________________
આરાધનાને માગ એવા ક્ષણિક અને શેડો જ કાળ રહેવાવાળા એક જ ભવ ઉપરથી મનુષ્યનાં સઘળાં કૃત્યોના ફળનું અનુમાન કાઢવું કે કાઢવાને આગ્રહ -રાખવે એ ઈરાદાપૂર્વક તત્વથી વંચિત રહેવા જેવું છે.
અગ્ય ક્રિયાઓ કરનારા પણ આ ભવમાં પૂર્વભવે કરેલી ગ્ય "કિયાઓના બળે સુખી રહી શકે છે, અને એગ્ય ક્રિયાઓ કરનારા પણ આ ભવમાં પૂર્વ—ભવે સેવેલી અગ્ય કિયાઓના બળે દુઃખી થઈ શકે છે.
એથી અધર્મથી સુખ અને ધર્મથી દુઃખ, એ નિયમ કેઈ હિસાબે ફલિત થઈ શકતો નથી. “ધર્મથી સુખ જ થાય અને અધર્મથી દુઃખ જ થાય” એ નિયમને બાધિત કરવા માટે કેવળ આ લેકનાં જ ફળે પર્યાપ્ત નથી.
એ નિયમ તે કાર્ય-કારણના અબાધિત નિયમ ઉપર અવલંબેલે છે. માટીના પિંડથી પટ કે સુરતના તાંતણાથી ઘટ થતે કદી કેઈએ - જે નથી, તેમ બીજાઓને દુઃખી કરવાથી સુખ કે બીજાઓને સુખી કરવાથી દુઃખ કદી સંભવી શકતું નથી.
એક વખત અન્યની પીડામાં નિમિત્ત બનાયું, કે તેનું અશુભ ફળ લલાટમાં લખાયું જ છે. એ જ રીતે એક વખત બીજાના સુખમાં નિમિત્ત બનાયું, કે તેનું શુભ ફળ તે જ વખત નિશ્ચિત્ત થઈ જાય છે.
ધર્માધર્મની રચના કાર્ય–કારણના અબાધિત નિયમ ઉપર રચાએલી છે. એ નિયમને કેઈ નાસ્તિક પણ અન્યથા કરવા શક્તિમાન નથી.
ફળને અનુભવ થવામાં વિલંબ થવે કે અવિલંબ થવે એ સાધન-- સામગ્રીની પ્રાપ્તિ ઉપર આધાર રાખે છે. તેવા પ્રકારનાં સાધના - અભાવે અતિ ઉત્કટ પુણ્ય કે અતિ ઉત્કટ પાપનું ફળ આ ભવમાં ન
પણ ભેગવી શકાય અને જન્માંતરમાં અનુભવાય, એથી કાર્યકારણના દ નિયમને લેશમાત્ર બાધા પહોંચતી નથી.
" अत्युन पुण्यपापानामिहैव लभ्यते फलम् ।"
