabhraMza kI hai|
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 160 (ii) payahiM jiNavaraliMgaM / (bhA. pA. 70) / (!ii) NavavihabaMbhaM payaDahi / bhA. pA 98 / (iv) NANAvaraNAdIhiM ya aTTahi kammehiM beDhiyo ya ahaM / (bhA. pA. 119) / (v) uggataveNaNNANI jaM kammaM khavadi bhavahi bahuehi / (mo. pA. 53) / 'i' kA prayoga-sammadaMsaNi passai / bo. mA. 40 / (3) paMcamI ekavacana/bahuvacana meM 'do' 'pAdo' kA prayoga (i) kuNai rAgado sAhU / mo. pA. 54 (ii) radi havedi mohAdo / mo. pA. 69 (4) saptamI ekavacana meM mmi, mhi, 'e' ke atirikta 'i' pratyaya kA prayoga (i) mAyAvelli asesA mohamahAtarummi prAruDhA / mA. pA. 157_ (ii) avarUvarUI saMto jiraNamaggi Na hoi so samaNo / li. pA, 13 (iii) puMscalighari jasu muMjai / li. pA. 21 saptamI meM svataMtra 'e' kA prayoga(i) so kiM jippai ikki pareNa saMgAmae suhaDo / mo. pA. 22 saptamI bahuvacana meM 'su'(i) sAvayANa puNa puraNasu / mo. pA. 85 (ii) paMca mahavvayajutto paMcasu samidIsu tIsu guttIsu / mo. pA. 33 saptamI bahuvacana meM 'hi'-khavadi bhavahi bahuehi / mo. pA. 53 kAraka prayoga(1) tRtIyA ke sthAna para saptamI dukkhe Najjai appA-AtmA duHkha se jAnA jAtA hai (mo. pA. 65) / yahA~ 'Najjai' preraNArthaka kriyA hai isalie tRtIyA honA cAhie thA, para saptamI kA prayoga kiyA gyaa| (2) dvitIyA ke yoga meM saptamI (1) vAyaraNa-chaMda-vaisesiya-vavahAra-NAya-satthesu / (zIla. pA. 16) (3) saptamI ke sthAna para tRtIyA prAdehi kammagaMthI jAvaddhA visaya-rAya-mohehiM / zIla. pA. 27 / (AtmA meM karmoM kI gaaNtth)|
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 161 (4) saptamI ke yoga meM SaSThI jaha tArayANa caMdo mayarAno mayaulANa savAraNaM / mA. pA. 143 kriyA prayoga(1) vartamAna kAla meM-'jo paDhai suNai bhAvai so pAvai avicalaM ThANaM / mA. pA. 164 paDhai, suNai ke atirikta maNuyANaM vaDDhae (mo. pA.) evaM micchAdiTThI have so hu (mo. pA. 92) rUpa bhI milate haiN| sammUhadi rakkhedi ya aThaM jhAedi bahuyatteNa (liGga pA. 5) meM jo 'jhAedi' rUpa hai, use 'jhA' dhAtu mAnA jAya to 'di' yA 'i' ke pUrva 'e' kA prayoga kama hI huA hai| jhAei suddhamappANaM / (mo. pA. 20) (2) bhaviSyatkAla-bocchaM paramappAraNaM / (mo. pA. 2) (i) pratyaya se pUrva evaM kriyA ke bAda 'hi' pratyaya hotA hai / parantu mAtra 'ha' kA prayoga bhI milatA hai| (ii) sijjhihahi je vi bhaviyA / (mo. pA. 88) (iii) hohadi pariNivvANaM / (zIla pA. 11) kiM kAhidi bahikammaM kiM kAhidi bahuvihaM ca khavaNaM ca / mo. pA. 99 prAjJA/vidhi-'i"kA prayoga (ma. pu. e.) bhAvi apuvvaM mahAsatta / bhA.pA. 132, 96 (i) madhyama puruSa ekavacana meM pratyaya lopa bhI milate haiM / taM ciMta (bhA. pA. 102) / taM kuNa jiNabhattiparaM (bhA. pA. 105) 'su' prayoga-bhaMjasu iMdiyaseNaM bhaMjasu maNomakkaDaM payatteNa / (bhA. pA. 90) 'hi' prayoga-taM garahi gurusayAse / bhA. pA. 106 dikkhAkAlAI ya bhAvahi / bhA. pA 110 kRdaMta prayoga sambaMdhakRdaMta ke lie vizeSa rUpa apabhraMza kI taraha 'evi' pratyaya kA prayoga huA hai / UNa yA dUNa pratyayoM kA prayoga to hai hii| puNNaM caevi tiviheNa (mo. pA. 28) / appA jhAevi lahadi iMdattaM (mo. pA. 107) / tihi tiNi dharavi NiccaM (mo. pA. 44) / 'tu' kA prayoga-vaMdittu ti jagavaMdA (cA. pA. 1) /
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 taddhita prayoga - 'ta' evaM ' ttaNa' pratyayoM kA prayoga huA hai (i) appA jhAvi lahahi iMdattaM / mo. pA. 77 (ii) loyaMtiya- devattaM tattha / mo. pA. 77 (iii) bAlatta - patteNa / bhA. pA. 41 (iv) NagattaNaM kajjaM / bhA. pA. 55 dezIzabda - sAhaMti jaM mahallA AyariyaM jaM mahalla puvvehiM / cA. pA. 31 DhillaM - zithila - DhIlA duru - dulliyo (bhramaNa) / mA. 36 puMscalaghari / (liM. pA. 21) jai-phullaM gaMdhamayaM / bo. pA. 14 / icchu- phulla -samo (bhA.pA. 71 ) pasu - mahila - saMDha - saMgaM ( bo. pA. 56 ) / je jhaDiyakamme (mo. pA. 1), jhar3anA / te hoMti lullamUnA ( daM. pA. 12 ) / jaina vidyA kucha anya prayoga - ( 1 ) tAma raMga gajjai appA visaesu garo pavaTTae jAma ( mo. pA.) / isameM jAma evaM tAma apabhraMza hI haiM / ( 2 ) majbhaM Na grahayamegAgI / ( mo. pA. 81 ) hakaM hayaM maiM ( apabhraMza rUpa hai | ) - ( 3 ) haMturaNa dosakamme huu / (bo. pA. 29 ) huu ( apabhraMza rUpa hai / ) ( 4 ) saha - viyAro humro / ( bo. pA. 60 ) isa prakAra ke anusaMdhAna ko prastuta karake maiM yaha socatA hU~ ki aSTapAhuDa granthoM kA hI nahIM, apitu kundakundAcArya ke sabhI graMthoM kA bhASAtmaka adhyayana honA Avazyaka hai kyoMki unake jitane bhI graMtha haiM ve sabhI pAhuDa hI haiM / para jinheM Aja vidvAnoM ne gaye haiM / ina pAhu granthoM aSTapAhuDa kI saMjJA dI hai, ve hI pAhuDa ke rUpa meM pracalita ho kI bhASA kA mUlyAMkana karane se yaha spaSTa prAbhAsa ho jAtA hai ki jaba apabhraMza bolacAla ke rUpa meM prayukta hotI rahI hogI taba vaha prAkRta ke adhika najadIka rahI hogI / kundakundAcArya ne prAkRta ke sAtha jo apabhraMza zabdoM kA prayoga kiyA hai usase yaha patA calatA hai ki apabhraMza kAphI prAcIna bhASA hai|
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra-puraskAra-1990 digambara jaina atizaya kSetra zrImahAvIrajI dvArA saMcAlita jainavidyA saMsthAna zrImahAvIrajI ke 'mahAvIra puraskAra' ke lie jaina dharma/darzana/itihAsa/sAhitya Adi se sambandhita kisI bhI viSaya kI pustaka/zodha-prabandha kI cAra pratiyAM 31-3-91 taka Amantrita haiN| 1987 ke pazcAt prakAzita pustaka hI isameM sammilita ho sakatI hai / aprakAzita kRtiyAM bhI prastuta kI jA sakatI haiM / aprakAzita kRtiyoM kI tIna pratiyAM spaSTa TaMkaNa/ phoTosTeTa kI huI tathA jilda baMdhI honI caahie| niyamAvalI tathA Avedana kA prArUpa prApta karane ke lie do rupaye kA posTalaArDara mantrI, digambara jaina atizaya kSetra zrImahAvIrajI, jayapura ke nAma nIce diye gaye pate para bhijvaaveN| saMyojaka janavidyA saMsthAna samiti digambara jaina nasiyAM bhaTTArakajI savAI rAmasiMha roDa, jayapura-302004
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra puraskAra * digambara jaina atizaya kSetra zrImahAvIrajI dvArA saMcAlita jainavidyA saMsthAna dvArA jaina - sAhitya sarjakoM ko ullekhanIya sRjana-yogadAna ke lie prativarSa 5001 / - pAMca hajAra eka rupaye kA mahAvIra puraskAra pradAna kiyA jAtA hai / isI krama meM DaoN phUlacanda jaina premI ko unakI kRti 'mUlAcAra kA samIkSAtmaka adhyayana' ke lie varSa 1988 kA yaha puraskAra pradAna kiyA gayA hai / saMyojaka jaina vidyA saMsthAna
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA saMsthAna, zrImahAvIrajI mahAvIra puraskAra digambara jaina pratizaya kSetra, zrImahAvIrajI (rAjasthAna) kI prabandhakAriNI kameTI ke nirNayAnusAra jaina sAhitya sRjana evaM lekhana ko protsAhana dene ke lie ru.5,001/- ( pAMca hajAra eka) kA puraskAra prativarSa dene kI yojanA - yojanA ke niyama --- 1. jaina dharma, darzana, itihAsa, saMskRti sambandhI kisI viSaya para kisI nizcita avadhi meM likhI gaI sRjanAtmaka kRti para 'mahAvIra puraskAra' diyA jAyagA / anya saMsthAnoM dvArA pahale se puraskRta kRti para yaha puraskAra nahIM diyA jAyegA / 2. puraskAra hetu prakAzita / aprakAzita donoM prakAra kI kRtiyAM prastuta kI jA sakatI haiN| yadi kRti prakAzita ho to yaha puraskAra kI ghoSaNA kI tithi ke 3 varSa pUrva taka hI prakAzita honI cAhiye / 3. puraskAra hetu mUlyAMkana ke lie kRti kI cAra pratiyAM lekhaka / prakAzaka ko saMyojaka, jainavidyA saMsthAna samiti ko preSita karanI hogii| puraskArArtha prApta pratiyoM para svAmitva saMsthAna kA hogA / 4. aprakAzita kRti kI pratiyAM spaSTa TaMkaNa kI huI athavA yadi hastalikhita hoM to ve spaSTa aura suvAcya honI cAhiye / 5. puraskAra ke lie preSita kRtiyoM kA mUlyAMkana viziSTa vidvAnoM/nirNAyakoM ke dvArA karAyA jAyagA, jinakA manonayana jainavidyA saMsthAna samiti dvArA hogA / ina vidvAnoM/nirNAyakoM kI sammati ke AdhAra para sarvazreSTha kRti kA cayana jainavidyA saMsthAna samiti dvArA kiyA jAyegA / 6. sarvazreSTha kRti para lekhaka ko pAMca hajAra eka rupaye kA 'mahAvIra puraskAra' prazastipatra ke sAtha pradAna kiyA jAyagA / eka se adhika lekhaka hone para puraskAra kI rAzi unameM samAnarUpa se vitarita kara dI jAyegI / 7. mahAvIra puraskAra ke lie cayanita aprakAzita kRti kA prakAzana saMsthAna ke dvArA karAyA jA sakatA hai jisake lie Avazyaka zarteM lekhaka se taya kI jAyagI / 8. mahAvIra puraskAra ke lie ghoSita aprakAzita kRti ko lekhaka dvArA prakAzita karane/ karavAne para pustaka meM puraskAra kA Avazyaka ullekha sAbhAra honA cAhiye / 9. yadi kisI varSa koI bhI kRti samiti dvArA puraskAra yogya nahIM pAI gaI to usa varSa kA puraskAra nirasta ( radda kara diyA jAyegA / 10. uparyukta niyamoM meM zrAvazyaka parivartana / parivarddhana / saMzodhana karane kA pUrNa adhikAra saMsthAna / prabandhakAriNI kameTI ko hogA / saMyojaka kAryAlaya : digambara jaina nasiyAM bhaTTArakajI savAI rAmasiMha roDa, jayapura-302004 jJAnacandra khindUkA saMyojaka jaina vidyA saMsthAna samiti, zrImahAvIrajI
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ hamAre prApya mahattvapUrNa prakAzana 20/ 12/ 1-3. rAjasthAna ke jaina zAstra bhaNDAroM kI grantha-sUcI-tRtIya, caturtha, paMcama bhAga mUlya sampAdaka-DaoN. kastUracanda kAsalIvAla evaM anUpacanda nyAyatIrtha 350/4. jaina grantha bhaNDArsa ina rAjasthAna-lekhaka-DaoN. kAsalIvAla 50/5. mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla : vyaktitva evaM kRtitva / lekhaka-DaoN. kastUracanda kAsalIvAla rAjasthAna ke jaina santa : vyaktitva evaM kRtitva-lekhaka-DaoN. kAsalIvAla 7. jaina zodha aura samIkSA-lekhaka-DaoN. premasAgara jaina 20/8. jiNadattacarita-sampAdaka-DaoN. mAtAprasAda gupta evaM DaoN. kAsalIvAla 9. pradyumnacarita-sampAdaka-paM. cainasukhadAsa nyAyatIrtha evaM DaoN. kAsalIvAla 10. sarvArthasiddhisAra-sampAdaka-paM. cainasukhadAsa nyAyatIrtha 11. campAzataka-sampAdaka-DaoN. kastUracanda kAsalIvAla 12. vacanadUtam (pUvArddha-uttarArddha)-paM. mUlacanda zAstrI pratyeka 10/13. paM. cainasukhadAsa nyAyatIrtha smRti grantha 14. bAhubalI (khaNDakAvya) lekhaka-paM. anUpacanda nyAyatIrtha 15. yogAnuzIlana-lekhaka-kailAzacanda bAr3hadAra 16. cUnar3iyA-muni zrI vinayacanda, anu.-paM. bhaMvaralAla polyAkA 17. ANaMdA-kavi mahAnandi, anu.-DaoN. devendrakumAra zAstrI 18. mIsura kI jayamAla aura pANDe kI jayamAla muni kanakakIti evaM kavi naNhu, anu.-paM. bhaMvaralAla polyAkA samAdhi-muni caritrasena, anu.-paM. bhaMvaralAla polyAkA buddhirasAyaNa proNamacaritu-kavi nemiprasAda, anu.-paM. bhaMvaralAla polyAkA 21. kAtantrarUpamAlA-bhAvasena traividyadeva 22. bodhakathA maMjarI-zrI nemIcanda paToriyA purANasUktikoSa 24. vardhamAnacampU-paM. mUlacanda zAstrI 25. cetanA kA rUpAntaraNa-bra. kumArI kauzala 26. AcArya kundakunda : dravyavicAra-DaoN. kamalacanda sogANI 15/27. apabhraMza racanA saurabha-DaoN. kamalacanda sogANI yantrastha 28. mRtyu jIvana kA anta nahIM-DaoN. zyAmarAva vyAsa 29. prAcArya kundakunda-paM. bhaMvaralAla polyAkA 30. atIta ke pRSThoM se-DaoN. rAjArAma jaina 31. bhagavAn mahAvIra aura unake siddhAnta-zrI rUpakizora guptA 19. 15/ 5/