Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાણવાળો માઈ પૂ. પં.શ્રી ભદ્રંકરવિજ્યજી ગણિવર્ય
શ્રી મહાવીર તcવજ્ઞાન પ્રચારક મંડળ |
અંજાર(કચ્છ)
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
/2 ics/
1
/
5
2
S
- - :
શહેર
આ રાધિ ના નો માં – પૃ. ૫. શ્રી ભદ્રકવિજયજી ગણિવર્ય
ન
A
E
.
New
(
'
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
Iકાશક : શ્રી મહાવીર તત્વજ્ઞાન પ્રચારક મંડળ શ્રી વાસુપૂજ્ય સ્વામી-જિનાલય અંજાર (કચ્છ)
લેખક-પરિચય : પૂ.પાદ વ્યાખ્યાનવાચસ્પતિ આચાર્યદેવ શ્રીમદ વિજય રામચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજના શિખર પૂ. પં. શ્રી ભદ્રંકરવિજયજી ગણિવર્ય
પ્રથમ સંસ્કરણું : નકલ ૨૦૦૦ વીર સં. ૨૫૫, તા. ૧૪-૧૨-૭૮ વિ. સં. ૨૦૩૫, માગસર સુદ ૧૫
પ્રિન્ટર્સ: અવનિ ટેક્સ બીજે માળે, રતાળના નાકે, ગાંધીરોડ, અમદાવાદ-૧,
મૂલ્ય રૂ. ૫-૫o
: પ્રાપ્તિસ્થાને ઃ ગૂર્જર ગ્રંથરત્ન કાર્યાલય ગાંધીરોડ, ફૂવારા સામે – અમદાવાદ-૧,
સોમચંદ ડી. શાહ સુવા કાર્યાલય, જીવનનિવાસ સામે,
પાલિતાણા (સૌરાષ્ટ્ર)
સેવંતીલાલ વી. જૈન ૨૦, મહાજન ગલી, ૧લે માળે
ઝવેરી બજાર, મુંબઈ-૨,
સરસ્વતી પુસ્તક ભંડાર રતનપળ, હાથીખાના
અમદાવાદ-૧,
શ્રી પાનાચંદભાઈ
C/o ભારત મેડિકલ સ્ટોર્સ જૂના નાગરદાસ રેડ, કેદારનાથ ભુવન,
અંધેરી (ઇસ્ટ) મુંબઈ-૬૯,
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧ લુ મંગળકારી આરાધના
પ્રકરણ ને જી
ડાવશ્યક
પ્રકરણ ૩ જી
આરાધકના ગુણ
પ્રકરણ ૪ થ મિથ્યાત્વ
પ્રકરણ ૫ મુ ઉપકારક ત્યાગ
પ્રકરણ ૬ ડું
પ્રકરણૢ ૭ મુ
અનીતિ અને હિંસા
પ્રકરણ ૮ સુ સહુનું પરમ કર્તવ્ય
પ્રકરણ ૯ મુ
આરાધનાના માના એ પ્રકાર
ઉપકારક કરણી
પ્રકરણ ૧૦ સુ
અંતિમ આરાધના
પ્રકરણ ૧૧ સુ
મંત્રાધિરાજ માહાત્મ્ય
પ્રકરણ ૧૨ સુ સામાયિક વ્રત
પ્રકરણ ૧૩ મુ
...
પરમપદ-પ્રદાયક સામાયિક
પ્રકરણ ૧૪ મું સામાયિકની ક્રિયા
પ્રકરણ ૧૫ સુ સામાયિક
પ્રકરણ ૧૬ મુ પ્રતિક્રમણથી પ્રીત
પ્રકરણ ૧૭ સુ
ઇન્દ્રિય-જય
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
અનુક્રમણિકા
*
:
:
...
...
૧-૧૨
૧૩-૧૯
૨૦-૨૦
૩૧-૪૦
૪૧૫૧
પર-૬૦
}-}}
}છ—કર
૭૩-૨૩
.:. ૮૪-૯૩
૯૪-૧૦૬
...૧૦૭–૧૧૩
..૧૧૪-૧૨૪
...૧૨૫૧૩૩
...૧૩૪-૧૪૪
...૧૪૫૧૫૧
...૧૫૨-૧૬૦
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂ. પં. શ્રી ભદ્ર કરવિજયજી ગણુિવરકૃત પ્રાપ્ય-અપ્રાપ્ય પુસ્તકાની નામાવલિ
(૧) જૈનમાની પિછાન
(ર) અનુપ્રેક્ષા ( કિરણ ૧-૨-૩ સાથે )
(૩) પ્રતિમા વૃજન
(૪) પ્રાથના
(૫) જિનભક્તિ
(૬) ધમ શ્રદ્ધા
(૭) નમસ્કાર-મીમાંસા
(૮) નમસ્કાર-દાહન
(૯) પ્રતિક્રમણની પવિત્રતા
(૧૦) આસ્તિકતાના આદશ
(૧૧) આરાધનાના માર્ગ (રેકઝીન માઇન્ડીંગ)
?"
( ચાલુ બાઇન્ડીગ)
(૧૨) પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર અને સાધના
(૧૩) દેવદર્શન
(૧૪) નમસ્કાર મહામત્ર
(૧૫) તત્ત્વ-દાહન
(૧૬) મહાવીરદેવનુ જીવન
*
મુખ્ય વિક્રેતા
ગૂર્જર ગ્રંથરત્ન કાર્યાલય
ફૂવારા સામે, ગાંધીમાગ, અમદાવાદ-૧
૪-૫૦
૬-૫૦
7-00
૧-૫૦
૩-૦૦
૬-૦૦
૫-૦૦
૨-૫૦
૧-૫૦
૭-૫૦
૫-૫૦
૩-૫૦
(પ્રેસમાં)
,,
>>
(અપ્રાપ્ય
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
હવે તે આરાધના એ જ તરાપાય
એ, છત્વ અને શિવત્વથી સર્વ છે સાથે સામ્ય ધરાવતા ધર્મજને !
કતલખાનાંઓમાં ચાલતી પશુઓની અઘાર કલેઆમ સમયની કારમી ચિચિયારીઓ તમને કાને સંભળાતી નથી? એમની તીક્ષણ વેદનાઓ તમારી આંખે ચડી નથી ? ઢગલે થઈને ઢળી પડતી એ કાયાઓ તમારા ચિત્તપ્રદેશમાં ક્યારેય ઊપસી નથી ? હાય ? આ બધાને બચાવશે કોણ? એમને બેલી બનશે કોણ ?
નિર્દોષ બિચારા અનંત જી ! બટાટા, લીલ, ફૂગ વગેરેમાં બેઠે છે! એમને શેકી, ભેજી, સૂકવીને ખાઈ જવામાં આવે છે ! રે ! આ બધાને બચાવશે કેણ? - ઢોર-ઢાંખરની કેવી લાચાર, પરવશ અને બેચેન દુનિયા ! અનંતશક્તિના એ સ્વામીઓ ખાવા-પીવાને ય અશક્ત ! પૂર્ણ રીતે સ્વતન્નઈ. સંપૂર્ણપણે ગુલામ દશામાં!
નારકની ધરતીના છેએની તે શી કથા કરવી ? અનંત સુખના. એ માલિકે ઉપર મહાદુઃખની તરવારે ફરી રહી છે. એમને ભડકે જલતી અગનજવાળાઓમાં ફેંકીને જીવતા સળગાવાઈ રહ્યા છે ! “નહિ મારવાની” કરુણ કાકલુદીઓ તે અધમ દેવાત્માએ લાત મારીને ટુકરાવી રહ્યા છે. અરે ! આમને કેક તે બચાવ ! સાચે રાહ સુઝાડે! જરૂર કરી નાખ્યાં છે તેમણે પાપ! પણ કેક તે દ ગુજારે!. તેમની કેવી કરુણ ચીસે આ ધરતીએ જાણે સંભળાઈ રહી છે. -
વાત્માઓ તરફ નજર કરે. ઈબ્રાં, અતૃપ્તિ અને મિથ્યાત્વના દાવાનળમાં અસંખ્ય દેવાત્માઓ ભડથું થઈ ગયા છે! :
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
દેવદેવીના ચ્યવનકાળની વિરહવ્યથા; કરુણુસ્વરના વિરહના વિલાપ ! હાય ! સાંભળ્યા સભળાતા નથી. તૃપ્ત જ રહેવાને સા`ચેલા આત્મા અતૃપ્તિનાં 'કલઊામાં ખૂંપી રહ્યો છે ! પર ગુણને જોઈ ને પ્રમેાદ કરવાના જ સ્વભાવ પામેલેા આત્મા ઈર્ષ્યાથી મળી—જળીને ખાખ થઈ રહ્યો છે ! અરે, એ ! આ દેવ થયા ા ય માનવ કરતાં ય નીચે ઊતરી ગયા છે! એમને કાક તા કાન પકડીને સમજાવેા. ઉન્માર્ગેથી પાછા વાળા ! હાય જોયુ, જાતું નથી તેમનાં પાપી પુણ્યાનું વિકરાળ તાંડવ ! અસખ્ય આત્માઓને ઝડપીને ભરખી લેતું !
:
મલાકના માનવાની પણ કેવી દુર્દશા થઈ છે ! જેને પરમામાએ ‘મહાન ’ કહ્યો એ માનવ વાસનાના ભૂખ્યા થઈ ને કેટલી હદ સુધી અષ્ટમ થઈ રહ્યો છે ! એલા ધનાઢ્યોની આલમે તરફ નજર તા કરા ! જાણે વાસનાઓનાં સુખ કદી આરેાગ્યાં જ ન હેાય એ રીતેછપ્પનીઆના દુકાળીઆની જેમ ત્રાટકયા છે; વાસનાએનાં સાધના ઉપર ! અરે ! અરે ! એમને એટલું તે કહેા કે આ બધાં મડદાં છે મડદાં ! એમની ઉપર જ્યાફત ઉડાવે તે તે ગીધડાં કહેવાય છે; ગીધડાં ! આનંદનાં શાશ્વત ઝરણાંના સ્વામીએ ! તમારું તેા આ સ્વપ્નાવસ્થાનુ
ય જીવન નથી !
આ ધર્માત્માએ ! તમને તેવી હજારા સ્ત્રીઓ નથી દેખાતી; જે દારૂડીઆ કે ક્રેાધી પતિના હાથે મૂઢ માર ખાતી હાય અને ‘અચાવે અચાવા ’ની ચીસો પાડતી હાય !
તમને એવી હજારો કન્યાએ નથી દેખાતી ? જેનાં સૌભાગ્ય કંકણુ ટૂંકા જ સમયમાં નદવાઈ ગયાં હાય !
નખાપા ખની જતાં બાળક; સ્વપ્નમાં · બાપા !' કહીને બૂમ પાડતાં હાય !
માતાથી વિખૂટાં પડેલાં સંતાનેા ! મા....મા....કરતાં જ્યાં ત્યાં
દોડતાં હાય!
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ગરીબ! બેકાર! ત્યક્તાઓ ! વિધવાઓ ! યુદ્ધભૂમિ ઉપર કપાતાં કલેવર ! ઊડતાં ધડ-માથાંઓ! વછૂટતી લેહીની પિચકારીઓ! મદડાં ચૂંથતાં ગીધડાંઓ ! . . .
. ' હોસ્પિટલના રેગીઓ! મરણપથારીએ પડીને છેલ્લાં ડચકાઓની તણ વેદના ભેગવતા માનવો ! વાસનાની પાછળ પાગલ બનીને જીવન ફેંકી દેતા શ્રીમંત ! વિકાના ઉદ્રકને કારણે આંતર-રૂપ ગુમાવી દઈને કુરૂપ બની જતી રૂપગવિતાઓમુનિ–જીવનથી ભ્રષ્ટ થઈને રિગ કરતાં ય ભૂંડા ભેગના રસાસ્વાદ લેવા માટે સંસાર પ્રતિ ડગ ભરતા આત્માઓ !
' . . . . ' હાય ! અનંત ચતુષ્ટયના સ્વામીઓનાં સુખ, શક્તિ, પુણ્ય, બુદ્ધિ અને સમયના કેવા કુરકુરચા ઉડી રહ્યા છે ! દુઃખે અને પાપે ! " ' ઓ, ધમજને ! જીવત્વના નાતે જીવ માત્ર આપણું બંધુઓ છે! એમના કર્મભનિત ત્રાસ જોઈને શું આપણને કેઈ સંવેદન ન થાય? લાખો ટન માછલાં હજારે મણ દેડકં; લાખ ગાડરે અને બળદો, હજારે વાંદરાં, સસલાં અને કીડાઓ, લાખો ભૂડ અને ડુકકરની કલેઆમથી; ધનવાની આલમમાં ઊભરાયેલાં કાતીલ પાપથી થતી આત્મગુણની કલેઆમથી; ગરીબોના જીવનનાં આધ્યાન અને રૌદ્રધ્યાનની હેળીઓમાં ભડથું થઈ જતી આત્મ-તત્વની સ્વભાવ દશાથી શું આપણે વ્યથિત નથી બની શકતા? * આખું વાયુમંડળ કલેઆમથી ઊભરાયું છે. ચીરો અને ચિચિયારીઓથી ગગનમાં અદ્વૈત વ્યાખ્યું છે.
શું આ બધાની વચ્ચે આપણને કોઈ પુણ્યાનું સુખ મળી જતું હેય તે તે મનપસંદ પડે તેવું છે? શું તેવા સુખમાં આપણને આનંદ છે? અપિ નથી? મજા છે? બેચેની નથી?' , ,
મારું શું? એ પછી વાત કરશું. આ બધાનું શું? એ વાત પહેલી કરવી પડશે. .
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
' છે આ યુવેદન આપણને હાડોહાડ લાગી જશે તે એ સર્વરક્ષા માટે આપણે એકદમ સજજ બની જઈશું. બધી જ શિથિલતાઓને ખંખેરી નાખવા માટે કટિબદ્ધ બની જઈશું. . અને પછી ઘરમાત્માએ ફરમાવેલી સર્વવિરતિધર્મની, છેવટે દેશવિરતિધર્મની ઉત્તમોત્તમ સાધનાનાં સોપાન ઉપર ધમમઃ ડગ માંતા જઈશું. -
સેટીસના તત્વજ્ઞાનથી પ્રભાવિત થઈ જઈને મહાન કવિ ગણાતા પ્લેટોએ પોતાનો કાવ્યસંગ્રહ બાળી મૂકો અને સોક્રેટીસને શિષ્ય અનીને માટે ફિલસૂફ બની ગયે.
પરમકૃપાલુ, પરમપિતા, ત્રિલેકગુરુ, તીર્થંકર પરમાત્માની સર્વ રક્ષાની પરમ કરુણામાંથી પ્રગટી જતી સ્વરક્ષાની ફિલસૂફીથી આપણે પ્રભાવિત થયા નથી ? જે પ્રભાવિત થયા હોઈએ તે એની ખાતર આપણી સઘળી એષણાઓ અને કામનાઓને સળગાવી દેવી જોઈએ. - જે હૈયેએ મહાફરુણુનું ગીત પ્રગટ થઈ જવો તે સર્વ રક્ષાર્થ અનિવાર્ય અને આવશ્યક એવી સ્વરક્ષા માટે આપણે એકદમ તૈયાર. થઈ શકશું. પછી સ્વરક્ષાનું એ જીવન ગમે તેટલું કઠોર કાં ન હોય?.
સવરક્ષાનું વિશુદ્ધ જીવન જીવનાર એક પણ આત્મા આ પ્રરતી ઉપર હશે ત્યાં સુધી સૂર્ય પોતાની આગ એ શકશે નહિ, સમુહો માઝા મૂકી શકશે નહિ, પાપ પ્રજવણીને માનવપ્રજાનું આધ્યાત્મિક વ્યક્તિત્વ નષ્ટ કરી શકશે નહિ. છે. આ બધું ત્યારે જ બનશે, જ્યારે એક પણ આત્મા “સ્વરક્ષાની સાધનાની વેદિકા ઉપર બેઠે નહિ હોય !
અહે! અહા ! એક જ આત્માના સ્વરક્ષાજનિત પુણ્યની પણ કેટલી તાકાત : -કે જાતીય ધીરજ રાખવી પડે !
–કે સૂરજને ચં કાબૂમાં રહેવું પડે! ' . : -કે સમદ પણ મરદી બનવું પડે!
કે કાળાં પાપોને પણ ચૂપચાપ બેસી રહેવું પડે !
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે આત્મવિશ્વાસ પ્રગટાવીએ, સ્વરક્ષાના વિશુદ્ધ પુણ્યમાં અને એની સર્વરક્ષાસાધક શક્તિમાં. - કેઈ નબળા વિચાર કરો મા. જમાનાવાદને અંધકાર બેશક વધુ ને વધુ જમ થઈ હ્યો છે અને જામે પાડી હૃાો છે.
પણ સબૂર ! બીજી બાજુ ધર્મ અને પુણ્યના બળને પ્રકાશ પણ વધી રહ્યો છે, ઘેરે અને ગાઢ બની જ રહ્યો છે.
અંધકારનું કામ અંધકાર કરે છે.
પ્રકાશે પણ એની કૂચ હવે આરંભી છે. ભસ્મગ્રહ પણ ઊતર્યો છે, હતાશાને હાલ તે અવકાશ છે જ નહિ. છે. પણ તે ધન્ય વાયુમંડળનું ગગનેથી અવતરણું કરાવવા માટે આપણે નિમિત્તભૂત તે બનવું જ પડશે. કઈ પણ વસ્તુ એકાએક આપમેળે તો ઊતરી પડતી નથી કે આવી જતી નથી.
એવું તે આપણું પુણ્ય જ ક્યાંથી કે ભસ્મગ્રહના વિદાયની વેળામાં આપણું જીવન હેય સંક્રાન્તિનાં એ વર્ષોમાં આપણું સાધના હિય? ભાવીના પ્રકાશમય ભવ્ય ગગનમાં આપણે નિમિતભાવ હેય !
ચાલે, ચાલે, ત્યારે...ઊઠે...ઊભા થાઓ. ખૂબ પિરસ ચડે તેવી આ વિચારણા છે. હલદીઘાટીના યુદ્ધના વાતાવરણમાં રાણું પ્રતાપના અશ્વ ચેતકને ચ પિરસ ચડી ગયું હતું અને પિતાના માલિકની ઈચ્છા મુજબ શત્રુસૈન્યમાં ધસી જઈને શત્રુ–રાજા માનસિંહના હાથીના પેટ ઉપર પિતાના પગ ટેકવી દઈને માલિકને શત્રુની આડી સુધી પહોંચાડી દીધો હતો.
રે! એ હાથીને ય ચેતક ઉપર ખુન્નસ ભરાઈ ગયું હતું, તેથી તેણે કોઈ સેનિકની તલવાર સૂંઢથી આંચકી લઈમે ચેતકના પગ ઉપર ઝીકી લઈને તેને લંગડાતે કરી દીધા હતા. આ આ ક્ષત્રિયોનાં પશુઓને ય રણમેદાનમાં પોરસ ચડે અને સર્વરક્ષાની
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦. સુંદર પ્રક્રિયા સાંભળ્યા બાદ આપણને સ્વરક્ષા સાધી લેવાનું પિરસ ન ચડે એ કેમ જ બને ?
રે! ભવાયા પણ ભવાઈમાં નાટકીઓ વેષ પહેરે છે તો ય તે જ ભાવ ભજવી જાય છે. સિંહ બનેલા ભવાયા મુખીએ; પિતાની. પૂંછડી સાથે રમત કરતા છોકરાને ત્યાં ને ત્યાં જ ખતમ કરી નાંખે હતા અને વળતે જ દી સતીને પાઠ લઈને ખરેખર ચિતામાં તે જીવતે બળી મૂ હતે. - ઓહ! નકલી વેષ પણ અસલીનું કામ કરી જાય તે આપણે અસલી ધર્માત્મા સર્વ જીવોની રક્ષા કાજે સ્વરક્ષાને અસલી ધર્મ નહિ આરાધી શકીએ શું? ' યાદ રાખો કે જિનશાસન સર્વના હિતનું સાધક શાસન છે. એને વરેલા આત્માને કેઈનું પણ અહિત જોયું જાય નહિ. એટલે સર્વના હિતમાં પરિણામનું જે કઈ પરિબળ હોય તેને પ્રાપ્ત કરી. લેવા માટે મથ્યા વિના તે રહી શકે નહિ.
સર્વના હિતમાં રાષ્ટ્રના હિતમાં, પ્રજા, સંસ્કૃતિ અને ધર્મના હિતમાં જિનશાસનના હિતમાં જે સ્વરક્ષાની આરાધના પરિણમનારી હોય તે તેને પ્રાપ્ત કરવા દિલ ઊછળે જ. ' તે સ્વરક્ષાર્થ સૂમના બળનું સર્જન અને પુણ્યનું ઉત્પાદન જરૂરી હોય તે તેને પણ તે સાધે.. - તે માટે પરમેષ્ટિ-શરણાગતિ આવશ્યક હોય તો તેને અચૂક વરે. - સાધકો! જુઓ, વિશ્વમાં સર્વત્ર ઘેર સંહારલીલા ચાલી રહી છે. નથી માત્ર હજી પૂરજોશમાં ભારતમાં. .
. છે કારણ કે સ્વરક્ષાના સાધકે અહીં જ છે. તેમના બળે જ સઘળી અંધાધૂંધીઓને “રૂક–જાઓને આદેશ આપેલ છે. જ્યાં સુધી એ બળ જીવંત અને વર્ધમાન રહેશે ત્યાં સુધી કશી આંચ નહિ આવે એક મુનિને કે એક સાધ્વીજીને દશવિધ યતિધર્મને સુવિશુદ્ધ આચાર પણ સંઘળી આપત્તિઓને સ્થગિત કરી દેવાનું પ્રતિહત સામર્થ્ય ધરાવે છે.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
" બસ ત્યારે, હવે તે સર્વરક્ષાની, સંસ્કૃતિરક્ષાની કે શાસનરક્ષાની આપણું હાથમાં નાડ આવી ગઈ કે પરમેષ્ઠિ-શરણાગતિ દ્વારા સૂમનું બળ વધારીને સ્વરક્ષા કરે. - આ શરણાગતિનાં બે સ્વરૂપ છે. એક છે; વર્ણમાતૃકાના સ્થાનની ભૂમિકા સાથેની જપ, સ્તવ વગેરે વિધિસ્વરૂપ અને બીજી છે પરમેષ્ટિની આજ્ઞાઓના યથાશક્ય પાલનસ્વરૂપ આરાધનાઓ-આ આજ્ઞાપાલન
એટલે અશક્યનું પાલન અને અશકય કે દુઃશક્યને જીવંત સાપેક્ષભાવ. - એ, સુશ્રાવકે અને સુશ્રાવિકાઓ! સ્વરક્ષાર્થ તમે સહુ સ્વદ્રવ્યથી ઊછળતા ભાવલાસવાળી જિનપૂજામાં લાગી પડો.
ઓ; સાધકે ! શ્રમણ ! શ્રમણીઓ! આપણે સહુ પરમાત્માની આજ્ઞાઓના સુવિશુદ્ધ પાલનમાં લાગી પડીએ.
વિશિષ્ટ કેટિની પરમાત્મા-ભક્તિ ગૃહના જીવનમાં બળ ઉત્પન્ન કરશે.
વિશિષ્ટ કેટિનું જિનાજ્ઞા-પાલન અણગારેના જીવનની તાકાત બની જશે.
બે ય ભેગા મળીને શાસનરક્ષાથી માંડીને સર્વરક્ષા સુધીની તમામ રક્ષાઓને યજ્ઞ માંડશે.
પ્રસ્તુત ગ્રન્થ સ્વરક્ષા દ્વારા સર્વરક્ષાની હાકલ પાડતો ગ્રન્થ છે. સ્વરક્ષા માટેની આરાધનાઓ કયી? એની અવિધિઓ અને આશાતનાઓ કયી? એના વિપાકો કેવા? વગેરે અનેક શાસ્ત્રાધારિત વાતેથી ખીચોખીચ ભરેલું પ્રત્યેક પાનું છે; પ્રત્યેક ફકરો છે.
વાચક! આ ગ્રન્થના લેખકશ્રી પૂજ્યપાદ વાત્સલ્યમૂતિ પં. ભગ. શ્રીમદ્ ભદ્રકવિજયજી મહારાજા સાહેબને તે શું પરિચય આપું? તેઓ જૈનસંઘમાં આબાલગોપાલ પ્રસિદ્ધ છે. વેગ અને અધ્યાત્મની વિશિષ્ટ આરાધનાઓ દ્વારા પ્રાપ્ત કરેલા સૂમ બળના તેઓ સ્વામી છે.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેમા મૌનમાં વાણી વહે છે; તેમના સ્મિતમાં વાત્સલ્યને નખરાના પાપ ઝલકે છે. તેમના સત્સંગમાં પરમાન વે છે.
આ મહાપુરુષ રાજસ્થાન જેવા પ્રદેશના કાઈ ખૂણે પણ આરાધનાના યજ્ઞ માંડે છે તાથ સેંકડો આરાધકે થસે તેવાં કષ્ટ વેઠવાની તૈયારી પૂર્વક ત્યાં પણ દોડી જાય છે. આ એક જ વાત કાનમાં કહી જાય છે કે તે કુપાળુના સૂક્ષ્મ કે એકદમ જીવંત બની ગયા છે.
વિજ્ઞાને લાવેલા જી જીવાતી ન્યુ વેવ 'ના ભીષણ તાંડવની વચ્ચે આ મહાપુરુષનું – અસ્તિત્વ માત્ર અનેક જીવેને સાચી શાતા અને સાચા આરાધના–મા ખવાડવાની સફળતા હાંસલ કરી ચૂકયુ છે.
અમર તપેા ! એ પુણ્યાત્મા... જુગ જુગ જીવે ! એ ચેગીરાજ !
સહુ કેઈ ચ્હા ગ્રન્થનું વાંચન-મનન કરીને “મારાધના” પટ્ટા ને એના મૂળભૂત સાચા સ્વરૂપમાં પ્રીછે, પામે કે જેથી તેના વડે ઉત્ત્પન્ન થએલા સ્વ-પર હિતકર પુણ્ય દ્વારા વિશ્વમાત્રના સર્વાં જીવા સાચાં સુખ, સાચી શાન્તિને પામે.
૨૦૩૫, કા. વ. ૧૩ સ ભાયખલા, સુ:ખઈ–૨૭.
લિ. ગુરુપાદ પદ્મરણુ સુનિ ચન્દ્રશેખરવિજય
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ પહેલું મંગળકારી આરાધના
કેમ
આરાધના શબ્દનો અર્થ : આરાધન કરવું એટલે સાધવું, પ્રાપ્ત કરવું અને સંતુષ્ટ કરવું આ ત્રણ અર્થોમાં આરાધના શબ્દનો પ્રયોગ કરવામાં આવે છે.
કોઈ પણ કાર્ય સિદ્ધ કરવું હેય, કઈ પણ વસ્તુ પ્રાપ્ત કરવી. હોય અથવા કઈ પણું વ્યક્તિને સંતુષ્ટ કરવી હોય, ત્યારે તે કાર્ય, તે વસ્તુ અગર તે વ્યક્તિનું આરાધન કરવામાં આવે છે. તે આરાધનથી તે કાર્ય નિષ્પન્ન થાય છે, તે–તે વસ્તુની પ્રાપ્તિ થાય છે અને તે–તે વ્યક્તિ પ્રસન્ન થાય છે.
આ રીતે ત્રણ અર્થમાં આરાધન શબ્દને વ્યવહાર થતે જગતમાં જોવામાં આવે છે.
એ જ રીતે સેવા અર્થમાં પણ આરાધન શબ્દને પ્રવેગ રૂઢ છે. સેવા, ભક્તિ, પરિચય, પ્રસાદના, ઉપાસના, શુશ્રષા, વરિવસ્યા, પર્યષણ, ઉપચાર વગેરે આરાધનાના જ અર્થને કહેનારા શબ્દ છે. ' અહીં પણ આપણે આરાધના શબ્દથી સિદ્ધિ, પ્રાપ્તિ, તુષ્ટિ અને સેવા વગેરે સઘળા અર્થો ગ્રહણ કરવાના છે.
આ,
૧
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરાધનાના માર્ગ
આરાધનાના માર્ગ એટલે સાધનાના માર્ગ અથવા સેવા-ઉપાસના વગેરેના મા.
મુક્તિસાધનાનુ' જ ધ્યેય :
એટલું તેા નક્કી છે કે, શ્રી જૈનશાસન જે માર્ગ બતાવે, તે સોંસારની સાધનાના તા હાય જ નહિ, શ્રી જૈનશાસનની દૃષ્ટિએ સંસાર એ ત્યાજ્ય વસ્તુ છે. શ્રી જિનેશ્વરદેવના શાસનમાં સંસારની હેયતાને એક નહિ પણ અનેકાનેક પ્રમાણાથી સાબિત કરવામાં આવી છે.
સ'સારની તૈયતા અતિ ન થાય, ત્યાં સુધી શ્રી જૈનશાસન હૃદયમાં પ્રવેશ પામવુ જ અશક્ય છે.
સંસાર ખરેખર છેડવા જેવા છે એ સત્યનું પ્રતિપાદન કરનાર શ્રી જૈનશાસન, જે આરાધના યા સાધનાના માર્ગ બતાવે, તે સાંસાર સિવાય અન્ય કોઈ વસ્તુના જ હાવા જોઇએ, એ વાતમાં લવલેશ શંકા કરવાનું કોઈ કારણ નથી.
આરાધના કરવા ચેાગ્ય એ વસ્તુ શુ છે, એવુ પણ સ્પષ્ટ પ્રતિપાદન, શ્રી જૈનશાસન કરે છે. એ ખીજી કોઈ નહિ, પણ કેવળ મોક્ષ છે. કારણ કે માક્ષ અને તેના કારણ સિવાયની કોઈ પણ વસ્તુની સાધના ચા ઉપાસના તે સંસારની જ ઉપાસના છે.
સંસાર અને માક્ષ એ બે પ્રતિપક્ષી વસ્તુઓ છે:
સસાર એ બદ્ધાવસ્થા છે. માક્ષ એ મુક્તાવસ્થા છે. આત્માની અંદ્ધાવસ્થાનું નામ સંસાર છે અને મુક્તાવસ્થાનુ નામ મેાક્ષ છે. જે શાસનને સંસારની સાધનાનું પ્રતિપાદન નહિ કરવાની પ્રતિજ્ઞા છે, તે શાસનને મુક્તિ સિવાય ત્રીજી કોઈ વસ્તુની સાધનાનું પ્રતિપાદન કરવુ, એ પાતાની પ્રતિજ્ઞાથી વિરુદ્ધ છે.
એટલા જ
માટે શ્રી જૈનશાસને દર્શાવેલે આરાધનાના મા આપણે જાણવા હાય તે તે મુક્તિના મા જ હાઈ શકે, પણ અન્ય કાઈ માર્ગ હોઈ શકે નહિ..
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંગળકારી આરાધના
આટલે નિશ્ચય કરી શકનાર આત્મા એ વાત સહેલાઈથી સમજી શકશે કે, શ્રી જિનમતના અનુયાયી બનવાની ઈચ્છા ધરાવનારે સૌથી પહેલાં સંસારથી સિત થએલી પિતાની મતિને મુક્તિથી વાસિત કરવી જોઈએ.
મુક્તિથી વાસિત મતિ :
માર્ગ પ્રાપ્તિ માટે સૌથી પહેલી શરત શાસ્ત્રકારની હોય તો તે એ જ છે કે, મુક્તિ પ્રત્યે અદ્વેષ કેળવે.
એ એક નિયમ છે કે, પ્રતિપક્ષી વસ્તુ પ્રત્યે દ્વેષ જાગ્યા વિના એની સામેની વસ્તુ ઉપર અદ્વેષ આવતા જ નથી. - આપણે જોઈ ગયા કે મુક્તિની પ્રતિપક્ષી વસ્તુ સંસાર છે. એ સંસાર પ્રત્યે થોડો પણ અણગમે ઉત્પન્ન થયા વિના, મિક્ષ પ્રત્યેને અણુમે દૂર થવે અશક્ય છે. સંસાર પ્રત્યે જ્યાં સુધી હદથમાં બહુમાન બેઠું છે, ત્યાં સુધી મિક્ષ પ્રત્યે બહુમાન જાગે એ કઈ પણ કાળે શક્ય નથી.
એટલા જ માટે ભાવાભિનંદી (ભવરસિક) આત્માઓને ધર્મની પ્રાપ્તિ માટે અયોગ્ય માન્યા છે.
ભવ એટલે સંસાર અને તેનું અભિનંદન એટલે પ્રશંસા અથવા બહુમાન. એ જેના હૃદયમાં બેઠું છે, તે આત્માને ધર્મની સન્મુખ કરે, એ કેરિ ઉપયે પણ શક્ય નથી. એ કારણે શાસ્ત્રકારની પહેલી -શરત “મુફત્યષ” અર્થાત્ મોક્ષ પ્રત્યે અણગમાને અભાવ છે.
સંસારને રાગ આત્માને અનાદિ કાળને છે. એ રાગના કારણે મુક્તિના સ્વરૂપની ઝાંખી કરવા જેટલી તક પણ તે પ્રાપ્ત કરી શક્યો નથી. સંસારના રાગે એને કાયમ માટે મુક્તિને વેષી બનાવી રાખે છે. | મુક્તિ અને તેને દ્વેષ કાયમ હોવાના કારણે જ. ધર્મની પ્રાપ્તિ વિના તે અનાદિકાળથી સંસારમાં ભટકી રહ્યો છે. -
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરાધનાનો માર્ગ શ્રી જૈનશાસનનું કાર્ય એક જ છે કે મુક્તિ પ્રત્યે વિરાગી બની બેઠેલા આત્માઓને મુક્તિના વિરાગી મટાડી સંસારના વિરાગી બનાવવા. સંસારને વિરાગ અને મુક્તિને રાગ આત્મામાં જન્મે, એ માટે જેટલા પ્રયત્ન કરવા ગ્ય છે, તે સઘળા પ્રયત્ન શ્રી જૈનશાસને માન્ય કરેલા છે.
સંસારની વિરક્તિ, એ આત્માને સંસારથી તારનારી. છે. અને મુક્તિની વિરક્તિ, એ આત્માને સંસારમાં ડુબાડનારી છે.
મુક્તિનું સ્વરૂપ :
| મુક્તિ એટલે બંધનને અભાવ. એનું સ્વરૂપ સમજવા માટે આત્મા ઉપર કેવા પ્રકારનાં બંધને લાગેલાં છે અને એ બંધનેથી બંધાએલો આત્મા, વર્તમાનમાં કેવી પરાધીન દશા ભોગવી રહ્યો છે, એને વિચાર કરવું આવશ્યક છે. -
આત્માનું બંધન એ કઈ દોરડાનું, લેઢાનું કે સેનાનું બંધન નથી. એ બંધનની બરાબરી કરી શકે એવું બંધન આ જગતમાં બીજે ક્યાંય હયાત નથી.
. . .
. દોરડાનું બંધન કાતર વડે કાપી શકાય છે, લેઢાનું બંધન ઘણના પ્રહારે વડે તેડી શકાય છે અને સેનાનું બંધન, સોનીના ઓજાર વડે છેદી શકાય છે, જ્યારે કર્મના બંધનને કાપવા માટે કઈ કાતર કામ કરી શકતી નથી યા કઈ દુન્યવી હથિયાર સમર્થ થઈ શકતું નથી. - એ બંધન એટલું તે સૂક્ષમ છે કે દુન્યવી કોઈ હથિયાર તેને અંશતઃ પણ છેદી શકતું નથી. આત્મા પિતે જ્યાં સુધી સાચે પ્રયત્નવાન ન બને, ત્યાં સુધી કઈ પણ વસ્તુ આત્માને લાગેલા બંધનમાંથી આત્માને મુક્ત કરવા સમર્થ થઈ શકતી નથી.
શુભ અધ્યવસાયરૂપી ઘણુના ઘા પડયા વિના, આત્માનાં
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંગળકારી આરાધના બંધનેમાંનું એક પણ બંધન જરા પણ ઢીલું પડે, એ વાત સંભવિત નથી. શુભ અધ્યવસાય સિવાયના પ્રયત્નોથી તૂટેલાં બંધને અનેકગુણ નવાં બંધને આત્મા ઉપર વધારીને, પછી જ પિતે જાય છે. - સર્વ પ્રકારનાં કર્મબંધનથી મુક્ત થવું, એ શ્રી જનશાસને માનેલી તેમજ સ્વીકારેલી મુક્તિનું સ્વરૂપ છે. કર્મનાં બંધનથી મુક્ત થતાંની સાથે જ આત્મા પિતાના
સ્વરૂપને પ્રાપ્ત કરે છે. અનંતજ્ઞાનાદિ ચતુષ્ટય (કેવળજ્ઞાન, કેવળદર્શન, કેવળ ચારિત્ર્ય અને કેવળ વીર્ય) એ આત્માનું સ્વરૂપ છે. એ ચતુષ્ટયની સંપૂર્ણ પ્રાપ્તિ, એ શ્રી જૈનશાસને માનેલી મુક્તિ છે.
, ચતુષ્ય
અને કેવળ
ચતુર્થના
આરાધનાને માર્ગ :
આપણે જોઈ ગયા કે “જનદષ્ટિએ આરાધનાને માર્ગ એટલે મુક્તિની સાધનાને માર્ગ.
જે માર્ગના અનુસરણથી મુક્તિની પ્રાપ્તિ થાય, તે જનદષ્ટિએ આરાધનાને માર્ગ છે. એને બીજા શબ્દોમાં આત્મસેવાનો માર્ગ, પરમાત્માની ભક્તિને માર્ગ, દેવ-ગુરુની ઉપાસનાને માર્ગ એમ અનેક રીતે સંબંધી શકાય છે. એ સર્વ શબ્દોની પાછળ, ‘મુક્તિની સાધના” એ એક જ અર્થ રહેલ છે.
| મુક્તિની સાધના ન થાય તેવી આત્મસેવા, પરમાત્માની ભક્તિ કે દેવગુરુની ઉપાસના, એ શી જિનેશ્વરદેવના શાસનમાં આરાધનાના માર્ગ તરીકે ગણાતાં નથી. જે આત્મસેવા, જે ઈશ્વરભક્તિ કે જે દેવગુરુની પર્ય પાસના મુક્તિને સાધી આપનારી થતી નથી, તે આત્મસેવા, તે ભક્તિ કે તે ઉપાસના આરાધનાસ્વરૂપ છે, એમ માનવાની શ્રી જનશાસન સાફ ના પાડે છે.
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરાધનાના મા
આથી આપણે એ નિશ્ચય કરી શકીએ છીએ કે, મુક્તિની સાધુનાના માર્ગ એ જ સાચા આરાધનાના માર્ગ છે.
ૐ
પરંતુ મુક્તિની સાધના એટલે શું ? કોઈ પણ એક પ્રકારના દુ:ખથી યા બંધનથી છુટકારો મેળવવા, એનું જ નામ મુક્તિ નથી. અહીં જે મુક્તિની સાધનાનું આપણે વર્ણન કરવું છે, તે બીજી કોઈ મુક્તિ નહિ પણ જન્મ જરા અને મરણના દુઃખથી મુક્તિ અગર તેના કારણભૂત મેાહનીય આદિ કમાંથી છુટકારો એ જ છે. જન્મ-મરણના કારણભૂત અનાદિનાંક-અધનાથી મુક્તિ. એ જ સાચી મુક્તિ છે.
તે સિવાયની મુક્તિ એ યથાર્થ · મુક્તિ ’ નથી. મુક્તિના અર્થમાં તે મુક્તિ ‘ મુક્તિ ' કહેવાય નહિ. દુઃખનું યા કર્મીનુ એક બંધન તૂટવા છતાં, જ્યાં સુધી દુઃખના યા ક`નાં અન્ય ગણિત બંધના આત્માને લાગેલાં છે, ત્યાં સુધી પાતાને મુક્તિ પ્રાપ્ત થઈ એમ માની લેવું એ પાતાના આત્માને છેતરવાની વાત છે.
અમુક પ્રકારનાં તુચ્છ અને પ્રૌલિક બંધનોમાંથી છુટકારો મેળવવા, એનું જ નામ જો મુક્તિ હાત, તે આજે ક્ષુદ્રમાં ક્ષુદ્ર પણ કોઈ એવા જંતુ નથી, કે જે થાડા કાળ માટે પણ સુખનો અનુભવ ન કરી શકતા હાય.
સુખ-દુઃખ ઉભયના અનુભવ એક કાળે હાઈ શકતા નથી. જે કાળે આત્મા સુખને અનુભવ કરે છે, તે કાળે તેટલા વખત માટે તેને દુઃખથી મુક્તિ મળેલી હોય જ છે. એવા પ્રકારનાં દુ:ખાની મુક્તિને પણ જો ‘ મુક્તિ ’ તરીકે ઓળખી યા એળખાવી શકાતી હાય તે સર્વ આત્મા મુક્તિને પામેલા જ છે. પછી મુક્તિ માટે પ્રયત્ન કરવાના રહે છે જ કચાં ? પરંતુ તે સાચી મુક્તિ જ નથી, કે જે મુક્તિની પ્રાપ્તિ પછી આત્માનુ કોઈ પણ દુઃખ કે બંધન બાકી રહી. જતું હોય.
આત્માનાં સઘળાં ય દુઃખા અને સઘળાં ય બંધના હયાત રહેવા
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંગળકારી આરાધના છતાં એકાદ વસ્તુને ધ્યેય બનાવી, તેના બંધનથી છુટકારો મેળવી આપવાની વાતને મુક્તિ મેળવી આપવાની વાતે તરીકે ઉચ્ચારવી, એ કાર્ય ઉત્તમ આત્માઓનું નથી, પણ સ્વાર્થ સાધુઓનું છે.
નિવાથી અને પરોપકાર કરવામાં સદા તત્પર જ્ઞાની પુરુષે તે, જેમાં યથાર્થ મુક્તિ નથી તેમાં મુક્તિની વાત કદી કરતા જ નથી.
પૌગલિક બંધને ઊભાં થવાં યા તેમાંથી છુટકારો મેળવે એ કર્મનું ફળ છે. એની પ્રાપ્તિ યા અપ્રાપ્તિ, એ શુભાશુભ કર્મ જનિત છે. એ માટે કરેલા પ્રયત્ન પણ તેટલે જ ફળદાયી થાય છે, કે જેટલું પૂર્વકૃત કર્મ એ પ્રયત્નને સહાયક હોય છે. પૌગલિક બંધન યા તેવી મુક્તિના વિષયમાં, પૂર્વકૃત કર્મ કરતાં અધિક ફળ આપવાની તાકાત કરેડે પ્રયત્નમાં પણ નથી.
આવું જ્ઞાન ધરાવનાર તત્ત્વજ્ઞ મહાપુરુષે દુનિયાદારીની તુચ્છ વસ્તુઓની સાધનાના માર્ગને મુક્તિની સાધનાના માર્ગ તરીકે ઓળખાવવાનું સાહસ કદી પણ ન કરે.
કર્મનાં આંતરિક બંધને ટાળ્યા સિવાય, બાહ્યનાં પૌગલિક બંધને કદી પણ ટળનાર નથી, કિન્તુ એક યા બીજા રૂપમાં સામે આવીને ઊભાં જ રહેવાનાં છે. આવું શ્રદ્ધાપૂર્વકનું જ્ઞાન ધરાવનાર આત્માઓ અન્ય બંધનેની જેટલી દરકાર કરતા નથી તેટલી દરકાર તેમને કર્મનાં બંધનેની હોય છે.
કર્મનાં આંતરિક બંધને તૂટ્યા વિના તૂટેલાં બાહ્ય બંધને એક યા બીજા રૂપમાં આત્મા ઉપર અવશ્ય ચઢી બેસતાં હોય છે. એટલું જ નહિ પણ એ બાહ્ય બંધનને તેડવા માટે લીધેલા અય ઉપા તે અનેકગુણ અધિક બદલે પણ સાથે લેતા આવે છે.
આ પરિસ્થિતિથી માહિતગાર પોપકારી મહાપુરુષો પિતાને ગમે તેટલી નામના મળી શકતી હોય, તે પણ અજ્ઞાન આત્માઓને મુક્તિના નામે અધિક બંધનના ભરડામાં ભેરવવાનું પાપકાર્ય કદી કરતા નથી.
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
આધરાનાના મા
યથાર્થ મુક્તિ :
સાંસારિક સ્વાની આડે આવતા અવરોધને દૂર કરવા તેનુ નામ જેમ ‘ મુક્તિ ' નથી, તેમ મુક્તિના નામે પરલોકની કપાલકલ્પિત કે અસત્ વસ્તુએની પ્રાપ્તિ કાજે પ્રાણીઓને પ્રેરવા તેમજ પ્રયત્નશીલ બનાવવા તે પણ યથાર્થ મુક્તિના પ્રતિપાદનના ઉપકારક માર્ગ નથી જ.
આત્માએ અનેક રીતે મુક્તિના
'
• મુક્તિની પ્રાપ્તિ કરવી
સ`જ્ઞ શાસનથી અપરિચિત સ્વરૂપનું પ્રતિપાદન કરે છે. કોઈ કહે છે કે, એટલે શૂન્યાવસ્થાની પ્રાપ્તિ કરવી', કોઈ કહે છે કે ‘ મુક્તિ મેળવવી એટલે ચૈતન્યવાન મટી જડવત્ બની જવું, કોઈ કહે છે કે · મુક્તિ મેળવવી એટલે ભાવરૂપ મટી અભાવરૂપ બનવું,
6
"
માક્ષની આ વ્યાખ્યાઓમાં સજ્ઞના વચનના આધાર નથી. જેને જેમ મનમાં આવ્યુ` કે બુદ્ધિમાં એઠું', તેમ મુક્તિના વિષયમાં કલ્પિત શાસ્ત્રો રચ્યાં છે.
એ સઘળી કલ્પનાઓની સામે શ્રી જૈનશાસનનુ કહેવુ છે કે, - જે મુક્તિમાં જ્ઞાની મટી અજ્ઞાની બનવાનું હોય, ભાવરૂપ મટી અભાવરૂપ બનવાનું હોય, ઘેાડીઘણી પણ સ્વાધીનતા છે, તેને ગુમાવી સદાને માટે પરાધીન બનવાનું હાય, એવી મુક્તિ માટે પ્રયત્ન કરવા, એના કરતાં સંસારમાં થોડા પણ જ્ઞાનની, ઘેાડા પણ સુખની અને ચાડી પણ સ્વાધીનતાની સદાને માટે હયાતી છે. '
અધિક સુખ મેળવવાને અદ્દલે, થાડા પણ સુખથી રહિત થવુ, અધિક જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવાને બદલે થોડા પણ જ્ઞાનથી વંચિત રહેવુ તથા અધિક સ્વતન્ત્રતા પ્રાપ્ત કરવાને બદલે સદાને માટે પરતન્ત્રતા સ્વીકારવા તૈયાર થવું, એમાં નથી બુદ્ધિમત્તા કે નથી યુક્તિમત્તા.
જે બુદ્ધિ, જે યુક્તિ કે જે આગમ જ્ઞાનશૂન્ય, સુખશૂન્ય કે
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
સગળકારી આરાધના
સ્વાધીનતાશૂન્ય મુક્તિનું પ્રતિપાદન કરે, તે બુદ્ધિ, તે યુક્તિ કે તે આગમ કોઈ પણ કાળે શિષ્ટ પુરુષોને ઉપાદેય બની શકે જ નહિ.
શિષ્ટ પુરુષા પાતાની શિષ્ટ મતિથી એ જોઈ શકે છે કે કોઈ પણ આત્માને જ્ઞાન, સુખ કે સ્વાધીનતા એ દુઃખરૂપ નથી પણ સુખરૂપ છે. જો કે અલ્પ જ્ઞાન, સુખ કે અલ્પ સ્વાધીનતા આત્માને જરૂર દુઃખ દે છે, તો પણ સ`થા જ્ઞાનરહિત, સુખરહિત કે સ્વતન્ત્રતારહિત બનવું. “એ તેા કોઈ પણ આત્માને કદી પણ સ્વીકાર્ય નથી.
શ્રી જિનેશ્વરદેવનાં આગમા જે મુક્તિનું પ્રતિપાદન કરે છે, તે મુક્તિ સંપૂર્ણ જ્ઞાનસ્વરૂપ છે, સ`પૂર્ણ સુખસ્વરૂપ છે અને સ'પૂર્ણ સ્વતન્ત્રતાને પ્રાપ્તિ કરાવી આપનાર છે. એ જ મુક્તિ બુદ્ધિથી પણ ગ્રાહ્ય છે તથા યુક્તિ અને આગમથી પણ સ્વીકાય છે.
બુદ્ધિ કે યુક્તિનું કોઈ પણ પ્રકારે છળ કરવામાં ન આવે, તે પ્રત્યેક વિચારશીલ માનવી, શ્રી જૈનશાસને પ્રરૂપેલી ‘મુક્તિ' એ જ મેળવવા જેવી છે એ નિણ ય પર આવ્યા સિવાય રહી શકે તેમ નથી. કારણ કે પ્રત્યેક આત્મા પૂર્ણ જ્ઞાન, પૂર્ણ સુખ અને પૂર્ણ સ્વાધીનતા
માટે નિર ંતર ઝંખે છે.
મુક્તિના માગ :
સંપૂર્ણ જ્ઞાનમય, સંપૂર્ણ સુખમય અને સદાકાળ શાશ્વત રહેવાવાળી મુક્તિને સ્વીકાર્યાં બાદ, તે મુક્તિને પ્રાપ્ત કરાવી આપનાર મા કયો હોઈ શકે એમાં બહુ વિવાદ જેવું રહેતું નથી.
જ્ઞાની ભગવા ફરમાવે છે કે, ‘સ`પૂર્ણ જ્ઞાન કે સ’પૂર્ણ સુખ આત્મામાં નહાતુ તે મુક્તિમાં મેળવવાનુ છે એવુ નથી; પર ંતુ એ જ્ઞાન અને એ સુખ, અનાદિકાળથી કનાં જે આવરાથી આવિરત છે, તે આવરણાને સથા ખસેડી નાંખવાં એનું જ નામ મુક્તિ છે. મુક્તિ શબ્દ જ બંધનના અભાવને સૂચવે છે. આત્મા ઉપર
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०
આરાધનાના મા
લાગેલાં આવરણાનાં બંધના ખસી જવાથી જે અવસ્થા પ્રાપ્ત થાય છે, તે આત્માની મુક્તાવસ્થા છે.
સભ્યજ્ઞાન અને સમ્યક઼ક્રિયા વડે સતત અભ્યાસ કરવાથી અજ્ઞાન અને રાગદ્વેષનાં આવરણા આત્મા ઉપરથી ચાલ્યાં જાય છે. એટલા જ માટે મુક્તિમાર્ગનું થાડામાં થોડા શબ્દો દ્વારા જ્યારે મહાપુરુષા પ્રતિપાદન કરે છે, ત્યારે એ જ ફરમાવે છે કે, ‘સમ્યગ્દશ ન, સમ્યાન અને સભ્યચારિત્ર ’ અથવા 6 સમ્યગ્જ્ઞાન અને સમ્યક્રિયા ’ એ જ મોક્ષના માર્ગ છે. એ સિવાયના મા, માક્ષના માર્ગ નથી; કિન્તુ મેાક્ષથી વિપરીત જે સ`સાર છે તેને સાધી આપનારા એ માગ છે.
સમ્યગ્રદશ ન, સમ્યગ્નજ્ઞાન અને સમ્યક઼ચારિત્ર એ મેક્ષના માગ છે. એમ સિદ્ધ થયું. ત્યારે હવે એ માર્ગે ચાલવા માટે, પ્રગતિ કરવા માટે આત્માએ કેવા પ્રકારના પ્રયત્નોમાં રત બનવુ જોઈ એ, એનુ જ્ઞાન મેળવવું એ અનિવાય છે.
શ્રી જિનેશ્વરદેવાનુ શાસન મેાક્ષના માર્ગે ચાલવા માટે સહુથી પ્રથમ જે ફરમાન કરે છે તે શું છે, તેને આપણે અહી. પ્રથમ વિચાર કરવા છે.
મોક્ષમાર્ગે ચાલવા માટેનું પ્રથમ ક્રમાન
જગતમાં શ્રી જિનેશ્વરદેવાના શાસનની સ્થાપના થઈ ત્યારથી માંડીને તેના અંત સુધી તેના અનુયાયી માટે અવસ્ય કરવા લાયક કોઈ પણ પદાર્થોનું નિરૂપણ તે શાસનમાં કરવામાં આવ્યું હોય તો તે પડાવશ્યક (છ આવસ્યક) છે.
ષડાવચકના અર્થ જ એ છે કે નિરંતર અવશ્ય કરવા ચેાગ્ય છ ન્યા. મુક્તિમાર્ગે પ્રયાણ કરવા ઇચ્છનાર આત્માનુ આદિ કન્ય છે. તે છ આવશ્યકની નિરંતર આરાધના કરવી.
એની રચના, ગેાઠવણી અને પરિપાટી સંસારતારક તીના
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંગળકારી આરાધના સ્થાપક શ્રી તીર્થંકરદેવના મહાન શિલ્વેએ કરેલી છે. સકળ શાસ્ત્ર-- સમુદ્રના પારને પામેલા તથા સર્વ વિદ્યાઓના પરમ ધામ તુલ્ય એવા શ્રી જિનેશ્વરદેશના મુખ્ય શિષ્ય શ્રી ગણધદે ષડાવશ્યક રચયિતા, પ્રતિપાલક અને પ્રસારક છે.
શાસનની આદિથી અંત સુધી દરરોજ કરવા ગ્ય એ ષડાવશ્યક શી વસ્તુ છે ? એનું જ્ઞાન મેળવવું એ મુક્તિ તરફ પ્રયાણ કરવા માટે જાગૃત થએલા આત્માઓનું પ્રથમ કર્તવ્ય છે. એને બરાબર. જાણી લઈ નિરંતર શ્રી જિનાજ્ઞા મુજબ એનો અમલ કરવા માટે તત્પર રહેવું એ તેઓ માટે પરમાવશ્યક છે.
ષડાવશ્યક
શ્રી જિનેશ્વરદેવના શાસનમાં “પડાવશ્યક” એ દરરોજના પ્રતિ-. કમણની ક્રિયા તરીકે અત્યંત સુપ્રસિદ્ધ છે. એથી પડાવશ્યક કેવળ. ક્રિયારૂપ છે એવું નથી, પણ જ્ઞાન-કિયા ઉશયાત્મક છે.
શ્રી જિનમતમાં કોઈ પણ કિયા જ્ઞાનશૂન્ય પ્રતિપાદન કરેલી નથી. જ્ઞાનશૂન્ય કિયા એટલે ઉપગશૂન્ય ક્રિયા. જે દ્રવ્યકિયા છે, એમ શ્રી જૈનશાસન પ્રતિપાદન કરે છે.
આથી એમ નથી સમજવાનું કે, સૂત્રને મુખપાઠ કે તેના અર્થોનું જ્ઞાન એ જ માત્ર જ્ઞાન છે અને એવા જ્ઞાનવાળાની ક્રિયા એ ભાવક્રિયા છે.
પ્રત્યેક સૂત્રને શુદ્ધ ઉચ્ચાર અને તેના અર્થનું સારામાં સારુ જ્ઞાન હેવા છતાં, ક્રિયા કરતી વખતે શુદ્ધ ઉચ્ચાર કે અર્થના ઉપગથી શૂન્ય આત્માની, બાહ્ય દષ્ટિએ જણાતી શુદ્ધમાં શુદ્ધ કિયા પણ દ્રવ્ય–કિયા છે.
શ્રી જિનશાસનમાં ઉપગને જ ભાવ માનેલ છે. આથી ઉપગપૂર્વકની કિયા એ જ ભાવકિયા છે. અને ઉપગશૂન્ય કિયા એ દ્રવ્યકિયા છે.
શ્રી જૈનશાસન સ્પષ્ટપણે પ્રતિપાદન કરે છે કે, ઉપશમની.
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
આરાધનાને માર્ગ મંદતાથી અશુદ્ધ પણ ઉચ્ચારવાળે અને ઓછા પણ અર્થજ્ઞાનવાળે -જે ક્રિયા કરતી વખતે કિયાના ઉપયોગમાં વતે છે, તે તે ભાવક્રિયા કરનારે છે. અને ક્ષપશમના વેગથી શુદ્ધ ઉચ્ચારપૂર્વક બેલવાની -શક્તિ ધરાવનારે તથા સૂત્રોના અર્થોને સમજવાની શક્તિવાળો પણ કિયા કરતી વખતે ઉપગશૂન્યપણે ક્રિયા કરે છે, તે તે દ્રવ્યક્રિયા કરનારે કહેવાય છે.
ભાવકિયાનું કેઈ પણ સાધન હેય, તે તે સૂત્ર અને -અર્થના જ્ઞાનની સાથે આત્માને ઉપગ છે.
ઉપયોગને અન્યત્ર રાખનાર અને કિયા પડાવશ્યકની કરનાર આત્માનું પડાવશ્યક જ્ઞાન, જ્ઞાન-કિયા ઉભયાત્મક બની શકતું નથી. ઉપયોગ સહિતની જે પડાવશ્યક કિયા, તે જ્ઞાન-કિયા ઉભયાત્મક બની મોક્ષમાર્ગની સાધક બને છે. - તે ષડાવશ્યક ક્રિયાને વિષય કેટલે મહાન અને ગંભીર હોવો જોઈએ, એનું અનુમાન કરવું તે હવે દુષ્કર પ્રતીત નહિ થાય. એ ષડાવશ્યક–ક્રિયા મંગળરૂપ છે, કારણ કે એમાં પરમ માંગલિક વસ્તુ- એનું આરાધન સમાયેલું છે.
એ માંગલિક વસ્તુઓ એટલે, “સામાયિક, શ્રી ચતુર્વિશતિ -સ્તવ, સદ્ગુરુવંદન, પાપપ્રતિકમણ, કાયેત્સર્ગ અને પચ્ચખાણ.”
મુક્તિરસિક આત્મા, આ છ આવશ્યક દરજ ઉપગપૂર્વક કર્યા સિવાય ન જ રહી શકે.
સ્વાધ્યાય સાધુજીવનને પ્રાણુ સ્વાધ્યાય એ સાધુજીવનને પ્રાણ છે. સ્વજન અને વિષયને સંગ ત્યજીને સાધુ થયા પછી સ્વજનમમતવ ફરી વળગી ન જાય, એ ખાતર તથા સંસ્કારરૂપે અંતરને આવરી બેઠેલા વિષયરસને નિર્મૂળ કરવા ખાતર શાસ્ત્ર-સ્વાધ્યાય એ જ એક અમેધ શક્તિ છે.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ બીજું ષડાવશ્યક
“ આ ધના શબને ભાવ::
આપણે એ જોઈ ગયા છે, જેને અન્ય લેકે સાધનાને ઉમા. સનાને કે સેવાને માર્ગ કહે છે, તેને જ શ્રી જૈનદર્શન આરાધનાની
બીજા દર્શનકાર જેમ પિતે માનેલી નિત્ય નૈમિત્તિક ક્રિયાઓને. સેવા અને ઉપાસના આદિ શબ્દોથી સંબંધે છે, તેમ શ્રી જૈનદર્શને. વિહિત કરેલાં નિત્ય, નૈમિત્તિક, સાંવત્સરિક યા મારણુંન્તિક કાર્યો . આરાધના શબ્દથી ઓળખાય છે.
જેમ કે, શ્રી આવશ્યકાદિ એ નિત્ય-આરાધના છે, અષ્ટોત્તરી. સ્નાત્રાદિ મહાપૂજાએ એ નૈમિત્તિક-આરાધના છે, તીર્થયાત્રાદિગમન. એ સાંવત્સરિક–આરાધના છે અને સંલેષણાદિ એ મારણતિક–. આરાધના છે.
શ્રી જૈનશાસનમાં આરાધના શબ્દ રૂઢ થવાનું કઈ પણ કારણ હોય, તે તે એક જ છે કે, આરાધના શબ્દ એ મુક્તિમાર્ગની સાધના માટેને એકને એક વ્યાપક શબ્દ છે.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
આરાધનાના માર્ગ
સાધના, સેવા, ઉપાસનાદિ શબ્દો પોત-પોતાનાં ભિન્ન—ભિન્ન : ક્ષેત્રને સ્પર્શે છે, જ્યારે આરાધના શબ્દ કેવળ મુક્તિની સાધના માટેના જ સ અર્થાને સ્પર્શે છે.
આરાધના યા. આરાધક ભાવ, એ શબ્દો બોલતાંની સાથે જ એના --સંબંધ સીધા મુક્તિમાર્ગીની સાથે થાય છે. સાધના, સેવા કે ઉપા-સનાદિ શબ્દોના સંબ ંધ તેવી રીતે કેવળ મુક્તિમાની સાથે થતા નથી, એ જ આરાધના શબ્દની તાત્ત્વિક વિશેષતા છે.
::
::
સેવા, ઉપાસના કે સાધના લૌકિક પદાર્થાની કે લૌકિક વ્યક્તિઆની પણ હાઈ શકે છે, જ્યારે આરાધના એ શ્રી જૈનશાસનમાં દી લૌકિક વસ્તુ કે વ્યક્તિઓ માટે હોતી જ નથી. લૌકિક વસ્તુઓની પ્રાપ્તિ માટે આરાધના શબ્દના પ્રયોગ લોકમાં પણ ખાસ કશતા નથી. એ જ કારણે આરાધનાના માર્ગ કહેવાથી માક્ષમાની પ્રતીતિ સિવાય, ખીજી કોઈ પ્રતીતિ શ્રી જૈનશાસનમાં થતી નથી.
આરાધક–વિરાધક ભાવ :
માં છે, ત્યારે એ પ્રથમ આવશ્યકતા છે. સિવાય શકત્ર નથી.
આરાધનાના માર્ગો, એ જ્યારે માક્ષના સાગ પ્રત્યે પ્રેમ થવા માટે માક્ષના પ્રેમની અને માક્ષના પ્રેમ, સંસારના પ્રેમ આ થયા
'
સંસારના પ્રેમ જ્યાં સુધી પૂરેપૂરા છે, ત્યાં સુધી આરાધક અનવા માટેની ચેાગ્યતા મેળવવા માટે જરૂરી એવા ‘ મુદ્વેષ ’ અર્થાત્ મુક્તિ પ્રત્યે અણગમાના અભાવ એ ગુણ પ્રગટ થઈ શકતા નથી. અને એ ગુણ મેળવ્યા સિવાય આરાધક બની શકાતુ નથી.
સસાર પ્રત્યેના રાગ આછે થયા વિના મુક્તિ પ્રત્યે અદ્વેષ પેદા થતા નથી. માટે સ`સાર પ્રત્યે દ્વેષ પેદા થવા, એ પણ આરાધક આત્મા માટે ખાસ જરૂરી છે.
હૃદયમાં સસાર પ્રત્યે તીત્ર રાગના અભાવ અને મુક્તિ પ્રત્યે અદ્વેષ પ્રગટયા વિના વિહિત અનુષ્કાનાનું સેવન પણ
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
શાશ્યક
૧૫
શ્રી જિનમત પ્રમાણે આરાધક ભાવવાળું નથી. અર્થાત્ નિષ્ફળ છે. એટલું જ નહિ પરંતુ જો તે સેવન સ`સાર પ્રત્યે દ્વેષ કેળવવાને બદલે, રાગ કેળવાને માટે હોય છે, તે તે વિરાધક ભાવવાળું છે અર્થાત્ નુકસાનકારક છે.
આરાધક ભાવવાળુ અનુષ્ઠાન સંસાર પ્રત્યેના દ્વેષ અને મુક્તિ પ્રત્યેના માગવાળું હાવુ જોઇ એ. અથવા સસારના દ્વેષ અને મુક્તિના રાગ પેદા કરનારું હોવુ જોઈ એ. એ બેમાંથી એક પણ ન હેાય, તા તે અનુષ્ઠાન આત્માના આરાધક ભાવ નષ્ટ કરીને આત્માને વિરાધક ભાવ ધુમાડે છે.
આરાધક ભાવ અને વિરાધક ભાવનું રહસ્ય જો કાંઈ પણ હાય તા તે આ જ છે.
સંસારદ્વેષ અને મુદ્વેષ એ આરાધક ભાવ પમાડેનાર છે અને સ'સાર પ્રત્યેના રાગ તથા મુક્તિ પ્રત્યેના વિરાગ એ વિરાધક ભાવ પમાડનાર છે.
જ્યાં સુધી આરાધક-ભાવ પ્રાપ્ત થયા નથી, ત્યાં સુધી એ આાશ્વક ભાવ પ્રાપ્ત થાય, એ ઇસકે પણ શાસ્ત્રોક્ત અનુષ્ઠાનોનુ સેવન એ વિહિત છે, કિન્તુ એ સિવાયના ઇરાદે અવિહિત છે.
類
માદક કોણ ?
આરાધનાના માર્ગ સમજવા માટે આરાધક ભાવ કોને કહેવાય ?
એ સમજવું જોઈ એ, એ સમજ્યા પછી, આરાધના કરવાની કોની ? એ એક જ વસ્તુ સમજવાની માકી રહે છે.
શ્રી જૈનદ ને દર્શાવેલા આરાધનાના માર્ગ જ્યારે આપણે જાણવા છે, ત્યારે એ માના દર્શાવનારને પણ જાણવા જોઈ એ. · એ મા દર્શાવનાર છે. શ્રી જિનેશ્વરદેવા અને એમના આદ્ય શિષ્યા શ્રી ગણધરદેવા. શ્રી જિનેશ્વરદેવ અને શ્રી ગણધરદેવ એ એવા તારક ભગવતા છે કે એમણે દર્શાવેલા માર્ગમાં કોઈ ને પણ શકો ઊભી થવી એ શકય જ નથી.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરાધનાને માર્ગ પણ આત્મા ઉપર જ્યાં સુધી મિથ્યાત્વ મેહનીયનું જોર છે, ત્યાં સુધી જે પિતાનું નથી તેમાં પિતાપણાની બુદ્ધિ અને જે પિતાનું છે તેમાં પરાયાપણાની બુદ્ધિ થાય છે. પરંતુ જે આત્માઓનું મિથ્યાત્વ. મેહનીય કર્મ પ્રબળ નથી; કિન્તુ કુદરતી રીતે જ મંદ થએલું હેય. છે, તે આત્માઓ શ્રી જિનેશ્વરદેવ અને શ્રી ગણધરદેવના આપ્તપણના નિશ્ચયમાં લવલેશ પણ સંદેહયુક્ત હોતા નથી.
અસત્ય વચન અને અપૂર્ણ જ્ઞાનનાં કારણે આ જગતમાં જે કોઈ પણ હેય, તે તે રાગ-દ્વેષ અને મહ છે, એમ નિઃશંકપણે કહી શકાય. કારણ કે રાગ-દ્વેષ અને મહિને સર્વથા ક્ષય ન થાય, ત્યાં સુધી જ્ઞાનાવરણીય કર્મના સંપૂર્ણ ક્ષય દ્વારા પ્રાપ્ત કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થઈ શકતું નથી. - જે એ ત્રણ દે અર્થશા અષ્ટ થાય, તેનું વર્ચન કદી એસત્ય હોતું નથી કે તેનું જ્ઞાન કી સંપૂર્ણ રહેતું કથા.. "
આથી જ સમજવું જોઈએ કે, રાગ, કષ અને મેહ એ ત્રણ મેટા દોષ છે. અને તે જ સંપૂર્ણ જ્ઞાનના પ્રતિબંધક અને અસત્ય વચનનાં કારણે છે.
. . . શ્રી જિનેશ્વરદેવે એ ત્રણ દેષથી સર્વથા રહિત હોય છે અને શ્રી ગણધરદેવે, દોષરહિત શ્રી જિનેશ્વરદેવનાં વચનને જ કાશિત કરનારા હોય છે, તેથી એ ઉભયે દર્શાવેલ માર્ગ, કેઈ પણ વિચક્ષણ મનુષ્ય માટે અવિશ્વનીય હોય એ શક્ય જ નથી.
આરાધનાના માર્ગ તરીકે એમણે કઈ વસ્તુ પ્રદર્શિત કરી છે, તે જણાવવા માટે આપણે એ જોઈ ગયા છીએ કે, સહુથી પ્રથમ વસ્તઆરાધના કરવા ગ્ય–તેમના તરફથી વિહિત કરવામાં આવી હોય, તે તે શ્રી પડાવશ્યક છે.
પડાવશ્યક એટલે ઉભયકાળ અવશ્ય કરવા લાયક છ કર્તવ્ય. એનાં નામ-સામાયિક, ચતુર્વિશતિ સ્તવ, ગુરુવંદન, પ્રતિક્રમણ, કાત્સર્ગ અને પ્રત્યાખ્યાન.'
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
ડાવશ્યક
૧૭
એના અધિકારી છે સવિરતિધર મુનિવરો અને દેશવિરતિધર સુશ્રાવકો તેમ જ આરાધક ભાવવાળા, અને આરાધક ભાવવાળા બનવાની ઇચ્છાવાળા સર્વ મનુષ્ય.
આત્મામાં આરાધક ભાવ પ્રાપ્ત કરવાની પૂર્વ તૈયારી તરીકે મુદ્વેષ ' ગુણ એ જેમ આવશ્યક છે, તેમ બીજા પણ અનેક ગુણાની આવશ્યકતા છે. પરંતુ એ વાત પણ સાથે જ ધ્યાનમાં રાખવાની છે કે એક ‘ મુદ્રેષ ’ ગુણ એવા છે કે જે ગુણ આરાધક ભાવ માટે જરૂરી બીજા અનેક ગુણાને ખેંચી લાવે છે.
મુક્તિ પ્રત્યેના દ્વેષ યા વિરાગ ઢળ્યા, એની સાથે જ તપ પ્રત્યે પ્રેમ, સદાચાર પ્રત્યેના રાગ, તપસ્વીએ અને સદાચારીઓ પ્રત્યેની ભક્તિ વગેરે ગુણા આપેાઆપ આવે છે. જેઓને ગુણવાન કે ઉપકારીઓ તરફ્ શક્તિ નથી,. સદાચાર તપ પ્રત્યે આદર નથી, તેઓને મુક્તિ પ્રત્યે અદ્વેષ છે, એ પણ માનવા ચેાગ્ય નથી ...
$j];
આરાધક બનવા માટે ‘ મુત્યદ્વેષ ’ જેટલા જરૂરી છે. તેટલા જ તપ અને સદાચાર પ્રત્યેના રાગ તથા ગુણવાન અને ઉપકારી પ્રત્યેની ભક્તિ પણ જરૂરી છે. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તેા ગુણવાન અને ઉપકારીની ભક્તિ વિના તથા તપ અને સદાચારના પ્રેમ વિના, સ’સારના દ્વેષ કે મુક્તિના રાગ જાગતા જ નથી.
'''
*
ܕ
જે ગુણવાનના અનાદર કરે છે, ઉપકારી પ્રતિ કૃતઘ્ન અને છે, સદાચારને નેવે મૂકે છે તથા તપ પ્રત્યે કુદૃષ્ટિ રાખે છે, તેને સંસાર-રાગ ઉત્કટ પ્રકારના છે. તેવા આત્માએ આરાધક પણ નથી અને આરાધક બનવા માટે ચાગ્ય પણ નથી. એવા આત્માની આવશ્યક ક્રિયા સ્વ કે પરને લાભ કરવાને બદલે ઉલટી નુકસાનકારક અને છે.
આવશ્યક ક્રિયા આદિ તારક ક્રિયાઓ પણ જો કોઈ પણ કારણે નિદાતી હાય, તો તે દોષ આવશ્યક આદિ ક્રિયાઓના નથી, કિન્તુ આરાધક ભાવથી શૂન્યપણે તે-તે ક્રિયાઓ કરનારાઓના જ તે દોષ છે. અથવા મુક્તિમાર્ગના નિકોને તે દોષ છે.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરાધનાને માર્ગ આરાધક ભાવ પામીને અગર પામવાની બુદ્ધિએ જે કઈ પણ -શ્રી જિનેશ્વરદેવે ઉપદેશેલ આવશ્યક આદિ ક્રિયાઓને ઉભયકાળ આરાધે છે, તેઓ મોક્ષમાર્ગને દીપાવનારા છે અને સ્વ-પર ઉભયને મોક્ષમાર્ગ પ્રત્યે આકર્ષાનાર છે. સંસારના પ્રેમી અને મુક્તિમાર્ગને દ્વેષી સિવાય
એવા આત્માઓની આવશ્યક આદિ કિયાઓને નિંદવાનું દિલ કદી કિઈને પણ થઈ શકે તેમ નથી, એવા પ્રકારની એ ઉત્તમ કિયાઓ છે. - શ્રી જિનેશ્વરદેવેની આજ્ઞા મુજબ એ કિયાઓનું વિધિ-બહુમાનપૂર્વક નિયમિત આસંવન કરનાર આત્મા નિકટભવી કે અલ્પસંસારી અને એમાં કોઈ પ્રકારને પણ શક નથી. . શ્રી જિનેશ્વદેવના શાસનમાં ઉપદેશાએલાં પ્રત્યેક અનુષ્ઠાને આત્માને નિકટભવી યા અલ્પસંસારી બનાવવા માટે સમર્થ છે, તે પણ તે સર્વમાં પડાવશ્યક અનુષ્ઠાનને મહિમા ઘણે મિટો છે. એટલા માટે શ્રી જિનશાસનના અનુયાયી ચતુર્વિધ શ્રીસંઘમાં, પહેલા અને છેલા શ્રી તીર્થકર દેના શાસનમાં મુખ્ય શ્રી શ્રમણસંઘ માટે એ ીિ ફાતિ વિહિત કરવામાં આવી છે. | ચાહે આજના દીક્ષિત હેય યા સે વર્ષના દીક્ષિત હય, ચાહે સામાન્ય સાધુ હેય- યા મોટામાં મોટા આચાર્ય હેય, ચાહે અષ્ટપ્રવચન માતાના જ્ઞાતા હોય યા ચૌદ પૂર્વના જ્ઞાતા હોય, પણ તે દરેક માટે ઉભયકાળ આવશ્યક ક્રિયા, એ શ્રી જૈનશાસનમાં ફરજીઆત છે. - જ્ઞાનના નામે, ધ્યાનને નામે, સ્વાધ્યાયના નામે યા તપના નામે “કઈ પણ એ કિયાને અપલાપ કરવા માગતું હોય, તે તે શ્રી જિન-શાસનમાં શક્ય નથી. - માંદગીમાં કે નિરેગાવસ્થામાં, નગરમાં કે જંગલમાં, અસ્વાધ્યાયમાં કે સ્વાધ્યાયમાં, ઉભયકાળ આવશ્યક નહિ કરનાર સાધુ, સાધુ રહી શકતો નથી. યાવતુ ચૌદ પૂર્વધર કે ચાર જ્ઞાનના ધણુ બનેલ શ્રી ગણધરદેવ પણ શ્રી આવશ્યક કિસના ફરજીઆતપણામાંથી મુક્ત થઈ શકતા નથી ,
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯
પડાવશ્યક
આવશ્યક કિયાને મહિમા સમજવા માટે આથી વિશેષ પ્રમાણની કેઈ આવશ્યકતા નથી. તીર્થની આદિથી અંત સુધી નિરંતર કરવા ચગ્ય કિયા તરીકે એ ક્રિયા વિહિત થએલી છે.
સાધુ અને સાધ્વી સંઘ માટે જેમ એ કિયા ફરજીઆત છે, તેમ શ્રાવક અને શ્રાવિકા સંઘ માટે પણ એ અવશ્ય કરવા લાયક અનુષ્ઠાન તરીકે વિહિત થએલી છે. એ કિયા પ્રત્યે જેને આદર નથી, તેને મોક્ષમાર્ગ પ્રત્યે પણ આદર નથી.
રત્નત્રયી એ મોક્ષમાર્ગ છે. અને આવશ્યક ક્રિયા વિના એ રત્નત્રયીની શુદ્ધિ અને વૃદ્ધિ માટે જેમ આવશ્યક ક્રિયા આવશ્યક છે, તેમ રત્નત્રયીની પ્રાપ્તિ માટે પણ તે આવશ્યક છે.
આ કારણે રત્નત્રયીની શુદ્ધિના તેમ જ વૃદ્ધિના અથી પ્રત્યેક આત્મા માટે “પડાવશ્યક” એ આરાધનાને સૌથી મોટો અને જરૂર માગે છે. તેની જરા જેટલી પણ ઉપેક્ષા આરોધક ભાવની ઉપેક્ષામાં સિમીને જીવને સંસારમાં અધિક ફસાવે છે.
પ્રવૃત્તિ અને નિવૃત્તિ જૈન ધર્મ પ્રવૃત્તિ અને નિવૃત્તિ ઉભય માર્ગાવલંબી છે. જ્યાં સેવાવૃત્તિને પ્રસંગ છે, ત્યાં પ્રવૃત્તિમાર્ગ છે. જ્યાં ભગવૃત્તિને પ્રસંગ છે ત્યાં નિવૃત્તિમાર્ગ છે. બીજા પાસેથી પિતે સુવિધા ગ્રહણ કરવામાં પ્રવૃત્તિને આગળ કરવી અને બીજાને પોતાની સુવિધા અર્પણ કરવામાં નિવૃત્ત થવું – એ અનેકાંત અને અહિંસાનું વિકૃત સ્વરૂપ અને સ્પષ્ટભંગ છે.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ત્રીજું આરાધકના ગુણ
આરાધનાને અર્થ :
- આરાધના શબ્દની વ્યુત્પત્તિ ઉપરથી આપણે એ જોઈ ગયા કે, સાધના, પ્રાપ્તિ, સેવા વગેરે શબ્દો આરાધનાના ભાવને જ કહેવાવાળ છે. છતાં શ્રી જૈનશાસનમાં એ બધા શબ્દો કરતાં આરાધના શબ્દને જ અગ્રિમ પસંદગી આપવામાં આવી છે. - સાધના, સેવા આદિ શબ્દો જે ભાવને દર્શાવે છે, તેના કરતાં અધિક વિશિષ્ટ ભાવ, આરાધના શબ્દમાંથી પ્રગટે છે. અને એ વિશિષ્ટતા બીજી કઈ નહિ પણ એક મુક્તિમાર્ગની જ સાધના, આરાધના શબ્દથી ધ્વનિત થએલી છે તે છે.
સાધના અને સેવા પૌગલિક વસ્તુ માટે પણ હોઈ શકે છે. જ્યારે આરાધના જે ભાવમાં શ્રી જિનેશ્વરદેવના શાસનમાં રૂઢ થએલી છે, તે પૌદ્ગલિક સિવાયની વસ્તુ માટે છે. અર્થાત્ શ્રી જિનશાસનમાં મેક્ષ, પરલેક કે સદ્ગતિ સાધવી.” એ જ આરાધનાને અર્થ છે.
આરાધના ઉપર અરુચિ શાથી? અને એ જ કારણે આજની દુનિયામાં આરાધના શબ્દ અરુચિકર
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરાધકના ગુણ
૧
થઈ પડયા છે. આજના માણસોને ‘સાધના’ શબ્દને અગર તેા ‘સેવા’ શબ્દના પ્રયોગ જેટલા પ્રિય લાગે છે, તેટલા ‘ આરાધના ’ શબ્દને પ્રયાગ પ્રિય લાગતા નથી.
‘આરાધના’ શખ્સની અરુચિ જ મોક્ષમાર્ગ, પરલેાકનાં સાધન અને જીવની ગતિ સુધારવાના ઉપાયે પ્રત્યેની તેઓની અરુચિ વ્યક્ત કરે છે. મુક્તિ પ્રત્યે અરુચિ ધરાવનારા આત્માઓને તત્ત્વજ્ઞ પુરુષોએ અનધિકારી તરીકે, દર્શાવ્યા છે.
એક મુક્તિ પ્રત્યેની અરુચિ, એ સઘળા દોષનું મૂળ છે. સંસાર પ્રત્યેની અતિ રુચિ, એ મુક્તિની અરુચિ માટેનું કારણ છે. સંસાર પ્રત્યે હૃદયથી અરુચિ જાગ્યા વિના, મુક્તિ પ્રત્યેની અરુચિ કદી હટતી જ નથી.
એ જ કારણે ઉપકારી મહાપુરુષોએ પોતાના સઘળાયે જ્ઞાન અને શક્તિના ઉપયાગ જીવાની સોંસારરુચિ શીઘ્ર નાશ પામે, એ માટે જ કર્યાં છે. એ માટે જ તે દુનિયાની ષ્ટિએ સુખી લાગતા સંસારને પણ ત્યાગ કરે છે. એ માટે જ તેઓ ગુરુકુળવાસમાં રહીને ગુરુઓની જીવનપર્યંત સેવા કરે છે. એ માટે જ તેઓ જ્ઞાનના અભ્યાસ કરે છે, ગ્રન્થાની રચના કરે છે અને પ્રતિકૂળતાએની સામે થઈ તપ અને સયમનું ઘાર આચરણ કરે છે; તથા દૂર દેશામાં વિચરી જીવાને તેના ઉપદેશ આપે છે.
સાચા ઉપકાર :
સાચા ઉપકારીનાં જ્ઞાન અને શક્તિ, આ રીતે જીવાની સંસારરુચિનો નાશ કરવા માટે વપરાય છે, ત્યારે ઉપકારના યથાર્થ સ્વરૂપને નહિ સમજનારા અજ્ઞાન આત્મા પોતાને મળેલ શક્તિ અને જ્ઞાન દ્વારા જીવાની સહજસિદ્ધ સાંસારરુચિ દૃ, રૂઢ અને ગાઢ બનાવે છે. તત્ત્વજ્ઞ પુરુષાની દૃષ્ટિએ, જીવાના એનાથી અધિક મોટો અપકાર ીજો કોઈ નથી. સંસારની રુચિ જેટલી દૃઢ, જેટલી રૂઢ અને જેટલી
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨
આરાધનાને મણ
ગાઢ તેટલી જ પરલેક કે મેક્ષ પ્રત્યેની અરુચિ પણ દેવ, રૂઢ અને ગાઢ બને છે; અને જેટલી પરક કે મોક્ષ પ્રત્યેની અરુચિ દઢ, રૂઢ. અને ગાઢ, તેટલી જ આરાધનાના માર્ગ પ્રત્યેની અરુચિ દઢ, રૂઢ અને ગાઢ હોય છે.
એ અરુચિના કારણે જ છે સદા આરાધનાના માર્ગથી વિમુખ રહે છે. જેની એ અરુચિ નષ્ટ થાય છે. તેઓને આરાધનાના માર્ગ પ્રત્યે અંતરંગ પ્રેમ જાગે છે. એ પ્રેમ જેમ જેમ દઢ બનતું જાય. તેમ-તેમ આત્મા સદ્દગતિ માટે, પરલેક માટે અને મુક્તિ માટે વિશિષ્ટ ગ્યતાને પ્રાપ્ત કરતે જાય છે.
આરાધનાના અધિકારી :
આરાધનાના અધિકારી બનવા માટે “મુક્ષ્યદ્રષ” અર્થાત્ મુક્તિ. પ્રત્યે અરુચિને અભાવ, એ ગુણ જેમ જરૂરી છે, તેમ તપ અને સદાચારી વ્યક્તિઓની ભક્તિ વગેરે ગુણે પણ આવશ્યક છે.
ષડ આવશ્યક આદિ મહાન આરાધનાઓને પણ જગતમાં વિત. સ્વરૂપ અપાવનાર કોઈ હોય, તે તે તેને અગ્ય રીતે અનધિકારીપણે અને આરાધક ભાવશૂન્ય હૃદયથી આરાધનારાઓ. અને તેની નિંદા કરનારાઓ છે.
અન્યથા શ્રી જિનેશ્વરદેવે ઉપદેશેલો એકાંત હિતકર આરાધનાએને પ્રભાવ જગતમાં અધિકાધિક વિસ્તર્યા સિવાય ન જ રહે. ( પ્રતિક્રમણાદિ આવશ્યક ક્રિયાઓને, ચતુઃ શરણગમનાદિ નિત્ય ક્રિયાઓને અને સંલેષણું આદિ અંતિમ. વિશુદ્ધ યિાઓને, સુવિશુદ્ધ ભાવ વડે આરાધનાર આરા-- ધક આત્માઓ, આરાધનાના અધિકારી બની જે તેને આરાધે, તે તેઓ જગતમાં આરાધના—તરફી જબર વાતાવરણ જન્માવી શકે.
શ્રી જિનેશ્વરદેવ અને શ્રી ગણધરદેવ વડે ઉપદેશેલાં ઉપર્યુક્ત
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
-આરાધકના ગુણ
અનુષ્ઠાનેના સાચા આરાધકે આજે પણ તત્ત્વજ્ઞ–જગતના દિલને આકષી રહેલ છે.
અફસની વાત એટલી જ છે કે, જડવાદના વિષમ પ્રચારથી આજની દુનિયામાં તત્ત્વજ્ઞ અને વિચારક મનુષ્યની સંખ્યા ખૂબ અલ્પ બની ગઈ છે. ઘણી મોટી સંખ્યાના મનુષ્ય સયાસત્ય અને સારા-- સારને વિવેક કરવાની શકિતથી વિમુખ બનતા જાય છે. આવાં કારણોસર અમેઘ સામર્થ્યને ધરાવનાર આરાધનાને માર્ગ અને તેના આરાધકે. વિદ્યમાન હોવા છતાં, તે જગજાહેર બની શકતા નથી.
આરાધકમાં જરૂરી ગુણ :
આરાધ
તેમ છતાં, આરાધક આત્મામાં જે ગુણ હેવા જરૂરી છે, તેને પ્રાપ્ત કરવાના પ્રયત્ન કરવામાં આવે, તે તે આરાધકો આજના વિષમ વાતાવરણમાં પણ શ્રી જૈનશાસનની ભારે પ્રભાવના કરી શકે તેમ છે.
બધા ગુણમાં “મુફત્યષ” એ સૌથી પહેલે અને જરૂરી ગુણ છે. કારણ કે એ એક ગુણની હાજરી વિના બીજો એક પણ સાચે ગુણ આવી શકતો નથી.
જેમ તપ અને સદાચારનો પ્રેમ, મુક્તિના અદ્રષમાંથી જન્મે છે, તેમ આરાધક આત્મામાં જરૂરી હૈયે, ઔદાર્ય, ગાંભીર્ય, ઔચિત્ય, દાક્ષિણ્ય, વિવેક, કૃતજ્ઞતા, પાપજુગુપ્સા, પરોપકારપરાયણતા આદિ ગુણે પણ એ ગુણમાંથી આપોઆપ જમે છે. આરાધક આત્મામાં આ સઘળા. ગુણોની એકીસાથે જરૂર પડે છે. એમાંથી એક પણ ગુણની કચાશ. એના આરાધકપણામાં ખામી લાવે છે.
આથી કેઈએ એમ માની લેવાની જરૂર નથી કે, “આટલા બધા ગુણો આત્મામાં એકસાથે શી રીતે આવે ? અને આવતા હોય તે એ બધા ગુણે પ્રત્યેક આરાધકમાં કયાં જોવા મળે છે ? માટે એ વાત અશક્ય છે.
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪.
આરાધનાને માગ
આરાધનાની સાચી તમન્ના :
આરાધક ગણતા આત્માઓમાં આ ગુણો નજરે ન પડતા હોય, તેથી એમ માની લેવાનું નથી કે, આ બધા ગુણોથી શૂન્ય આત્મા પણ પરિપૂર્ણ આરાધક બની શકે છે.
પ્રત્યેક આત્માએ ગુણહીન દશામાંથી જ ગુણયુક્ત દશામાં આવવાનું હોય છે. પણ જે આત્માઓ આરાધક દશા માટે જરૂરી ગુણોથી રહિત હોવા છતાંય, પિતાની જાતને આરાધક તરીકે માને અને મનાવે છે, તે આત્માઓ કદી જ ગુણહીન મટી ગુણવાન બની શક્તા નથી.
ઔદાર્યાદિ સઘળા ગુણો આરાધક દશા પામવા માટે જરૂરી છે, એમ ઉપકારી ભગવંતે ભારપૂર્વક ફરમાવે છે. ત્યાં ગુણહીન આત્માઓ પણ પિતાની જાતને આરાધક માનવાનું અભિમાન રાખે તે વ્યર્થ છે. વાત તે ત્યાં છે કે, “આરાધના માટે પણ જરૂરી બધા ગુણે પામવા શક્ય છે કે અશક્ય ?”
એ વાત યાદ રાખવા જેવી છે કે, સાચા ઉપકારીઓ, કદી પણ અશક્ય વાતનું પ્રતિપાદન કરતા નથી. તેથી જરૂરી તરીકે દર્શાવેલા ગુણોની પ્રાપ્તિ અશક્ય છે, એ પ્રશ્ન જ રહેતો નથી.
જે શક્ય છે, તે કહેવાતા આરાધકેમાં તે ગુણ કેમ નજરે પડતા નથી ?? એ પ્રશ્ન પણ તેટલે જ નિરર્થક છે. કારણ કે આરાધક ગણતી વ્યક્તિઓ આવી કેમ છે અને તેવી કેમ છે, એ પ્રકારની ફરિયાદ તેઓ જ કરે છે, કે જેઓને કોઈ પણ બહાના નીચે સાચા આરાધક બનવું નથી.
જેઓને આરાધક બનવાની સાચી તમન્ના છે, તેઓ આરાધનાના વિષયમાં પારકાનું મેં જેઈને બેસી રહેવામાં નથી જ માનતા. તેમને સઘળે ઉત્સાહ અને રસ આરાધનાની પુષ્ટિ પાછળ જ સાર્થક થતું રહે છે.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરાધકના ગુણ
ગુણેની સંલના:
આરાધક બનવા માટે જરૂરી છે જે ગુણનું દર્શન જ્ઞાની પુરુ ષિએ કરાવ્યું છે, તે બધા જ ગુણ એવી કેટિના છે કે, ખરી રીતે એક આવ્યા પછી બીજે આવ્યા સિવાય રહી શકતા જ નથી.
એ વાત તે જગવિદિત છે કે, એક કેવળજ્ઞાન ગુણની પ્રાપ્તિની સાથે જ અન્ય અનંતાનંત ગુણ આત્મામાં એકસાથે ઊઘડી જાય છે. એ જ રીતે બીજા કેઈ પણ વિશિષ્ટ ગુણ માટે એ જ ક્રમ છે કે–તે આત્મામાં સાચી રીતે પ્રગટી જાય, તે તેની સાથે તેની જાતિના બીજા અનેક ગુણે પ્રગટ્યા સિવાય રહે જ નહિ.
મુફત્યષ” એ પણ એક એ વિશિષ્ટ કેટિને આત્મગુણ છે. એ ગુણની પ્રાપ્તિ જે કોઈ આત્મા કરે છે, ને આત્મામાં – ઔદાર્યાદિ સઘળા ગુણે – આવિર્ભાવ પામ્યા સિવાય રહેતા નથી.
મુફજ્યષ” ગુણમાં એવું શું મહત્ત્વ છુપાએલું છે, કે જેથી એ એક જ ગુણ મહત્ત્વના બીજા અનેક ગુણને પિતાની સાથે ખેંચી લાવે છે ? એ પ્રશ્ન ગંભીર વિચારણું માગે છે.
આરાધક બનવાના ઉમેદવારે આ ગુણ ઉપર ઊંડી વિચારણું કરવી જરૂરી છે. જ્યાં સુધી “મુફત્યષ” ગુણને બાધક પ્રવૃત્તિઓ અટકાવી દેવામાં નહિ આવે અને એ ગુણને સાધક પ્રવૃત્તિઓને વેગ આપવામાં નહિ આવે, ત્યાં સુધી આરાધક બનવા માટેના કરેલા સઘળા પ્રયત્ન અરણ્યરૂદન સમાન બની જવાના.
જે હૃદય મુક્તિ પ્રત્યે દ્વેષરહિત અને સંસાર પ્રત્યે દ્વેષસહિત બન્યું નથી, તે હદય અનિષ્ટ પૌગલિક પદાર્થો પ્રત્યે દ્વેષરહિત અને ઈષ્ટ પદ્ગલિક પદાર્થો પ્રત્યે રોગરહિત બની જાય, એ ટિ ઉપાયે પણ શક્ય નથી.
સંસારની અભિલાષા એજ રાગ અને દ્વેષની જડ છે. એ સંસારની અભિલાષા, જેમની તેમ બની રહે અને આત્મા
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરાધના માર્ગ શાન્ત, દાન્ત, જિતેન્દ્રિય, ધીર, વીર, ઉદાર, ગંભીર, પરે-- પકારી અને કૃતજ્ઞ બની જાય, એ વાત આકાશમાં ફૂલ ઊગવા બરાબર છે,
એ જ કારણે મિથ્યાદષ્ટિ આત્માના શાન્તિ, ક્ષમા, ધીરજ, સહનશીલતા આદિ ગુણેને જ્ઞાનીઓએ માત્ર મેહની સુચ્છ તરીકે અને કેવળ સંસારફળને આપનાર તરીકે વર્ણવ્યા છે.
સર્વ ગુણનું મૂળ :
*
“સર્વ પ્રકારના આત્મિક ગુણનું મૂળ શું છે?” એ શેધવા માટે, “સર્વ પ્રકારના દુર્ગુણોનું મૂળ શું છે ?” એની પહેલી શોધ કરવી જરૂરી છે. | દુર્ગુણનું મૂળ કાયમ રહી જાય, એ પ્રકારના મરથ સેવવા, એ માત્ર સ્વપ્નસેવન છે. એથી ફળસિદ્ધિ કાંઈ થતી નથી.
વિચાર કરવામાં આવે તે દેનું મૂળ પુદ્ગલ પ્રત્યેનો મિથ્યા મેહ છે. એ મોહમાંથી જન્મે છે રાગ અને દ્વેષ, અને એ રાગદ્વેષમાંથી જન્મે છે સઘળા દોષેની પરંપરા.
પુદ્ગલ પ્રત્યેને મિથ્યા મેહ આત્માને આજને નથી પણ અનાદિ કાળને છે. એ જ કારણે આત્માને સંસાર છે. જડ પુદગલનો મેહ આત્માને જડ કર્મોથી બાંધે છે અને જડ કર્મોનું બંધન આત્મામાં જડ-પુદ્ગલને મેહ પેદા કરે છે.
આ રીતની પરંપરા અનાદિ કાળથી ચાલ્યા કરે છે. એ પરંપરાને ઉછેર કરે એ જ સાચે પુરુષાર્થ છે. બાકી બીજા પુરુષાર્થે માત્ર નામના જ છે.
જડપુદગલને મેહ અને એ મેહના ગે જડ કર્મોનું બંધન, એ જ આત્માને સંસાર છે. એટલે એ સંસાર, પ્રત્યેની રૂચિ અને એ સંસારથી છૂટવા પ્રત્યેની અરુચિ એ
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાધકના ગુણ દેનું મૂળ છે. તથા એ સંસાર પ્રત્યેની અરુચિ અને. એ સંસારથી છૂટવા પ્રત્યેની રુચિ એ સઘળા ગુણેનું મૂળ છે, એ સિદ્ધ થઈ જાય છે.
ઔદાર્ય ::
ઔદાર્ય એ કૃપણુતા નામના દુર્ગુણને પ્રતિપક્ષી સગુણ છે.. સગુણની આવશ્યક્તા પણ આરાધનાના માર્ગમાં અનિવાર્ય છે. જ્યાં. સુધી કૃપણતાને ત્યાગ થતું નથી, ત્યાં સુધી આત્મા સાચે આરાધક: ગુણ પામી શકતા નથી.
કૃપણુતાનું મૂળ પણ પુદ્ગલનો રાગ છે. પુદગલને રાગ. છે ત્યાં સુધી સંસારની અભિરુચિ છે. સંસારની એ અભિરુચિ મુક્તિ પ્રત્યેના દ્વેષથી જન્મેલી છે. એ કારણે સાચી અને . પરમ ઉદારતા તે આત્માઓ જ પામી શકે છે, કે જેઓને મુક્તિ પ્રત્યે અરુચિભાવ તથા સંસાર પ્રત્યે રુચિભાવ સર્વથા ગળી ગયો છે.
જેટલા પ્રમાણમાં મુક્તિ પ્રત્યે અરુચિભાવ નષ્ટ થાય છે અને સંસાર પ્રત્યે અરુચિભાવ પામે છે, તેટલા પ્રમાણમાં જ કૃપણુરૂપી દોષ દૂર થાય છે અને ઔદાર્ય ગુણ પ્રગટ થાય છે. એ સિવાયની ઉદારતા ગુણની કોટિમાં આવી શકતી નથી.
: T બૈર્ય એ પણ અસ્થિરતા, ચંચળતા, હાયભીતતા આદિ દુર્ગણોને. પ્રતિપક્ષી સદ્ગુણ છે. જેટલા પ્રમાણમાં સંસાર પ્રત્યેની આસક્તિ શમે , છે અને મુક્તિ પ્રત્યેને રાગ પ્રગટે છે, તેટલા પ્રમાણમાં જ આત્માની અસ્થિર અવસ્થા, ચંચળ અવસ્થા કે અસ્વસ્થ અવસ્થા મટે છે. જેટલા પ્રમાણમાં સંસારની આસક્તિ નથી શમી અને મુક્તિને પ્રેમ નથી. જાગે, તેટલા પ્રમાણમાં અસ્થિરતા, ચંચળતા અને ભયભીતતા પણ. કાયમ જ રહે છે.
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરાધનાને માર્ગ
ગાંભીર્ય :
ગાંભીર્ય એ ક્ષુદ્રતા, તુચ્છતા, અધમતા આદિ દુર્ગુણેને પ્રતિપક્ષી - સદ્ગુણ છે. જે આત્મા એ સદ્ગુણ નથી પામતે, તે આત્મા આરા“ધનાના માર્ગને કદી પામી શકતા નથી.
આત્માની પરત—તા જેમને ખૂંચતી નથી અને તેમાંથી છૂટી, મુક્ત બનવાની અભિલાષા જેમાં પ્રગટી નથી તે આત્માઓ ક્યાં -સુધી ગંભીરતા ધારણ કરી શકશે એ એક વિચારણીય પ્રશ્ન છે.
સંસારના પ્રેમીની ગંભીરતા, ત્યાં સુધી જ ગંભીરતા તરીકે ટકી - રહે છે, જ્યાં સુધી એની એ ગંભીરતા એના સંસારને હાનિ પહોં- ચાડનારી થતી નથી.
બીજી બાજુ કર્મના સ્વરૂપથી માહિતગાર અને એક કમબંધનથી જ છૂટવાની તમન્નાવાળે સમર્થ આત્મા પ્રાણાંત આપત્તિ સુધી પણ પિતાની ગંભીરતા છોડતું નથી. અન્યને હાનિ થાય એવા પ્રસંગે ગંભીરતા ન છોડવી એને એ ચાવત મુક્તિની પ્રાપ્તિ સુધી કર્તવ્યરૂપે ગણે છે.
એવા આત્માને એની ગંભીરતાથી ચલાવવા માટે દુનિયાને કઈ પણ પદાર્થ સામર્થ્ય ધરાવતા નથી, કારણ કે દુનિયાના સઘળા પદાર્થો અને એના સંગેની તુચ્છતાને એને સંપૂર્ણ ખ્યાલ આવી ચૂક્યો હેય છે.
કૃતજ્ઞતા, ગુણાતા અને પરોપકાર :
બીજાએ પોતાના ઉપર કરેલા ઉપકારને ન ભૂલી જવા, ગુણે અને દોષને વિવેક કરી, ગુણોને સ્વીકારવા અને દોષને તજવા, પિતાના નિમિત્તે અન્ય આત્માઓને કઈ પણ પ્રકારનું દુઃખ ન દેવું એ વગેરે સગુણે જગતમાં પણ સદ્દગુણ તરીકે ગણાય છે. તેમ છતાં
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
આસધકના ગુણ તે સદ્ગણોને આત્મસાત્ કરનાર આત્માઓ તે તે જ છે, કે જેઓ મુક્તિના દ્વેષી મટી સંસારના દ્વેષી બન્યા છે. જ્યાં સુધી જેટલા પ્રમાણમાં હૃદયમાં સંસારને પ્રેમ બેઠો છે અને મેક્ષને પ્રેમ નથી પ્રગટ, ત્યાં સુધી તેટલા પ્રમાણમાં આત્મા અકૃતજ્ઞ, અગુણજ્ઞ અને પરને સંતાપ, પહોંચાડનાર પણ રહેવાને જ છે, એમાં કઈ સંદેહ નથી.
આરાધનાના આંધકારી..?”
' આ રીતે વિચાર કરતાં સઘળા દુર્ગુણોનું મૂળ સંસારની રુચિ. છે અને મોક્ષની અરુચિ છે. શ્રી જિનેશ્વરદેવે અનંતજ્ઞાન વડે આ. ગુણદોષના મૂળને યથાસ્થિત જાણી જગત સન્મુખ રજૂ કરે છે.
સુખને માર્ગ સમજાવતાં, સૌથી પ્રથમ તે તારકે ની સંસાર પ્રત્યેની આસક્તિ ટળે અને મોક્ષ પ્રત્યેનો પ્રેમ જાગૃત થાય, તેવા. પ્રકારને ઉપદેશ આપે છે એ તારકેતા માર્ગને સમજનારા અને યથા-- શક્તિ તે માર્ગને અનુસરનારા મહાપુરુષે પણ જગતના જીવન ઉદ્ધાર, માટે તે જ એક માર્ગ અપનાવે છે. અને તે સિવાયના કોઈ પણ ઉપદેશને પ્રાધાન્ય આપતા નથી.
જે આત્મા શ્રી જિનેશ્વરદેવના શાસનને આ ઉપદેશ અને તેને.. આ મર્મ પારખી શક્તા નથી, તે આત્મા આરાધક બનવાની સઘળી યેગ્યતા ગુમાવી બેસે છે.
સાચા હદયના આરાધક આત્માને શ્રી જિનશાસનના ઉપદેશને! આ મર્મ સમજાવે એ કઠિન નથી.
આરાધનાના માર્ગની પરાગમુખ, મુક્તિના દ્વેષી અને સંસારના જ એકમાત્ર પ્રેમી આત્માઓની આગળ, આરા-- ધનાને આ માર્ગ રજુ કરવાની સ્પષ્ટ “ના” ઉપકારી ભગવંતેએ ફરમાવી છે.
કાચી માટીનું વાસણ પાણી ભરવા માટે ગણાતું નથી. તેમ આરાધનાના માર્ગ માટે અધિકારી બનવાને આ ઉપદેશ મુક્તિથી.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
આસાધનાના ભા -પરોંગમુખ અને સ’સારાભિમુખ આત્માએ ઝીલી શકતા નથી. અર્થાત તે આ ઉપદેશ માટે પાત્ર નથી. ઊલટુ', અયોગ્યને આપેલા ઉપદેશ, એ ઉપદેશ અને એના પાત્ર ઉભયના નાશ કરે છે. એ કારણે તેઓના પણ એકાંત ઉપકારને માટે તેવાઓની સન્મુખ આ ઉપદેશ ધરવાની અનંત કરૂણાના નિધાન શ્રી જિનેશ્વરદેવા મના કરે છે.
પાલન કરવા માટે સમજાવવાનો કદી અભિલાષી ચેાગ્ય એની પણ તે
શ્રી જિનેશ્વરદેવાની આ આજ્ઞાનું અખ ંડિત ભવભીરુ મહર્ષિઓ અયાગ્ય પાત્રને શાસનના મમ પ્રયાસ કરતા નથી. સાથે સાથે આરાધક બનવાના “ આત્માઓ આ ઉપદેશથી વંચિત પણ ન રહી જાય, તારકો પૂરેપૂરી કાળજી રાખે છે.
અનેકાંત એટલે શું?
અનેકાંત એક પ્રકારની વિચારપદ્ધતિ છે,. સ માજી ખુલ્લા રહીને જોવાની એક માનસચક્ષુ છે, જ્ઞાન, વિચાર કે આચરણને સંકુચિત દૃષ્ટિએ જોવાનો તે નિષેધ કરે છે. સત્ય અને યથા તા ઉપર તે ટકી રહેલ છે. અનેકાંત એ કેવળ કલ્પના નથી પણ સત્ય-સિદ્ધ કલ્પના હાવાથી તત્ત્વજ્ઞાનસ્વરૂપ છે. વિવેકયુક્ત આચરણસ્વરૂપ હોવાથી તે ધર્મ છે. અનેકાંત વિચાર, અનેકાંત આચાર અને અનેકાંત વાણી એમ ત્રણે તેને સ્પર્શે છે. અનેકાંત જેવી ઉદાર અને વિશાળ-ષ્ટિ બીજી એક પણ નથી.
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ચેાથું મિથ્યાત્વ
4|||||||||||||||‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒......................................................................................................................................................
મહાશત્રુઓ :
મૂળ છે અને રાગ
આપણે જોઈ ગયા કે, માહુ એ સ’સારનું પણ તે માદ્ધમાંથી જ જન્મે છે.
એટલા જ માટે શ્રી અરિ તદેવનું શાસન રાગ, દ્વેષ અને માને •જ અરિ માનવાને ઉપદેશ આપે છે કારણ કે એ ત્રણ આમાંના સાધારણું નહિ પણ મહાશત્રુ છે. એ ત્રણ દોષો આત્માનુ જે હિત કરે છે, તેવુ અહિત બીજુ કાઈ કરી શકતુ નથી.
*.
એમ પણ કહી શકાય કે એ ત્રણ દોષોને છેડી અન્ય કોઈ વાસ્તવિક અરિ, આત્માના આ દુનિયામાં છે જ નહિ. એ ત્રણ પરમાથ શત્રુઓ ઉપર વિજય મેળવવા માટે જ શ્રી જિનેશ્વરદેવના શાસનની
જગતમાં સ્થાપના થએલી છે.
જિન એટલે રાગ દ્વેષ અને મેહને જીતનારા – ચોથા ગુણ સ્થાનથી માંડીને ખારમા ગુણસ્થાનક સુધીના – આત્માઓ. તેના ઇશ એટલે સ્વામી અને તે જ સર્વાંગદેવ કહેવાય છે;
જેઓએ રાગ, દ્વેષ અને માહને સર્વાંગે જીત્યા નથી, તે સર્વજ્ઞદેવ પણ નથી, અને અલ્પાંશે જીત્યા નથી, તે જિન પણ નથી.
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરાધનાના માર્ગ
રાગ-દ્વેષ અને માહને જીતનાર તેરમા અને ચૌદમા ગુણસ્થાનકે રહેલા શ્રી સજ્ઞદેવા છે. અને અલ્પ યા અધિકાંશે જીતનાર ચોથા ગુણસ્થાનકથી માંડીને ઠેઠ ખારમા ગુણસ્થાનક સુધીના આત્મા છે અને તે પણ • જિન ’ તરીકેના થનને લાયક છે.
કર
જો કે ‘ક્ષીણ માહુ' નામના ખારમા ગુણસ્થાનકે પહેાંચેલા રાગ– દ્વેષ અને માહના સથા ક્ષય કરી નાખેલા હાય છે, તેા પણ તેઓને હેજી અનંતજ્ઞાની બનવા માટે થાડા કાળનું અંતર છે. તેથી તેઓને માટે પણ આપણે સનદેવનું કથન (પદેશ ) નહિ કરતાં જિન શબ્દનુ જ કથન કરીએ છીએ.
(
અહીં એટલું સમજી લેવું જોઇએ કે, તેમા અને ચૌદમા ગુણસ્થાનકે રહેલા આત્માએ બે પ્રકારના હોય છે. એક તા સામા વળજ્ઞાનીં મહિષ આ અને શ્રી તીર્થંકર નામક નામની સ પુણ્યપ્રકૃતિના ઉપભોગ કરનારા શ્રી તી કરદેવના આત્માઓ.
તેરમા અને ચૌદમા ગુણસ્થાનકે રહેલા સામાન્ય કેવળજ્ઞાની મહિષ એ પણ રાગ અને દ્વેષને જીતી લેનારા હોવાથી ચોથા આદિ અન્ય ગુણસ્થાનકોએ રહેલા અવધિ આદિ જિનાના ઈશ' એટલે સ્વામી મનવાને લાયક છે.. પણ તેઓ શ્રી તીથ કર નામકમ નામની પુણ્યપ્રકૃતિના માલિક નહિ હાવાથી, તીથ કરદેવાના આત્માની અપેક્ષાએ સામાન્ય જિન જ કહેવાય છે. અર્થાત્ શ્રી જિનેશ કે શ્રી જિનેશ્વર પદ્મ શ્રી તી કરદેવાના આત્મા માટે જ રૂઢ છે, પરંતુ અધિ આદિ જિનાની અપેક્ષાએ સામાન્ય કેવળજ્ઞાની મહિષ એને પણ શ્રી જિનેશ કહી શકાય છે, અને એ અપેક્ષાએ જ આપણે અહીં તેરમાચૌદમા ગુણસ્થાનકે રહેલા મહિષ આ માટે સામાન્યતયા શ્રી સÖજ્ઞદેવ શબ્દ વાપર્યાં છે.
•
તા.
શાસનના માલિક અને સ્થાપક શ્રી તી કરદેવા હાય છે, તેથી શ્રી જિનેશ્વરદેવ તરીકે શ્રી તીર્થંકરદેવાને સમજવાના છે અને શ્રી સનદેવ તરીકે સામાન્ય કેવળી અને શ્રી તીથ કર કેવળી એ ઉભયને સમજવાના છે.
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
મિથ્યાત્વ
મેહની મુસ્ક:
અલ્પાશે પણ રાગ, દ્વેષ અને મોહને જીતનાર જે જિન કથનને લાયક છે, તે પ્રથમના ત્રણ ગુણસ્થાનકેએ રહેલા આત્માએ પણ ઓછા-વધતા પ્રમાણમાં રાગ-દ્વેષ અને મેહની મંદતાવાળા દેખવામાં આવે છે, તે તેમને પણ જિન કેમ ન કહેવા ?
આ શંકાનું સમાધાન એ છે કે, પ્રથમ ત્રણ ગુણસ્થાનકમાં રાગ, દ્વેષ અને મેહની મંદતા હોવા છતાં પણ, તે ત્રણ ગુણસ્થાનકવર્તી આત્માએ મિથ્યાત્વ મેહનીય કર્મની પ્રકૃતિથી યુક્ત છે.
અહીં જિન અને અજિન કથનનું કોઈ મુખ્ય કારણ હૈય તે તે મિથ્યાત્વને અભાવ અને સદ્ભાવ (વિદ્યમાનતા) માત્ર છે. મિથ્યાત્વના સર્ભાવમાં રાગ, દ્વેષ અને મોહની ગમે તેટલી મંદતા પણ આત્માને ચેથા ગુણસ્થાનકની પ્રાપ્તિ કરાવી શકતી નથી અને ચેથા ગુણસ્થાનકની પ્રાપ્તિ થયા સિવાય આત્મા જિન નામના કથનને લાયક બની શક્યું નથી.
રાગ, દ્વેષ અને મહિને અભાવ જ જે અનંતજ્ઞાન માટે કાણુ છે, તે પછી પ્રથમનાં ત્રણ ગુણસ્થાનકમાં થનારી તેની મંદતા જિનપદની પ્રાપ્તિમાં સહાયક શા માટે ન માનવી ? ” એ શંકા પણ અહીં ઉત્પન્ન થાય તેમ છે. પરંતુ મિથ્યાત્વની હાજરીમાં થનારી રાગ, દ્વેષ કે મેહની મંદતા એ ક્ષણિક મંદતા છે.
મિચ્છાદષ્ટિ આત્માને રાગભાવ (રાગને અભાવ) દ્વેષમાંથી જન્મેલે હોય છે અને શ્રેષાભાવ (બ્રેષને અભાવ) રાગમાંથી જન્મેલ હોય છે.
એ રીતે મિથ્યાષ્ટિ આત્મા મોહરહિત જણાતે હોય, તે પણ તે વખતે રાગ યા દ્વેષને વશવર્તી નથી એમ સમજવાનું નથી. કેઈ વખતે તે આત્મા રાગ, દ્વેષ અને મેહથી રહિત જે જણાતી હોય, તે પણ તેની તે દશા એક પ્રકારની મેહની જ પ્રબળ મુચ્છસ્વરૂપ હોય છે. આ. ૩
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરાધનાના મા
મિથ્યાત્વના નાચ :
એમ થવાનુ કારણ એ છે કે, સઘળાય દોષો કે કષાયાનુ મૂળ, જો કોઈ હાય, તા તે મિથ્યાત્વ છે. એની વિદ્યમાનતામાં કોઈ પણ ગુણની યથાર્થ રીતે પ્રાપ્તિ થઈ શકતી નથી, કે કોઈ પણ દોષના વાસ્તવિક અભાવ થઈ શકતા નથી.
ગુણની પ્રાપ્તિમાં અને દોષના ત્યાગમાં મિથ્યાત્વ પ્રતિબ ંધક છે. એ પ્રતિબંધક મિથ્યાત્વનો ત્યાગ થયા સિવાય, સમ્યગ્દર્શનનું દર્શીન વુ' પણુ અશકય છે. સમ્યગ્દર્શનની પ્રાપ્તિ વિના ચાથા ગુણસ્થાનક કે ત્યાર પછીનાં પાંચમા આદિ ગુણસ્થાનો શાસ્ત્રકારોએ માન્યાં જ નથી. મિથ્યાત્વનું આટલું બધું પ્રાબલ્ય શાસ્ત્રકારો શાથી દર્શાવે છે. એ ખરેખર વિચારણીય છે જ.
મિથ્યાત્વ એ બુદ્ધિના એક પ્રકારના વિષસ ( ભ્રમ ) છે. અસની પ્રગટ મન વગરના ) જીવાને તે અન્યકત હાય છે અને સંજ્ઞી ( પ્રગટ મનવાળા ) જીવાને તે વ્યક્ત હોય છે. પર પદાને વિષે સ્વપણાની બુદ્ધિ, એ મિથ્યાત્વની વ્યાપક વ્યાખ્યા છે. પુદ્ગલાદિ પર પદાર્થોં અને દેહાર્દિ જડ પદાર્થામાં હું અને મારાપણાના ન છૂટી શકે તેવા તીવ્ર અધ્યવસાય, એ આત્મા ઉપરનું એક પ્રકારનું ગાઢ આવરણ છે. અને એનુ જ નામ મિથ્યાત્વ છે.
એ આવરણથી ઢંકાયેલા આત્મા રાગ, દ્વેષ અને મેહની અનેક પ્રકારની વિકૃતિઓને અનુભવ કરે છે. જે જે ઉપર એની અત્ય અને મમત્વની વૃત્તિ હાય છે, તે તે પદાર્થાંમાં થનારાં સઘળા પિરવના તેના આત્મામાં પણ પરિવન કર્યાં કરે છે.
આ પ્રકારના નાચ, મિથ્યાત્વના ફેંદામાં ફંસેલ પ્રત્યેક પ્રાણી આ જગતરૂપી રંગભૂમિ ઉપર પ્રતિક્ષણે નાચી રો છે.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
મિથ્યાત્વ
.
પ
અપૂર્વ કરણ :
‘ પર પદાર્થાંમાં હું અને મારાપણાની વૃત્તિ એ જ જો મિથ્યાત્વ છે, તે ચતુર્થ આદિ ગુણસ્થાનકોએ રહેલા આત્માએ પણ એછાવધતા અંશે ા તેવી વૃત્તિ ધારણ કરનારા હોય છે, માટે તેમને પણ પ્રથમ આદિ ગુણસ્થાનકોએ રહેલા શા માટે ન માનવા ? ’ એવી શકા અહીં અવશ્ય થાય તેમ છે.
પરંતુ એ ધ્યાન રાખવું જોઇએ કે, પ્રથમ આદિ ગુણસ્થાનકોએ રહેલા આત્મા, પર પદાની જે પ્રકારની આસક્તિથી પીડાય છે, તેના એક શતાંશ ભાગ જેટલી પણ આસક્તિ ચતુર્થ આદિ ગુણસ્થાનકોને પામેલા આત્મામાં હાતી નથી.
આસક્તિ વચ્ચે આટલું માટું અંતર પડી જવાનુ કોઈ પણ કારણ હોય, તો તે અપૂર્ણાંકરણ છે.
અપૂર્વકરણ એ આત્માના એવા પ્રકારના શુભ અધ્યવસાય છે, કે જે પ્રકારના શુભ અધ્યવસાય અનાદિ ભવભ્રમણમાં પૂર્વે કી પણ અનુભવ્યેા હાતા નથી. એ અપૂર્વકરણ અધ્યવસાયના મળે રાગ, દ્વેષ અને મેહની તીવ્રતમ ગ્રન્થિના પણ ભેદ થઈ જાય છે. જેથી ફરીવાર તે આત્માને પૂવ જેવી પર પદાર્થાની આસક્તિ રહેતી નથી.
ગ્રન્થિભેદ થયા પછીના અધ્યવસાયા અને તે પૂના અધ્યવસાયે વચ્ચે આકાશ-પાતાળ જેટલુ અંતર પડી જાય છે.
પૂર્વના અધ્યવસાયે યાવત્ છ॰ કોડાકોડી સાગરોપમની કમસ્થિતિને એકઠી કરનારા હતા, જ્યારે ગ્રન્થિભેદ પછીના અધ્યવસાયે એક કોડાકોડી સાગરોપમ પ્રમાણ કમ સ્થિતિનું પણ કદી જ ઉદ્ધૃ ધન કરી શકતા નથી. પૂર્વના અધ્યવસાયા અન ંત પુદ્ગલ પરાવત પ તના સંસાર પરિભ્રમણ કરાવવાનું સામર્થ્ય ધરાવતા હતા, જ્યારે ત્યાર પછીના અધ્યવસાયેા અધિકમાં અધિક અધ—પુદ્ગલ પરાવત કાળમાં તે અવશ્ય મુક્તિના અપાવનારા થાય છે,
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬.
આગનાના મા
તીના પ્રભાવ :
આથી સિદ્ધ થાય છે કે, મિથ્યાત્વ સહિતની આસક્તિ અને મિથ્યાત્વ રહિતની આસક્તિ વચ્ચે માટું અંતર છે. તેમ છતાં ચતુ આદિ ગુણસ્થાનકોએ રહેલા આત્માને જેટલા પ્રમાણમાં પર પદાર્થાને વિષે અહું અને મમત્વની બુદ્ધિ વર્તે છે, તેટલા પ્રમાણમાં તે આત્મા પણ જ્ઞાનાવરણીયાદિ અને મેહનીય આદિ કમેથિી ઘેરાએલા રહે છે.
એટલા જ માટે તેએ પણ શ્રી સર્વાંતદેવ પદ્મને અલંકૃત કરવાની. લાયકાત ધરાવી શકતા નથી. શ્રી સનદેવ પદને અલંકૃત કરવાની લાયકાત તા તે જ આત્માઓ ધરાવે છે, કે જે રાગ, દ્વેષ અને માહના સર્વોથા ક્ષય કરી, જ્ઞાનાવરણીય આદિ ચાર ઘાતિમાંથી સ થા રહિત બની, અનંત જ્ઞાન અને અનંત દર્શનને પામતા હાય છે. શ્રી સર્વજ્ઞપદની લાયકાત મેળવવા માટે આ રીતે અનંત જ્ઞાન. પ્રાપ્ત કરવાની આવશ્યકતા સૌથી જરૂરી છે.
આપણે જે પરમેશ્વરની આજ્ઞા સમજવા ઈચ્છીએ છીએ, તે પરમેશ્વરમાં તા અનંત જ્ઞાન ઉપરાંત બીજા પણ અન્ય આત્માને અસુલભ એવા નિરતિશય અતિશયેાની હાજરીની આવશ્યકતા છે.
'
અનંત જ્ઞાન અને અનંત દનને ધારણ કરનારા પરમાત્મા પણ પરમાત્મા તરીકે પૂજ્ય હોવા છતાં, · પરમેશ્વરની આજ્ઞાની આરાધના' એટલે શુ' એ સમજવા માટે વિશ્વોપકારી તીના સ્થાપક શ્રી અરિ તદેવના આત્માને ઓળખવાની પરમ આવશ્યકતા છે.
અભન્ય ( મેક્ષે જવાની ચાગ્યતા વગરના) જીવાને ઘડીને અન્ય. સર્વ આત્મા શ્રી અરિહ તદેવાએ સ્થાપન કરેલા તીના આલ મનથી. અપાર આ સંસારસાગરના એક ક્ષણમાત્રમાં પાર પામી શકે છે.
જેટલા સિદ્ધ ભગવંતે આજ સુધીમાં સિદ્દ થયા, વર્તમાનમાં સિદ્દ થાય છે અને ભવિષ્યમાં સિદ્ધ થશે, તે
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
મિથ્યાત્વ"
સર્વે પણ એ શ્રી અરિહંત દેવાએ સ્થાપન કરેલા તીના પ્રભાવે પેાતાની સિદ્ધિ સાધી શક્યા છે અને સાધી શકશે, એમ કહેવામાં જરા પણ અતિશયાતિ નથી.
તીના આ પ્રભાવ, તીના સ્થાપક શ્રી તીથ કરદેવાને પણ નમે તીસ ’એ શબ્દથી માન્ય છે.
સુ
સેવા એટલે શું?
ત્રિભુવનહિતકર શ્રી તીર્થંકરદેવા જે શાસનની સ્થાપના કરે છે, તેની સેવા કરવી એ પ્રત્યેક આત્માની મોટામાં મોટી તથા અગત્યની ફરજ છે.
એ શાસનની સેવા, એ શાસને બતાવેલા માર્ગની આરાધના દ્વારા જ શકય છે. તેથી એ શાસને આરાધના માટે કયા મા દર્શાવ્યા છે, તે સ્પષ્ટ સ્વરૂપમાં જાણી લેવું પરમ આવશ્યક છે. તે પહેલાં એક વાત સમજી લેવી જોઈ એ કે, ‘શાસ્ત્રકાર મહર્ષિ આ’ તરફથી ‘ શાસનની સેવા કરવી ' એવું જ્યારે પણ ફરમાન કરવામાં આવે છે ત્યારે તે ‘ સેવા ' શબ્દ કેવા ઉદ્દાત્ત અર્થમાં વપરાએલે છે.
:
‘ સેવા ’ શબ્દને જ્યાં-જ્યાં પ્રયોગ કરવામાં આવે છે, ત્યાંત્યાં સત્ર જેની સેવા કરવાની છે, તેને પ્રસન્ન કરવા માટેની ક્રિયાના અમાં તે શબ્દ વપરાય છે.
G
જેમ કે લૌકિક ધર્મોમાં ગુરુણીની સેવા વગેરે સઘળા કરવાના અર્થ છુપાએલા છે.
ઇશ્વરસેવા, દેવ-દેવીની સેવા, ગુરુપ્રયાગામાં સેવ્યની પ્રસન્નતા સંપાદન
લોકવ્યવહારમાં પણ એ જ નિયમ છે. જેમ કે રાજસેવા, માઆપની સેવા, ગુરુ-શિક્ષકની સેવા, સ્ત્રી- પુત્રાદિની સેવા, સ્વજન—પરિરૂ વારની સેવા, લાકની કે દેશની સેવા, એ સઘળા પ્રયાગામાં તે-તે વ્યક્તિની પ્રસન્નતા સંપાદન કરવાના હેતુ, વ્યક્ત કે અવ્યક્ત રીતે હેલા જ છે.
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮
આરાધનાને માથે
શાસનસેવા એ આત્મસેવા:
શ્રી જૈનશાસનની સેવામાં ઉપર્યુક્ત અર્થથી સર્વથા નિરાળે અર્થ જ રહે છે.
એ કહેવાય છે શાસનની સેવા, પણ એનાથી થાય છે, પિતાની જ સેવા. એ ઓળખાય છે કોઈ શાસનના નાયકને રીઝવવાનું કાર્ય, પણ એની ભારેમાં ભારે સેવાથી શાસનને એક પણ નાયક કદી પ્રસન્ન થતું નથી.
એ દેખાય છે કેઈ બીજાને પ્રસન્ન કરવાનું કાર્ય, પણ એનાથી થાય છે પિતાને આત્મા પ્રસન્ન. શ્રી જૈનશાસનની સેવા એ કઈ ચમત્કારિક વસ્તુ છે. એને શાસનની સેવાનું કાર્ય કહેવું, એના કરતાં પિતાના આત્માની સેવાનું કાર્ય કહેવું, એ જ વધુ વાજબી છે. છતાં તે “શાસનસેવા” શબ્દથી ઓળખાય છે. તેનાથી કોઈને પણ ખોટો ભ્રમ પેદા થવા ન પામે એ ખાતર આ ખુલાસો કર્યો છે.
શ્રી જૈનશાસને દર્શાવેલા આચાર વિચારે :
શ્રી જૈનશાસનની સેવા, એણે બતાવેલા આરાધ્ધનાના માર્ગથી જ થઈ શકે છે.
શ્રી જૈનશાસન આરાધના માટે જે માર્ગ બતાવે છે, તે માત્ર ગ્રન્થની રોભારૂપ છે.” એવા ઉદ્ગારે પણ આજકાલ ક્યાંક ક્યાંક સાંભળવા મળે છે. કેટલાક એમ પણ કહે છે કે, “વર્તમાન જમાનામાં તેના આચાર અને વિચારેનું પાલન લગભગ અશક્ય છે.” અને એ જ કારણે તે જે આચારો અને વિચારો દર્શાવે છે. તે બીજાઓના મુકાબલે “સર્વશ્રેષ્ઠ હોવા છતાં, માત્ર પિથીઓમાં જ રહી ગયા છે. વર્તમાન જમાના ઉપર તેની કઈ પણ અસર નહિ. અથવા તે તે તેવા પ્રકારના કેટલાક, “માત્ર જૂ નું તે જ સેનું” એવા પ્રકારના આગ્રહને દઢપણે
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
મિથ્યાત્વ
૩૯ પકડી રાખનારા તથા તેને કઈ પણ ભેગે નહિ છોડનાશ (orthodox) લેકે ઉપર જ રહી છે.”
શ્રી જૈનશાસન અને તેના વર્તમાન ચુસ્ત અનુયાયીઓ ઉપર આ પ્રકારને આક્ષેપ, ગંભીર વિચારણું માગે છે. શ્રી જૈનશાસને દર્શાવેલા આચારે અને વિચારે, એનું પાલન અને આચરણ વર્તમાન જમાનામાં અશક્ય છે, એ કારણે વર્તમાન દુનિયા તેને અપનાવતી નથી કે શક્ય હોવા છતાં બીજાં જ કેઈ કારણસર તેને અપનાવવા માગતી નથી એ તપાસવું બહુ જરૂરી છે.
એ જ રીતે એના વર્તમાન અલ્પ સંખ્યાવાળા અનુયાયીઓ બદ્ધાગ્રહને કારણે તેને પકડી રાખે છે અને છોડતા નથી કે તેમને તેમ કરવાનું બીજું પણ કઈ પ્રબળ અને વિચારણીય નિમિત્ત અસ્તિત્વ ધરાવે છે?
આ પ્રશ્નોની ઝીણવટપૂર્વક છણાવટ કરવામાં ન આવે તે સંભવ છે કે, એક સશક્ય અને ઉપકારક શાસનની આરાધનાથી જગતને વિના કારણે વંચિત રાખવાનું થાય અને એક સર્વશ્રેષ્ઠ શાસનને સુવિચારપૂર્વક આદરનાર સુવિવેકી વર્ગને ઘોર અન્યાય પહોંચાડવા જેવું થાય,
શ્રી જૈનશાસને દર્શાવેલા આચારે અને વિચારે માનવીને પોતાના નિત્યજીવનમાં કેટલા ઉપકારક છે, તેના પાલનથી તે કેટકેટલા બાહ્ય અનર્થોથી વિના પ્રયને પણ બચી જવા પામે છે, એને એ દષ્ટિથી
જ્યારે જ્યારે વિચાર કરવામાં આવે છે, ત્યારે ત્યારે એ શાસનના દર્શક મહાપુરુષો તરફ કેઈ અપૂર્વ ભક્તિભાવ જાગૃત થયા સિવાય રહે તેમ નથી.
આજની બરબાદી:
માનવજાતને વિવિધ આપત્તિઓમાંથી ઉગારી લેવા માટે આજે અનેક પ્રકારની નવી નવી શેખેળે થઈ રહી છે અને તેની પાછળ દર વર્ષે કરે અને અબજો રૂપિયા ખર્ચાઈ રહ્યા છે. છતાં આપણે
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરાધના માર્ગ સાંભળીએ છીએ કે, માનવજાત ઉપરની આપત્તિઓ ઘટવાને બદલે રોજ ને રોજ વધતી જાય છે. , નિત્ય નવાં-નવાં ઔષધે શોધાય છે, તેમ નિત્ય નવા-નવા રેગ પણ વધતા જાય છે. નિત્ય નવા-નવાં કારખાનાં બંધાતાં જાય છે, તેમ નિત્ય નવા-નવા બેકારે પણ વધતા જાય છે. નિત્ય નવા-નવા હુન્નરઉદ્યોગે શેધાય છે, તેમ બજારમાં નિત્ય નવી-નવી મંદી પણ આવતી જાય છે.
છેડા હુન્નર હતા ત્યારે ઝાઝી ઘરાકી હતી. હુન્નર વધુ થયા તે ઘરાકી માટે બજારે ખૂટી પડ્યાં. નિત્ય ન ઉત્પન્ન થતે શેકબંધ માલ ખપાવવા માટે એક રાજ્યની બીજા રાજ્ય પર દષ્ટિ દોડી અને એક રાષ્ટ્રની બીજા રાષ્ટ્ર ઉપર હકુમત સ્થાપવાની વૃત્તિ થઈ.
ભૂમિ, લક્ષ્મી કે સ્ત્રીઓની ખાતર યુદ્ધ થતાં સાંભળ્યા છે, પણ માલ ખપાવવાનાં બજારે હાથ કરવા યુદ્ધ થતાં કદી સાંભળ્યાં નથી. આજના હુન્નર-ઉદ્યોગ અને શેધખોળના જમાનામાં માલ ખપાવવા માટેનાં બજારો હાથ કરવા માટે લાખો મનુષ્યને ઘાતકી સંહાર જેની પાછળ રહેલે છે, એવા ઘેર રણસંગ્રામે લડાય છે; અને એને અંત ક્યારે આવશે એની કેઈને ખબર નથી. - ખેતીવાડી અને ઓજારેનાં સાધનો વધ્યાં તે તેનાથી નીપજતે માલ ખપાવવાનાં સાધને ઘટ્યાં.
માનવજાતના સુખ અને સંરક્ષણ ખાતર આમ જેટજેટલાં સાધન વધતાં જાય છે તેટતેટલાં તેનાં દુઃખ અને આપત્તિમાં અધિક વધારે કરનારું જ થતાં જાય છે. | શ્રી જૈનશાસનના આદેશ અને ઉપદેશને શક્તિ મુજબ અમલ કરનાર માનવી આ સઘળી પ્રકારની આપત્તિઓ અને દુઃખોમાંથી કેવી રીતે બચી જાય છે તે સમજવા જેવું છે.
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ પાંચમું ઉપકારક ત્યાગ
IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIII
ભાજનને પ્રભાવ :
શ્રી જૈનશાસનના આદેશ અને ઉપદેશને શક્તિ મુજબ અમલ કરનાર રેગથી ઘેરાતે નથી એવું નથી, પરંતુ માત્ર કર્મોદયજન્ય રેગની પીડા જ એને સહવી પડે છે. શક્તિ અને સૌન્દર્ય માટે નવી નવી દવાઓનો ઉપયોગ કરવાથી ઉત્પન્ન થતા નવા નવા રંગોને ભેગા તે કદી પણ થતું નથી,
દવાઓનો ઉપગ નહિ કરવાની સાથે, તેણે માન્ય રાખેલા -શાસનના આદેશ મુજબ તે અભક્ષ્ય કે અનંતકાયનું પણ કદી ભજન કરી શકતો નથી.
શ્રી જૈનશાસને માનેલા અભક્ષ્ય કે અનંતકાય, એ એવી જાતના પદાર્થો છે કે તેનું ભજન કરનાર આત્મા, પૂર્વનો તીવ્ર પુણ્યદય ન હોય તે ભાગ્યે જ આગંતુક રેગોને ભેગ થતો બચી શકે.
વાસી કે વિદળ, તુચ્છ ફળ કે અજાણ્યા ફળ, ચલિત રસ કે એળ-અથાણાં, માંસ કે મદિરા, મધ કે માખણ, બરફ કે કરા, બહુબીજ કે અનંતકાય, રાત્રિભોજન કે ભૂમિકંદ એ વગેરેનું ભક્ષણ એ બધા રેગનું ઘર છે. એની કંઈનાથી ના પાડી શકાય તેમ છે નહિ.
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરાધનાને માર્ગ આહારશાસ્ત્રના અધ્યયનથી સમજાય છે કે મનુષ્યને થતા વ્યાધિએમાંથી સેંકડે નવ્વાણું વ્યાધિઓ અગ્ય ખાનપાન તેમજ હદ બહારના ભજનથી થાય છે. બત્રીસ જાતનાં પકવાન અને તેત્રીસ જાતનાં શાકથી પીરસેલી શ્રીમંત માણસની દબદબાવાળી પતરાળીમાં અજીર્ણ, સંધિવા, જદર, જ્વર તેમજ બીજા અનેક રેગ ગુપ્તપણે છુપાએલા હોય છે.
મનુષ્યને નિરોગી રાખવું હોય તે પણ જેમ અભક્ષ્ય-ભક્ષણના ત્યાગની જરૂર છે, તેમ તેને દયાળુ રાખે હોય તે પણ તેની જ જરૂર છે. છતાં તેને અમલ જેટલો જૈનકુળમાં થઈ રહ્યો છે, તેના એક લાખમા ભાગ જેટલે અમલ પણ બીજાઓથી જે શક્ય નથી.
એ અભક્ષ્ય-ભક્ષણનો ત્યાગ આજે એક બાળકથી માંડી વૃદ્ધ પર્યંતના (શ્રી જેનશાસનનો આદેશ ઉઠાવનાર) તમામ આત્માઓ, પૂરેપૂરી દઢતાથી કેઈ પણ જાતના દબાણ, અભિમાન કે આડંબર વિના નૈસર્ગિક રીતે પાળી રહ્યા છે એ સત્યનો કેઈથી પણ ઈન્કાર થઈ શકે તેમ નથી.
મહારને પણ છોડવા જોઈએ: અભક્ષ્ય-ભક્ષણને જીવનપર્યત ત્યાગ, એ જેમ શ્રી જૈનશાસનને આદેશ છે, તેમ આજીવિકા યા જીવનનિર્વાહનાં સાધનો મેળવવા માટે તેમજ વ્યાપારની વૃદ્ધિ માટે પણ જેમાં મહા-આરંભ અર્થાત્ યાવત પંચેન્દ્રિય પ્રાણીઓને ભયંકર વિનાશ રહે છે, એવા ધંધાઓ નહિ. કરવા માટે પણ ફરમાન કરેલું છે.
- આ ફરમાનથી તેતે ધંધામાં નાશ પામતા પ્રાણીઓને અભયદાન છે; એટલું જ નહિ પણ એવા મહા–આરંભ–જનિત વ્યાપારથી કૃત્રિમ રીતે ઉત્પન્ન થતા અને મનુષ્યનાં સુખ અને સગવડમાં વધારે કરી આપવાનું કલ્પિત બિરૂદ ધરાવતા સંખ્યાબંધ પદાર્થો, માનવજાત ઉપર અનેક પ્રકારની નવી આપત્તિઓ ઊભી કરે છે તે અટકી જાય છે.
આથી એ બરાબર સમજાઈ જશે કે જીવરક્ષાનાં વિશુદ્ધ પરિ
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપકારક ત્યાગ
મેથી આજીવિકાદિ માટે પણ થતા મહારંભેને ત્યાગ વગેરે માનવજાતના સુખ અને શાન્તિમાં વધારે કરનાર છે. જ્યારે એ સિવાયના ઉપાય, એ નિરર્થક આપત્તિઓને ઘસડી લાવી માનવજાતને નાશના. છેલ્લે પાટલે લઈ જનારા છે.
ત્યાગમાં નિર્બળતા નથી ::
અભક્ષ્ય-ભેંક્ષણ અને મહારંભ (પ્રાણીઓને ઘોર વિનાશ જેમાં છે તેવા) ધંધાઓને ત્યાગ આ રીતે માનવજાતને પિતાના ઉપર આવી પડતી નિરર્થક આપત્તિઓથી બચાવી લઈ, સુખ અને શાન્તિના. વાસ્તવિક માગે લઈ જનાર છે. ત્યારે શ્રી જૈનસંઘમાંના જ કેટલાક ભાઈઓ અવળી ગતિને વશ થઈને કોઈ પણ જાતને ભય કે સંકેચ રાખ્યા સિવાય ઉપર્યુકત બંને નિયમે ઉપર જ શાપ વરસાવતાં કહે છે કે, “અભયના ત્યાગના ઉપદેશે જ શ્રી જૈનસંઘ નિર્માલ્ય બનતે. જાય છે અને મહારંભથી બંધાતા પાપની ભડકે જ શ્રી જૈનસંઘના ભાઈઓ ધંધાવિહોણું થતા જાય છે.”
આ કથનની પાછળ વિચાર, વિવેક કે સમજદારીને અંશ પણ નશી. શ્રીસંઘને ઉન્નત બનાવવાની છેડીક પણ આંતરિક લાગણી, જે અંતઃકરણમાં હોય તે ઉપર્યુક્ત ઉદ્ગારે કદી પણ ન જ નીકળે.
જૈનસમાજ નિર્માલ્ય છે, તેનું કારણ અભક્ષ્યભક્ષણને ત્યાગ. યા તેને ઉપદેશ છે અથવા જૈન સમાજ પૈસેટકે નિર્ધન થતું જાય છે, તેનું કારણ મહારંભાદિકને ત્યાગ યા તેના ત્યાગનો ઉપદેશ છે” એમ કહેવું એ ન્યાયની દષ્ટિએ સર્વથા અઘટિત છે.
અભક્ષ્ય-ભક્ષણને ત્યાગ તો આપણે ઉપર જોઈ આવ્યા તેમ નવા ઉત્પન્ન થતા રોગોને અટકાવનાર છે તથા તત્ત્વગુણને વધારનાર છે અને મહારંભાદિકનો ત્યાગ પણ માનવજાતનો વિનાશ અટકાવી, તેની દયાની. લાગણીને વિક્સાવનાર છે. એની સાથે જ જૈન સમાજના અધઃપતનને જેડી દેવું એ તો ઇરાદાપૂર્વક ઉપકારક વસ્તુઓનો જ દ્રોહ છે.
" એ તરત એની સાથે જનારા અટકી જ છે અને
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
આણકના માર્ગ જૈનસમાજની નિર્માલ્યતા યા નિર્ધનતાના કારણ તરીકે તેના ઉત્તમ કેટિના આચારે કે ઉપદેશને કલ્પવા તે કેવળ બુદ્ધિહીનતાનું જ કાર્ય છે. એટલું જ નહિ પણ એ કલ્પનાની પાછળ ત્યાગ યાને - ત્યાગના ઉપદેશક ધર્મ પ્રત્યે ભારેભાર અરુચિ ઊભરાઈ રહેલી છે.
ધર્મની ખાતર છેડે પણ ત્યાગ આજે માનવીને અકારો થઈ પડયો છે. પણ એ વાત ધ્યાનમાં રાખી લેવી જોઈએ કે જ્યાં સુધી મનુષ્યની એ કટ્ટર સ્વાર્થવૃત્તિ ઉપર છેડે પણ અંકુશ નહિ આવે, - ત્યાં સુધી તેનાથી બીજાં પ્રાણીઓ કરતાં અધિક અનર્થો જગતમાં થવાના જ.
કાર્ય-કારણને અબાધિત નિયમ:
જીવન-જરૂરિયાતની બે વસ્તુઓ, ભજન અને વ્યાપાર, તેના ઉપર શ્રી જૈનશાસને દર્શાવેલો અંકુશ એ કેટલો ઉપકારક છે અને એનું આચરણ આજે પણ કેઈ પણ જાતની અહિક આકાંક્ષા વિના શુદ્ધ રીતે થઈ શકે છે તેમજ થઈ રહ્યું છે, એ વાત લક્ષ્યમાં આવ્યા પછી
શ્રી જૈનશાસને દર્શાવેલ માર્ગ એ અશક્ય આચારવાળે છે એટલા માટે એને કેઈ આચરતું નથી.” એમ કહેવાની હામ કેઈ પણ ભીડી - શકશે નહિ.
શ્રી જૈનશાસને દર્શાવેલ માર્ગ અશક્ય આચારવાળે પણ નથી અને બિનજરૂરી પણ નથી. પરંતુ એનું આચરણ માનવજાતને અનેક પ્રકારના પારમાર્થિક લાભ આપવા ઉપરાંત આ લોકના અનર્થોથી પણ અચાવી લેનાર છે.
તેવા ઉત્તમ આચાર પત્યે પણ અરુચિનું કારણ, કાં તે અજ્ઞાનતા છે અને કાં તે ધર્મરુચિને અભાવ છે. એ ધર્મરુચિના અભાવને કારણે "જ, આજે જેનકુળમાં જન્મવા જેટલું પુણ્ય લઈને આવેલા પુણ્યવાન આત્માઓ પણ, પિતાના સર્વશ્રેષ્ઠ આચારથી ભ્રષ્ટ થતા જાય છે.
ધર્મરુચિ જાગૃત કરવા માટે પગલિક–ઈષ્ટ પદાર્થો તરફ વધતી જતી તીવ્ર આસક્તિ ઘટાડવાની જરૂર છે.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપકાસ્ક ત્યાગ
અહીં એક ખુલાસે કર ખાસ જરૂરી લાગે છે અને તે એ કે, . અભય–ભક્ષણને ત્યાગ આચરનારા તથા ઘેર પ્રાવધ જેમાં છે, . તેવા વ્યાપાર નહિ કરવાની જીવનપર્યતની પ્રતિજ્ઞાઓને ધારણ કરનાર, પણ અનેક પ્રકારના રોગોથી ગ્રસ્ત રહે છે તથા દયાના પરિણામ વિનાના.. દેખાય છે અને એથી વિપરીત પણે વર્તનારા સારા પણ દેખાય છે. તે એવો નિયમ ક્યાં રહ્યો કે અભક્ષ્ય–ભક્ષણ એ જ રોગનું કારણ છે. અને પ્રાણવધવાળા ધંધા એ જ દયાના નાશનાં નિમિત્ત છે? હિન્દ.. સિવાયના દેશમાં અભય-ભક્ષણ કરવાવાળા પણ રેગ-રહિત કાયાવાળા. હોય છે તથા પ્રાણવધવાળા ધંધા આચરનારા પણ દયાના પરિણામવાળા. હોય છે અને આ દેશમાં પણ તેવું કેટલીક વાર અનુભવાય છે તેનું શું ?”
ઉત્તમ પ્રકારના કેઈ પણ વ્રત–નિયમના અંગીકારની વાત આવે ત્યારે આ પ્રકારની શંકા ઊઠે જ છે. તેથી એ શંકાનું મૂળ શું છે. તે આપણે બરાબર સમજી લેવું જોઈએ.
કેવળ આ લોકનાં જ કાર્યો અને પરિણામ ઉપરથી ધર્મક્રિયા કે અધર્મક્રિયાઓનાં માપ કાઢવાની તદ્દન સંકુચિત અને અજ્ઞાન દષ્ટિ, એ જ આ પ્રકારની શંકા અને કુતર્કોનું મૂળ છે.
એક વાત સૌથી પહેલાં નક્કી કરી લેવી પડશે કે, આ લેક, એ તે ભૂત અને ભાવિ અનંત પરલોકને અંશ. છે. એ અંશ એટલો માને છે કે અનંત મહાસાગરના એક બિન્દુની ઉપમા પણ તેને આપી શકાય એમ નથી.'
જ્ઞાનીઓ આ ભવના આયુષ્યને વીજળીના ઝબકારાની કે ડાભના અગ્રભાગ ઉપર રહેલા ઝાકળના બિન્દુની ઉપમા આપે છે. તેત્રીસ . સાગરેપમ પર્યતન અતિ દીર્ઘ એવા અનુત્તર દેવલોકના દેવના આયુષ્યને ! પણ જ્ઞાનીઓ ક્ષણિક કહે છે. એનાથી વધુ દીર્ઘ આયુષ્યવાળે કેઈ: ભવ નથી, છતાં તે પણ અનંતકાળથી આગળ તે એક બિન્દુતુલ્ય, પણ નથી.
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરાધનાને માગ એવા ક્ષણિક અને શેડો જ કાળ રહેવાવાળા એક જ ભવ ઉપરથી મનુષ્યનાં સઘળાં કૃત્યોના ફળનું અનુમાન કાઢવું કે કાઢવાને આગ્રહ -રાખવે એ ઈરાદાપૂર્વક તત્વથી વંચિત રહેવા જેવું છે.
અગ્ય ક્રિયાઓ કરનારા પણ આ ભવમાં પૂર્વભવે કરેલી ગ્ય "કિયાઓના બળે સુખી રહી શકે છે, અને એગ્ય ક્રિયાઓ કરનારા પણ આ ભવમાં પૂર્વ—ભવે સેવેલી અગ્ય કિયાઓના બળે દુઃખી થઈ શકે છે.
એથી અધર્મથી સુખ અને ધર્મથી દુઃખ, એ નિયમ કેઈ હિસાબે ફલિત થઈ શકતો નથી. “ધર્મથી સુખ જ થાય અને અધર્મથી દુઃખ જ થાય” એ નિયમને બાધિત કરવા માટે કેવળ આ લેકનાં જ ફળે પર્યાપ્ત નથી.
એ નિયમ તે કાર્ય-કારણના અબાધિત નિયમ ઉપર અવલંબેલે છે. માટીના પિંડથી પટ કે સુરતના તાંતણાથી ઘટ થતે કદી કેઈએ - જે નથી, તેમ બીજાઓને દુઃખી કરવાથી સુખ કે બીજાઓને સુખી કરવાથી દુઃખ કદી સંભવી શકતું નથી.
એક વખત અન્યની પીડામાં નિમિત્ત બનાયું, કે તેનું અશુભ ફળ લલાટમાં લખાયું જ છે. એ જ રીતે એક વખત બીજાના સુખમાં નિમિત્ત બનાયું, કે તેનું શુભ ફળ તે જ વખત નિશ્ચિત્ત થઈ જાય છે.
ધર્માધર્મની રચના કાર્ય–કારણના અબાધિત નિયમ ઉપર રચાએલી છે. એ નિયમને કેઈ નાસ્તિક પણ અન્યથા કરવા શક્તિમાન નથી.
ફળને અનુભવ થવામાં વિલંબ થવે કે અવિલંબ થવે એ સાધન-- સામગ્રીની પ્રાપ્તિ ઉપર આધાર રાખે છે. તેવા પ્રકારનાં સાધના - અભાવે અતિ ઉત્કટ પુણ્ય કે અતિ ઉત્કટ પાપનું ફળ આ ભવમાં ન
પણ ભેગવી શકાય અને જન્માંતરમાં અનુભવાય, એથી કાર્યકારણના દ નિયમને લેશમાત્ર બાધા પહોંચતી નથી.
" अत्युन पुण्यपापानामिहैव लभ्यते फलम् ।"
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપકારક ત્યાગ - એક જન્મમાં બંધાએલા કર્મોનું, એક જ જન્મમાં સઘળું ફળ મળે, એ નિયમ બાંધી શકાય તેમ નથી. કારણ કે એક જ જન્મમાં ? બંધાતાં શુભ અગર અશુભ કર્મો અનંત છે અને તે બધાંનાં શુભાશુભ ફળ ભેગવવા માટે સમય અને સાધને પરિમિત છે. તેથી એમ માનવું જ રહ્યું કે, કોઈ પણ જન્મમાં ઉપાર્જન કરેલાં કર્મોનાં ફળને વાસ્તવિક અને સંપૂર્ણ અનુભવ તે જ ભવમાં થઇ શકત નથી, કિન્તુ જન્માંતરમાં જ થાય છે.
શ્રી જિનમતની માન્યતા મુજબ કમને વિપાક (ફળાનુભવ) દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવ અને ભવની અપેક્ષા રાખે છે. તેથી આત્માને જે પ્રકારને ભવ પ્રાપ્ત થાય છે, તે પ્રકારના ભવમાં જેવાં દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવ રહેલા હોય છે, તે મુજબ જ તે પૂર્વબદ્ધ કર્મને ભેગવટો કરી શકે છે.
પુણ્યક્રિયા અને પાપડિયા
પરની પીડા એ પાપ અને પર ઉપકાર એ પુણ્ય,”એ જેમ સર્વ શા વડે નિશ્ચિત થએલો સિદ્ધાન્ત છે, તેમ “પાપથી દુઃખ અને ધર્મથી સુખ” એ પણ સર્વ વાદીઓ વડે તેટલે જ સુનિશ્ચિત એલે સિદ્ધાન્ત છે.
પરની પીડા એ પાપ છે, તો તેના ફળરૂપે સુખની પ્રાપ્તિ કદાપિ ન થાય અને પરને ઉપકાર એ પુણ્ય છે, તે તેના ફળરૂપે દુઃખની પ્રાપ્તિ કદાપિ ન થાય.” આ પ્રકારના અબાધિત નિયમમાં લેશમાત્ર સંદેહ રાખવાની આવશ્યકતા નથી.
જો કે અધ્યવસાયના ભેદે એક જ પ્રકારની કિયાથી પુણ્યબંધ પણ થાય છે તથા પાપબંધ પણ થાય છે, તે પણ એક જ પ્રકારના અધ્યવસાયથી કર્મબંધમાં ભેદ માનેલે નથી.
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરાધનાને મામ | શુભ અગર અશુભ અધ્યવસાયની પ્રાપ્તિ, એ મોટે ભાગે બાહ્ય. ક્રિયા ઉપર આધાર રાખે છે. એ કારણે બાહ્ય શુભ અગર અશુભ કિયાને પણ પુણ્ય અગર પાપબંધનું કારણ માનેલ છે. કવચિત એ નિયમને અપવાદ પણ હોય છે, પરંતુ એ અપવાદ સમજવા માટે હેય. છે, આચરવા માટે નહિ.
તેથી એકંદરે એમ કહી શકીએ કે, “શુભ આચાર, શુભ. વિચાર અને શુભ ઉચ્ચાર એ પુણ્યબંધનાં કારણે છે અને અશુભ આચાર, અશુભ વિચાર અને અશુભ ઉચ્ચાર એ પાપબંધનાં કારણે છે.
પુણ્યથી સુખ પ્રાપ્ત થાય છે અને પાપથી દુઃખ પ્રાપ્ત થાય છે. આચાર, વિચાર અને ઉચ્ચારની શુભાશુભતા મોટે ભાગે પરની પીડા અને અપીડા ઉપર આધાર રાખે છે.
હિંસા એ પાપ છે, કારણ કે તે પરને પીડા પોંચાડે છે. અહિંસા. એ પુણ્ય છે, કારણ કે તે પરની પીડાથી નિવૃત્તિરૂપ છે. અસત્ય એ પાપ છે, કારણ કે તે સાક્ષાત્ યા પરંપરાઓ પરની પીડામાં નિમિત્ત છે. સત્ય એ પુણ્ય છે, કારણ કે તેનાથી પરની પીડાને અસંભવ છે. એ જ રીતે ચેરી, પસ્ટારાગમન આદિ પાપ છે અને એનાથી વિપરીત ક્રિયાઓ પુણ્ય છે. એને હેતુ માત્ર પરની પીડાથી નિવૃત્તિ યા પરની પીડામાં પ્રવૃત્તિ છે.
અભક્ષ્ય–ભક્ષણ અને હિંસક વ્યાપાર આદિ પણ પરની પીડામાં પ્રબળ નિમિત્ત છે, તેથી તેનું ફળ શુભ કદી પણ હોઈ શકે નહિ. અને તેથી જ એ પ્રકારની અશુભ પ્રવૃત્તિઓથી વિરામ પામવું એ પિતાને સ્વાધીન હતું, છતાં વિરામ ન કર્યો તે તેનું તીવ્ર અશુભ ફળ પણ તેને આચરનારાઓના લલાટે લખાએલું જ છે.
શુભ યા અશુભ કર્મના બંધને એગ્ય ક્રિયા કર્યા પછી, તેના. ફળમાંથી છટકી જવું એ દેવેન્દ્રો માટે પણ શક્ય નથી.
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપકારક ત્યાગ
ધર્મક્રિયાનું મહત્વ :
એક ધર્મ કિયામાં જ એ સામર્થ્ય છે કે, તે બંધાએલાં કમેને. વિપાકેદય નહિ થવા દેતાં, તેને પ્રદેશદયથી ખેરવી નાખે છે. અર્થાત કર્મ–ફળને અનુભવ સુખ–દુઃખ કે રાગદ્વેષાદિરૂપે નહિ થવા દેતાં (પ્રદેશદયથી તેને ભેગવટો કરાવી) આત્મપ્રદેશ ઉપરની તેની સત્તા નાબૂદ કરી શકે છે.
ધર્મક્રિયાનું અનુપમ આ મહત્ત્વ જાણ્યા પછી, કર્યો એ મૂર્ખ આત્મા હોય કે જે આ શુભ કર્મબંધને હટાવનાર અને શુભ કર્મ બંધને અપાવનાર અથવા શુભ-અશુભ ઉભય પ્રકારનાં કર્મોની સત્તામાંથી આત્માને મુક્ત કરાવનાર એ ધર્મક્રિયા અને તેને દર્શાવનારા મહાન શાસનની આરાધના પ્રત્યે આદરવાળે ન બને ? - શ્રી જેનશાસને દર્શાવેલા આરાધનાના માર્ગની આ જ એક વાસ્તવિક મહત્તા છે. તેણે બતાવેલાં પ્રત્યેક અનુષ્ઠાને અને ફરમાવેલી પ્રત્યેક આજ્ઞાઓ આત્માને નવા (અશુભ) કર્મબંધથી રેકે છે અને પૂર્વબદ્ધ કર્મથી છોડાવે છે. શ્રી જૈનશાસને દર્શાવેલા આ તત્વની મહત્તા સમજનારા મહાપુરુષ ફરમાવે છે કે
આ કમાણા તે, વાચો . આવઃ સર્વથા હેર, ૩ સંવર: .
आश्रयो भवहेतुः स्यात्, संवरो मोक्षकारणम् । इतीयमाईती मुष्टि,-रन्यदस्याः प्रपञ्चनम् ।। હે પ્રભે! સદાકાળ તારી આજ્ઞા હેય અને ઉપાદેયને વિષમ કરનારી છે અને તે એ છે કે, આશ્રવ એ સર્વથા હેય છે અને સંવર એ સર્વથા ઉપાદેય છે! આવ એ સંસારને હેતુ છે, અને સંવર એ મેક્ષનું કારણ છે. એ શ્રી અરિહંતની મુષ્ટિ યા શ્રી. જિનારાનું સ્વસ્થ છે. બીજું સઘળું એ, (રહસ્યને જ વિસ્તાર છે ..3
આ. ૪
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરાધનાને માર્ગ આત્મામાં અન્ય રૂપે પરિણમતે કમેને પ્રવાહ અટકાવ, એ શ્રી જિનાજ્ઞાને સાર છે, અને એ જ કારણે કમને આશ્રવ કરાવનારી ક્રિયાઓ ત્યાજ્ય છે અને આવતાં કર્મોને રોકનારી કિયાઓ ઉપાદેય છે. - શ્રી જૈનશાસને આરાધનાના અંગ તરીકે દર્શાવેલા પ્રત્યેક અનુકાનનું આ તત્વ છે. એણે દર્શાવેલ એક પણ અનુષ્ઠાન એથી વિપરીત ફળને આપનારું નથી.
એટલા જ માટે શ્રી જૈનશાસનનું વચન અવિસંવાદી ગણાય છે. એણે પ્રરૂપેલા સિદ્ધાન્ત કે આચરવા માટે ઉપદેશેલા આચારે પરસ્પર અવિરુદ્ધ છે, તેથી કેઈથી પણ ખંડિત થઈ શકે એવા નથી.
કર્મોદય અને કાર્યવાહીએ યાને કરણ :
અભક્ષ્ય-ભક્ષણને ત્યાગ કરનારા પણ રેગથી ગ્રસ્ત રહેતા હોય, તે તેનું કારણ તેમણે કરેલ અભક્ષ્ય-ભક્ષણને ત્યાગ નથી, કિન્તુ પૂર્વ કર્મોદયજન્ય આશાતાને ઉદય જ છે અથવા આ ભવમાં આચરેલી બીજી અનિષ્ટ બદીઓનું ફળ છે.
મહા આરંભ આદિને જીવનપર્યત ત્યાગ કરનારા વ્રતધારી આત્માઓ પણ દયાની લાગણી વગરના દેખાતા હોય, તે તેનું કારણ તેમને આરંભાદિકને ત્યાગ નથી, કિન્તુ તેમનામાં રહેલી અન્ય અને ગ્યતાઓ છે. આરંભાદિને ત્યાગ તે તેમના જીવનમાં તે ત્યાગ પૂરતી કમળતા લાવે જ છે. શરત એટલી જ કે, એ ત્યાગ દંભરૂપ હવે જોઈએ નહિ. - અહીં કર્મોદયવશ થતી અયોગ્ય કાર્યવાહીઓને દંભરૂપ માની લેવાની પણ આવશ્યકતા નથી. દંભરહિત મહાપુરુષો પણ અશુભ કર્મોના ઉદયને આધીન થઈ જઈ ન કરવા એગ્ય કર્મો કરી નાખે છે. પરંતુ તેમાં તેઓની (તેવી) ચિત્તવૃત્તિ નહિ હેવાથી, અગ્ય કાર્યવાહી થઈ જવા છતાં પણ, તે જ જન્મમાં તે મહાપુરુષને ઉદ્ધાર પણ થઈ શકે
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
દઉપકારક ત્યાગ છે. અને એ ઉદ્ધાર થવામાં કારણ કેઈ પણ હોય, તે મોટે ભાગે તેમનું પૂર્વે ગાળેલું નિયમબદ્ધ જીવન જ હોય છે. એ નિયમબદ્ધ જીવનમાં પડેલા શુભ સંસ્કાર પુનઃ નિમિત્ત મળતાં જાગૃત થાય છે અને એ જાગૃતિ એમને તરત જ પૂર્વ કરતાં બમણું ઉત્સાહથી અશુ"ભના ત્યાગ અને શુભના સ્વીકારમાં પરિણમે છે.
માર્ગની ઉપકારકતા:
શ્રી જૈનશાસને દર્શાવેલે આરાધના માર્ગ આ રીતે આત્માની ઉન્નતિમાં ઉત્તરોત્તર સહાયક બનતું જાય છે, અને એ માટેનાં સેંકડો દષ્ટાન્ત શ્રી જિનાગમમાં સુપ્રસિદ્ધ છે.
પરમ ઉપકારી, ચરમ તીર્થપતિ ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામીજીનું પૂર્વ (ભવેનું) જીવન, આત્માની ચડતી-પડતીનાં આબાદ દષ્ટાને પૂરાં પાડે છે ,
શાસનનિર્દિષ્ટ આરાધનાને માર્ગ એ જ એક ઉપકારક નીવડે છે, તે પછી અન્ય આત્માઓ માટે તે માર્ગના ઉપકારોનું વર્ણન પૂરેપૂરું તે થઈ જ શી રીતે શકે? અર્થાત્ અવર્ણનીય છે.
શ્રી જિનેશ્વરદેવના આત્માઓ ચરમ ભવમાં કેવળજ્ઞાન પામ્યા પછી પણ, પિતાના ઉપર થએલા શાસનના એ ઉપકારનું સ્મરણ કરવા (કરાવવા) “નમે તીથ્થસ્સ” એ શબ્દોના ઉચ્ચારપૂર્વક તીર્થ અર્થાત્ શાસનનું બહુમાન કરે છે.
એવા પવિત્ર અને પૂજનીય શાસને બતાવેલા આરાધનાના માર્ગ પ્રત્યે લેશ પણ અશ્રદ્ધા આવી, એ પિતાની હયાતીમાં જ અશ્રદ્ધા આણવા બરાબર છે. એવી અશ્રદ્ધા આવી જાય, તે તેને પણ તે જ વખતે ટાળી દેવા માટે પ્રબળ પુરુષાર્થ આદરે જઈએ.
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ છડું આરાધનાના માર્ગના બે પ્રકાર
ગચ્છનું પહેલું લક્ષણ :
શ્રી જૈનશાસને દર્શાવેલા આરાધનાના માર્ગને બે પ્રકારમાં, પહેલો પ્રકાર સાધુમાર્ગ છે અને બીજો પ્રકાર શ્રાવકમાર્ગ છે.
- શ્રાવકમાર્ગમાં રહેલા આત્માથી આત્માઓનું પ્રથમ કર્તવ્ય, શ્રી અરિહંતની સેવા, ભક્તિ અને ઉપાસના છે. જ્યારે બીજું કર્તવ્ય શ્રી અરિહંતની આજ્ઞાને પાળનાર, શુદ્ધ પ્રરૂપક નિગ્રંથ ગુરુઓની ઉપાસના આદિ છે.
એ ગુરુઓ કેવા પ્રકારના ગચ્છમાં હેઈ શકે એને ઓળખવામાં લક્ષણે પણ શાસ્ત્રમાં કહ્યાં છે. તે લક્ષણોમાં સહુથી પહેલું લક્ષણ એ છે કે
" जत्थ य उसहादीणं, तित्थयराणं सुरिंदमहियाणं । कम्मट्ठावमुक्काणं, आणं न वलिज्जइ सो गच्छो॥"
જ્યાં અટકર્મવિમુક્ત અને દેવેન્દ્રપૂજિત શ્રી કષભાદિ તીર્થકર દેવેની આજ્ઞા આલના પામતી નથી, તે ગચ્છને ગચ્છ જાણ
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરાધનાના માર્ગના બે પ્રકાર
પણ
શ્રી જિનાજ્ઞાની મહત્તા :
આથી સમજી શકાશે કે, શ્રી જિનની આજ્ઞાનું અખલિત પાલન, એ મુનિસમુદાયના ગચ્છનું મુખ્ય લક્ષણ છે. જે ગચ્છમાં સુવિહિત મુનિઓને વાસ હોય, તે ગચ્છમાં ગચ્છનાયક તરીકે આચાર્ય, ગચ્છરક્ષક તરીકે ઉપાધ્યાય અને પરસ્પર–સહાયક તરીકે મુનિસમુદાય, એ સેવે પણ શ્રી જિનની આજ્ઞાના અખંડ ઉપાસક હેવા જોઈએ. કારણ કે, શ્રી જિનની આજ્ઞા એ જ તપ છે, શ્રી જિનની આજ્ઞા એ જ સંયમ છે તથા શ્રી જિનની આજ્ઞા એ જ દાનાદિક ધર્મ છે. આસારહિતપણે કરેલે ધર્મ, એ ઘાસના ઢગલા જેવું છે.
આજ્ઞારહિતપણે આચરેલાં અનુષ્ઠાને નિષ્ફળ છે, એ વાતને દર્શાવતા જ્ઞાનીઓ એટલે સુધી દર્શાવે છે કે,
'जह तुसखंडगमयमंडणाइ रुण्णइ सुन्नरन्नंमि।
विहलाइ तह जाणसु, आणारहियं अणुठाणं ॥१॥ - ફેતરાને ખાવું, મડદાને શણગારવું તથા શૂન્યારણ્યમાં રડવું, એ જેમ ફોગટ છે, તેમ આજ્ઞારહિત અનુષ્ઠાન પણ વિફળ છે.
આસારહિતપણે મોટા આડંબરપૂર્વકની ત્રિકાળ શ્રી જિનપૂજા પણ નિરર્થક છે. કહ્યું છે કે, ___ 'आणाखंडणकारी, जइ वितिकालं महाविभुईणे।
पूएइ वीयरायं, सव्वापि निरत्थयं तस्स ॥१॥'
શ્રી વીતરાગની આજ્ઞાનું ખંડન કરનાર ત્રણે કાળ ભેટી વિભૂતિપૂર્વક શ્રી વીતરાગની પૂજા કરે, તે પણ તેની તે સર્વ કિયા નિરર્થક છે.
સજાની આજ્ઞાનું ખંડન કરવાથી એક જ વાર નિગ્રહ, દંડ યા શિક્ષા થાય છે. જ્યારે શ્રી સર્વજ્ઞ પરમાત્માની આજ્ઞાને ભંગ કરવાથી અનેક જન્મોને વિષે અનંતીવાર નિગ્રહ થાય છે. અર્થાત્ છેદન, ભેદન,
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪
આરાધનાના માર્ગ
તાડન, તન, રોગ, શાક, જરા, વ્યાધિ, મૃત્યુ આદિ શિક્ષાઓના ભાગ થવુ પડે છે.
તે જ ગચ્છ ( મુનિના સમુદાય ) શ્રી જિનપ્રવચનમાં પૂજનીય છે, કે જે ગચ્છ શ્રી જિનાજ્ઞાનું આ મહત્ત્વ સમજતા હોય અને પ્રાણાંતે પણ તેનુ ઉલ્લંઘન ન કરતા હાય.
શ્રી જિનાજ્ઞા, એ શ્રી જિનાગમના પર્યાય છે. અર્થાત્ શ્રી જિનાગમના એક પણ વચનનું ઉલ્લંધન કરનાર ન હાય તે ગચ્છ જ ગચ્છ છે.
શ્રી તી કરાને પણ પૂજ્ય જે સંઘ છે, તે સમજવા અને જે આજ્ઞાસહિત હોય તે સંઘ માનનારો તથા સમ્યગ્દર્શન અને સમ્યાત્રથી અલંકૃત જ હોય.
આજ્ઞાસહિત સમ્યગજ્ઞાનને પ્રધાન
એ રીતે રત્નત્રયીના પરમ ઉપાસક હેાય તે સઘ જ છે. તે
સિવાયના સમુદાય માટો પણ હાય, તે પણ સંઘ નથી. શ્રી જિનાજ્ઞાનું મહત્ત્વ ઘણું મોટુ છે. ભગવાન શ્રી હરિભદ્ર– સૂરિજી આદિ સૂરિપુર દરાને પણ કહેવુ પડ્યું છે કે,——
6
कत्थ अम्हारिसा पाणी, दूसमादोससिआ । મૈં ! ગળાદા ! દં કુંતા, ન હુંતો ખરૂ નિશાપમો //
ષમકાળના દોષથી દૂષિત અમારા જેવાં પ્રાણીએ કયાં ? હા! ખેદની વાત છે કે, જો શ્રી જિનાગમ વિદ્યમાન ન હેાત, તેા અનાથ
·
એવા અમારું શું થાત ? અર્થાત્ ત્રિલોકનાથ શ્રી તીર્થંકર દેવરૂપી નાથના અભાવમાં શ્રી જિનાગમના સદ્ભાવ ન હેાત, તા અનાથ એવા અમારા બૂરા હાલ થાત. આ પંચમકાળમાં શ્રી જિનાગમરૂપી નાથથી જ અમે સનાથ છીએ.
ભગવાન શ્રી હરિભદ્રસૂરિજી આદિ સૂરિપુંગવાને પણ શ્રી જિનાજ્ઞાનુ પ્રતિપાદન કરનાર શ્રી જિનાગમના જ એક આધાર હતા અને પંચમકાળમાં એ આધારને પામવાથી જ પાતે પોતાની જાતને
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરાધનાના માર્ગના બે પ્રકાર પરમ સનાથ માનતા હતા. તે જ શ્રી જિનાગમ આજે આપણને પ્રાપ્ત થયાં છે, તેને જોઈને, વાંચીને, ભણીને કે સાંભળીને પણ જે હર્ષવિભેર ન થવાય, તે સમજી લેવું જોઈએ કે, “આરસી જોવા મળી’ પણ અંધાને, કિન્નરનાં ગીત સાંભળવા મળ્યાં, પણ બહેરાને.
એટલા જ માટે કહ્યું છે કે, “આત્મહિતના અભિલાષી આત્માએ આગમને આદર કર જોઈએ. જેણે આગમને આદર કર્યો છે, તેણે તીર્થનાથ શ્રી તીર્થંકરદેવ, શ્રી સદ્ગુરુ તથા શ્રી સર્વજ્ઞપ્રપિત ધર્મ, એ સર્વનું બહુમાન કર્યું છે.
શ્રી જિનાજ્ઞા યાને શ્રી જિનાગમનું આ મહત્વ સમજી શકનારે આત્મા, એ વાત પણ સમજી શકશે કે, જે શાસનમાં બુદ્ધિ નિધાન પૂર્વાચાર્યોએ પણ જે આગમનું આટલું બહુમાન કર્યું છે અને એના બહુમાનમાં જ પિતાનું અને પરનું કલ્યાણ માન્યું છે તે શાસનમાં તે આગામે અક્ષર કે કાનામાત્રના પણ ફેરફાર સિવાય. આજ સુધી જળવાઈ રહે એમાં કશું જ આશ્ચર્ય નથી.
શ્રી જિનાજ્ઞાની સાચી ઓળખાણ, શ્રી જિનાગમ છે. તે જ્યાં સુધી વિદ્યમાન રહેવાનાં છે, ત્યાં સુધી શ્રી જિનારા પણ વિદ્યમાન રહેવાની જ છે.
ગચ્છનાં વધુ લક્ષણ :
ગુરુગુણને ધારણ કરનારા ગુરુઓના સમુદાયરૂપ ગચ્છનું પ્રથમ લક્ષણ આપણે જોઈ ગયા. એનાં બીજાં પણ એક-બે લક્ષણે હવે જોઈ લઈએ.
ઉપાસ્ય ગુરુઓ જે ગચ્છમાં વસે, તે ગ૭નું બીજું લક્ષણ દર્શાવતાં જ્ઞાની ભગવંતે ફરમાવે છે કે, “જે ગચ્છમાં વસનારા મુનિઓ મરણાંતે મનથી પણ પૃથ્વી, પાણી, અગ્નિ, વાયુ, વનસ્પતિ અને વિવિધ પ્રકારના ત્રસ જીવને પીડા નથી ઈચ્છતા કે નથી કરતા તે ગ૭ એ ગ૭ છે.”
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરાધનાને માર્ગ - જીવનપર્યત આ પ્રકારના આચારનું પાલન શી રીતે શક્ય અને એવી શંકા ન કરવી. કારણ કે તેવા પ્રકારના સુગનાં અન્ય લક્ષણેનું વર્ણન કરતાં એક લક્ષણ એવું પણ ફરમાવ્યું છે કે, 'जहिं नत्थि सारणा वारणा य,
ifોય ૨ મા सो अगाछो गच्छो ,
संजमकामीहिं मुत्तव्बो ॥१॥' - સંયમના કામી એવા ઉત્તમ મુનિવરએ તેવા ગચ્છનો ત્યાગ કરી દેવું જોઈએ, કે જે ગ૭માં વિસ્મૃત થતા જ્ઞાનાદિનું મરણ કરાવવારૂપ સ્મારણ, અસંયમાદિની પ્રવૃત્તિથી રેકવારૂપ વારણા, હિતકર પ્રવૃત્તિઓમાં થતા પ્રમાદથી ચેતવવારૂપ ચાયણ અને વારંવાર ચેતવવારૂપ પ્રતિયણ થતી નથી, એ ગચ્છ એ અગચ્છ છે.
આરાધક અને વિધિક
આવા પ્રકારના ઉત્તમ ગચ્છમાં વસતા તથા સદાય ગચ્છનાયકની આજ્ઞામાં ર્વતતા મહામુનિવરે જ્યારે પણ નજરે પડે, ત્યારે તેઓની વંદના, પ્રશંસા, બહમાન, સ્તુતિ આદિ ભક્તિ કરવી, એ સમ્યગૃષ્ટિ આત્માઓનું પરમ કર્તવ્ય છે. - એમ કરનાર આત્મા પ્રભુજીની આજ્ઞાને આરાધક થવા સાથે સ્વ-પર સમ્યકત્વરૂપી રત્નને નિર્મળ કરનાર થાય છે. એનાથી વિપરીત રીતે વર્તનારે આત્મા, પ્રભુજીની આજ્ઞાને વિરાધક બની, સ્વ–પરના એધિબીજને નાશ કરનારે થાય છે.
આગળ વધીને કહીએ તો ગુરુનું બહુમાન કરનાર શ્રી તીર્થકરૂ દેવનું બહુમાન કરનાર છે અને ગુરુને અનાદર કરનાર શ્રી તીર્થક દેવનો અનાદર કરનારે છે, એમ શ્રી જૈનશાસન સ્પષ્ટપણે ફરમાવે છે.
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરાધનાના માર્ગના બે પ્રકાર
તેથી ગુરુ તરીકેના ગુણને ધારણ કરનાર એક પણ ગુરુની અવગણના ન થઈ જાય, તેની પૂરેપૂરી સાવચેતી રાખવાની આવશ્યક્તા છે. . એ જ રીતે ગુરુપદની વિડંબના કરાવનાર કુગુરુએ પણ ગુરુ તરીકે ન પૂજાઈ જાય તેની પણ તેટલી સંભાળ રાખવાની છે.
આચાર-પાલન અશકય કે દુ:શક્ય નથી,
- સુસાધુઓનાં લક્ષણો જોયા પછી શ્રી જિનમતમાં સુશ્રાવક કેને કહેવાય તે જોવાનો અવસર આવીને ઊભો રહે છે. તે પહેલાં એક વાત સમજી લેવી જોઈએ કે, “સાધુ કે શ્રાવક, એનાં જે લક્ષણ કે આચાર અહીં બતાવવામાં આવે છે, તે માત્ર પુસ્તકનાં પાનાં શેભાવવારૂપ નથી, કિન્તુ અથી આત્માઓ તેને સુખપૂર્વક આચરી અને પાળી શકે એવાં છે.
“શ્રી જૈનશાસને અશક્ય પાલનવાળે આચાર બતાવ્યું છે, એ જ કારણે આજની દુનિયા તેનાથી દૂર રહી છે અને તે અચાર ગમે તેટલે ઊંચે ય તો પણ તેનું પાલન દુનિયાના એક ખૂણામાં જ રહી ગયું છે, આ પ્રકારને આક્ષેપ કરનાર કે અભિપ્રાય ઉરચારનાર આત્મા, જાણતાં કે અજાણતાં પણ અબાલવૃદ્ધપર્યત સર્વથી સુખપૂર્વક પાળી શકાય એવા આચારને બતાવનાર એક મહાન શાસનને ઘર અન્યાય કરી રહ્યો છે. * શ્રી જિનશાસને દર્શાવેલો સાધુ કે શ્રાવકનો આચાર, એ આ કાળમાં પાળી શકાવે સર્વથા અશક્ય છે, એમ કહેવા કરતાં ભવાભિનંદી અર્થાત્ સંસાલુપ અને વિષયપિપાસુ આત્માઓ માટે પાળી શકો અશકય છે, એમ કહેવું હજુ પણ વ્યાજબી છે.
કિન્તુ, “વર્તમાન સંસાર બધા તેવા જ આત્માઓથી ભરેલું છે અને વર્તમાન સંસારમાં ભવથી પરગમુખ અને વિષયથી વિરક્ત વૃત્તિવાળા કેઈ આત્મા છે જ નહિ અને કેઈ તેવા બની શકે તેમ પણ નથી.” એમ માનવું કે કહેવું એ પિતાની અધમતાને બળજબરીથી આખા જગત ઉપર ઠેકી બેસાડવા જેવી ક્ષુદ્ર વાત છે.
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરાધનાને માગ
શ્રી જિનાગમની વિદ્યમાનતાવાળા કાળમાં તમામ જગત કદી પણ અધમ હેઈ શકતું નથી. શ્રી જિનાગમની વિદ્યમાનતાવાળા ક્ષેત્રમાં જ્યાં અધમ હોય ત્યાં ઉત્તમ આત્માઓ જ્યાં સુધી જગતમાં રહેવાનું છે, ત્યાં સુધી શ્રી જિનકથિત ઉત્તમ પ્રકારના સુસાધુ અને સુશ્રાવકેના આચારોનું પાલન પણ સુશય રહેવાનું જ છે. અને છેડા પણ એવા ઉત્તમ આત્માઓના ઉત્તમ આચારેનું પાલન જેઈનેઅધમ આત્માઓને પણ અધમતા છોડી ઉત્તમતા પામવાનું આલંબન મળવાનું છે. કઈ પણ કાળે અધમ આત્માઓને ઉત્તમ બનવા માટે એ જ માર્ગ છે.
અશક્ય કે દુ:શક્ય આચારોના નામે, એ માર્ગ સર્વથા બંધ કરી દેવાનો સીધી કે આડકતરી રીતે, મન-વચન કે કાયાથી પ્રયાસ કરનાર આત્માઓ જગતના ખરેખરા હિતશત્રુઓ છે.
ઉત્તમ વિચારે, શક્ય પણ ઉત્તમ આચારેને સુશક્ય બનાવે છે. જે આત્માઓને પાલન કરવામાં સર્વથા અશક્ય જેવા લાગે છે, તે. જ આચારે ભવવિરક્ત મહાપુરુષને પાલન કરવામાં સાવ સહેલા લાગે છે. એનું કારણ ઉભયની ભિન્ન-ભિન્ન વિચારસૃષ્ટિ છે.
શ્રી જૈનશાસને ફરમાવેલા વિચારે કેટલા ઉચ્ચ કેટિના છે, એ એક વખત જાણી લીધા પછી, એ શંકા કરી જ નહિ રહે કે, “એવા ઉત્તમ વિચારોના વાતાવરણમાં રહેનારા ઉત્તમ આત્માઓને માટે પણ શ્રી જૈનશાસને દર્શાવેલા સુસાધુ અને સુશ્રાવકના આચારનું પાલન અશક્ય કે દુશક્ય છે.”
શ્રાવક ::
શ્રાવક” શબ્દની વ્યાખ્યા કરતાં શાસ્ત્રકાર મહર્ષિએ ફરમાવે છે કે, “જે સમ્યગુ–દષ્ટિ આત્મા સાધુમુખે સ્વધર્મને નિરંતર સાંભળે તે શ્રાવક. સાધુ અગર શ્રાવકને યેગ્ય જે આચારે છે, તેનું નિત્ય. નવા-નવા સંવેગભાવપૂર્વકનું પાલન તે સિવાય શક્ય જ નથી.
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરાધનાના માર્ગના એ પ્રકાર
૫૯
છતાં. આચાર પ્રત્યે ભારે શિથિલતા
કેટલીક વખત જ્ઞાન વધવા દેખવામાં આવે છે, તેનું આ એક જ કારણ છે કે તે જ્ઞાન સાધુમુખે ગ્રહણ થએલું નથી. આચારનું પાલન કરનાર હાય, તે જ આચારનું પાલન કરાવી શકે. આ એક સીધા ન્યાય છે.
ગૃહસ્થપણામાં સ્થિર જ્ઞાનરૂપી દીપક શ્રી જિનગમે માન્યા જ નથી. તેમ છતાં ઉદ્યમી આત્મા ગૃહસ્થપણામાં પણ જ્ઞાન ભણી શકે, એની ના નથી. પરંતુ એ જ્ઞાન જો ગુરુનિશ્રા વિના ગ્રહણ કરવામાં આવે, તે તે સજ્ઞાનરૂપે ભાગ્યે જ પરિણમી શકે. અને વિશાળ જ્ઞાન પણુ જો સભ્યજ્ઞાનરૂપ ન અને, તે તે આચારપાલનમાં જરા પણ સહાયક બની શકે નહિ, આચારના મક્કમ પાલનમાં તે જ જ્ઞાન ગુરુનિશ્રાએ ગ્રહણ થએલ હાય અને સમ્યક્ શ્રદ્ધારૂપે પરિણમેલ હોય. .
ગુરુમુખે નિત્ય સામાચારીનું શ્રવણ :
આજે જૈનકુળમાં જન્મેલા આત્માએ પણ પેાતાના આચારાના પાલનમાં શિથિલ બન્યા કે બનતા હાય, તેા તેનું મુખ્ય કારણ ગુરુમુખે સામાચારીના શ્રવણના અભાવ અથવા અનાદર છે.
જ્યાં સુધી એ શાસ્ત્રોક્ત શ્રવણ ગુણ ખૂલે નહિ–પ્રગટે નહિ, ત્યાં સુધી સાધુ અને શ્રાવક સંબધી આચારો ગમે તેટલા ઉચ્ચ હાય, તો પણ તેનું સમ્યક્ પ્રકારે પાલન થવુ શકય નથી.
ગુરુમુખે નિર ંતર શ્રવણુ કરવામાં આવતી સામાચારી, એ અપ્રાપ્ત: સમ્યગ્દર્શનને પમાડનાર છે અને પ્રાપ્તને સ્થિર તેમજ શુિદ્ધ અનાવનાર છે.
તેથી સમ્યગ્દર્શન પ્રાપ્ત થયું હોય કે ન થયું હોય, તે પણ . શ્રાવકપણ!ના અભિલાષી પ્રત્યેક આત્માની એ ખાસ ફરજ છે કે નિત્ય ગુરુમુખે સામાચારીનુ શ્રવણ કરવુ. એથી સમ્યગ્રંદનની પ્રાપ્તિ નહિ થઈ હોય તા થશે, થઈ હશે તો તે અધિક નિર્મળ થશે, નિર્મળ હશે..
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૦
આરાધનાના માર્ગ
તા નિમળતર થશે અને પરિણામે અણુવ્રત તથા મહાવ્રતાદિની પ્રાપ્તિરૂપ ચારિત્રધર્માંની પ્રાપ્તિ થતાં પણ વાર નહિ લાગે.
ધ શ્રવણના પ્રભાવ :
નિત્ય ગુરુમુખે ધર્મ-શ્રવણ કરવાથી નવ!—નવા સંવેગ, અંતઃ કરણની આંતા, સંસાર પ્રત્યે ઉસીનતા અને મેક્ષ પ્રત્યે તીવ્ર અભિ* લાષા થશે.
સંવેગાદિથી સભ્યજ્ઞાનને આવરણ કરનારાં કર્મોના અધિક યેશમ થશે, અધિક ક્ષયે પશમના પ્રભાવે તત્ત્વાતત્ત્વના યથા મેધ થશે અને તત્ત્વાતત્ત્વના યથાર્થ અને નિશ્ચિત બેાધ થવાથી, આત્મા · અતત્ત્વના ત્યાગી અને તત્ત્વને રાગી બનશે.
શ્રી જિનવચનનું શ્રવણ કરવાના પરિણામે અત્માને આ રીતે અનેક લાભેાની પરપરા પ્રાપ્ત થાય છે. જ્યારે એની ઉપેક્ષા કરનારને એમાંના એક પણ લાભની પ્રાપ્તિ નથી થતી. એટલું જ નહિ પણ જીવનપર્યંત અપાર એવા દેહ, ધન અને સ્વજનાદિની મમતામાં અનેક પ્રકારનાં પાપાનાં પોટલાં ભરી, દુષ્કૃતિમાં ચાલ્યા જવાનુ થાય છે.
શ્રી જિનવચનન! શ્રવણમાં અવરોધ પેદા કરનાર જે સ્વજનાનિા રાગ છે, તે તુચ્છ છે. જ્યારે તેના ઉપર વિજય મેળવી શ્રી જનવચન - સાંભળવુ એ મહાન ફળને આપનાર છે. કહ્યુ` છે કે,
*
होइ दढं अनुराओ, जिणवयणे परम निव्वुईकरम्मि | સવળા પોયરો લઇ, સિિટ્રક્સ ગીવઘ્ન ।। ? || ’
પરમ નિવૃત્તિકર અર્થાત્ ઉત્કૃષ્ટ સમાધિને આપનાર શ્રી જિનવચનનું શ્રવણ કરવાથી, સભ્યષ્ટિ આત્માને (તત્ત્વમાંની) શ્રદ્ધા અને -અનુષ્ઠાનવિષયક અર્ચત દૃઢ અનુરાગ થાય છે.
*
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ સાતમુ અનીતિ અને હિંસા
------------------------------------------------------- -------------------
સુ
અભક્ષ્ય-ભક્ષણત્યાગ આદિથી થતા લાભ:
'
અગાઉ આ પુસ્તકમાં આ વિષયને સ્પર્શતુ લખાણ આવી ગયુ હાવા છતાં પુનઃ આ વિષયને આલેખવા પાછળના અમારો હેતુ એક જ છે કે, જેઓ આજે થોડી-ઘણી પશુ પાલન થતી શ્રી જિનાપષ્ટિ ધમ ક્રિયાઓના અને વ્રતનિયમાને તેને અજ્ઞાન-કષ્ટ કહીને ઉપહાસ કરે છે કે અંધશ્રદ્ધા કહીને નિંદે છે, તેમાં પણ જે કોઈ શુદ્ધ દૃષ્ટિવાળા હાય, તેા તેએ પાતાની તે શુદ્ધ દૃષ્ટિથી આટલા વિવેચન પછી જોઈ શકશે કે ઇતરજનાને પાલન કરવામાં લગભગ અશકય જેવી જણાતી સ્વાત્યાગ અને આપભોગથી ભરપૂર કે પરમ ત્યાગી અને પરમ આત્મભાગી શ્રી જિનેશ્વરદેવ અને ગણધરદેવા વડે પાલન કરાએલી અને ઉપદેશાએલી, ઉત્તમ પ્રકારની ક્રિયાઓનુ આજે પણ શક્તિ અને ક્ષાપશમ અનુસાર જે પાલન થઈ રહ્યું છે, તે ઉપેક્ષા કે ઉપહાસને પાત્ર નથી, કિન્તુ પૂરતા આદરને ચોગ્ય છે, હાર્દિક પ્રશ
સાને પાત્ર છે. ’
એવું પણ પાલન જો આજે જગતના ઇતર સમાજોમાં ચાલુ થઈ ય, તે અનેક પ્રરારનાં કષ્ટો અને ઉપાધિના અંત આવી જાય.
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરાધનાને માર્ગ જેમકે, અભક્ષ્ય-ભક્ષણને ત્યાગ કરવાથી અભક્ષ્ય પદાર્થોના ભેજનથી ઉત્પન્ન થનારા અનેક પ્રકારના રોગ, બહુ આરંભ (પ્રાણીવધ) - વાળા ધંધાઓના ત્યાગથી યુદ્ધ, બેકારી અને પરસ્પરની ઈર્ષ્યા, ચૌદ નિયમ આદિને નિયમિત ધારણ કરવાથી ખાવા-પીવા, પહેરવા-ઓઢવા અને હરવા-ફરવા આદિની નિરંકુશ પ્રવૃત્તિઓ ઉપર અંકુશ. પરિગ્રહ પરિમાણ અને અનર્થદંડ-વિરમણ વ્રત આદિ તોથી અઘટિત લેભ અને તૃણ ઉપર જરૂરી નિયમન અને નાટક-સિનેમા આદિ વિનાશક બદીઓને સર્વથા અટકાવ, સામાયિક પૌષધ આદિ સત્રવૃત્તિઓથી અતિશય દુષ્કર એવા ત્યાગને નિયમિત અભ્યાસ, શ્રી જિનપૂજા તથા સદ્દગુરુના સત્કાર આદિથી કૃતજ્ઞતા ગુણનું પાલન સર્વોચ્ચ કેટિના આદર્શોનું સતત સેવન અને મળેલ સ્વદ્રવ્ય આદિનું ઉચિત માગે વાવેતર એ વગેરે અપૂર્વ ફાયદાઓનું ગ્રહણ અને અનિષ્ટોનું નિવારણ થઈ શકે તેમ છે એટલું જ નહિ પણ એવાં સુવિશુદ્ધ આચરણોના - સતત પાલનથી દુઃખી પ્રત્યેની દયા, દુષ્કર્મના ભેગે અનાથ અને નિરાધાર અવસ્થાને પામેલા આત્માઓની સેવા, તેમનાં દુઃખ દૂર કરવાની
અદ્ધિ, તે માટે જરૂરી ઔદાર્ય, ધૈર્ય આદિ સગુણનું સહેલાઈથી - પાલન–આચરણ થઈ શકે છે.
ધર્મ સેવનારાઓ ઉપરને અઘટિત આક્ષેપ:
ઉપરોક્ત વિધાનની સામે આજે એવી ફરીઆદ કરવામાં આવે છે કે, જે તમે કહે છે તેવું જ હોય, તો તમે એ ગણવેલા આધા- રોનું પાલન કરનારા આત્માઓ પણ સંખ્યાબંધ એવા મળી શકે તેમ
છે, કે જેઓ અનુકંપા વિનાના છે, પાપ કરતાં અચકાતા નથી અને અભક્ષ્ય-ભક્ષણ આદિને આચરનારા કરતાં પણ અધમ કોટિની નિર્દયતા “ચારણ કરનારા હોય છે.'
શ્રી જિનેશ્વરદેવે પ્રકાશેલા ધર્મનું સેવન કરનારા આત્માએ
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનીતિ અને હિંસા
B
ઉપર જ્યારે આ પ્રકારના આક્ષેપ કરવામાં આવે છે, ત્યારે તેમાં તથ્ય શુ છે એ આપણે શેાધવુ જ જોઈ એ.
એના પ્રત્યક્ષ પુરાવા માટે અહીં માત્ર બે જ વસ્તુના વિચાર આપણે કરવા છે.
એક ‘ જીવયા અને બીજી પાપના પશ્ચાત્તાપ ”. ધાની નીતિઓને આગળ કરી, આજે જેઓ ધર્માચરણ કરનારા જેના ઉપર નિર્દયતાનો આરોપ મૂકે છે, તેઓ ધર્માચરણ પ્રત્યેના પાતાના દ્વેષમાં એ ભૂલી જાય છે કે, ‘ ધંધાની અનીતિ એ ગમે તેટલી નમળી હોય, તે પણ નિરપરાધી પ્રાણીઓના પ્રાણને નાશ કરવા જેટલી ક્રર નથી.’
2
અનીતિથી પરંતુ ધન હરણ કરનારો, પરના પ્રાણનું હરણ કરવા કરતાં પણ મોટું પાપ કરે છે એમ શ્રી જૈન શાસ્ત્રકારા કહે છે ખરા. પરંતુ તે વચન અપેક્ષાપૂર્વક કહેવાએલું છે. અને તે અપેક્ષા એ છે કે, પરતુ ધન હરણ કરવાથી, પરપરાએ તે, ધ-કમથી રહિત અનીને આ લાક તથા પરલોક ઉભયથી ભ્રષ્ટ થાય છે એટલુ જ નહિ, પરંતુ ધનના અભાવે તેનાં કુટુબીજના દુઃખી પણ થાય છે. તેથી તે અધાંને દુ:ખી કર્યાનું ફળ અનીતિ આચરનારને મળે છે. આ અપેક્ષાએ અનીતિ એ પ્રાણવધ કરતાં પણ વધુ ભયાનક મનાએલી છે.
પરંતુ પ્રાણીવધમાં પણ સઘળી આપત્તિઓ રહેલી જ છે.
દા. ત., એક આત્માના પ્રાણના નાશ કરવાથી પણ, તે આત્મા અસમાધિ મરણને વરીને દુર્ગતિમાં જાય છે. અને તેના આધારે નભતુ કુટુંબ પણ તેના જવાથી દુ:ખી થાય છે.
જ્યારે અનીતિ કરતાં પ્રાણવધ વિશેષ ભયાનક એટલા માટે છે કે, અનીતિથી ધન, લૂંટનારો આત્મા, સામા આત્માનું માત્ર ધન જ હરણ કરતા હેાવાથી તેના ઉપર આવેલું એ દુઃખ બીજા દયાળુ આત્માઓથી દૂર કરી શકાય તેવું છે. જ્યારે ગમે તેવા દયાળુ આત્મા પણ પરના ગએલા પ્રાણ પાછા મેળવી આપી શકતા નથી. તેથી તે આપત્તિ ન ટાળી શકાય એવી, અનીતિથી ઉત્પન્ન થનારી આપત્તિ કરતાં પણ
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
- આરાધનાને મા હીન કેન્ટિની જ રહેવાની છે. અને એ જ કારણે અન્ય વ્રતોએ અહિંસારૂપી ધર્મક્ષેત્રની માત્ર વાડ તરીકે વર્ણવાએલાં છે.
વાડની કિંમત પણ ક્ષેત્રની કિંમત છે, તે છે. તેમ સત્ય અચૌર્યાદિ વ્રતની કિંમત અહિંસા જ ધર્મરૂપ છે તે જ છે.
એ અહિંસા ધર્મનું પિતાની પ્રત્યેક પ્રવૃત્તિમાં છડેચોક ખંડન કરનાર આત્મા, લૌકિક સ્વાર્થ આદિના કારણે નીતિનું પાલન કરવા. માત્રથી અહિંસાધર્મના સંરક્ષણ ખાતર પોતાની પ્રત્યેક પ્રવૃત્તિમાં સાવધ રહેનાર આત્મા કરતાં કદી પણ ચઢીઆત બની શક્તિ નથી.
થોડા કાળનું મનુષ્યજીવન નિભાવવાની ખાતર જેઓ પંચેન્દ્રિય પ્રાણીઓને વધ કરે છે યા કરાવે છે કે તેવા વધથી તૈયાર થએલી વાનગીઓને કેઈ પણ જાતની કંપારી વિના પિતાના પેટમાં નાખે છે, તે આત્માઓ, નિરવ જીવન જીવનારા અને એકેન્દ્રિય જીવોની પણ પિતાથી હત્યા ન થઈ જાય તેવી ભાવના સેવનારા દયાવૃત્તિથી છલેછલ ભરેલા આત્માઓની તુલનામાં ઊતરતી કક્ષાના ગણાય તે નિસંદેહ હકીક્ત છે.
અનતિ એ પાપકર્મ હોવા છતાં, જીવહિંસાનું પાપ તે તેના કરતાં ખૂબ જ ખતરનાક છે.
પ્રસ્તુત વિષયમાં અનીતિનું મુદ્દલ સમર્થન નથી પરંતુ અનીતિને આગળ કરીને તેમજ એની ભયંકરતા વર્ણવીને પ્રાણવધ કરતાં પણ એ દુષ્ટકર્મ વધુ ખરાબ હોવાની છાપ ઉપસાવવાને જે પ્રયત્ન આજકાલ ઠેર ઠેર આદરતે જોવાય છે, તેની સામે યથાર્થતાનું નિરૂપણ છે.
અનીતિમાં હિંસા ખરી, પણ તે આંશિક, જ્યારે પ્રાણવધમાં તે દયાના સર્વ અંશેનું ખૂન છે.
અનીતિ પણ આચરવા જેવી તે નથી જ. તેનું નિવારણ પણ સવ–પર ઉભય માટે કલ્યાણકર છે. આરાધનામય જીવનને પવિત્રતા સાથે પુષ્પ અને સુવાસ જે સંબંધ છે એનું સહુએ સદા સ્મરણ, રાખીને રાહનુરૂપ નિષ્ણા. જીવન જીવવા પ્રયાસો આદરવા જોઈએ. . '
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનીતિ અને હિંસા
લૌકિક સ્વાર્થ માટેનું નીતિપાલન ધ નથી
પંચેન્દ્રિયવધ, એ સાક્ષાત્ રૌદ્ર પરિણામને જનક છે. જ્યારે અનીતિ આદિ માયાસ્વરૂપ હોવાથી તેને આર્તધ્યાનનાં કારણે માનેલાં છે. જો કે એનું સતત સેવન પરિણામે રૌદ્ર અધ્યવસાયને લાવનાર હોવાથી, તે પણ રૌદ્ર ધ્યાનની જેમ સર્વથા ત્યાજ્ય છે. પરંતુ એ વાતને આગળ કરી, “પંચેન્દ્રિયવધ આદિને નહિ આચરનારા કરતાં પણ તેને આચરનારા સારા છે.” એમ કહેવું એ લેશ પણ વ્યાજબી નથી.
જેઓ અનીતિ આદિને પાપ માને છે, તેઓએ તે પંચેન્દ્રિયવધ આદિને એથી પણ ઘોર પાપ માનવું જ જોઈએ. અર્થાત્ અનીતિને પાપ માનીને તેને તજનારે, પંચેન્દ્રિયવધ આદિ દુષ્ટ કિયાઓને તો આચરી શકે જ નહિ. છતાં જેઓ પંચેન્દ્રિયવધને છોડવા કે તેને પાપ પણ માનવા તૈયાર ન હોય, તે તેની પાછળ તે ન પણ આચરતા હોય, તે તેની પાછળ તેઓનો કઈ પણ લૌકિક હેતુ રહે છે અને એ હેતુ આ લોકના સ્વાર્થની સિદ્ધિ સિવાય બીજે કઈ છે નહિ.
નીતિનું પાલન કરવા છતાં અને અનીતિનું આચરણ નહિ કરવા છતાં પણ જે તેઓને કવચિત્ પિતાના ઈહલૌકિક સ્વાર્થની સિદ્ધિ થતી માલુમ ન પડી, તે તે જ ક્ષણે નીતિને લાત મારતાં અને અનીતિના માર્ગને સ્વીકારી લેતાં, તેઓ કદી અચકાવાના નથી. અને અનુભવ પણ એમ જ કહે છે કે તેથી તેવા આત્માઓની પ્રશંસા કરવી એ વાસ્તવિક વર્ગને ભારે ધક્કો પહોંચાડનારી પ્રવૃત્તિ છે.
વાસ્તવિક ધર્મ, પાપના પરિત્યાગમાંથી જન્મે છે અને એ પરિત્યાગ ન થઈ શકે ત્યાં સુધી તેના પશ્ચાત્તાપમાં રહેલો છે. જે
જ્યાં પાપને પાપ માનીને પરિત્યાગ પણ નથી અને પશ્ચાત્તાપ પણ નથી, ત્યાં ધર્મની મહેર–છાપ મારવા તૈયાર થઈ જવું, એ વાસ્તવિક ધર્મની પિછાણના અભાવનું લક્ષણ છે એટલા જ. માટે પાપને સર્વથા પરિત્યાગ એ શ્રેષ્ઠ જીવન છે. અને એ ન થાય ત્યાં સુધી એને જ એક
આ. ૫
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરાધના માર્ગ આદર્શ માનીને શક્ય તેટલે પાપ પરિત્યાગ કરે અને થઈ રહેલા પાપના સતત પશ્ચાત્તાપૂર્વક જીવન ગુજારવું, અર્થાત્ તેનાથી પણ છૂટવા માટે નિરંતર ભાવના ભાવતા રહેવું એ જ ધર્મી જીવન જીવવાને ઉપાય છે. એવું જીવન જીવનારા જ ધમ બની શકે છે. - એમાંની એક પણ વાત જેઓના જીવનમાં નથી, તેવાઓને 'ઊંચી કક્ષામાં મૂકવાનું તેઓને જ મન થાય, કે જેઓને ધર્મ પ્રત્યે લેશ પણ આદર નથી બલકે દ્વેષ છે.
અન્યથા જીવરક્ષા અને પાપના પશ્ચાત્તાપથી ભરપૂર જીવન જીવ-નારા આત્માઓ પ્રત્યે ઉચ્ચ કેટિને સદ્ભાવ પેદા થાય જ થાય.
મોક્ષમાર્ગ જીવનાં પરસ્પર સંબંધનું જ્ઞાન, તે જ્ઞાનપૂર્વક સાચા સ્નેહ અને તે સ્નેહપૂર્વક સાચો આચાર એ રત્નત્રયી છે. એવી રીતે અજીવ તત્ત્વનું જ્ઞાન, જીવતત્વ સાથેના એના સંબંધનું જ્ઞાન અને એ જ્ઞાન મુજબ અજીવતત્વ પ્રત્યે ઔદાસિન્ય, એ ઔદાસિન્યપૂર્વક અજીવ તત્વ સાથેનું ઉચિત આચરણ એ પણ રત્નત્રયીને બીજો પ્રકાર છે. એ બંને પ્રકાર મળીને મેક્ષમાર્ગ બને છે.
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ આઠમું
સહુનું પરમ કર્તવ્ય
IIIIIIIIIIIIIIIIIIiiiiiiiiiiiiiiiiiIIIIIIIIIIIIIIIIIiiiiiiiiiiiiiIIIIIIIIIIIIIIIII
દંભનું મૂળ
હવે એક વાતને ખુલાસે કરવાનું રહે છે અને તે એ છે કે, જીવદયાના ઉત્તમ આચારને પાળનારા અને અમને પાપને પશ્ચાત્તાપ છે એમ કહેનારા અથવા નિરંતર પાપની માફી માગવાની ક્રિયાઓ કરનારા પણ કેટલીક વાર બીજાઓ કરતાં અધમ કેટિના દેખાય છે તેનું કેમ? ”
આ પ્રશ્નના જવાબમાં જણાવવાનું કે, જીવદયાના આચાર પાળનારા અને નિરંતર પાપની માફી માગવાની ક્રિયા કરનારા બીજાઓ કરતાં નીચી કેટિના હોય છે, એમ માની લેવું એ ભૂલભરેલું છે. એક વખત દોષદષ્ટિને ત્યાગ કરી દઈ ડી પણ ગુણગ્રાહી દષ્ટિનું આલંબન લઈ, તેવા આત્માઓના જીવનની બીજા આત્માઓના જીવનની સાથે સરખામણી કરી લેવા જેવી છે.
એ રીતે મધ્યસ્થ ભાવથી જે ઉભયને સરખાવી જોવામાં આવશે, તે જીવદયાના આચાર પાળનારા અને નહિ પાળનારા, તથા પાપને પશ્ચાત્તાપ ધારણ કરનારા અને નહિ કરનારા, એ ઉભય પ્રકારના આત્માઓ વચ્ચે રહેલું આકાશ-પાતાળ જેટલું અંતર સ્પષ્ટ તરી આવશે. જો કે આજે અશ્રદ્ધાનું વાતાવરણ વધ્યું છે અને તેની છાયા ધમાં આત્માઓ ઉપર પણ વ્યક્ત રીતે પડી છે, તેથી તેમનામાં પણ દાંભિક્તા
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરાધનાને માગ પ્રવેશ પામી હેય તે ના ન કહી શકાય. પણ તેના માટે જવાબદાર અશ્રદ્ધાનું વાતાવરણ ફેલાવનારાઓ છે, નહિ કે ધર્મક્રિયાઓ, તેના આચરનારાઓ કે ઉપદેશકે.
ધર્મને આચરનારાઓમાં દાંભિક્તા પ્રવેશ પામે, એ ઘણી જ અનિષ્ટ બાબત છે. કેટલીક વખત દાંભિકપણે ધર્મને આચરનારાઓ કરતાં નહિ આચરનારાઓ સારા, એમ કહેવાનું મન થઈ જાય છે. કારણ કે દાંભિકપણે ધર્મને આચરનારા સ્વયં કઈ લાભ પામતા નથી અને બીજાઓને ધર્મ પ્રત્યે અનાદર-બુદ્ધિવાળા બનાવે છે, જેના પરિણામે શાસનની હીલણા થાય છે, શાસનની હીલણા કરનાર અને કરાવનાર ઘણું નીચ પાપકર્મ બાંધે છે જેના પરિણામે આત્માનું ભવભ્રમણ ખૂબ જ વધી જાય છે એ દષ્ટિએ ધર્મમાં દાંકિતા. પ્રવેશ ન પામી જાય, તેની પૂરતી કાળજી રાખવાની આવશ્યક્તા છે.
પરંતુ એ દાંભિકતા શાથી પેદા થાય છે, એ સમજવા જેવું છે. અશ્રદ્ધા એ દાંભિક્તાને પેદા કરવાનું બીજ છે. જે ધર્મક્રિયા પોતે કરે છે. તેના ફળ પ્રત્યે શ્રદ્ધાનો અભાવ, એ જ દાંભિકતાની જનેતા છે. ફળની શ્રદ્ધા નહિ હોવા છતાં એ ધર્મક્રિયાને આચરે છે, એનું કારણ ધર્મની મહત્તા છે.
ધર્મ એક એવી ચીજ છે કે, તે સર્વ ક્ષેત્ર અને સર્વ કાળમાં બીજી બધી વસ્તુઓ કરતાં કીમતી જ રહેવાની છે. એ કારણે ધર્મ નહિ આચરનારા પણ-અમે અધમી છીએ” એમ કહેવડાવવા તૈયાર નથી. એ પણ પિતે ધમી હોવાને જ દા કરે છે. અર્થાત્ ધર્મને આશ્રય સર્વને પ્રિય છે, એ જ એમ બતાવે છે કે, ધર્મને માનનાર કે નહિ માનનાર, સહુ કેઈ ધર્મની કિંમત બીજી બધી વસ્તુઓ કરતાં અધિક આંકે જ છે અને એથી ધર્મના આશ્રયે જનારા બીજાઓ કરતાં શ્રેષ્ઠ મનાય જ છે.
એ કારણે ધર્મક્રિયાઓના ફળ પ્રત્યે લેશ માત્ર શ્રદ્ધા નહિ ધરાવનાર વર્ગ પણ ઘણી વખત ધર્મક્રિયાઓને આચરે છે અને એ દ્વારા જગતમાં પિતે પૂજનીય છે એમ મનાવવા પ્રયત્ન કરે છે, પરંતુ એનું એ આચરણ કેવળ ગરૂપ હોવાથી, લોકે જ્યારે તેના એ.
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
સહુનું પરમ કત વ્ય ઢગને કળી જાય છે, ત્યારે તે વ્યક્તિ(ના ઢગ) તરફ દુર્ભાવવાળા
અનવાને બદલે લોકો ધર્મ પ્રત્યે જ દુર્ભાવવાળા બને છે. અર્થાત્ ધર્મને બિનજરૂરી અને અનર્થકર માનવા લાગે છે.
વસ્તુતઃ ધર્મ એ બિનજરૂરી કે અનર્થકર નથી, કિન્તુ જરૂરી અને ફાયદાકારક છે. તેની અંદર પ્રવેશ પામતે હેંગ એ જ બિનજરૂરી અને એ ઢગ અતિશય કીમતી એવા ધર્મ પ્રત્યેની અશ્રદ્ધામાંથી જન્મે છે, તેથી એ અશ્રદ્ધાને જ નાશ કરવા માટે પુરુષાર્થ ફેરવવા તત્પર બનવું જોઈએ.
ઉન્નત વિચારેની છાયા
કીમતી વસ્તુ ઉપર પણ અકીમતીપણુંની બુદ્ધિ હોય છે. ત્યાં સુધી તેના પ્રત્યે સદ્ભાવ જાગી શકતા નથી.
દા. ત., સેના ઉપર પણ પિત્તળપણાની બુદ્ધિ હોય છે, ત્યાં સુધી તેના પ્રત્યે સેના જેટલો આદર જાગી શકતા નથી.
એ જ રીતે ધર્મ ઉપર પણ શ્રદ્ધાની બુદ્ધિ જાગતી નથી, ત્યાં સુધી ધર્મક્રિયાઓ કરવા છતાં પણ, તેના તરફ હાર્દિક અદિર પ્રગટી શકતા નથી. પરંતુ તેનો અર્થ એ થતો નથી કે તે ધર્મક્રિયાઓ આચરવાલાયક નથી કે આદર ન થાય ત્યાં સુધી છોડી દેવાલાયક છે.
આદર ન થાય ત્યારે પણ ધર્મકિયાએ તે અવશ્ય આરાધન કરવા એગ્ય છે. માત્ર આદર નહિ થવા દેવામાં અંતરાયભૂત થનાર અશ્રદ્ધાને દૂર કરવાની જરૂર છે. બધાનો સાર એ છે કે ધર્મક્રિયા કરનારમાં પણ દંભ પ્રવેશ પામતે હોય તો તેનું કારણ ધર્મકિયાઓનું પાલન નથી. પણ ધર્મકિયાઓના ફળ પ્રત્યે અશ્રદ્ધા પેદા કરનાર વાતાવરણ છે. એ વાતાવરણને પેદા કરાવનાર કોણ છે, એના મૂળ સુધી જો પહોંચવામાં આવશે તે એ વાત સ્પષ્ટ થઈ જશે કે મોટે ભાગે ધર્મ તરફ જેમને મુદલ આદર નથી એવા વર્ગ તરફના પ્રચાર કાર્યનું એ ફળ છે. - શ્રી જૈનશાસને સ્પષ્ટપણે દર્શાવેલા વિચારે, કે જેનું આછું
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરાધનાને માર્ગ દર્શન અમે ઉપર કરાવ્યું તે સત્ય અને પ્રમાણભૂત નક્કર હકીકતોથી એવું સભર છે કે તેના પ્રત્યે અવિશ્વાસ થવાનાં કારણ બહુ ઓછાં છે.
જૈનકુળમાં તે વિચારોનું વાતાવરણ, કઈ પણ પ્રકારની પંડિતાઈના આડંબર વિના ચારે બાજુ ગૂંજતું હોય છે. જો કે પાશ્ચાત્ય શિક્ષણ આદિના વધુ પડતા પ્રચારથી આજે એ વિચારોની અસર જૈનકુળમાં પણ ભૂંસાતી જાય છે, તે પણ હજુ ઠતર કુળની અપેક્ષાએ જૈનકુળમાં ઉપરોક્ત વિચારે ઠીક-ઠીક પ્રમાણમાં જીવંત છે.
છેલ્લાં ત્રીસ વર્ષોમાં રિથતિ ઘણી બગડી છે, તે પણ જેઓ ધર્માચરણ ચાલુ રાખી રહ્યા છે. તથા જૈનકુળાના આચારોએ મક્કમપણે પાળી રહ્યા છે, તેના ઉપર તે શ્રી જૈનશાસને દર્શાવેલા આત્મન્નતિસાધક ઉન્નત વિચારોની પ્રબળ છાયા પડેલી હોય છે. અગર જે એ છાયા ન હોય, તે આટલા મેહક કાળમાં આટલી કડક ધર્મકિયાઓનું આચરણ સુશક્ય રહ્યું ન હોત.
ભારતના અહિંસક કહેવાતા રાજદ્વારી રણસંગ્રામને ઉદ્દેશીને એક પત્રકાર લખે છે કે, “આ રિથતિ કાંઈ એકાએક ઉદ્ભવી છે અથવા તે એની પાછળ દેખાદેખી છે એમ માનવાની જરૂર નથી. લાઠી ખાવામાં, દુઃખ સહન કરવામાં અથવા તે શિરનાં સટાં કે કાયાનાં બલિદાન ધરવામાં લુખી કે ઉપરછલ્લી દોરવણી કામ લાગતી જ નથી. એ પાછળ તો બળતાં હદની જરૂર છે. બારીકાઈથી વિચાર કરીશું તો જણાશે કે આજનું વાતાવરણ ધીમે ધીમે સરજાતું આવ્યું છે. એમાં કેટલાએ દારુણ અને દિલ માંગળાવે એવો ઈતિહાસ ભલે છે.” વગેરે વગેરે.
તેમ આપણે પણ કહી શકીએ તેમ છીએ કે, ઈન્દ્રિયેના ભેગી ત્યજવામાં, જીવનપર્યત કડક નિયમનું પાલન કરવામાં, ઘેર તપ અચરવામાં દિવસ સુધી લખું ખાવમાં, મળેલા અને પાનનો દિવસ સુધી છાપૂર્વક ત્યાગ કરવામાં, સંયમના કડકમાં કડક નિયમ પાળવામાં તે ખાતર સ્ત્રી-પુર-પરિવાર આદિના સંસર્ગને ત્યજવામાં લુખ્ખી કે ઉપરછલ્લી દોરવણી કામ આવતી નથી. એમાં બીજાના નાદે દોડાતું પણ નથી. એની પાછળ તે આત્મચિંતાથી બળતાં હૃદયની જરૂર છે.
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
સહુનું પરમ કર્તવ્ય
આત્મચિંતા પ્રગટાવવા માટે સ્વવિચારણાની આવશ્યકતા છે. સ્વવિચારણા માટે બીજાઓની દોરવણી કામ આવતી નથી. કિન્તુ સત્ય વિચારોને પ્રકાશિત કરનારા અનંતજ્ઞાની મહાપુરુષનાં વચનની દેરવણીની આવશ્યક્તા છે.
શ્રી જૈનશાસન જે વિચારે દર્શાવે છે તે કાંઈ આજકાલ કોઈએ ઉપજાવી કાઢેલા નથી. એની પાછળ જુગજૂને ઈતિહાસ છે. એ વિચારે પાછળ• લાખ પુરુષોનાં આત્મબલિદાને છે. હજારે ભવના આત્મમંથન પછી પ્રાપ્ત થએલી વિશુદ્ધ દષ્ટિમાંથી એ વિચારોનો ઝરો વહ્યો છે. એનું સમર્થન કરનારા પુરુષની સંખ્યાને સુમાર નથી. એ વિચારને દર્શાવનાર એક એક વચનના આલંબનથી અનંતાનંત આત્માઓ મુક્તિને વર્યા છે. એ સઘળા વિચારને ગૂંજારવરૂપી મયૂરીઓનાં નૃત્ય ક્યાં ચાલી રહ્યાં હોય, ત્યાં કુબુદ્ધિ અને કદાગ્રહથી ભરેલા કુવિચારરૂપી સને ફરકવાને પણ અવકાશ નથી.
શ્રદ્ધાનું પાન કરે અને કરાવે
પરંતુ જે કાળમાં કુમતિગ્રસ્ત આત્માઓ તરફથી ફેલાવાતા દુવિચારરૂપી સર્પોને ભય ન રાખવામાં આવતું હોય અને એ સર્પોના ઝેરને ઉતારનાર ગાડીઓના મંત્રને અગર મરીઓનાં નૃત્યોને જ ભય ધારણ કરવામાં આવતું હોય, તે કાળમાં તેવા આત્માઓને બચાવવામાં, મહાન ઉપકારીઓ પણ સમર્થ ન નીવડે તેમાં કાંઈ આશ્ચર્ય નથી.
જેઓ ધર્મક્રિયાઓમાં પ્રવેશ પામનારા દંશથી ડરનારા છે અથવા અંધશ્રદ્ધાએ થતી ધર્મ કિયાઓને નિષ્ફળ જતી માનનારા છે, તેઓની તે વિશેષ કરીને એ ફરજ થઈ પડે છે કે, ધર્મક્રિયાઓમાં પ્રવેશ પામતા દંa અને અંધશ્રદ્ધાના ઝેરને ઉતારી નાખનાર શ્રદ્ધાનાં પાન પોતે કરે તેમજ બીજાને કરાવે.
સત્યની કસેટી પર સે ટચની શુદ્ધિ ધરાવતા શ્રી જિનાગમમાંથી
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२
આરાધનાના માર્ગ
ઝરતા સુવિચાચનાં ઝરણાંઓ ઉપર લેાકોની સુકાતી જતી શ્રદ્ધાને ફરી નવપલ્લવિત બનાવે.
જેઓ એ કાય કરવાને બદલે એથી વિપરીત કા જ કરતા હાય અર્થાત્ શ્રી જિનાગમે કહેલા વિચારો પ્રત્યે શ્રદ્ધાળુ આત્માઓની શ્રદ્ધાનો પણ નાશ કરવાના પ્રયત્નો કરતા હાય તે આત્માએ કેટલા અધમ કોટિના વિચારોથી ગ્રસ્ત હેાવા જોઈ એ. એ વાંચકોએ સ્વય વિચારી લેવું કે જેથી એવા આત્માઓના સ્વપરહિતઘાતક પ્રચારકાય થી સ્વયં ખેંચી શકાય અને અન્યને પણ બચાવી શકાય.
સહુનું પરમ કર્તવ્ય
અત્યાર સુધી આપણે એ જોઈ આવ્યા કે, શ્રી જૈનશાસને દર્શાવેલા આરાધનાને માર્ગ, એ વમાન દુનિયા માટે બિનજરૂરી છે અગર જરૂરી હોય તેા પણ પાલન કરવા માટે તે! સુથા અશકય છે, એમ કહેનારની દલીલેા વસ્તુ નાની છે; એટલું જ નહિ પણ વર્તમાન દુનિયાને સહુથી અધિક જરૂર જો કોઈ પણ વસ્તુની હેાય, તો તે શ્રી જિનશ!સને ફરમાવેલા અચારો અને વિચારાના પાલનની છે.
વનમાનમાં ઉપસ્થિત થએલી બાહ્ય અને આંતરિક ઉપાધિઓને ટાળવાનું એન!થી ચઢીઆ ુમીજી એક પણ સંગીન, નિર્દોષ અને સહુથી આચરી શકાય તેવુ સુગમ સાધન નથી. એની ઉપકારસ્તાના જગતને ખ્યાલ આવે તેવા પ્રયત્ન કરવા, એ પરોપકાર રસિક પુરુષોનુ કવ્ય છે. એ વ્યની આડે આવવું, એ પ્રાણીઓના સાચા હિતના મામાં કાંટા વેરવા જેવુ છે.
અજ્ઞાન, સ્વાર્થ યા ક્રુષ્ટ સ્વભાવ અદ્ઘિના કારણે જે કોઈ આત્માએ જગતના આ અજોડ કલ્યાણુપયમાં કાંટા વેરવાનુ` કા` કરી રહેતા હેાય, તેઓને તેમના તે પ્રયત્નમાં સફળ ન થવા દેવા અને એકાંત પોકાર વૃત્તિથી પ્રેરાએલા સત્પુરુષોની સન્માને પ્રકાશિત કરવાની પ્રવૃત્તિઓમાં સહાયભૂત થવુ એ પ્રત્યેક કલ્યાણકામી આત્માનું પરમ કંબ્ય છે,
*
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ નવસુ' ઉપકારક કરણી
<¶|||||||||||||||||||!///////////////////////-//-------------------------------|||||||||||||
-
છ આવશ્યકોથી થતા લાભ
આટલી પીઠિકા કરી, હવે શ્રી જૈનશાસને દર્શાવેલ, સાધુ અને શ્રાવક એ ઉભય માગ માં રહેલા આત્માઓને નિર ંતર આરાધના કરવા ચેાગ્ય જે અનેક પ્રકારના માર્ગો બતાવ્યા છે, તેમાંથી માત્ર નમૂનારૂપ બે-ત્રણ અહી દર્શાવીએ છીએ.
તેમાં સૌથી પ્રથમ, આ પુસ્તકના પ્રારંભમાં જણાવેલ શ્રી ષડાવશ્યકની આરાધના છે. શ્રી ષડાવસ્યકની આરાધનાને, સાધુ અને શ્રાવકે પ્રતિનિ, ઉભય કાળ કરવા લાયક આવસ્યક ક્રિયા કહેવામાં આવે છે.
આવશ્યક એટલે અવશ્ય કરવા લાયક ઉભય કાળની એ ક્રિયાને એક દિવસ પણ નહિ આચરનાર મોટામાં મોટા આચાય, ઉપાધ્યાય કે સાધુ હોય, તેા તે આચ, ઉપાધ્યાય કે સાધુ કહેવડાવવાને લાયક નથી, એ શ્રી જૈનશાસનની મર્યાદા છે.
જ્યાં સુધી જે સાધુ છઠ્ઠા ગુણ
સ્થાનકની હદ વરાવી આગળ આવશ્યક ક્રિયા ’ કરવા ક્રૂરજી
વધેલ નથી, ત્યાં સુધી તે ઉભય કાળ
6
આત બંધાએલા છે. સાધુના આચારમાં પ્રાણ પૂરનાર ‘આવશ્યક ક્રિયા’ છે.
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરાધનાનો માર્ગ એ જ રીતે સમ્યગદષ્ટિ શ્રાવકને પણ સમ્મચારિત્રની નિરંતર શુદ્ધિ અને વૃદ્ધિ માટે તે જ ક્રિયાને મોટો આધાર છે.
એ ષડાવશ્યકમાં શું વસ્તુ છે? તેને સંક્ષેપમાં અહીં વિચાર! કરવું આવશ્યક છે. તે સંબંધ સિદ્ધાન્તમાં કહ્યું છે કે, 'सावज्जजोग विरई उकित्तण गुणवओ अ पडिवत्ती । खलियस्स य निंदणा, वणति गिच्छ गुणधारणा चेव ॥ १॥"
અર્થ :-- સાવદ્ય (પાપવાળા) યોગથી વિરામ પામવું, એ “સામાયિક' નામના પ્રથમ આવશ્યકની વસ્તુ છે.
આરાધનાનો માર્ગ સૌથી પ્રથમ બતાવનાર શ્રી જિનેશ્વરદેવનું કીર્તિન કરવું, એ “ચઉવિસલ્ય” નામના બીજા આવશ્યકની વસ્તુ છે.
મૂળ અને ઉત્તર ગુણેને ધારણ કરનાર નિગ્રંથ ગુરુઓની ભક્તિ. કરવી એ “વન્દનક” નામના ત્રીજા આવશ્યકની વસ્તુ છે.
મૂળ અને ઉત્તર ગુણોના પાલનમાં થએલી ખલનાઓને નિંદવી, એ “પ્રતિક્રમણ” નામના ચોથા આવશ્યકની વસ્તુ છે.
વ્રતમાં લાગેલા અતિચારરૂપી ભવત્રણને રૂઝવવાની ક્રિયા એ કીત્સર્ગ” નામના પાંચમા આવશ્યકની વસ્તુ છે.
અને વિરતિ આદિ નવા-નવા ગુણોને ધારણ કરવાની ક્રિયારૂપ. પ્રત્યાખ્યાન એ “પશ્ચખાણ” નામના છઠ્ઠા આવશ્યકની વસ્તુ છે.
આ છ આવશ્યકના સ્વરૂપની વિશદ સ્પષ્ટતા આ મુજબ છે.
“સામાયિક” નામના આવશ્યકથી આત્માના ચારિત્રગુણની વિશુદ્ધિ થાય છે. કારણ કે સામાયિકમાં સર્વ પ્રકારના સાવદ્ય (પાપવાળા) યેગા (મન-વચન-કાયાના વ્યાપાર)નું વર્જન છે અને નિરવદ્ય (પાપરહિત) વેગેનું સેવન છે. - ચઉવિસ” અર્થાત્ “ચતુવિ શતિ સ્તવ” નામના આવશ્યકથી આત્માના દર્શનગુણુની વિશુદ્ધિ થાય છે. કારણ કે તેમાં અતિ અદ્ભુત ગુણોને ધારણ કરનારા શ્રી જિનેશ્વરદેવેનું કીર્તન છે.
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપકારક કરણી
૭૫ વન્દનક નામના આવશ્યથી આત્માના જ્ઞાનાદિ ગુણેની, શુદ્ધિ થાય છે. કારણ કે તેમાં જ્ઞાનાદિ ગુણોને ધારણ કરનારા મુનિલની ભક્તિ છે.
પ્રતિકમણ’ નામના આવશ્યકથી પણ તે જ જ્ઞાનાદિ ગુણોની; આરાધનામાં થએલી ખલનાઓના વિધિપૂર્વક નિંદા તેમજ ગહ છે.
કાન્સ નામના આવશ્યથી ચારિત્રાદિ ગુણોથી આરા- - ધનામાં થએલી ખલનાઓની બાકી રહેલી શુદ્ધિ, વ્રણ-ચિકિસાના. દૃષ્ટાન્ત મુજબ થાય છે. અર્થાત્ ત્રણ એટલે ગૂમડાને કાપ્યા પછી તેને રૂઝવવા માટે ચિકિત્સા કરવાની જેમ આવશ્યકતા રહે છે, તેમ “ પ્રતિ- . ક્રમણ” નામના આવશ્યકથી નહિ શુદ્ધ થએલા દોષને શુદ્ધ કરનાર - કાર્યોત્સર્ગ” આવશ્યક છે.
પચ્ચખાણ” નામના આવશ્યકથી તપના આચારમાં લાગેલી અશુદ્ધિઓની શુદ્ધિ થાય છે. કારણ કે તેમાં વિરતિ આદિ ગુણેનું ધારણ છે.
અત્માના વીર્યગુણની વિશુદ્ધિ અર્થાત્ વીર્યાચારની શુદ્ધિ સર્વ આવશ્યકે વડે થાય છે. મતલબ કે સર્વે આવશ્યકેમાં મન-વચન. અને કાયાનું બળ ફેરવાનું હોવાથી, તેના વડે વીર્યાચારની વિશુદ્ધિ થાય છે.
આ રીતે “સામાયિક થી માંડી પચ્ચખાણુપર્યતના છએ: આવશ્યકોથી, સમ્યગ્ગદર્શન આદિ અપ્રાપ્ત ગુણોની આત્માને પ્રાપ્તિ થાય છે. અને પ્રાપ્ત સમ્યગદર્શન આદિ ગુણોની નિર્મળતા, વૃદ્ધિ તથા. સ્થિરતા થાય છે.
દેહની શુદ્ધિ માટે જેમ સ્નાનની આવશ્યકતા રહે છે તથા દેહની. પુષ્ટિ, વૃદ્ધિ અને રક્ષા માટે જેમ હવા, પ્રકાશ અને રાકની આવશ્યક્તા રહે છે, તેમ આત્મગુણની મલિનતા ટાળવા માટે અને તેની પુષ્ટિ, વૃદ્ધિ અને રક્ષા માટે આ આવશ્યક કિયાઓની આવશ્યક્તા રહે. છે, અને શુદ્ધ ભાવથી અને અપ્રમત્તપણે આચરનાર આત્મા, પિતાના જ્ઞાનાદિ ગુણેની શુદ્ધિ, વૃદ્ધિ અને પુષ્ટિ અવશ્ય કરી શકે છે. એ
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરાધનાને માર્ગ ક્રિયાઓની સહાય વિના, આત્મગુણની વૃદ્ધિ આદિની અભિલાષાવાળા - આત્માઓ વડે પણ તે વૃદ્ધિ આદિ થઈ શકતાં નથી.
પૂજ્ય ઉપાધ્યાય શ્રી યશોવિજ્યજી મહારાજા એક સ્થળે ફરમાવે છે કે –
“જુનવત્ યદુનાના-ના મૃા સંચિત
जातं न पातयेद्भाव-मजातं जनयेदपि ॥१॥" અર્થ:- સન્ક્રિયા એ ઉત્પન્ન થએલા ભાવથી આત્માનું પતન થવા દેતી નથી અને નહિ ઉત્પન્ન થએલા ભાવને પણ પેદા કરે છે. કારણ કે (આવશ્યકાદિ) સ&િયાઓ વડે ગુણવાન આત્માઓનું બહુમાન થાય છે તથા અંગીકાર કરેલા વ્રતનિયમોનું નિત્ય સ્મરણ થાય છે.
ચતુ:શરણુ-ગમનાદિની મહત્તા
પડાવશ્યક રૂપી આરાધના એ જેમ શ્રી જિનમાર્ગમાં રહેલા - સાધુઓ અને શ્રાવકો માટે ઉભય કાળ (સવાર-સાંજ) અવશ્ય આર
ધવા ગ્યા છે, તેમ આપણે હવે એવી એક આરાધના જેવી છે, કે - જેનું આરાધન સાધુઓ અને શ્રાવકે ઉભય માટે નિત્ય ત્રિકાળ કરવા
ગ્ય છે. એટલું જ નહિ પરંતુ સંકલેશ વખતે વારંવાર કરવા લાયક છે. - જેથી આત્મા સમાધિને પામી શકે છે અને અસમાધિથી બચી શકે છે.
એ આરાધનાનું નામ છે, “ચતુર શરણગમન, દુકૃતગર્તા - અને સુકૃતાનુમોદન” એ ત્રણ પ્રકારની આરાધનાનું વર્ણન દેવાધિદેવ શ્રી વીરભદ્રમુનિએ શ્રી “ચતુર શરણ પ્રકીર્ણ ક” નામના ગ્રંથરત્નમાં કરેલું છે. અને તેના અંતે લખ્યું છે કે –
આ ચતુદશરણાદિને નિરંતર આચરતે શુભ પરિણામવાળે જીવ, નવીનવી શુભ (પુણ્ય) પ્રકૃતિએને બાંધે છે તથા પૂર્વે બાંધેલી - શુભ (પુણ્ય) પ્રકૃતિઓને શુભ અનુબંધવાળી બનાવે છે. પૂર્વે બાંધેલી મંદ રસવાળી પુણ્યપ્રકૃતિએને તીવ્ર રસવાળી કરે છે તથા અશુભ
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપકારક કરણી
OG:
(પાપ) પ્રકૃતિને અનુખ ધરહિત કરે તે અને તીવ્ર રસવાળી અશુભ . (પાપ) પ્રકૃતિને મંદ રસવાળી બનાવે છે. એ કારણે પંડિત પુરુષોએ સંકલેશ (રાગાદિ આપત્તિ) વખતે એને વારંવાર આચરવી અને અસંકલેશ (આપત્તિ સિવાયના કાળ)માં ત્રિકાળ આચરવી. જેના ચેગે આત્મા પુણ્યાનુબંધી પુણ્યને ઉપાર્જન કરનારા થાય છે.
મનુષ્યભવ પામવા છતાં જેએએ આ ‘ચાર'નુ શરણુ અંગીકાર કર્યું" નથી, દુષ્કૃતની નિંદા કે સ્વપર-સુકૃતની અનુમેદના કરી નથી, તેઓના જન્મ નિષ્ફળ ગયા સમજવો. ચતુઃશરણ-ગમનાદ્દિનુ ત્રણે કાળ અધ્યયન એ પ્રમાદરૂપી મોટા દુશ્મનનો નાશ કરનાર છે, ભવના અંત કરનાર છે અને મુક્તિ સુખનું સચાટ કારણ છે. ”
શ્રી પંચસૂત્રના રચયિતા ભગવત તથા તે સૂત્ર પર ટીકા રચનારા ભગવાન શ્રી હરિભદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજા પણુ, શ્રી પંચસૂત્રના પ્રથમ સૂત્રમાં જ આ આરાધનાનું મહત્ત્વ સુંદર શબ્દોમાં સ્થાપન કરે છે અને આદિમાં જ ફરમાવે છે કે—
• લાકમાં ( ત્રણ જગતમાં) આ જીવ નિશ્ચે અનાદિ છે, જીવન સસાર અનાદ્વિ છે અને એ સંસાર અનાદિકમ સંચાગથી નિર્માએલે છે, દુઃખરૂપ છે, દુઃખફલક છે અને દુઃખન્ના અનુભવ કરનાર છે. એ સંસારના નાશના ઉપાય શુદ્ધ ધર્મનુ આસેવન છે. શુદ્ધ ધર્માંની પ્રાપ્તિ પાપકર્મીના વિગમથી થનારી છે અને પાપકના તથા ભવ્યાદિના પરિપાકથી થાય છે. તે તથા ભવ્યાદિ ભાવને પરિપકવ કરવાનાં સાધના તે, ‘ચતુઃશરણગમન, દુષ્કૃતગં’ અને સુકૃતાનુમેાદન ’ છે. એ કારણે કલ્યાણકામી ભવ્ય આત્માએએ નિર'તર મનની એકાગ્રતાપૂર્વક તેનુ સેવન કરવુ જોઇએ અને સંકલેશ વખતે તા વારવાર સેવવાં જોઈ એ...
" 6
ચતુઃ શરણગમન એટલે (૧) શ્રી અરિહંત પરમાત્મા, (૨) શ્રી સિદ્ધ પરમાત્મા, (૩) શ્રી સાધુ ભગવંત અને (૪) કેવળી ભગવ તાએ પ્રકાશેલા ધ. આચારનું શરણ સ્વીકારવારૂપ જે સહમ. તે ચતુઃ-શરણુગમન નામે પ્રસિદ્ધ છે.
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
આણધનાના માર્ગ
દુષ્કૃતગાં એટલે ભવભવાંતરમાં આ જીવે જાણતાં કે અજાણતાં મનથી, વચનથી કે કાયાથી જે કોઈ દુષ્કૃત સેવ્યું હોય, સેવરાવ્યુ હાય યા અન્યના કોઈ પણ દુષ્કૃતની યા ાતાના પણ દુષ્કૃતની અનુમેદના કરી હોય તેની ત્રિવિધે—ત્રિવિષે નિંદા કરવી તે, ગાઁ કરવી તે, કટુમાં કટુ આલેચના કરવી તે.
"";
૧૭.
સુકૃતાનુમાદન એટલે ભવભવાંતરમાં આ જીવે તેમજ ત્રણ જગત“માંના જે કઈ આત્માઓએ સુકૃતા કર્યાં હોય, કરાવ્યાં હોય તેમજ તેવાં સુકૃતાની ત્રિવિધે–ત્રિવિધ અનુમોદના કરી હેાય તેની ચઢતે પિ ણામે મન-વચન-કાયાથી અનુમોદના કરવી તે.
આ આરાધનાનું સ ંસ્કૃત યા પ્રાકૃત ભાષામાં અધ્યયન નહિ કરી --શકનાર આત્માઓ ઉપર ઉપકાર કરવા માટે પૂજ્ય શ્રી યશેાવિજયજી • મહારાજા ગુજરાતી પદ્યોમાં નીચેના આકારે રજૂ કરે છે.
જેનુ નામ છે · શ્રી અમૃતવેલ ’ની સજ્ઝાય.
ચેતન જ્ઞાન અનુઆળીએ,
ટાળીએ માહ સંતાપ રે,
ચિતડું ડમડાળતુ વાળીએ,
પાળીએ સહજ ગુણ આપ રે....ચેતન૦ ૧
ઉપશમ અમૃતરસ પીજીએ,
કીજીએ સાધુ ગુણગાન રે,
અધમ વયણે નિવ ખીજીએ,
દીજીએ સજ્જનને માન રે....ચૈતન૦ ૨
ક્રાધ અનુબંધ નિવે રાખીએ,
લાખીએ, વયણ સુખ સાચ રે,
સમકીત–રત્ન રુચિ જોડીએ,
છેડીએ કુમતિ મતિ કાચ રે....ચેતન॰ ૩
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
Rઉપકારક કરણી
શુદ્ધ પરિણામને કારણે,
ચારનાં શરણ ધરે ચિત્ત રે, પ્રથમ તિહાં શરણ અરિહંતનું,
જેહ જગદીશ જગમિત્ત રે...ચેતન ૪ જે સમવસરણમાં રાજતા,
ભાંજતા ભાવિક સંદેહ રે, ધર્મનાં વચન વરસે સદા,
પુષ્પરાવર્ત જિમ મેહ રે..ચેતન ૫ શરણ બીજું ભજે સિદ્ધનું,
જે કરે કર્મ ચકચૂર રે, ભગવે રાજ શિવનગરનું,
જ્ઞાન આનંદ ભરપૂર રે...ચેતન ૬. - સાધુનું શરણું ત્રીજું ધરે,
જેહ સાધે શિવ પંથે રે, મૂળ-ઉત્તર ગુણે જે કાર્યા,
ભવ તર્યા ભાવ નિર્ગસ્થ રે...ચેતન૭ શરણ શું કરે ધર્મનું,
જેહમાં વર દયા ભાવ રે, જે સુખ હેતુ જિનવર કહ્યો,
- પાપળ તારવા નાવ રે....ચેતન ૮ ચારનાં શરણ એ પડિવજે,
વળી ભજે ભાવના શુદ્ધ રે, દુરિત સવિ આપણાં નિંદીએ,
જેમ હેએ સંવર વૃદ્ધિ રે...ચેતન ૯ ઈહ ભવ, પર ભવ આચર્યા, - પાપ-અધિકરણ મિથ્યાત્વ રે, જે જિનાશાતનાદિક ઘણે,
નિંદીએ તડ ગુણ ઘાત રે....ચેતન- ૧૦
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
(
આરાધનાને માથે ગુરૂતણાં વચન જે અવગણી,
ગૂંથિયાં આ૫ મત જાળ રે, બહુ પરે લેકને ભેળવ્યાં,
નિંદીએ તેહ જંજાળ રે ચેતન૧૧ જેહ હિંસા કરી આકરી,
જેહ બેલ્યા મૃષાવાદ રે, જેહ પર ધન હરી હરખિયાં,
કીધેલ કામ ઉન્માદ રે..ચેતન- ૧૨ જેહ ધન-ધાન્ય મુચ્છ ધરી,
સેવઆ ચાર કષાય રે, રાગ ને દ્વેષને વશ હુઆ, - જે કિયે કલહ ઉપાય રે...ચેતન- ૧૩ જૂઠ જે આળ પરને દિયા,
જે ક્ય પિશુનતા પાપ રે, રતિ–અરતિ નિંદા-માયા મૃષા,
વલી ય મિથ્યાત્વ સંતાપ રે ચેતન૧૪ પાપ જે એહવા સેવી, - નિંદીએ તેહ ત્રિહુ કાળ રે, સુકૃત અનુદના કીજીએ,
જ જિમ હોએ કર્મ વિસરામ રે.. ચેતન૧૫. વિશ્વ ઉપકાર જે જિન કરે, . •
સાર જિન નામ સંગ રે, તેહ ગુણ તાસ અનુમહીએ,
- પુણ્ય અનુબંધ શુભ ગ રે.ચેતન- ૧૬ સિદ્ધની સિદ્ધતા કર્મના,
- ક્ષય થકી ઉપની જેહ રે, જેહ આચાર આચાર્યના, .
ચરણુ-વન સિંચવા મેહ રે....ચેતન૧
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપકારક કરણી જે ઉવઝાયને ગુણ ભલે,
સૂત્ર સઝાય પરિણામ રે, સાધુની જે વળી સાધુતા,
મૂળ–ઉત્તર ગુણ ધામ રે...ચેતન ૧૮ જેહ વિરતિ દેશ શ્રાવક તણી,
જે સમકિત સદાચાર રે, સમકત દષ્ટિ સુરનર તણે,
તેહ અનુમોદીએ સાર રે ચેતન૧૯ અન્યમાં પણ દયાદિક ગુણ,
જે જિનવચન અનુસાર રે, સર્વ તે ચિત્ત અનુમોદીએ .
સમકીત બીજ નિરધાર રે...ચેતન૨૦ પાપ નવિ તીવ્ર ભાવે કરે,
જેહને નવિ ભવરાગ રે, ઉચિત સ્થિતિ જેહ સેવે સદા,
તેહ અનુદવા લાગ રે...ચેતન. ૨૧ થેલે પણ ગુણ પર તણે,
સાંભળી હર્ષ મન આણ રે, દેષ લવ પણ નિજ દેખતાં,
નિર્ગુણ નિજ આતમ જાણ રે....ચેતન રર ઉચિત વ્યવહાર અવલંબને,
એમ કરી સ્થિર પરિણામ રે, ભાવીએ શુદ્ધ નય ભાવના,
પાવનાશય તણું ઠામ રે....ચેતન૨૩ દેહ, મન, વચન, પુદ્ગલ થકી,
કર્મથી ભિન્ન તુજ રૂપ રે, અક્ષય, અકલંક છે જીવનું, - જ્ઞાન આનંદ સ્વરૂપ રે...ચેતન ૨૪ આ. ૬
"
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
આજવાને ભાગ કર્મથી કલ્પના ઊપજે,
પવનથી જેમ જલધિ વેલ રે, રૂપ પ્રગટે સહજ આપણું,
દેખતાં દ્રષ્ટિ સ્થિર મેલ રે....ચેતન. ૨૫ ધારતાં ધર્મની ધારણા,
| મારતાં મિહ વડર રે, જ્ઞાન રુચિ વેલ વિસ્તારતાં,
વારતાં કર્મનું જોર રે....ચેતન૨૬ રાગ વિષ દોષ ઉતારતાં
જારતાં ઠેષ રસ શેષ રે, પૂર્વ મુનિ વચન સંભારતાં,
સારતાં કર્મ નિશેષ રે....ચેતન૨૭ દેખિયે માર્ગ શિવનગર,
જે ઉદાસિત પરિણામ રે, તેહ, અણ છોડતાં ચાલિયે,
પામીએ જેમ પરમ ધામ રે...ચેતન૨૮ શ્રીનયવિજય ગુરુ શિષ્યની,
શીખડી “અમૃતવેલ રે, એહ જે ચતુર નાર આદરે,
તે લહે સુજશ રંગરેલ રે.... ચેતન ર૯ સહુ કેઈ સમજી શકે તેવી સરળ અને સંગીતમય ભાષામાં ત્રિકાલેચિત આરાધનાનું સ્વરૂપ ઉપકારી મહાપુરુષે આ એક જ સ્વાધ્યાયમાં ગૂંથી આપ્યું છે. જેને આરાધનાના અથી પ્રત્યેક આત્માએ કંઠસ્થ કરીને ત્રિકાળ પઠન કરવા યેગ્ય છે.
પ્રથમની ચાર ગાથામાં પીઠિકા કરી, બીજી ચાર ગાથામાં શ્રી અરિહંતાદિ ચારતું શરણ સ્વીકારવાનું ફરમાવ્યું છે. તે પછીની સાત
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપકારક કરણી
૮૩
ગાથમાં દુષ્કૃતની નિંદા ”, સાત ગાથામાં ‘સુકૃતની અનુમોદના ’ અને છેલ્લી સાત ગાથામાં · શેષ-આરાધના'નું સ્વરૂપ વળ્યું છે.
'
આ સજ્ઝાયમાંના પ્રત્યેક શબ્દ પ્રમાદી આત્માને જાગૃત કરે છે. તથા આરાધક આત્માને જીવન કેવી રીતે વીતાવવુ જોઇએ, તેના સ્પષ્ટ ખ્યાલ આપે છે.
આ સજ્ઝાયનું વાંચન અને મનન પરમ લાભપ્રદ હાઈ તેને વારંવાર મનનપૂર્વક વાંચવા અને વિચારવામાં સ્વ તેમજ પર ઉભયનુ હિત સમાએલું છે.
*
નવી દ્રષ્ટિ
મિથ્યાત્વ અવસ્થામાં પોતાના સ્વાર્થ, અને તેનુ પાષણ, તથા બીજાએ પ્રત્યે દ્વેષ અને ઈર્ષ્યાભાવ હાય છે. ત્યારે સમ્યકત્વ પામ્યા પછીની અવસ્થામાં પેાતાની આસપાસનાં જીવામાં પેાતાની સમાન આત્મતત્ત્વનું દુશ્મન હાય છે. તેથી તેના પ્રત્યે સ્નેહ, સહાનુભૂતિ, કારુણ્ય, વાત્સલ્ય આદિની ભાવના ઉત્પન્ન થાય છે. અને જે અશુભ વૃત્તિએના કારણે જીવામાં સંઘ પેદા થાય છે તે વૃત્તિઓ પ્રત્યે વિરક્તિ જાગે છે. આ નવી સૃષ્ટિના ફલસ્વરૂપ સમ્યકત્વનાં લક્ષણા પ્રગટે છે તેનાં નામ શમ, સંવેગ, નિવેદ, અનુકંપા અને આસ્તિકય છે.
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
..........................................................................................................................................................................................‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒ПNE
પ્રકરણ દસમુ·
અંતિમ આરાધના
અંતિમ કાળની આરાધના :
અને 'ષડાવશ્યક
ચતુઃશરણગમનાદિ ’એ એ આરાધના
(
,
ઉપરાંત ત્રીજી આરાધના શ્રી જૈનશાસને દર્શાવી છે તે · અંતિમ કાળની આરાધના ' કહેવાય છે. અને ઉપરોક્ત અને પ્રકારની આરાધના કરતાં અપેક્ષાએ તે અધિક મહત્ત્વની લેખાય છે.
'
ܕ
:
આ જૈનશાસનમાં સાધુ અને ગૃહસ્થ માટે જેમ અનેક પ્રકારનાં વ્રતા દર્શાવવામાં આવ્યાં છે, તેમ આ · અંતિમ–આરાધના • યાને
"
સલેષણા વ્રત પણ દર્શાવવામાં આવ્યું છે.
સાધુ યા શ્રાવકના જીવનમાં અન્ય ત્રતાની જેટલી ઉપયોગિતા છે, તેના કરતાં અનેકગણી અધિક ઉપયોગિતા આ સંશ્લેષણા વ્રતની છે.
જીવનમાં કરેલી સઘળી આરાધનાની સફળતાના આધાર આ અંતિમ આરાધના ઉપર છે. અંતિમ કાળે અર્થાત્ આયુષ્યના અંત સમયે કરવા ચેાગ્ય આરાધના કર્યા વિના જ મૃત્યુ થઈ જાય, તો ગમે તેવા આરાધક આત્માની પણ ગતિ બગડી જાય. એટલું જ નહિ, પણ ક વશાત જીવનપર્યંત જે આત્મા આરાધના નથી કરી શકયો, તે
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
અંતિમ આરાધના આત્મા પણ જે આ સમયે આરાધનાને સાધી લે, તે તેની ગતિ સુધરી જાય, એ આ “અંતિમ આરાધના અને મહિમા છે. - જન્માંતરની ગતિને આધાર, મરણની છેલ્લી ઘડીએ પડેલા આયુષ્યના બંધ ઉપર છે. એ બંધ વખતે જે આત્મા ભૂલ કરે છે, તે સુગતિના આયુષ્યથી ભ્રષ્ટ થાય છે.
એક વખત દુર્ગતિનું આયુષ્ય બંધાઈ ગયું, પછી પૂર્વની સઘળી આરાધનાને કરમાઈ જવાની પરિસ્થિતિ પેદા થાય છે. વિપરીત સામગ્રીઓ મળવાથી, પૂર્વની આરાધનાના વેગે ઉપાર્જિત થએલ પુષ્ય યા નિર્જરા કરતાં અનેકગણું અધિક પાપ અને કર્મબંધને સંચય થાય થાય છે. અને પૂર્વના પુણ્યને પણ પાપરૂપે પલટાવવાને પ્રસંગ પ્રાપ્ત થાય છે. એ કારણે આયુષ્યની છેલ્લી ઘડી બહુ સંભાળવાની હોય છે, અને એ સંભાળ ઉપર શ્રી જૈનશાસને પૂરે ભાર મૂક્યો છે.
આયુષ્યનો બંધ કયારે:
આયુષ્યને બંધ જેમ આયુષ્યની છેક છેલ્લી ઘડીએ થાય છે, તેમ તે પૂર્વે પણ નથી થતું એવું નથી.
આયુષ્યના ત્રીજા ભાગે જન્માંતરના આયુષ્યને બંધ માનેલે છે. અર્થાત્ ૮૧ વર્ષનું આયુષ્ય હોય તે ૫૪ મા વર્ષો અને ૧૪ વર્ષનું આયુષ્ય હોય તે ૩૬ મા વર્ષે અને ૩૬ વર્ષનું આયુષ્ય હોય તે ૨૪મા વર્ષે આયુષ્યને બંધ પડી શકે છે. તે સમયે બંધ ન પડે તે આકી રહેલાં વર્ષોના ત્રીજા ભાગે પણ તે પડે છે અને તે સમયે પણ ન પડે તે બાકીનાં વર્ષોના બે ભાગ ગયા પછી એમ યાવત્ આયુધ્યની છેલ્લી ક્ષણ (છેલ્લા અંતમુહૂર્ત ) સુધી આયુષ્યનો બંધ માને છે. પરંતુ તે એક જ વખત થાય છે અને થયા પછી ફરતે નથી.
આયુષ્ય–બંધ માટે અંતિમ સમયને મુખ્ય માનેલો છે, તેનાં ઘણાં કારણો છે. પપાતિક દેવ અને નારકીના ભામાં અપવતી (ઓછું નહિ થનારું) આયુષ્ય હેવાથી, ત્યાં આયુષ્ય-બંધ માટે છે
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરાધનાને મા માસને નિયમ છે. અર્થાત્ આયુષ્ય છ મહિના જેટલું બાકી રહે છે. ત્યારે જન્માંતરના આયુષ્યને બંધ થાય છે.
અસંખ્ય વર્ષના અનાવર્તી આયુષ્યવાળા મનુષ્ય, તિર્યંચ અને બીજા પણ નિરુપમકમી અનપવતી આયુષ્યવાળા શલાકા પુરુષે આદિ માટે પણ તે જ નિયમ છે. તે સિવાયના મનુષ્યનું આયુષ્ય અપવર્તનીય અને સેપકમી હોય છે. વિષ-શસ્ત્રાદિના પ્રગથી તે આયુષ્યનું અપવર્તન (ઓ) થાય છે. એટલે ઘણું દિવસેએ ભેગવવા લાયક તે થડા સમયમાં ભગવાઈ જાય છે. ટે જન્માંતરનું આયુષ્ય બાંધ્યા વિના કેઈનું પણ મરણ થતું નથી.. એ કારણે સેપકમી અપવર્તનીય આયુષ્યવાળા મનુષ્ય-તિર્યંચોને ઘણે ભાગે આયુષ્યના અંતકાળે જ જન્માંતરનું આયુષ્ય બાંધવાને વખત આવે છે અને તેથી તેમને અંતિમ સમય બહુ મૂલ્યવાન ગણાય તે સ્વાભાવિક છે.
મરણ સમયે કરવાની દશ કિયાએ
શામાં કહ્યું છે કે,
જે આત્મા મરણ સમયે “ભક્તપરિજ્ઞા” નામના “પ્રકીર્ણક”માં કહેલા વિધિ મુજબ મરે છે, તે આત્મા નિશ્ચયથી વૈમાનિક કલ્પમાં ઉત્પન્ન થાય છે, એટલું જ નહિ પણ ઉત્કૃષ્ટથી સાતમા ભવે સિદ્ધ અવશ્ય સિદ્ધ થાય છે.”
મરણપથારીએ રહેલે માંદો માણસ, સગુરુને નમસ્કાર કરીને વિનવે કે, “હે ભગવન્! હવે મને અવસરને ઉચિત ફરમાવે. તેના જવાબમાં ગુરુમહારાજ તેને છેવટની આરાધના કરી લેવા માટે નીચે મુજબ ફરમાવે. ગુરુને એગ ન હોય તે ઉત્તમ શ્રાવકના મુખે તેનું શ્રવણ કરે.
ગુરુ કહે છે કે, “મરણ સમયે” (૧) અતિચારને આવવા જોઈએ.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
અંતિમ આરાર્થના
(૨) વ્રત ઉચ્ચરવાં જોઈએ. (૩) જીવને ક્ષમા આપવી જોઈએ. (૪) અઢાર પાપસ્થાનકને વિસરાવવાં જોઈએ. (૫) શ્રી અરિહંતાદિ ચારનાં શરણ ગ્રહણ કરવા જોઈએ. (૬) દુષ્કતની નિંદા કરવી જોઈએ. (૭) સુકૃતને અનુમોદના કરવી જોઈએ. (૮) અનશન આદરવું જોઈએ. (૯) શુભ ભાવના ભાવવી જોઈએ. (૧૦) શ્રી પંચપરમેષ્ટિ ભગવંતને નમસ્કાર કરવો જોઈએ.
અંતિમ આરાધનાનાં આ દશ પ્રકારના કર્તવ્યોમાં શ્રી અરિહંતાદિ ચારનું શરણું, દુષ્કૃતનિંદા અને સુકૃતની અમેદનાં એ ત્રણે કર્તવ્ય તે નિત્યની આરાધનામાં આવી જ જાય છે. તે પણ મરણ વખતે તે સવિશેષપણે કરવાં જોઈએ.
જન્મ લીધા પછી મરણ પામ્યા સિવાય કેઈને પણ ચાલતું નથી. તે પણ પંડિતમરણની વિધિએ મરણ પામનાર આત્મા, અધિક સાત યા આઠ ભવમાં જ જન્મ-મરણની પરંપરામાંથી છૂટવા સમર્થ બની શકે છે. - જ્યાં સુધી મૃત્યુના ભયનું નિવારણ કરી શકાયું નથી, ત્યાં સુધી બીજા ભયેનું નિવારણ કિંમત વિનાનું માનેલું છે. ખરે ભય જ મૃત્યુને છે. એ ભય નાશ નથી પામ્ય, ત્યાં સુધી બીજા ભાથી થએલું સંરક્ષણ ક્ષણજીવી છે. એવાં ક્ષણજીવી સંરક્ષણમાં રાચવું એ તત્ત્વવેત્તાઓનું કાર્ય નથી. એ માટેના પ્રયત્ન એ સાચે પુરુષાર્થ નથી. સાચો પુરુષાર્થ મૃત્યુના વિજયમાં છે, અને એને સાધનારા જ સાચા મહાન પુરુષે છે.
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરાધનાને માર્ગ
અતિચાર આલેચના
મરણ વખતના દશકર્તવ્યોમાં ચોથું કર્તવ્ય અતિચારની આલેચના છે.
સાધુ અને શ્રાવકને પાળવા ચોગ્ય પાંચ આચાર શ્રી જૈન શાસનમાં દર્શાવેલા છે.
તેનાં નામ છે જ્ઞાનાચાર, દર્શનાચાર, ચારિત્રાચાર, તપાચાર અને વીર્યાચાર. આ પાંચ આચારના પાલનમાં જેટલી બેદરકારી હોય અથવા તેનાથી વિરુદ્ પ્રકારનું આચરણ કર્યું હોય, તે અહીં “અતિચારે” સમજવાના છે.
જેમકે સામર્થ્ય હોવા છતાં જ્ઞાનીઓને અન્ન, પાન, વસ્ત્ર, પાત્ર આદિ વડે સહાય ન કરી હોય, તેમની અવજ્ઞા કરી હોય, મતિધૃતાદિ પાંચ પ્રકારના જ્ઞાનની નિંદા કરી હોય, ઉપહાસ કર્યો હોય અથવા ઉપઘાત કર્યો હોય, જ્ઞાનનાં સાધન – પુસ્તક, કાગળ, કલમ આદિની આશાતના કરી હોય. તે બધા જ્ઞાનના અતિચારે છે. તેની હૃદયથી માફી માગવી જોઈએ.
એ જ રીતે દર્શનના અતિચારે, જેવા કે શ્રી જિનેશ્વરદેવ અને તેમનાં બિંબની ભાવથી ભક્તિ ન કરી હોય અગર અભક્તિ કરી હોય, શ્રી જિનભક્તિ નિમિત્તે ઉત્પન્ન થયેલ દ્રવ્યને વિનાશ કર્યો હોય અથવા વિનાશ થતે જોવા છતાં, છતી શક્તિએ ઉપેક્ષા કરી હોય, શ્રી જિનમંદિર વગેરેની આશાતના કરી હોય અગર આશાતના કરનારની ઉપેક્ષા કરી હેય તેની ક્ષમા યાચવી જોઈએ.
ચારિત્રના અતિચાર, જેવા કે પાંચ સમિતિ અને ત્રણ ગુપ્તિ સહિત ચારિત્રનું પાલન ન કર્યું હોય અગર પાલન કરનારની ભક્તિ ન કરી હોય; પૃથ્વી કાયાદિ એકેન્દ્રિય જીવે : શંખ, છીપ, પુર, જળ, અળસી આદિ. બેઈન્દ્રિય જીવેઃ કીડી, મંડી, જુ, માંકડ, લીખ, કંથુઆ આદિ તેઈન્દ્રિય જી વીંછી, માખી, મચ્છર આદિ ચઉરિદ્રિ
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
અંતિમ આરાધના છે અને પાણીમાં વસનાર, જમીન ઉપર રહેનાર કે આકાશમાં ઉડનાર પંચેન્દ્રિય જીવેની વિરાધના કરી હોય, bધથી, લેભથી, ભયથી, હાસ્યથી કે પરવશતાથી અસત્ય વચન ઉચ્ચાર્યા હોય, માયાદિનું સેવન કરીને અન્યનું નહિ આપેલું ધન પણ ગ્રહણ કર્યું હોય, દેવ સંબંધી, મનુષ્ય સંબંધી કે તિર્યંચ સંબંધી મૈથુન સેવ્યું હોય, તે સેવવાની અભિલાષા કરી હોય, ધન-ધાન્યાદિક નવવિધ પરિગ્રહ સંબંધમાં જે મમત્વભાવ પોષ્ય હાય તથા રાત્રિભેજનત્યાગમાં જે કંઈ અતિચારે લાગ્યા હોય, તે ક્ષર્વની આત્મસાક્ષીએ નિંદા કરવી જોઈએ અને ગુરુ સાક્ષીએ ગહ કરવી જોઈએ.
તપ સંબંધી અતિચારો જેવા કે, અનશન, ઉદરી આદિ છ પ્રકારને બાહ્ય તપ અને પ્રાયશ્ચિત, વિનય આદિ છ પ્રકારને અત્યંતર તપ શક્તિ પ્રમાણે ન કર્યો હોય, તેની નિંદા અને ગહ કરવી જોઈએ.
વીર્ય સંબંધી અતિચાર, જેવા કે જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર અને -તપની આરાધનામાં, મન-વચન-કાયાનું છતું બળ ગોપવ્યું હોય તથા વર્યાચારનું પાલન કરનારની નિંદા કરી હોય, ઉપેક્ષા કરી હોય, તેની નિંદા-હ કરવી જોઈએ.
વચ્ચારણ
પ્રાણાતિપાત-વિરમણ આદિ વ્રત પૂર્વે લીધેલાં હોય, તે તેને ફરી ઉચરવાં જોઈએ અને પૂર્વે ન લીધાં હોય, તો અત્યારે લેવાં જોઈએ.
સર્વ-જીવ-ક્ષમાપના
પૃથ્વીકાયાદિ ચોર્યાસી લાખ છવાયોનિમાં રહેલા એના જે અપરાધ કર્યા હોય, તેને ખમાવવા જોઈએ તથા તે છાએ કરેલા અપરાધને ખમવા જોઈએ. પૂર્વે બંધાએલાં વેરને દૂર કરીને સર્વ જીની સાથે મૈત્રી ચિંતવવી જોઈએ.
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરાધનાને માર્ગ
પાપ સ્થાનક આલેચના.
પ્રાણાતિપાત, મૃષાવાદ, અદત્તાદાન, મૈથુન, પરિગ્રહ, ધ, માન, માયા, લેભ, રોગ, દ્વેષ, કલહ, અભ્યાખ્યાન, રતિ, અરતિ, પરંપરિવાર, માયા-મૃષાવાદ અને મિથ્યાત્વશલ્ય, એ અઢાર પાપસ્થાનકેને મોક્ષમાર્ગમાં વિદ્ધભૂત તથા દુર્ગતિના કારણભૂત સમજી, તેને ત્યાગ કરે જોઈએ. પૂર્વે સેવેલાં તે પાપને નિંદવાં અને ગઈવાં જોઈએ.
ચતુ શરણગમન.
ચારનું શરણું સ્વીકારવું જોઈએ. જેમ કે,
ત્રીસ અતિશયથી યુક્ત, કેવળજ્ઞાન અને કેવળદર્શન વડે જગતના ભાવને જાણવા અને જેવાવાળા તથા દેવરચિત સમવસરણમાં બિરાજીને ધર્મોપદેશ આપવાવાળા, ઘાતી કર્મથી સર્વથા મુક્ત, આઠ પ્રતિહાર્યોની શેભાથી યુક્ત તથા આઠ પ્રકારનાં સદસ્થાનેથી રહિત, સંસારરૂપી ક્ષેત્રમાં જેમનું ફરી ઊગવું નથી, ભાવશત્રુઓને નાશ કરવાથી જેઓ પૂજનીય બન્યા છે તથા ત્રણ જગતને જેઓ પૂજનીય છે, તે શ્રી. અરિહંતાનું મને શરણ હેજે. ' ભયંકર દુઃખની લાખો લહરીઓવાળા દસ્તર સંસારસમુદ્રને જેઓ તરી ગયા છે અને જેઓને સિદ્ધિસુખની પ્રાપ્તિ થઈ છે, તપરૂપી ઘણુ વડે જેમણે કર્ણોરૂપી બેડીઓ તેડી નાખી છે, ધ્યાનરૂપી અગ્નિના સંગથી જેમણે સઘળે કર્મબળ બાળી નાખે છે, જેમને જન્મ નથી, જરા નથી, મરણ નથી, ચિત્તને ઉગ નથી કે ક્રોધાદિ કષાય. નથી, તેવા સુવર્ણ સમાન નિર્મળ શ્રી સિદ્ધોનું મને શરણ હેજે.
બેતાળીસ દોષરહિત ભિક્ષા અંગીકાર કરનાર, પાંચે ઇંદ્ધિને વશ કરવામાં તત્પર, કામદેવના માનને તેડનારા, બ્રહ્મચર્યવ્રતને ધારણ કરનારા, પાંચ સમિતિઓથી સમિત, ત્રણ ગુપ્તિઓથી ગુપ્ત, મહાવ્રત રૂપી મેરૂને ભાર વહન કરવામાં વૃષભ સમાન, મુક્તિરમણના અનુ
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
આતિમ આરાધના રાગી, સર્વસંગના પરિત્યાગી, તૃણમણિ અને શત્રુ-મિત્રને સમાનપણે જોનારા, મેક્ષના સાધક અને ધીર એવા મુનિવરેનું મને શરણે હે..
કેડો કલ્યાણને ઉત્પન્ન કરનારી તથા સર્વ પ્રકારના અનર્થોની. પરંપરાને નાશ કરનારી, જીવદયા જેનું મૂળ છે તથા જે જગતના. સર્વ ને હિતકર છે, કેવળજ્ઞાન વડે ભાસ્કર સરખા દેવાધિદેવ, ત્રિલેકનાથ શ્રી તીર્થંકરદેવે વડે પ્રકાશિત છે, પાપના ભારથી ભારે. થએલા જીવોને કુગતિરૂપી ઊંડી ગર્તામાં પડતાં ધારણ કરી રાખનાર છે, સ્વર્ગ અને અપવર્ગના માર્ગમાં સાર્થવાહ તુલ્ય છે અને સંસારરૂપી. અટવીનું ઉલ્લંઘન કરાવી આપવા માટે સમર્થ છે, એવા શ્રી સર્વભાષિત ધર્મનું મને શરણ હેજે.
દુષ્કતગહે.
આ પ્રમાણે ચાર પ્રકારના શરણને સ્વીકારીને એ ચારની સાક્ષીએ જ પિતાનાં દુષ્કતની નિંદા કરવી જોઈએ.
જેમ કે, “મિથ્યાત્વથી મહિત થઈને ભાવમાં ભટક્તાં મેં આજ – સુધી મન, વચન કે કાયાથી જેટલા કુમતનાં સેવન કર્યા હોય, તે સર્વની નિંદા કરું છું. શ્રી જિનમાર્ગને પાછળ પાડ્યો હોય કે અસત્ય. માર્ગને આગળ કર્યો હોય અને બીજાઓને પાપના કારણભૂત બન્યો. હોઉં, તે સર્વ દુષ્કૃતેની હું હવે નિંદા કરું છું. જંતુઓને ત્રાસ, આપનાર, હળ, મુસળ આદિ અધિકરણો મેં કરાવ્યાં હોય અને પાપથી. કુટુંબનાં પિષણ કર્યો હોય, તે સર્વની હવે હું નિંદા કરું છું.”
સુતાનુમોદના.
સ્વ તેમજ પરનાં સુકૃતની ત્રિવિધ અનુમોદના કરવી જોઈએ.
જેમ કે, “શ્રી જિનભુવન, શ્રી જિનપ્રતિમા, શ્રી જિન-આગમ, અને ચતુર્વિધ શ્રી સંઘ. એ ઉત્તમ પ્રકારનાં સાતે ક્ષેત્રમાં જે વનબીજ.
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
| ટર
આરાધનાને માર્ગ મેં વાવ્યું હોય, અગર મનવચન-કાયાથી તેની ભક્તિ કરી હોય, તે સુકૃતની હું વારંવાર અનુમોદના કરું છું.
આ સંસારરૂપી સમુદ્રમાં જહાજ સમાન રત્નત્રયીનું સમ્યક્ પ્રકારે - જે આસેવન મારાથી થયું હોય, તે સર્વ સુકૃતની હું અનુમોદના કરું -છું. શ્રી અરિહંત, શ્રી સિદ્ધ, શ્રી આચાર્ય, શ્રી ઉપાધ્યાય, શ્રી સાધુ,
શ્રી સાધમિક અને શ્રી સિદ્ધાન્તને વિષે મેં જે બહુમાન કર્યું હોય, તેની અનુમોદના કરું છું. સામાયિક, ચતુર્વિશતિસ્તવ આદિ ષડાવશ્યકમાં મેં જે કાંઈ ઉદ્યમ કર્યો હોય તે સુકૃતની અનુમોદના કરું છું.
શુભ ભાવ
મરણ સમયે શુભ ભાવ લાવવા પ્રયત્ન કરે જોઈએ.
જેમ કે, આ જગતમાં પૂર્વે કરેલાં પુણ્ય અને પાપ એ જ સુખદુઃખનાં કારણે છે. સુખદુઃખનું કારણ બીજું કઈ નથી, એમ સમજી - શુભ ભાવ ભાવે. પૂર્વે બાંધેલાં કર્મો ભગવ્યા સિવાય છૂટકે જ નથી,
એમ જાણીને શુભ ભાવ રાખે. શુભ ભાવ વિના ચારિત્ર, શ્રત, તપ, - શીલ, દાન આદિ સર્વ ક્રિયાઓ આકાશકુસુમવત્ નિષ્ફળ છે, એમ - સમજી શુભ ભાવ લાવવા પ્રયત્ન કરે. નરકમાં નારકીપણે આ આત્માએ -તીવ્ર કલેશને અનુભવ કર્યો છે, તે વખતે કઈ પણ સહાય કરવા આવ્યું નહોતું, એમ સમજી શુભ ભાવ રાખ.
અનશનનો સ્વીકાર
, *
t
અંત સમયે ચારે પ્રકારના આહાર ત્યાગ કરે જોઈએ અને વિચારવું જોઈએ કે, “આ જીવે આજ સુધી મેર પર્વતના સમૂહથી "પણ અધિક આહાર ખાધે છતાં તૃપ્તિ થઈ નથી માટે ચારે પ્રકારના - આહારનો સ્વેચ્છાએ ત્યાગ કરે એ જ હિતકાર છે.'
દેવ, મનુષ્ય, તિર્યંચ અને નરક, એ ચારે ગતિઓમાં આહાર સુલભ છે. પણ એની વિરતિ ( ત્યાગ) અત્યંત દુર્લભ છે, એમ સમજી ચારે આહારનો ત્યાગ કરે. જીવ સમુદાયના વધ સિવાય આહાર તૈયાર ન થતું નથી, તેથી ભવભ્રમણના કારણભૂત જીવવધથી વિરામ કરાવનાર
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૩.
અતિમ આરાધના
ચતુર્વિધ આહારના ત્યાગ કરવા. જે આહારના સકામપણે ત્યાગ કરવાથી દેવાનુ ઇન્દ્રપણું પણ સ્વાધીન થાય છે, અને અત્યંત ક્રૂર એવા મેાક્ષનું સુખ પણ નિકટ આવે છે, તે ચારે પ્રકારના આહારના ત્યાગ કરવા. .
શ્રી નમસ્કાર મહામત્ર
અંતિમ આરાધના માટે છેલ્લું કૃત્ય, શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રનુ સ્મરણ છે. તે સ્મરણુ અંત સમયે અવસ્ય કરવુ જોઈ એ. કારણ કે, શ્રી નમસ્કાર મહામત્ર, એ જો અત્યંત પાપપરાયણ જીવને પણ અત સમયે પ્રાપ્ત થઈ જાય, તેા તેની ગતિને સુધારી નાખે છે : અર્થાત્ તે દેવપણું યા ઉત્તમ કોટિનુ મનુષ્યપણું પ્રાપ્ત કરે છે. સ્ત્રીએ મળવી સુલભ છે, રાજ્ય મળવું સુલભ છે, દેવપણું મળવું સુલભ છે, પણ શ્રી. નમસ્કાર મહામંત્રની પ્રાપ્તિ થવી તે દુભ છે.
એક લવમાંથી બીજા ભવમાં જતી વખતે શ્રી નવકાર મ ંત્રની સહાયથી પ્રાણીઓ મનવાંછિત સુખાને પામે છે. જે શ્રી નવકાર મંત્રની પ્રાપ્તિથી ભવરૂપી સમુદ્ર પણ ગાયની ખરી જેટલા થઈ જાય છે તથા જે શ્રી નવકારમંત્ર મેાક્ષસુખના કાલ સમાન છે, તે શ્રી નમસ્કાર મંત્રનુ' અંત સમયે મનની અંદર વારવાર સ્મરણ કરવું. શ્રી પોંચપરમેષ્ઠિ નવકાર મંત્રનું સ્મરણ કરવામાં તત્પર શ્રી રાજસિંહકુમાર મરણ પામીને પાંચમા દેવલાકમાં ઇન્દ્રપશુ પામ્યા અને તેની શ્રી રત્ન વતી પણ તે જ પ્રકારે શ્રી નવકાર-સ્મરણના પ્રભાવે પાંચમા કલ્પને વિષે સામાયિક દેવપણું પામી. ત્યાંથી ચવી, માનવાવ પામી. સ ક્રમ ખપાવી અને મેાક્ષમાં જશે.
એ રીતે શ્રી નમસ્કાર મહામંત્ર જન્માંતરમાં જતાં પ્રાપ્ત થઈ જાય, તેા પાપના પ્રણાશ કરી દેવગતિ આદિ ઉત્તમ પદોને આપનાર થાય છે. તેથી અ`ત સમયે તેનું એકચિત્તે આરાધન કરવું: અને એ રીતે અંતિમ આરાધનાને સારી રીતે આરાધી મરણ પામનાર આત્મા ભવના શીઘ્ર અંત કરી નાખે છે. ભવના અંત કરવા એ જ શ્રી જૈનશાસને દર્શાવેલી આરાધનાનુ એક પરમ ધ્યેય છે. કારણ કે એ વિના આત્માને સત્ય સુખની પ્રાપ્તિ કદી થતી નથી.
X
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ અગિયારસુ મંત્રાધિરાજ માહાત્મ્ય
.................................................................
મંત્રાધિરાજ મહિમા :
પાછલા પ્રકરણમાં આપણે જોઈ ગયા કે અંત સમયે વારવાર શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રનું સ્મરણ કરવાથી જીવ સતિના ભાગી થાય છે, દુગતિમાં જતાં ખચી જાય છે.
આવા અગાધ મહિમાશાળી મંત્રાધિરાજનો પરિચય તેમજ મહિમા અહીં વર્ણવવામાં આવે છે.
કલિકાલસર્વજ્ઞ આચાર્ય ભગવાન શ્રીમદ્ વિજય હેમચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજા સ્વરચિત શ્રી ‘ચોગશાસ્ત્ર’માં ફરમાવે છે કે
' यत्पदानि पवित्राणि, समालम्ब्य विधीयते । તત્ત્વયં સમાચાતું, ધ્યાન સિદ્ધાન્તાવૈ ॥ ? ।।’ “ સિદ્ધાન્ત-સાગરના પારગત પુરુષાએ પદ્મસ્થ-ધ્યાન તેને કહેલુ છે, કે જે ધ્યાન પવિત્ર પદોનું આલેખન અંગીકાર કરીને કરવામાં માવે છે.
,,
એ પવિત્ર પદોમાં પશુ શ્રી પંચપરમેષ્ઠિ નમસ્કાર મહામત્રના ડસઠ અક્ષરો અતિશય પવિત્ર છે.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્રાધિરાજ માહાત્મ્ય
૯૫
એ અડસઠ અક્ષરા નવ પદ અને આઠ સપન્નામાં વહેંચાએલા છે. તેને પૂર્વાનુપૂર્વી, પશ્ચાનુપૂર્વી અને અનાનુપૂર્વી એ નિર તર ગણવાથી થતુ મહા-ફળ શાસ્ત્રામાં દર્શાવેલુ છે.
શ્રી નમસ્કાર મંત્રના કલ્પમાં (રચના સંવત ૧૪૯૭) તપગચ્છ નાયક પરમગુરુ શ્રી સામસુ દરસૂરીશ્વરજી મહારાજાના શિષ્ય શ્રી જિકીતિ સૂરિજી મહારાજાએ ફરમાવ્યું છે કે—
" “ ચ ાળુવ્યિમુદ્દે, મંને સમાંં વિઞાનિૐ નો ૩ । भावेण गुण, निच्चं, सो सिद्धिसुहाई पावे ॥ १ ॥ छम्मासि वरिसि, तवेण तिब्वेण जिज्झइ पात्रं । नमुक्कार अणणुपुब्बी, गुणेण तयं खणद्वेण ॥ २ ॥ जो गुण अणुपुत्री, भंगे सयले वि साव हाण मणा । दढरोस वेरिएहि, बद्धो वि स मुच्चए सिग्धं ॥ ३ ॥ एएहिं अभिमंति, वासेणं. सिरि सिरि वत्तमित्तेण । साइणिभूअप्पमुहा, नासंति खणेण सव्वगहा ॥ ४ ॥ अन्नेवि अ उवसग्गा, रयााइभयाई दुइरोगाय । નવશ્ય મળાજીપુથ્વી, ખેળનંતિ વસામાં ધ્ ।।”
અર્થ :- શ્રી પંચ પરમેષ્ઠિ નમસ્કારના આનુપૂર્વી આદિ ભગાને જે સારી રીતે સમજીને ભાવપૂર્ણાંક ગણે છે, તે આત્મા સિદ્ધિસુખાને પ્રાપ્ત કરે છે.: (૧) છ માસી યા વાર્ષિક તીવ્ર તાથી જે પાપ નાશ પામે છે, તે પાપ નમસ્કારની અનાનુપૂર્વી ગણવાથી અ ક્ષણમાં નાશ પામે છે.
(૨) જે મનુષ્ય સાવધાન માનવાળા બનીને અનાનુપૂર્વી ના સ ભ ંગાને ગણે છે, તે મનુષ્ય અતિશય કોપાયમાન એવા શત્રુએ વડે બધાએલા હાય, તા પણ શીઘ્ર મુક્ત થઈ જાય છે.
(૩) એ મંત્રથી અભિમત્રિત ‘શ્રીવે’ નામના વાસથી શાકિની, ભૂત, દુષ્ટ ગૃહ આદિ એક ક્ષણમાત્રમાં શમી જાય છે.
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરાધનાને માર્ગ, (૪) બીજા પણ ઉપસર્ગો (ઉપદ્ર) રાજા આદિના ભય તથા દુષ્ટ રેગ, શ્રી પંચપરમેષ્ઠિ નમસ્કાર મંત્રની અનાનુપૂવ ગણવાથી શાન્ત થઈ જાય છે.
એ જ કલ્પની સ્વપજ્ઞ વૃત્તિમાં આચાર્યદેવ શ્રી જિનકીતિસરિજી મહારાજા શ્રી પંચપરમેષ્ઠિ નમસ્કારના મહાભ્યને વર્ણવતાં. ફરમાવે છે કે
"एष श्री पश्चपरमेष्ठि नमस्कार महामन्त्रः, सकलसमीहित्त प्रापण कल्पद्रुमाभ्यधिकमहिमा, शान्तिक पौष्टिकाधष्टकर्मकृत्, ऐहिक पारलौकिक स्वाभिमतार्थसिद्धये यथा श्री गुम्निायं ध्यातव्यः।"
અર્થ :- આ શ્રી પંચપરમેષ્ઠિ નમસ્કાર મહામંત્ર, સર્વ સમીહિત પદાર્થોની પ્રાપ્તિના માટે કલ્પતરુથી પણ અધિક મહિમાવાળે છે, શાન્તિક-પૌષ્ટિક આદિ આઠ કાર્યોને સાધક છે અને આ લેક તથા પરલોકના વાંછિત અર્થોની સિદ્ધિ કરી આપનાર છે. તેથી ગુરુઆમ્નાયપૂર્વક તેનું ધ્યાન કરવું જોઈએ.
કલિકાલસર્વજ્ઞ આચાર્ય ભગવાન શ્રીમદ્ હેમચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજા પણ શ્રી પંચપરમેષ્ઠિ નમસ્કાર મંત્રને મહિમા વર્ણવતાં ફરમાવે છે કે
" तथा पुण्यतमं मन्त्रं, जगत्रितय पावनम् । योगो पञ्चपरमेष्ठि नमस्कारं विचिन्तयेत् ॥ १॥ त्रिशुद्ध्या चिन्तयंस्तस्य, शतमष्टोत्तरं मुनिः।। भुज्जानोऽपि लभतैव चतुर्थ तपसः फलम् ॥ २ ॥ एनमेव महामन्त्रं समाराध्येह योगिनः । त्रिलोक्यापि महीयन्तेऽधिगताः परमां श्रियम् ॥ ३॥ . कृत्वा पाप सहस्राणि हत्वा जन्तु शतानि च । . अमुं मंत्रं समाराध्य, तिर्यचोऽपि दिवंगताः ॥ ४ ॥
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્રાધિરાજ માહાત્મ્ય
૯૭
અર્થ :(૧) તથા ત્રણ જગતને પવિત્ર કરનાર અતિશય પવિત્ર શ્રી પંચ પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર મંત્રનું ચગી પુરુષ ધ્યાન કરે.
(૨) વિશુદ્ધિ વડે શ્રી નમસ્કાર મંત્રનું ૧૦૮ વાર ધ્યાન કરનાર મુનિ ભોજન કરવા છતાં ઉપવાસના ફળને પામે છે.
(૩) ચોગી પુરુષો આ જ મંત્રનુ ં સમ્યક્ પ્રકારે આરાધન કરીને પરમ લક્ષ્મીને પામી ત્રણ લેાક વડે પુજાય છે.
(૪) હજારા પાપાને કરનારા તથા સેંકડો જં તુને હણનારા તિય ચા પણ આ મ ંત્રની યથાર્થ રીતે આરાધના કરીને, દિવ્ય ગતિને પામ્યા છે.
આ ઉપરાંત શ્રી મહાનિશીથ આદિ સૂત્રોમાં, શ્રી વિશેષાવશ્યક—મહાભાષ્ય આદિ ગ્રન્થામાં તથા બીજા પણ અનેક પરમ પ્રામાણિક ગ્રન્થરત્નોમાં શ્રી નમસ્કાર મંત્રને અતિ અદ્ભુત મહિમા વણ વેલા છે.
(f
શ્રી નવકારના એક અક્ષરનું ભાવ સહિત કરવામાં આવેલું ચિંતન સાત સાગરોપમનાં સંચિત પાપાને ક્ષય કરે છે. એક આખા પદ્યનું ચિંતન, પચાસ સાગરોપમનાં સંચિત પાપાના નાશ કરે છે, અને સમગ્ર શ્રી નવકારના નવે પદોનું ચિંતન, પાંચા સાગરોપમનાં સંચિત પાપાના ક્ષય કરે છે. એ સબધી આગમ ગ્રન્થામાં ફરમાવ્યું છે કે, नवकार एक अक्खर, पावं फेडेइ सत्त अराणं । पन्नासं च परणं, सागर पणस्य समग्गेणं ॥ १ ॥ जो गुणइ लक्खमेगं, पूएई विही जिणनमुकारं । तित्थयर नामगोअं, सो बंधइ नत्थि संदेहो ॥ २ ॥ अठेवय अठ्ठसया, अहसहस्स अहलक्खा अहकोडीओ । નો ગુળરૂ ત્તિનુરો, સો પાવરૂ સાસરું ઢાળ || ૨ || અ:-શ્રી નવકાર મંત્રના એક અક્ષર સાત સાગરોપમનું પાપ નાશ કરે છે.
આ છ
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮
આરાધનાને માર્ગ | શ્રી નવકાર મંત્રના એક પદ વડે પચાસ સાગરોપમનું પાપ નાશ પામે છે. અને સમગ્ર નવકાર વડે પાંચસે સાગરેપમના પાપને ક્ષય થાય છે.
જે એક લાખ વાર શ્રી નવકારને વિધિપૂર્વક ગણે છે, તે નિઃસંદેહ શ્રી તીર્થકર-નામકર્મ ઉપાર્જન કરે છે.
જે ભક્તિયુક્ત આત્મા આઠ, આઠ, આઠ હજાર, આઠ લાખ કે આઠ કરોડ નમસ્કારને ગણે છે, તે શાશ્વત પદને પ્રાપ્ત કરે છે.
પ્રાચીન શાના ઉલ્લેખના આધારે શ્રી “લોકપ્રકાશ” આદિ ગ્રન્થના રચયિતા શ્રી વિનયવિજયજી મહારાજ પણ શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રને પ્રભાવ વર્ણવતાં સુપ્રસિદ્ધ “આરાધનાસ્તવમાં ફરમાવે છે કેદશમે અધિકાર મહામંત્ર નવકાર,
મનથી નવિ મૂકો, શિવસુખ ફળ સહકાર એ જપતાં જાયે, દુર્ગતિ દોષ વિકાર; - સુપરે એ સમ ચૌદ પૂર્વને સાર. ૧ જન્માંતર જાતાં, જે પામે નવકાર
તે પાતિક ગાળી, પામે સુર અવતાર એ નવપદ સરીખ, મંત્ર ન કેઈ સાર;
આ ભવ ને પરભવે સુખ સંપત્તિ દાતાર. ૨ જુઓ ભલભીલડી, રાજા-રાણી થાય;
નવપદ મહિમાથી, રાજસિંહ મહારાય. રાણ રત્નાવતી બેહુ પામ્યા છે. સુરભેગ;
એક ભવ પછી લેશે, શિવવધૂ સંજોગ. ૩ શ્રીમતીને એ વળી, મંત્ર ફળે તત્કાળ;
ફણીધર ફીટીને, પ્રગટ થઈ ફૂલમાળ. શિવકુમાર જોગી, સેવન પરિસે કીધ;
એમ એણે મંત્ર, કાજ ઘણાનાં સિદ્ધ. ૪
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્રાધિરાજ માહાત્મ્ય
૯૯
શ્રી નવકાર મંત્ર યા શ્રી નવકાર મંત્રના ખીજથી વાસિત કઈ પણ મંત્ર, તેના આરાધક આત્માને જન્માંતરોમાં અનેક પ્રકારના ફાયદા કરે છે; એટલુ જ નહિ પણ આ ભવમાંય તે અનેક પ્રકારના સાક્ષાત્ લાભ આપે છે. તેમાંના કેટલાક ફાયદાઓને વધુ વતાં કલિકાલસજ્ઞ આચાર્ય દેવ શ્રીમદ્ હેમચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજ શ્રી ચેાગશાસ્ત્ર ’માં ફરમાવે છે કે,
‘ થાયતોડનાતિ સંક્ષિદ્વાન, વર્નાનેતાન યથાવિધિ । नष्टादिविषये ज्ञानं, ध्यातुरुत्पद्यते क्षणात् ॥ १ ॥ અ:- મંત્રારોના આ અનાદિસ ંસિદ્ધ વર્ણાનુ વિધિ મુજમ ધ્યાન કરનાર ધ્યાતાને નષ્ટાદિ વિષયક જ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે.
એ જ શ્લોકની સ્વાપન્ન વૃત્તિમાં તેઓશ્રી એક પ્રાચીન શ્લેાક ટાંકીને પણ અનાદિસ ંસિદ્ધ મંત્રાક્ષરોના જાપથી થનારા ફાયદાઓનુ ભાન કરાવે છે. તે શ્લાક નીચે મુજબ છે : " जापाज्जयेत्क्षयमरोचकमग्निमान्द्यं, कुष्ठोदरास्मकसन श्वसनादि रोगान् ! प्राप्नोति चाप्रतिमवाग् महतीं महद्भ्यः, पूजां परत्र च गतिं पुरुषोत्तमाप्ताम् ॥ १ ॥
અર્થ :–અનાદિ સંસિદ્ધ મંત્રાક્ષરોના જાપથી આ લેાકમાં શરીરના ક્ષય, ખારાકની અરુચિ, જઠરાગ્નિની મંદતા, કોઢના રાગ, ઉદરના રોગ, ભસ્મક રાગ, શ્વાસ અને દમના રોગેા ઇત્યાદિ ઉપર વિજય પ્રાપ્ત થાય છે. અપ્રતિમ વચનની પ્રાપ્તિ થાય છે તથા મેટાઓ તરફથી પણ મહાન પૂજાની પ્રાપ્તિ થાય છે. અને પરલેાકમાં શ્રી તીર્થંકર ગણધરાદ મહાપુરુષોએ પ્રાપ્ત કરેલ પરમ ગતિ ( યુક્તિસ્થાન)ની પ્રાપ્તિ થાય છે.
ફળ વિષે શ’કા અાગ્ય જ છે :
શ્રી નમસ્કાર મહામંત્ર યા પદ્મસ્થ ધ્યાનના આ પ્રભાવ ખાખતમાં ઘણાને એ શકા થવાના સંભવ છે કે,—
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
00
જમનો આગ્રહ
ગ
દીન અને દુ:ખી
અતિશયોક્તિભરી શ
આરાધનાને માર્ગ - “શા કહેલી આ બધી વાતે પૂર્વકાળ માટે સાચી પણ હશે, કિન્તુ વર્તમાનમાં તે શ્રી નવકાર મંત્રના જાપથી કોઈ પણ પ્રકારની સિદ્ધિ થતી અનુભવાતી નથી. એટલું જ નહિ પણ જાપને આગ્રહ કરનાર વર્ગમાં મોટો વર્ગ દીન અને દુઃખી દેખાય છે. જ્યારે એવી અતિશયોક્તિભરી શાસ્ત્રીય વાત ઉપર અઘાટિત વિશ્વાસ નહિ ધરાવનાર આત્માઓ (કેઈ પણ પ્રકારના જાપની પ્રક્રિયાને નહિ આદરવા છતાં) સારી રીતે સુખી જીવન ગુજારતા હોય છે. આમ પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી વિરુદ્ધ જતી શાસ્ત્રીય વાતને અક્ષરશઃ સાચી માનીને ચાલવું, એ અંધશ્રદ્ધાને જ એક પ્રકાર છે. અને એવી અંધશ્રદ્ધના માર્ગે સમાજને દોરે, એ શું પુણ્યનું કાર્ય છે ?”
શ્રી નવકાર મંત્ર યા પ્રત્યેક ધર્માનુષ્ઠાન સામેની આ પ્રકારની ફરિયાદના ખુલાસામાં જણાવવાનું કે, “પદસ્થ આદિ સધ્યાનને પ્રભાવ આ કાળમાં નથી” એમ કહેવું એ સદંતર ખોટું છે.
જગતને પ્રત્યેક જીવ કેઈ ને કોઈ પ્રકારનું ધ્યાન તે કર્યા જ કરે છે. સધ્યાનની પ્રાપ્તિ થયા પહેલાંનું પ્રત્યેક પ્રાણીનું એ ધ્યાન, દુર્યાનની કક્ષામાં આવી જાય છે. તેવા પ્રકારના દુધ્યાનને શાર્મા આર્તધ્યાન અને રૌદ્રધ્યાન” તરીકે વર્ણવવામાં આવેલાં છે.
જીવને અનાદિ કાળથી આ બે ધ્યાન અને તદનુરૂપે ચિંતન કોઠે પડેલાં છે. એટલે એકાએક તેને ત્યાગ કરીને “ધર્મધ્યાન અને “શુક્લધ્યાન” ધ્યાવાને પ્રયાસ કરે તે પણ તેને તેમાં એકદમ સફળતા સાંપડી શકતી નથી.
ધર્મશામાં સદ્દધ્યાનેને જે પ્રભાવ વર્ણવ્યો છે, તે સધ્યાનના પ્રારંભમાં જ દરેક ધ્યાતાને પ્રાપ્ત થઈ જાય છે, એમ સમજવાનું નથી. પરંતુ સમજવાનું એ છે કે, એ ધ્યાનેના પરિપાક કાળે દુનિયાની એવી કઈ પણ ત્રાદ્ધિ કે સિદ્ધિ નથી, કે જે ધ્યાતાને પ્રાપ્ત ન થાય.
છતાં ધ્યાનની અભ્યાસ દશામાં યા તે તેના પ્રારંભકાળમાં શાસ્ત્રોમાં વર્ણવેલી કેઈ પણ ઉત્તમ સ્થિતિ પ્રાપ્ત થતી નથી, એમ
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રાધિરાજ માહામ્ય
૧૦૧ કહેવું એ સાચું નથી; બલકે આd અને રૌદ્ર પ્રકારનાં અશુભ ધ્યાનને અટકાવવાને એ જ એક પ્રબળ ઉપાય છે.
અભ્યાસના આરંભ કાળે એકાએક આર્ત અને શૈદ્રધ્યાનની પ્રબળતા ઓછી થઈ જતી ન હોવા છતાં આત્માને ધર્મધ્યાનની અસર તો થાય જ છે. રસોડાની દીવાલ ઉપર ચૂનાને પહેલે હાથ પ્રગટ સફેદી ન આણી શકે એટલા માત્રથી એમ ન કહેવાય છે “ચૂનો બાતલ ગ.” તેમ અનાદિ કાળથી અશુભ ધ્યાનની અસરમાં રહેલા આત્મા ઉપર ધર્મધ્યાનની તત્કાલ પ્રગટ છાયા ન વિસ્તરે એટલે એમ તે ન જ કહેવાય કે, “ધર્મધ્યાન નિષ્ફળ ગયું.”
શા જે કાંઈ ફળોને નિર્દેશ કરેલો છે. તે શાસ્ત્ર નિર્દિષ્ટ વિધિપૂર્વક થતી આરાધના માટે સમજવાનું છે. વિપરીત વિધિ કે અવિધિથી થતી આરાધનાનું ફળ પણ પરિપૂર્ણ વિધિયુક્ત આરાધના જેટલું જ માગવું એ કેઈ પણ રીતે ન્યાયસંગત નથી.
એ વાત સાચી છે કે વિધિના રાગ કે પશ્ચાત્તાપપૂર્વક થતી, અવિધિ કે વિપરીત વિધિપૂર્વકની આરાધના પણ વિધિના માર્ગે લઈ જનારી હોવાથી શાત્રે તેને નિષેધ કરેલો નથી; તે પણ સંપૂર્ણ ફળની સાથે તે પરિપૂર્ણ વિધિથી યુક્ત આરાધના જ સંબંધ રાખે છે.
પરિપૂર્ણ વિધિપૂર્વકની આરાધના આ કાળમાં શક્ય નથી માટે શાત્રે કહેવું અનુષ્ઠાન આ કાળમાં નિરર્થક છે.” એમ બેલી નાખવું તે અર્થ વગરનું છે.
શાત્રે કહેલાં અનુષ્ઠાને માત્ર એક ભવની અપેક્ષાએ નિર્માણ કરેલાં હોતાં નથી. એ અનુષ્ઠાને તે જન્મ-જન્માંતરે સાથે ગાઢ સંબંધ ધરાવે છે.
આત્માની મુક્તિનું મહાકાર્ય એક જ ભવની આરાધનાથી સિદ્ધ થઈ જવું તે અશક્યપ્રાય છે. તેમાં શ્રી મરુદેવી માતા આદિનાં કવચિત્ સળતાં દષ્ટાન્ત શામાં આશ્ચર્યરૂપ ગણાયાં છે.
અનાદિ કાળના અસદુ અભ્યાસને ટાળવા માટે એક ભવને અભ્યાસ
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨
આરાધનાને માગ પૂરતો નથી. અનેક ભવેના અભ્યાસના પરિણામે આત્મા તેવા પ્રકારના મબળને હાંસલ કરી શકે છે, કે જે તેને તે જ ભવમાં સિદ્ધિ અપાવે છે.
આ વાતને સમજી શકનાર આત્મા, “આ કાળમાં યા કઈ પણ કાળમાં દર્માનુષ્ઠાન નિરર્થક છે,” એમ કહેવાની હિંમત કદાપિ કરી શકશે નહિ.
આથી એમ પણ સમજવાનું નથી કે, “ધર્માનુષ્ઠાન એ જન્માંતરમાં જ ફળનારી ચીજ છે અને આ જન્મમાં તેનું કાંઈ પણ ફળ નથી.”
જેઓને આ જન્મના ફળની જ દરકાર છે, તેઓ માટે તે ધર્માનુષ્ઠાન નિરર્થક જ છે, એમ માનવું એ પણ ન્યાયવિરુદ્ધ છે.
એમ તે પ્રત્યેક ક્રિયા, પછી તે ધર્માનુષ્ઠાન હો કે અધર્માનુષ્ઠાન હે, પૂર્ણતયા તે જન્માંતરમાં જ ફળે છે. આ જન્મમાં તેનું જે ફળ પ્રાપ્ત થાય છે તે સ્વલ્પ જ હોય છે.
અનેકનાં ખૂન કરનારને એક જ ફાંસી મળે છે અને એકનું ખૂન કરનારને પણ એક જ ફાંસી મળે છે.
જે આ જન્મમાં પ્રાપ્ત થતા ફળથી જ અનુષ્ઠાનના ફળની સમાપ્તિ માનવામાં આવે, તે એવાં ઘણાં અનુષ્ઠાને છે કે જેનું પરિ પૂર્ણ ફળ ભોગવવા માટે આ ભવમાં પૂરતી સામગ્રી જ નથી.
એક જીવને અભયદાન આપનાર યા એક જીવને પ્રાણત આપત્તિમાંથી ઉગારનાર આત્માને પણ, જે પુણ્ય બંધાય છે તેને બદલે મેળવી આપવાની સામગ્રી આ દુનિયામાં નથી. તે પછી જીવનમાં અનેક જીવને અભયદાન આપનાર અને અનેક આત્માઓને પ્રાણુત આપત્તિઓમાંથી ઉગારનાર આત્માઓને બંધાતા પુણ્યનો બદલે આ જ જન્મમાં કઈ રીતે પ્રાપ્ત થવાને ? અર્થાત્ યથાર્થ યા અયથાર્થ કઈ પણ અનુષ્ઠાનનું સાચું ફળ જન્માંતરમાં જ પ્રાપ્ત થાય છે. આ જન્મમાં જે ફળ પ્રાપ્ત થાય છે, તે અધૂરું, અલ્પ અને ક્ષણિક હોય છે. તેથી તેવા અધૂરા, અલ્પ અને ક્ષણિક ફળ ઉપરથી ધર્મકિયાના ફળનું માપ
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રાધિરાજ માહાસ્ય
૧૦૩ કાઢવાને પ્રયત્ન કરે એ ઘાસની પત્તીની અણી વડે સમુદ્રના પાણીનું માપ કાઢવાનો પ્રયાસ કરવા જેવી કુચેષ્ટા છે.
અર્થાત્ તૃણના અગ્ર ભાગથી સમુદ્રનું પાણી માપી શકાતું નથી તેમ આ જન્મના યત્કિંચિત્ બનાવેથી સારી યા નરસી ક્રિયાઓનાં ફળ માપી શકાતાં નથી.
સારી યા નરસી કિયાઓનાં ફળ પરંપરાઓ અનંત બનવા જાય છે તેથી ધમનુષ્ઠાનનાં અનંત ફળનું શાસ્ત્રીય પ્રતિપાદન કેઈ પણ રીતે ખોટું કરતું નથી.
શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રની મહત્તા : પદસ્થ ધ્યાન, એ પણ ધર્માનુકાનને એક મુખ્ય પ્રકાર છે.
પવિત્ર પદોનું આલંબન, એ તેને વિષય છે. અને શ્રી નમસ્કાર મંત્રના નવ પદો, કે જે આઠ સંપદાઓ અને અડસઠ અક્ષરેથી બનેલાં છે, તે સર્વશિરોમણિ ભાવને ભજે છે.
એ પદોની સર્વશિરોમણિતા અને શાશ્વતતા શ્રી પંચપરમેઝિઓના પ્રતાપે છે.
શ્રી અરિહંત આદિ પાંચ પરમેષ્ટિ ભગવંતે પરમ (સૌથી શ્રેષ્ઠ) પદે બિરાજમાન છે. તથા પ્રવાહની અપેક્ષાએ શાશ્વત છે તેને જણાવનાર શ્રી નવકાર મંત્રનાં પ પણ સર્વશ્રેષ્ઠ અને શાશ્વત છે.
એ શાશ્વત મંત્રનું ધ્યાન કરનાર આત્મા શુભ ધ્યાનના પ્રભાવે, આર્તા અને રૌદ્રધ્યાનના ભયાનક સ્વરૂપની પરવશતામાંથી છૂટીને અનુક્રમે ધર્મ અને શુકલધ્યાનની ભદ્રંકર પ્રાપ્તિને લાયક બને છે.
તેથી કંઈ પણ કલ્યાણકામી આત્માને કોઈ પણ કાળે એ મંત્રાધિરાજના ધ્યાન વિના એક ક્ષણ પણ ચાલી શકે તેમ નથી.
જેઓ એ મંત્રાધિરાજના ધ્યાનને પામ્યા નથી, તે આત્માઓ અનેક પ્રકારના દુર્ગાનને વશ પડી, આ અનંત સંસાર-સાગરમાં
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪
આરાધનાને માગ
અનંત કાળથી રખડી રહ્યા છે. અને જ્યાં સુધી એ મંત્રાધિરાજના ધ્યાનને નહિ પામે ત્યાં સુધી તેમના પરિભ્રમણને અંત પણ આવનાર નથી જ.
અનંત સંસાર-સાગરના પરિભ્રમણને અંત લાવવા માટે અનેક પ્રકારનાં ધર્મધ્યાનમાં પ્રત્યેક અવસ્થામાં એક સરખું ઉપકારક પદસ્થધ્યાન છે.
અને તેમાં પણ શ્રી પંચ પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર મહામંત્રનો જાપ મહા ઉપકારક છે. એના ઉપર એક કલમથી વર્ણવી શકાય તેમ નથી, કે એક જીવાથી ગાઈ શકાય તેમ નથી. હજાર કલમ અને હજારે જીવાએ પણ તેના પૂરા ગુણ ગાઈ શકે તેમ નથી.
શાસ્ત્ર અને ગુરુ-પરંપરા દ્વારા જે કોઈ પુણ્યવાન આત્માઓ તેને મહિમા સમજી યથાગ્ય વિધિ મુજબ તેનું આરાધન કરવા તત્પર બને છે, તે આત્માઓ, નરક-તિર્યંચાદિ દુષ્ટ દુર્ગતિએને છેદી નાખી, અ૫ કાળમાં જ સ્વર્ગાપવર્ગાદિ ઉત્તમ સ્થાનમાં ગતિ અને સ્થિતિ પ્રાપ્ત કરવા ભાગ્યશાળી બની શકે છે. એમાં લેશ માત્ર સંદેહ નથી.
આરાધક આત્મા, પૂર્વના પાપે દુઃખી અને અનારાધક આત્મા, પૂર્વનું પુણ્ય સુખી હોઈ શકે.
બીજા મંત્ર અને ધર્માનુષ્ઠાનોને આરાધવાને વિધિ છે, તેના કરતાં શ્રી નવકાર મંત્રને આરાધવાને વિધિ જુદો નથી પણ એટલે વિશેષ છે કે, આપત્તિના સમયે અશુચિ આદિ દૂર ન થઈ શકે તેમ હિય, તે પણ શ્રી નવકાર મંત્રના જાપ, મરણને નિષેધ નથી.
અર્થાત્ કઈ પણ દેશ કે કઈ પણ કાળ શ્રી નવકાર મંત્રના સ્મરણાદિ માટે નિષિદ્ધ નથી. એટલું જ નહિ પણ ગ, આપત્તિ કે મરણ સમયે તે તે અત્યંત આદેય (કરવા લાયક) છે.
જે વખતે આત્મામાં સમાધિ પ્રગટાવવા માટે જ્ઞાનસ્થાનાદિ સર્વ
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રાધિરાજ માહાત્મ્ય
૧૦૫
ઉપાયા નિષ્ફળ નીવડે છે, તે વખતે શ્રી નમસ્કાર મહામ ંત્રનું સ્મરણ
અમેાઘ અને છે.
શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રના પદોના શ્રવણ માત્રથી, મનુષ્યા જ નહિં કિન્તુ તિય ચે. પણ પોતાની ગતિ સુધારી ગયા છે, એવાં અસંખ્ય વર્ણના શાસ્ત્રામાં છે.
એવ! ઉપકારક મહામંત્ર શ્રી નવકારને જાપ કરનારા પણ દીન અને દુ:ખી દેખાય છે, જ્યારે એના સામે પણ નહિ જોનારા સુખી અને ખાદીભર્યુ જીવન ગાળતા નજરે પડે છે, એ વાત સથા સાચી નથી પરંતુ કોઈ સ્થળે કયારેક આવા દાખલા જોવા મળે છે તેનાં પણ કારણેા છે. અને તે એ કે, જેએ વમાનમાં સુખી અને આખાદીભર્યું જીવન જીવી રહ્યા છે. તેઓએ પશુ પૂર્વજન્મમાં શ્રી નવક.રની આરાધના દ્વારા ઉપાર્જન કરેલું તેવા પ્રકારનું પુણ્ય જ હાય છે.
એ જ રીતે વમાનમાં શ્રી નમસ્કાર મંત્રનું આરાધન કરનાર પણ કોઈ દીન અને દુ:ખી દેખાતુ હાય, તે! તેનુ કારણ તેની વમાનની મારાધના નથી, પશુ જન્માંતરમાં ઉપાર્જન કરેલુ` પાપકમ છે.
શ્રી નમસ્કાર મહ!મંત્રના આરાધક આત્મા દીન અને દુઃખી ન હાય એવું જે શાસ્ત્રવચન છે, તેને આથી કોઈ પણ પ્રકારના માધ ઊપજતા નથી, પ્રદ્યુત શ્રી નમસ્કાર મ ંત્રની તેની વર્તમાનકાલીન આરાધન! પૂર્વનાં પાપકમાંના ચેગે આવેલ દીનતાને અને દુઃખને ઘણા અંશે હરનારી થાય છે.
શ્રી નવકાર મ ંત્રનેા સાચે! આરાધક બહારથી દુઃખી પણ દેખાતા હાય, તે પણ અંતરથી તે દુઃખી હાતેા નથી. અર્થાત્ તે અદ્દીન હોય છે. જ્યારે શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રના શરણને નહિ પામેલે આત્મા બહારથી સુખી પણ દેખાતા હોય, તે પણ અંતરથી સુખી હોતે નથી. કિન્તુ દીન અને રક હોય છે.
શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રના એકનિષ્ઠ આરાધક આત્માની વિષયની ભૂખ તથા આશા અને તૃષ્ણાની તરસ ભાગી ગયેલી હાય છે, તેથી તે સદા તૃપ્ત હેાય છે.
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬
આરાધનાને માર્ગ જ્યારે તે સિવાયના આત્માઓ વિષપભેગની ભૂખથી ભૂખ્યા અને પુદ્ગલની આશા અને તૃષ્ણાની તરસથી સદા તરસ્યા હોય છે. તેથી તેઓની દીનતા સદાને માટે સ્થિર બની રહે છે.
સંસાર-સાગરમાં જહાજ સમાન શ્રી નવકાર મહામંત્રનું શરણું સ્વીકારવાથી આત્મા, ખરેખર ઊગરી જાય છે, તરી જાય છે, ડૂબવાના બધા ભયથી મુક્ત થઈ જાય છે.
આરાધનાના અમૃતથી છલોછલ છલકાતા મંત્રાધિરાજનાં પદોમાં પ્રાણને પવવાથી અનાદિથી કેઠે પડેલી પુદ્ગલાસક્તિ, પાકેલા ફળની છાલની જેમ પાતળી પડી જાય છે.
આરાધનાને ખરે ખપી, મંત્રાધિરાજને પાકે જપી હોય એ નિઃસંદેહ છે.
ધર્મ ક્યારે આ ગણાય? દુઃખને વિરાગ જીવ માત્રને હોય છે. પણ તેથી કંઈ જીવની શુદ્ધિ થતી નથી. વિરાગ પાપ પ્રત્યે અને પાપનું કારણ, જે ભૌતિક સુખ, તે પ્રત્યે હોવો જોઈએ. તે વિરાગ આવે ત્યારે જ ધર્મ આવ્યું ગણાય. પાપ પ્રત્યે વિરાગ ટકાવી રાખવા માટે પણ સાંસારિક-સુખ પ્રત્યે વિશગની જરૂર છે. ભૌતિક સુખ પાપ કર્યા વિના મળતું પણ નથી અને ભેગવાતું પણ નથી. ભૌતિક સુખની ઇચ્છા એ અવિરતિજન્ય દોષનું પરિણામ છે. દુઃખ વખતે ધૈર્ય અને સુખ વખતે બેચેની એ ધર્મ પામ્યાની નિશાની છે.
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ બારમું સામાયિક વ્રત
આરાધનાને માર્ગ:
આરાધનાને માર્ગ પામ તેમજ પામ્યા પછી તે માર્ગ પર ટકી રહેવું તે ઘણું કઠિન કાર્ય છે.
તેમ છતાં રાગદ્વેષના અભાવરૂપ આત્માના મધ્યસ્થ પરિણામવાળા એ માર્ગ પર ટકી રહે છે એટલું જ નહિ, પરંતુ આગળ પણ વધે છે.
શ્રી જિનાજ્ઞાની વિરાધના સ્વપ્નમાં ય ન થઈ જાય એવી અપૂર્વ આંતરિક જાગૃતિ આરાધકના અંગભૂત બને છે ત્યારે જ તે આરાધનાના માને મહાપ્રવાસી બની શકે છે.
સામાયિક વ્રત :
રાગ-દ્વેષના અભાવરૂપ આત્માના મધ્યસ્થ પરિણામ વખતે આત્માને થત જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રરૂપ ગુણોને લાભ, તેને શાસ્ત્રકાર ભગવંતે “સામાયિક” કહે છે.
“સમાન – મોહં તિ સમાન નામનાં જ્ઞાન – હર્શન - चारित्राणांमायः - लाभः – समायेः, समाय एव सामायिकम् ।
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
'૧૦૮
આરાધનાને માર્ગ સમ એટલે જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્રરૂપ મેક્ષ પ્રાપ્ત કરવા માટે સમાન સામર્થ્યવાળા આત્માના ગુણે, તેને લાભ એટલે સામાયિક.
જે પરિણામને ધારણ કરવાથી આત્મા સમવૃત્તિવાળે બને, રાગદ્વેષ રહિત થાય, સર્વ પ્રાણુઓને પોતાના આત્માની જેમ જુએ, તે સામાયિકનાં પરિણામ છે.
સામાયિક એ સર્વ મૂળ–ગુણોના આધારભૂત છે. કારણ કે તે સર્વસાવદ્ય વ્યાપારોના ત્યાગરૂપ છે. કહ્યું છે કે,
सामायिकं गुणानामाधारः खमिव सर्व भावानाम् । नहि सामायिक हीतावरणादिगुणान्विता येन ॥१॥ तस्माज्जागद भगवान् सामायिकभव निरुपमोपायम् । शारीर मानसानेक दुःखना शश्य मोक्षस्य ॥ २ ॥
અર્થ –આકાશ જેમ સર્વ ભાવેને આધાર છે, તેમ સામાયિક સર્વ ગુણોને આધાર છે. સામાયિકથી રહિત છે ચારિત્રાદિ ગુણેથી સંપન્ન થઈ શકતા નથી. તે કારણે શારીરિક અને માનસિક અનેક દુઃખોના નાશરૂપ મોક્ષને નિરૂપમ ઉપાય, ભગવાને એક સામાયિકને જ કહ્યો છે.
જીવ જ્યારે સમ-પરિણામવાળો બને છે, ત્યારે પ્રતિ ક્ષણ નવાનવા જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રના આ પર્યાયે સંકલેશના વિચ્છેદક અને નિરૂપમ સુખના હેતુ બને છે.
તેથી શામાં તેને ચિંતામણિ, કલ્પતરુ અને કામધેનુથી પણ અધિક પ્રભાવશાળી કહ્યાં છે.
અચિન્તત્ય પ્રભાવશાળી આ સામાયિકના પરિણામની પ્રાપ્તિ, જીવને સર્વસાવદ્ય ગો (પાપ વ્યાપારીને ત્યાગ કરવાથી અને નિરવ યોગો (નિષ્પાપ વ્યાપારો)નું સેવન કરવાથી થાય છે. વસ્તુતઃ સર્વ જી સાથે મૈત્રી આદિ પ્રશસ્ત ભાવને ધારણ કરવા એ જ સામાયિક છે.
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
સામાયિક વ્રત
૧૦૯
પરંતુ એ ભાવાને જીવનમાં સક્રિય રૂપ આપવા માટે સર્વાંસાવદ્ય ચેાગાના ત્યાગની અને નિરવદ્ય ચેાગેાના સેવનની પ્રતિજ્ઞા લેવી પડે છે. એ પ્રતિજ્ઞાના ગ્રહણ અને આ સેવનને ‘ સામાયિક વ્રત ’ કહેવામાં આવે છે.
આ સામાયિક વ્રતનું બીજું નામ, ‘અહિંસા ધર્મ ’ છે. અહિંસા : ધર્મીમાં આત્મૌપમ્યની દૃષ્ટિ છે. અને એ જ દૃષ્ટિ સામાયિક વ્રતમાં છે. જીવનમાં અહિંસાના પરિપૂર્ણ અમલ કરવા માટે સામાયિક વ્રતની પ્રતિજ્ઞા અનિવાય છે.
સામાયિકના સીધા અથ‘ સમતા’ છે,
કહ્યું છે કે, • બામનઃ પ્રતિવૃનિ પરેવાં ન સમાયરેક્’
· પોતાને પ્રતિકૂળ વસ્તુઓ બીજા પ્રત્યે ન આચરવી એ ધના સાર છે.' સ જીવા જીવવાને ઇચ્છે છે. કોઈ મરવા ઇચ્છતું નથી, માટે તારે કોઈ પણ પ્રાણીની હિંસા ન કરવી કે ન કરાવવી એ તારા ધમ છે.
જેએને ધર્મની જરૂર છે, તેઓએ જીવનમાં અહિંસાને સ્થાન આવુ જ જોઈ એ. અને કાઈ પણ જીવની થેાડી પણ હિંસા પેાતાના પ્રમાદથી થાય તે તેને અધમ નુ કારણ માનવું જોઈ એ.
આવી નિરપવાદ અહિંસાને સિદ્ધ કરવા માટે પ્રતિજ્ઞા પણ આકરી જોઈ એ અને તેના પાલન માટેના નિયમે પણ કડક જોઈ એ.
અહિંસા એ ધર્મ છે અને તેની સિદ્ધિ માટે સત્યાદિ વ્રત અને બ્રહ્મચર્યાદિ નિયમેાના ઉપદેશ આછે—વધતે અંશે સ ધર્મોમાં ગવાએલેા છે. સામાયિકની પ્રતિજ્ઞામાં તે ઉપદેશને પૂર્ણતાએ પહેોંચાડવામાં આવ્યો છે. કહ્યુ` છે કે—
निरवद्यमिदं ज्ञेयं, एकान्तेनैव तत्त्वः । कुशलाशय रूपत्वात्, सर्व योग विशुद्वितः ॥ १ ॥
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરાધનાને માર્ગ અર્થ –કુશલાશયરૂપ હોવાથી અને સર્વ ગોની વિશુદ્ધિરૂપ હેિવાથી, આ સામાયિકને પરિણામ એકાંતે નિરવદ્ય છે.
જે વિચાર તે જ આચાર અને જે આચાર તે વિચાર એ તાત્વિક પરિણામ છે. સામાયિકમાં સર્વ જીવે સાથે મૈત્રીભાવ છે. અને તેવું જ અહિંસાયુક્ત આચરણ પણ છે. તેથી તે એકાંતે નિરવદ્ય છે. એ કારણે સામાયિકની પ્રતિજ્ઞા અંગીકાર કરનારથી પૃથ્વી, પાણી, અગ્નિ, વાયુ અને વનસ્પતિ જેવા સૂક્ષમ જીવેની હિંસા પણ થઈ શકતી નથી. અને તે હિંસાથી બચવા માટે ખાવા-પીવા, બેલવા-ચાલવા, સૂવા-જાગવા જેવી ક્રિયાઓ કરતી વખતે ઘણું સંભાળભર્યું
જીવન જીવવું પડે છે એનું જ નામ સક્રિય અહિંસા અને આત્મીપમ્યની દષ્ટિનું જીવંત પાલન છે.
સામાયિકને અર્થ :
- સામાયિકની પ્રતિજ્ઞાના અર્થથી પ્રરૂપક શ્રી તીર્થકર દે છે અને સૂત્રથી રચના કરનાર શ્રી ગણધર ભગવંતે છે.
સામ, સમ અને સન્મ એ ત્રણ “સામાયિકના પર્યાયવાચી શબ્દો છે.
સામ એટલે મધુર પરિણામ. સર્વ જી સાથે મૈત્રીના પરિણામ.
સમ એટલે ત્રાજવા જેવા સમાન પરિણામ. સર્વ સંગે અને વિયેગે પ્રત્યે સરખા પરિણામ
સમ્મ એટલે ખીર-ખાંડની જેમ પરસ્પર મળી જવાના પરિણામજ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્રની એકતાને પરિણુમ, ચારિત્રરૂપી ખીરની સાથે જ્ઞાન–દનરૂપી ખાંડ અને સાકરનું ઓગળીને એકરૂપ થઈ જવું તે સમ્મ પરિણામ છે.
ટૂંકમાં સામાયિક એ સર્વ પાપ–વ્યાપારના ત્યાગની અને નિષ્પાપ- વ્યાપારના સેવનની પ્રતિજ્ઞારૂપ છે. તેથી તેમાં સર્વ જીવેની મૈત્રી,
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
સામાયિક વ્રત
૧૫
માધ્યસ્થ્ય અને સ સદ્ગુણાના પાલન પ્રત્યેના ઉત્સાહરૂપ પ્રશસ્ત
અધ્યવસાયે રહેલા છે.
સામાયિકના પ્રકાર :
સામાયિકના મુખ્યત્વે ચાર પ્રકાર છે:
(૧) શ્રુત સામાયિક (૨) સમ્યક્ત્વ સામાયિક (૩) દેશવિરતિ સામયિક (૪) સર્વવિરતિ સામાયિક,
શ્રુત સામાયિક અમુક સમય સુધી શાસ્ત્રપાઠ ભણવાના નિયમરૂપ છે. સચ્ચત્વ સામાયિક શ્રદ્ધા ગુણની શુદ્ધિરૂપ છે.
દેવિરિત સામાયિક એ ઘડી પંત (૪૮ મિનિટ સુધી ) સાવદ્ય વ્યાપારના ત્યાગના નિયમરૂપ છે.
સવિરતિ સામાયિક જીવનપર્યંત નિરવદ્ય વ્યાપારના પાલનની પ્રતિજ્ઞારૂપ છે.
એમ પણ ક્ડી શકાય કે શ્રુત--સામાયિક શાસ્ત્રાભ્યાસ વડે થઈ શકે છે.
સમ્યક્ત્વ-સામાયિક શમ, સ ંવેગ, નિવેદ્ય, અનુક પા અને અસ્તિત્ર્ય આદિ ગુણાના આસેવન વડે થઈ શકે છે.
દેશિવરિત સામાયિક સ્થૂલ હિંસા, સ્થૂલ અસત્ય, સ્થૂલ ચારી વગેરે પાપવ્યાપારાને તજવા વડે થઈ શકે છે.
અને સતિ સામાયિક હિંસાદિ પ્રાપન્યાપારોના સથા ત્યાગ વડે થઈ શકે છે.
સામાયિક એટલે શિક્ષાવ્રત :
સામાયિકને શ્રાવકના ખાર તેામાંનું નવમું વ્રત પણ કહ્યું છે. તેને શિક્ષાવ્રત કહેવાય છે.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરાધનાને માર્ગ શિક્ષા એટલે અભ્યાસ. આત્માની નિર્મળતાને અભ્યાસ, પાપ ભારથી હલકા – ફેર થવાને અભ્યાસ, જીવ માત્ર પ્રત્યે સમતાભાવ કેળવવાને અભ્યાસ.
આ વ્રતને વારંવાર અભ્યાસ થતું રહેવાથી આત્મા સર્વવિરતિ ધર્મને લાયક બને છે. તેથી તેને સાધુતાને અભ્યાસ પણ કહી શકાય.
દરરોજ ઓછામાં ઓછો બે ઘડી એટલે સમય, આ સાધુતાના અભ્યાસમાં સાર્થક કરવાથી ગૃહસ્થને તે અતિ લાભદાયી નીવડે છે. એથી શાંતવૃત્તિ, સંતોષવૃત્તિ તેમ જ રાગ-દ્વેષના હેતુઓમાં પણ રાગઠેષ ન કરવારૂપ સમતાવૃત્તિ કેળવાય છે.
સામાયિક કરવું એટલે ચિત્તવૃત્તિઓને શાન્ત કરવાને, સમભાવમાં સ્થિર થવાને, મધ્યસ્થભાવ કેળવવાને, સર્વ જી પ્રત્યે સમાન વૃત્તિ અને સર્વાત્મભાવને કેળવવાને પ્રશસ્ત અભ્યાસ. એ અભ્યાસનું જ બીજું નામ સામાયિક છે.
દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવથી
પણ સામાયિક ચાર પ્રકારનું છે. દ્રવ્યથી ધપકરણ સિવાયનાં બીજાં સર્વ દ્રવ્યને ત્યાગ કરે.
ક્ષેત્રથી સામાયિક કરવા જેટલી જગ્યાને છેડીને બીજી જગ્યાને ત્યાગ કરવો.
કાળથી બે ઘડીપર્યત સામાયિકમાં રહેવાને નિયમ કરે.
ભાવથી રાગ-દ્વેષરહિતતા અને સમભાવસહિતતા કેળવવી અથવા અશુભ ધ્યાનને ત્યાગ અને શુભ ધ્યાનને સ્વીકાર કરે.
અશુભ ધ્યાન, આર્ત અને રૌદ્ર સ્વરૂપ છે. એ બે ધ્યાનને ત્યાગ કરવા માટે તૈયાદિ ચાર અને અનિત્યત્વાદિ બાર ભાવનાઓનું ચિંતન કરવું તથા વચન કાયાના સાવદ્ય વ્યાપારથી બચવા માટે તેટલા વખત સુધી સર્વ સાંસારિક પ્રવૃત્તિઓને સદંતર ત્યાગ કરે, એનું નામ સામાયિક છે.
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
સામાયિક વ્રત
૧૧૩
વિવિધ ઉપમાઘર સામાયિક સામાયિકની આ પ્રતિજ્ઞા, વટેમાર્ગુને વૃક્ષની છાયાની જેમ, સંસારના ત્રિવિધ તાપથી સંતપ્ત આત્માને શાંતિ મેળવવા માટેનું પરમ વિશ્રામ સ્થળ છે. પાપને અંધકાર દૂર કરવાનું માટેનું અજોડ વિજળી ઘર છે.
આ વ્રત જીવને અધ્યાત્મમાર્ગના રસ્તે ચઢાવવા માટે પરમ ભૂમિ છે. દુર્ગતિના દ્વારની અર્ગલા અને સદ્ગતિના દ્વારની ચાવી છે.
જેટલે વખત સામાયિક વ્રતમાં–સમતા ભાવમાં ચિત્ત ચોંટેલું રહે છે, તેટલે વખત અશુભ કર્મોને ઉચ્છેદ થાય છે. એટલા વખત માટે શ્રાવક સાધુ સમાન બને છે. તે કારણે આત્માથી જીએ સર્વ કાળ અને વિશેષ કરીને ચાતુર્માસના કાળમાં વધુ ને વધુ સામાયિક કરવાં તે હિતકારક, સુખકારક અને કલ્યાણકારક છે.
અને પકવવામાં જે ભાગ અગ્નિ ભજવે છે, તેનાથી અનેકગણે ચઢીઆતો લાગ ધર્મની આરાધનાને પુષ્ટ કરવામાં આ સામાયિક વ્રત ભજવે છે.
જ્ઞાન બધુ બળવાન અજ્ઞાન છે કે જ્ઞાનને દબાવે છે. પરંતુ તેને સંપૂર્ણ નષ્ટ કરી શકાતું નથી. ત્યારે જ્ઞાન અજ્ઞાનને સંપૂર્ણ નષ્ટ કરી પિતાની સંપૂર્ણ શક્તિ પ્રગટાવી શકે છે. એથી અજ્ઞાન કરતાં જ્ઞાન વધુ બળવાન છે. એ જ રીતે વિભાવ કરતાં સ્વભાવ અને કર્મ કરતાં ધર્મનું બળ અધિક છે.
:
આમ,
૮
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ તેરમુ પરમપદ–પ્રદાયક સામાયિક
"...............||||||||||-------------------‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒▪▪▪▪▪▪▪▪▪▪▪▪▪⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀
સ
સામાયિકના ઉપદેશક
ગત પ્રકરણમાં ઉલ્લેખ કર્યા મુજબ, સામાયિકની પ્રતિજ્ઞાના અર્થથી પ્રરૂપક પરમ તારક શ્રી તીર્થંકર દેવા છે અને સૂત્રથી રચના કરનાર શ્રી ગણધર ભગવંતા છે.
પોતે જાતે આચરણ કરીને અનુભવેલા સામાયિક ધર્માંના અમેઘ ફળરૂપ કેવળજ્ઞાન સર્વજ્ઞપણું પામીને શ્રી તીથ કરદેવો ધમ તાની સ્થાપના કરે છે.
આ ધમતી ના આશ્રય લઇને જીવે સામાયિક ધર્મની આરાધના કરે અને તેના પરમ સુંદર ફળસ્વરૂપ શાશ્વતપદ્મને પામે છે.
ધર્મતીની સ્થાપના
આ ધર્માંતી ની ઉત્પત્તિ સમવસરણ ભૂમિમાં થાય છે. સમવસરણ ભૂમિ એટલે જગતના સર્વોત્તમ પદાથૅ અને વૈભવે નું આહ્લાદક રોમાંચક સુભગ મિલનસ્થળ.
સમવસરણુ એટલે પ્રકૃતિની પરમાત્માને સર્વોત્તમ અ ંજલિ.
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમપદ-પ્રદાયક સામાયિક
૧૧૫ ધર્મની સ્થાપના, ધર્મને પ્રચાર અને ધર્મનાં સર્વ અંગેની વ્યવરિત રચના આ સમવસરણભૂમિમાંથી થાય છે.
એક જન પ્રમાણે અલૌકિક ભૂમિના મધ્યભાગમાં સ્ફટિકના સિંહાસન પર બિરાજમાન થઈને સર્વજ્ઞ, સર્વદશ શ્રી તીર્થકર પરમાત્મા ત્રિભુવન હિતકર મોક્ષનો સર્વોત્કૃષ્ટ માર્ગ પ્રકાશે છે, તેથી તેઓ ધર્મચક્રવતી કહેવાય છે. ત્રિભુવન પૂજ્ય બને છે.
- પૂજ્યતમ એવા દેવાધિદેવ શ્રી તીર્થકર ભગવંતેનું દર્શન, વંદન કે પૂજન પણ સાત્વિક ચિત્તપ્રસન્નતા અને સમાધિ સુખને અપે છે, તે પછી તેમના સુખ-કમળથી ધર્મોપદેશના શ્રવણનું તે કહેવું જ શું? નિર્વાણ પર્યંતનાં સઘળા સુખનું તે કારણ બને છે.
સમવસરણ ભૂમિમાં એકત્ર થએલા સુપાત્ર છે એ ઉપદેશનું સાચા દિલથી શ્રવણ કરે છે. અધિકારી પાત્રો સમ્યત્વ, દેશવિરતિ અને સર્વવિરતિની દીક્ષા અંગીકાર કરે છે. અને બીજા પાત્ર માં પણ તેનો પ્રસાર કરે છે. એ રીતે ધર્મનો પવિત્ર પ્રભાવ વિશ્વમાં રિલાય છે.
નમે તિત્કસ
શ્રી તીર્થકરનું આ સમવસરણ અને તેની મધ્યનું સિંહાસન, દર્શન–જ્ઞાન અને ચારિત્રસ્વરૂપ સામાયિક ધર્મ નું કેન્દ્ર બને છે. તેને સ્વયં શ્રી તીર્થપતિ અને તીર્થના અનુયાયીઓ પણ ત્રણ પ્રદક્ષિણા આપે છે.
નમે તિર્થસ્સ” એ મહામૂલા શબ્દ વડે દ્રવ્યતીર્થ અને એ દ્વારા અનાદિ અનંત રત્નત્રયાત્મક ભાવતીર્થને પ્રણામ કરે છે. અને પછી સિંહાસન પર બિરાજમાન થઈને શ્રી તીર્થકરદે ધર્મોપદેશ આપે છે.
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૬
આરાધનાને માર્ગ
ઉપદેશામૃતની અસર :
સમવસરણના મધ્ય ભાગમાં બિરાજીને, જ્યારે શ્રી તીર્થંકરદેવે પિતે પિતાના જીવનમાં સાક્ષાત્ અનુભવેલા સામાયિક ધર્મની દેશના સર્વાતિશાયિની વાણી વડે આપે છે, ત્યારે પુષ્કરાવ મેઘની અનવરત ધારાથી કંઈક આદ્ર બનતા મગળીઆ પથ્થરની જેમ કઠોર હૈયાં પણ કંઈક કૂણાં પડે છે.
મીઠા મેઘની ધારાથી ખૂલતાં તેમજ ખીલતાં કદંબનાં પુષ્પોની જેમ દેવ, મનુષ્ય, તિર્યંચનાં હૈયાં વિકસિત થાય છે.
પ્રત્યેક પુણ્યશાળી છેતા પિતાની ચેયતા પ્રમાણે કંઈક ને કંઈક વિકાસને પામે છે. તે વિકાસની ભૂમિકાઓ અપુનર્બન્ધક અવસ્થાથી માંડીને શેલેશી પર્યત હોય છે. તે બધા સામાયિક ધર્મના આરાધક બને છે.
સ્વભાવથી જ નિવણને નહિ ઈચ્છતા અભવ્ય આત્માઓ પણ યથા પ્રવૃત્તીકરણની ઉચ્ચ ભૂમિકાને સ્પર્શ કરે છે. અને યત્કિંચિત્ શ્રુત સામાયિકને લાભ મેળવે છે. બીજાઓ સમ્યકત્વ સામાયિક, દેશવિરતિ સામાયિક, સર્વવિરતિ સામાયિક અને તેથી પણ આગળની ભૂમિકાઓને પ્રાપ્ત કરે છે.
શ્રી તીર્થકર ભગવંતેના ઉપદેશને ઝીલનાર પ્રથમ વર્ગના પાત્ર, બીજબુદ્ધિના ધણી શ્રી ગણધર ભગવંતે છે. તેઓ ભગવંતના શ્રીમુખથી ત્રિપદીનું શ્રવણ કરી અંતમુહૂર્તમાં જ દ્વાદશાંગી શ્રુતની રચના
સામાયિક શ્રુતથી માંડીને દ્વાદશાંગી શ્રુત પર્યતન કૃતજ્ઞાનનું આરાધન કરનારા શ્રુત સામાયિકના આરાધક ગણાય છે.
સમ્યક્ત્વ સામાયિકના આરાધકના પણ અનેક પ્રકાર પડે છે. ઉપશમ સમ્યકત્વ, ક્ષયોપશમ સમ્યકત્વ, ક્ષામિક સમ્યકત્વ વગેરેને પામનારા છે સમ્યકત્વ સામાયિકના આરાધકે કહેવાય છે.
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમપદ-પ્રદાયક સામાયિક
૧૧૭ દેશવિરતિ અને સર્વવિરતિ સામાયિક ધર્મના આરાધકે પણ અનેક પ્રકારના હોય છે. એક વ્રતથી માંડીને બાર વ્રતને ધારણ કરનારા મહાવ્રતધારીઓમાં સામાયિક ચારિત્રથી માંડીને યથાખ્યાત ચારિત્ર સુધીના તથા નિર્ચમાં બકુશકુશીલથી માંડીને નિર્ગસ્થ–સ્નાતક સુધીના સવે સર્વવિરતિધર ધર્મના આરાધકે કહેવાય છે.
નિર્વાણુને અમેઘ ઉપાય :
માનવસૃષ્ટિ પ્રવાહથી અનાદિ છે. તેની સર્વ જરૂરીઆતે અનાદિની છે. તેની નિર્વાણની ઈચછા પણ અનાદિની છે. તેથી તેનાં સાધનો પૂરાં પાડનારી ચેજના પણ અનાદિની છે.
જે ક્ષેત્રમાં અને જે કાળમાં કોઈ પણ માનવહૃદયમાં અલ્પમાં અલ્પ પણ નિવૃત્તિની ઈચ્છા જાગૃત થાય છે, ત્યારે તેને એગ્ય સામગ્રી પણું ઉત્પન્ન થવા માંડે છે અને જ્યાં સુધી અમુક ચોક્કસ હદવાળી નિવૃત્તિની ઈચ્છા ચાલુ હોય છે. ત્યાં સુધી તે સામગ્રી કાયમ રહે છે.
નિર્વાણ પ્રાપ્ત કરવાને, જન્મ-જરા–મૃત્યુથી કાયમને માટે મુક્ત થવાને કઈ પણ અમેઘ ઉપાય હોય તે તે સામાયિક ધર્મ છે.
તે સામાયિક ધર્મને પામવાનું અમેધ સાધન, શ્રી તીર્થંકર દેવેએ સ્થાપેલું તીર્થ છે. આ તીર્થ એ એક એવી અદ્ભુત રચના છે કે તેમાંથી નિર્વાણની અભિલાષાવાળા જીવોને પિતાની ભૂમિકાને ગ્ય નિર્વાણનાં સાધને મળી રહે છે.
પ્રવાહથી ચાલ્યા આવતા અનદિ-અનંત આ સંસારમાં માનવજીવન પણ પ્રવાહથી શાશ્વત છે. તેમજ જીવની જરૂરીઆત પણ શાશ્વત છે, અને પૂર્ણ કરવાની સામગ્રી પણ શાશ્વત છે.
માનવજીવનની અનેકવિધ જરૂરીઆતમાં આધ્યાત્મિક જરૂરીઆત મુખ્ય છે. તેમાં પણ નિવૃત્તિની, શાન્તિની અને શાશ્વત સુખની ઇચ્છા એ માનવજીવનની અતિ મહત્વની જરૂરીઆતની વસ્તુ છે. નિવૃત્તિની
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮
આરાધનાને માગ આ ઈચ્છા પણ પાત્રભેદે તીવ્ર-મંદાદિ અનેક પ્રકારની હોય છે, તેને છેવટને પ્રકાર તે જ જન્મમાં પૂર્ણ નિર્વાણેચ્છાને છે. " જ્યારથી શ્રી તીર્થકર ભગવંતે અગ્લાનપણે ધર્મોપદેશ આપવા માંડે છે, જગતના જીવને આરાધનામય જીવનની સર્વાંગસુંદરતા પીરસવા માંડે છે, ત્યારથી નિર્વાણની ઈચ્છાને પૂર્ણ કરવા માટેની સાધના–સામગ્રી ઉત્પન્ન થતી જાય છે.
જે સામાયિક ધર્મનું શ્રી તીર્થકર ભગવંતે એ વ્યક્તિગત આચરણ કર્યું હતું, તે સામાયિક ધર્મ હવે તીર્થનું અંગ બની જાય છે. તેને અર્થથી ઉપદેશનારા શ્રી તીર્થકર ભગવંતે, સૂત્રથી રચનારા શ્રી ગણધર ભગવંતે, તેનું અનુષ્ઠાન કરનાર ચતુર્વિધ શ્રી સંઘ, તેની પ્રતિજ્ઞા લેવા માટેનું “કરેમિ ભંતે સૂત્ર તથા તેની વિશિષ્ટ સમજણ આપનાર અન્ય સઘળાં શાસ્ત્રો મળીને એક તીર્થ બને છે. તે તીર્થને શ્રી તીર્થકર ભગવંતે પણ નમસ્કાર કરે છે, કારણ કે તેમને તીર્થકરપદે પહોંચાડવામાં તેને અસાધારણ હિસ્સો હોય છે.
સામાયિકની ક્રિયા :
સામાયિક ધર્મની આરાધનાના અર્થ માટે આત્મા એટલે શું ? દ્રવ્યથી તે કેવો છે? ક્ષેત્રથી તે કેવો હોય ? કાળથી કેટલો છે? ભાવથી તેનામાં જ્ઞાન કેટલું છે? બળ, વીર્ય અને પરાક્રમ કેટલું છે? તે સ્થિર છે કે અસ્થિર ? ધ્રુવ છે કે અધુવ? સંગાથી, લક્ષણથી, પ્રજનથી તેનું સ્વરૂપ કેવું છે? એ વગેરે વિષયોને વિચાર આવશ્યક બની જાય છે.
દેહ-દેહી સ્વરૂપ :
આત્માને સમજવા માટે પહેલાં શરીરને સમજવું પડશે. કારણ કે મોટા ભાગના જીવને પિતાના શરીરમાં જ “આત્માપણું”ની બુદ્ધિ
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૯
પરમપદ-પ્રદાયક સામાયિક હોય છે. જ્યાં સુધી શરીરમાં તેના નામના, તેના સંબંધીઓમાં આત્માપણાની બુદ્ધિ છે, ત્યાં સુધી જીવ સામાયિક ધર્મને અધિકારી બની શકતું નથી.
શરીર આદિ અને અંતવાળું છે.
આત્મા ચેતન છે. અનાદિને છે. અનંતકાળ પર્યત રહેવાના સ્વભાવવાળે છે.
શરીર મૂર્ત છે, આત્મા અમૂર્ત છે. શરીર ઈદ્રયગ્રાહ્ય છે, આત્મા અતીન્દ્રિય છે. શરીર પર છે, આત્મા “સ્વ” છે. શરીરમાં “મમ’ બુદ્ધિ થાય છે, આત્મામાં “અહં” બુદ્ધિ થાય છે. શરીર અનેક છે, આત્મા એક છે. શરીર ભગ્ય છે, આત્મા જોક્તા છે. શરીર દશ્ય છે, આત્મા દ્રષ્ટા છે. શરીર વિનાશી છે, આત્મા અવિનાશી છે.
શરીર રોગ, જરા અને મરણ સ્વભાવવાળું છે, આત્મા અરેગી, અજર, અમર છે.
શરીર કર્મ જનિત છે, આત્મા અજન્ય છે, ધ્રુવ છે, શાશ્વત છે.
એ રીતે શરીર અને આત્મા બંનેના સ્વભાવ તેમજ સ્વરૂપ એક નથી, પણ દિન છે; એનું જ્ઞાન થવું એ સામાયિક ધર્મની યેગ્યતા પામવાનું પ્રથમ પગથિયું છે.
આત્મા એ દેહ નહિ, પણ દેહી છે. શરીર નહિ, પણ શરીરી. છે. શરીર એ આત્માને રહેવાનું ઘર છે. આત્મા એ ઘરમાં વસનારે. ઘરને સ્વામી છે. ઈદ્રિયે એ શરીરરૂપી ઘરનાં બારીબારણું છે. | મન અને બુદ્ધિ એ ઈન્દ્રિયેથી પણ સૂક્ષમ છે. મનને દૂરદર્શક યંત્ર (Telescope) કહી શકાય, તે બુદ્ધિને સૂક્ષ્મદર્શક યંત્ર (MicroScope ) કહી શકાય. પરંતુ આત્મા તે બંનેથી પર અને નિરાળો છે.
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
આરાધનાનો માર્ગ શરીરમાં કે ઈન્દ્રિયમાં, મનમાં કે બુદ્ધિમાં જે કંઈ જેવાની કે જાણવાની, ચાલવાની કે વ્યવસ્થિત કાર્ય કરવાની શક્તિ છે, તે તેઓની પિતાની નહિ પણ આત્માન છે.
કેહીનૂર હીરે આ દુનિયામાં અતિ કીમતી ગણાય છે. કેટલાક તેને “તેજને પર્વત કહે છે તે કેટલાક કૌસ્તુભ મણિ પણ કહે છે. જેની પાસે તે હી હોય તે શહેનશાહ ગણાય. આ અતિ દુર્લભ તેમજ મૂલ્યવાન હીરે પણ તેને જોવા માટે જેને આંખ ન હોય તેને મન કેટલી કિંમતનો ગણાય? કહે કે કેડીને કે તેથી પણ ઊતરતા મૂલ્ય તેમજ મહત્ત્વને.
કેવળ કેહીનૂર જ નહિ, કિન્તુ તેવા અસંખ્ય હીરાઓ જેના વડે દેખી શકાય છે, તે ચક્ષુની કિંમત કરડેની નહિ, પણ અબજોની આંકીએ તો પણ ઓછી જ ગણાય.
એ હીરે પણ હોય, ચક્ષુ પણ હોય, પણ મન ન હેય તે? મન પણ હોય અને બુદ્ધિ ન હોય તે?
મતલબ કે યથાર્થ મૂલ્ય હીરાનું નહિ, પણ ચક્ષુનું છે. બાહ્ય રત્નને ચક્ષુ એ જ ખરું રત્ન છે. અથવા ચક્ષુ વડે દેખેલા બાહ્ય રનની પરીક્ષા કરીને તેની કિંમત આંકનાર મન અને બુદ્ધિ એ ખરાં રત્ન છે. એ મન અને બુદ્ધિ પણ જેની સહાયથી કામ કરે છે અને જેના વિના કાંઈ કરી શક્તા નથી, તે આત્મારૂપી રત્નની કિંમત તો આંકી શકાય તેમ છે જ નહિ.
આવા અણમોલ આત્મરત્નની દરકાર કરનારા આજે કેટલા? અંતર્દષ્ટિ કરે તે જ તેની કિંમત છેડીઘણુ પણ સમજાય તેમ છે.
દેહ-ઈન્દ્રિયથી ભિન્ન એવું આત્મરત્ન એ જ સાચું રત્ન છે. અને એની કિંમત એ જ સાચી કિંમત છે. દુનિયાનાં બીજાં દ્રવ્ય નામ માત્રથી દ્રવ્ય છે. સાચું દ્રવ્ય એ આત્મદ્રવ્ય છે. - એ આત્માની ઊંચાઈ કેટલી? એ આત્માનું માપ કેવડું? એ આત્માનું જીવન કેટલું ? અને એ આત્માનું બળ કેટલું?
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમપદ્મ-પ્રદાયક સામાયિક
૧૨૧
ઊંચામાં ઊંચે! મેરૂપર્યંત, તેનાથી પણ તે ઊંચા છે. ઊડામાં ઊડે સ્વયંભૂરમણ સમુદ્ર, તેનાથી પણ તે ઊડો છે. પહેાળામાં પહેાળુ લેાકાકાશ, તેનાથી પણ તે પહેાળે છે. લાંગામાં લાંબા ભૂતકાળ, તેનાથી પણ તે લાંબા છે. ભવિષ્યકાળ જેટલા લાંબા છે, તેનાથી પણ લાંબું આત્માનું જીવન છે.
પતની ઊંચાઈ, સાગરની ઊંડાઈ, પૃથ્વીની પહેાળાઈ, આકાશની જાડાઈ અને કાળની લંબાઈ પણ જેની આગળ તુચ્છ છે, તે આત્માની ઊંચાઈ કે જાડાઇનું માપ નીકળી શકતું નથી; કારણ કે તે અસીમ અને અમાપ છે.
પશુઓમાં બળવાનમાં બળવાન હાથી અને સિંહ, મનુષ્યામાં ખળવાનમાં બળવાન ચક્રવતી અને વાસુદેવ, દેવામાં બળવાન ઈંદ્ર અને અમિદ્ર, તેનાથી પણ અધિક મળવાન આત્મા છે.
હાથી, સિંહ, ચક્રવર્તી, વાસુદેવ, ઈંદ્ર કે અમિ દ્રમાં જે ખળ છે તે મળ બીજા કોઈનું નથી, પણ તે-તે શરીરમાં રહેલ આત્માનું છે. આત્મદ્રવ્ય જ એટલું બળવાન છે કે તે ધારે તા ક્ષણમાં અલકને લાક અને લેાકને અલેાકમાં ફેરવી શકે છે. પરંતુ તેવું સામર્થ્ય તેનામાં ત્યારે જ પ્રગટે છે કે જ્યારે તેનામાં તેવી કુતૂહલવૃત્તિ જા પણ રહેતી નથી.
પાણી પાચું નથી :
બહારના પદાર્થા બાહ્ય ઇન્દ્રિયોથી જાણી શકાય છે. અંદરની વસ્તુએ અંતઃકરણથી જાણી શકાય છે.
અહિરિન્દ્રિયથી પાણી કરતાં પથ્થર કઠણ જણાય છે. તે જ પાણીને વિચારરૂપ આંતર-ઇન્દ્રિયથી જોતાં તેથી વિપરીત જણાય છે. પર્યંતના કઠણમાં કઠણ પથ્થરો પણ પંતની નદીના પાણીના વેગથી તૂટીને ટુકડા, ટુકડામાંથી કાંકરા અને કાંકરામાંથી રેતીના રૂપમાં પલટાઈ જાય છે.
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૨
આરાધનાને માર્ગ
આમ પથ્થરના ટુકડા, ટુકડાના કાંકરા અને કાંકરાની રેતી બનાવનાર, બીજું કઈ નહિ પણ પિચું દેખાતું એવું વરસાદનું કે નદીનું પાણી છે. બાહ્ય સ્પર્શનેન્દ્રિયથી ઓળખાતે કઠણ પથ્થર પણ પાણી કરતાં વધારે નરમ છે અને બાહ્ય ઈન્દ્રિયથી ઓળખાતું નરમ પાણી પણ કઠણ પથ્થર કરતાં વધારે કઠણ છે, વધારે મજબૂત છે, વધારે બળવાન છે.
લોખંડનો એક ટુકડો પાણીથી ભરેલા એક પ્યાલામાં મૂકી રાખવામાં આવે તે ડા દિવસ પછી તે ટુકડો પાણીથી કટાઈ જાય છે, તેની ઝીણી ઝીણી લાલ રેતી થઈ જાય છે અને તે રેતી બારીક થઈને હવામાં ઊડી જાય છે. આ હિસાબે લેખંડ કરતાં પણ પાણું વધારે બળવાન પુરવાર થાય છે.
આત્મા અચિન્ય શક્તિશાળી છે:
બાહ્ય દૃષ્ટિથી કે ભૂલ દષ્ટિથી વિચારતાં કર્મ કઠિન તેમજ બળવાન લાગે છે અને આત્મા પોચ-નિર્બળ જણાય છે. પરંતુ જ્યારે તે જ વાતને આંતરદષ્ટિથી વિચારવામાં આવે છે ત્યારે પાણીની જેમ બળવાન આત્મા, ધ્યાનરૂપી જળના બળથી પથ્થર અને લેખંડની જેમ કર્મોને તેડી શકે છે, ભેદી શકે છે, ચૂરેચૂરા કરી શકે છે, સર્વથા નામશેષ કરી શકે છે.
શરીર અને આત્માને સંબંધ.
શરીર અને આત્માને સંબંધ વ્યંજન અને સ્વરના સંબંધ જેવો છે.
મૂળાક્ષરમાં “, શ, રૂ” વગેરે સ્વરે છે. અને “કુ, ખૂ, ” વગેરે વ્યંજને છે. | - ચાં જાનતે રૂત્તિ 1: પિતાની મેળે જેને સદા ઉચ્ચાર થયા. કરે તે સ્વરે છે.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
પરમપદ-પ્રદાયક સામાયિક
વ્યંજન એટલે જેને સ્વરની સહાય મળે તો જ પૂર્ણ ઉચ્ચાર, થઈ શકે. નહિતર પૂર્ણપણે બેલી પણ ન શકાય. લખવામાં પણ જે ખેડા લખાય.
જેમ સ્વરના ઉચ્ચાર શાશ્વત છે, તેમ શરીરરૂપી વ્યંજનમાં. રહેલે આત્મા, અવિનાશી, નિત્ય અને શાશ્વત છે અને વ્યંજનની માફક શરીર અનિત્ય, વિનાશી, પરાધીન અને અશાશ્વત છે.:
આઠ મુખ્ય કર્મોમાં જલદમાં જલદ તાકાતવાળા મેહનીય કર્મની સ્થિતિ ૭૦ કેડાછેડી સાગરોપમ જેટલી લાંબી છે. જ્યારે બીજી બાજુ, માનવીના આયુષ્યની વર્તમાન સ્થિતિ ૧૦૦–૧૨૫ વર્ષ જેટલી છે.
બાહ્ય દષ્ટિએ વિચારતાં આટલી દીર્ઘ કર્મ સ્થિતિ ૧૦૦-૧૨૫ વર્ષ જેટલા અલ્પ આયુષ્યની અંદર કેવી રીતે હટાવી શકાય એમ લાગે પણ ખરૂં.
અંતર્દષ્ટિથી વિચારતાં આત્માની સ્થિતિ અનંત કેડાછેડી સાગરેપમથી પણ અધિક તેની આગળ ૭૦ કેડાછેડી શું હિસાબમાં ?
૭૦ કેડાછેડીને અંત છે. આત્મા અનંત છે. મેહનીય કામ ઉપરાંત સર્વ કર્મોને અંત આવી શકે છે, કિન્તુ આત્માને કેઈ કાળે. પણ અંત આવી શકતું નથી.
જેમ બહાર રહેલી વસ્તુનું દર્શન, સૂર્યના પ્રકાશમાં પણ ચર્મચક્ષુ ખોલ્યા સિવાય થઈ શકતું નથી, તેમ અંતરમાં રહેલી મહાન વસ્તુનું દર્શન પણ આંતર–ચક્ષુ વિવેચક્ષુવિચારચક્ષુ–ઉઘડ્યા સિવાય થઈ શકે નહિ.
બાહ્ય વસ્તુ જગત છે. આંતર વસ્તુ આત્મા છે. આત્મ ચૈતન્યરૂપે છે.
જેમ દીવાને જોવા માટે બીજા દીવાની જરૂર પડતી નથી, પણ એ જ દીપકના પ્રકાશથી દી જોવાય છે, તેમ આત્માને જોવા માટે બીજા જ્ઞાન–પ્રકાશની જરૂર નથી. પરંતુ અંતરમાં રહેલો જ્ઞાન–પ્રકાશ, જેમાંથી એ પ્રકાશ વહી રહ્યો છે, તે આત્માને પણ જોઈ શકે છે..
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ર૪
આરાધનાને માર્ગ આ રીતે આત્મા અવિનાશી, મહાનમાં મહાન, બળવાનમાં બળવાન, સર્વજ્ઞાનમાં શિરોમણિ અને નિરવધિ સુખથી પરિપૂર્ણ છે.
જ્ઞાન ક્રિયાપ્યાં મારા
શા
આત્માને સંપૂર્ણ વિકાસ કરવા માટે જૈન ધર્મ બે સાધને મુખ્ય માન્યાં છેઃ
(૧) જ્ઞાન (૨) ક્રિયા
જ્ઞાન ક્રિયાખ્યાં મોક્ષ એ તેનું ટંકશાળી સૂત્ર છે. જે પ્રત્યેક આરાધકના લક્ષ્યને યથાર્થ માર્ગ ચીંધતું રહે છે.
આત્માની પરિપૂર્ણ શુદ્ધિ માટે એકલું જ્ઞાન કે એકલી ક્રિયા બસ નથી. જ્ઞાન વિનાની ક્રિયા કે કિયા વિનાનું જ્ઞાન, મનુષ્યને આત્મવિકાસની ટોચે પહોંચાડી શકે નહિ. ઉભયને સંગ થાય ત્યારે જ પૂર્ણ વિકાસ થઈ શકે છે.
સામાયિક એ અનુષ્ઠાન છે, વિધિ છે, ક્રિયા છે. અનુછાને એ સાધન છે. તેને યથાવિધિ અનુસરવાથી મનુષ્યનું સાધ્ય તેની તરફ દોડી આવે છે.
આરાધનાના માર્ગમાં વિધિનું પણ એટલું જ મહત્ત્વ છે, જેટલું પ્રશસ્ત પ્રણિધાનનું છે.
ધર્મક્રિયાનું ધ્યેય ધર્મકિયાનું ધ્યેય મનને છેવું તે છે. કપડાં જેમ રોજ મેલાં થાય છે, તેમ મન પણ રેજ ને રેજ મેલું થાય છે. માટે કપડાની જેમ મનને પણ રેજ છેવું જોઈએ.
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ચૌદમુ સામાયિકની ક્રિયા
આત્મવિકાસનુ સાધન :
દરેક ધર્મના અનુયાયીઓને તેના પ્રણેતાઓએ આત્મવિકાસ કરવાનાં ભિન્ન-ભિન્ન સાધને બતાવ્યાં છે. ખ્રિસ્તીઓને પ્રાર્થના, મુસલમાનોને નમાજ, હિન્દુઓને નિત્યકર્મો, બ્રાહ્મણોને સંધ્યાઓ, પારસીઓને અવસ્તાઓ તેમ જૈનેને આત્મવિકાસની ટોચે પહોંચવાનું સાધન, શ્રી તીર્થંકર પરમાત્માઓએ સામાયિક ધર્મને કહ્યું છે.
सामायिकं च मोक्षागं परं सर्वज्ञभाषितम् ।। वासीचन्दनकल्पाना - मुक्तमेतन्महात्मनाम् ॥१॥ निरवद्यमिदं झेयं, एकान्तेनैव तत्त्वतः । कुशलाशयरुपत्वात् सर्व योग विशुद्वितः ॥ २ ॥ सायिक विशुद्वात्मा, सर्वथा घाति कर्मणः। क्षयात् केवलमाप्नोति, लोकालोक प्रकाशकम् ॥३॥
અર્થ – સામાયિક એ મોક્ષનું–સર્વાષિત પરમ સાધન છે.. વાંસલાનું છેદન અને ચંદનનું વિલેપન એ બંને પ્રત્યે સમાન વૃત્તિ
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૬
આરાધનાના માર્ગ
વાળા મહાપુરુષોને અથવા વાંસલા પ્રત્યે ચંદન કલ્પવૃત્તિવાળા સત્પુરુષાને તે હાય છે. (૧)
તત્ત્વથી આ સામાયિક, એકાન્તપણે નિરવદ્ય (પાપરહિત) છે, કારણ કે તે કુશલાશય (મોક્ષપ્રણિધાન) રૂપ છે, એટલું જ નહિ પણ “સર્વ ચોગાનુ વિશુદ્ધિરૂપ છે. (ર)
આવા સામાયિકથી વિશુદ્ધ થએલા આત્મા ઘાતી કર્યાંના સ પ્રકારે ક્ષય કરીને લેાકાલાક પ્રકાશક કેવળજ્ઞાનને મેળવે છે. (૩)
અપકારી અને ઉપકારી ઉભય પ્રત્યે સમાનવૃત્તિ અથવા અપકારી પ્રત્યે પણ ઉપકાર કરવાની વૃત્તિવાળું આ સામાયિક, મોક્ષનું ઉત્કૃષ્ટ
સાધન છે.
આ સામાયિકમાં ચિત્તના શુભ આશય ઉપરાંત મન-વચન અને કાયા એ ત્રણેયના વ્યાપારાની વિશુદ્ધિ રહેલી છે. ઘાતી કમેાંના સથા ક્ષય કરવા માટે, આના સમાન ખીજું સાધન જગતમાં છે નહિ.
સર્વ આત્માએ સત્તાએ સમાન છે. સને સુખ પ્રિય છે, અને દુઃખ અપ્રિય છે. સ્વરુપથી સર્વ આત્મા અનંત જ્ઞાન, અનંત દર્શન, અનંત સુખ અને અનંત વીને ધારણ કરનારા છે. એવુ જ્ઞાન થયા પછી પણ એ જ્ઞાનને અનુરૂપ ક્રિયા થયા વિના આત્મા વિકાસ સાધી શકતા નથી.
સામાયિકની ક્રિયામાં આત્માસ્વરૂપનુ જેવુ યથાર્થ જ્ઞાન થયું છે, તેના પ્રકાશમાં તેવી યથાર્થ ક્રિયા કરવાનું શાસ્ત્રનું ફરમાન છે. તેમાં કેવળ સર્વાં જીવો પ્રત્યે શુભેચ્છા ખતાવીને કે સંનું દુઃખ દૂર ચા અને સર્વોને સુખ મળેા, એવી કેવળ ભાવના કરીને જ અટકી જવામાં આવતું નથી. કિન્તુ કોઈ પણ જીવને દુઃખ થાય અને સ કોઈને સાચું સુખ પ્રાપ્ત થાય, એ જાતનુ` સક્રિય વંન ઉપદેશેલું છે.
સામાયિકમાં કેવળ મનની ભાવના કે વાણીની શુભેચ્છા જ નથી, ન્તુિ કાયાને પણ ભાવના અને શુભેચ્છાનુસાર પ્રવર્તાવવા માટેની પ્રતિજ્ઞા છે.
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
સામાયિકની ક્રિયા
૧૭ સર્વ પ્રકારના અશુભ વ્યાપાર પછી તે કરવારૂપ હય, કરાવવા રૂપ હોય કે અનુમોદનારૂપ હોય, તેને મન-વચન-કાયાથી ત્યાગ અને સર્વ પ્રકારના શુભ વ્યાપારને મન-વચન-કાયાથી આદર કેવળ કરવારૂપ જ નહિ, કિન્તુ શક્તિ અનુસાર કરાવવા અને અનુમેદવારૂપ પણ વિહિત કરેલ છે.
કઈ પણ શુભ વિચાર જ્યાં સુધી આચરણમાં આવતે નથી, ત્યાં સુધી તે કેવળ વિચાર જ છે, પરંતુ આચાર નથી. આચારને અનુરૂપ વિચાર અને વિચારને અનુરૂપ આચાર ઘડાય ત્યારે જ તે ધર્મરૂપ બને છે અને તે ધર્મ જ જીવને ધારણ કરે છે, દુર્ગતિપાત અટકાવે છે, સદ્દગતિ અપાવે છે.
સામાયિકના આઠ પર્યાયે બતાવ્યા છે. તેમાં કેવળ વિચાર નહિ, કિન્તુ આચાયુક્ત વિચારને જ સ્થાન આપેલું છે.
સામાયિકના આઠ પર્યાયે દષ્ટાન્ત સહિત બતાવતાં કહ્યું છે કે – તમારૂ, સમરૂાં, સ્નેહા, સમાસ, સંવે છે अणवज्जं च परिणं, पच्चक्खाणे य ते अठ ॥ दमदंते, मेयज्जे, पूच्छा चिलाइपुत्तेय । धम्मरुइ, इला, तेइली सामाइअ अट्ठ उदाहरणा॥
અર્થ – સમભાવ, દયાભાવ, સમ્યગુવાદ, સમાસ, સંક્ષેપ, અનવદ્ય, પરિજ્ઞા અને પ્રત્યાખ્યાન આ આઠ સામાયિકના પર્યાય છે.
તે ઉપર અનુક્રમે દમદંત, મેતાર્ય, કાલકસૂરિ, ચિલાતીપુત્ર, લોકિકાચાર પંડિત, ધર્મરુચિ, ઈલાપુત્ર અને તેટલીપુત્રના ઉદાહરણ છે.
ઉપસર્ગ અને સત્કાર પ્રત્યે સમાન ભાવ રાખનાર દમદંત રાજર્ષિ, કૌંચ પક્ષીના પ્રાણની રક્ષા ખાતર પિતાના પ્રાણ આપનાર મેતાર્ય મુનિવર, દત્ત પુરોહિતને સત્ય વચન કહેનાર કાલસૂરિ, ઉપશમ, વિવેક અને સંવરરૂપ માત્ર ત્રણ પદના વિચારથી ઘોર ઉપસર્ગને સમતાભાવે
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
આરાધનાને માર્ગ સહનાર મહાત્મા ચિલાતીપુત્ર, શેડા અક્ષરેમાં ઘણું રહસ્ય બતાવનારા પંડિતે, “અનાકુટ્ટી” શબ્દને સાંભળતાંની સાથે નિરવદ્ય મુનિપણું અંગીકાર કરનાર ધર્મરુચિ અણગાર, સાચા ત્યાગનું દશ્ય જેવા માત્રથી પ્રતિબંધ પામનાર ઈલાપુત્ર કેવળી અને નિમિત્ત મળતાં જ ત્યાગમાર્ગને પ્રતિબંધ પામનાર તેટલીપુત્ર આચાર્ય એ સામાયિક-પાલનનાં અને તે દ્વારા આત્મસિદ્ધિ પામનારા મહાપુરુષોનાં દૃષ્ટાન્ત છે. | સામાયિકનું મૂળ સમ્યગ્રદર્શન છે, સામાયિકનું ફળ સમ્યફચારિત્ર છે.
બહિરાત્મભાવ:
આ સંસારનું, બંધનનું, દુઃખના સાગરનું, અજ્ઞાનરૂપી મહાઅંધકારનું, સહરાના રણથી બદતર ભવાટવીનું મૂળ કારણ કેઈ હોય તે તે મિથ્યાત્વ છે. તેને કેટલાક “માયા” કહે છે. કેટલાક તેને
Devil sin' કહે છે. બુદ્ધ તેને “મારે” કહે છે. જેને તેને મિથ્યાત્વ” કહે છે. તેમજ તે બહિરાત્મભાવ' નામે પણ ઓળખાય છે. આત્મબુધે હો કાયાદિક ગ્રહ્યો
બહિરાતમ અઘરૂપ.”
(આનંદઘનજી ) આ સંસારમાં મોટામાં મોટું કોઈ પાપ હોય તે તે મિથ્યાત્વ છે અને મિથ્યાત્વ એટલે બહિરાત્મભાવ, કાયાદિને “હું” માને છે.
કાયા, વાણી, યૌવન, ધન, સ્વજન અને મન આદિની પ્રવૃત્તિમાં નિશ્ચયથી “હું” અને “મારાપણની અજ્ઞાન–બુદ્ધિ એ જ બહિરાત્મભાવ છે, એ જ મિથ્યાત્મ છે અને એ જ અવિદ્યા અને અજ્ઞાનરૂપી મોટામાં મોટું પાપ છે.
મનુષ્ય જેને “હું” માને છે અને જેમાં પિતાપણાની કલ્પના કરે છે, તેને ઉદ્દેશીને જ તે સઘળી પ્રવૃત્તિઓ રસ તેમજ ઉમંગથી કરતે હોય છે.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
સામાયિકની ક્રિયા
૧૨૯
'
દેહને જ હું' માનવાથી મનુષ્યમાં રહેલાં કેટલાંક ગમ્ય અને અગમ્ય સામર્થ્યની તેને ખબર પડતી નથી. દેહમાં રહેનાર કોણ છે? તેની શેાધ તરફ તે વળે છે. ત્યારે તેમાં રહેલ અખૂટ ખજાનાની તેને માહિતી મળે છે.
સામાયિક એ અખૂટ ખજાના ખાલવાની એક અજબ ચાવી છે.
તેન
સમતાના પરમ પ્રભાવ :
कर्म जीवं च संश्लिष्टं परिज्ञायात्मनिश्चयः । विभिन्नी कुरते साधुः सामायिकशालाक्या ॥ १ ॥ रागादि द्वांत विद्वंसे कृते सामायिकांशुना । स्वस्मिन् स्वरुपपश्यन्ति योगिनः परमात्मनः ॥ २ ॥ - કલિકાલસર્વ જ્ઞ ભગવંત શ્રી હેમચન્દ્રસૂરીશ્વરજી ] અર્થ :-પરસ્પર એકમેક થએલા જીવ અને કમને જાણીને કર્યાં છે. આત્માના નિશ્ચય જેણે, એવા સાધુ સામાયિકરૂપી શલાકા વડે એ એને જુદા કરે છે. (૧)
સામાયિકરૂપી સૂર્ય વડે રાગાદિ અધકાર નાશ પામે છતે, ચાગી પુરુષો પાતાના આત્મામાં પરમાત્માના સ્વરૂપને જુએ છે. (૨) अयं प्रभावः परम समत्वस्य प्रतीयताम् । यत् पापिनः क्षणेनापि पदमियति शाश्वतम् ॥ १ ॥
અર્થ :- સમતાને આ પરમ પ્રભાવ છે કે જેનાથી પાપી આત્મા પણ એક ક્ષણવારમાં શાશ્વત પટ્ટને પ્રાપ્ત કરે છે.
આત્મા શરીરદ્વિરૂપ નથી :
મનુષ્ય ભત્ર ઉત્તમમાં ઉત્તમ ખરો પણ જો શરીર વગેરે જહે વસ્તુને ‘હું” કરીને માને તે તેના જન્મ–ભવ મહાપાપરૂપ બની
આ. ૯
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૦
આરાધનાના માગ
જાય છે. ઉત્તમતાની ઉત્તમંતા ઉત્તમ આશયપૂર્વકની સર્વોત્તમ આરાધનામાં સમાએલી છે એ સહુએ યાદ યાદ રાખવા જેવુ છે જ.
શરીર વગેરેમાં જો સાક્ષીભાવ, અધિષ્ઠાનભાવ ધારણ કરે, આત્માને હૃદયસ્થ કરીને વર્તે, તે તેનામાં રહેલો આત્મા પોતાના પરમાત્મપણાને પ્રગટ કરી શકે.
૮ કાયાદિક ’નેહા સાખી અંતર
ઘર રહ્યો, આતમરૂપ. (આન ઘનજી)
આત્મા શરીરાદ્વિરૂપ નથી, પણ શરીરાદિના સાક્ષી છે. શરીર, મન, અહંકાર, યૌવન, ધન, માલમિલકત કે સ્વજન-સ્નેહીઓ આત્મારૂપ નહિ પણ આત્મભિન્ન છે. આત્મા તો સના સાક્ષી, દ્રષ્ટા છે. એ રીતે અંતરાત્મભાવ પ્રગટ થતાં સસ્પેંસારમાં થતાં સુખ-દુઃખથી જીવ પર બની જાય છે. પછી એમ લાગે છે કે સુખ-દુઃખ કમ`સ ંગે આવી મળેલા અને થોડા કાળ રહી વિનાશ પામી જનારા આગ તુક છે. આત્મા એનાથી પર છે.
આ સ્થિતિ આવ્યા પછી આંતરચક્ષુથી પરમાત્મ–દન કરવાની ચેાગ્યતા પ્રાપ્ત થાય છે. આત્મા અને પરમાત્માના સંબંધ યથાર્થપણે સમજાય છે, હૃદયગત થાય છે. દેહાર્દિકથી આત્મા અલગ છે, તેમ પરમાત્મા તરફ જોતાં કર્માદ્રિકથી પણ તે નિશ્ચયથી અલગ છે, એવુ ભાન થાય છે. અને કર્માંથિી અલગ 4 અવલખી સામાયિક આદિ પ્રવૃત્તિ વચ્ચે આવતાં વિઘ્નાને દૂર કરતા પ્રગટ કરે છે.
થવા માટે પોતાના આત્મવીય ને કરતા રહે છે અને ધીમે-ધીમે જઈ પોતાના પરમાત્મ સ્વરૂપને
પૂજ્ય
· જ્ઞાનાનંદે હૈ। પૂરણ
પાવને,
વચ્છત સકલ ઉપાધિ. સુજ્ઞાની
અતીન્દ્રિય ગુણમણિ આગરું, ઈમ, પુમાતમ સાધ. સુજ્ઞાની શ્રી આન દઘનજી મહારાજ પરમાત્મ સ્વરૂપનું વર્ણન કરતાં
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
સામાયિકની ક્રિયા
લા
ફરમાવે છે કે જ્ઞાન અને આનંદથી પરિપૂર્ણ, પવિત્ર, સકળ બાહ્ય ઉપાધિ—પર દ્રવ્યના સંબંધ તેનાથી રહિત, અતીન્દ્રિય, ગુણુ સમૂહરૂપી મણુિઓની ખાણ એવા પરમાત્માને અંતરાત્માવવાળા આત્મા સાધી શકે છે.
સામાયિકની ક્રિયા કરતાં એ ક્રિયાના અર્થ અને પછી ભાવ જેમ-જેમ પ્રાપ્ત થતા જાય છે, અંતરમાં ઉઘડતા જાય છે, પરિણામસ્થ બનતા જાય છે, તેમ-તેમ પરમાત્મસ્વરૂપને પરિચય વધતા જાય છે, પાકટતા ધારણ કરતા થાય છે. પરમાત્મા ઇન્દ્રિયેથી જણાતા વિષયાથી પર છે, છતાં ઇન્દ્રિયોથી પર એવા આત્મા, પરમાત્માને જાણે છે અને ઇન્દ્રિયા તથા તેના વિષયા પણ જાણે છે.
સામાયિકનું ફળ :
yu
સામાયિક વડે સાવધ ચેાગની વિકૃતિ થાય છે. તેનુ ફળ એટલુ માટુ કહ્યુ છે કે તેની સરખામણી સેના અને ચાંદીના ઢગલાઓથી પણ થઈ શકે નહિ.
"
दिवसे दिवसे लक्खं देइ सुवन्नस्स खंडियं एगो । एगो पुण सामाइयं, करेइ न पहप्पए तस्स ॥ १ ॥
અર્થ :- એક માણસ રાજ સુવણૅ ની એક લાખ ખાંડી (એક ખાંડી ખરાખર પ૬ મણ) શુભ ક્ષેત્રમાં દાન કરે છે. અને બીજો એક માણસ રાજ એક સામાયિક કરે છે, તો તે દાન આપનાર, સામાયિકના ફળને પહોંચતા નથી.
સામાયિકમાં પાપ–વ્યાપારના ત્યાગ વડે જે જીવાના પ્રાણાને અભય મળે છે, તે પ્રાણાનું મૂલ્ય, સમસ્ત પૃથ્વીના મૂલ્ય કરતાં પણ અધિક છે. તેથી સર્વ દાનામાં અભયદાન મુખ્ય છે. વળી કહ્યું છે કે,
सामाइयं कुणंतो समभावं सावओ अ घडियदुगं । आउ सुरेस बंध, इत्तिय मित्ताई पालियाई ॥ १ ॥
''
અર્થ :-સામાયિકમાં સમભાવને ધારણ કરતા શ્રાવક એ ઘડીમાં આણુ કરોડ લ્યેાપમથી ઝાઝેરુ દેવાયુષ્ય બાંધે છે.
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩ર
આરાધનાના માર્ગ
सामायिकं द्विषटिकं चिरकर्मभेदी, चंद्रावतंस वदुच्च धियोऽत्र किन्तु । स्पर्शेऽपि सत्यमुदकं मलिनत्वनाशि, घोरं तमो हरति वाकृत एव दीपः ॥ १ ॥
અર્થ :- બે ઘડીનું (૪૮ મિનિટ ) સામાયિક, ચિરકાળના કમને ઉચ્ચ બુદ્ધિવાળા શ્રી ચંદ્રાવત ́સક રાજાની જેમ (ક ને ) ભેદનારું છે. સ્પર્શથવા માત્રથી જળ મલિનતાના નાશ કરે જ છે, દીપક પ્રગટ કરતાંની સાથે ધાર અંધકાર તત્કાળ નાશ પામે જ છે.
तिव्वं तवं तवमाणो जं नवि निट्ठयइ जम्मकोडीहि । तं समभाव भाविअचित्तो खवेइ कम्मं खणद्वेणं ॥ १ ॥
અર્થ :- કરોડો જન્મો સુધી તીવ્ર તપને તપતાં જે કમ ક્ષય નથી થતા, તે કર્મ સમભાવથી ભાવિત ચિત્તવાળા અ ક્ષણમાં નાશ
કરે છે.
जेवि गया मोक्खं, जे विय गच्छति जे गमिस्संति । ते सव्वे सामाइयमाह पेण મુજ્ઞેયના
? ॥
અર્થ :· ભૂતકાળમાં જે કોઈ માક્ષે ગયા છે, વમાનકાળમાં જાય છે અને આગામી કાળે જશે તે સર્વે સામાયિકના માહાત્મ્યથી છે, એમ જાણવુ,
किं तिव्वेण तवेणं, किं च जवेणं किं च चरित्तेणं ? समायाइ विण मुक्खो न हु हुओ कहवि न हु होइ ॥ १ ॥
અર્થ :– તીવ્ર તપ વડે, જપ વડે કે ચારિત્ર વડે શું? સમતા. વિના કોઈ ના માક્ષ થયા નથી, થવાના નથી.
માટે જ્યારે જ્યારે અવસર મળે, ત્યારે-ત્યારે સામાયિકના અભ્યાસ કરી.
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
સામાયિકની ક્રિયા
૧૩૩ ના ના ૩ તાદે સામાફ વફા '
શ્રી ભગવતી સૂત્ર અર્થ - જ્યારે અવસર મળે ત્યારે સામાયિક કરે.
'यदा सव्व सामाइयं काउमसत्तो तदा देस सामायियंपि जाव बहुसो कुज्जा । तथा जत्थ वा विसमइ अच्छइ वा निव्वारो सम्वत्थ समाइयं करेइ ।
(શ્રી આવશ્યકચૂર્ણિ) અર્થ - જ્યારે સર્વ–સામાયિક કરવાને શક્તિમાન ન હોય, ત્યારે પણ દેશ (દેશવિરતિ) સામાયિક બહુ વાર કરે તથા જ્યારે-જ્યારે વિશ્રાંતિ મળે અથવા બીજું કંઈ કાર્ય ન હોય, ત્યારે–ત્યારે સર્વત્ર સામાયિકને કરે.
जीवो पमायबहुलो बहुसो विअबहुविहेसु अन्थेसु। एएण कारणेण बहुसो सामाइयं कुज्जा ॥ १ ॥
સામાયિક નિર્યુક્તિ. અર્થ :– જીવ પ્રમાદથી ભરેલો છે. બહુ પ્રકારના અર્થમાં વારંવાર ઓતપ્રેત થએલે છે, એ કારણે વારંવાર સામાયિક કરવું જોઈએ.
આરાધનાને પ્રાણ:
સમતાભાવ આરાધનાને પ્રાણ છે.
સમત્વભ્રષ્ટ વિરાધક લેખાય છે. વિરાધના આત્માને સંસારમાં ઠેરઠેર રઝળાવે છે.
આત્માના આ રઝળપાટના કાયમી અંત માટે પુણ્યશાળીઓએ સમતાના ઘરમાં સ્થિર કરનારી આરાધનામાં એકાકાર થવું રહ્યું.
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ પંદરમું સામાયિક
vivin
ipulliniiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiii
આત્મા એ જ સામાયિક છે :
“ભગવાઈ અંગે ભાખિયે, સામાયિક અર્થ; સામાયિક પણ આત્મા ધારે સુધે અર્થ
[, ઉપા. શ્રી યશોવિજ્યજી મ. સા.] અર્થ - શ્રી ભગવતીસૂત્રમાં કહ્યું છે કે, “સામાયિકને અર્થ અને સામાયિક એ ખરેખર આત્મા જ છે.” આ શુદ્ધ અર્થ તમે ધારણ કરે.
નિશ્ચય દષ્ટિથી આત્મા એ જ સામાયિક છે. એટલે સામાયિકની કિયા આત્મતત્વને પ્રગટાવનારી છે, આત્મતત્વને અનુભવ કરાવનારી છે.
સામાયિક શબ્દના ઉચ્ચાર સાથે સામાયિક ઉપર વિચાર કરવામાં આવે અને ઉંચાર તેમજ વિચાર મુજબ આચાર ઘડવામાં આવે તે આત્મતત્વ પ્રગટ થયા સિવાય રહે નહિ. આત્મતત્વને સાક્ષાત્કાર કરવાનું ટૂંકામાં ટૂંકું સાધન સામાયિકની ક્રિયા છે.
* સામાયિક કાર લગ્ન વિહિ , આ
ચાર ચયે સામા
તે
માટે અને ચાર
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
સામાયિક
૧૩પ
સામાયિકનું લક્ષણ :
જ્ઞાન-દર્શન–ચારિત્ર એ ત્રણ એકત્ર મળીને મોક્ષને માર્ગ બને છે. તે ત્રણ જ્યારે સમ પ્રમાણમાં પ્રાપ્ત થાય છે, ત્યારે તેને “સામાયિક’ કહેવાય છે.
જેવો ઉચ્ચાર તે જ વિચાર અને જે વિચાર તે જ આચાર જ્યારે સામાયિકને એટલે સમતાભાવને થાય છે, ત્યારે જ્ઞાન-દર્શનચારિત્રની એકતા પ્રાપ્ત થાય છે. સમભાવ સક્રિય બને છે. સર્વ છે અને તેમની અવસ્થાઓ પ્રત્યે સામ્યભાવ–મધુરભાવ, સર્વ પુગલે અને તેને પર્યામાં સમભાવ-માધ્યસ્થભાવ અને સર્વ ગુણે અને તેના મોક્ષસાધક સામર્થ્યમાં સમ્યગુભાવ–આદરભાવ એ સામાયિકનું લક્ષણ છે. એ લક્ષણમાં સામાયિકના સર્વ અંગોને સંગ્રહ થઈ જાય છે. તે
આત્મવિકાસનાં મુખ્ય સાધન : આત્માને સંપૂર્ણ વિકાસ કરવા માટે મુખ્ય બે સાધન છે. એક જ્ઞાન, બીજું કિયા.
કિયા વિનાનું જ્ઞાન કે જ્ઞાન વિનાની કેવળ કિયા માક્ષસાધક બની શકતાં નથી.
દરેક ધર્મને બે અંગ હોય છે. એક દર્શનશાસ્ત્ર (Philosophy અને બીજું આચારશાસ્ત્ર (Ethics).
આચારશાત્રે બતાવેલા પ્રત્યેક પ્રયોગને અનુષ્ઠાન કહેવામાં આવે છે,
દરેક અનુષ્ઠાનની પાછળ તેનું સાધ્ય, તેનાં સાધન, તેનાં વિને, તેની સિદ્ધિ અને તેનું બીજાઓને પ્રદાન હોય છે.
સાધની સ્પષ્ટતા :
આરાધકે જે અનુષ્ઠાન કરવું હોય તેનું મુખ્ય સાધ્ય શું છે, તે
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૬
આરાધનાને માર્ગ પ્રથમ નક્કી કરવું જોઈએ. આપણે જે મેળવવું છે તે નક્કી થયા વિના આપણું પ્રવૃત્તિ બળવતી બનતી નથી.
આપણું ઉદ્દેશ અને સાધ્યમાં આપણી જેટલી પ્રીતિ–ભક્તિ, તેટલી બળવતી પ્રવૃત્તિ સાધ્યને માટે થઈ શકે છે. તેથી અધિક થઈ શકતી નથી.
જે માણસને આદર્શ પૈસા છે, તે માણસ પિતાને દેશ, ઘરબાર, સગાંવહાલાં, મિત્રે અને કુટુંબને મૂકી યુરેપ—અમેરિકા નથી જતો ? જાય છે, કારણ કે તેને આદર્શ પસે છે.
એ વાત ખરી કે કેટલાક પરિપૂર્ણ આદર્શને તે જ ભવમાં ન પણ વરે; તથાપિ તેમના પુરુષાર્થ અને પુણ્ય મુજબ ડેઘણે લાભ તે હાંસલ કરે જ છે.
તે જ પ્રમાણે શાસ્ત્રમાં જે વિધાન કર્યું હોય, તેને બરાબર સમજી, તેના ઉપર પ્રીતિભક્તિ કેળવી, બળ-વીર્ય ગોપાવ્યા વિના પ્રવૃત્તિ આદરવામાં આવે તે સાધ્યના કેટલાક અંશેને પ્રાપ્ત કરતાંકરતાં એક કાળે પરિપૂર્ણ આદર્શને પહોંચી શકાય. એ રીતે પ્રથમ આદર્શને નક્કી કરી સામાયિકની પ્રવૃત્તિમાં પ્રવેશ કરે જોઈએ.
વિધ્રા, સિદ્ધિ અને વિનિયોગ:
આત્મ-સમભાવની પ્રાપ્તિમાં મિથ્યાત્વ એ જ મોટામાં મોટું વિન છે. જેમ-જેમ સાધક એના ઉપર વિજય મેળવતે જાય છે, તેમ-તેમ આત્મિક ગુણો પ્રગટતા જાય છે.
સામાયિકની ક્રિયાને અર્થ અને પછી તેને ભાવ જેમ જેમ પ્રાપ્ત કરતા જવાય છે, તેમ તેમ વિદને સહેજે દૂર થઈ જાય છે. એ દૂર થતાંની સાથે જ સિદ્ધિ પ્રાપ્ત થાય છે. સિદ્ધિ પ્રાપ્ત થતાંની સાથે સાધકના આત્મામાં જે સામ પિતાને પ્રગટ થયાં છે, તે જગતના અન્ય જીવોને પણ પ્રાપ્ત થાય તેવી ભાવ-દયા પ્રગટે છે.
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
સામાયિક
૧૩૭ આ રીતે સાધ્ય નક્કી કરી, તદનુરૂપ પ્રવૃત્તિને અમલમાં મૂકી, વચ્ચે આવતાં વિદનેને પરાસ્ત કરી. સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરી, તેને અન્યના કલ્યાણ માટે વિનિગ કરે, એ ધાર્મિક અનુષ્ઠાનેની સર્વશ્રેષ્ઠ વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિ છે.
ટાળવાના દોષ :
જે ક્રિયા કે અનુષ્ઠાન કરવામાં આવે તેનું ફળ આત્મવિકાસ સિવાય બીજું કાંઈ પણ ઈચ્છવું ન જોઈએ.
માનસિક વિદને ચાર પ્રકારનાં ગણાવ્યા છેઃ (૧) અવિધિ. (૨) અતિ પ્રવૃત્તિ (ન્યૂન પ્રવૃત્તિ કે અપ્રવૃત્તિ આદિને આમાં સમાવેશ થઈ જાય છે. (૩) દગ્ધ (એટલે આત્મવિકાસ સિવાયના ફળની વાંછના) અને () શુન્ય (એટલે ઉપગ વિનાની જ ક્રિયા કરવી તે).
આરાધકે આ ચારે દોષ ટાળવા જોઈએ.
નમનને હેતુ :
સામાયિકની પ્રવૃત્તિમાં મંગળને માટે પ્રથમ શ્રી નવકાર મંત્ર ગણવામાં આવે છે.
તેમાં શ્રી પંચ પરમેષ્ટિ ભગવંતને નમન છે.
નમન કરવાને હેતુ, નમનીયમાં જેવા ગુણે પ્રગટ છે, તેવા જ ગુણે પોતાના આત્મામાં પ્રગટે.
ભાવપૂર્વકના વિધિયુક્ત નમન વડે પિતામાં રહેલા અપ્રગટ ગુણો પ્રગટ થાય છે. બહારથી દેખાવમાં એમ લાગે છે કે એક આત્મા બીજા આત્માને નમે છે, પરંતુ તાત્વિક રીતે તેમ નથી.
તત્ત્વદષ્ટિએ જોતાં નમન કરનારે પિતાના આત્મામાં રહેલા અપ્રગટ ગુણેને પ્રગટાવવા, એ ગુણો જેમનામાં પ્રગટ થએલા છે, તેવા નિર્મળ આત્માને નમન કરતે હેય છે..
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮
આરાધનાને માન
શ્રી પંચ પરમેષ્ટિ ભગવતે ?
.
.. 1
શ્રી પંચ પરમેષ્ટિ એટલે ઉત્કૃષ્ટપદે-ઉત્કૃષ્ટ સ્થાને બિરાજમાન વિશ્વોપકારી ભગવંતે.
- તેમને ભાવપૂર્વક નમન કરતાં આપણે આત્મા તેઓના જેવા જ ગુણેને પ્રગટ કરી, આત્મવિકાસની ટોચે પહોંચવાની ભાવના રાખે છે.
શ્રી પંચ પરમેષિમય નવકાર મંત્રના પાઠથી, ઉચ્ચારણથી અને ભાવનાથી સર્વ દુઃખોની નિવૃત્તિ અને સર્વ પ્રકારનાં સુખની પ્રાપ્તિ થાય છે. છેવટે પરમ, અવ્યાબાધ અનંત આનંદ મળે છે. | વ્યંજન (શુદ્ધ ઉચ્ચાર) અર્થ (શુદ્ધ વિચારો અને તદુભયથી ઉત્પન્ન થતે શુભ ભાવ, આ ત્રણે પ્રકારની વિધિ વડે શ્રી નવકાર મંત્રનો જાપ કરવામાં આવે તે સકળ પાપને, સકળ દુઃખને નાશ થાય છે. સર્વ પ્રકારના મંગળ, પુણ્ય, સુખ, માનવજીવનનું સર્વોચ્ચ સાધ્ય પ્રાપ્ત થાય છે. | શ્રી નવકારના યથાર્થ સેવનથી, પંચ પરમેષ્ઠિ એટલે જાતિથી પાંચ અને વ્યક્તિથી અનંત મહાન આત્માઓ-આદર્શ આત્માઓનું સ્મરણ, વંદન, નમન, ચિંતન, ધ્યાન થાય છે અને તેથી આરાધકને મહાન આનંદરૂ૫ આત્મસામ્રાજ્યની પ્રાપ્તિ થાય છે. •
સાધ્ય અને સાધક :
શરીરને “હું” માનનાર પરમાત્માનું યથાર્થ સમરણ કરી શકે નહિ. પરંતુ શરીરમાં રહેનાર અમર આત્મા, અંતરાત્મા પરમાત્માનું સ્મરણ કરી શકે
સાધક અલ્પજ્ઞ છે, સાધ્ય સર્વજ્ઞ છે. એક પાસે એક પૈસે છે, બીજા પાસે કરોડ રૂપીઆ છે. બંને પૈસાવાળા છે. સાધક અંતરાત્મા
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
સામાયિક
૧૮ છે. સાધ્ય પરમાત્મા છે. બંને જ્ઞાનવાન, ગુણવાન છે. તફાવત ગુણને નથી, કિન્તુ ગુણના વિસ્તારને છે.
આમ સાધક-સાધ્યને યથાર્થ સંબંધ સમજી શ્રી નવકાર મંત્રમાં ઉચાર, વિચાર અને ભાવ વડે પ્રવેશ કરે જોઈએ.
શ્રી નવકારના પદને ઉચ્ચાર હોય, અર્થને વિચાર પણ હેય, છતાં ઘણી વાર ભાવ સુધી પહોંચાતું નથી.
શબ્દ એ ચકમક છે, અર્થ એ ફલક છે. ચકમક ફલક સાથેઅથડાય છે, ત્યારે તણખા ઝરે છે. તણખારૂપે પ્રકાશ બહાર આવે છે.
તેમ વ્યંજનશુદ્ધ શબ્દ, શબ્દનું શુદ્ધ ઉચ્ચારણ, અર્થ, શુદ્ધઅર્થ, અર્થને સ્પષ્ટ વિચાર અને તદુભય; એ બંને ભેગા થવાથી ઉચ્ચારણ અને વિચારણા એકત્ર મળવાથી ભાવરૂપ પ્રકાશ પ્રગટે છે. સાધકને પ્રતીતિ થતી જાય છે કે જે પરમાત્માનું હું સ્મરણ કરી રહ્યો છું, તેના પ્રગટ ગુણો જેવા જ મારામાં અપ્રગટ ગુણ છે. અને તેને હું સતત મરણ, સેવન, રાધન વડે ધીમે-ધીમે પ્રગટ કરતે જાઉં છું.
મસ્તક નમાવવું એટલે શું ?
આ પ્રમાણે શ્રી પંચ પરમેષ્ઠિ ભગવંતને નમસ્કાર કર્યા પછી. તેમાં રહેલા ત્રીજા
નમો વારિકાળ' પદની સ્થાપના કરી પંચિંદિવ્ય નામનું સૂત્ર કહેવામાં આવે છે. તેમાં ભાવ–આચાર્યના છત્રીસ ગુણનું વર્ણન છે. તે દ્વારા પણ નમન કરનારામાં રહેલા અપ્રગટ ૩૬ ગુણને પ્રગટ કરવાને હેતુ છે.
ગુરુમહારાજની ગેરહાજરીમાં “પંચિંદિય” બેલી, ગુરૂની સ્થાપના કરી, ગુરુને વંદન કરતાં “મસ્થળ વંદન” કહેવાય છે. આ ઉપવાક્યને હેતુ એ છે કે આખા શરીરમાં મસ્તક એ ઉત્તમ અંગ છે. જેણે મસ્તય નમાવ્યું તેણે સર્વ નમાવ્યું. નમન કરનારે આત્મસમર્પણ કર્યું
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૦
આરાધનાને માર્ગ
સામાયિક લેનારની કબુલાત :
- મસ્તક નમાવીને સામાયિક લેનાર કબૂલે છે કે, “મારી સર્વ ધર્મક્રિયા આપની આજ્ઞા પ્રમાણે કરીશ.” - વળી તેમાં કહેવાય છે કે “રાવળજ્ઞાણ નિરીહિણ” સર્વ બાહ્ય -વ્યવહાર, પાપવ્યાપારે છેડીને, શક્તિ ગેપવ્યા વિના વંદન કરું છું.”
વળી કહે છે કે, “હે ક્ષમાશ્રમણ ! હું આપને વંદન કરવા ઈચ્છું છું. આપ ક્ષમાશ્રમણ છે. ક્ષમા એ જ આપને મુખ્ય વ્યાપાર છે. હું આપને વંદન કરી, મારામાં ક્ષમા ગુણને વિકાસ કરવા ઈચ્છું છું.'
કાઉસગ્ગ :
સામાયિક લેવા માટે કાઉસગ્ગ કરવામાં આવે છે. અને તે પૂર્વે ઈરિયાવહીને પાઠ કહેવામાં આવે છે. કાઉસગ્ગ એટલે કાયાના ભાવને, દેહાધ્યાસને, કર્મભાવને તેડી, આત્મભાવમાં આવી, પરમાત્મભાવમાં એક્તા કરવી તે.
ઈશ્ચિાવહીમાં સર્વ જીવરાશિની સાથે ક્ષમાપના કરાય છે. દશ પ્રકારની વિરાધના કરતાં જે પાપ થયું હોય તેની શુદ્ધિ કાર્યોત્સર્ગરૂપ શુભ ધ્યાન વડે થાય છે. કહ્યું છે કે
_ 'पावाणं कम्माणं निग्घायणटाए ठामि काउसग्गं ।' - પાપકર્મની નિર્ધાતાને અર્થે દેહભાવ છોડી, આત્મભાવમાં રહી, મારા આત્માને પરમાત્મભાવમાં સ્થાપું છું.
કાયેત્સર્ગ (કાઉસગ્ગ) કરતી વખતે આત્મા કાયાનું ભાન છોડી -દઈને અંતરાત્મભાવમાં પ્રવેશે છે અને ત્યાં રહીને પરમાત્માનું સ્મરણ કરે છે, ત્યારે અંતરાત્મભાવથી પણ પર બની પરમાત્મભાવમાં તલ્લીન થાય છે. એ તલ્લીનતાથી આત્મપ્રદેશમાં વ્યાપેલા અશુભ કર્મોની નિર્ધાતના (નિર્જર) થાય છે.
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
સામાયિક
૧૪
જૈનદર્શન પૂર્ણ છે?
જૈનદર્શન પૂર્ણ એટલા માટે છે કે તેમાં માત્ર કલ્પનાને સ્થાન. નથી. કિન્તુ આત્મસંશોધન આત્માવલંબન વડે આત્માને પરમાત્મા બનાવવાની પ્રક્રિયા છે, એ પ્રક્રિયા પણ સર્વજ્ઞ શ્રી તીર્થંકર પર માત્માએ પ્રકાશેલી હાઈને સર્વ કાળમાં તદનુરૂપ આરાધના કરનારા. આત્મા, શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપના પ્રાગટયની દિશામાં આગળ વધતા રહે છે..
દેહભાવ છેડેવાથી વિદેહભાવ – અંતરાત્મભાવ પ્રગટે છે તેમાંથી પણ છૂટીને, કર્મભાવ દૂર કરીને, શુદ્ધાત્મભાવમાં રહેતાં શીખીએ, તે. મહાવિદેહ, કેવળજ્ઞાન અને મુક્તિને એગ્ય બનીએ છીએ.
આત્મામાં અસીમ બળ છે : આત્માના એકેક પ્રદેશમાં અમાપ, અનંત બળ છે.
ખરો પર્વત તે છે કે, ગમે તેવી વીજળી પડે તે પણ તેમાં ફાટ પડે નહિ. ગમે તે ભારે વરસાદ વરસે તે પણ તેને એકે ય કાંકરે ખરે નહિ. પરિષહરૂપી વૃષ્ટિએ અને ઉપસર્ગરૂપી વીજળીઓ જેમને પરાભવ કરી શકે નહિ, તે ખરેખર મહાપુરુષે છે. દેહભાવ. છૂટ્યા પછી તે સામર્થ્ય મળે છે.
આત્મસામર્થ્ય આગળ, ત્રિલેકના બાહ્ય સામ મસ્તક ઝુકાવે છે.
જૈનશાસ્ત્રને અનેકાન્તવાદ એ સમાધાનવાદ છે. અલ્પ સામર્થ્ય હોય ત્યારે પ્રશસ્ત આલંબન લેવું, સામર્થ્ય વધે ત્યારે સ્વાલંબી બનવું..
આમ મુમુક્ષુએ ક્રમથી આગળ વધવું જોઈએ. કમની આવગણના કરવાથી આત્મવિકાસને માર્ગ અવરોધાય છે.
પ્રથમ, પાપને પુણ્ય વડે દૂર કરી, પછી પુણ્યના ફળમાં અનાસક્ત રહી, શુદ્ધ આત્મ સ્વરૂપ તરફ પ્રયાણ કરવું જોઈએ
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરાધના માર્ગ પુણ્યકર્મ અને પાપકર્મ બંને ભલની જાતના છે. પાપ લૂંટ રોની જાતિનું છે અને પુણ્ય વળાવીઆની જાતિનું છે.
જેટલે તફાવત લૂંટારા અને વળાવીઓમાં (ભેમિયામાં) છે, -તેટલે જ પાપ અને પુણ્યમાં છે. પાપ આત્માના ગુણને લૂંટે છે. પુણ્ય તે લુંટારાથી બચાવે છે અને વળાવીઆરૂપ થઈ મિક્ષનગરના દ્વાર સુધી પહોંચાડે છે.
કોત્સર્ગ પછી મુહપત્તિ પડિલેહણા છે. તેમાં પુરુષે ૫૦ પ્રકારની અને સ્ત્રીએ ૪૦ પ્રકારની ભાવના કરવાની હોય છે.
સામાયિકની પ્રતિજ્ઞા :
ત્યાર બાદ સામાયિકની પ્રતિજ્ઞા લેવામાં આવે છે.
“હે ભગવન ! આપનું ઉપદેશેલું સામાયિક હું કરીશ. આપની આજ્ઞા એ જ મારો ધર્મ છે.”
પ્રામાણિક સેવક તે કહેવાય કે જે સેવ્ય, શેઠ કે સ્વામીને આજ્ઞા કરતાં થકવે પણ પિતે આજ્ઞા પાળતાં થાકે નહિ.
કરેમિ ભંતે માં જે પ્રતિજ્ઞા લેવામાં આવે છે, તેમાં પૂર્વાભ્યાસને લઈને, દેહાધ્યાસ અને મહાધ્યાસને લઈને જે ભૂલ થઈ જાય તેને, “gણમામિ નિવામિ જિમિ બાળ સામિ' હું આત્મસાક્ષીએ નિર્દુ છું, ગુરુ સાક્ષીએ ગહું અને પૂર્વના અશુદ્ધ આત્માને સિરાવું છું. આવી ભૂલે ફરી હું કરીશ નહિ.” એમ કહીને હું મારા શુદ્ધ સ્વભાવમાં પાછો ફરું છું. છે. આમ કરતાં કરતાં જ્યારે એક પણ દોષ ન થાય, ન સેવાઈ જાય, તેવું સામાયિક થાય ત્યારે સામાયિકની સિદ્ધિ સમજવી. આ દેહભાવે ક્રિયા કરે તે નિસરણી વાટે ઉપર ચઢે છે અને આત્મભાવે કરે તે પ્રકાશની ઝડપે પતાના ઈષ્ટ સ્થાને પહોંચે છે.
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
શામાયિક
યોગ :
જે સાધના, આત્માને સાધ્યની સાથે જોડે તે સાધનાનું નામ ચાગ છે. મન-વચન-કાયારૂપી સાધનાને બહાર જતાં રોકી આત્મામાં વાળવાથી ચાગી, પરમાત્મપદ્મ પ્રાપ્ત કરે છે.
楽
દશ પ્રકારની વિરાધના અંધ થતાં જ જીવમાં ભાવ જાગે છે. અને એ સમભાવ જાગે એટલે સર્વ સેવા–આરાધના કરવા માંડે છે.
આરાધના :
સમભાવ–આત્મજીવાની રક્ષા—
વિરાધના કરી જીવ જ્યારે નરગતિ સાધતા હતા, ત્યારે આરાધના કરવાની ભાવનાથી તીર્થંકરપદ્મ અને સિદ્ધપદ પામે છે.
આત્મદૃષ્ટિ સંસારમાં ઉચ્ચ પદવી અપાવી પલાકમાં ઉત્તમાત્તમ સ્થિતિએ પહોંચાડે છે.
'
આ જીવ એ શરીર નથી, કમ નથી, કષાય નથી, કિન્તુ શુદ્ધ આત્મા છે. એ દેખાતાં જ રાગદ્વેષ, ભય અને આસક્તિ ચાલ્યાં જાય છે. આત્મા પોતાના શુદ્ધ સ્વરૂપમાં રહી, સર્વ આત્માઓ સાથે સમભાવે હી, અનંત આનંદ અનુભવે છે,
સામાયિકમય જીવન :
જ્યાં સુધી ‘મને સામાયિકની પ્રતિજ્ઞા છે, ત્યાં સુધી વિશ્વના તમામ જીવાને હું' મારા જીવ સમાન ગણીશ અને એ અધ્યવસાયમાં દૃઢતા કેળવવા માટે મન, વચન, કાયાના યાગથી કોઈ પણ સાવધ વ્યાપારને કરીશ નહિં, કરાવીશ નહિ કે અનુમોદીશ નહિ,
આવેા નિયમ જિંદગી સુધી જેમાં અંગીકાર કરવાના હાય છે,
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪
આરાધનાને માગ
તે જાવજીવની સામાયિકની પ્રતિજ્ઞા છે, અને તે પ્રતિજ્ઞા અનુસાર જે જીવન જીવવાનુ હાય છે, તે સામાયિકમય જીવન છે.
સાધુભવ તાને જાવજીવન' સામાયિક વ્હાય છે. જે સર્વવિરતિ સામાયિક કહેવાય છે.
શ્રાવક વગને એ ઘડીનું સામાયિક હાય છે જે દેશિવરિત સામા યિક કહેવાય છે.
દેશવિરતિ સામાયિકના સતત અભ્યાસ દ્વારા આરાધક આત્મા, સવિરતિ સામાયિક 'ગીકાર કરવાની ચાગ્યતાને પરિપકવ કરી શકે છે. આરાધનાની ફળશ્રુતિ છે સમતાભાવ, આત્મૌપચ્યભાવ. આ ભાવ પાકે છે એટલે ભવસ્થિતિને પાકવુ જ પડે છે.
*
અહિંસા અને અનેસંત
અહિં સાનાં ઉપદેશમા મુખ્ય ભાર મનુષ્યની માનસિક શુદ્ધિ ઉપર છે. જીવા પ્રત્યે આત્મતુલ્ય વૃત્તિએ ટકાવી રાખવા માટે અહિંસા અને અનેકાંતની અપેક્ષા રહે છે. વિચાર—વૈષમ્યનું નિવારણ અનેકાંતથી થાય છે. ક્રિયા– સ્વાતંત્ર્યનુ નિયંત્રણ અહિંસાથી થાય છે. અનેકાંતવાદથી સત્યનું અને અહિંસકભાવથી સત્ત્વનું પાલન થાય છે. પ્રાણીઓમાં રહેલ પ્રાણુ અને વાણીમાં રહેલ સત્ય, બહુમાન અને આદરની નજરે જોવાલાયક છે. વિચારમાં રહેલ સત્ય, આચારમાં ઊતરેલ અહિં'સા જેટલુ જ કીમતી છે. એકમાં ન્યાયની અને ખીજામાં સત્યની રક્ષા થાય છે.
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ સાળમુ પ્રતિક્રમણથી પ્રીત
//////‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒||||||||
અધ્યાત્મ :
આરાધનાના માર્ગ તે ધર્મીના માર્ગ છે, આત્મકલ્યાણના માર્ગ છે, અધ્યાત્મના માર્ગ છે.
ઉત્તમ પ્રકારના આલખનાનાં સેવનથી આત્મામાં ઉત્પન્ન થતા શુભ ભાવને શ્રી જૈનશાસનમાં અધ્યાત્મ કહે છે.
જેમ પાણીની સરવાણીવાળા સ્થળમાં ખેાદવાથી પાણી અચૂક ઊભરાય છે, તેમ સમ્યગ્દષ્ટ આત્માઓની અંદર રહેલા શુભ ભાવાની અભિવ્યક્તિ પ્રતિક્રમણાદિ શુભ અનુષ્ઠાના વડે થાય છે.
દેવપૂજન, પ્રતિક્રમણ, ઉપદેશ—શ્રવણ આદિ પ્રત્યેક ક્રિયા, ભિન્ન ગ્રન્થિવાળા જીવને સાનુબંધ મિથ્યાત્વમૈાહાઢિ પ્રકૃષ્ટ કમ મળના વિનાશના હેતુ બને છે.
સાનુબંધ શુભ અનુષ્ઠાનને ઈતરાએ પણ સુવણુ ઘટ સમાન કહ્યું છે. શ્રી જૈનશાસનમાં પણ ૨ થી ૯ પલ્યેાપમ પ્રમાણ માહનીય ક્રમ ના ક્ષયે, દેશિવરતિ સંખ્યાતા સાગરોપમના ક્ષયે અનુક્રમે સવ*વિરતિ, ઉપશમશ્રેણિ અને ક્ષશ્રેણિ માનેલી છે.
આ. ૧૦
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૬
આરાધનાને માર્ગ સારા પશમવાળા જીવના લક્ષણ તરીકે અનુક્રમે માર્ગાનુસારિતા, સુરુચિતા, પ્રજ્ઞાપનાપ્રિયતા, ગુણરાગિતા, શક્યારંભિતા વગેરે ગણવેલ છે.
આવા સુલક્ષણ આરાધકને ભવભવાંતરનાં ચીકણાં કર્મો, આરાધનાના માર્ગથી ખસેડીને ઉન્માગે ઘસડી જાય છે, કારણ કે સંસારી જીવ ઉપર કની બહુલતા અને વિચિત્રતા અનેક પ્રકારની હોય છે.
દેશવિરતિ આદિ ચારિત્રની પ્રાપ્તિ થયા પછી અધ્યાત્મ આદિ પાંચ પ્રકારના ગેની પ્રાપ્તિ થાય છે. તેમાં અધ્યાત્મગની વ્યાખ્યા નીચે મુજબ છે :
ઔચિત્યપૂર્વક આવ્રતાદિનું પાલન, શ્રી જિનેશ્વરદેવના વચન પ્રમાણે જીવાદિ પદાર્થોનું ચિંતન તથા પ્રાણ આદિને વિષે મૈત્રી આદિ ભાની પ્રધાનતા તેને અધ્યાત્મવિશારદ અધ્યાત્મયોગ કહે છે. ' અધ્યાત્મગના પ્રબળ પ્રભાવે જ્ઞાનાવરણીય આદિ કિલષ્ટ કર્મોની પ્રકૃતિઓને વિલય, વીર્યને ઉત્કર્ષ, ચિત્તની સમાધિ તથા શાશ્વતજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થાય છે.
અધ્યાત્મ એ અતિ દારૂણ મેહરૂપ વિષના વિકારનું નિવારણ કરનાર લેવાથી સાક્ષાત , સ્વાનુભવસિદ્ધ ગીઓનું અમૃત છે.
તત્વચિંતન, જપ, સ્વઔચિત્ય-આલેચન (પિતાની યોગ્યતાનું યથાર્થ અવેલેકન, ચૈત્યવંદન આદિ અનુષ્ઠાનરૂપ ધર્મમાં પ્રવર્તન વગેરે પણ અધ્યાત્મ છે. ઔચિત્યપૂર્વક અને મૈથ્યાદિભાવ સહિત થતું તેનું આરાધન, ભાવવિશુદ્ધિને હેતુ છે.
યેગ્યતાનું પર્યાલચન, પ્રશસ્તગમન, શુભ ભાષણ તથા નિષ્પાપ ચિંતન સ્વરૂપ મન-વચન-કાયાના વ્યાપારથી, લેકપ્રવાહથી તથા પ્રશસ્ત
શકુન, શબ્દ અને અન્ય નિમિત્તના અન્વેષણથી શકે છે. - એ રીતે કરેલું ધર્મ પ્રવર્તન એકાંત ફળને આપનારું થાય છે. ' કારણ કે તે શુભભાવપ્રચુર અને ધર્મ પ્રતિબંધયુક્ત હોય છે.
ઔચિત્યની યથાર્થ આલેચના વિના કરવામાં આવતાં ધર્માનુષ્ઠાનને
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
અતિક્રમણથી પ્રીત ભંગ થઈ જવાને ભય છે. અતિચાર લાગવાનો સંભવ છે. એ કારણે તત્ત્વનિષ્ઠ પુરુષ ઔચિત્યને જોવા તેમજ પારખવાનું કહે છે. . .
ચિત્તની વિપરીત હાલત વખતે ગુરુ આદિને આશ્રય ઉપકારક નીવડે છે.
ભય વખતે કિલ્લાને આશ્રય, રેગ વખતે ચિકિત્સાને આશ્રય અને વિષ—વિકારાદિ સમયે જેમ મંત્રાદિને આશ્રય લેવાય છે, તેમ પિતાના આત્માની પ્રતિકૂળ પ્રવૃત્તિ વખતે ગુરુ, દેવ તથા સાધર્મિકાદિને આશ્રય અવશ્ય લેવો જોઈએ. એથી ઉન્માર્ગગમનના હેતુભૂત અશુભ કર્મોને નાશ થાય છે. અને આરાધનાના માર્ગમાં બરાબર સુસ્થિર રહી શકાય છે.
देवादिवन्दनं सम्यक् प्रतिक्रमणमेव च ।
मैत्र्यादि चिन्तनं चैतत्सत्वादिष्वपरे विदुः ॥ १ ॥ દેવગુરુવંદન, પ્રતિક્રમણ અને મૈયાદિનું ચિંતન પણ અધ્યાત્મ છે.
સ્થાન, કાળ અને કમથી યુક્ત, શબ્દ અને અર્થને વિષે ઉપગ સહિત, પિતા સિવાય તે અનુષ્ઠાનમાં પ્રવૃત્ત બીજાઓને અંતરાય ન પહોંચે તેવી રીતે, અકૃત્રિમ પુલકના ઉભવપૂર્વક, વધતા શુભ આશય સહિત, નિરવદ્ય મુદ્રાઓ વડે વિશુદ્ધ એવું દેવગુરુ આદિનું વંદન અભિપ્રેત છે. મતલબ કે દેવગુરુને વંદના આ રીતે થાય, થવું જોઈએ.
પ્રતિક્રમણઃ એ રીતે પ્રતિક્રમણ પણ પ્રમાદના વેગે દોષ સેવાય કે ન સેવાય તે પણ ઉભય સંધ્યાએ (દેવસિ તેમજ રાઈ) અવશ્ય કરવા ગ્ય છે. આ પ્રતિક્રમણમાં છ આવશ્યકેને સમાવેશ થઈ જાય છે. જેનું વર્ણન આ પુસ્તકમાં કરવામાં આવેલું છે.
પ્રમાદ એટલે ગુરુવિનય, સમિતિ, ગુપ્તિ આદિના પાલનમાં - અનાદિથી થએલે ભંગ વગેરે પ્રતિક્રમણના વિષય છે, તેથી તે (પ્રતિક્રમણ) અંતઃકરણની નિર્મળતાનું પરમ કારણ છે.
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરાધનાને માર્ગ - અધ્યાત્મચિંતકોએ મૈત્રી, પ્રમેહ, કારુણ્ય અને માધ્યથ્યને પણ અધ્યાત્મના અંગભૂત કહેલા છે.
મૈત્રીના વિષય તરીકે સર્વ જ ગણાય છે. પ્રદના વિષય તરીકે ગુણની અધિકતાવાળા આત્માઓ લેખાય છે. રેગી, અપંગ, અશક્ત વગેરે કરૂણભાવનાના વિષય તરીકે ગણાય છે.
અને શઠ, લંપટ, ખૂની વગેરે માધ્યસ્થ ભાવના વિષય તરીકે ગણાય છે.
આ ચાર પ્રકારના પરિણામથી રહિત એવી ચિત્તવૃત્તિ માર્ગાનુસારિ, ગંભીર અને વિવેકી આત્માઓને કદી હોતી નથી.
गत मोहाधिकारणामात्मनमधिकृत्य वा ।
प्रवर्तते क्रिया शुद्धा, तध्यात्म जगुजिनाः ॥
એવંભૂત નયથી અધ્યાત્મ તેને કહેવાય છે કે, જેમાં આત્માને ઉદ્દેશીને પંચાચારનું પાલન રહેલું છે.
અને વ્યવહાર નથી અધ્યાત્મની વ્યાખ્યા તે છે કે, જેમાં બાહ્ય વ્યવહારથી ઉપભ્રં હિત અને મૈત્રી આદિથી વાસિત એવું નિર્મળ અંતઃકરણ હોય છે. એ રીતે બને નયથી શ્રી જૈનશાસનમાં અધ્યાત્મ તેને જ માનેલું છે કે જેમાં ગૌણ-મુખ્યભાવે જ્ઞાન અને કિયા ઉભય રહેલાં છે.
ક્રિયાની ઉપગિતા कर्मज्ञान विभेदेन सद्विद्या तत्र चादिमः ।
आवश्यकादि विहित – क्रियारुप प्रकीर्तितः ।। ગ બે પ્રકારના છે. એક જ્ઞાનગ અને બીજો કોગ.
તેમાં કમોગ આવશ્યકાદિ વિહિત ક્રિયારૂપ છે. તેને કર્મવેગ એટલા માટે કહે છે કે તેમાં શારીરિક સ્પંદનરૂપ કર્મ હોય છે અને
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮
પ્રતિક્રમણથી પ્રીત શ્રી જિનેશ્વરદેવની વાણું ઉપર સાગ હેય છે. તેથી જીવ, પ્રશ્યલક્ષણ કર્મને ઉપાર્જન કરે છે. પરિણામે સ્વગપ વર્ગના સુખેને ભક્તા થાય છે
શુદ્ધ કર્મ પણ શ્રદ્ધા–મેધાદિના ગવાળું હોય છે તે જ્ઞાનરોગનું ઉલ્લંઘન કરતું નથી. અને મુક્તિના હેતુ તરીકે અક્ષત રહે છે.
નિશ્ચયમાં એકલીન ચિત્તવાળાને કિયા અતિ ઉપગી નથી, પરંતુ વ્યવહાર દશાવાળાને તે અતિ ગુણકારી છે. - જ્યાં સુધી અંતઃકરણ સુદઢ થયું નથી અને ચંચળપણે વર્તે છે, ત્યાં સુધી આરાધકે શાસ્ત્રોક્ત ક્રિયામાં નિરંતર સક્રિય રહેવું જોઈએ, તેમાં જરા પણ ઢીલાશ ન લાવવી જોઈએ.
વિષયના વૈરાગ્ય અને સર્જિયાના સતત અભ્યાસ વડે જ ચંચળ મનને જીતી શકાય છે. ક્રિયા વખતે મનની વૃત્તિ, સૂત્રના અક્ષરેમાં અર્થોમાં અને પ્રતિમા આદિ આલંબનેમાં રહેવી જોઈએ.
પ્રતિક્રમણ સૂત્રની ગણધરરચિતતા :
તત્વાર્થ સૂત્રમાં કહ્યું છે કે, “શ્રુતજ્ઞાન બે પ્રકારનું છે.
અંગબાહ્ય અને અંગપ્રવિષ્ટ. . અંગબાહ્ય અનેક પ્રકારનું છે. જેમકે સામાયિક, ચતુર્વિશતિ
સ્તવ, વંદન, પ્રતિકમણ, કાયોત્સર્ગ, પ્રત્યાખ્યાન, દશવૈકાલિક, ઉત્તર ધયયન, દશા, ક૫, વ્યવહાર, નિશીથ, ઋષિભાષિત ઈત્યાદિ. - આચારાંગ, સૂત્રકૃતાંગ ઈત્યાદિ જે સર્વજ્ઞ, સર્વદશી શ્રી તીર્થકર પરમાત્માઓએ પ્રવચન-પ્રતિષ્ઠાપનના ફળરૂપ પરમશુભ એવા તીર્થંકરનામકર્મના ઉદય વડે સ્વભાવથી જ પ્રકાશેલ છે અને અતિશયવાળા, ઉત્તમ વાણું અને બુદ્ધિના ધણી એવા શ્રી તીર્થકર ભગવતેના પ્રથમ શિ-ગણધર–વડે સૂત્રરૂપે રચાએલ છે તે અંગપ્રવિષ્ટ શ્રુત છે.
અને શ્રી ગણધર ભગવતેની પછી અત્યંત વિશુદ્ધ આચાયવાળા,
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરાધના માર્ગ પરમ પ્રકૃe વાણી, મતિ, બુદ્ધિ અને શક્તિને ધારણ કરનારા આચાર્યો વડે અલ્પમતિ શિષ્યના અનુગ્રહ માટે કહેવાયું તે અંગબાહ્ય શ્રુત છે.”
* તત્વાર્થ ભાષ્યના આ ઉલ્લેખથી કેટલાક એમ કહે છે કે, “સામાન યિક આદિ સર્વ આવશ્યક અંગબાહ્ય હેવાથી ગણધરરચિત નથી, કિન્તુ સ્થવિરકૃત છે.”
તેમનું આ કથન, શાસ્ત્રના અપૂર્ણ અભ્યાસનું ફળ છે. શ્રી જૈન શાસનમાં એક શાસ્ત્ર અન્ય શાસ્ત્રના સંબંધવાળું હોય છે. એટલે જ્યાં બીજાં શાનું પરિપૂર્ણ પરિશીલન કર્યું હોતું નથી, ત્યાં સુધી એક પણ શાસ્ત્રને સાચા અર્થ કરી શકાતું નથી, તેનું આ ઉદાહરણ છે.
શ્રી ઠાણાંગ સૂત્રમાં કહ્યું છે કે, “અંગબાહ્ય બે પ્રકારે છે. એક આવશ્યક અને બીજું આવશ્યક વ્યતિરિક્ત.
આવશ્યક ગણધરરચિત અને આવશ્યક સિવાયનાં વિરકૃત એ રીતે વિશેષ આવશ્યક ભાષ્યમાં અંગ અને અનંગ-સૂત્રના ભેદ બતાવતાં ત્રણ વિભાગ પાડી બતાવ્યા છે.
તેમાં પહેલે ગણધરરચિત તે અંગસૂત્ર અને સ્થવિરકૃત એ અનંગદ્યુત
બીજે ત્રિપદી–પ્રશ્નોના ઉત્તરમાં રચાએલું તે અંગકૃત અને તે સિવાય ગણધર ભગવંતે વડે રચાએલું તે અનંતશ્રુત.
ત્રીને સર્વજ્ઞ શ્રી તીર્થકરદેવના શાસનમાં સમાનપણે રહેલું ધ્રુવકૃત તે અંગકૃત અને તંદુલ યાલિય પ્રમુખ અધુવકૃત તે અનંતકૃત
અહીં અનંગ અને અંગબાહા એક જ અર્થમાં વપરાએલા શબ્દો છે. તેથી જેટલું અંગબાહ્ય છે તેટલું સ્થવિરકૃત છે, પણ ગણધરકૃત નથી, એમ કહેવું તે મિથ્યા કરે છે.
આશ્ચકનિર્યુક્તિ વગેરે અંગબાહ્ય જેમ વિરકૃત છે, તેમ. આવશ્યકમલ વગેરે અંગબાહ્ય ગણધરરચિત પણ છે. આ વાત વિસ્તારથી શ્રી વિશેષાવશ્યક ભાષ્ય, શ્રી લેકપ્રકાશ આદિ આકર ગ્રન્થમાં સિદ્ધ કરવામાં આવી છે.
'
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રતિક્રમણથી પ્રીત
૧૫૧ પ્રતિક્રમણ એ દોષરૂપી ત્રણને છેદવા માટેની શસ્ત્રક્રિયા છે.
કાયેત્સર્ગ એ છેદેલા ત્રણને રૂઝવવાની ક્રિયા છે. અને પચ્ચખાણ એ પછી થતા પથ્થજનની જેમ આવેલી અશક્તિને દૂર કરનાર આત્માની કાન્તિને વધારનાર કિયા છે.
શસ્ત્રક્રિયા માટે જેમ નિષ્ણાતોના આશ્રયની જરૂર પડે છે, તેમ અહીં પણ ગુરુવંદન, ચતુર્વિશતિસ્તવ આદિ આવશ્યક વડે તે વિષયના નિષ્ણાતને આશ્રય લેવાય છે. અને એમના આશ્રયે વિધિપૂર્વક દૂર કરેલા દોષે વડે, આત્માને પ્રાપ્ત થતું સ્વાસ્થ એ જ સામાયિકનું વાસ્તવિક સ્વરૂપ છે.
એ રીતે છએ આવશ્યક પરસ્પર સંબંધવાળા છે. એકના પણ અભાવે અન્ય આવશ્યકેનું સ્વરૂપ ટકી શકતું નથી. તેથી દઢધમી , અને પ્રિયધમી આત્માઓએ નિરંતર છએ પ્રકારના આવશ્યકેમાં ઉઘુક્ત રહેવું એ પરમ શ્રેયસ્કર છે. માછલી ને જળ જેવી પ્રીત, આરાધકે આ આવશ્યકેમાં ખીલવવી જોઈએ.
આપણું કેટલું ? ' ખાઈએ તેટલું આપણું નહિ, પણ પચે તેજું આપણું ગણાય. તેમ ભણ્યા તેટલું આપણું નહિ, પણ પરિણામ પામે તેટલું આપણું સમજવું!
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ સત્તરમું
ઈન્દ્રિય–જય
IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiIIIIIIIIII
આરાધક જોગ :
આત્માના આરાધકે, આત્માની સંપૂર્ણ શુદ્ધિ સામેનાં સર્વ તપસ્થાને, બળતા ઘરને છોડી જતા શાણુ માણસની જેમ તત્કાલ છેડી દેવાં જોઈએ.
અનાદિ અવિદ્યાને વશ પડેલે જીવ, દેહ તેમજ ઇન્દ્રિમાં મારાપણની બુદ્ધિથી જે રમણતા વધારે છે તે તેની જ સંસારભ્રમણતાનું કારણ બની રહે છે.
શાસ્ત્રકાર મહષિએ ફરમાવે છે કે, सुच्चि य सरो सो चेव, पंडिओ तं पसंसिमो निच्चं । ઇંદ્રિયો સયા, ન સુદિયે રસ વાળધM I ? |
અર્થ - તે જ નિશ્ચ શૂરવીર છે, તે જ ખરેખર પંડિત છે અને તેની જ અમે નિત્યે પ્રશંસા કરીએ છીએ, કે જેનું ચારિત્રરૂપી ધન સદાને માટે ઈન્દ્રિરૂપી ચેરે વડે લૂંટાયું નથી.
સાચી શૂરવીરના અને પાકી પંડિતાઈ ઈન્દ્રિના વિકારોને વશ
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઇન્દ્રિય-જય નહિ થવામાં છે. જેઓ ઇન્દ્રિયના દાસ છે, તેઓ પંડિત પણ નથી અને શુરવીર પણ નથી. આ જગતમાં સાચા પ્રશંસનીય તે જ છે. કે જેઓ ઈન્દ્રિયેના વિજેતા છે. ઈન્દ્રિયેના ગુલામેની પ્રશંસા એ સાચી પ્રશંસા નથી, કારણ કે જગતમાં તે ઉન્માર્ગને વધારનારી થાય છે. ઈન્દ્રિયેના વિજેતાઓની પ્રશંસા એ જ સાચી પ્રશંસા છે, કારણ કે તે જગતમાં સન્માર્ગને વિકસાવે છે.
સાચું સુખ:
આ સંસારમાં બે પ્રકારનું સુખ છે. એક વિષયનું અને બીજું વિષયના ત્યાગનું. વિષયજન્ય સુખ પરાધીન, વિનશ્વર અને સદાય અતૃપ્ત છે.
જ્યારે વિષયના ત્યાગમાંથી જન્મતું સુખ એ સ્વાધીન, સ્થાયી અને પરમ તૃપ્તિને બક્ષનારું છે.
તાત્ત્વિક દષ્ટિએ વિષેનું સુખ એ આત્માના દુઃખ, પરાધીનતા અને જન્મ-મરણને વધારનારું મહાદુઃખ છે.
ખસવાળે માણસ ખસને ખણતી વખતે જેમ દુઃખને જ સુખ માને છે. તેમ મહાતુર મનુષ્ય મોહની પીડાને ક્ષણવાર શમાવનાશ ભેગા સંબંધી દુઃખોને જ સુખ માને છે.
ઘર સંસારસાગરમાં જેને ભટકવાનું કારણ વિષયેની આકાંક્ષા છે. એ આકાંક્ષાને છોડી દેવામાં આવે, તે આ સંસારસાગરને પાર કરવાનું કામ લેશમાત્ર દુષ્કર નથી. વિષયની વાંછનાવાળા જીવે આ સંસારમાં ભટકે છે, અને વિષયથી નિરપેક્ષ બનેલા છે આ સંસારને તરી જાય છે. એ કારણે સમસ્ત સિદ્ધાન્તને કેઈ સાર હોય તે તે એક જ છે કે, વિષની વાંચ્છાથી રહિત બતવું. . . ..
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧
આરાધના માર્ગ એ ત્રણે લેકમાં આજ સુધી છએ જે કાંઈ અતિ તીવ્ર દુઃખો , અનુભવ્યાં હોય, તે સર્વ વિષયેની વૃદ્ધિને પ્રતાપ છે. અને જે કાંઈ ઉત્તમ સુખોને અનુભવ કર્યો હોય તે વિષયથી વિરક્ત થવા પ્રભાવને છે.
મોટા હાડકાને ચાટતે કૂતરે જેમ પિતાના તાળવાના રસને શેષ છે, કિન્તુ હાડકામાંથી રસનું એક ટીપું પણ નથી પ્રાપ્ત કરતે છતાં હાડકાને જ સુખ આપનાર માને છે, તેમ સ્ત્રીઓની કાયાનું સેવન કરનાર પુરુષ પણ, સ્ત્રીઓની કાયામાંથી સુખના એક બિન્દુને પણ નહિ પ્રાપ્ત કરવા છતાં, પિતાની જ કાયાના પરિશ્રમથી થનારા સુખને, સ્ત્રીઓની કાયાના સેવનથી થતું સુખ માને છે, એ એનું ઘોર અજ્ઞાન છે.
લેમમાં પડેલી માખી, પોતાની જાતને જેમ તેમાંથી છોડાવી શકતી નથી, તેમ વિષયરૂપી શ્લેષ્મમાં ફસેલા કામાંધ આત્માઓ પણ પિતાની જાતને તેમાંથી ઉગારી શક્તા નથી.
પાંચે ઈન્દ્રિયેના વિષેના ત્યાગથી થનારા વિતરાગતાના સુખને. જે અનુભવ વીતરાગ પુરુષે કરી શકે છે, તેને તે મહાપુરુષો જ જાણું શકે છે. ગંદકીના ખાડામાં આળોટતું ભૂડ જેમ દેવકના સુખને જાણ શકે નહિ. તેમ વિષયરૂપી ગર્તામાં મગ્ન થએલા આત્માઓ પણ વિષ્ણુ વિરત મહાપુરુષના વિરાગજન્ય સુખને જાણી શકે નહિ.
વિષ વિષથી પણ ભયંકર છે: " વિષમ એવા વિષયોની તૃષા અને અતિ તીવ્ર અને અનાદિ કાળની છે.
પાંચ ઈન્દ્રિય અતિ દુર્જય છે. કારણ કે તેને પ્રેરનાર ચિત્ત અતિવાય ચંચળ છે.
ઉપકારક જ્ઞાની પુરુષે આ જીવને ઉદ્દેશીને કહે છે કે, “હે જીવ! શું તું આંધળે છે! અથવા શું તે યંત્ર પર છે ? અથવા શું તું સવિપત વડે ઘેરાએલે છે? કે જેથી અમૃતતુલ્ય ધર્મને ત્યાગ કરી દઈ વિષતુલ્ય વિષયેના સેવનાં રચ્યોપચ્ચે રહે છે ? અથવા વિષમ એવા વિષનું જ અમૃત જેટલું બહુમાન કરે છે ? :
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઇન્દ્રિય-જય
૧૫ દ્રવ્ય-પ્રાણોને હરનાર વિષ કરતાં પણ વિષયરૂપી વિષ અધિક ભયાનક છે. કારણ કે વિષપાન તે એક ભવને અંત આણનારું નીવડે છે, જ્યારે વિષયનું ધ્યાન અને સેવન તે જીવને ભવોભવને વિષે રખડાવી–રઝળાવીને અપાર યાતનાઓને શિકાર બનાવે છે. - એમ કહી શકાય કે ઉજજવળ આરાધનામય જીવનનું ગળું ઘેટી. નાંખવામાં જે ભાગ, પાંચ ઈન્દ્રિયના વિષયમાંની રુચિ ભજવે છે, તેને નિર્મળ પૂર્ણચન્દ્રને ઢાંકી દેતા કાળા વાદળની ઉપમા પણ ઓછી પડે
- જે પ્રાણી અલ્પ એવા વિષયસુખની ખાતર મહાન એવા મનુષ્ય ભવને હારી જાય છે, તે પ્રાણી તુચ્છ એવી સખની ખાતર અમૂલ” એવા ગશીર્ષ ચંદનને બાળી નાખે છે. બેકડાની ખાતર ઐરાવણ હસ્તીને વેચી નાંખે છે અથવા એરંડાના વૃક્ષની ખાતર કલ્પવૃક્ષને ઊખેડી નાંખે છે
વિષત્પત્તિના બીજભૂત ગાદિ દોષના વિકારે આત્માને જે દુઃખ આપે છે. તે દુઃખ આપવાની તાકાત કોપાયમાન શત્રુમાં, વિષમાં, પિશાચમાં કે વેતાલમાં પણ નથી અને પ્રજવલિત થએલા હુતાશનમાં પણ નથી. જેઓ શગાદિ દોષને વશ છે તેઓ લાખો દુઃખોને વશ છે. અને જેઓના વશમાં રાગાદિ દોષે છે તેઓના વશમાં સર્વ પ્રકારના સુખ છે.
વિષય-કષાયના પાશમાં,
ભમીએ કાળ અનંતજી. રાગ-દ્વેષ મહા ચેરિટા,
લૂંટે ધમને પંથજી.... આ શાક્તિઓ પણ ઉપરના વિધાનનું સચેટ સમર્થન કરે છે
શ્રી જિનવચન અને ઇન્દ્રિય જ્ય :
આ રીતે વિષયની પિપાસાથી થનારાં અકલ્પિત અને સાચા દુઃખનું વર્ણન, શ્રી જિનાગમમાં પદે–પદે ભરેલું છે. તે આગામે
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરાધનાનો માર્ગ ભણનાર, ભણાવનાર, સાંભળનાર કે સંભળાવનાર મહાપુરુષે દુર્જય ઈન્દ્રિો ઉપર પણ વિજ્ય પ્રાપ્ત કરવા ભાગ્યવાન બની શકે છે.
ઈન્દ્રિયારૂપી મહાન સદ્દગુણને જીવનમાં ઓતપ્રેત બનાવવા માટે તથા તેની સુંદર ફળને શાશ્વત કાળ માટે તથા તેનાં સુંદર ફળને શાશ્વત કાળ માટે યથેચ્છ ઉપગ કરવા માટે, સૌથી પ્રથમ જરૂર શ્રી જિનાગમના શ્રવણની છે. * એ શ્રવણથી ઉબુદ્ધ થનારે ઈન્દ્રિયજ્યરૂપી સદ્ગણ ઉપર -ખાર વાસ્તવિક બને છે અને કદી પણ ખસી જતું નથી. પરંતુ દિન-પ્રતિદિન દઢ થતું જાય છે. અને એ સ્થિતિ આવીને ઊભી રહે છે કે કામાંધ સ્ત્રીઓની કામુક્તાપૂર્ણ વિવિધ ચેષ્ટાઓ પણ તે આત્માઓ ઉપર પિતાની વિકારી અસર નીપજાવી શકતી નથી.
આ બાબતમાં સાધુ-અવસ્થામાં અતિ દુષ્કર- દુષ્કર કાર્ય કરનાર અને ચોર્યાસી ચોવીસી સુધી નામ અમર કરી જનાર મહામુનિ શ્રી સ્થૂલભદ્રજીનું દષ્ટાન્ત અને શ્રાવક-અવસ્થામાં શ્રી જિનેશ્વરદેવના શાસનના પરમ ભક્ત નિષ્કલંક શીલને ધારણ કરનારા મહાશ્રાવક શ્રી સુદર્શન શેઠ અને એમની શીલવતી ભાર્યાનું દષ્ટાન્ત છે.
પરંતુ એ અવસ્થાની પાછળ જે વસ્તુ કાર્ય કરી રહી છે, તે વસ્તુ શ્રી જિનાગમથી ભાવિત મતિ છે. શ્રી જિનવચનના અખલિત સ્વાધ્યાય સિવાય એ સ્થિતિ પ્રાપ્ત થઈ શકતી નથી.
ઈન્દ્રિયથી થનારા ફાયદાને વર્ણવતાં અનંતા જ્ઞાનીઓનાં વચનને અનુસરનારા મહાપુરુષેએ જ ફરમાવ્યું છે કે, - 'गुणकारियाई घणियं, धिहरज्जुनिअंतिआई तुह जीव ।
निययाइं इंदियाई, वल्लिनिअत्ता तुरंगुब्वा ।।
અર્થ – ધૃતિરૂપી રજજુ (દોરડા થી નિયંત્રિત કરાએલી પિતાની ઈન્દ્રિયે જીવને લગામમાં રાખેલા ઘેડાની જેમ અત્યંત ગુણ કરનારી
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઇન્દ્રિય-જ્ય
૧૭ એ જ રીતે, સારી રીતે વશ કરેલા મન–વચન-કાયાના ચેગે. ગુણ કરનારા થાય છે અને નહિ વશ કરાએલા તે મદોન્મત્ત હાથીની. નાફક, શીલરૂપી વનને ઉજાડનારા નીવડે છે.
મન-વચન-કાયાના દોષે જેમ-જેમ વિરામ પામે છે અને જેમજેમ વિષયે પ્રત્યે વૈરાગ્ય વધતો જાય છે, તેમ તેમ જીવ, મુક્તિની. વધુ નજીક સરકતો જાય છે.
અનંત આનંદ અને અસીમ સુખના સ્વામી એવા આત્માને. ઈન્દ્રિયેના વિષચેના ભેગવટા વડે સુખ પહોંચાડવાનો પ્રયત્ન કર એ. ચકવતીને કાણા પૈસા વડે સંતુષ્ટ કરવા જેવી બાલિશ ચેષ્ટા છે.
વિષયે સ્વયં જડ હોવા છતાં ચેતનને આકર્ષે છે, તેનું કારણ અનાદિની ભવવાસના છે. પ્રત્યેક ભવમાં, એ ભવ વાસનાથી, વિષ સુખરૂપ છે, એમ માનીને એની સાથે વર્તાવ કરવામાં આવ્યું છે, કિન્તુ એ એક ભ્રમ છે; એમ શ્રી જિનવચન અને સ્વાનુભવથી સાબિત થાય છે. એ ઉભયનું આલંબન લઈને હવે તે આત્માએ એવા. પ્રકારના પ્રયાસ કરવા જોઈએ કે જેથી તે વિષયેનું આકર્ષણ તેને. સદુધર્મથી–આરાધનાના માર્ગથી–લવલેશ પણ ચલિત કરી શકે નહિ.
ઈનિષ્ઠ જડ વિષયમાં થતી રાગદ્વેષની પ્રવૃત્તિ, એ જ આત્માની. સાથે જડ કર્મના બંધનું મૂળ છે. એ મૂળ ઉપર કુઠારાઘાત થાય. અને બંધના કારણને દિન-પ્રતિદિન શિથિલ બનાવાય, એ પ્રકારને. ઉદ્યમ કરે, એ વિવેકરૂપી રનને પામેલા પુરુષોનું કર્તવ્ય છે. અને એ કર્તવ્યનું પાલન કરવા માટે જડ વિષયે કે તેના ઉપભેગમાં. સહાયક થનાર જડ ઈન્દ્રિયે, બેમાંથી એકેને નાશ કરવાની આવશ્યકતા નથી, કિન્તુ એ વિષયે અને ઈદ્રિયેનું વાસ્તવિક સ્વરૂપ સમજી લઈ તેમાં રાગદ્વેષની પરિણતિ જ માત્ર ત્યજવા એગ્ય છે.
જે આત્માઓ ઈન્દ્રિયનિગ્રહના અથી છે અને તે દ્વારા થનારા અનુપમ લાભને પ્રાપ્ત કરવાના અભિલાષી છે, તે આત્માઓને એક જ
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરાધનાના માર્ગ ભલામણ છે કે, આજ સુધી તેએએ તે માટે આચરેલા કે ભવિષ્યમાં આચરવા ધારેલા અન્ય અન્ય ઉપાયાના પરિત્યાગ કરી દઈ, વિધિપૂર્વક સમ્યગ્ જ્ઞાનરૂપી અમૃતનું નિર ંતર પાન કરી, સ ંવેગ અર્થાત્ મેક્ષાભિલાષરૂપી રસની આત્મામાં વૃદ્ધિ કરવી, અને એ રસની આડે આવનાર વિષયરસના અસ્તિત્વને આત્મામાંથી નાબૂદ કરવા પ્રમળ પુરુષાર્થ કરવા. પરિણામે સ` ઇચ્છિત વસ્તુ હાથમાં આવીને ઊભી રહેશે.
આરાધનાના પ્રાણ :
· હુ' સÖજ્ઞ, સર્વૈદશી" શ્રી તીર્થંકર પરમાત્માએ પ્રકાશેલા ત્રિભુવનહિતકર ધર્માંના આરાધક છું, એ મા` પર જ ચાલવાની મારી દૃઢ ભાવના છે, એ સિવાયના માર્ગે રખડી-રખડીને આજ સુધી મૈં અનંત જીવાની વિરાધના કરવામાં કોઈ જ કચાશ રાખી નથી. પણ હવે મને ભવસ્વરૂપની ભયંકરતા તેમ જ શિવસ્વરૂપની અખંડ ભદ્ર કરતા ખરાબર સમજાઈ ગયાં છે. એટલે આજની આ પળથી હું મારી વૃત્તિઓને તેમ જ પ્રવૃત્તિને આરાધનાના મંગલમય માર્ગોને સંથા અનુરૂપ બનાવવામાં જરા પણ પ્રમાદ નહિ સેવું. વિરાધનાની વિકરાળ વાટે મને ઘસડી જનારા રાગ અને ષને હું જિનની આજ્ઞા તરફ વાળીને જીવના દ્વેષથી ખેંચીશ, જડના રાગથી ખેંચીશ.’
જિનની આજ્ઞાનું ત્રિવિધે પાલન એ જ આરાધનાના પ્રાણ છે. એ જ આરાધકનું ત્રાણ છે, એ જ અક્ષય સુખવી ખાણ છે. એમાં જ મતા રહીને હું સંસાર-રમણતાના સમૂળ ઉચ્છેદ કરીશ.”
*
• આરાધનાના માર્ગ ’એ જ સાચા અને શ્રેષ્ઠ જીવનમા છે. જેના પર ચાલવાથી મુક્તિની મંગળ દિશામાં આગળ વધી શકાય છે તેમજ સકીને! ક્ષય કરીને મેાક્ષના અક્ષમ-અવ્યાબાધ સુખના ભાગી અની શકાય છે.
આ માને પામીને જગતના જીવા, પરમપદના આરાધક અને !
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ છે
કર્મબંધનું કારણ સાથે રહેનારે પરસ્પરના હિતની ચિંતા કરવી જોઈએ. જે તે ન કરાય તે સાથીઓ માટે કર્મબંધનાં કારણ બનાય છે. પરસ્પરનાં હિતની ચિંતાને અધ્યવસાય હોય તે જ સાથે રહેનારના કર્મબંધનું કારણ ન બનાય, જે તે ન હોય તે દૂર રહેનારા કરતા સાથે રહેનારાઓ માટે અધિક કર્મબંધનું કારણ બનાય છે.
અનુગ્રહ અને અનુરાગ અનુગ્રહથી અનુરાગ અને અનુરાગથી અનુગ્રહ વધે છે. અનુરાગ એ ભક્તની Receptivity છે અને અનુગ્રહ એ ભગવાનને Response છે. અનુગ્રહ અનુરાગની અપેક્ષા રાખે છે અને અનુરાગ અનુગ્રહની અપેક્ષા રાખે છે. બંને શબ્દોમાં “અનુપશ્ચાત” શબ્દ રહેલા છે, તે સૂચક છે. અનુગ્રહ અને અનુરાગ પરસ્પર સાપેક્ષ છે, એમ તે સૂચવે છે. અનુગ્રહ અને અનુરાગ મળીને નમસ્કાર પદાર્થ બને છે. અનુગ્રહ દ્વારા સહજમળને હાસ થાય છે અને અનુરાગ દ્વારા તથા ભવ્યત્વનો વિકાસ થાય છે.
રાગ-આત્માની અવજ્ઞા ! દ્વેષ-વિશ્વની અવજ્ઞા !
રાગ આત્માની અવજ્ઞા રૂપે છે. અને દ્વેષ વિશ્વની અવજ્ઞારૂપ છે. બંનેમાં જીવ તત્વની અવજ્ઞા હોવાથી રાગ-દ્વેષ બંને ય કર્મબંધનમાં અને ભવભ્રમણમાં હેતુ છે. રાગમાં ઇષ્ટ પ્રાપ્તિની ઉત્કટ ઈચ્છા છે. ઠેષમાં અનિષ્ટ ત્યાગની ઉત્કટ ઇચ્છા છે. એક ઈચ્છા જ વિષયભેદે રાગ-દ્વેષ બનીને રહે છે. રાગને વિષય સુખ છે, દ્વેષને વિષય દુઃખ છે. સુખ અને દુઃખ સત્યપદાર્થો નથી,
પણ કાલ્પનિક છે. ઈચ્છાને કપનાનુકુળ નહિં પણ સત્યાનુકુળ ૨ વળાંક આપે એ જ રાગ-દ્વેષને સેકવાને ઉપય છે. : ૨ લિઝલ લાવાડ
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રદ્ધાં અને બુદ્ધિનાં એ મા
પે!તાની ભૂલ જોવાના માર્ગ એ શ્રદ્ધાના માર્ગ છે. ખીજાની ભૂલ શેાધવાના માર્ગ એ બુદ્ધિને માર્ગ છે. શ્રદ્ધા ખીજાનાં ગુણ જુએ છે. બુદ્ધિ ખીજાના દોષ જુએ છે. બીજાની ભૂલ ખમી ખાવી, પેાતાની નહિ–એ શ્રદ્ધાનું લક્ષણ છે. બીજાનાં ગુણુ વખાણવા, પણ પેાતાનાં નહિ એ પણ શ્રદ્ધાનુ લક્ષણ છે.
પુણ્ય અને પાપ
પુણ્ય તત્ત્વ—જે દુઃખ પૂર્વક અંધાય અને સુખપૂર્વક ભાગવાય તે પુણ્ય તત્ત્વ !
એ પુણ્ય તત્ત્વ ખંધાય નવ પ્રકારે અને ભાગવાય બેંતાલીસ પ્રકારે !
પાપ તત્ત્વ—જે દુઃખપૂર્વક ભાગવાય અને સુખપૂર્વક અંધાય તે પાપ તત્ત્વ ! એ પાપ બંધાય ૧૮ પ્રકારે અને ભાગવાય ૮૨ પ્રકારે
શુભાશુભની અસર
એક દ્રવ્યની બીજા દ્રવ્ય ઉપર અસર થવાની ચાગ્યતાનાં કારણે જ જીવનું ભવભ્રમણ છે, અયેાગ્ય-દ્રવ્યની અયેાગ્ય અસર માનનારે ચેાગ્ય–દ્રવ્યની ચાગ્ય અસર માનવી જ રહી. પરદ્રવ્યનાં સંબંધમાં આવવાની ચેાગ્યતા તે સહજમલ છે, તે જીવના ધારિણામિક ભાવ છે. પરદ્રવ્યનાં સંબંધમાંથી છૂટવાની યોગ્યતા પણ જીવની અંદર રહેલી છે. તે તથાભવ્યત્વ ગુણ છે. તે પણ પારિણામિક ભાવ છે.
*
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
_