Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI kAtraja (pUnA) tIrtha maMDana zrI mahAvIrasvAmine namaH AgamoddhArakAcArya zrI AnaMda-candra-devendra-dolatasAgara sUribhyo namaH suvihitaziromaNisuri puraMdara-zrI-zIlAGkAcAryaviracita-vRttisametaM paJcamagaNabhRtsudharmAsvAmi-praNItaM zrI AcArAMga sUtram saMpAdaka-saMzodhakazca vyAkhyAna vAcaspati, niDara vaktA gacchAdhipati pU. AcAryadevazrI devendrasAgarasUrIzvarajI mahArAjA matpaTTadhara vartamAna gacchAdhipati kAtraja tIrtha mArgadarzaka pU. AcAryadevazrI dolatasAgarasUrIzvarajI mahArAjA _ tatlaghugurubaMdhu zAsana prabhAvaka pU. AcAryadevazrI devacandrasAgarasUrIzvarajI ma. sA. - prakAzaka zrI vardhamAna jaina Agama tIrtha jaina Agama hIla, puNe-sAtArA roDa, punA-411 046.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI kAtraja (pUnA) tIrtha maMDana zrI mahAvIrasvAmina namaH AgamoddhArakAcArya zrI AnaMda-candra-devendra dolata-naMdivardhanasAgara sUribhyo namaH suvihitaziromaNisuri puraMdara-zrI-zIlAGkAcAryaviracita-vRttisametaM paJcamagaNabhRtsudharmAsvAmi-praNItaM zrI AcArAga sUtram [prathamAdhyayanAtmakaH prathamo vibhAgaH ] saMpAdaka-saMzodhakazca vyAkhyAna vAcaspati, niDara vaktA gacchAdhipati pU. AcAryadevazrI devendrasAgarasUrIzvarajI mahArAjA tatpaTTadhara vartamAna gacchAdhipati kAtraja tIrtha mArgadarzaka pU. AcAryadevazrI dolatasAgarasUrIzvarajI mahArAjA tatlaghugurubaMdhu zAsana prabhAvaka pU. AcAryadevazrI devacandrasAgarasUrIzvarajI ma.sA. A AgamanA adhikArI yogavAhI gurukulavAsI suvihita munirAjo ane sAdhvIjI mahArAjo che. prakAzaka zrI vardhamAna jaina Agama tIrtha kAtraja jakAta nAkA ke pAsa, pUnA-sAtArA roDa pUnA- 411 046 pUjyapAda gacchAdhipati AcAryadevazrI devendrasAgara lagAnI mA keziSya praziSya vartamAna gacchAdhipati pU. AcAryadevazrI dolatasAgarasUrIzvarajI ma.sA , pU.AcAryadevazrI naMdivardhanasAgara sUrIzvarajI ma.sA. pU. AcAryadevazrI devacandrasAgara sUrIzvarajI ma.sA. Adi ThANA 10 kA zrI vardhamAna jaina Agama , tIrtha meM cAtumAsa kI yAdagiri ke rUpa ye Agama chapavAyA hai / zrI AcArAMga sUtram (001)
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ A pU. gacchAdhipatizrI kI bhAvanA thI kI ye cAturmAsa kI yAdagiri nimitta AcArAMga sUtra kA eka adhyayana to pustakAkAre chapavAnA hai isakI phalazruti rUpa ye Agama chapavAyA hai| .... vIra saMvata 2539, vi.saM.2069, sana.2012, kA. su. 5 ravivAra kiMmataH paThana pAThana sampAdakIya nivedana niSkAraNabaMdhu vizvavatsala caramazAsanapati zramaNabhagavAna mahAvIradeve bhavyajIvonA hitane mATe sthApela zAsana Aje vidyamAna che ane viSamakAlamAM paNa bhavya jIvone mATe sarvajJa paramAtmAnu e zAsana parama AlaMbana rUpa che. tIrthaMkaradevonI avidyamAnatAmAM teozrInI vANI zAsananA prANa svarupa hoya che. zrI tIrthaMkaradevoo arthathI prarUpela ane gaNadharadevoe sUtrathI gUMthela e jinavANI hitakAMkSI punyAtmAo mATe amRta tulya che. vidyamAna Agama zrutajJAnamAM mukhyatayA 45 Agama gaNAya che. te uparAMta paNa 84 AgamanI gaNatarIne hisAbe bIjaM paNa keTaluka Agama rUpI zrutajJAna vidyamAna che. Agama sUtro upara niyuktio, bhASyo, cUrNio ane TIkAo racAi che. ane ethI sUtra sahita AgamanI e paMcAMgI- jaina zAsanamA mAnya che. tenA AdhAre vartamAna jJAnAcAra, darzanAcAra, cAritrAMcA tapAcAra ane vIryAcAra rUpa vyavahAra pravarte che. samyagadarzana, samyagjJAna ane samyagcAritra rUpa mukti-mArga pravartamAna che. .4.. paMcAMgInI vAcanA, pRcchanA,parAvartanA, anuprekSA ane dharmakathA rUpa pAMcalakSaNa svAdhyAya jeTalo joradAra teTalI zrI saMghamAM samyagjJAnanI zuddhi joradAra, tainAthI jJAnAcAra ujvala, ujvala jJAnAcArathI darzanAcAra ujvala, ujvala darzanAcArathI cAritrAcAra ujvala, ujvala cAritrAcArathI tapAcAra ujvala, ane e cAre ujvala AcArathI vIryAcAra ujvala. vIryAcAranI ujvalatAthI jainazAsana ujvala. e ujvala jaina zAsana sadA jayavaMta varte che. Natta zrI AcArAMga sUtram (002)
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ __ Ama zAsanano AdhAra kaho ke pAyo kaho, mUla kaho ke prANa kaho, e zrI jinavANI che. ane te jinavANI 45 mUla Agama sahita paMcAMgI svarupa che. paMcAMgIne anusaratA prakaraNa grantho yAvat stavana sajjhAya ke nAnA nibaMdha ke vAkya svarUpa che. upazama, viveka saMvara e tripadI svarUpa jinavANIthI ghora pApI cilAtIputra patananA mArgathI nikalI pragatimArganA musAphira banI gayA hatA. 45 mUla AgamanA adhikArI yoga vAhI gurukulavAsI suvihita munivaro che. sAdhvIjI mahArAjo zrIAvazyaka sUtra Adi mUla sUtronA temaja zrI uttarAdhyayana sUtra temaja zrI AcArAMga sUtranA yogavahana karavA pUrvaka adhikArI che. zrAvaka zrAvikAo upadhAna vahana karavA pUrvaka zrI Avazyaka sUtra uparAMta (caturtha vratadhAraka zrAvaka zrAvikA) dazavaikAlikasUtranA SaDjIva-nikAya-nAmanA cothA adhyayana paryaMtanA zrutanA adhikArI che. Ama AgamazrutanA adhikArI munivaro yogavahana karavA pUrvaka yogyatA mujaba adhyayana Adi karIne potAnA jJAna darzana cAritrane nirmala banAve che. ane yogyatA mujaba dharmakathA Adi dvArA jinavANI- pAna karAvI sAdhu sAdhvI zrAvaka zrAvikA rUpa cAre prakAranA saMghane temaja mArgAnusArI jIvone muktimArga pradAna kare che. A sUtranA saMpAdanamAM pU. AgamoddhAraka AcAryadevazrI AnaMdasAgara sUrIzvarajI ma. saMzodhita zrI AgamamaMjUSAno upayoga karela che. TIkAomAM rahelA pAThAMtaro melavIne mUlapATha joDe kauzamAM ApelA 'jJAnadhanA: sAdhavaH' e vidhAna mujaba zramaNa saMghanA prANa samAna A Agama sUtronuM zrI zramaNa bhagavaMto dvArA vizeSa parizIlana thatAM zrIsaMghane mATe zrI zAsana ne mATe ghaNI ujvaLalatA phelAze ane e AzayathI svaparanA zreyakArI Agama sUtranA saMzodhana saMpAdanamAM mAro o AcArAMga sUtram (003)
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ avirata utsAha pravartamAna che. ane bhaviSyamA 45 Agamo pratAkAre saMpAdana karavA mATenI mArI bhAvanA paNa che. sau prathama A cAturmAsa daramyAna pU. gacchAdhipati AcAryadevazrI dolatasAgarasUrIzvarajI mahArAjAnI bhAvanA thaI ke A, saMvata 2068 nA zrI vardhamAna jaina Agama tIrthamAM thayela cAturmAsanI yAdagirI nimitta AcArAGga sUtranA pahelA adhyananI TIkA sahita pustakAkAre grantha chapAvIne bahAra pADIe. temanI bhAvanA mujaba AcArAMga sUtranuM paheluM adhyayana chapAvI rahyo chu. AgaLa jatA jo caturvidha saMghanI bhAvanA thaze to AgaLa prayatna karavAnuM vicArI. * A pustaka chapAvavAmAM Arthika sahAyaka pUnA nivAsI bhAgyazAlIe lIdhela che tathA A pustakamAM prupha zuddhi karavAmAM madadagAra rahyA che. vaiyAvacca premI bAlamunizrI vimalasAgarajI ma.sA. temane paNa A avasare acUka yAda karUM cha. aMtamAM carama tIrthapati zramaNa bhagavAna mahAvIra deve prakAzela jinavANIno prabhAva pAMcamA ArAnA cheDA sudhI raheze. e jvalaMta jinavANIno prakAza ApaNA AtmAne ajavAlanAro bane te mATe yogyatA ane adhikAra mujaba jinavANInI upAsanA - bhaktimAM bhAvollAsa pUrvaka rasa lai rahyo chaM. te TakI rahe ane sau zruta ArAdhanAmAM ujamAla banIe eja mArA aMtaranI zubha bhAvanA che vIra saM02539 vi.saM. 2068 kArtika suda 1 budhavAra zrI vardhamAna jaina Agama tIrtha pUnA - sAtArA roDa, kAtraja pUnA 411 046 mo. 07875837791 zrI AcArAMga sUtram (004) pU. sva. gacchAdhipati AcAryadevazrI devandrasAgara sUrIzvarajI mahArAjAno caraNa sevaka A.devacandrasAgara sUri
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ -: prazasya prazasti :namo'stu tasmai zrI jinAgamAya upannei vA vigamei vA dhuvei vA vaizAkha su.10 nA DhaLatI saMdhyAe carama tIrthapati zrI mahAvIrasvAmine kevalajJAna ane kevaladarzana nI prApti thaI / tema chatAM, vai.su.11 nA divase gautamAdi agyAra gaNadharone prabhue tripadI arpaNa karI. , utpanna thaq, vinAza thavo, nizcala (dhruva) rahe, / carAcara vizvanA paudgalikabhAvone prabhue taddana khullAkarI dIdhAM / jemAMthI agyAra aMga ane dRSTivAda rUpa dvAdazAMgInI racanA thaI, ane kAlAntare Aje ApanI pAse aavii| pU. yAkinI mahattarA sunu harIbhadrasUrijI ma.sA. kahe che. hA aNAhA kahaM hUMtA jai na huti jinAgamo ? he parama prabhu ! Aje mane jo tArA Agama nA maLyA hota to mhAruM zuM thAta ? huM Aje kyA hota ? mhArAM AtmAnu zuM thAta ? - jJAnabhAskara pUjyapAdazrI ne evaM te zuMlAgyuM ke teo potAnA grantha mAM A udgAra prabhu samI pragaTa kare ? athavA to AvI kRtajJatA raju kare ? hA ! che kAMika evaM ja A Agamo mAM je jinendro ApaNe ApyuM che prathama jJAnadRSTI :- je vastu jevI che tene tevI rIte samajAvI ke jenAthI AtmAnu kema karIne saMrakSaNa thAya, vaLI AtmAnI sthitInI oLakhANa ane jIvAdi sRSTI nI samaja tamane ema thatuM haze Ama kema ? parantu .. A ja AcArAMga sUtranA prathama adhyayanamAM pRthvIkAyAdi SaTkAyanI prabhue prarUpaNA karI che. je jJAnadRSTI che. bIjuM hastAkSara :- hastAkSara amAnavanI pahacAnanuM smRti cihna athavA phrI AcArAMga sUtram (005)
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ to teno prANa che. prabhue svamukhe je prakAzyu. te temano prANa thayo. gaNadharoe tene zabdastha karyu, te temanu smRticihna thayuM ane gaNadharopara vAsakSepa karIne se dvAdazAMgI para potAnA hastAkSara karyA / - - - jarA vicArIye... prabhunI pratimA, prabhunu nAma, atyaMta pUjanIya, to pachI Agama ? te to satata vaMdanIya ane pUjanIya kema ke temAM prabhunA prANa, smRti ane hastAkSara no saMgama che / saMgama sthaLa vizvamA pavitra che, ane pavitratAM nI tamAma hada vaTAvI ne jinAgama pavitratam che. arthAt ke, prabhue ApaNe hastAkSara ApyAM / trIjuM jiMdagI jIvavAnI kaLA :- ArTa opha lAIpha, jevI ravizaMkara mahArAje batADelI kaLA AjanI che parantu vIraprabhue tene AjathI paccIzaso aDasaTha varSa pahelA ja batAvI hatI / jinAgamo mAM nizIthAdi cheda sUtro, AcArAMgAdi aMga sUtro vigere mAM prabhue kyAMka ne kyAMka tamArA jIvanane vadhu phrezaneza karavAnAM upAyo batAvyAM ja cha / sAdhune kema rahedUM ? kyAM raheQ ? tenI dinacaryA... tamAmane jinAgamomAM samAvI levAmAM AvI che. jyAre zrAvako mATe upAsakadazAMga Adi AgamomAM jIvanane kema jIvI ne AtmonnatI karavI te paNa batAvyuM che. ApaNe morala tarIke joiye to jinAgama e ApaNane prabhu dvArA maLelI zreSThatama bheTa che. jemAM prabhue ApaNA sahUno satata khyAla rAkhyo che. paramAtmA bAda gurUmAM ne samajIye / 'titthayaro samo sUri.. . AcAryo che jina dharamanA dakSa vyApArI zUrA / ' zAstrakAra maharSioe ema ne ema sUrI bhagavaMtone alaga alaga upamA nahiM ApI hoya / AcArya bhagavaMto satata sAdhu tathA zrAvako nA hitanuM dhyAna rAkhatA hoya che. zAsananI javAbadArI uparAnta sAdhuonAM yoga-kSemamAM temano paNa mahatvano phALo hoya che. kALanA ochAyA heThaLa ... sAdhuone AgamanAM rahasya samajavAmAM takalIpha thavA mAMDI, zrI AcArAMga sUtram (006)
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ ane bhaNAvanAra nI paNa kAiMka ochAsa dekhAvA mAMDI hatI tyAre rAjasattA pAsethI AgamavAcanA nI maMjurI levaDAvI 7 - 7 vakhata jJAnayajJa AraMbhyo / sAdhu ne svAdhyAyanuM surakSA kavaca Apyu / varSo sudhI o paraMparA cAlyA pachI sAdhuonI smRti hajI kSINa thavAM mAMDI tyAre jinAgamanA kliSTa (agharA) padArtho ne vRttI-TIkA-bhASya-cUrNI thI saraLa karIne sAdhuone bakSyA... Aje amanA e phALAne samRddha rAkhavA- kArya ApaNuM che / emanA upakAra ne satata saMbhALI temAMthI kAMika AgamasevA karIne RNa ochu karavAnuM kAma ApaNuM / A sUtra svAdhyAya karatAM jaldI jIvamAMthI zIva banIye eja abhyarthanA jinAjJA viruddha kAMi paNa lakhAyuM hoya to trividhe trividhe micchAmi dukkaDam | pUjyapAda gurudevazrI devacandrasAgara sUrijI budhavAra, kAtraja pUnA pAdapadmareNu gaNi zrI divyacandrasAgara Agama maMdira -: pustaka prApti sthAna : (1) zrI vardhamAna jaina Agama tIrtha kAtraja jakAta nAkA ke pAsa, pUnA-sAtArA roDa pUnA- 411 046 phona naM. (020) 24318654, 24319884 (2) hitendrabhAI choTAlAla zAha 304, kauzala epArTamenTa, raMgIladAsa mahetAnI zerI ___gopIpurA surata 395 009 phonanaM. (0261) 2590723, mo. 094280 59823 zrI AcArAMga sUtram (007)
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ / arham // paJcamagaNabhRtzrIsudharmAsvAmiviracitaM zrutakevalI zrIbhadrabAhusvAmi-dRbdhaniyuktiyutaMsuripuraMdara zrIzIlAGkAcAryavihita-vivaraNasamanvitaM // zrIAcArAGga sUtram // OM nama: sarvajJAya / / jayati samastavastu-paryAya-vicArApAstatIrthikaM, vihitaikaikatIrtha-nayavAda-samUha-vazAtpratiSThitam / bahu vidhabhaGgi-siddha siddhAnta -vidhU nita - malamalImasaM, tIrthamanAdinidhanagata-manupamamAdinataM jinezvaraiH / / 1 / / (skandakacchanda.) AcArazAstraM suvinizcitaM yathA, jagAda vIro jagate hitAya yaH / tathaiva kiJcidgadataH sa eva me, punAtu dhImAn vinayArpitA giraH // 2 // zastraparijJA-vivaraNa-matibahugahanaM ca gandhahastikRtam / tasmAt sukhabodhArthaM gRhNAmyahamaJjasA sAram / / 3 / iha hi rAgadveSamohAdyabhibhUtena sarveNApi saMsArijantunA zArIramAnasAnekAtikaTukaduHkhopanipAtapIDitena tadapanayanAya heyopAdeya-padArthaparijJAne yatno vidheyaH, sa ca na viziSTavivekamRte, viziSTavivekazca na prAptA'zeSAtizaya-kalApAptopadezamantareNa, Aptazca rAgadveSamohAdInAM doSANAmAtyantikaprakSayAt, sa cAhata eva, ata: prArabhyate'rhadvacanAnuyogaH, sa ca caturdhA, tadyathA- dharmakathAnuyogo, gaNitAnuyogo, dravyAnuyogazcaraNakaraNAnuyogazceti, tatra dharmakathAnuyoga uttarAdhyayanAdikaH, gaNitAnuyAga: sUryaprajJaptyAdikaH, dravyAnuyoga: pUrvANi sammatyAdikazca, caraNakaraNAnuyogazcAcArAGgAdikaH, sa ca pradhAnatamaH zeSANAM tadarthatvAt, taduktam caraNapaDivattiheDaM jeNiyare tiNNi aNuyoga" 'tti tathA "caraNapaDivattiheuM dhammakahAkAladikkhamAdIyA / davie dasaNasohI daMsaNasuddhassa caraNaM tu // 1 // (caraNapratipattihetavo yenettare trayo'nuyogAH / caraNapratipattihetavo dharmakathAkAladIkSAdikAH / dravye zrI AcArAMga sUtram (008)
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ darzanazuddhidarzanazuddhasya caraNaM tu // 1 // ) gaNadharairapyata eva tasyaivAdau praNayanamakAri, atastatpratipAdakasyA-cArAGgasyAnuyoga: samArabhyate, sa ca paramapadaprAptihetutvAtsavighnaH, taduktam- "zreyAMsi bahuvighnAni, bhavanti mahAtAmapi / azreyasi pravRttAnAM, kvApi yAnti vinAyakAH // 1 // " tasmAdazeSapratyUhopazamanAya maGgalamabhidheyaM, taccAdimadhyAvasAnabhedAttridhA, tatrAdi-maGgalam, 'sUyaM me AusaMteNaM bhagavayA evamakkhAya'mityAdi, atra ca bhagavatkathitakathanaM bhagavadvacanAnuvAdo maGgalam ; athavA zrutamiti zrutajJAnaM, tacca nandyanta:pAtitvAnmaGgalamiti, etaccAvighnenA-bhilaSitazAstrArthapAragamanakAraNaM, madhyamaGgalaM lokasArAdhyayanapaJcamoddezakasUtraM 'se jahA kevi harae paDipuNNe ciTThai samaMsi bhomme uvasantarae sArakkhamANe' ityAdi, atra ca hRdaguNairAcAryyaguNotkIrttanam, AcAryAzca paJcanamaskArAnta: pAtitvAnmaGgalamiti, etaccAbhilaSitazAstrArthasthirI-karaNArtham, avasAnamaGgalaM navamAdhyayane'vasAnasUtram 'abhinivvuDe amAI AvakahAe bhagavaM samiyAsI' atrAbhinivRtagahaNaM saMsAramahAtaru-kandocchedya'vipratipattyA dhyAnakAritvAnmaGgalamiti, etacca ziSya (pratizisyeti) praziSyasantAnAvyavacchedArthamiti, adhyayanagatasUtramaGgalatvapratipAdanenaivAdhyayanAnAmapi maGgalatvamuktameveti na pratanyate, sarvameva vA zAstraM maGgalaM, jJAnarUpatvAt, jJAnasya ca nirjarArthatvAt, nirjarArthatvena ca tasyAvipratipattiH, yaduktam- "jaM annAni kammaM khavei bahuyAhiM vAsakoDIhiM / taM nANI tihiM gutto khavei ussAsamitteNaM // 1 // " (yadajJAnI karma kSapayati bahukAbhirvarSakoTibhiH / tajjJAnI tribhirguptaH kSapayatyucchavAsamAtreNa // 1 // ) maGgala-zabdaniruktaM ca mAM gAlayatyapanayati bhavAditi maGgalaM, mA bhUgalo vighno gAlo vA nAza: zAstrasyeti maGgalamityAdi, zeSa tvAkSepaparihArAdikamanyato'va-seyamiti / sAmpratamAcArAnuyoga: prArabhyate- AcArasyAnuyogArthakathanamAcA zrI AcArAMga sUtram (009)
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAnuyoga: sUtrAdanupazcAdarthasya yogo'nuyogaH, sUtrAdhyayanAtpazcAdarthakathanamiti bhAvanA, aNorkhA laghIyasaH sUtrasya mahatA'rthena yogo'nuyogaH, sa cAmIbhiA-rairanugantavyaH, tadyathA-nikkhevegaTThanirutti-vihipavittI ya keNa vA kassa / taddArabheyalakkhaNa tadarihaparisA ya suttattho // 1 // tatra nikSepo- nAmAdiH saptadhA, nAmasthApane kSuNNe, dravyAnuyogo dvedhAAgamato noAgamatazca, tatrAgamato jJAtA tatra cAnupayukto, noAgamato jJazarIrabhavyazarIratadvyatirikto'nekadhA, dravyeNa-seTikAdinA dravyasyaAtmaparamANvAderdravye-niSadyAdau vA anuyogo dravyA-nuyogaH, kSetrAnuyoga: kSetreNa kSetrasya kSetre vA'nuyoga: kSetrAnuyogaH, evaM kAlena kAlasya kAle vA'nuyoga: kAlAnuyogaH, vacanAnuyoga ekavacanAdinA, bhAvAnuyogo dvedhAAgamato noAgamatazca, tatrAgamato jJAtopayukto, noAgama-tastu aupazamikAdibhAvai:, teSAM cAnuyogo'rthakathanaM bhAvAnuyogaH, zeSamAvazyakAnusAreNa jJeyaM, kevalamihAnuyogasya prastutatvAttasya cAcAryAdhInatvAt ke ne ti dvAraM vivi yate, tatho pakra mAdIni ca dvArANi pracurataropayogitvAtpradarzyante, tatra keneti kathambhUtena ?, yathAbhUtena ca sUriNA vyAkhyA karttavyA tathA pradarzyate- 'desakulajAirUvo saMghayaNI dhiijuo aNAsaMsA / avikatthaNo amAI thira-parivADI gahiyavakko // 1 // jiyapariso jiyaniddo majjhattho dAsakAlabhAvannU / Asannaladdhapaibho NANAvihadesabhAsaNNU / / 2 / / paMcavihe AyAre jutto suttatthatadubhayavihinnU / AharaNaheukAraNa-NayaNiuNo gAhaNAkusalo / / 3 / / sasamaya-parasamayaviU gaMbhIro dittimaM sivo somo / guNasayakalio jutto pavayaNasAraM parikaheuM / / 4 / / AryadezodbhUtaH sukhAvabodhavacano bhavatItyato dezagrahaNaM, pratRkaM kulabhikSvAkvAdi jJAtakulazca yathotkSiptabhAravahane na zrAmyatIti, mAtRkI jAtistatsaMpanno vinayAdiguNavAn bhavati, yatrAkRtistatra guNA vasantI'ti rUpagrahaNaM, saMhananadhRtiyuto vyAkhyAnAdiSu na khedameti, anAzaMsI zrotRbhyo na zrI AcArAMga sUtram (010)
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ vastrAdyAkAGkSati, avi - katthano hitimitabhASI, amAyI savatra tavazvAsyaH, sthiraparipATiH paricita - granthasya sUtrArthagalanAsaMbhavAt, grAhyavAkyaH sarvatrA- skhalitAjJaH, jitaparSad rAjAdisadasi na kSobhamupayAti, jitanidro'pa-mattatvAnnidrApramAdinaH ziSyAn sukhenaiva prabodhayati, madhyasthaH ziSyeSu samacitto bhavati, dezakAlabhAvajJaH sukhenaiva guNavaddezAdau vihariSyati, Asannalabdhapratibho drAk paravAdyuttaradAnasamartho bhavati, nAnAvidhadezabhASAvidhijJasya nAnAvidha - dezajAH ziSyAH sukhaM vyAkhyAmavabhotsyante, jJAnAdyAcArapaJcakayuktaH zraddheyavacano bhavati, sUtrArthatadubhayavidhijJa utsargApavAdapaJcaM yathAvad jJApayiSyati, hetUdAharaNanimittanayaprapaJcajJaH anAkulo hetvAdInAcaSTe, grAhaNAkuzalo bI - bhiryuktibhiH ziSyAn bodhayati, svasamayaparasamayajJaH sukhenaiva tatsthApanocchedau kariSyati, gambhIraH khedasahaH, dIptimAn parAghRSyaH, zivahetutvAt zivaH, tadadhiSThitadeze mAryyAdyupazamanAt, saumyaH sarvajananayanamanoramaNIyaH, guNazatakalitaH prazrayAdiguNopetaH, evaMvidhaH sUriH pravacanAnuyoge yogyo bhavati / / tasya cAnuyogasya mahApurasyeva catvAryanuyogadvArANi - vyAkhyAGgAni bhavanti, tadyathA - upakramo nikSepo'nugamo nayaH, tatropakramaNamupakramaH upakramyate'nenAsmAdasminniti vopakramaH -vyAcikhyAsitazAstrasya samIpAnayanamityarthaH, sa ca zAstrIyalaukikabhedAd dvidhA, tatra zAstrIyaH AnupUrvI nAma pramANaM vaktavyatA'rthAdhikAraH samavatArazceti SoDhA, laukiko nAmasthApanAdravyakSetrakAlabhAvabhedAt SoDhaiva / nikSepaNamanenAsmAdasminniti vA nikSepaH, upakramAnItasya vyAcikhyA - sitazAstrasya nAmAdinyasanamityarthaH, sa ca trividhaH, tadyathA - oghaniSpanno nAmaniSpannaH sUtrAlApakaniSpannazca, tatraughaniSpanno'GgAdhyayanAdisAmAnyAbhidhAnanyAsaH, nAmaniSpanna AcArazastraparijJAdivizeSAbhidhAnanAmAdinyAsaH, sUtrAlApakaniSpannazca sUtrAlApakAnAM nAmAdinyasanamiti / anugamanamanenAsmAdasminniti vA'nugamaH, arthakathanamityarthaH, sa ca dvidhA - niyuktyanugamaH zrI AcArAMga sUtram (011)
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrAnugamazceti, tatra niryuktyanugamastrividhaH, tadyathA-nikSepaniyuktyinugamaH upodghAtaniryuktyanugama: sUtrasparzikaniyuktyanugamazceti, tatra nikSepaniyuktyinugamo nikSepa eva sAmAnyavizeSAbhidhAnayorodhaniSpannanAmaniSpannAbhyAM nikSepAbhyAmanugataH sUtrAkSepayA vakSyamANalakSaNazceti, upodghAtaniyuktyinugama-zcAbhyAM dvAraragAthAbhyAmanugantavyaH, tadyathA-'uddese Niddese ya Niggame khetta-kAlapurise ya / kAraNapaccayalakkhaNa Nae samoyAraNA'Numae // 1 // kiM kativihaM kassa kahiM kesu kaha kecciraM havai kAlaM / kai saMtaramavirahiyaM bhavAgarisa phAsaNaNiruttI // 2 // (uddezo nirdezazca nirgamaH kSetraM kAla: puruSazca / kAraNaM pratyaya: lakSaNaM nayA: samavatAra: anumatam / / 1 / / kiM katividha kasya kva keSu kiyaccira bhavati kAlam / kati sAntaramarahitaM bhAvakarSAH sparzanA niruktiH / / 2 / / ) sUtrasparzika-niryuktyanugamaH sUtrAvayavAnAM nayaiH sAkSepaparihAramarthakathanaM, sa ca sUtre sati bhavati, sUtraM ca sUtrAnugame, sa ca sUtroccAraNarUpa: padacchedarUpazceti / anantadharmAdhyAsitaM vastvekenaiva dharmeNa nayanti-paricchindantIti jJAnavizeSA nayA: te ca naigamAdayaH sapteti / sAmpratamAcArAGgasyopakramAdInAmanuyogadvArANAM yathAyogaM kiJcid bibhaNiSurazeSapratyUhopazamanAya maGgalArthaM prekSApUrvakAriNAM ca pravRttyarthaM sambandhAbhidheyaprayojanapratipAdikAM niyuktikAro gAthAmAha vaMdittu savvasiddhe jiNe a aNuogadAyae savve / AyArassa bhagavao nijjuttiM kittaissAmi // 1 // __ tatra vanditvA sarvasiddhAn jinAMzceti maGgalavacanam, anuyogadAyakAnityetacca sambandhavacanamapi, AcArasyetyabhidheyavacanaM, niyuktiM kariSye iti prayojanakathanamiti tAtparyArthaH, avayavArthastu 'vanditve'ti 'vadi abhivAdana-stutyo rityarthadvayAbhidhAyI dhAtuH, tatrAbhivAdanaM kAyena stutirvAcA, anayozca mana:pUrvakatvAtkaraNatrayeNApi namaskAra Avedito bhavati, sitaM dhmAtameSAmiti siddhA:-prakSINAzeSa zrI AcArAMga sUtram (012)
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmANaH, sarve ca te siddhAzca sarvasiddhAH, sarvagrahaNaM tIrthAtIrthAnantaparamparAdisiddhapratipAdakaM, tAnvanditveti sambandhaH sarvatra yojya:, rAgadveSajito jinA:-tIrthakR tastAnapi sarvAn atItAnAgatavartamAnasarvakSetragatAniti, anuyogadAyinaH-sudharmasvAmiprabhRtayo yAvadasya bhagavato niyuktikArasya bhadrabAhusvAminazcaturdazapUrvadharasyAcAryo'tastAn sarvAniti, anena cAmnAyakathanena svamanISikAvyudAsaH kRto bhavati, 'vanditve'ti ktvApratyayasyottarakriyA-savyapekSatvAduttarakriyAmAha'AcArasya' yathArthanAmnaH 'bhagavata' iti dharmArthaprayatnaguNabhAjastasyevaMvidhasya, nizcayenArthapratipAdikA yuktiniyuktistAM 'kIrtayiSye' (cAndramatena Nija ubhayapadabhAvAt) abhidhAsye iti antastattvena niSpannAM niyuktiM bahistattvena prakAzayiSyAmItyarthaH // 1 // yathApratijJAtameva bibhaNiSurnikSepArhANi padAni tAvat suhRdbhUtvA''cArya: saMpiNDya kathayati AyAra aMga suyakhaMdha baMbha caraNe ya taheva satthe ya / pariNNAe saMNAe nikkhevo taha disANaM ca // 2 // AcAraaGgazrutaskandhabrahmacaraNazastraparijJAsaMjJAdizAmityeteSAM nikSepaH karttavya iti / tatrAcArabrahmacaraNazastraparijJAzabdA nAmaniSpanne draSTavyAH, aGgazrutaskandhazabdA oghaniSpanne, saMjJAdikzabdau sutrAlApakaniSpanne nikSepe draSTavyAviti / / 2 / / eteSAM madhye kasya katividho nikSepa ityata AhacaraNadizAvajjANaM nikkhevo cauviho (kkao) ya nAyavvo / caraNaMmi chavviho khalu sattaviho hoi u disANaM // 3 // caraNadigvarjAnAM caturvidho nikSepaH, caraNasya SaDvidhaH, dikzabdasya saptavidho nikSepaH, atra ca kSetrakAlAdikaM yathAsambhava-mAyojyam / / 3 / / nAmAdicatuSTayaM sarvavyApIti darzayitumAha jattha ya jaM jANijjA nikkhevaM nikkhive niravasesaM / zrI AcArAMga sUtram (013)
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ jatthaviya na jANijjA caukkayaM nikkhive tattha // 4 // 'yatra' caraNadikzabdAdau yaha nikSepa-kSetrakAlAdikaM jAnIyAttaM tatra niravazeSa nikSeped, yatra tu niravazeSaM na jAnIyAdAcArAGgAdau tatrApi nAmasthApanAdravyabhAvacatuSkAtmakaM nikSepaM nikSepedityupadeza iti gAthArthaH / / 4 / / pradezAntaraprasiddhasyArthasya lAghavamicchatA niyuktikAreNa gAthA'bhyadhAyi AyAre aMgaMmi ya puvuddiTTho caukkanikkhevo / navaraM puNa nANattaM bhAvAyAraMmi taM vocchaM // 5 // kSullikAcArakathAyAmAcArasya pUrvodiSTo nikSepaH aGgasya tu caturaGgAdhyayana iti, yazcAtra vizeSa: so'bhidhIyate- 'bhAvAcAraviSaya' sati / / 5 / / yathApratijJAtamAha tassegaTTha pavattaNa paDhamaMga gaNI taheva parimANe / samoyAre sAro ya sattahi dArehi nANattaM // 6 // .. 'tasya' bhAvAcArasya ekArthAbhidhAyino vAcyAH, tathA kena prakAreNa pravRttiH-pavartanamAcArasyAbhUt tacca vAcyam, tathA prathamAGgatA ca vAcyA, tathA gaNI-AcAryastasya katividhaM sthAnamidamiti ca vAcyaM, tathA parimANam' iyattA vAcyA, tathA kiM kva samavataratItyetacca vAcyaM, tathA sArazca vAcyaH, ityebhiH saptabhiraiH pUrvasmAdbhAvAcArAdasya bhedonAnAtvamiti piNDArthaH / / 6 / / avayavArthaM tu niyuktikRdevAbhidhAtumAha AyAro AcAlo AgAlo Agaro ya AsAso / Ayariso aMgati ya AiNNA''jjAi AmokkhA // 7 // . Acaryate Asevyata ityAcAraH, sa ca nAmAdicaturddhA, tatra jJazarIra-bhavyazarIratadvyatirikto dravyAcAro'nayA gAthayA'nusatavya:'NAmaNa-dhoyaNa-vAsaNa-sikkhAvaNa-sukaraNAvirohINi / davvANi jANi loe davvAyAraM viyANAhi // 1 // ' (nAmanadhAvanavAsanazikSaNasukaraNAvirodhIni / dravyANi yAni loke dravyAcAra vijAnIhi zrI AcArAMga sUtram (014)
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ // 1 // ) bhAvAcAro dvidhA-laukiko lokottarazca, tatra laukika: pASaNDikAdayaH paJcarAtrAdikaM yat kurvanti sa vijJeyo, lokottarastu paJcadhA jJAnAdikaH, tatra jJAnAcAro'STadhAH, tadyathA- kAle viNae bahumAne, uvahANe tahA aNiNhavaNe / vaMjaNaatthatadubhae, aTThaviho NANamAyAro // 1 // ' darzanAcAro'pyaSTadhaiva, tadyathA- 'nissaMkiyanikkaMkhiya ninvitigicchA amUDhadiTThI ya / uvavUhathirIkaraNe vacchallapabhAvaNe aTTha // 2 // ' cAritrAcAro'pyaSTadhaiva:- 'tinneva ya guttIo paMca samiio aThTha miliyAo / pavayaNamAIyA imA tAsu Thio caraNasaMpanno // 3 // " tapaAcAro dvAdazadhA, tadyathA'aNasaNamUNoyariyA vittIsaMkhevaNaM rasaccAo / kAyakileso saMlINayA ya bajjho tavo hoi // 4 // pAyacchittaM viNao veyAvaccaM taheva sajjhAo / jhANaM ussaggovi ya abhiMtarao tavo hoI // 5 / / ' vIryAcArastvanekadhaH- 'aNigUhiyabalavirio parakkamai jo jahuttamAutto / juMjai ya jahAthAmaM nAyavvo vIriyAyAro // 6 // eSa paJcavidha AcAraH etatpratipAdakazcAyameva granthavizeSo bhAvAcAraH, evaM sarvatra yojyam / idAnImAcAlaH, AcAlyate'nenAtiniviDaM karmAdItyAcAlaH, so'pi caturdhA, vyatirikto vAyuH, bhAvAcAlastvayameva jJAnAdiH paJcadhA / idAnImAgAla:, AgAlanamAgAla:-samapradezA-vasthAnaM, so'pi caturdhA, vyatirikta udakAdernimnapradezAvasthAnaM, bhAvAgAlo jJAnAdika eva, tasyAtmani rAgAdirahite'vasthAnamitikRtvA / idAnImAkaraH, Agatya tasmin kurvantItyAkaraH, nAmAdiH, tatra vyatirikto rajatAdiH, bhAvAkaro'yameva jJAnAdiH, tatpratipAdakazcAyameva grantho, nirjarAdiratnAnAmatra lAbhAt / idAnImAzvAsaH, AzvasantyasminnityAzvAso nAmAdiH, tatra vyatirikto yAnapAtradvIpAdiH, bhAvAzvAso jJAnAdireva / idAnImAdarzaH, AdRzyate asminnityAdarzo nAmAdiH, vyatirikto darpaNa:, bhAvAdarza ukta eva, yato'sminnitikartavyatA zrI AcArAMga sUtram (015)
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ dRzyate / idAnImaGgam, ajya (dha) te - vyaktIkriyate asminnityaGgaM, nAmAdyeva, tatra vyatiriktaM zirobAhvAdi, bhAvAGgamayamevAcAraH / idAnImAcIrNam-AsevitaM, tacca nAmAdiSor3hA, tatra vyatiriktaM dravyAcIrNaM siMhAdestRNAniparihAreNa pizitabhakSaNaM, kSetrAcIrNaM vAlhIkeSu saktavaH koGkaNeSu peyA, kAlAcIrNaM tvidaM, - 'saraso caMdanapaMko agghai sarasA ya gaMdhakAsAI / pADalisirIsamalliya piyAI kAle nidAhaMmi / / 1 / / ' (sarasazcandana- paGko'rghati sarasA ca gandhakASAyikI / pATalazirISabhallikA: priyAH kAle nidAghe // 1 // ) bhAvAcArNaM tu jJAnAdipaJcakaM, tatpratipAdakazcAcAragranthaH / idAnImAjAti:, AjAyante tasyAmityAjAtiH, sA'pi caturddhA, vyatiriktA manuSyAdijAtiH, bhAvAjAtistu jJAnAdyAcAraprasUtirayameva grantha iti / idAnI - mAmokSaH, Amucyante'sminnityAmokSaNaM vA''mokSo, nAmAdiH, tatra vyatirikto nigaDAdeH, bhAvAmokSaH, karmASTakodveSTanamazeSametatsAdhakazcAyamevAcAra iti / ete kiJcidvizeSAdekamevArthaM viziSantaH pravarttanta ityekArthikAH, zakrapurandarAdivat ekArthAbhidhAyinAM ca chandazcitibandhAnulomyAdipratipattyarthamudghaTTanam, uktaM ca- 'baMdhANulomayA khalu satyaMmi ya lAghavaM asammoho / saMtaguNa-dIvaNAviya egaTThaguNA havaMte // 1 // / / 7 / / (bandhAnulomatA khalu zAstre ca lAghavamasaMmohaH sadguNadIpanamapi ca ekArthaguNA bhavantyete / / 1 / / ) idAnIM pravarttanAdvAraM, kadA punarbhagavatA''cAraH praNIta ityata Aha savvesiM AyAro titthassa pavattaNe paDhamayAe / sesAi aMgAI ekkArasa ANupuvvIe // 8 // sarveSAM tIrthaGkarANAM tIrthapravarttanAdAvAcArArthaH prathamatayA'bhavadbhavati bhaviSyati ca, tataH zeSAGgArthaM iti, gaNadharA apyanayaivAnupUrvyA sUtratayA granthantIti / / 8 / / idAnIM prathamatve hetumAha AyAro aMgANaM paDhamaM aMgaM duvAlasaNhaMpi / zrI AcArAMga sUtram (016) -
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ ittha ya mokkhovAo esa ya sAro pavayaNassa // 9 // ___ ayamAcAro dvAdazAnAmapyaGgAnAM prathamaGgamityanudya kAraNamAhayato'tra mokSopAya:-caraNakaraNaM pratipAdyate, eSa ca pravacanasya sAra: pradhAnamokSahetuprati-pAdanAd, atra ca sthitasya zeSAGgAdhyayanayogyatvAd asya prathamatayopanyAsa iti / / 9 / / idAnIM gaNidvAraM, sAdhuvargo guNagaNo vA gaNaH so'syAstIti gaNi, AcArAyattaM ca gaNitvamiti pradarzayannAha AyArammi ahIe jaM nAo hoi samaNadhammo u / tamhA AyAradharo bhaNNai paDhamaM gaNiTThANaM / / 10 / / yasmAdAcArAdhyayanAt kSAntyAdikazcaraNakaraNAtmako vA zramaNadharmaH parijJAto bhavati, tasmAtsarveSAM gaNitvakAraNAnAmAcAradharatvaM prathamaM AdyaM pradhAnaM vA gaNisthAnamiti / / 10 / / idAnIM parimANaM- kiM punarasyAdhyayanataH padatazca parimANamityata Aha NavabaMbhaceramaio aTThArasapayasahassio veo / havai ya sapaMcacUlo bahubahutarao payaggeNaM // 11 // tatrAdhyayanato navabrahmacaryAbhidhAnAdhyayanAtmako'yaM padato'STAdazasahasrAtmako 'veda' iti vidantyasmAddheyopAdeyapadArthAniti vedaHkSAyopazamikabhAvavaryaMyamAcAra iti / saha paJcabhizcUDAbhirvarttata iti sapaJcacUDazca bhavati, uktazeSAnuvAdinI cUDA, tatra prathamA 'piMDesaNa (1) sejjAriyAbhAsajjAyA (2-3-4) ya vasaNA (5) ya pAesA (6) (piMDasaNasijjiriyA bhAsA vatthesaNA ya pAesA iti pra.) uggahapaDimatti (7)' saptAdhyayanAtmikA, dvitIyA sattasattikkayA, tRtIyA bhAvanA, caturthI vimuktiH, paJcamI nizIthAdhyayanaM, 'bahubahurao padaggeNaM'ti tatra catuzcUlikAtmakadvitIyazrutaskandhaprakSepAbahuH, nizIthAdhyayanapaJcamacUlikAprakSepAbahutaro'nantagamaparyAyAtmakatayA bahutamazca, padAgreNapadaparimANena bhavatIti / / 11 / / idAnImupakramAntargataM samavatAradvAraM, tatraitAzcUDA navasu brahmacaryAdhyayaneSvavatarantIti darzayitumAha zrI AcArAMga sUtram (017)
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ AyAraggANattho baMbhacceresu so samoyarai / so'vi ya satthapariNAe piMDiattho samoyarai // 12 // satthapariNNAattho chassuvi kAesu so samoyarai / chajjIvaNiyAattho paMcasuvi vaesu oyarai // 13 / / paMca ya mahavvayAiM samoyaraMte ya savvadavvesuM / savvesiM pajavANaM aNaMtabhAgammi oyarai // 14 / / uttAnArthAH, navaram 'AcArAgrANi'cUlikAH dravyANi-dharmAstikAyAdinI paryAyA-agurulaghvAdayaH teSAmanantabhAge vratAnAmavatAra iti / / 12-13-14 / / kathaM punarmahAvratAnAM sarvadravyeSvavatAra iti ? tadAha chajjIvaNiyA paDhameM bIe carime ya savvadavvAiM / ___ sesA mahavvayA khalu tadekkadeseNa davvANaM // 15 / / (SaDjIvanikAya: prathame dvitIye carame ca sarvadravyANi / zeSANi mahAvratAni khalu tadekadezena dravyANAm / ) chajjIvaNiyA ityAdispaSTA, kathaM punarmahAvratAnAM sarvadravyeSvavatAro na sarvaparyAyeSviti ucyate, yenAbhiprAyeNa coditavAMstamAviSkartumAha-'NaNu savvaNabhapaesANaMtaguNaM paDhamasaMjamaTThANaM / chavvihaparivuDDIe chaTThANasaMkhayA seDhI / / 1 / / anne ke pajjAyA ? jeNuvauttA carittavisayammi / je tatto'NaMtaguNA jesiM tamaNaMtabhAgammi // 2 // anne kevalagammatti te maI te ya ke tadabbhahiyA ? / evaMpi hoja tullA NANaMtaguNattaNaM juttaM // 3 / / seDhIsu NANadaMsaNapajjAyA tera tappamANesA / iha puNa carittamettovaogiNo teNa te thovA / / 4 // ayamAsAmartho lezata:- nanvityasUyAyAM, saMyamasthAnAnyasaMkhyAtAni tAvadbhavanti, teSAM yajjaghanyaM tadavibhAgapalicchedena buddhyA khaNDyamAnaM paryAyairanantAvibhAgapalicchedAtmakaM bhavati, tacca paryAyasaMkhyayA nirdiSTaM sarvAkAzapradezasaMkhyAyA anantaguNaM, sarvanabha:pradezavargIkRtapramANamityarthaH, tato dvitIyAdisthAnairasaMkhyAtagacchagatairanantabhAgAdikayA vRddhyA SaTsthAnakAnAmasaMkhyeyasthAnagatA zreNirbhavati, evaM caikamapi sthAnaM sarvaparyAyAnvitaM ___ zrI AcArAMga sUtram (018)
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ na zakyate paricchettuM / kiM punaH sarvANyapItyata: ke'nye paryAyAH ? yeSAmanantabhAge vratAni varteranniti / syAnmatiH, anye kevala(li)gamyA iti, idamuktaM bhavati-kevala-gamyAprajJApanIyapa-yANAmapi tatra prakSepAbahutvam, evamapi jJAnajJeyayostulyatvAttulyA eva nAnantaguNA iti / atrAcArya Ahu(- AhuH)-yA'sau saMyama-sthAnazreNinirupitA sA sarvA cAritraparyAyainidarzanaparyAyasahitaiH paripUrNA tatpramANAsarvAkAzapradezAnantaguNA, iha punazcAritramAtropayogitvAtparyAyanantabhAgavRttitvamityadoSaH / idAnI sAradvAraM, kaH kasya sAra ityAha aMgANaM kiM sAro ? AyAro tassa havai kiM sAro ? / aNuogattho sAro tassavi ya parUvaNA sAro // 16 / / spaSTA, kevalamanuyogArtho-vyAkhyAnubhUto'rthastasya prarUpaNAyathAsvaM viniyoga iti anyacca sAro parUvaNAe caraNaM tassavi ya hoi nivvANaM / nivvANassa u sAro avvAbAhaM jiNA biMti / / 17 / / spaSTaiva / idAnIM zrutaskandhapadayornAmAdinikSepAdikaM pUrvavadvidheyaM, bhAvena cehAdhikAraH, bhAvazrutaskandhazca brahmacaryAtmaka ityato brahmacaraNazabdau nikSeptavyAvityAha baMbhammI ya caukkaM ThavaNAe hoi baMbhaNuppattI / sattaNhaM vaNNANa navaNhaM vaNNaMtarANaM ca // 18 // tatra brahma nAmAdicaturddhA, tatra nAmabrahma brahme tyabhidhAnam. asadbhAvasthApanA akSAdau sadbhAvasthApanA prativiziSTa yajJopavItAdyAkRtimRllepAdau dravye, athavA sthApanAyAM vyAkhyAyamAnAyAM brAhmaNotpattirvaktavyA, tatprasaGgena ca saptAnAM ca varNAnAM navAnAM ca varNAntarANAmutpattirbhaNanIyeti / yathApratijJAtamAha ekkA ya maNussajAI rajjuppattoi do kayA usame / tiNNeva sippavaNie sAvagadhammammi cattAri // 19 / / zrI AcArAMga sUtram (019)
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ yAvannAbheyo bhagavAnnAdyApi rAjalakSmImadhyAste, tAvadekaiva manuSyajAti:, tasyaiva rAjyotpattau bhagavantamevAzritya ye sthitAste kSatriyA:, zeSAzca zocanAdrodanAcca zUdrAH, punaragnyutpattAvayaskArAdizilpavANijyavRttyA vezanA-dvaizyAH bhagavato jJAnotpattau bharatakAkaNIlAJchanAcchrAvakA eva brAhmaNA jajJire, (je rAya assitA te khattiA jAyA, aNassiyA gihavaiNo jAyA,, jayA aggI uppaNNo tayA pAgabhAvassitA sippiyA vANiyagA jAyA, tehiM tehiM sippavANijjehiM vittiM visaMtIti vaissA uppaNNA / bhaTTArae pavvaie bharahe abhisitte sAvagadhamme uppaNNe baMbhaNA jAyA, NissitA baMbhaNA jAyA, mAhaNatti ukkassagabhAvA dhammapiA jaM ca kiMcivi haNaMta picchati taM nivAreMti mA haNa bho mA haNa, evaM te jaNeNa sukammanivvattitasaNNA baMbhaNA jAyA / je puNa aNassitA asippiNo asAvagA te vaya khalA itikAuM tesu tesu paoyaNesu hiMsAcoriyAdiyAsudubbhamANA sogadohaNasIlA suddA saMvattA (iti cUrNi:) ete zuddhAstrayazcAnye gAthAntaritagAthayA pradarzayiSyante / / sAmprataM varNavarNAntara-niSpanannaM saMkhyAnamAha saMjoge solasagaM satta ya vaNNA u nava ya aMtariNo / ee dovi vigappA ThavaNA baMbhassa NAyavvA / / 20 / / ___ saMyogena SoDaza varNAH samutpannAH, tatra sapta varNA nava tu varNAntarANi, etacca varNavarNAntaravikalpadvayaM sthApanAbrahmeti jJAtavyam / / sAmprataM pUrvasUcitaM varNatrayamAha-yadi vA prAguddiSTAn sapta varNAnAha pagaI caukkagANaMtare ya te haMti satta vaNNA u / ANaMtaresu caramo vaNNo khalu hoi NAyavvo // 21 // prakR tayazcatasra:-brAhmaNakSatriyavaizyazUdrAkhyA AsAmeva catasRNAmanantarayogena pratyekaM varNatrayotpattiH, tadyathA-dvijena kSatriyayoSito jAtaH pradhAna-kSatriyaH saMkarakSatriyo vA, evaM kSatriyeNa vaizyayoSito vaizyena zUdrayAH pradhAna-saMkarabhedau vaktavyAvityevaM sapta varNA bhavanti, anantareSu zrI AcArAMga sUtram . (020)
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhavA AnantarAsteSu yogeSu caramavarNavyapadezo bhavati-brAhmaNena kSatriyAyAH kSatriyo bhavatItyAdi, sa ca svasthAne pradhAno bhavatItibhAvaH / / idAnIM varNAntarANAM navAnAM nAmAnyAha avaThThagganisAyA ya ajogavaM mAgahA ya sUyA ya / khattA (ya) videhAvi ya caMDAlA navamagA huMti // 22 / / ambaSTha ugraH niSAdaH ayogavaM mAgadha: sUtaH kSattA videhaH cANDAlazceti // kathamete bhavantItyAha egaMtarie iNamo aMbaTTho ceva hoi uggo ya / biiyaMtaria nisAo parAsaraM taM ca puNa vege // 23 / / paDilome suddaI ajogava mAgaho ya sUo a / egaMtarie khatto videhA ceva nAyavvA // 24 / / bitiyaMtare niyamA caNDAlo so'vi hoi NAyavvo / aNulome paDilome eva e, bhave bheyA // 25 / / AsAmartho yantrakAdavaseyaH taccedambrahmapuruSa: vaizyAstrI ambaSThaH, kSatriyaH puruSaH zUdrI strI ugraH, brAhmaNa: puruSaH zUdrI strI niSAdaH pArAsaro vA, zUdraH puruSaH vaizyA strI ayogavam, vaizya puruSaH kSatriyA strI mAgadhaH, kSatriya puruSaH brAhmastrI sUtaH, zUdraHpuruSaH kSatriyA strI kSattA, vaizyapuruSaH brAhmastrI vaidehaH, zUdrapuruSaH brAhmastrI cANDAla:, etAni nava varNAntarANi, idAnIM varNAntarANAM saMyogotpattimAha uggeNaM khattAe sovAgo veNavo videheNaM / aMbaTThIe suddIya bukkaso jo nisAeNaM // 26 // sUeNa nisAIe kukkaraso sotava hoi NAyavyo / eso bIo bheo cauvviho hoi nAyavvo // 27 / / anayorapyartho yantrakAdavaseyaH, taccedam / (tacca prathamacatuSkoSThakAdavagantavyam pra.) ugrapuruSaH kSattA strI zvapAkaH, videha puruSaH kSattA zrI AcArAMga sUtram (021)
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ strI vaiNavaH, niSAda puruSaH ambaSThI strI zUdrI strI vA bukkasaH, zudraH puruSaH niSAda strI kukkuraka: gataM sthApanAbrahma, idAnIM dravyabrahmapratipAdanAya Aha davvaM sarIrabhavio annANI vatthisaMjamo ceva / bhAve u vatthisaMjama NAyavvo saMjamo ceva // 28 // ___ jJazarIrabhavyazarIravyatiriktaM zAkyaparivrAjakAdInAmajJAnAnugatacetasAM vastinirodhamAnaM vidhavAproSibhirtukAdInAM ca kulavyavasthArthaM kAritAnumatiyuktaM dravyabrahma, bhAvabrahma tu sAdhunAM vastisaMyamaH, aSTAdazabhedarUpo'pyayaM saMyama eva, saptadazavidhasaMyamAbhinnarUpatvAdasyeti, aSTAdaza bhedAstvamI-'divyAtkAmaratisukhAt trividhaM trividhena viratiriti navakam |audaarikaadpi tathA tadbrahmASTAdazavikalpam // 1 // caraNanikSepArthamAha caraNaMmi hoi chakkaM gaimAhAro guNo va caraNaM ca / khittaMmi jaMmi khitte kAle kAlo jahiM jAo (jo u) // 29 // caraNaM nAmAdiSoDhA, vyatiriktaM tridhA bhavati-gatibhakSaNaguNabhedAt, tatra gaticaraNaM gamanameva, AhAracaraNaM modakAdeH, guNacaraNaM dvidhA-laukikaM lokottaraM ca, laukikaM yat dravyArthaM hastizikSAdikaM vaidyakAdikaM vA zikSante, lokottaraM sAdhUnAmanupayuktacaraNamudAyinRpamArakAdervA, kSetracaraNaM yasmin kSetre gatyAhArAdi caryyate vyAkhyAyate vA, zabdasAmAnyAntarbhAvAdvA zAlikSetrAdicaraNamiti, kAle'pyevameva / / bhAvacaraNamAha bhAve gaimAhAro guNo guNavao pasatthamapasatthA / guNacaraNe pasattheNa baMbhacerA nava havaMti // 30 // bhAvacaraNamapi gatyAhAraguNabhedAt tridhA, tatra gaticaraNaM sAdhorupayuktasya yugamAtradattadRSTergacchataH, bhakSaNacaraNamapi zuddhaM piNDamupabhujAnasya, guNacaraNamaprazastaM mithyAdRSTInAM samyagdRSTInAmapi sanidAnaM, prazastaM teSAmeva karmodveSTanArthaM mUlottaraguNakalApaviSayam, iha cAnenaivAdhikAro, yato navApyadhyayanAni mUlottaraguNasthApakAni zrI AcArAMga sUtram (022)
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirjarArthamanuzIlyante / / eteSAM cAnvarthAbhidhAnAni darzayitumAhasatthapariNNA 1 logavijao 2 ya sIosaNijja 3 sammattaM 4 / taha logasAranAmaM 5 dhuyaM 6 taha mahApariNNA 7 ya / / 31 / / aTThamae ya vimokkho 8 uvahANasuyaM 9 ca navamagaM bhaNiyaM / icceso AyAro AyAraggANi sesANi / / 32 / / spaSTe, kevalamityeSa navAdhyayanarUpa AcAro, dvitIyazrutaskandhAdhyayanAni tu zeSANi - AcArAgrANIti / / sAmpratamupakramAntargatoSrthAdhikAro dvedhA-adhyayanArthAdhikAra uddezArthAdhikArazca tatrAdyamAhajiasaMjamo 1 a logo jaha bajjhai jaha ya taM pajahiyavvaM 2 / suhadukkhatitikkhAviya 3 sammattaM 4 logasAro 5 ya / / 33 / / nissaMgayA 6 ya chaTThe mohasamutthA parIsahuvasaggA 7 / nijjANaM 8 aTThamae navame ya jiNeNa evaM ti 9 / / 34 / / tatra zastraparijJAyAmayamarthAdhikAro - 'jiyasaMjamo 'tti jIveSu saMyamo jIvasaMyamaH-teSu hiMsAdiparihAraH, sa ca jIvAstitvaparijJAne sati bhavatyato jIvAstitvaviratipratipAdanamatrArthAdhikAraH / lokavijaye tu 'logo jaha bajjhai jaha ya taM pajahiyavva'ti, vijitabhAvalokena ( udaio bhAvo logA kasAyA jANiyavvA (iti cUrNi:) saMyamasthitena loko yathA badhyate aSTavidhena karmaNA yathA ca tatprahAtavyaM tathA jJAtavyamityayamarthAdhikAraH / tRtIye tvayam-saMyamasthitena jitakaSAyeNAnukUlapratikUlopasarganipAte sukhaduHkhatitikSA vidheyeti / caturthe tvayam - prAktanAdhyayanArthasaMpannena tApasAdikaSTatapa: sevinAmaSTaguNaizvaryamudvIkSyApi dRDhasamyaktvena bhavitavyamiti / paJcame tvayam-caturadhyayanArtha - sthitenAsAraparityAgena lokasAraratnatrayodyuktena bhAvyamiti / SaSThe tvayam - prAguktaguNayuktena nisaGgatAyuktenApratibaddhena bhavitavyam / saptame tvayam - saMyamAdiguNayuktasya kadAcinmohasamutthAH pariSahA upasargA vA prAdurbhaveyuste samyak soDhavyAH / aSTame tvayam-niryANam-antakriyA sA sarvaguNayuktena samyagvidheyeti / zrI AcArAMga sUtram (023)
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ navame tvayam-aSTAdhyayanapratipAdito'rthaH samyagevaM varddhamAnasvAminA vihita iti, tatpradarzanaM ca zeSasAdhUnAmutsAhArthaM, taduktam- 'titthayaro cauNANI suramahio sijjhiyavvAdhuvaMmi / aNigUhiyabalavirao savvatthAmesu ujjamai // 1 // kiM pura avasesehiM dukkhakkhayakAraNA suvihiehiM / hoi na ujjamiyavvaM sapacca vAyaMmi mANuse // 2 // ( tIrthaMkarazcaturjJAnI suramahitaH dhruvaM sedhitavye / anigUhitabalavIryaH sarvasthAmnodyacchati / / 1 / / kiM punaravazeSaiduHkhakSayakAraNAtsuvihitaiH / bhavati nodyantavyaM sapratyapAye mAnuSye / / 2 / / ) / / sAmpratamuddezArthAdhikAraH zastraparijJAyA ayam jIvo chakkAyaparuvaNayA ya tesiM vaha ya baMdhoti / viraIe ahigAro satthapariNNAe NAyavvo / / 35 / / tatra prathamoddezake sAmAnyena jIvAstitvaM pratipAdyaM, zeSeSu tu SaTsu vizeSeNa pRthivIkAyAdyastitvamiti, sarveSAM cAvasAne bandhaviratipratipAdanamiti, etaccAnte upAttatvAtpratyekamuddezArtheSu yojanIyaM, prathamoddezake jIvastadhe bandho viratizcetyevamiti / / tatra zastraparijJeti dvipadaM nAma, zastrasya nikSepamAha davvaM satthaggivisannehaMbilakhAraloNamAIyaM / bhAvo ya duppautto vAyA kAo aviraI ya / / 36 / / 9 zastrasya nikSepo nAmAdizcaturddhA vyatiriktaM dravyazastraM khaDgAdyagniviSa- snehAmla kSAralavaNAdikaM, bhAvazastraM tu duSprayukto bhAva:antaHkaraNaM tathA vAkkAyAvaviratizceti, jIvopaghAtakAritvAditibhAvaH / / parijJApi caturddhetyAha davvaM jANaNa paccakkhANe davie sarIra uvagaraNe / bhAvapariNNA jANaNa paccakkhANaM ca bhAveNaM / / 37 / / tatra dravyaparijJA dvidhA - jJaparijJA pratyAkhyAnaparijJA ca jJaparijJA AgamanoAgamabhedAdvidhA, Agamato jJAtA'nupayuktaH, noAgamatastridhA, zrI AcArAMga sUtram (024)
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatra vyatiriktA dravyaparijJA yo yat dravyaM jAnIte sacittAdi sA paricchedyadravyaprAdhAnyAt dravyaparijJeti, pratyAkhyAnaparijJA'pyevameva, tatra vyatiriktadravyapratyAkhyAnaparijJA dehopakaraNaparijJAnam, upakaraNa ca rajoharaNAdi, sAdhakatamatvAt, bhAvaparijJApi dvidhaiva-jJaparijJA pratyAkhyAnaparijJA ca, tatrAgamato jJAtopayuktazca, noAgamata-stvidamevAdhyayanaM jJAnakriyArUpaM, nozabdasya mizravAcitvAt, pratyAkhyAnabhAva-parijJApi tathaiva, Agamata: pUrvavat, noAgamatastu prANAtipAtanivRttirUpA manovAkkAyakRtakAritAnumatibhedAtmikA jJeyeti / gato nAmaniSpanno nikSepaH, sAmpratamAcArAdipradAnasya sukhapratipattaye dRSTAntopanyAsena vidhirAkhyAyate-yathA kazcidrAjA abhinavanagaranivezecchayA bhUkhaNDAni vibhajya samatayA prakRtibhyo dattavAn, tathA kacavarApanayane zalyoddhAre bhUsthirIkaraNe pakveSTakApITha-prAsAdaracane ratnAdhupAdAne copadezaM dattavAn, tAzca prakRtayastadupadezAnusAreNa tathaiva kRtvA yathA'bhipretAn bhogAn bubhujire, ayamatrArthopanayaH-rAjasadRzena sUriNA prakRtisadRzya ziSyagaNasya bhUkhaNDasadRzaH saMyamo mithyAtva-kacavarAdyapanIya sarvopAdhizuddhasyAropaNIyaH, taM ca sAmAyikasaMyama sthirIkRtya pakveSTikApIThatulyAni vratAnyAropaNIyAni, tataH prAsAda-kalpo'yamAcAro vidheyaH, tatrasthazcAzeSazAstrAdiratnAnyAdatte, nirvANabhAk bhavati / sAmprataM sUtrAnugame' skhalitAdiguNalakSaNopetaM sUtramu-ccAraNIyaM, lakSaNaM tvidam-'appagaMthamahatthaM battIsAdosavirahiyaM jaM ca / lakkhaNajuttaM suttaM aTThahi ya guNehiM uvaveyaM // 1 // ' (alpagranthaM mahArthaM dvAtriMzaddoSavirahitaM yacca / lakSaNayuktaM sUtramaSTabhizca guNairupapetam / / 1 / / ) suyaM me AusaM ! teNaM (AmusaMteNaM, AvasaMteNaM) bhagavayA evamakkhAyaM ihamegesiM No saNNA bhavai ||suu01|| ityAdi, taccedaM sUtram- suyaM me AusaM ! teNaM bhagavayA evamakkhAyaM ihamegesiM No saNNA bhavati' asya saMhitAdikrameNa vyAkhyAsaMhitoccAritaiva, padacchedastvayam-zrutaM mayA AyuSmana ! tena bhagavatA zrI AcArAMga sUtram (025)
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ evamAkhyAtam-eha ekeSAM no saMjJA bhavati / ekaM tiGantaM zeSANi subantAni, gataH sapadacchedaH sUtrAnugamaH, sAmprataM sUtrapadArthaH samunnIyatebhagavAn sudharmasvAmI jaMbUnAmna idamAcaSTe yathA-'zrutam' (patteyaM patteyaM (gaNaharA) sissehiM pajjuvAsijjamANA evaM bhaNaMti-suyaM me0 (iti cUrNi:) AkarNitamavagatamavadhAritamitiyAvad, anena svamanISikAvyudAso, 'maye'ti sAkSAnna puna: pAramparyeNa Ayusmanniti jAtyAdiguNasaMbhave'pi dIrghAyuSkatvaguNopAdAnaM dIrghAyuravicchedena ziSyopa-dezapradAyako yathA syAt, ihAcArasya vyAcikhyAsitatvAttadarthasya ca tIrthakRtpraNItatvAditi sAmarthya prApitaM te ne ti tIrthakaramAha, yadi vA- AmRzatA bhagavatpAdAravindam, anena vinaya Avedito bhavati, AvasatA vA tadantike ityanena gurukulavAsa: karttavya ityA-veditaM bhavati, etaccArthadvayaM 'AmusaMteNa AvasaMteNe'tyetatpAThAntara-mAzrityAvagantavyamiti, 'bhagavate'ti bhagaH aizvaryAdiSaDarthAtmaka: so'syAstIti bhagavAn tena, 'eva'miti vakSyamANavidhinA AkhyAta'mityanena kRtakatvavyudAsenArtharUpatayA Agamasya nityatvamAha, 'ihe'ti kSetre pravacane AcAre zastraparijJAyAM vA AkhyAtamitisaMbandho, yadi vA-'ihe'ti saMsAre 'ekeSAM' jJAnAvara-NIyAvRtAnAM prANinAM no saMjJA bhavati' saMjJAnaM saMjJA smRtiravabodha ityanarthAntaraM, sA no prajAyata ityarthaH uktaH padArthaH, padavigrahasya tu sAmAsikapadAbhAvAda-prakaTanam / idAnIM cAlanAnanu cAkArAdikapratiSedhakalaghuzabdasaMbhave sati kimarthaM nozabdena pratiSedhaH iti ?, atra pratyavasthA, satyamevaM, kiMtu prekSApUrvakAritayA nozabdopAdAnaM, sA ceyam-anyena pratiSedhena sarvaniSedha: syAd, yathA na ghaTo'ghaTa iti cokte sarvAtmanA ghaTaniSedhaH, sa ca neSyate, yataH prajJApanAyAM daza saMjJAH sarvaprANinAmabhihitAstAsAM sarvAsAM pratiSedhaH prApnotItikRtvA, tAzcemA:-'kai NaM bhaMte ! saNNAo paNNattAo ? goyamA ! dasa saNNAo paNNattAo, taMjahA-AhArasaNNA bhayasaNNA mehuNasaNNA pariggahasaNNA kohasaNNA zrI AcArAMga sUtram (026)
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ mANasaNNA mAyAsaNNA lobhasaNNA ohasaNNA logasaNNa'tti (kati bhadanta ! saMjJAH prajJaptA: ?, gautama ! daza saMjJAH prajJaptAH, tadyathAAhArasaMjJA bhayasaMjJA maithunasaMjJA parigrahasaMjJA krodhasaMjJA mAnasaMjJA mAyAsaMjJA lobhasaMjJA oghasaMjJA lokasaMjJA / ) AsAM ca pratiSedhe spaSTo doSa:, ato nozabdena pratiSedha-namakAri, yato'yaM sarvaniSedhavAcI dezaniSedhavAcI ca, tathAhi-noghaTa ityukte tathA ghaTAbhAvamAtraM pratIyate, yathA prakaraNAdiprasaktasya vidhAnaM, (kte ghaTAbhAvamAtraM pratIyate arthaprasaktaniSedhena cAprasaktasya pra.) sa punarvidhIyamAnaH pratiSe-dhyAvayavo grIvAdiH pratiSedhyAdanyo vA paTAdiH pratIyata iti, tathA coktam-'pratiSedhayati samastaM prasaktamarthaM ca jagati nozabdaH / sa punastadavayavo vA tasmAdarthAntaraM vA syAd // 1 // iti, evamihASi na sarvasaMjJAniSedhaH, apitu viziSTasaMjJAniSedho, yayA''tmAdipadArthasvarUpaM gatyAgatyAdikaM jJAyate tasyA niSedha iti / / sAmprataM niyuktikRtsUtrAvayavanikSepArthamAha____davve saccittAI bhAve'NubhavaNajANaNA saNNA / mati hoi jANaNA puNa aNubhavaNA kammasaMjuttA // 38 / / ____saMjJA nAmAdibhedAccaturddhA, nAmasthApane kSuNNe, jJazarIrabhavyazarIravyatiriktA sacittAcittamizrabhedAttridhA, sacittena hastAdidravyeNa pAnabhojanAdisaMjJA acittena dhvajAdinA mizreNa pradIpAdinA saMjJAnaM-saMjJA avagama iti-kRtvA, bhAvasaMjJA punardvidhA-anubhavanasaMjJA jJAnasaMjJA ca, tatrAlpavyAkhyeyatvA-ttAvat jJAnasaMjJA darzayati-'mai hoi jANaNA puNa'tti mananaM mati:-avabodhaH sA ca matijJAnAdiH paJcadhA, tatra kevalasaMjJA kSAyikI zeSAstu kSAyopazamikyaH, anubhavanasaMjJA tu svakRtakarmodayAdisamutthA jantorjAyate, sA ca SoDazabhedeti darzayatiAhAra bhaya pariggaha mehaNa sukha dukkha moha vitigicchA / koha mANa mAya lohe soge loge ya dhammohe // 39 / / AhArAbhilASa AhArasaMjJA, sA ca taijasazarIranAmakarmodayA zrI AcArAMga sUtram (027)
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ dasAtodayAcca bhavati, bhayasaMjJA trAsarUpA, parigrahasaMjJA mUrchArUpA, maithunasaMjJA stryAdivedodayarUpA, etAzca mohanIyodayAt, sukhaduHkhasaMjJe sAtAsAtAnu-bhavarUpe vedanIyodayaje, mohasaMjJA mithyAdarzanarUpA mohodayAt, vicikitsAsaMjJA cittaviplutirUpA mohodayAt jJAnAvaraNIyodayAcca, krodhasaMjJA aprItirUpA, mAnasaMjJA garvarUpA, mAyAsaMjJA vakratArUpA, lobhasaMjJA gRddhirUpA, zokasaMjJA vipralApavaimanasyarUpA, etA mohodayajAH, lokasaMjJA svacchandaghaTitavikalparUpA laukikAcaritA, yathA-na santyana-patyasya lokA:. zvAno yakSAH, viprA devAH, kAkAH pitAmahAH, barhiNAM pakSavAtena garbha ityevamAdikA jJAnAvaragayAlpakSayopazamAnmohodayAcca bhavati, dharmasaMjJA kSamAdyAsevanarUpA mohanIyakSayopazamAjAyate, etAzcAvizeSopAdAnAtpaJcendriyANAM samyagmithyAdRzAM draSTavyAH, oghasaMjJA tu avyaktopayogarUpA vallivitAnArohaNAdiliGgA jJAnAvaraNIyAlpakSayopazamasamutthA draSTavyeti / iha punarjJAnasaMjJayA'dhikAro, yata: sUtre saiva niSiddhA 'iha ekeSAM no saMjJA jJAnam-avabodho bhavatIti // 1 // pratiSiddhajJAnavizeSAvagamArthamAha sUtram taMjahA-puratthimAo vA disAo Agao ahamaMsi, dAhiNAo vA disAo Agao ahamaMsi, paccatthimAo vA disAo Agao ahamaMsi, uttarAo vA disAo Agao ahamaMsi, uDDAo vA disAo Agao ahamaMsi, ahodisAo vA Agao ahamaMsi, aNNayarIo vA disAo aNudisAo vA Agao ahamaMsi, evamegesiM No NAyaM bhavati ||suu.2 // taMjahetyAdi No NAyaM bhavatIti yAvat tadyatheti pratijJAtArthodAharaNaM, 'puratthimAu'tti prAkRtazailyA mAgadhadezIbhASAnuvRttyA pUrvasyA dizo'bhidhAyakAt puratthimazabdApaJcamyantAttasA nirdeza:, vAzabda uttarapakSApekSayA vikalpArthaH, yathA loke bhoktavyaM vA zayitavyaM veti, evaM pUrvasyA vA dakSiNasyA veti / dizatIti dik, atisRjati vyapadizati zrI AcArAMga sUtram (02/)
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravyaM dravyabhAgaM veti bhAvaH // tAM niyuktikRnnikSeptumAha nAmaM ThavaNA davie khitte tAve ya paNNavaga bhAve / esa disAnikkhevo sattaviho hoi NAyavvo // 40 / / nAmasthApanAdravyakSetratApaprajJApakabhAvarUpaH saptadhA dignikSepo jJAtavyaH, tatra sacittAdevyasya digityabhidhAnaM nAmadik, citralikhitajambUdvIpAderdigvibhAgasthApana sthApanAdik / dravyadignikSepArthamAha terasapaesiyaM khalu tAvaiesuM bhave paesesuM / jaM davvaM ogADhaM jahaNNaya taM dasadisAga // 41 // dravyadig dvedhA-Agamato noAgamatazca, Agamato jJAtA'nupayukto, noAgamato jJazarIrabhavyazarIravyatiriktA tviyam-trayodazapradezikaM dravyamAzritya yA pravRttA, khaluravadhAraNe, trayodazaprAdezikameva dik, na punardazaprAdezikaM yat kaizciduktamiti, pradezA:-paramANavastairniSpAditaM kAryadravyaM tAvatsveva kSetrapradeze-SvavagADhaM jaghanyaM dravyamAzritya dazadigvibhAgaparikalpanAto dravyadigiyamiti / tatsthApanA (2) tribAhukaM navapradezikamabhilikhya catasRSu dikSvekaikagRhavRddhiH kAryA / / kSetradizamAha aTTha paeso ruyago tiriyaM loyassa majjhayAraMmi / esa pabhavo disANaM eseva bhave aNudisANaM // 42 / / tiryaglokamadhye ratnaprabhApRthivyA upari bahumadhyadeze mervvantau sarvvakSullakapratarau tayoruparitanasya catvAraH pradezA gostanAkArasaMsthAnA adhastanasyApi catvArastathAbhUtA evetyeSo'STAkAzapradezAtmakazcaturasro rucako dizAmanudizAM ca prabhava-utpattisthAnamiti / sthApanA ceyaM (3) AsAmabhidhAnAnyAha iMdaggeI jammA ya nerutI vAruNI ya vAyavvA / somA IsANAvi ya vimalA ya tamA ya boddhavvA // 43 / / AsAmAdyaindrI vijayadvArAnusAreNa zeSAH pradakSiNata: saptAvaseyA:, zrI AcArAMga sUtram (029)
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ Urdhva vimalA tama cAdha: boddhavyA iti, sthApanA ceya // AsAmeva svarUpanirUpaNA-yAha dupaesAi duruttara egapaesA aNuttarA ceva / cauro cauro ya disA caurAi aNuttarA duNNi // 44 / / catasro mahAdizo dvipradezAdyA dvidvipradezottaravRddhAH, vidizazcatasra ekapradezaracanAtmikA: 'anuttarA' vRddhirahitAH, UrdhvAdhodigdvayaM tvanuttarameva catuSpradezAdiracanAtmakam / / kiJca aMto sAIAo bAhirapAse apajjavasiAo / savvANaMtapaesA savvA ya bhavaMti kaDajummA / / 45 / / sarvA'pyantaH-madhye sAdikA rucakAAdyA itikRtvA bahizca alokAkAzAzrayaNAdaparyavasitAH, 'sarvAzca' dazApyanantapradezAtmikA bhavanti, 'savvA ya havaMti kaDajumma'tti sarvAsAM dizAM pratyekaM ye pradezAste catuSkakenApahriyamANAzcatuSkAvazeSA bhavantItikRtvA, tatpradezAtmikAzca diza AgamasaMjJayA kaDajummattizabdenAbhidhIyante, tathA cAgama:'kaI NaM bhaMte ! jummA paNNattA ?, goyamA ! cattAri jummA paNNattA, taMjahA-kaDajumme teue dAvarajumme kalioe / se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccaI ? goyamA ! je NaM rAsI caukkagAvahAreNaM avahIramANe avahIramANe caupajjavasie siyA, se NaM kaDajumme, evaM tipajjavasie teue, dupajjava-sie dAvarajumme, ega pajjavasie kalioe'ti / / (kai bhadanta ! yugmA: prajJaptA: ?, gautama ! catvAro yugmA: prajJaptAH, tadyathA-kRtayugma: tryojaH dvApara-yugma: kalyojaH / atha kenArthena bhadantaivamucyate ?, gautama ! yaurAzizcatuSkakApahAreNApahriyamANo'pahriyamANazcatuSparyavasita: syAt sa kRtayugmaH, evaM triparyavasitastryojaH dviparyavasito dvApara yugmaH, ekaparyavasita: kalyojaH / ) punarapyAsAM saMsthAnamAha__ sagaDuddhIsaMThiAo mahAdisAo havaMti cattAri / zrI AcArAMga sUtram (030)
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ muttAvalI ya cauro do ceva havaMti ruyaganibhA / / 46 / / ___ mahAdizazcatasro'pi zakaTorddhisaMsthAnAH, vidizazca muktAvalinibhAH, UrdhvAdhodigdvayaM rucakAkAramiti / / tApadizamAha jassa jao Aicco udei sA tassa hoi puvvadisA / jatto a atthamei u avaradisA sA u NAyavvA / / 47 / / dAhiNapAsaMmi ya dAhiNA disA uttarA u vAmeNaM / eyA cattAri disA tAvakhitte u akkhAyA // 48 // tApayatIti tApa-AdityaH, tadAzritA dik tApadik zeSaM sugama, kevalaM dakSiNapArthAdivyapadeza: pUrvAbhimukhasyeti draSTavyaH / / tApadigaGgIkaraNenAnyo'pi vyapadezo bhavatIti prasaGgata Aha je maMdarassa puvveNa maNussA dAhiNeNa avareNa / je Avi uttareNaM savvesiM uttaro merU / / 49 / / savvesiM uttareNaM merU lavaNo ya hoi dAhiNao / puvveNaM uTheI avareNaM atthamai sUro // 50 / / ye 'mandarasya' mero: purveNa manuSyA: kSetradigaGgIkaraNena, rucakApekSaM pUrvAdidikkhaM veditavyaM, teSAmuttaro merudakSiNena lavaNa iti tApadigaGgIkaraNena zeSaM spaSTam / / prajJApakadizimAhajattha ya jo paNNavao kassavi sAhai disAsu ya NimittaM / jattomuho ya ThAI sA puvvA pacchao avarA // 51 // prajJApako yatra kvacit sthita: dizAM balAtkasyacinnimittaM kathayati sa yadabhimukhastiSThati sA pUrvA, pRSThata zcApareti, nimittakathanaM copalakSaNamanyo'pi vyAkhyAtA grAhya iti / / zeSadiksAdhanArthamAha dAhiNapAsaMmi u dAhiNA disA uttarA u vAmeNaM / eyAsimantareNaM aNNA cattAri vidisAo // 52 // eyAsiM ceva aTThaNhamaMtarA aThTha huMti aNNAo / solasa sarIraussayabAhallA savvatiriyadisA // 53 / / zrI AcArAMga sUtram (031)
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ heTThA pAyatalANaM ahodisA sIsauvarimA uDDhA / eyA aTThArasavo paNNavagadisA muNeyavvA // 54 // evaM pakappiANaM dasaha aTThaNha ceva ya disANaM / nAmAI vucchAmo jahakkamaM ANupuvvIe || 55 / / puvvA ya puvvadakkhiNa dakkhiNa taha dakkhiNAvarA ceva / avarA ya avarauttara uttara puvvuttarA ceva // 56 // sAmutthANo kavilA khelijjA khalu taheva ahidhammA / pariyAdhammA ya tahA sAvittI paNNavittI ya / / 57 / / heTThA neraiyANaM ahodisA uvarimA u devANaM / eyAiM nAmAiM paNNavagassA disANaM tu / / 58 / / etAH sapta gAthA: kaNThyAH, navaraM dvitIyagAthAyAM sarvvatiryagdizAM bAhalyaM-piNDaH zarIrocchrayapramANamiti / / sAmpratamAsAM saMsthAnamAhasolasavI tiriyadisA sagaDuddhIsaMThiyA muNNeyavvA / do mallagamUlAo uDDhe a ahevi ya disAo / / 59 / / SoDazApi tiryagdizaH zakaTorddhisaMsthAnA boddhavyA:, prajJApakapradeze saGkaTA bahirvizAlAH, nArakadevAkhye dve eva urdhvAdhogAminyau zarAvAkAre bhavataH, yataH ziromUle pAdamUle ca svalpatvAnmallakabudhnAkAre gacchantyau ca vizAle bhavata iti / / AsAM sarvAsAM tAtparyyaM yantrakAdavaseyaM, taccedam (4) bhAvadignirUpaNArthamAha maNuyA tiriyA kAyA taha'ggabIyA caukkagA cauro / devA neraiyA vA aTThArasa hoMti bhAvadisA / / 60 / / - manuSyAzcaturbhedAstadyathA-sammUrcchanajAH karmabhUmijA akarmmabhUmijAH antaradvIpajAzceti, taza tiryaJco dvIndriyA strIndriyAzcaturindriyAH paJcendriyAzceti caturddhA, kAyAH pRthivyaptejovAyazcatvAraH, tathA'gra (1) mUla (2) skandha (3) parva (4) bIjAzcatvAra eva, ete SoDaza devanAra - kaprakSepAdaSTAdaza, ebhirbhAvairbha-vanAjjIvo vyapadizyata iti bhAvadi zrI AcArAMga sUtram (032)
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ gaSTAdazabhedeti / / atra ca sAmAnyadiggrahaNe'pi yasyAM dizi jIvAnAmavigAnena gatyAgatI spaSTe sarvatra sambhavatastayaivehAdhikAra iti tAmeva niyuktikRtsAkSAdarzayati, bhAvadikcAvinAbhAvinI sAmarthyadadhikRtaiva, yatastadarthamanyA dizazcintyanta ityata Aha paNNavagadisaTThArasa bhAvadisAo'vi tattiyA ceva / iskikkaM viMdhejjA havaMti aTThArasa'TThArA // 61 / / paNNavagadisAe puNa ahigAro ettha hoi NAyavvo / jIvANa puggalANa ya eyAsu gayAgaI atthi // 62 / / prajJApakApekSayA aSTAdazabhedA dizaH, atra ca bhAvadizo'pi tAvatpramANA evaM pratyekaM sambhavantItyataH ekaikAM prajJApakadizaM bhAvadigaSTAdazakena 'vindhyet' tADayed, ato'STAdazASTAdazakAH te ca saMkhyayA trINi zatAni catuviMzatyadhikAni bhavantIti, etaccopalakSaNaM tApadigAdAvapi yathAsambhavamAyojanIyamiti / kSetradizi tu catasRSveva mahAdikSu sambhavo na vidigAdiSu, tAsAmekapradezikatvAccatuSpradezikatvAcceti gAthAdvayArthaH / ayaM diksaMyoga-kalApa: 'aNNayarIo disAo Agao ahamaMsI'tyanena parigRhItaH, sUtrAvayavArthazcAyam -iha diggrahaNAt prajJApakadizazcatasraH pUrvAdikA UrdhvAdhodizau ca parigahyante, bhAvadizastvaSTAdazApi, anudiggrahaNAttu prajJApakavidizo dvAdazeti, tatrAsaMjJinAM naiSo'vabodho'sti, saMjJinAmapi keSAJcidbhavati keSAJcinneti, yathA'hamamuSyA diza: samAgata iheti / evamegesiM No NAyaM bhavaitti' 'eva' mityanena prakAreNa, prativiziSTadigvidigAgamanaM naikeSAM viditaM bhavatItyetadupasaMhAravAkyam, (aupapAtikavRttyabhiprAyeNaiSa tRtIyasUtrAvataraNabhAgaH, cUrNyabhiprAyeNa tu bhavissAmi' iti paryanta upasaMhAraH, 'bhavati' iti taMjahA' sati cAdhikam / ) etedeva niyuktikRdAha kesiMci nANasaNNA atthi kesiMci natthi jIvANaM / kohaM paraMmi loe AsI kayarA disAo vA ? // 63 // zrI AcArAMga sUtram (033)
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ keSAJcijjIvAnAM jJAnAvaraNIyakSayopazamavatAM jJAnasaMjJA'sti, keSAJcittu tadAvRtimatAM na bhavatIti / yAdRgbhUtA saMjJA na bhavati tAM darzayati-ko'haM parasmin 'loke' janmani manuSyAdirAsam, anena bhAvadig gRhItA, katarasyA vA dizaH samAyAta ityanena tu prajJApakadigupAtteti, yathA kazcinmadirAmadAdhUrNitalolalocano'vyaktamanovijJAno rathyAmArganipatitastacchardyAkRSTazvagaNAsalihyamAnavadano gRhamAnIto madAtyaye na jAnAti kuto'hamAgata iti, tathA prakRto manuSyAdirapItti gAthArtha: / na kevalamaSaiva saMjJA nAsti aparA'pi nAstIti sUtrakRdAha atthi me AyA uvavAie, natthi me AyA uvavAie, ke ahaM AsI ? ke vA io cue iha peccA bhavissAmi ? | sU03 // 'asti' vidyate 'mame' tyanena SaSThyantena zarIraM nirdizati, mamAsya zarIrakasyAdhiSThAtA, atati - gacchati satatagati - pravRtta AtmAjIvo'stIti, kiMbhUtaH ? - 'aupapAtikaH' upapAta - prAdurbhAvo janmAntarasaMkrAntiH, upapAte bhava aupapAtika iti, anena saMsAriNaH svarUpaM darzayati, sa evaMbhUta AtmA mamAsti nAstIti ca evaMbhUtA saMjJA keSAJcidajJAnAvaSTabdhacetasAM na jAyata iti / tathA 'ko'haM ' nAraka - tiryagmanuSyAdiH pUrvvajanmanyAsaM ? ko vA devAdiH 'ito' manuSyAderjanmana 'cyuto' vinaSTa: 'iha' saMsAre 'pretya' janmAntare 'bhaviSyAmi' utpatsye iti eSA ca saMjJA na bhavatIti / iha ca yadyapi sarvatra bhAvadizA'dhikAraH prajJApakadizA ca, tathApi pUrvasUtre sAkSAtprajJApakadigupAttA'tra tu bhAvadigityavagantavyam / nanu cAtra saMsAriNAM digvidigAgamanAdijA viziSTA saMjJA niSidhyate na sAmAnyasaMjJeti, etacca saMjJini dharmmiNyAtmani siddhe sati bhavati, 'sati dharmmiNi dharmmAzcintyanta', iti vacanAt, sa ca pratyakSAdipramANa - gocarAtItatvAdurupapAdaH, tathAhi nAsAvadhyakSeNArthasAkSAtkAriNA viSayIkriyate, tasyAtIndriyatvAd atIndriyatvaM ca svabhAvaviprakRSTatvAd, atIndriyatvAdeva ca tadavyabhicA zrI AcArAMga sUtram (034)
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ rikAryAdiliGgasambandhagrahaNAsambhavAt nApyumAnena, gyApratyakSatve tatsAmAnyagrahaNazaktyanupapatteH nApyupamAnena, Agama ...pe vivakSAyAM pratipAdyamAnAyAmanumAnAntarbhAvAd anyatra ca bAhye'rthe sambandhAbhAvAdapramANatvaM, pramANatve vA parasparavirodhitvAnnApyAgamena, tamantareNApi sakalArthopapatte pyarthApattyA, tadevaM pramANapaJcakAtItatvAtSaSThapramANaviSayatvAdabhAva evAtmanaH / prayogazcAyam-nAstyAtmA, pramANapaJcakaviSayAtItatvAt, kharaviSANavaditi, tadabhAve ca viziSTasaMjJApratiSedhAbhAvasambhavenAnutthAnameva sUtrasyeti, etatsarvamanupAsitagurorvaca:, tathAhi-pratyakSa evAtmA, tadguNasya jJAnasya svasaMvitsiddhatvAt, svasaMniSThAzca viSayavyavasthitayo, ghaTapaTAdInAmapi rUpAdiguNapratyakSatvAdevAdhyakSatvamiti, maraNAbhAvaprasaGgAcca na bhUtaguNazcaitanyamAzaGkanIyaM, teSAM sadA sannidhAnasamvAditi, heyopAdeya-parihAropAdAna-pravRttezcAnumAnena parAtmani siddhirbhavatIti, evamanayaiva dizopamAnAdikamapi svadhiyA svaviSaye yathAsambhavamAyojyaM, kevalaM maunIndreNAnenaivAgamena viziSTasaMjJAniSedhadvAreNAhamiti cAtmollekhenAtmasadbhAva: pratipAditaH, zeSAgamAnAM cAnAptapraNItatvAdapramANyameveti / atra cAstyAtmetyanena kriyAvAdinaH saprabhedA nAstItyanena cAkriyAvAdina etadanta:pAtitvaH cAjJAnikavainayikAzca saprabhedA upakSiptAH, te cAmI-'asiyasayaM kiriyANaM akiriyavAINa hoi culasII / annANiya sattaTThI veNaiyANaM ca battIsA // 1 // tatra jIvAjIvAzravabandhapuNyapApasaMvaranirjarAmokSAkhyA nava padArthAH svaparabhedAbhyAM nityAnityavikalpadvayena ca kAlaniyatisvabhAvezvarAtmAzrayaNAdazItyuttaraM bhedazataM bhavati kriyAvAdinAm, ete cAstitvavAdino'bhidhIyante, iyamatra bhAvanA- asti jIvaH svato nitya: kAlata: 1 / asti jIvaH svato'nitya: kAlata: 2 asti jIvaH parato nitya: kAlata: 3 asti jIva: parato'nitya: kAlata: 4 ityevaM kAlena catvAro bhedA labdhAH, evaM niyatisvabhAvezvarAtmabhirapyekai kena / AcArAMga sUtram (035)
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9 catvArazcatvAro vikalpA labhyante, ete ca paJca catuSkakA viMzatirbhavati, iyaM ca jIvapadArthena labdhA, evamajIvAdayo'pyaSTau pratyekaM viMzatibhedA bhavanti, tatazca nava viMzatayaH zatamazItyuttaraM bhavati 180 / tatra svata iti svenaiva rUpeNa jIvo'sti, na paropAdhyapekSayA hrasvatvadIrghatve iva, nityaH- zAzvato na kSaNikaH, pUrvottarakAlayoravasthitatvAt, kAlata iti kAla eva vizvasya sthityutpattipralayakAraNam, uktaM ca- 'kAlaH pacati bhUtAni kAlaH saMharate prajAH / kAlaH supteSu jAgarti, kAlo hi duratikramaH / / 1 / / sa cAtIndriyo yugapaccirakSiprakriyAbhivGgayo himoSNavarSAvyavasthAhetuH kSaNalavamuhUrtta - yAmAhorAtrapakSamAsartu ayanasaMvatsarayugakalpapalyopamasAgaropamotsarpiNyavasarpiNI- pudgalaparAvarttAtItAnAgatavarttamAnasarvAddhAdivyavahArarUpaH 1 / dvitIyavikalpe tu kAlAdevAtmano'stitvamabhyupeyaM, kiM tvanityo'sAviti vizeSo'yaM pUrvavikalpAt 2 / tRtIyavikalpe tu parata evAstitvamabhyupagamyate, kathaM punaH parato - 'stitvamAtmano'bhyupeyate ?, nanvetatprasiddhameva sarvapadArthAnAM parapadArthasvarUpApekSayA svarUpaparicchedo, yathA dIrghatvApekSayA hasvatvaparichedo hrasvatvApekSayA ca dIrghatvasyeti, evameva cAnAtmanaH stambhakumbhAdIn samIkSya tadvyatirikte vastunyAtmabuddhiH pravarttata iti, ato yadAtmanaH svarUpaM tatparata evAvadhAryyate na svata iti 3 / caturthavikalpo'pi prAgvaditi catvAro vikalpAH 4 / tathA'nye niyatita evAtmanaH svarUpamava-dhArayanti, kA punariyaM niyatiriti, ucyate, padArthAnAmavazyaMtayA yadyathA-bhavane prayojakakartrI niyatiH, uktaM ca- 'prAptavyo niyatibalAzrayeNa yo'rthaH, so'vazyaM bhavati nRNAM zubho'zubho vA / bhUtAnAM mahati kRte'pi hi prayatne, nAbhAvyaM bhavati na bhAvino'sti nAzaH / / 1 / / ' iyaM ca maskaripari-vrANmatAnusAriNI prAya iti / apare punaH svabhAvAdeva saMsAravyaya-sthAmabhyupayanti, kaH punarayaM svabhAvaH ?, vastunaH svata eva tathApariNa-tibhAvaH svabhAva:, uktaM ca- 'kaH kaNTakAnAM prakaroti zrI AcArAMga sUtram (038)
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ taikSNyaM, vicitrabhAvaM mRgapakSiNAM ca / svabhAvataH sarvvamidaM pravRttaM, na kAmacAro'sti kutaH prayatnaH ? / / 1 / / svabhAvataH pravRttAnAM, nivRttAnAM svabhAvataH / nAhaM karteti bhUtAnAM yaH pazyati sa pazyati // 2 // kenAJjitAni nayanAni mRgAGganAnAM, ko'laGkaroti rucirAGgaruhAnmayUrAn / kazcotpaleSu dalasannicayaM karoti, ko vA karoti (dadhAti) vinayaM kulajeSu puMssu ? / / 3 / / ' tathA'nye 'bhidadhate - samastametajjIvAdIzvarAtprasUtaM, tasmAdeva svarUpe'vatiSThate, kaH punarayamIzvaraH ?, aNimAdyaizvaryayogAdIzvaraH, uktaM ca- 'ajJo (nyo) janturanIzaH syAdAtmanaH sukhaduHkhayoH / Izvaraprerito gacche-cchvabhraM vA svargameva vA // 1 // ' tathA anye bruvate na jIvAdayaH padArthA: kAlAdibhyaH svarUpaM pratipadyante, kiM tarhi ?, AtmanaH, kaH punarayamAtmA 1, AtmAdvaitavAdinAM vizvapariNatirUpaH AtmAyata uktaJca - 'eka eva hi bhUtAtmA, bhUte bhUte vyavasthitaH / ekadhA bahudhA caiva, dRzyate jalacandravat // 1 // ' tathA 'puruSa evedaM sarvaM yadbhUtaM yacca bhAvya' mityAdi / evamastyajIvaH, svataH nityaH kAlata ityevaM sarvatra yojyam // tathA akriyAvAdino - nAstitvavavAdina:, teSAmapi jIvAjIvAzravabandhasaMvaranirjarAmokSAkhyAH sapta padArthAH svaparabhedadvayena tathA kAlayadRcchAniyatisvabhAvezvarAtmabhiH SaDbhizcintyamAnAzcaturazItivikalpA bhavanti, tadyathA - nAsti jIvAH svataH kAlataH nAsti jIvaH parataH kAlata iti kAlena dvau labdhau evaM yadRcchAniyatyAdiSvapi pratyekaM bhavataH, sarve'pi jIvapadArthe dvAdaza bhavanti, evamajIvAdiSvapi pratyekaM dvAdazaite, sapta dvAdazakA-zcaturazItiriti 84 / ayamatrArtha :- nAsti jIvaH svataH kAlata iti iha padArthAnAM lakSaNena sattA nizcIyate kAryato vA ?, na cAtmanastAdRgasti kiJcillakSaNaM yena sattAM pratipadyemahi, nApi kAryyamaNUnAmiva mahIdhrAdi sambhavati, yacca lakSaNakAryAbhyAM nAbhi-gamyate vastu tannAstyeva, viyadindIvaravat, zrI AcArAMga sUtram (037) -
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasmAnAstyAtmeti / dvitIyavikalpo'pi yacca svato nAtmAnaM bibharti gaganAravindAdikaM tatparato'pi nAstyeva, athavA sarvapadArthAnAmeva parabhAgAdarzanAtsarvArvAgbhAgasUkSmatvAccobhayAnupalabdheH sarvAnupalabdhito nAstitvamadhyavasIyate, uktaM ca 'yAvad dRzyaM parastAvadbhAgaH sa ca na dRzyate' ityAdi, tathA yadRcchAto'pi nAstitvamAtmanaH, kA punaryadRcchA ?, anabhisandhipUrvikA'rthaprAptiryadRcchA, 'atarkitopasthitameva sarvaM, citraM janAnAM sukhaduHkhajAtam / kAkasya tAlena yathA'bhighAto, na buddhipUrvo'tra vRthA'bhimAnaH // 1 // satyaM pizAcA: sma vane vasAmo, bheriM karAgrairapi na spRzAmaH / yadRcchayA siddhyati lokayAtrA, bherI pizAcA: paritADayAnte // 2 // yathA kAkatAlIyamabuddhipUrvaka, na kAkasya buddhirastimayi tAlaM patiSyati, nApi tAlasyAbhiprAya:-kAkopari patiSyAmi, atha ca tattathaiva bhavati, evamanyadapyatarkitopanatamajAkRpANIyamAturabheSajIyamandhakaNTakIyamityAdi draSTavyam, evaM sarvaM jAtijarAmaraNAdikaM loke yAdRcchikaM kAkatAlIyAdikalpamavaseyamiti / evaM niyatisvabhAvezvarAtmabhirapyAtmA nirAkarttavyaH / / tathA'jJAnikAnAM saptaSaSTirbhedAH, te cAmI-jIvAdayo nava padArthA utpattizca dazamI sat asad sadasat avaktavya: sadavaktavya: asadavaktavyaH sadasadavaktavyaH ityetaiH saptamiH prakArairvijJAtuM na zakyante na ca vijJAtaiH prayojanamasti. bhAvanA ceyam-san jIva iti ko vetti ? kiM vA tena jJAtena ?, asan jIva iti ko jAnAti ? kiM vA tena jJAtenetyAdi, evamajIvAdiSvapi pratyekaM sapta vikalpAH, nava saptakAstriSaSTiH, amI cAnye catvArastriSaSTimadhye prakSipyante, tadyathA-satI bhAvotpattiriti ko jAnAti ? kiM vA'nyA jJAtayA ? evamasatI sadasatI avaktavyA bhAvotpattiriti ko vetti ? kiM vA'nayA jJAtayeti, zeSavikalpatrayamutpattyuttarakAlaM padArthAvayavApekSamato'tra na sambhavatIti noktam, zrI AcArAMga sUtram (038)
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ I etaccatuSTayaprakSepAtsaptaSaSTirbhavati / tatra san jIva iti ko vetti ? ityasyAyamarthaH- na kasyacidviziSTaM jJAnamasti yo'tIndriyAn jIvAdInavabhotsyate, na ca tairjJAtaiH kiJcitphalamasti, tathAhi--yadi nityaH sarvagato'mUrto jJAnAdiguNopeta etadguNa-vyatirikto vA ? tataH katamasya puruSArthasya siddhiriti, tasmAdajJAnameva zreyaH / api ca-tulye'pyaparA akAmakaraNe loke svalpo doSo, lokottare'pi AkuTTikAnAbhogasahasAkArAdiSu kSullakabhikSusthaviropAdhyAyasUrINAM yathAkramamuttarottaraM prAyazcittamityevamanyeSvapi vikalpeSvAyojyam / / tathA vainayikAnAM dvAtriMzadbhedAH, te cAnena vidhinA bhAvanIyA:- suranRpati-yatijJAtisthavirA-dhama- mAtRpitRSvaSTasu manovAkkAyapradAna- caturvidhavinayakaraNAt, tadyathA-devAnAM vinayaM karoti manasA vAcA kAyena tathA dezakAlopapannena dAnenetyevamAdi / ete ca vinayAdeva svargApavargamArgamabhyupayanti, nIcaivRttyanutsekalakSaNo vinayaH, sarvatra caivaMvidhena vinayena devAdiSUpatiSThamAnaH svargApavargabhAg bhavati, uktaM ca- 'viNayAu NANaM NANAo daMsaNaM daMsaNAo caraNaM ca / caraNAhiMto mokkho mokkhe sokkhaM aNAbAhaM // 1 // ' ( vinayAt jJAnaM jJAnAddarzanaM darzanAt (jJAnadarzanAbhyAM) caraNaM ca / caraNAt (jJAnadarzanacAritrebhyaH) mokSo mokSe saukhyamanAbAdham / / 1 / / atra ca kriyAvAdinAmastitve satyapi keSAJcitsarvagato nityo'nityaH karttA'karttA mUrtto'mUrttaH zyAmAka- taNDulamAtro'GguSThaparvamAtro dIpazikhopamo hRdayAdhiSThAnaM ityAdikaH, asti caupapAtikazca, akriyAvAdinAM tvAtmaiva na vidyate, kutaH punaraupapAtikatvam ?, ajJAnikAstu nAtmAnaM prati vipratipadyante, kintu tajjJAnamakiJcitkarabheSAmiti, vainayikAnAmapi nAtmA'stitve vipratipattiH, kintvanyanmokSasAdhanaM vinayAdRte na sambhavatIti pratipannAH / tatrAnena sAmAnyA - tmAstitvapratipAdanenAkriyAvAdino nirastA draSTavyAH, AtmAstitvAnabhyupagame ca - 'zAstA zAstraM ziSyaH prayojanaM vacanahetudRSTAntAH / santi na zUnyaM bruvatastadabhAvAccApramANaM zrI AcArAMga sUtram (039) -
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAt / / 1 // pratiSeddhapratiSedhau stazcecchUnyaM kathaM bhavetsarvam ? / tadabhAvena tu siddhA apratiSiddhA jagatyarthAH // 2 // evaM zeSANAmapyatraiva yathAsambhavaM nirAkaraNamutprekSyamiti // 3 / / gatamAnuSaGgikaM, prakRtamanusriyate-tatreha 'evamegesiM No NAyaM bhavaI' ityanena keSAJcideva saMjJAniSedhAtkeSAJcittu bhavatItyuktaM bhavati, tatra sAmAnyasaMjJAyA: pratiprANi siddhatvAttatkAraNaparijJAnasya cehAkizcitkaratvAdviziSTasaMjJAyAstu keSAzcideva bhAvAt tasyAzca bhavAntaragAmyAtmaspaSTapratipAdane sopayogitvAd sAmAnyasaMjJAkAraNapratipAdanamagAdRtya viziSTasaMjJAyA: kAraNaM sUtrakRddarzayitumAha___ se jaM puNa jANejjA saha saMmaiyAe (ie) paravAgaraNeNaM aNNesiM aMtie vA socA, taMjahA-puratthimAo vA disAo Agao ahamaMsi jAva aNNayarIo disAo aNudisAo vA Agao ahamaMsi, evamegesiM jaM NAyaM bhavati-atthi me AyA uvavAie, jo imAo disAo aNudisAo vA aNusaMcarai (aNusaMsarai) savvAo disAo aNudisAo, so'haM ||suu.4 / / ' se jaM puNa jANejatti sUtraM yAvat so'hamiti se' iti nirdezo mAgadhazailyA prathamaikavacanAnta:, sa ityanena ca yaH prAgnirdiSTo jJAtA viziSTakSayopazamAdimAn sa pratyavamRzyate, yadityanenApi yatprAgnirdiSTaM digvidigAgamanaM, tathA ko'hamabhUvamatItajanmani devo nArakastiryagyono manuSyo vA ? strI pumAnapuMsako vA ?, ko vA'muto manuSyajanmanaH prabhraSTo'haM tya devAdirbhaviSyAmItyetatparAmRzyate, 'jAnIyAd' avagacched idamuktaM bhavati-na kazcidanAdau saMsRtau paryaTannasumAn digAgamanAdikaM jAnIyAt, ya: punarjAnIyAtsa evaM saha sammaiyAe'tti sahazabdaH sambandhavAcI, saditi prazaMsAyAM, mati:-jJAnam. ayamatra vAkyArtha:-AtmanA saha sadA yA sanmatirvarttate tayA sanmatyA kazcinjAnIte, sahazabdavizeSaNAcca sadA''tmasvabhAvatvaM materAveditaM bhavati, na punaryathA vaizeSikANAM vyatiriktA satI samavAyavRttyA''tmani samaveteti / yadi vA 'sammaie'tti svakIyayA zrI AcArAMga sUtram (040)
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ matyA svamatyeti, tatra bhinnamapyazvAdikaM svakIyaM dRSTamata: sahazabdavizeSaNaM, sahazabdazvAsamasta iti, satyapi cAtmanaH sadA matisannidhAne prabalajJAnAvaraNAvRtatvAnna sadA viziSTo'vabodhaH iti, sA punaH sanmatiH svamatirvA avadhimanaparyAyakevalajJAnajAtismaraNabhedAzcaturvidhA jJeyA, tatrAvadhimana:paryAyakevalAnAM svarUpamanyatra vistareNoktaM, jAtismaraNaM tvAbhinibodhikavizeSa:, tadevaM caturvidhayA matyA''tmanaH kazcidviziSTadiggatyAgatI jAnAti, kazcicca para:- tIrthakRtsarvajJaH, tasyaiva paramArthataH parazabdavAcyatvAtparatvaM, tasya tena vA vyAkaraNam - upadezastena jIvAMstadbhedAMzcapRthivyAdIn tadgatyAgatI ca jAnAti, aparaH punaH 'anyeSAM' tIrthaMkaravyatiriktAnAmatizayajJAninAmantike zrutvA jAnAtIti, yacca jAnAti tat sUtrAvayavena darzayati - tadyathA - pUrvvasyA diza Agato'hamasmi, evaM dakSiNasyAH pazcimAyAH uttarasyA Urdhvadizo'dhodizonyatarasyA dizo'nudizo vA''gato'hamasmItyevamekeSAM viziSTakSayopazamAdimatAM tIrthaMkarAnyAtizayajJAnibodhitAnAM ca jJAtaM bhavati, tathA prativiziSTadigAga - manaparijJAnAnantarameSAmetadapi jJAtaM bhavati - yathA asti me'sya zarIrakasyA-dhiSThAtA jJAnadarzanopayogalakSaNa 'upapAduko' bhavAntarasaMkrAMtibhAg asarva-gato bhoktA mUrttirahito'vinAzI zarIramAtravyApItyAdibhuNavAnAtmeti / sa ca dravyakaSAyayogopayogajJAnadarzanacAritravIryAtmabhedAdaSTadhA, tatro - payogAtmanA bAhulyenehAdhikAraH, zeSAstu tadaMzatayopayujyanta iti upanyastAH / tathA asti ca mamAtmA, yo'muSyA dizo'nudizazca sakAzAd 'anusaJcarati' gatiprAyogyakarmopAdAnAdanupazcAt saJcaratyanusaJcarati, 'pAThAntaraM' vA 'aNusaMsaraitti digvidizAM gamanaM bhAvadigAgamana vA smaratItyarthaH / sAmprataM sUtrAvayavena pUrvasUtroktamevArthamupasaMharatisarvasyA dizaH sarvasyAzcAnudizo ya Agato'nusaJcarati anusaMsmaratIti vA saH 'aha'mityAtmollekhaH, zrI - AcArAMga sUtram (041)
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahaMpratyayagrAhyatvAdAtmanaH, anena pUvAdyA: prajJApakadiza: sarvA gRhItAH bhAvadizazceti / imamevArthaM niyuktikRdarzayitumanA gAthAtritayamAha jANai sayaM maIe annesi vAvi antie soccA / jANagajaNapaNNavio jIvaM taha jIvakAe vA // 64 / / ittha ya saha saMmaiatti jaM eyaM tattha jANaNA hoI / ohImaNapajjavanANakevale jAisaraNe ya // 65 // paravai vAgaraNaM puNa jiNavAgaraNaM jiNA paraM natthi / aNNesiM socvaMtiya jiNehiM savvo paro aNNo // 66 // ___ kazcidanAdisaMsRtau paryaTannavadhyAdikayA caturvidhayA svakIyayA matyA jAnAti / anAnupUrvInyAyaprakaTanArthaM pazcAdupAttamapyanyeSAmityetatpadaM tAvadAcaSTe-'anyeSAM vA' atizayajJAninAmantike zrutvA jAnAti, tathA 'jANagajaNapaNNavio' ityanena paravyAkaraNamupAttaM, tenAyamoM-jJApaka:tIrthakRttatprajJApitazca jAnAti, yajjAnAti tat svata eva darzayatisAmAnyato 'jIva'miti, anena cAdhikRtoddezakasyArthAdhikAramAha, tathA 'jIvakA-yAMzca' pRthvIkAyAdIn ityanena cottareSAM SaNNAmapyuddezakAnAM yathAkramamadhikArArthamAheti, atra ca 'saha sammaie'tti sUtre yatpadaM tatra jANaNatti jJAnamupAttaM bhavati, 'mati jJAne' mananaM matiritikRtvA, tacca kiMbhUtamiti darzayati-'avadhimana:paryAyakevalajAtismaraNarUpa'miti, tatrAvadhijJAnI saMkhyeyAnasaMkhyeyAnvA bhavAn jAnAti, evaM manaHparyAyajJAnyapi, kevalajJAnI tu niyamato'nantAn, jAtismaraNastu niyamataH saMkhyeyAniti, zeSaM spaSTam / atra ca sahasammatyAdiparijJAne sukhapratipattyarthaM trayo dRSTAntA: pradarzayante, tadyathA-vasantapure nagare jitazatrU rAjA, dhAraNI nAma mahAdevI, tayorddharmArucyabhidhAna: suta:, sa ca rAjA'nyadA tApasatvena pravrajitu-micchurddharmaruciM rAjye sthApayitumudyataH, tena ca jananI pRSTAkimiti tAto rAjyazriyaM tyajati ?, tayoktam-kimanayA capalayA zrI AcArAMga sUtram (042)
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ nArakAdisakaladuHkhahetU-bhUtayA svargApavargamArgArgalayA avazyamapAyinyA paramArthata ihaloke'pyabhimAnamAtraphalayetyato ( phalayA cetyato) vihAyainAM sakalasukhasAdhanaM dharmaM karttumudyataH, dhamarucistadA karNyoktavAn-yadyevaM kimahaM tAtasyAniSTo ? yenaivaMbhUtAM sakala-doSAzrayiNIM mayi niyojayati, sakalakalyANahetorddharmAtpracyAvayatItyabhidhAya pitrA'nujJAtastena saha tApasAzramamagAt, tatra ca sakalAstApasakriyA yathoktAH pAlayannAste, anyadA'mAvAsyAyAH pUrvA kenacittA (ekena tA) pasenoddhuSTam - yathA bho bhoH tApasAH ! zvo'nAkuTTirbhavitA, ato'dyaiva samitkusumakuzakandaphalamUlAdyAharaNaM kuruta, etaccAkarNya dharmarucinA janakaH pRSTaH-tAta ! keyamanAkuTTiriti, tenoktam - putra ! kandaphalAdI (latAdI) nAmacchedanaM, taddhyamAvAsyAdike viziSTe parvadivase na varttate, sAvadyatvAcchedanAdikriyAyAH, zrutvA caitadasAvacintayat - yadi punaH sarvadA'nAkuTTiH syAcchobhanaM bhaveda, evamadhyavasAyinastasyAmAvAsyAyAM tapovanAsannapathena gacchatAM sAdhUnAM darzanamabhUt, te ca tenAbhihitAH- kimadya bhavatAmanAkuTTirna saJjAtA ? yenATavIM prasthitAH, tairapyabhihitam -'yathA'smAkaM yAvajjIvamanAkuTTi'rityabhidhAyAtikrAntAH sAdhvaH, tasya ca tadAkarNyahApoha - vimarzena jAtismaraNamutpannaM- yathA'haM janmAntare pravrajyAM kRtvA devalokasukhamanubhUyehAgata iti, evaM tena viziSTadigAgamanaM svamatyAjAtismaraNarUpayA vijJAtaM, pratyekabuddhazca jAtaH, evamanye'pi valkalacIrizreyAMsaprabhRtayo'tra yojyA iti / paravyAkaraNe tvidamudAharaNam - gautamasvAminA bhagavAnvarddhamAnasvAminA pRSTo-bhagavan ! kimiti me kevalajJAnaM notpadyate ? bhagavatA vyAkRtaM - bho gautama ! bhavato'tIva mamopari sneho'sti, tadvazAt tenoktambhagavannevamevaM-(metat), kiMnimittaH punarasau mama bhagavadupari sneha : ? tato bhagavatA tasya bahuSu bhavAntareSu pUrvasambandhaH samAveditaH 'cirasaMsiTTho'si me goyamA ! cira paricio'si me goyame' (cirasaMsRSTo'si mayA gautama ! ciraparicito'si mama gautama !) tyevamAdi, tacca zrI AcArAMga sUtram (043)
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIrthakRdvyAkaraNa (kRtpratipAdita) mAkarNya gautamasvAmino viziSTadigAgamanAdivijJAnamabhUditi / anyazravaNe tvidamudAharaNam - mallisvAminA SaNNAM rAjaputrANAmudvAhArthamAgatAnAmavadhijJAnena tatpratibodhanArthaM yathA janmAntare sahitaireva pravrajyA kRtA, yathA ca tatphalaM devaloke jayantAbhidhAnavimAne'nubhUtaM tathA''khyAtaM, taccAkarNya te laghukarmmatvAtpratibuddhA viziSTaMdigAgamanavijJAnaM ca saJjAtaM, uktaM ca- 'kiM tha (ca) tayaM pamhuTThe jaM ca tayA bho ! jayaMtapavaraMmi / vucchA samayanibaddhaM devA ! taM saMbharaha jAtiM // 1 // ' (kimatha tadvismRtaM yacca tadA bho jayantapravare / uSitAH nibaddha - samayaM devAstAM smarata jAtim // 1 // ) iti gAthAtrayatAtparyyArthaH // 4 // sAmprataM prakRtamanustriyate - yo hi so'hamityanenAhaGkArajJAne - nAtmollekhena pUrvAderdiza AgatamAtmAnamavicchinnasaMtatipAtataM dravyArthatayA nityaM paryAyArthatayA tvanityaM jAnAti sa paramArthata: AtmavAdIti sUtrakRddarzayati 1 se AyAvAdI loyAvAdI kammAvAdI kiriyAvAdI / sU05 / / 'sa' iti yo bhrAntaH pUrvaM nArakatiryagnarAmarAdyAsu bhAvadikSu pUrvAdyAsu ca prajJApakadikSu akSaNikAmUrttAdilakSaNopetamAtmAnamavaiti (naM vetti), sa itthaMbhUtaH 'AtmavAdI'ti AtmAnaM vadittuM zIlamasyeti, yaH punarevaMbhUtamAtmAnaM nAbhyupagacchati so'nAtmavAdI nAstika ityarthaH / yo'pi sarvavyApinaM nityaM kSaNikaM vA''tmAnabhyupaiti so'pyanAtmavAdyaiva, yataH sarvavyApino niSkriyatvAdbhavA - ntarasaMkrAntirna syAt, sarvathA nityatve'pi 'apracyutAnutpannasthiraikasvabhAvaM nitya' mitikRtvA maraNAbhAvena bhavAntarasaMkrAntireva na syAt, sarvathA kSaNikatvepi nirmUlavinAzAtso'hamityanena pUrvottarAnusandhAnaM na syAt / ya eva cAtmavAdI sa eva paramArthato lokavAdI, yato lokayatIti lokaH - prANigaNastaM vadituM zIlamasyeti, anena cAtmAdvaitavAdinirAsenAtmabahutvamuktaM, yadivA 'lokApAtI' ti lokaH-caturdazarajjvAtmakaH prANigaNo vA, tatrApatituM zIlamasyeti, anena ca viziSTAkAzakhaNDasya lokasaMjJA''veditA, tatra ca (tatraiva) jIvAsti zrI AcArAMga sUtram (088) -
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAyasya sambhavena jIvAnAM gamanAgamanamAveditaM bhavati, ya eva ca digAdigamanaparijJAnenAtmavAdI lokavAdI ca saMvRttaH, sa evAsumAn 'karmavAdI' karmajJAnAvaraNIyAdi tadvadituM zIlamasyeti, yato hi prANino mithyAtvAviratipramAdakaSAyayogaiH pUrvaM gatyAdiyogyAni karmANyadadate, pazcAttAsu tAsu virUparUpAsu yoniSUtpadyante, karma ca prakRtisthityanubhAvapradezAtmakamavaseyamiti / anena ca kAlayadRcchAniyatIzvarAtmavAdino nirastA draSTavyAH / tathA ca eva karmavAdI sa eva kriyAvAdI, yataH karma yoganimittaM badhyate, yogazca vyApAra:, sa ca kriyArUpaH, ata: karmaNaH kAryabhUtasya vadanAttatkAraNabhUtAyA: kriyAyA apyasAveva paramArthato vAdIti, kriyAyAzca karmanimittatvaM prasiddhamAgame, sa cAyamAgamaH-'jAva NaM bhaMte ! esa jIve sayA samiyaM eyai veyai calati phaMdati ghaTTati tippati jAva taM taM bhAvaM pariNamati tAva ca NaM aTThavihabaMdhae vA sattaviha-baMdhae vA chavvihabaMdhae vA egavihabaMdhae vA, No NaM abaMdhae'tti, (yAvad bhadanta ! eSa jIva: sadA samitamejate vyejate calati spandate tipyati yAvat taM taM bhAvaM pariNamati tAvacca aSTavidhabandhako vA saptavidhabandhako vA SaDvi-dhabandhako vA ekavidhabandhako vA, nAbandhakaH / ) evaM ca kRtvA ya eva karmavAdI sa eva kriyAvAdIti, anena ca sAMkhyAbhimatamAtmano'kriyA-vAditvaM nirastaM bhavati / 5 / / sAmprataM pUrvoktAM kriyAmAtmapariNatirUpAM viziSTakAlAbhidhAyinA tipratyayenAbhidadhadahaMpratyayasAdhyasyAtmanastadbhava evAvadhimanaH paryAyakevalajJAna jAtismaraNavyatirikeNaiva trikAlasaMspa-zinA matijJAnena sadbhAvAvagamaM darzayitumAha akarissaM ca'haM kAravesuM ca'haM, karao Avi samaNunna bhavissAmi ||suu06|| iha bhUtavarttamAnabhaviSyatkAlApekSayA kRtakAritAnumatibhinava vikalpA: saMbhavanti, te cAmI-ahamakArSamacIkaramahaM kurvantamanyamanujJAsiSamahaM karomi kArayAmyanujAnAmyahamiti kariSyAmyahaM kArayiSyAmyahaM zrI AcArAMga sUtram (045)
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ kurvantamanyamanujJAsyAmyahamiti, eteSAM ca madhye Adyantau sUtreNaivopAttau, tadupAdAnAcca tanmadhyapAtinAM sarveSAM grahaNam, asyaivArthasyAviSkaraNAya dvitIyo vikalpaH 'kAravesuM ca'ha' miti sUtreNopAttaH, ete ca cakAradvayopAdAnAdapizabdopAdAnAcca (cakAradvayApizabdopAdAnAnmano0 pra. ) manovAkkAyaizcintyamAnAH saptaviMzatirbhedA bhavanti, ayamatra bhAvArtha:- akArSa - mahamityatrAhamityanenAtmollekhinA viziSTakriyApariNatirUpa AtmA'bhihitaH, tatazcAyaM bhAvArtho bhavati sa evAhaM yena mayA'sya dehAdeH pUrvaM yauvanAvasthAyAmindriyavazagena viSayaviSamohitAndhacetasA tattadakAryyAnuSThAnaparAyaNenA''nukUlyamanuSThitam, uktaM ca- 'vihavAvalevanaDiehiM jAI kIraMti jovvaNamaeNaM / vayapariNAme sariyAI tAiM hiyae khuDukkaMti // 1 // ' (vibhavAvalepanaTitairyAni kriyante yauvanamadena / vaya: pariNAme smRtAni tAni hRdaye zalyAyante / / 1 / / ) tathA 'acIkaramaha 'mityanena paro'kAryAdau pravarttamAno mayA pravRttiM kAritaH, tathA kurvantamanyamanujJAta-vAnityevaM kRtakAritAnumatibhirbhUtakAlAbhidhAnaM, tathA 'karomI' tyAdinA vacanatrikeNa varttamAnakAlollekha:, tathA kariSyAmi kArayiSyAmi kurvato'nyAn prati samanujJAparAyaNo bhaviSyAmItyanAgatakAlollekhaH, anena ca kAlatrayasaMsparzena dehendriyAtiriktasyAtmano bhUtavarttamAnabhaviSyatkAlapariNatirUpasyAstitvAvagatirAveditA bhavati, sA ca naikAntakSaNikanityavAdinAM sambhavatItyato'nena te nirastAH, kriyApariNAmenAtmanaH pariNAmitvAbhyupagamAditi, etadanusAreNaiva sambhavAnumAnAdatItAnAgatayorapi bhavagerAtmAstitvamavaseyam / yadivA - anena kriyAprabandhapratipAdanena karmaNa upAdAnabhUtAyAH kriyAyAH svarUpamAveditamiti // 6 // atha kimetAvatya eva kriyA utAnyA api santIti, etA evetyAha eyAvaMti savvAvaMti logaMsi kammasamAraMbhA parijANiyavvA bhavaMti / / sU07 / / 'eyAvaMtI'tyAdi etAvantaH sarve'pi 'loke' prANisaGghAte 'karmma zrI AcArAMga sUtram (046)
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ samArambhAH' kriyAvizeSA ye prAguktA: atItAnAgatavartamAnabhedena kRtakAritAnumatibhizca azeSakriyAnuyAyinA ca karotinA sarveSAM saGgrahAditi, etAvanta eva parijJAtavyA bhavanti nAnya iti / parijJA ca jJapratyAkhyAnabhedAdvidhA, tatra jJaparijJayA''tmano bandhasya cAstitvametAvadbhireva savaiH karmasamArambhaitiM bhavati, pratyAkhyAnaparijJayA ca sarve pApopAdanahetavaH karmasamArambhAH pratyAkhyAtavyA iti / iyatA sAmAnyena jIvAstitvaM prasAdhitamadhunA tasyaivAtmano digAdibhramaNa-hetUpadarzanapurassaramapAyAn pradarzitumAha- yadivA yastAvadAtmakarmAdivAdI sa digAdibhramaNAnmokSyate, itarasya tu vipAkAn darzayitumAha- apariNNAyakamme khalu ayaM purise jo imAo dizAo aNu disAo aNusaMcarai, savvAo disAo savvAo aNudisAo sAheti ||suu08|| 'apariNNAye'tyAdi yo'yaM puriM zayanAtpUrNaH sukhaduHkhAnAM vA puruSojanturmanuSyo vA, prAdhAnyAcca puruSasyopAdAnam, upalakSaNaM caitat, sarvo'pi caturgatyApannaH prANI gRhyate, dizo'nudizo vA'nusaJcarati saH 'aparijJAtakarmA' aparijJAtaM karmAnenetyaparijJAtakA , khaluravadhAraNe, aparijJAtakarmaiva digAdau bhrAmyati netara iti, upalakSaNaM caitad, aparijJAtAtmAparijJAtakA , khaluravadhAraNe, aparijJAtakarmaiva digAdau bhrAmyati netara iti, upalakSaNaM caitad, aparijJAtAtmAparijJAtakriyazceti: yazcAparijJAtakarmA sa sarvA diza: savAzcAnudizaH 'sAheti' svayaMkRtena karmaNA sahAnusaJcarati, sarvagrahaNaM sarvAsAM prajJApakadizAM bhAvadizAM copasaGgrahArtham / / 8 / / sa yadApnoti tadarzayati ___ aNegarUvAo joNIo saMdhei (saMdhAvai), viruvarUve phAse paDisaMvedei ||suu09 / / - aneka saMkaTavikaTAdikaM rUpaM yAsAM tAstathA, yautimizrIbhavatyaudArikAdizarIravargaNApudgalairasumAn yAsu tA yonayaH-prANinAmutpatti zrI AcArAMga sUtram (047)
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthAnAni, anekarUpatvaM cAsAM saMvRtavivRtobhayazItoSNobhayarUpatayA, yadivA caturazItiyonilakSabhedena, te cAmI caturazItirlakSA:- 'puDhavIjalajalanamAruya ekkekke satta satta lakkhAo / vaNa patteya aNaMte dasa coddasa joNilakkhAo // 1 / / vigaliMdiesu do do cauro cauro ya NArayasuresuM / tiriesu huMti cauro coddasa lakkhA ya maNuesu // 2 // (pRthvIjalajvalanamAruteSu ekaikasmin sapta sapta lakSAH / pratyekavane anante daza caturdaza yonilakSAH / / 1 / / vikalendriyeSu dve dve catasrazcatasrazca nArakasureSu / tirazci bhavanti catasrazcaturdaza lakSAzca manuSyeSu // 2 / / ) tathA zubhAzubhabhedena yonInAmanekarUpatvaM gAthAbhiH pradarzyate'sIyAdI joNIo caurAsItI ya sayasahassAI / asubhAo ya subhAo tattha imA jANa // 1 // assaMkhAumaNussA rAIsara saMkhamAdiAUNaM / titthagaranAmagottaM savvasuhaM hoi nAyavvaM / / 2 / / tatthavi ya jAisaMpannatAdi sesAu hu~ti asubhAo / devesu kivvisAdI sesAo haMti u subhAo // 3 / / paMciMdiyatiriesuM hayagayarayaNe havaMti u subhAo / sesAo a subhAo subhavaNNegiMdiyAdIyA // 4 // deviMdacakkavaTTittaNAI mottuM ca titthagarabhAvaM / aNagArabhAvitAviya sesA u aNaMtaso pattA / / 5 / / ' (zItAdyA yonayazcaturazItizca zatasahasrANi / azubhAH zubhAzca tatra zubhA imA jAnIhi // 1 // asaMkhyAyurmanuSyAH saMkhyAyuSkANAM rAjezvarAdyAH / tIrthakaranAmagotraM sarvazubhaM bhavati jJAtavyam / / 2 / / tatrApi ca jAtisampannatAdyAH zeSA bhavantyazubhAH / deveSu kilbiSAdyAH zeSA bhavanti ca zubhAH // 3 / / paJcendriyatiryakSu hayagajaratnayorbhavati zubhA / zeSAzca zubhAH zubhavarNaikendriyAdyAH // 4 // devendracakravartitve muktvA tIrthakarabhAvaM ca / bhAvitAnagAratAmapi ca zeSAstvanantazaH prAptAH / / 5 / / ) etAzcAnekarUpA yonirdigAdiSu paryaTannaparijJAtakarmA'sumAn 'saMdheItti sandhayati-sandhiM karotyAtmanA, sahAvicchedena saMghaTTayatItyarthaH, 'saMdhAvaI'tti vA pAThAntaraM, 'sandhAvati' pauna:punyena tAsu(tA:) gacchatItyarthaH, tatsandhAne ca zrI AcArAMga sUtram (048)
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ yadanubhavati tadarzayati-virUpaM-bIbhatsamamanojJaM rUpaM-svarUpaM yeSAM sparzAnAM duHkhopanipAtAnAM te tathA, sparzAzritA duHkhopanipAtA: sparzA ityuktAH, 'tAtsthyAttadvaypadeza' itikRtvA, upalakSaNaM caitanmAnasyo'pi vedanA grAhyAH, atastAnevambhUtAn sparzAn 'prattisaMvedayati' anubhavati, pratigrahaNAtpratyekaM zArIrAnmAnasAMzca duHkhopanipAtAnanubhavatItyuktaM bhavati, sparzagrahaNaM ceha sarvasaMsArAntarvartijIvarAzisaGgrahArthaM, sparzanendriyasya sarvajIvavyApitvAd, a(ta)tredamapi vaktavyaM-sarvAnvirUparUpAn rasagandharUpazabdAn pratisaMvedayatIti, virUparUpatvaM ca sparzAnAM kAryabhUtAnAM vicitrakarmodayAtkAraNabhUtAdbhavatIti veditavyaM, vicitrakarmodayAccAparijJAtakarmA saMsArI sparzAdInvirUparUpAMsteSu teSu yonyantareSu vipAkataH parisaMvedayatIti, Aha ca-'taiH karmabhiH sa jIvo vivaza: saMsAracakramupayAti / dravyakSetrAddhAbhAvabhinnamAvarttate bahuzaH // 1 // narakeSu devayoniSu tiryagyoniSu ca manujayoniSu ca / paryaTati ghaTIyantravadAtmA bibhraccharIrANi // 2 // satatAnubaddhamuktaM duHkhaM narakeSu tIvrapariNAmam / tiryakSu bhayakSuttRDvadhAdiduHkhaM sukhaM cAlpam / / 3 / / sukhaduHkhe manujAnAM manaHzarIrAzraye bahuvikalpe / sukhameva hi devAnA du:khaM svalpaM ca manasi bhavam / / 4 / / karmAnubhAvaduHkhita evaM mohAndhakAragahanavati / andha iva durgamArge bhramati hi saMsArakAMtAre // 5 // duHkhapratikriyArthaM sukhAbhilASAcca punarapi tu jIva: / prANivadhAdIn doSAnadhitiSThati mohasaMchannaH // 6 // badhnAti tato bahuvidhamanyatpunarapi navaM subahu karma / tenAtha pacyate punaragneragniM pravizyeva / / 7 / / evaM karmANi punaH punaH sa badhnastathaiva muJcazca / sukhakAmo bahuduHkhaM saMsAra-manAdikaM bhramati / / 8 / / evaM bhramataH saMsArasAgare durlabhaM manuSyatvam / saMsAramahattvAdhArmikatvaduSkarmabAhulyaiH / / 9 / / Aryo deza: kularUpasampadAyuzca dIrghamArogyam / yatisaMsarga: zraddhA dharmazravaNaM ca matitekSNyam // 10 / / etAni durlabhAni prAptavato'pi dRDhamohanIyassa / kupathAkule'rhadukto'tidurlabho jagati sanmArgaH // 11 // ' yadi vA yo'yaM puruSaH zrI AcArAMga sUtram (049)
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvA dizo 'nudizazcAnusaJcarati tathA'nekarUpA yonI: sandhAvati virUparUpAMzca sparzAn pratisaMvedayati, saH 'avijJAtakarmA' avijJAtam - aviditaM karmmakriyA vyApAro manovAkkAyalakSaNaH, akArSamahaM karomi kariSyAmItyevaMrUpaH jIvopamardAtmakatvena bandhahetuH sAvadyo yena so'yamavijJAtakarmA, avijJAtakarmatvena ca tatra tatra karmaNi jIvopamardAdike pravarttate yena yenAsyASTavidhakarmmabandho bhavati, tadudayAccAnekarUpayonyanusandhAnaM virUparUpasparzAnubhavazca bhavatIti // 9 // yadyevaM tataH kimityata Ahatattha khalu bhagavatA pariNNA paveiA / / sU010 / / 'tatra' karmaNi vyApAre akArSamahaM karomi kariSyAmItyAtmapariNatisvabhAvatayA manovAkkAyavyApArarUpe 'bhagavatA' vIravarddhamAnasvAminA parijJAnaM parijJA sA prakarSeNa prazastAssdau vA veditA praveditA, etacca sudharmmasvAmI jambUsvAminAmne kathayati, sA ca dvidhA - jJaparijJA pratyAkhyAnaparijJA ca tatra jJaparijJayA sAvadyavyApAreNa bandho bhavatItyevaM bhagavatA parijJA praveditA, pratyA-khyAnaparijJayA ca sAvadyayogA bandhahetava: pratyAkhyeyA ityevaMrUpA ceti / amume-vArthaM niryuktikRdAha tattha akAri karissaMti baMdhaciMtA kayA puNo hoI / sahasammaiyA jANai koi puNa hetujuttIe // 67 // 'tatra' karmaNi kriyAvizeSe, kimbhUta ityAha- 'akAri karissaMti' akArIti kRtavAn karissanti - kariSyAmIti, anenAtItAnAgatopAdAnena tanmadhyavartino varttamAnasya kAritAnumatyo zcopasaGgrahAnnavApi bhedA AtmapariNAmatvena yogarUpA upAttA draSTavyAH, tatrAnenAtmapariNAmarUpeNa kriyAvizeSeNa 'bandhacintA kRtA bhavati' bandhasyopAdAnamupAttaM bhavati, 'karma yoganimittaM badhyate' iti vacanAt, etacca kazcijjAnAti AtmanA saha yA sanmatiH svamatirvAavadhimanaHparyAyakevalajAtismaraNarUpA tayA jAnAti, kazcicca pakSadharmAnvayavyatirekalakSaNayA hetu uttayeti / atha kimarthamasau kaTukavipAkeSu karmAzravahetubhUteSu kriyAvizeSeSu pravarttata ityAha zrI AcAra sUtram (050)
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ imassa ceva jIviyassa parivaMdaNamANaNapUyaNAe / jAImaraNamo(bho) yaNAe dukkhapaDighAyaheuM ||suu011 / / ___ tatra jIvitamiti-jIvantyanenAyu:karmaNeti jIvitaM-prANadhAraNam, tacca pratiprANi svasaMviditamitikRtvA pratyakSAsannavAcinedamA nirdizati, cazabdo vakSyamANajAtyAdisamuccayArthaH, evakAro'vadhAraNe, asyaiva jIvitasyArthe pariphalgusArasya taDillatAvilasitacaJcalasya bahvapAyasya dIrghasukhArthaM kriyAsu pravarttate, tathAhi-jIviSyAmyahamaroga: sukhena bhogAn bhokSye tato vyAdhyapanayanArthaM snehApAnalAvakapizitabhakSaNAdiSu kriyAsu pravarttate, tathA'lpasya sukhasya kRte abhimAnagrahAkulitacetA bahvArambhaparigrahAdbahvazubhaM karmAdatte, uktaM ca- 'dve vAsasI pravarayoSidapAyazuddhA, zayyA''sanaM karivarasturago ratho vA / kAle bhiSagniyamitAzanapAnamAtrA, rAjJaH parAkyamiva sarvamavehi zeSam // 1 // puSTyarthamannamiha yatpraNidhiprayogaiH, saMtrAsadoSakaluSo nRpatistu bhuGkte / yanirbhayaH prazamasaukhyaratizca bhaikSaM, tat svAdutAM bhRzamupaiti na pArthivAnnam / / 2 / / bhRtyeSu mantriSu, suteSu manorameSu, kAntAsu vA madhumadAGkuritekSaNAsu / vizrambhameti na kadAcidapi kSitIzaH, sarvAbhizaGkitamate: katarattu saukhyam // 3 // tadevamanavabuddhataruNakizalayapalAzacaJcalajIvitaratayaH karmAzraveSu jIvitopamardAdi-rUpeSu pravartante, tathA'syaiva jIvitasya parivandanamAnanapUjanArthaM hiMsAdiSu pravarttante, tatra parivandanaM' saMstava: prazaMsA tadarthamAceSTate, tathAhi-ahaM mayUrAdipizitAzanAdvalI tejasA dedIpyamAno devakumAra iva lokAnAM prazaMsAspadaM bhaviSyAmIti 'mAnanam' abhyutthAnAsanadAnAJjalipragrahAdirUpaM tadarthaM ca ceSTamAna: karmAcinoti tathA pUjanaM pUjA-draviNavastrAnapAnasatkArapraNAmasevAvizeSarUpaM tadarthaM ca pravarttamAnaH kriyAsu karmAzravairAtmAnaM sambhAvayati, tathAhi-'vIrabhogyA vasundhare'ti matvA parAkramate, daNDabhayAcca sarvA prajA bibhyatIti daNDayati, ityevaM rAjJAmanyeSAmapi yathAsambhavamAyojanIyam, atra ca vandanAdInAM dvandvasamAsaM zrI AcArAMga sUtram (051)
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ kRtvA tAdarthye caturthI vidheyA, parivandanamAnanapUjanAya jIvitasya karmAzraveSu pravarttanta iti samudAyArthaH / na kevalaM parivandanAdyarthameva karmAdatte, anyArthamapyAdatta iti darzayati-jAtizca maraNaM ca mocanaM ca jAtimaraNamocanamiti samAhAradvandvAttAdarthye caturthI, etadarthaM ca prANinaH kriyAsu pravarttamAnAH karmAdadate, tatra jAtyarthaM krauJcArivandanAdikAH (kArttikeyaH) kriyA vidhatte, tathA yAn yAn kAmAn brAhmaNAdibhyo dadAti tAMstAnanyajanmani punarjAto bhokSyate, tathA manunA'pyuktam'vAridastRptimApnoti, sukhamakSayamannadaH / tilapradaH prajAmiSTAmAyuSkamabhayapradaH / / 1 / / ' atra caikameva subhASitam- 'abhayapradAna' miti tuSamadhye kaNikAvaditi, evamAdikumArgopadezAddhiMsAdau pravRttiM vidadhAti / tathA maraNA-rthamapi pitRpiNDadAnAdiSu kriyAsu pravartate, yadivA mamAnena sambandhI vyApAditastasya vairaniryyAtanArthaM vadhabandhAdau pravarttate, yadivA maraNanivRttyarthamAtmano durgAdyupayAcitamajAdinA baliM vidhatte yazodhara iva piSTamayakukkuTena, tathA muktyarthama (mokSAyA) jJAnAvRtacetasaH paJcAgnitapo'nuSThAnAdikeSu prANyupamarddakAriSu pravarttamAnAH karmAdadate, yadivA jAtimaraNayorvimocanAya hiMsAdikAH kriyAH kurvate / 'jAimaraNabhoyaNAe 'tti vA pAThAntaraM tatra bhojanArthaM kuSyAdikarmasu pravarttamAnA vasudhAjalajvalanapavanavanaspatidvitricatuSpaJcendriyavyApattaye vyApriyanta iti / tathA duHkhapratighAtamurarIkRtyAtmaparitrANArthamArambhAnAsevante, tathAhivyAdhivedanArttA lAvakapizitamadirAdyAsevante, tathA vanaspatimUlatvakpatraniryAsAdisiddhazataprAkAditailArthaMmagnyAdisamArambheNa pApaM kurvanti svataH kArayantyanyaiH kurvato'nyAn samanujAnata ityevamatItAnAgatakAlayorapi manovAkkAyayogaiH karmAdAnaM vidadhatItyAyojanIyam / tathA duHkhapratighAtArthameva sukhotpattyarthaM ca kalatraputragRhopaskarAdyA dadate, tallAbhapAlanArthaM ca tAsu tAsu kriyAsu pravarttamAnAH pApakarmAsevanta iti, uktaM ca- 'Adau pratiSThA'dhigame prayAso, dAreSu pazcAdgRhiNaH suteSu / zrI AcArAMga sUtram (052) -
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ kartuM punasteSu guNaprakarSa, ceSTA taduccaiHpadalaGghanAya / / 1 / ' tadevaMbhUtaiH kriyAvizeSaiH karmopAdAya nAnAdikSvanusaJcaranti anekarUpAsu ca yoniSu sandhAvanti virUparUpAMzca sparzAn pratisaMvedayanti, ityetajjJAtvA kriyAvizeSanivRttirvidheyeti // 11 / / etAvanta eva ca kriyAvizeSA iti darzayitumAha eyAvaMti savvAvaMti logaMsi kammasamAraMbhA parijANiyavvA bhavaMti ||suu012|| 'eAvantI savvAvantIti etau dvau zabdau mAgadhadezIbhASAprasiddhayA etAvantaH sarve'pItyetatparyAyau, etAvanta eva sarvasmin 'loke' dharmAdhiistakAyAvacchinne nabha:khaNDe ye pUrvaM pratipAditAH karmasamArambhAH' kriyAvizeSAH, naitebhyo'dhikA: kecana santItyevaM parijJAtavyA bhavanti, sarveSAM pUrvatropAdAnA-diti bhAvaH tathAhi-AtmaparobhayaihikAmuSmikAtItAnAgatavartamAnakAla-kRtakAritAnumatibhirArambhAH kriyante, te ca sarve'pi prAgupAttA yathAsambhavamA-yojyA iti / / 12 / / evaM sAmAnyena jIvAstitvaM prasAdhya tadupamaIkAriNAM ca kriyAvizeSANAM bandhahetutvaM pradopasaMhAradvAreNa viratiM pratipAdayannAha jassete logaMsi kammasamAraMbhA pariNNAyA bhavaMti se hu muNI pariNNAyakamme tibemi ||suu013 / / iti prathamAdhyayane prathamo uddezakaH // 1-1 // bhagavAn samastavastuvedI kevalajJAnena sAkSAdupalabhyaivamAha-'yasya' mumukSoH 'ete' pUrvoktAH 'karmasamArambhAH' kriyAvizeSAH karmaNo vAjJAnAvaraNIyAdhaSTaprakArasya samArambhA upAdAnahetavaste ca kriyAvizeSA eva, pari-samantAt jJAtA:-paricchinnA: karmabandhahetutvena bhavanti, huravadhAraNe, manute manyate vA jagatastrikAlAvasthAmiti muniH sa eva munirjaparijJayA parijJAtakarmA pratyAkhyAnaparijJayA ca pratyAkhyAtakarmabandhahetubhUtasamastamanovAkkAyavyApAra iti, anena ca mokSAGgabhUte jJAnakriye upAtte zrI AcArAMga sUtram (053)
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhavato, na hyAbhyAM vinA mokSo bhavati, yat uktam-'jJAnakriyAbhyAM mokSa' iti / itizabda etAvAnayamAtmapadArthavicAra: karmabandhahetuvicArazca sakaloddezakena parisamApita iti pradarzana:, yadivA 'iti' etadahaM bravImi yatprAguktaM yacca vakSye tatsarvaM bhagavadantike sAkSAt zrutveti zastraparijJAyAM prathamoddezaka: samAptaH // . // atha prathamAdhyayane dvitIyoddezakaH // __ uktaH prathamoddezaka: sAmprataM dvitIyaH prastUyate-asya cAyamabhisambandhaH-prathamoddezake sAmAnyena jIvAstitvaM prasAdhitam, idAnIM tasyaivekendriyAdipRthi-vyAdyastitvapratipipAdayiSayA''ha-yadivA prAk parijJAtakarmatvaM munitvakAraNamupAdezi, yaH punaraparijJAtakarmatvAnmunirna bhavati-viratiM na pratipadyate sa pRthivyAdiSu bambhramati, atha ka ete pRthivyAdaya ityatastadvizeSAstitvajJApanArthamidamupakramyata iti / anenAbhisambandhenAyAtasyAsyoddezakasya catvAryanuyogadvArANi vAcyAni, yAvanAmaniSpanne nikSepe pRthivyuddezaka iti / tatroddezakasya nikSepAderanyatra pratipAditatvAnneha pradarzyate, pRthivyAstu yanikSepAdi sambhavati tanniyuktikRddarzayitumAha puDhavIe nikkhevo parUvaNAlakkhaNaM parImANaM / / uvabhogo satthaM veyaNA ya vahaNA nivittI ya // 68 // prAgjIvoddezake jIvasya prarUpaNA kiM na kRtetyetacca nAzaGkanIyaM, yato jIvasAmAnyasya vizeSAdhAratvAt vizeSasya ca pRthivyAdirUpatvAt sAmAnyajIvasya caupabhogAderasambhavAt pRthivyAdicarcayaiva tasya cintitatvAditi / tatra pRthivyA nAmAdinikSepo vaktavyaH, prarUpaNAsUkSmabAdarAdibhedA, lakSaNaM-sAkArAnAkAropayogakAyayogAdikaM, parimANaMsaMvartitalokapratarAsaMkhyeyabhAgamAtrAdikam, upabhogaH- zayanAsanacakra maNAdikaH, zastraM-snehAmlakSArAdi, vedanA-svazarIrAvyaktacetanAnurUpA sukhadu:khAnubhavasvabhAvA, vadha:-kRtakAritAnumati zrI AcArAMga sUtram (054)
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhirupamardanAdikaH, nivRttiH-apramattasya manovAkkAyaguptyA'nupamahAdiketi samAsArthaH / vyAsArthaM tu niyuktikRdyathAkramamAha nAma ThavaNApuDhavI davvapuDhavI ya bhAvapuDhavI ya / eso khalu puDhavIe nikkhevo cauviho hoi // 69 / / spaSTA, nAmasthApane kSuNNatvAdanAdRtyAhadavvaM sarIrabhavio bhAveNa ya hoi puDhavijIvo u / jo puDhavinAmagoyaM kammaM veei so jIvo 70 / / dravyapRthivI Agamato noAgamatazca, Agamato jJAtA tatra cAnupayuktaH, noAgamatastu pRthivIpadArthajJasya zarIraM jIvApetaM tathA pRthivIpadArthajJatvena bhavyo-bAlAdistAbhyAM vinirmukto dravyapRthivIjIva:ekabhaviko baddhAyuSko'bhimukhanAmagotrazca, bhAvapRthivIjIvaH punaryaH pRthivInAmAdikarmodIrNaM vedayati / gataM nikSepadvAraM, sAmprataM prarUpaNAdvAram duvihA ya puDhavijIvA suhumA taha bAyarA ya logaMmi / suhumA ya savvaloe do ceva ya bAyaravihANA // 71 / / pRthivIjIvA dvividhA:-sUkSmA bAdarAzca, sUkSmanAmakarmodayAt sUkSmAH , bAdaranAmakarmodayAttu bAdarA:, karmodayajanite eveSAM sUkSmabAdaratve na tvApekSike badarAmalakayoriva / / tatra sUkSmA: samudkaparyAptaprakSiptagandhAvayavavat sarvalokavyApina:, bAdarAstu mUlabhedAdvividhA ityAha duvihA bAyarapuDhavI samAsao saNhapuDhavi kharapuDhavI / saNhA ya paMcavaNNA avarA chattasaivihANA // 72 // 'samAsata:' saMkSepAdvividhA bAdarapRthivi-zlakSNabAdarapRthivI kharabAdaspRthivI ca, tatra zlakSNabAdarapRthivI kRSNanIlalohitapItazuklabhedAtpaJcadhA, iha ca guNabhedAdguNibhedo'bhyupagantavyaH, kharabAdarapRthivyAstvanye'pi SaTtriMza-dvizeSabhedAH sambhavantIti / / tAnAhapuDhavI ya sakkarA vAlugA ya uvale silA ya loNUse / aya taMba taua sosaga ruppa suvaNNe ya vaire ya // 73 // zrI AcArAMga sUtram (055)
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ hariyAle hiMgulae maNosilA sAsagaMjaNa pavAle / abbhapaDalabbhavAlua bAyarakAe maNivihANA / / 74 / / gomejjae ya ruyage aMko phalihe ya lohiyakkhe ya / maragaya masAragalle bhuyamoyaga iMdanIle ya // 75 / / (caMdaNa geruya haMsaga bhuyamoya masAragalle ya pra.) caMdappaha verulie jalakaMte ceva sUrakante ya / ee kharapuDhavIe nAmaM chattIsayaM hoi // 76 // atra ca prathamagAthayA pRthivyAdayazcaturdaza bhedAH parigRhItAH, dvitIyagAthayA tvaSTau haritAlAdayaH, tRtIyagAthayA daza gomedakAdayaH, turyagAthayA catvArazcandrakAntAdayaH / atra ca pUrvagAthAdvayena sAmAnyapRthivibhedAH pradarzitAH, uttaragAthAdvayena maNibhedAH pradarzitAH, etA: spaSTA iti kRtvA na vivRtAH / / evaM sUkSmabAdarabhedAn pratipAdya punarvarNAdibhedena pRthivIbhedAn darzayitumAha vaNNarasagaMdhaphAse joNippamuhA bhavaMti saMkhejjA / NegAi sahassAI huMti vihANaMmi ikkikke // 77 // tatra varNAH zuklAdayaH paJca rasAstiktAdayaH paJca gandhau surabhidurabhI sparzA: mUdukaLazAdaya: aSTau, tatra varNAdike ekaikasmin 'yonipramukhA' yoniprabhRtaya: saMkhyeyA bhedA bhavanti, saMkhyeyasyAnekarUpatvAdviziSTasaMkhyArthamAha-anekAni sahasrANi ekaikasmin varNAdike 'vidhAne' bhede bhavanti, yonito guNatazca bhedAnAmiti / etacca saptayonilakSapramANatvAt pRthivyAM evaM (saM)bhAva-nIyamiti / uktaM ca prajJApanAyAm- 'tattha NaM je te pajjatagA eesi NaM vaNNAdeseNaM gaMdhAdeseNaM rasAdeseNaM phAsAdeseNaM sahassaggaso vihANAiM saMkhejjAiM joNipamuhasayasahassAiM pajjattayaNissAe apajjattayA vakkamaMti, taM jatthego tattha niyamA asaMkhejjA, settaM kharabAyarapuDhavikAiyA' (tatra ye te paryAptakA: eteSAM varNAdezena gandhAdezena rasAdezena sparzAdezena sahasrAgrazo vidhAnAni saMkhyeyAni yonipramukhAni zrI AcArAMga sUtram (056)
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ zatasahasrANi, praryAptakanizrayA'paryAptakA vyutkrAmanti, tad yatraikastatra niyamAdasaMkhyeyAH ityete kharabAdarapRthvIkAyikAH) iha ca saMvRtayonayaH pRthivikAyikA uktAH, sA punaH sacittA acittA mizrA vA, tathA punazca zItA uSNA zItoSNA vetyevamAdikA draSTavyeti / / etadeva bhUyo niyuktikRt spaSTataramAha vaNNami ya ikkikke gaMdhami rasaMmi taha ya phAsaMmi / nANattI kAyavvA vihANae hoi ikkikkaM // 78 // varNAdike ekaikasmina 'vidhAne' bhede sahasrAgrazo nAnAtvaM vidheyaM. tathAhi-kRSNo varNa iti sAmAnyaM, tasya ca bhramarAGgArakokilagavalakajalAdiSu prakarSAprakarSavizeSAdbhedaH kRSNaH kRSNatara: kRSNatama ityAdi, evaM nIlAdiSva-pyAyojyaM, tathA rasagandhasparzeSu sarvatra pRthivIbhedA vAcyAH, tathA varNAdInAM parasparasaMyogAddhasarakesarakarburAdivarNAntarotpattirevamutprekSya varNAdInAM pratyekaM prakarSAprakarSatayA parasparAnuvedhena ca bahavo bhedA vAcyA: / / punarapi paryAptakAdi-bhedAnedamAha - je bAyare vihANA pajattA tattiA apajjattA / suhumAvi huMti duvihA pajattA ceva apajjattA // 79 // yAni bAdarapRthivIkAye 'vidhAnAni' bhedAH pratipAditAstAni yAvanti paryAptakAnAM tAvantyevAparyAptakAnAmapi, atra ca bhedAnAM tulyatvaM draSTavyaM na tu jIvAnAM, yata ekaparyAptakAzrayeNAsaMkhyeyA aparyAptakA bhavanti, sUkSmA api paryAptakAparyAptakabhedena dvividhA eva, kintu aparyAptakanizrayA paryAptakAH samutpadyante, yatra caiko'paryAptakastatra niyamAdasaMkhyeyAH paryAptakA: syuH / paryAptistu AhArasarIrindiyaUsAsavaomaNI'hinivvattI / hoti jato daliyAo karaNaM pai sA u pajjattI // 1 // ' (AhAra: zarIramindriyANi ucchavAso vaca: mana; abhinirvRttiH bhavati yato dalikAt karaNaM prati saiva pryaaptiH||1||) janturutpadyamAnaH pudgalopAdAnena karaNaM nivartayati tena ca karaNavizeSeNAhAramavagRhya pRthag khalarasAdibhAvena zrI AcArAMga sUtram (057)
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariNati nayati sa tAdRkkaraNavizeSa AhAraparyAptizabdenocyate, evaM zeSaparyAptayo'pi vAcyA: tatraikendriyANAmAhArazarIrendriyocchrAsAbhidhAnAzcatasro bhavanti, etAzcAntarmuhartena janturAdatte, anAptaparyAptiraparyAptako'vAptaparyAptistu paryAptaka iti, atra ca pRthivyeva kAyo yeSAmiti vigrahaH / / yathA sUkSmabAdarAdayo bhedAH siddhyanti tathA prasiddhabhedenodAharaNena darzayitumAha rukkhANaM gucchANaM gummANaM layANaM vallivalayANaM / jaha dIsai nANattaM puDhavIkAe tahA jANa / / 8 / / yathA vanaspatervRkSAdibhedena spaSTaM nAnAtvamupalabhyate, tathA pRthivIkAyike'pi jAnIhi, tatra vRkSAH-cUtAdayo gucchAvRntAkIsallakIkarpAsyAdayaH, gulmAni-navamAlikAkoraNTakAdIni, latA:-punnAgAzokalatAdyAH, vallayaH-trapuSI-vAluGkIkozAtakyAdyA: valayAni-keta . kIkadalyAdIni / / punarapi vanaspatibhedadRSTAntena pRthivyA bhedamAha osahi taNa sevAle paNagavihANe ya kaMda mUle ya / jaha dIsai nANattaM puDhavIkAe tahA jANa // 81 // yathA hi vanaspatikAyasya auSadhyAdiko bheda evaM pRthivyA api draSTavyaH, tatra oSadhya:-zAlyAdyAH, tRNAni-darbhAdIni, sevAlaM-jalopari malarUpaM, panaka:-kASThAdAvullIvizeSaH paJcavarNaH, kanda-sUraNakandAdiH, mUlam-uzIrAdIti / / ete ca sUkSmatvAnnaikavyAdikA: samupalabhyante, yatsaMkhyAstUpalambhyante tadarzayitumAhaikkassa duNha tiNha va saMkhijjANa va na pAsiuM sakkA / dIsaMti sarIrAiM puDhavijiyANaM asaMkhANaM // 82 / / spaSTA / / kathaM punaridamavagantavyam ? santi pRthivIkAyikA iti, ucyate, tadadhiSThitazarIropalabdheH adhiSThAtari pratItirgavAzvAdAviva iti, etadarzayitumAha. eehiM sarIrehiM paccakkhaM te parUviyA haMti / sesA ANAgijjhA cakkhuphAsaM na jaM iMti // 83 / / zrI AcArAMga sUtram (058)
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'ebhi:' asaMkhyeyatayopalabhyamAnaiH pRthivIzarkarAdibhedabhinnaiH zarIraiste zarIriNa: zarIradvAreNa 'pratyakSaM' sAkSAt 'prarUpitA: ' khyApitA bhavanti, zeSAstu sUkSmA AjJAgrAhyA eva draSTavyAH, yataste cakSuH sparzaM nAgacchanti, sparzazabdo viSayArthaH / prarUpaNAdvArAnantaraM lakSaNadvAramAhauvaogajoga ajjhavasANe maisuya acakkhudaMse ya / aTThavihodayalesA sannussAse kasAyA ya // 84 // tatra pRthivIkAyAdInAM styAnardhyAdyudayAdyA ca yAvatI copayogazaktiravyaktA jJAnadarzanarUpetyevamAtmaka upayogo lakSaNaM, tathA yogaH-kAyAkhya eka eva, audArikatanmizrakArmmaNAtmako vRddhayaSTikalpo jantoH sakarmakasyAlambanAya vyApriyate, tathA adhyavasAyA:- sUkSmA AtmanaH pariNAmavizeSAH, te ca lakSaNam, avyaktacaitanyapuruSamanaH samudbhUtacintAvizeSA ivAnabhilakSyAste'bhigantavyA:, tathA sAkAropayogAntaHpAtimatizrutAjJAnasamanvitAH pRthivIkAyikA boddhavyA:, tathA sparzanendriyeNAcakSurdarzanAnugatA boddhavyA:, tathA jJAnAvaraNIyAdyaSTavidhakarmodayabhAjastAvadbandhabhAjazca tathA lezyA - adhyavasAyavizeSarUpAH kRSNanIlakApotataijasyazcatasraH tAbhiranugatA:, tathA dazavidhasaMjJAnugatAH, tAzca AhArAdikAH prAguktA eva, tathA sUkSmocchavAsaniHzvAsAnugatAH, uktaM ca-'puDhavikAiyA NaM bhaMte ! jIvA ANavanti vA pANavanti vA Usasanti vA nIsasaMti vA ? goyamA ! avirahiyaM satayaM ceva ANavanti vA pANavanti vA Usasanti vA nIsasanti vA' (pRthvIkAyikA bhadanta ! jIvA Ananti vA prANanti vA ucchvasanti vA zrizvasanti vA ?, gautama ! avirahitaM satatameva cAnanti vA prANanti vA ucchvasanti vA niHzvasanti vA / ) kaSAyA api sUkSmAH krodhAdayaH / evametAni jIlakSaNAnyupayogAdIni kaSAyaparyavasAnAni pRthivIkAyikeSu sambhavantIti, tatazcaivaMvidhajIvalakSaNakalApasamanugatvAt manuSyavatsacittA pRthivIti / nanu ca tadidamasiddhamasiddhena sAdhyate, tathAhi - na hyupayogAdIni lakSaNAni - zrI AcArAMga sUtram (059)
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRthivIkAyeSu vyaktAni samupalakSyante, satyametad, avyaktAni tu vidyante, yathA kasyacitpuMsaH hRtpUrakavyatimizramadirAtipAnapittodayAkulIkRtAnta:karaNavizeSasyAvyaktA cetanA, na caitAvatA tasyAcidrUpatA, evamatrApyaktacetanAsambhavo'bhyupagantavyaH, nanu cAtrocchvAsAdikamavyaktacetanAliGgamasti, na ceha tathAvidhaM kiJciccetanAliGgamasti, naitadevam, ihApi samAnajAtIyalatodbhedAdikamarzomAMsAGkuravaccetanAcihnamastyeva, avyaktacetanAnAM hi sambhAvitaikacetanAliGgAnAM vanaspatInAmiva cetanA'bhyupagantavyeti, vanaspatezca caitanyaM viziSTa puSpaphalapradatvena spaSTaM sAdhayiSyateca, tato'vyakto-payogAdilakSaNasadbhAvAt sacittA pRthivIti sthitam / / nanu cAzmalatAdeH kaThinapudgalAtmikAyAH kathaM cetanatvamityata Aha aTThI jahA sarIraMmi aNugayaM ceyaNaM kharaM diLaM / evaM jIvANugayaM puDhavisarIraM kharaM hoi // 85 / / yathA'sthi zarIrAnugataM sacetanaM kharaM dRSTam, evaM jIvANugataM pRthivIzarIramapIti / / sAmprataM lakSaNadvArAnantaraM parimANadvAramAha je bAyarapajjattA payarassa asaMkhabhAgamittA te / sesA tinivi rAsI vIsuM loyA asaMkhijjA // 86 // tatra pRthivIkAyikAzcaturddhA, tadyathA-bAdarA: paryAptA aparyAptAzca tathA sUkSmA aparyAptAH paryAptAzca, tatra ye bAdarA: paryAptakAste saMvartilokapratarAsaMkhyeyabhAgamAtravarttipradezarAzipramANA bhavanti, zeSAstu trayo'pi rAzayaH pratyekamasaMkhyeyAnAM lokAnAmAkAzapradezarAzipramANA bhavanti, yathAnirdiSTakrameNa caite yathottaraM bahutarAH, yata uktam-'savvatthovA bAdarapuDhavikAiyA pajattA, bAdarapuDhavikAiyA apajattA asaMkhejjaguNA suhamapuDhavikAiyA apa-jattA asaMkhejaguNA suhumapuDhavikAiyA pajjattA asaMkhejaguNA' / / (sarvastokA bAdarapRthvIkAyikA: paryAptA: bAdarapRthvIkAyikA aparyAptA asaMkhyeyaguNA: sUkSmapRthvIkAyikA: aparyAptA asaMkhyeyaguNAH sUkSmapRthvIkAyikAH paryAptA asaMkhyeyaguNAH / ) zrI AcArAMga sUtram (060)
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakArAntareNApi rAzitrayasya parimANaM darzayitumAha pattheNa va kuDaveNa va jaha koi miNijja savvadhannAI / evaM mavijjamANA havaMti loyA asaMkhijjA // 87 // yathA prasthAdinA kazcitsarvadhAnyAni minuyAd, evamasadbhAvaprajJApanAGgIkaraNAllokaM kuDavIkRtyAjaghanyotkRSTAvagAhanAn pRthivIkAyikajIvAn yadi minoti tato'saMkhyeyAn lokAn pRthivIkAyikAH pUrayanti / / punarapi prakArAntareNa parimANamAha logAgAsapaese ikkikkaM nikkhive puDhavijIvaM / evaM mavijjamANA havaMti loA asaMkhijjA // 88 // spaSTA / / sAmprataM kAlataH pramANaM nirddidikSuH kSetrakAlayoH sUkSmabAdaratvamAha niuNo u hoi kAlo tatto niuNayarayaM havai khittaM / aMgulaseDhImitte osappiNIo asaMkhijjA // 89 // 'nipuNa:' sUkSmaH 'kAla:' samayAtmakaH, tato'pi sUkSmataraM kSetraM bhavati, yato'GgulIzreNImAtrakSetra pradezAnAM samayApahAreNAsaMkhyeyA utsarpiNyavasarpiNyo'pakrAmantItyataH kAlAt kSetraM sUkSmataram / / prastutaM kAlataH parimANaM darzayitumAha aNusamayaM ca paveso nikkhamaNaM ceva puDhavijIvANaM / kAe kAryaTThiiyA cauro loyA asaMkhijjA / / 90 / / tatra jIvAH pRthivIkAye'nusamayaM pravizanti niSkrAmanti ca, ekasmin samaye kiyatAM niSkramaH pravezazca 1 - 2, tathA vivakSite ca samaye kiyantaH pRthivIkAyapariNatAH sambhavanti 3, tathA kiyatI ca kAyasthiti 4 rityete catvAro vikalpAH kAlato'bhidhIyante, tatrAsaMkhyeyalokAkAzapradezaparimANAH samayenotpadyante vinazyanti ca, pRthivItvena pariNatA apyasaMkhyeyalokAkAzapradezaparimANAH, tathA kAyasthitirapi mRtvA mRtvA'saMkhyeyalokAkAzapradezaparimANaM kAlaM tatra tatrotpadyanta iti, evaM zrI AcArAMga sUtram (061)
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSetrakAlAbhyA parimANa pratipAdya parasparAvagAhapratipAdayiSayA''ha bAyarapuDhavikkAiyapajjatto annamanamogADho / sesA ogAhaMte suhumA puNa savvalogaMmi // 11 // bAdarapRthivIkAyikaH paryApto yasminnakAzakhaNDe avagADhaH tasminnevAkAzakhaNDe'parasyApi bAdarapRthivIkAyikasya zarIramavagADhamiti, zeSAstu aparyAptakA: paryAptakanizrayA samutpadyamAnA anantaraprakiyayA paryAptakAvagADhAkAzapradezAvagADhA: sUkSmAH punaH sarvasminnapi loke'vagADhA iti // upabhogadvAramAha caMkamaNe ya ThANe nisIyaNa tuyaTTaNe ya kayakaraNe / uccAre pAsavaNe uvagaraNANaM ca nikkhivaNe // 12 // AlevaNa paharaNa bhUsaNe ya kayavikkae kisIe ya / bhaMDANaMpi ya karaNe uvabhogavihI maNussANa // 93 / / caGkramaNo sthAnaniSIda-natvagvartanakRtakaputrakakaraNauccAraprazravaNaupakaraNanikSepaAlepanAharaNa- bhUSaNakrayavikrayakRSIkaraNabhaNDaka-ghaTTanAdiSUpabhogavidhirmanuSyANAM pRthivIkAyena bhavatIti / / yadye tata: kimityata Aha eehiM kAraNehiM hiMsaMti puDhavikAie jIve / sAyaM gavesamANA parassa dukkhaM udIraMti // 94 / / ebhizcaGkramaNAdibhi: kAraNaiH pRthivIjIvAn hiMsanti, kimarthamiti darzayati-'sAtaM' sukhamAtmano'nveSayantaH paraduHkhAnyajAnAnA: katipayadivasaramaNIyabhogAzAkarSitasamastendriyagrAma vimUDhacetasa iti 'parasya' pRthivyAzritajanturAzeH 'duHkham' asAtalakSaNaM tadudIrayanti-utpAdayantIti, anena bhUdAnajanita: zubhaphalodayaH pratyukta iti / / adhunA zastradvArazasyate'neneti zastraM, tacca dvidhA-dravyazastraM bhAvazastraM ca, dravyazastramapi samAsavibhAgabhedAdvidhaiva, tatra samAsadravyazastrapratipAdanAyAhahalakuliya-visakuddAlAlittaya-migasiMga-kaTThamaggI ya / zrI AcArAMga sUtram (062)
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ uccAre pAsavaNe eya tu samAsao satthaM // 95 / / tatra halakulikaviSakuddAlAli-trakamRgazrRGgakASThAgnyuccAra-prazravaNAdikametat samAsata:' saMkSepato dravyazastram / / vibhAgadravyazastrapratipAdanAyAha kiMcI sakAyasatthaM kiMcI parakAya tadubhayaM kiMci / eyaM tu davvasattha bhAve a asaMjamo satthaM // 16 // kiJcitsvakAyazastraM pRthivyeva pRthivyAH, kiJcitparakAyazastramudakAdi, tadubhayaM kiJciditi bhUdakaM militaM bhuva iti / tacca sarvamapi dravyazastraM, bhAve puna: 'asaMyamaH' duSprayuktA manovAkkAyA: zastramiti / / vedanAdvAramAha pAyaccheyaNa bheyaNa jaMghoru taheva aMguvaMgesuM / jaha huti narA duhiyA puDhavikkAe tahA jANa // 97 / / ___ yathA pAdAdikeSvaGgapratyaGgeSu chedanabhedAdikayA kriyayA narA: duHkhitAH, tathA pRthivIkAye'pi vedanAM jAnIhi / / yadyapi pAdazirogrIvAdInyaGgAni pRthivIkAyikAnAM na santi tathApi tacchedanAnurUpA vedanA'styeveti darzayitumAha natthi ya siaMguvaMgA tayANurUvA ya veyaNA tesiM / kesiMci udIraMtI kesiM ca'tivAyae pANe / / 98 / / pUvArddhaM gatArthaM, keSAJcitpRthivIkAyikAnAM tadArambhiNa: puruSA vedanAmudIrayanti, keSAJcittu prANAnapyatipAtayeyuriti / tathA hi bhagavatyAM dRSTAMta upAtto yathA-caturantacakravarttino gandhapeSikA yauvanavartinI balavatI ArdrAmalakapramANaM sacittapRthivIgolakamekaviMzatikRtvo gandhapaTTake kaThinazilAputrakena piMSyAt, tatasteSAM pRthivIjIvAnAM kazcitsaGghaTTitaH kazcitparitApitaH kazcidvyApAdito'paraH kila tena zilAputrakeNa na spRSTo'pIti / / vadhadvAramAha.. pavayaMti ya aNagArA Na ya tehi guNehiM jehiM aNagArA / puDhaviM vihiMsamANA na hu te vAyAhi aNagArA // 19 // / AcArAMga sUtram (063)
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ iha hyeke kutIrthikA yativeSamAsthAya evaM ca pravadanti-vayam 'anagArA: pravrajitAH, na ca teSu guNeSu' niravadyAnuSThAnarUpeSu pravartante, yeSvanagArAH, yathA cAnagAraguNeSu na pravarttante taddarzayati-yataste'harnizaM pRthivIjantuvipattikAriNo dRzyante gudapANipAdaprakSAlanArtham, anyathApi nirlepanirgandhatvaM kartuM zakyam, atazca yatiguNakalApazUnyA na vAGmAtreNa yuktinirapekSeNAnagAratvaM bibhratIti, anena prayoga: sUcitaH, tatra gAthApUrvArddhana pratijJA, pazcArddhana hetuH, uttaragAthArddhana sAdharmyadRSTAntaH sa cAyaM prayoga:-kutIrthikA yatyabhimAnavAdino'pi yatiguNeSu na pravarttante, pRthivIhiMsApravRttatvAd, iha ye ye pRthivIhiMsApravRttAste te yatiguNeSu na pravartante, gRhasthavat / / sAmprataM dRSTAntagarbha nigamanamAha aNagAravAiNo puDhavihiMsagA nigguNA agArisamA / niddosatti ya mailA viraidugaMchAi mailatarA // 10 // 'anagAravAdino' vayaM yataya iti vadanazIlA: pRthivIkAyavihiMsakAssanto nirguNA yato'ta: 'agArisamA' gRhasthatulyA bhavanti, abhyuccayamAha-sacetanA pRthivItyevaM jJAnarahitatvena tatsArambhavartinaH sadoSA api santo vayaM nirdoSA ityevaM manyamAnAH svadoSaprekSAvimukhatvAt 'malinA:' kaluSitahRdayA:, punazcAtipragalbhatayA sAdhujanAzritAyA niravadyAnuSThAnAtmikAyA virate: jugupsayA' nindayA malinatarA bhavanti, anayA ca sAdhunindayA'nantasaMsAritvaM pradarzitaM bhavatIti / / etacca gAthAdvayaM sUtropAttArthAnusAryapi vadhadvArAvasare niyuktikRtA'bhihitaM, tasya svayamevopAttatvena tadvyAkhyAnasya nyAyyatvAt, taccedaM sUtram 'lajjamANA puDho pAsa aragArA motti ege pavayamANe'tyAdi / / ayaM ca vadhaH kRtakAritAnumatibhirbhavatIti tadarthamAha keI sayaM vahaMti keI annehiM u vahAvaMtI / / keI aNumannaMtI puDhavikAyaM vahemANA // 101 / / spaSTA, tadvadhe anyeSAmapi tadAzritAnAM vadho bhavatIti zrI AcArAMga sUtram (064)
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ darzayitumAha jo puDhavi samAraMbhai anne'vi ya so samArabhai kAe / aniyAe a niyAe disse ya tahA adisse ya // 102 // ya: pRthvIkArya samArabhate' vyApAdayati sa: 'anyAnapi' apkAyadvIndriyAdIn 'samArabhate' vyApAdayati udumbaravaTaphalabhakSaNapravRtta: tatphalAntaH praviSTatrasajantubhakSaNavaditi, tathA aNiyAe ya niyAItti akAraNena kAraNena ca, yadivA'saGkalpena saGkalpena ca pRthivIjantUn samArabhate tadArambhavAMzca dRzyAn' dardurAdIn 'adRzyAn' panakAdIn 'samArabhate' vyApAdayatItyarthaH / etadeva spaSTa-taramAha puDhaviM samArabhaMtA haNaMti tannisie ya bahujIve / suhume ya bAyare ya pajjatte ya apajjatte // 103 / / spaSTA, atra ca sUkSmANAM vadhaH pariNAmAzuddhatvAttadviSayanivRttyabhAvena draSTavya iti / / viratidvAramAha eyaM viyANiUNaM puDhavIe nikkhivaMti je daMDaM / tiviheNa savvakAlaM maNeNa vAyAe kAraNaM // 104 // - 'evami'tyuktaprAkArAnusAreNa pRthivIjIvAn vijJAya tadvadhaM bandhaM ca vijJAya pRthivIto nikSipanti ye daNDaM-pRthivIsamArambhAvyuparamanti, te IdRkSA anagArA bhavantItyuttaragAthAyAM vakSyati, 'trividhene'ti kRtakAritAnumatibhi: 'sarvakAlaM' yAvajjIvamapi manasA vAcA kAyeneti / / anagArabhavane uktazeSamAha guttA guttIhiM savvAhiM samiyA samiIhiM saMjayA / jayamANagA suvihiyA erisayA huti aNagArA // 105 / / tisRbhirmanovAkkAyaguptibhirguptA:, tathA paJcabhirIryAsamityAdibhissamitA:, samyak-utthAnazayanacaGkramaNAdikriyAsu yatA: saMyatA: 'yatamAnAH' sarvatra prayatnakAriNaH, zobhanaM vihitaM-samyagdarzanAdyanuSThAnaM yeSAM te tathA, te IdRkSAH anagArA bhavanti, na tu pUrvoktaguNAH pRthivI zrI AcArAMga sUtram (015)
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAyasamArambhiNa: zAkyAdaya iti / gato nAmaniSpanno nikSepaH, adhunA sUtrAnugame'skhalitAdiguNopetaM sUtramuccAryate, tacceda aTTe loe parijuNNe dussaMbohe avijANae assiM loe pavvahie tattha tattha puDho pAsa AturA paritAveti // suu014|| asya cAyamabhisambandha:-ihAnantarasUtre parijJAtakarmA munirbhavatItyuktaM, yastvaparijJAtakarmA sa bhaavaato bhavatIti, tathA''disUtreNa saha sambandhaH-sudharmasvAmI jambUnAmne idamAcaSTe-'zrutaM mayA' kiM tacchrutaM ? pUrvoddezakArthaM pradaryedamapIti, 'aTTe' ityAdi, paramparasambandhastu 'ihaM egesiM No sannA bhavatItyuktaM, kathaM punaH saMjJA na bhavatIti, ArttatvAt, tadAha-'aTTe' ityAdi, Arko nAmAdizcaturddhA, nAmasthApane kSuNNe, jJazarIrabhavyazarIravyatirikto noAgamato dravyAtaH zakaTAdicakrANAmuddhimUle vA yo lohamayaH paTTo dIyate sa dravyAtaH, bhAvArtastu dvidhA-Agamato noAgamatazca, tatrAgamato jJAtA-AtapadArthajJastatra copayukto, noAgamatastu audayikabhAvavartI rAgadveSagrahaparigRhItAntarAtmA priyaviprayogAdiduHkhasaGkaTanimagno bhAvAta iti vyapadizyate, athavA zabdAdiviSayeSu viSavipAkasadRzeSu tadAkAGkSitvAddhitAhitavicArazUnyamanA bhAvArttaH karmopacinoti, yata uktam ca-'soiMdiyavasaTTe NaM bhaMte ! jIve kiM baMdhai ? kiM ciNAi ? kiM uvaciNAi ? goyamA ! aTTha kammapagaDIo siDhilabaMdhaNabaddhAo ghaNiyabaMdhaNabaddhAo pakarei, jAva aNAdiyaM ca NaM aNavadagaM dIhamaddha cAurantasaMsArakantAramaNupariyaTTai' (shrotrendriyvshaalo bhadanta ! jIva: kiM badhnAti ? kiM cinoti ? kimupacinoti ?, gautama ! aSTa karmaprakRtI: zithilabandhabaddhA gADhabandhanabaddhAH prakaroti, yAvadanAdikamanavanatAgraM dIrghAdhvAnaM cAturantasaMsArakAntAramanuparyaTati / ) evaM sparzanAdiSvapyAyojanIyam, evaM krodhamAnamAyAlobhadarzanamohanIyacAritramohanIyAdibhirbhAvArtA: saMsAriNo jIvA iti, uktaM carAgabosakasAehiM, iMdiehi ya paJcahiM / duhA vA mohaNijjeNa, aTTA saMsAriNo jiyA zrI AcArAMga sUtram (066)
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ // 1 // ' (rAgadveSakaSAyairindriyaizca paJcabhiH / dvidhA mohanIyena vA ArtAH saMsAriNo jIvAH // 1 // ) yadi vA jJAnAvaraNIyAdinA zubhAzubhenASTaprakAreNa karmaNA''rtaH, kaH punarevaMvidha ityatrAha-lokayatIti loka:-ekadvitricatuSpaJcendriyajIvarAzirityarthaH, atra lokazabdasya nAmasthApanAdravyakSetrakAlabhavabhAvaparyAyabhedAdaSTadhA nikSepaM pradAprazastabhAvodayavarttinA lokenehAdhikAro vAcyaH, yasmAdyAvAnAtaH sa sarvo'pi parighuno nAma paripelavo nissAra: aupazamikAdiprazastabhAvahIno'vyabhicArimokSasAdhanahIno veti, sa ca dvidhAdravyabhAvabhedAt, tatra sacittadravyapariGno jIrNazarIra: sthaviraka: jIrNavRkSo vA, acittadravyaparighuno jIrNapaTAdiH, bhAvapariyUna audayikabhAvodayAtprazastajJAnAdibhAvavikala:, kathaM vikala:?, anantaguNaparihANyA, tathAhi-paJcacatustridvayekendriyA: kramazo jJAnavikalA:, tatra sarvanikRSTajJAnAH sUkSmanigodAparyAptakAH prathamasamayotpannA iti, uktaM ca-'sarvanikRSTo jIvasya dRSTa upayoga eSa vIreNa / sUkSmanigodAparyAptakAnAM sa ca bhavati vijJeyaH // 1 // tasmAtprabhRti jJAnavivRddhidRSTA jinena jIvAnAm / labdhinimittaiH karaNaiH kAyendriyavAGmanodRgbhiH // 2 // sa ca viSayakaSAyAtaH prazastajJAnaghUna: kimavastho bhavatIti darzayati-'dussaMbodha' iti, duHkhena sambodhyatedharmacaraNapratipattiM kAryata iti dussambodho, metAryavaditi, yadi vA dussambodho yo bodhayitumazakyo brahmadattavat, kimityevam ?, yataH 'aviyANae'tti viziSTAvabodharahitaH, sa caivaMvidha: kiM vidadhyAdityAha'asmin' pRthivIkAyaloke pravyathite' prakarSeNa vyathite, sarvasyArambhasya tadAzrayatvAditi prakarSArthaH, tattatprayojanatayA khananAdibhiH pIDite nAnAvidhazastrAgIte vA 'vyatha bhayacalanayo' ritikRtvA vyathitaM bhItamiti, 'tattha tatthe'ti teSu teSu kRSikhananagRhakaraNAdiSu pRthag'vibhinneSu kAryeSUtpanneSu 'pazye'ti vineyasya lokAkAryapravRttiH pradarzyate, siddhAntazailyA ekAdeze'pi prAkRte bahvAdezo bhavatIti, 'AturA' zrI AcArAMga sUtram (067)
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayakaSAyAdibhiH 'asmin' pRthivIkAye viSayabhUte sAmarthyAta pRthIvikAyaM 'paritApayanti' parisamantA ttApayantipIDayantItyarthaH, bahuvacananirdezastu tadArambhiNAM bahutvaM gamayati, yadivAlokazabdaH pratyekabhisambadhyate, kazcilloko vissykssaayaadibhiraalo'prstu kAyaparijIrNaH kazciduHkhasambodhaH (kazcittu aparo duHsambodha: nAstIdaM pra0 / ) tathA'paro viziSTajJAnarahitaH, ete sarve'pyAturA viSayajIrNadehAdibhiH sukhAptaye'smin-pRthivIkAyaloke viSayabhUte pRthIvikAyaM nAnAvidhairupAyaiH 'paritApayanti' pari-samantAttApayanti-pIDayantIti sUtrArthaH // 14 / / nanu caikadevatAvizeSAvasthitA pRthivIti zakyaM pratipattuM na punarasaMkhyeyajIvasaGghAtarUpetyetparihartukAma Aha saMti pANA puDho siyA lajjamANA puDho pAsa, aNagArA motti ege pavayamANA, jamiNaM virUvarUvehiM satthehiM puDhavikammasamAraMbheNaM puDhavisatthaM samAraMbhemANo aNegarUve pANe vihiMsai / _ 'santi' vidyante 'prANA:' sattvA 'pRthag' pRthagbhAvena, aGgulAsaMkhyeyabhAgasvadehAvagAhanayA pRthivyAzritAH sitA vA-sambaddhA ityarthaH, anenaitatkathayati naikadevatA pRthivI, api tu pratyekazarIrapRthivIkAyAtmiketi, tadevaM sacetanatvamanekajIvAdhiSThitatvaM ca pRthivyA AviSkRtaM bhavatIti / etacca jJAtvA tadArambhanivRttAn darzayitumAha- 'lajjamANA puDho pAsa'tti, lajjA dvividhA-laukikI lokottarA ca, tatra laukikI snuSAsubhaTAdeH zvazurasaGgAmaviSayA, lokottarA saptadazaprakAra: saMyamaH, tadukktam-'lajjA dayA saMjama baMbhacera'mityAdi, lajamAnA:-saMyamAnuSThAnaparA:, yadivApRthivIkAyasamArambharUpAdasaMyamAnuSThAnAllajjamAnA: pRthagi' ti pratyakSajJAnina: parokSajJAninazca, atastAn lajjamAnAn pazyetyanena ziSyasya kuzalAnuSThAnapravRttiviSayaH pradarzito bhavatIti / kutIrthikAstvanyathAvAdino'nyathAkAriNa iti darzayitumAha- aNagArA' ityAdi, na vidyate'gAraM-gRhameSAmityanagArA-yatayaH smo vayamityevaM prakarSeNa vadantaH zrI AcArAMga sUtram (068)
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravadanta iti, 'eke' zAkyAdayo grAhyAH, te ca vayameva janturakSaNaparA: kSapitakaSAyAjJAnatimirA 'iti' evamAdi pratijJAmAtramanarthakamAraTanti, yathA- kazcidatyantazucirvodrazcatuHSaSTimRttikAsnAyI gozavasyAzucitayA parityAgaM vidhAya punaH karmakaravAkyAccarmAsthipizitasnAyvAderyathAsvamupayogArthaM saGgrahaM kAritavAn, tathA ca tena zucyabhimAnamudvahatA'pi kiM tasya parityaktam ?, evamete'pi zAkyAdayo'nagArAvAdamudvahanti, na cAnagAraguNeSu manAgapi pravarttante, na ca gRhasthacaryA manAgapyatilaGghayantIti darzayati- 'yad' yasmAd 'ima' miti sarvajanapratyakSaM pRthivIkAyaM 'virUparUpaiH ' nAnAprakAraiH 'zastraiH' halakuddAlakhanitrAdibhiH pRthivyAzrayaM karmmakriyAM samAraMbhamANA vihiMsanti, tathA'nena ca pRthivIkarmasamArambheNa pRthivIzastraM 'samAraMbhamANo' vyApArayan pRthivIkAyaM nAnAvidhaiH zastrairvyApAdayan 'anekarUpAn' tadAzritAnudakavanaspatyAdIn vividhaM hinasti, nAnAvidhairupAyairvyApAdayatItyarthaH, evaM zAkyAdInAM pArthivajantu - vairiNAmayatitatvaM pratipAdya sAmprataM sukhAbhilASitayA kRtakAritAnumatibhirmanovAkkAyalakSaNAM pravRttiM darzayitumAha tattha khalu bhagavayA pariNNA paveiyA, imassa caiva jIviyassa parivaMdaNamANaNapUyaNAe jAimaraNamoyaNAe dukkhapaDighAyaheuM sa sayameva puDhavisatthaM samAraMbhai, aNNehiM vA puDhavisatthaM samAraM - bhAvei, aNNe vA puDhavisatthaM samAraMbhaMte samaNujANai / / sU0 15 / / tatra pRthivIkAyasamArambhe khaluzabdo vAkyAlaGkAre 'bhagavatA ' zrIvarddhamAnasvAminA parijJAnaM parijJA sA pravediteti, idamuktaM bhavatibhagavatedamAkhyAtaM-yathaibhirvakSyamANaiH kAraNaiH kRtakAritAnumatibhiH sukhaiSiNaH pRthivIkAyaM samArabhante tAni cAmUni - asyaiva jIvitasya paripelavasya parivandanamAnanapUjanArthaM, tathA jAtimaraNamocanArthaM duHkhapratighAtahetuM ca sa sukhalipsurduHkhadviT svayamAtmanaiva pRthivIzastraM samArabhate, tathA'nyaizca pRthivIzastraM samArambhayati, pRthivIzastraM samArabhamANAnanyAMzca zrI AcArAMga sUtram " (Ose)
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ sa eva samanujAnIte, evamatI-tAnAgatAbhyAM manovAkkAyakarmabhirAyojanIyam / tadevaM pravRttamateryadbhavati tadarza-yitumAha taM se ahiAe taM se abohIe se taM saMbujjhamANe AyANIyaM samuTThAya soccA khalu bhagavao aNagArANaM vA aMtie ihamegesiM NAtaM bhavati-esa khalu gaMthe, esa khalu mohe, esa khalu mAre, esa khalu Narae, iccatthaM gaDDie loe jamiNaM virUvarUvehiM satthehiM puDhavikammasamAraMbheNa puDhavisatthaM samAraMbhamANe aNNe aNegarUve pANe vihiMsai, se bemi, appege aMdhamabbhe appege aMdhamacche appege pAyamabbhe appege pAyamacche appege gupphamabbhe appege gupphamacche appege jaMghamabbhe 2 appege jANumabbhe 2 appege urumabme 2 appege kaDimabbhe 2 appege NAbhimabbhe 2 appege udaramabbhe 2 appege pAsamabbhe 2 appege piTThimabbhe 2 appege uramabbhe 2 appege hiyayamabbhe 2 appege thaNamabbhe 2 appege khaMdhamabbhe 2 appege bAhumabbhe 2 appege hatthamanbhe 2 appege aMgulimabbhe 2 appege Nahamabbhe 2 appege gIvamabbhe 2 appege haNumabbhe 2 appege ho?mabbhe 2 appege daMtamabbhe 2 appege jibbhamabbhe 2 appege tAlumabbhe 2 appege galamabbhe 2 appege gaMDamabbhe 2 appege kaNNamabbhe 2 appege NAsamabbhe 2 appege acchimabbhe 2 appege bhamuhamabbhe 2 appege NiDAlamabbhe 2 appege sIsamabbhe 2 appege saMpamArae appege uddavae, itthaM satthaM samAraMbhamANassa iccete ArabhA apariNNAtA bhavaMti sU0 16 // taM se ahiyAe taM se abohIe' tat pRthivIkAyasamArambhaNaM 'se' tasya kRtakAritAnumatibhiH pRthvIzastraM samAraMbhamANasyAgAmini kAle ahitAya bhavati, tadeva cAbodhilAbhAyeti, na hi prANigaNopamardanapravRttAnAmaNIyasA'pi hitenA''yatyAM yogo bhavatItyuktaM bhavati, ya: punarbhagavata: sakAzAttacchiSyAnagArebhyo vA vijJAya pRthvIsamArambhaM pApAtmakaM bhAvayati zrI AcArAMga sUtram (070)
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ sa evaM manyata ityAha-'se ta'mityAdi, 'sa:' jJAtapRthivIjIvatvena viditaparamArthaH 'taM' pRthvIzastrasamArambhamahitaM samyagavabudhyamAnaH 'AdAnIya grAhyaM samyagdarzanAdi samyagutthAya-abhyupagamya, kena pratyayeneti darzayati-'zrutvA' avagamya sAkSAdbhagavato'nagArANAM vA samIpe, tataH 'iha' manuSyajanmani ekeSAM' pratibuddhattvAnAM sAdhUnAM jJAtaM bhavatIti, yat jJAtaM bhavati taddarzayitumAha-ese'tyAdi, eSa pRthvIzastrasamArambhaH khaluravadhAraNe kAraNe kAryopacAraM kRtvA naDUvalodakaM pAdaroga' iti nyAyenaiSa eva grantha:-aSTaprakArakarmabandhaH, tathaiSa eva pRthvIsamArambho mohahetutvAnmohaH-karmabandhavizeSo darzanacAritrabhedo'STAviMzatividhaH, tathaiSa eva. maraNahetutvAnmAra:-AyuSkakarmakSayalakSaNaH, tathaiSa eva narakahetutvAnnaraka:-sImantakAdi bhAgaH, anena cAsAtAvedanIyamupAttaM bhavati, kathaM punarekaprANivyApAdanapravRttAvaSTavidhakarmabandhaM karotIti, ucyate, mAryamANajantujJAnAvarodhitvAt jJAnAvaraNIyaM badhnAtyevamanyatrApyAyojanIyamiti, anyadapi teSAM jJAtaM bhavatIti darzayitumAha-'iccattha'mityAdi, 'ityevamartham' AhArabhUSaNopakaraNArthaM tathA parivandanamAnanapUjanArthaM duHkhapratighAtahetuM ca 'gRddho' mUrchito 'lokaH' prANigaNaH, evaMvidhe'pyatiduritanicayavipAkaphale pRthvIkAyasamArambhe ajJAnavazAnmUrchitastvetadvidhatta iti darzayati-'yadyasmAd 'ima' pRthvIkAyaM virUparUpaiH zastraiH pRthvIkarma(kArya) samAraMbhamANo hinasti, pRthivIkarmasamArambheNa ca pRthivyeva zastraM svakAyAdeH pRthivyA vA zastraM halakuddAlAdi tatsamArabhate, pRthivIzastraM samArabhamANazcAnyAnanekarUpAn 'prANino' dvIndriyAdInvividhaM hinastIti / syAdArekA, ye hi na pazyanti na zrRNvanti na jighranti na gacchanti kathaM punaste vedanAmanubhavantIti grahItavyam ?, amuSyArthasya prasiddhaye dRSTAnta-mAha-'se bemI'tyAdi, so'haM pRSTo bhavatA pRthivIkAyavedanAM bravImi, athavA 'se' iti tacchabdArthe varttate, yattvayA pRSTastadahaM bravImi, apizabdo yathAnAmazabdArthe, yathA nAma kazcijjAtyandho zrI AcArAMga sUtram (071)
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ badhiro mUkaH kuSThI paGguH anabhinirvRttapANyAdyavayavavibhAgo mRgAputravat pUrvakRtAzubhakarmo-dayAddhitAhitaprAptiparihAravimukho'tikaruNAM dazAM prAptaH, tamevaMvidhamandhA-diguNopetaM kazcitkuntAgreNa 'abbhe' iti AbhindyAt tathA'paraH kazcida-ndhamAcchindyAt sa ca bhidyamAnAdyavasthAyAM na pazyati na zruNoti mUkatvA-noccai rAraTIti, kimetAvatA tasya vedanA'bhAvo jIvAbhAvo vA zakyo vijJAtum ?, evaM pRthivIjIvA apyavyaktacetanA jAtyandhabadhiramUkapaGgvAdiguNopetapuruSavaditi, yathA vA paJcendriyANAM parispaSTacetanAnAM appege pAyamabbhe' iti yathA nAma kazcitpAdamAbhindyAdAcchindyAdvetyevaM gulphAdiSvapyAyojanIyamiti darzayati, evaM javAjAnUrukaTInAbhyudarapArzvapRSTaurohRdayastanaskandha-bAhuhastAGgulinakhagrIvA-hanukauSThadantajihvAtAlugalagaNDakarNa-nAsikA-kSibhUlalATaziraHprabhRtiSvavayaveSu bhidyamAneSu chidyamAneSu vA vedanotpatti-rlakSyate, evameSAmutkaTamohAjJAnabhAjAM styAnAdyudayAdavyakta-cetanA-nAmavyaktaiva vedanA bhavatIti grAhyam / atraiva dRSTAntAntaraM darzayitumAha-'appege saMpamArae appege uddavae' yathA nAma kazcit 'sam' ekIbhAvena prakarSeNa prANAnAM mAraNam-avyaktatvApAdanaM kasyacit kuryAt, mUrchAmA-pAdayedityarthaH, tathA'vasthaM ca yathA nAma kazcidapadrApayet prANebhyo vyaparopayet na cAsau tAM vedanAM sphuTAmanubhavati, asti cAvyaktA tasyAsau veda(ceta) neti, evaM pRthivIjIvAnAmapi draSTavyamiti / pRthivIkAyikAnAM jIvatvaM prasAdhya tathA nAnAvidhazastrasaMpAte vedanAM cAvirbhAvya adhunA tadvadhe bandhaM darzayitumAha- . ettha satthaM asamArabhamANassa iccete AraMbhA pariNNAtA bhavaMti. taM pariNNAya mehAvI neva sayaM puDhavisatthaM samAraMbhejA, Neva'NNehi puDhavisatthaM samAraMbhAvejjA, Neva'NNe puDhavisatthaM samAraMbhaMte samaNujANejA, jassete puDhavikammasamAraMbhA pariNNAtA bhavaMti se hu murNa pariNNAtakammetti bemi // sU0 17 // iti prathamAdhyayane dvitIya uddezakaH / 'atra' pRthivIkAye zastraM dravyabhAvabhinnaM, tatra dravyazastraM svakAya zrI AcArAMga sUtram (072)
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ parakAyobhayarUpaM, bhAvazastraM tvasaMyamo duSpraNihitamanovAkkAyalakSaNaH, etadvividhamapi zastraM samArabhamANasyeti 'ete' khananakRSyAdyAtmakA: samArambhAH bandhahetutvena 'aparijJAtA' aviditA bhavanti, etadviparItasya parijJAtA bhavantIti darzayitumAha-'etthe'tyAdi, 'atra' pRthivIkAye dvividhamapi zastram 'asamArabhamANassa' avyApArayata iti, 'ete' prAguktAH karmasamArambhAH 'parijJAtA' viditA bhavanti, anena ca viratyadhikAra: pratipAdito bhavatIti, tAmeva viratiM svanAmagrAhamAha-'ta'mityAdi, taM pRthivIkAyasamArambhe bandhaM parijJAya asamArambhe cA'bandhamiti medhAvI' kuzala: etat kuryAditi-darzayati naiva pRthivIzastraM dravyabhAvabhinnaM samArabheta, nApi tadviSayo'nyaiH samArambha: kArayitavyaH, na cAnyAn pRthivIzastraM samArabhamANAn samanujAnIyAt iti, evaM ca manovAkkAyakarmabhiratItAnAgatakAlayorapyAyojanIyamiti, tatazcaivaM kRtanivRttirasau muniriti vyapadizyate, na zeSa iti darzayannupasaJjihIrSurAha-'yasya' viditapRthivIjIvavedanAsvarUpasya, 'ete' pRthivIviSayAH karma samArambhAH khananakRSyAdyAtmakA: karmabandhahetutvena parijJAtA bhavanti jJaparijJayA tathA pratyAkhyAnaparijJayA ca parihRtA bhavanti, huravadhAraNe, sa eva munirdvividhayA'pi parijJayA parijJAtaM karma-sAvadyAnuSThAnamaSTaprakAraM vA karma yena sa parijJAtakarmA, nAparaH zAkyAdiH, bravImi pUrvavaditi zastraparijJAyAM dvitIya uddezakaH samApta: // 1-2 // // atha prathamAdhyayane tRtIyo'pkAyoddezakaH // gataH pRthivyuddezakaH, sAmpratamapkAyoddezakaH samArabhyate. asya cAyamabhisambandhaH-ihAnantaroddezake pRthivIkAyajIvA: pratipAditAstadvadhe bandho viratizca, sAmprataM kramAyAtasyApkAyasya jIvatvaM tadvadhe bandho viratizca pratipA-dyate iti, anena sambandhenAyAtasyAsyoddezakasya catvAryanuyogadvArANi vAcyAni, tatra nAmaniSpanne nikSepe apkAyoddezakaH, tatra pRthivIkAyajIvasvarUpasamadhigataye yAni nava nikSepAdIni dvArA zrI AcArAMga sUtram (073)
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ NyuktAni, apkAye'pi tAnyeva samAnatayA'tideSTu-kAma: kAnicidvizeSAbhidhitsayoddhartu kAmazca niyuktikAro gAthAmAha____ Aussavi dArAI tAI jAI havaMti puDhavIe / / nANattI u vihANe parimANuvabhogasatthe ya // 106 / / apkAyasyApi tAnyeva dvArANi bhavanti yAni pRthivyAH pratipAditAnIti, 'nAnAtvaM' bhedarUpaM vidhAnaparimANopabhogazastraviSayaM draSTavyaM, cazabdA-lakSaNaviSayaM ca, tuzabdo'vadhAraNArthaH, etadgatameva nAnAtvaM nAnyagatamiti / / tatra vidhAnaprarUpaNA, tadgataM nAnAtvaM pradarzayitumAha duvihA u AujIvA suhumA taha bAyarA ya logaMmi / suhumA ya savvaloe paMceva ya bAyaravihANA // 107 // spaSTA / / tatra paJca bAdaravidhAnAni darzayitumAhasuddhodae ya ussA hime ya mahiyA ya harataNU ceva / bAyara AuvihANA paMcavihA vaNNiyA ee // 108 // __ 'zuddhodakaM' taDAgasamudranadIhradAvaTAdigatamavazyAdirahitamiti, 'avazyAyo' rajanyAM yastrehaH patati, himaM tu zizirasamaye zItapudgalasamparkAjjalameva kaThinIbhUtamiti, garbhamAsAdiSu sAyaM prAtarvA dhUmikApAto mahiketyucyate, varSAzaratkAlayorharitAGkaramastakasthito jalabindubhUmisnehasamparkodbhUto haratanuzabdenAbhidhIyate, evamete paJca bAdarApkAyavidhayo vyAvarNitAH / nanu ca prajJApanAyAM bAdarApkAyabhedA bahavaH paripaThitAH, tadyathA-karakazItoSNakSArakSatrakaTumlalavaNavaruNakAlodapuSkara kSIraghRtekSurasAdayaH, kathaM punasteSAmatra saGgrahaH ?, ucyate, karakastAvatkaThinatvAddhimAntapAtI, zeSAstu sparzarasasthAnavarNamAtrabhinnatvAnna zuddhodakamativarttante, yadyevaM prajJApanAyAM kimartho'parabhedAnAM pAThaH ?, ucyate, strIbAlamandabuddhyAdipratipattyarthamiti, ihApi kasmAnna tadarthaM pAThaH ?, ucyate, prajJApanAdhyayanamupAGgatvAdAeM, tatra yuktaH sakala-bhedopanyAsaH zrI AcArAMga sUtram (074)
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ stryAdyanugrahAya, niryuktayastu sUtrArthaM piNDAkurvantyaH pravartanta itya- doSaH / ta ete bAdarApkAyAH samAsato dvedhAH - paryAptakA aparyAptakAzca tatrAparyAptakA varNAdInasamprAptAH, paryAptakAstu varNagandharasasparzAdezaiH sahasrAgrazo bhidyante, tatazca saGkhyeyAni yonipramukhAni zatasahasrANi bhavanti bhedAnAmityavagantavyaM, saMvRtayonayazcaite, sA ca yoniH sacittAcittamizrabhedAt tridhA, punazca zItoSNobhayabhedAttrividhaiva, evaM gaNyamAnAH yonInAM sapta lakSA bhavantIti / / prarUpaNAnantaraM parimANadvAramAha je bAyarapajjattA payarassa asaMkhabhAgamittA / sesA tinnivi rAsI vIsuM logA asaMkhijjA / / 109 / / ye bAdarApkAyaparyAptakAste saMvarttitalokapratarAsaMkhyeyabhAgavartipradezarAziparimANAH, zeSAstu trayo'pi rAzayo 'viSvak pRthagasaMkhyeyalokAkAzapradezarAziparimANA iti, vizeSazcAyam - bAdarapRthivIkAyaparyAptakebhyo bAdarApkAyaparyAptakA asaMkhyeyaguNAH bAdarapRthvIkAyAparyAptakebhyo bAdarApkAyAparyAptakA asaMkhyeyaguNAH sUkSmapRthivIkAyAparyAptakebhyaH sUkSmApkAyAparyAptakA vizeSAdhikA: sukSmapRthvIkAyaparyAptakebhyaH sukSmApkAyaparyAptakA vizeSAdhikAH / / sAmprataM parimANadvArAnantaraM cazabdasUcitaM lakSaNadvAramAha jaha hatthissa sarIraM kalalAvatthassa ahuNovavannassa / hoi udagaMDagassa ya esuvamA savvajIvANaM / / 110 / / athavA para AkSipati - nApkAyo jIvaH, tallakSaNAyogAt prazravaNAdivadityasya hetorasiddhatodbhAvanArthaM dRSTAntadvAreNa lakSaNamAha - jahetyAdi, yathA hastinaH zarIraM kalalAvasthAyAmadhunotpannasya dravaM sacetanaM ca dRSTam, evamapkAyo'pIti, yathA vA udakapradhAnamaNDakamudakANDamadhunotpannamityarthaH, tanmadhyavyavasthitaM rasamAtramasaJjAtAvayavamanabhivyaktacaJcvAdipravibhAgaM cetanAvad dRSTam, eSA evopamA apkAyajIvAnAmapIti, zrI AcArAMga sUtram (075)
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ hastizarIrakalalagrahaNaM ca mahAkAyatvAttadbahubhavatItyata: sukhena pratipadyate, adhunopapannagrahaNaM saptAhaparigrahArthaM, yataH saptAhameva kalalaM bhavati, paratastvarbudAdi, aNDake'pyu (keSUdakagrahaNamevamarthamatra, prayogazcAyamsacetanA ApaH, zastrAnupahatatve sati dravatvAt, hastizarIropAdAnabhUtakalalavat, vizeSaNopAdAnAtprazravaNadivyudAsaH, tathA sAtmakaM toyam, anupahatadravatvAd, aNDakamadhyasthitakalalavaditi, tathA Apo jIvazarIrANi, chedyatvAdbhedyatvAdutkSepyatvAdbhojyatvAdbhogyatvAt gheyatvAdrasanIyatvAt sparzanIyatvAt dRzyatvAd dravyatvAd evaM sarve'pi zarIradharmA hetutvenopanyasanIyAH, gaganavarjabhUtadharmAzca rUpavattvAkAravattvAdayaH, sarvatra cAyaM dRSTAntaH-sAsnAviSANAdisaGghAtavaditi, nanu ca rUpavattvAkAravatvAdayo bhUtadharmAH paramANuSvapi dRSTA ityanaikAntikatA, naitadevaM, yadatra chedyatvAdihetutvenopanyastaM tatsarvamindriyavyavahArAnupAti, na ca tathA paramANavaH, ata: prakaraNAdatIndriyaparamANuvyavacchedaH, yadivA naivAsau vipakSaH, sarvasya pudgaladravyasya dravyazarIrAbhyupagamAt, jIvasahitAsahitatvaM tu vizeSaH, uktaM ca 'taNavo'NabbhAtivigAra muttajAittao'NilaMtA u / satthAsattha-hayAo nijIvasajIvarUvAo / / 1 / / ' (tanavo'NvabhrAdivikArA mUrtajA-titvata: anilAntAstu / zastrAzastrAhatA nirjIvasajIvarUpAH // 1 // ) evaM zarIratve siddhe sati pramANaM-sacetanA himAdayaH, kvacit apkAyatvAd, itarodakavat iti, tathA sacetanA ApaH, kvacit khAta-bhUmisvAbhAvika-sammabhavatvAd, darduravat, athavA sacetanA antarikSodbhavA ApaH, svAbhAvi-kavyomasambhUtasampAtitvAt, matsyavat, ata ete evavidhalakSaNa-bhAktvAjjIvA bhavantyapkAyAH // sAmpratamupabhogadvAramAha___NhANe piaNe taha dhoaNe ya bhattakaraNe a see a / Aussa u paribhogo gamaNAgamaNe ya jI(nA)vANaM // 111 / / zrI AcArAMga sUtram (076)
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ snAnapAnadhAvanabhaktakaraNasekayAnapAtroDupagamanAgamanAdirupabhogaH / / tatazca tatparibhogAbhilASiNo jIvA etAni kAraNanyuddizyApkAyavadhe pravarttanta iti pradarzayitumAha ___eehiM kAraNehiM hiMsaMtI AukAie jIve / sAyaM gavesamANA parassa dukkhaM udIreMti // 112 / / 'ebhiH' snAnAvagAhanAdikaiH kAraNairupasthitaiH viSayaviSamohitAtmAno niSkaruNA apkAyikAn jIvAn 'hiMsanti' vyApAdayanti, kimarthamityAha-sAtaM sukhaM tadAtmana: 'anveSayantaH' prArthayantaH hitAhitavicArazUnyamanasa: katipayadivasasthAyiramyayauvanadarpAdhmAtacetasaH santa: sadvivekarahitA: tathA vivekijanasaMsargavikalA: 'parasya'abAderjantugaNasya 'duHkham' asAtalakSaNaM tad 'udIrayanti' asAtavedanIyamutpAdayantItyarthaH, uktaM ca-'ekaM hi cakSuramalaM sahajo vivekastadvadbhireva saha saMvasatirdvitIyam / etaddvayaM bhuvi na yasya sa tattvato'ndhastasyApamArgacalana khalu ko'parAdhaH ? // 1 / / ' idAnIM zastradvAra-mucyate ussiMcaNagAlaNadhovaNe ya uvagaraNamattabhaMDe ya / bAyaraAukkAe eyaM tu samAsao satthaM // 113 / / zastraM dravyabhAvabhedAt dvidhA-dravyazastramapi samAsavibhAgabhedAt' dvidhaiva, tatra samAsato dravyazastramidam-Urdhva secanamutsecanaM-kUpAdeH kozAdinotkSepaNamityarthaH, 'gAlanaM' ghanamasRNavastrArddhAntena 'dhAvanaM' vastrAdhupakaraNacarmakozakaTAhA (ghaTA) dibhaNDakaviSayam, evamAdikaM bAdarApkAye 'etat' pUrvoktaM 'samAsata:' sAmAnyena zastraM, tu zabdo vibhAgApekSayA vizeSaNArthaH / / vibhAgatastvidamkiMcI sakAya satthaM kiMcI parakAya tadubhayaM kiMcI / eyaM tu davvasatthaM bhAve ya asaMjamo satthaM // 114 / / AcArAMga sUtram (077)
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiJcit svakAyazastraM nAdeyaM taDAgasya, kizcatparakAyazastraM mRttikA-snehakSArAdi, kiJciccobhayaM udakamizramRttikodakasyeti, bhAvazastramasaMyamaH pramattasya duSpraNihitamanovAkkAyalakSaNa iti / / zeSadvArANi pRthivIkAyavanetavyAni iti darzayitumAha sesAI dArAI tAI tAI havaMti puDhavIe / evaM Auddese nijuttI kittiyA. esA (hoi) // 115 // 'zeSANI'tyukta zeSANi nikSepavedanAvadhanivRttirUpANi, tAnyevAtrApi draSTavyAni yAni 2 pRthivyAM bhavantIti, 'evam' uktaprakAreNApkAyoddezake 'niyuktiH nizcayenArthaghaTanA kIrtitA' pradarzitA bhavatIti / / sAmprataM sUtrAnugame'skhalitAdiguNopetaM sUtramuccAraNIyaM, taccedam se bemi vi jahA se aNagAre ujjukaDe niyAgapaDivaNNe (nikAya-paDivanne) amAyaM kuvvamANe viyAhie // sU0 18 // 'se bemI'tyAdi asya cAyamabhisambandhaH-ihAnantaroddezake parisamAptisUtre 'pRthivIkAyasamArambhavyAvRtto muni' rityuktaM, na caitAvatA sampUrNo munirbhavati, yathA ca bhavati tathA darzayati, tathA''disUtreNAyaM sambandha:-sudharmasvAmI idamAha-zrutaM mayA bhagavadantike yat prAk pratipAditamanyaccedamityevaM paramparasUtrasambandho'pi prAgvadvAcyaH / sezabdastacchabdArtho, sa yathA pRthivIkAyasamArambhavyAvRttyuttarakAlaM sampUrNAnagAravyapadezabhAga bhavati tadahaM bravImi, api: samuccaye, sa yathA cA'nagAro na bhavati tathA ca bravImi aNagArA mo tti ege pavayamANe'tyAdineti, na vidyate agAraM-gRhameSAmityanagArA, iha ca yatyAdizabdavyudAsenAnagArazabdopAdAnenaitadAcaSTegRhaparityAgaH pradhAnaM munitvakAraNaM, tadAzrayatvAtsAvadyAnuSThAnasya, niravadyAnuSThAyI ca muniriti darzayati-'ujjukaDe' tti Rju:-akuTila: saMyamo duSpraNihitamanovAkkAyanirodhaH sarvasattvasaMrakSaNapravRttatvAddayaikarUpaH, sarvatrAkuTilagatiritiyAvat, yadi vA mokSasthAna zrI AcArAMga sUtram (078)
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ gamanarjuzreNipratipatteH sarvasaMvarasaMyamAt, kAraNe kAryopacAraM kRtvA saMyama eva, sa ca saptadazaprakAra RjuH taM karotIti RjukRt, RjukArItyarthaH / anena cedamuktaM bhavati-azeSasaMyamAnuSThAyI sampUrNo'nagAraH, evaM vidhazcedRg bhavatIti tad darzayati-'niyAgapaDivanne'tti yajanaM yAga: niyato nizcito vA yAgo niyAgomokSamArgaH, saGgatArthatvAddhAto: samyagjJAnadarzanacAritrAtmatayA gataM saGgatamiti, taM niyAgaM-samyagdarzanajJAnacAritrAtmakaM mokSamArga pratipanno niyAga pratipannaH, pAThAntaraM vA 'nikAyapratipanno' nirgata: kAya:-audArikAdiryasmAdyasminvA sati sa nikAyo-mokSastaM pratipanno nikAyapratipanannaH, tatkAraNasya samyagdarzanAdeH svazaktyA'nuSThAnAt svazaktyA'SThAnaM cAmAyAvino bhavatIti darzayati-'amAyaM kuvvamANe'tti mAyA-sarvatra svavIryanigRhanaM, na mAyA amAyA tAM kurvANaH, anigRhitabalavIrya: saMyamAnuSThAne parAkramamANo'nagAro vyAkhyAta iti, anena ca tajjAtIyopAdAnAdazeSakaSAyApagamo'pi draSTavya iti, uktaM ca-'sohI ya (zodhizcarjubhUtasya dharma: zuddhasya tiSThati.) ujjuyabhUyassa, dhammo suddhassa ciTThaitti / / tadevamasAvuddhRtasakalamAyAvallIvitAnaH kiM kuryAdityAhajAe saddhAe nikkhaMto tameva aNupAlijA, viyahittA visottiyaM (vijahittA puvvasaMjoyaM) ||suu0 19 // yayA zraddhayA' pravarddhamAnasaMyamasthAna (mAnuSThAna) kaNDakarUpayA 'niSkrAntaH' pravajyAM gRhItavAn 'tAmeva' zraddhAmazrAnto yAvajjIvam 'anupAlayed' rakSedityarthaH, pravrajyAkAle ca prAyazaH pravRddhapariNAma eva pravrajati, pazcAttu saMyamazreNI pratipanno varddhamAnapariNAmo vA hIyamAnapariNAmo vA avasthitapariNAmo veti, tatra vRddhikAlo hAnikAlo vA samayAdyutkarSeNAntarmohUrttikaH, nAtaH paraM saGklezavizuddhyaddhe bhavataH, uktaM ca-nAntarmuhUrttakAlamativRtya zakyaM hi jagati saGleSTum / nApi vizoddhaM zakyaM pratyakSo hyAtmanaH so'rthaH // 1 // upayogadvayaparivRttiH sA nirhetukA svabhAvatvAt / AtmapratyakSo hi svabhAvo vyarthA'tra hetUktiH // 2 // ' avasthitikAlazca zrI AcArAMga sUtram (079)
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvayovRddhihAnilakSaNayoryavamadhyavajramadhyayoraSTau samayAH, tata UrdhvamavazyaM pAtAt, ayaM ca vRddhihAnyavasthitarUpa: pariNAma: kevalinAM nizcayena gamyo na chadmasthAnAmiti / yadyapi ca pravrajyAbhigamottarakAlaM zrutasAgaramavagAhamAna: saMvegavairAgyabhAvanAbhAvitAntarAtmA kazcitpravarddhamAnameva pariNAmaM bhajate, tathA coktam-'jaha jaha suyamavagAhai aisayarasapasarasaMjuyamauvvaM / taha taha palhAi muNI navanavasaMvegasaddhAe // 1 // ' (yathA yathA zrutamavagAhate 'tizayarasaprasarasaMyutamapUrvam / tathA tathA prahlAdate munirnavanavasaMvegazraddhayA // 1 // ) tathApi stoka eva tAdRk bahavazca paripatanti ato'bhidhIyate 'tAmevAnupAlayediti, kathaM puna: kRtvA zraddhAmanupAlayedityAha- 'vijahe'tyAdi, 'vihAya' parityajya 'visrotasikAM' zaGkA, sA ca dvidhA-sarvazaGkA dezazaGkA ca, tatra sarvazaGkA kimasti Arhato mArgo naveti (mArga uta neti), dezazaGkA tu kiM vidyante apkAyAdayo jIvAH ?, vizeSya pravacane'bhihitatvAt spaSTacetanAtmaliGgAbhAvAnna vidyante iti vA, ityevamAdikAmArekAM vihAya sampUrNAnanagAraguNAn pAlayet, ya divA visrotAMsi dravyabhAvabhedAt dvidhA-tatra dravyavisrotAMsi nadyAdisrotasAM pratIpagamanAni, bhAvavisrotAMsi tu mokSaM prati samyagdarzanAdisrotasA prasthitAnAM virUpANi, pratikUlAni gamanAni bhAvavisrotAMsi, tAni vihAya sampUrNAnagAraguNabhAg bhavati, zraddhAM vA'nupAlayediti, pAThAntaraM vA vijahittA puvvasaMjoga' pUrvasaMyoga:mAtA-pitrAdibhiH, asya copalakSaNArthatvAtpazcAtsaMyogo'pi zvazurAdikRto grAhyastaM 'vihAya' tyaktvA 'zraddhAmanupAlayediti mIlanIyaM / / tatra yasyAyamupadezo dIyate yathA 'vihAya vistrotAMsi tadanu zraddhAnupAlanaM kArya' sa evAbhidhIyate-na kevalaM bhavAnevApUrvamidamanuSThAnamevaMvidhaM kariSyati, kiM tvanyairapi mahAsattvaiH kRtapUrvamiti darzayitumAha paNayA vIrA mahAvIhiM ||suu0 20 / / 'praNatA' prahvA: 'vIrAH' parISahopasargakaSAyasenAvijayAt vIthi: zrI AcArAMga sUtram (oco)
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ panthAH mahAMzcAsau vIthizca mahAvIthi:-samyag darzanAdirUpo mokSamArgo jinendracandrAdibhiH satpuruSaiH prahataH, taM prati prahvAH-vIryavantaH saMyamAnuSThAnaM kurvanti, tatazcottamapuruSaprahato'yaM mArga iti pradarzya tajanitamArgavisambho vineyaH saMyamAnuSThAne sukhenaiva pravarttayiSyate / / upadezAntaramAha-lokaM cetyAdi, athavA yadyapi bhavato matirna kramate'pkAyajIvaviSaye, asaMskRtatvAt, tathApi bhagavadAjJeyamiti zraddhAtavyamityAha logaM ca ANAe abhisameccA akuobhayaM ||suu0 21 // atrAdikRtatvAdapkAyaloko lokazabdenAbhidhIyate, tamapkAyalokaM cazabdAdanyAMzca padArthAn 'AjJayA' maunIndravacanenAbhimukhyena samyagitvAjJAtvA, yathA'pkAyAdayo jIvA:, ityevamavagamya na vidyate kutazciddheto:kenApi prakAreNa jantUnAM bhayaM yasmAt so'yamakutobhaya:-saMyamastamanupAlayediti sambandhaH, yadvA 'akutobhayaH' apkAyaloko, yato'sau na kutazcidbhayamicchati, maraNabhIrutvAt, tamAzayA'bhisametyAnupAlayedrakSedityarthaH / / apkAyaloka-mAjJayA abhisametya yatkarttavyaM tadAha se bemi, Neva sayaM logaM abbhAikkhijjA, Neva attANaM abbhAikkhijA, je loyaM abbhAikkhai, se attANaM abbhAikkhai, je attANaM abbhAikkhai se loyaM abbhAikkhai // sU0 22 / / so'haM bravImi, se zabdasya yuSmadarthatvAttvAM vA bravImi, na svayam' AtmanA 'lokaH' apkAyaloko'bhyAkhyAtavyaH, abhyAkhyAnaM nAmAsadabhiyogaH, yathA'cauraM cauramityAha, iha tu jIvA na bhavantyApaH, kevalamupakaraNamAtraM, ghRtatailAdivat, eSo'sadabhiyogaH, hastyAdInAmapi jIvAnAmupakaraNatvAt, syAdArekAnatvetadevAbhyAkhyAnaM yadajIvAnAM jIvatvApAdanaM naitadasti, prasAdhitamapAM prAk sacenatvaM, yathA hi asya zarIrasyApratyayAdibhirhetubhiradhiSThAtA''tmA vyatiriktaH prAk prasAdhita evamapkAyo'pyavyaktacetanayA sacetana iti prAk prasAdhitaH, na ca It AcArAMga sUtram (081)
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ prasAdhitasyAbhyAkhyAnaM nyAyyam, athApi syAd, Atmano'pi zarIrAdhiSThAturabhyAkhyAnaM karttavyaM, na ca tatkriyamANaM ghaTAmiyIti darzayati-'neva attANaM abbhAikkhejjA' naiva AtmAnaM zarIrAdhiSThatAramahaMpratyasiddhaM jJAnAbhinnaguNaM pratyakSaM pratyAcakSIta' apahRvIta nanu caitadeva kathamavasIyate-zarIrAdhiSThAtA''tmA'stIti, ucyate, vismaraNazIlo devAnAM priya uttamapi bhANayati, tathAhi-AhRtamidaM zarIraM kenacidabhisandhimatA, kapharudhirAGgopAGgAdipariNate:, annAdivat, tathotsRSTamapi kenacidabhisandhimataiva, AhRtatvAd, annamalavaditi, tathA na jJAnopalabdhipUrvakaH parispando bhrAntirUpaH, parispandatvAt, tvadIyavacanaparispandavat, tathA vidyamAnAdhiSThAtR-vyApArabhAJjIndriyANi, karaNatvAt, dAtrAdivat, evaM kutarkamArgAnusArihetumAlocchedaH syAdvAdaparazunA kAryaH, ata evaMvidhopapattisamadhigatamAtmAnaM zubhAzubhaphalabhAjaM na pratyAcakSIta, evaM ca sati yo hyajJaH kutarkatimiropahatajJAna-cakSurapkAyalokamabhyAkhyAtipratyAcaSTe sa sarvapramANasiddhamAtmAnamabhyAkhyAti, yazcAtmAnamabhyAkhyAtinAsmyahaM, sa sAmarthyAdapkAyalokamabhyAkhyAti, yato hyAtmani pANyAdyavayavopetazarIrAdhiSThAyini praspaSTaliGge'bhyAkhyAte satyavyaktacetanAliGgo'pkAyalokastena sutarAmabhyAkhyAtaH / / evamanekadoSopapattiM viditvA nAyamapkAyaloko'bhyAkhyAtavya ityAlocya sAdhavo nApkAyaviSayamArambhaM kurvantIti, zAkyAdayastvanyathopasthitA sati darzayitumAha ___ lajjamANA puDho pAsa-aNagArA mo tti ege pavayamANA jamiNaM virUvarUvehiM satthehiM udayakammasamAraMbheNaM udayasatthaM samAraMbhamANe aNegarUve pANe vihiMsai 1 / tattha khalu bhagavatA pariNNA paveditA, imassa ceva jIviyassa parivaMdaNamANaNapUyaNAe jAimaraNamoyaNAe dukkhapaDighAyaheuM se sayameva udayasatthaM samArabhati aNNehiM vA udayasatthaM samAraMbhAveti aNNe udayasatthaM samAraMbhaMte samaNujANati, taM se ahiyAe taM se abohIe 2 / se taM saMbujjhamANe zrI AcArAMga sUtram (082)
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ AyANIyaM samuTThAya soccA bhagavao aNagArANaM aMtie ihamegesiM NAyaM bhavati-esa khalu gaMthe esa khalu mohe esa khalu mAre esa khalu Narae, iccatthaM gaDDie loe jamiNaM vikhvasvehiM satthehiM udayakammasamArambheNaM udayasatthaM samAraMbhamANe aNNe aNegarUve pANe vihiM-sai 3 / se bemi saMti pANA udayanissiyA jIvA aNegA 4||suu0 23 / / 'lajjamAnAH' svakIyaM pravrajyAbhAsaM kurvANA: yadivA sAvadyAnuSThAnena lajjamAnA:-lajjAM kurvANA: 'pRthag'vibhinnA: zAkyolUkakaNabhUkkapilAdiziSyAH, pazyeti ziSyacodanA, avivakSitakarmakA api akarmakA bhavanti, yathA-pazya mRgo dhAvatIti, dvitIyArthe vA prathamA subavyatyayena draSTavyA, tatazcAyamarthaH-zAkyAdIn gRhItapravrajyAnapi sAvadyAnuSThAnaratAn pRthagvibhinnAn pazya, kiM tairasadAcaritaM ? yenaivaM pradarzyanta iti darzayatianagArA vayamityeke zAkyAdayaH pravadanto 'yadidaM' yadetat, kAkvA darzayati-'virUparUpaiH' utsecanAgnividhyApanAdizastraiH svakAyaparakAyabhedabhinnairudakakarma samArabhante, udakakarmasamArambheNa ca udake zastraM udakameva vA zastraM samArabhante, tacca samArabhamANo'nekarUpAnvanaspatidvIndriyAdIvividhaM hinasti 1, tatra khalu bhagavatA parijJA praveditA, yathA asyaiva jIvitavyasya parivandanamAnanapUjanArthaM jAtimaraNamocanArthaM duHkhapratighAtahetuM yat karoti taddarzayati-sa svayamevodaka-zastraM samArabhate anyaizcodakazastraM samArambhayati anyAMzcodakazastraM samArabhamamANAn samanujAnIte, taccodakasamArambhaNaM tasyAhitAya bhavati, tathA tadevAbodhilAbhAya bhavati 2, sa etatsambudhyamAna AdAnIyaM-samyagdarzanAdi samyagutthAyaabhyupagamya zrutvA bhagavato'nagArANaM vA'ntike ihaikeSAM sAdhUnAM yat jJAtaM bhavati tadarzayati- eSaH' apkAyasamArambho grantha eSa khalu moha eSa khalu mAra eSa khalu naraka ityevamarthaM gRddho loko yadidaM virUparUpaiH zastraiH udakakarmasamArambheNodakazastraM samArabhamANo'nyAnanekarUpAn prANino vividhaM hinastItyetatprAgavat vyAkhyeyaM 3, punarapyAha-'se bemI'tyAdi, / AcArAMga sUtram (083)
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ sezabda Atmanirdeze, so'hamevamupalabdhAnekApkAyatattvavRttAnto bravImi'santi' vidyante prANina udakanizritA:-pUtarakamatsyAdayo yAnudakArambhapravRtto hanyAditi, athavA'paraH sambandhaH-prAguktamudakazastraM samArabhamANo'nyAnapyanekarUpAn jantUna vividhaM hinastIti, tat kathametacchakyamabhyupagantumityata Aha- 'santi pANA' ityAdi pUrvavat, kiyantaH punasta iti darzayati-'jIvA aNegA' punarjIvopAdAnamudakAzritaprabhUtajIvabhedajJApanArthaM tatazcedamuktaM bhavati-ekaikasmin jIvabhede udakAzritA aneke asaMkhyeyA: prANino bhavanti, evaM cApkAyaviSayArambhabhAjaH puraSAste tanizritaprabhUtajIvasattvavyApattikAriNo draSTavyAH 4 / / zAkyAdayastUdakAzritAneva dvIndriyAdIn jIvAnicchanti nodakamityetadeva darzayatiihaM ca khalu bho ! aNagArANaM udayajIvA viyAhiyA // sU0 24 // khaluzabdo'vadhAraNe 'ihaiva' jJAtaputrIye pravacane dvAdazAGge gaNipiTake 'anagArANAM' sAdhUnAm 'udakajIvA' udakarUpA jIvAzcazabdAttadAzritAzca pUtarakachedanakaloddaNakabhramarakamatsyAdayo jIvA vyAkhyAtAH, avadhAraNaphalaM ca nAnyeSAmudakarUpA jIvAH pratipAditAH / / yadyevamudakameva jIvAstato'vazyaM tatparibhoge sati prANAtipAtabhAja: sAdhava iti, atrocyate, naitadevaM, yato vayaM trividhamapkAyamAcakSmahe-sacittaM mizramacittaM ca, tatra yo'citto'pkAya-stenopayogavidhi: sAdhUnAM, netarAbhyAM, kathaM punarasau bhavatyacitta: ? kiM svabhAvAdevAhozvicchasrasambandhAt ?, ubhayathA'pIti, tatra ya: svabhAvAdevAcittIbhavati na bAhyazastrasamparkAt, tamacittaM jAnAnA api kevalamana:paryAyAvadhizrutajJAnino na paribhuJjate, anavasthAprasaGgabhIrutayA, yato nu zrUyate-bhagavatA kila zrIvardhamAnasvAminA vimalasalilasamullasattaraGgaH zaivalapaTa latrasAdirahito mahAhrado vyapagatAzeSajalajantuko'cittavAriparipUrNaH svaziSyANAM tRDbAdhitAnAmapi pAnAya nAnujajJe, tathA acittatilazakaTasthaNDilaparibhogAnujJA cAnavasthAdoSasaMrakSaNAya bhagavatA na kRteti, zrutajJAnaprAmANyajJApanArthaM zrI AcArAMga sUtram (084)
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ ca, tathAhi-sAmAnyazrutajJAnI bAhyendhanasamparkAruSitasvarupamevAcittamiti vyavaharati jalaM, na punarnirindhanameveti, ato yadvAdazastrasamparkAt pariNAmAntarApannaM varNAdibhistadacittaM sAdhuparibhogAya kalpate, kiM punastacchastramityata AhasatthaM cetha aNuvIi pAsA, puDho satthaM('pAsaM) paveiyaM ||suu0 25 // zasyante -hiMsyante'nena prANina iti zastraM, taccotsecanagAlanaupakaraNadhAvanAdi svakAyAdi ca varNAdyApattayo vA pUrvAvasthAvilakSaNA: zastraM, tathAhi-agnipudgalAnugatatvAdISatpiGgalaM jalaM bhavatyuSNaM gandhato'pi dhUmagandhi rasato virasaM sparzata uSNaM taccodvRttatridaNDam, evaMvidhAvasthaM yadi tataH kalpate, nAnyathA, tathA kacavarakarISagomUtroSAdIndhanasambandhAt stokamadhyabahubhedAt, stokaM stoke prakSipatItyAdicaturbhaGgikAbhAvanA kAryA, evametat, trividhaM zastraM, cazabdo'vadhAraNArthaH, anyatamazastrasamparkavidhvastameva grAhya, nAnyatheti, 'ettha'tti etasmin apkAye prastute 'anuvicintya' vicArya idamasya zastramityevaM grAhya, 'pazye' tyanena ziSyasya codaneti / tadevaM nAnAvidhaM zastramapkAyasyAstIti pratipAditam, etadeva darzayati- puDho satthaM paveditaM' 'pRthag' vibhinnamu-tsecanAdikaM zastraM praveditam' AkhyAtaM bhagavatA, 'pAThAntaraM vA puDho'pAsaM paveditaM' evaM pRthagvibhinnalakSaNena zastreNa pariNAmitamudakagrahaNamapAzaM praveditam-AkhyAtaM bhagavatA, apAza:abandhanaM zastrapariNAmitodakagrahaNamabandhanamAkhyAtamitiyAvad / / evaM tAvatsAdhUnAM sacittamizrApkAyaparityAgenAcittapayasAM paribhogaH pratipAditaH, ye punaH zAkyAdayo'pkAyopabhogapravRttAste niyamata evApkAyaM vihiMsanti tadAzritAMzcAnyAniti, tatra na kevalaM prANAtipAtApattirevaM teSAM, kimanyadityata Aha. a duvA adinAdANaM ||suu0 26 // zrI AcArAMga sUtram (085)
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'atha ve'ti pakSAntaropanyAsadvAreNAbhyuccayopadarzanArthaH, azastropahatApkAyopabhogakAriNAM na kevalaM prANAtipAtaH, api tvadattAdAnamapi tatteSAM, yato yairapkAyajantubhiryAni zarIrANi nirvatitAni tairadattAni te tAnyupabhuJjate, yathA-kazcit pumAn sacittazAkyabhikSukazarIrakAt khaNDamutkRtya gRhNIyAd, adattaM hi tasya tat, paraparigRhItatvAt parakIyagavAdyAdAnavat, evaM tAni zarIrANyabjIvaparigRhItAni gRhNIto'dattAdAnamavazyambhAvi, svAmyanujJAnAbhAvAditi, nanu yasya tattaDAgakUpAdi tenAnujJAtaM sakRttatpaya iti, tatazca nAdattAdAnaM, svAminA'nujJAtatvAt, parAnujJAtapazvAdidhAtavat, nanvetadapi sAdhyAvasthamevopanyastaM, yataH pazurapi zarIrapradAnavimukha eva bhinnAryamaryAdairuccairAraTanvizasyate, tatazca kathamiva nAdattAdAnaM syAt ?, na cAnyadIyasyAnya: svAmI dRSTaH paramArthacintAyAM, nanvevamazeSalokaprasiddhagodAnAdivyavahArastruTyati, truTyatu nAmaivaMvidhaH pApasambandhaH, taddhi deyaM yaduHkhitaM svayaM na bhavati dAsIbalIvardAdivat, na cAnyeSAM duHkhotpatteH kAraNaM halakhaDgAdivat, etadvyatiriktaM dAtRparigRhItrorekAntata evopakArakaM deyaM pratijAnate jinendramatAvalambina:, uktaM ca-'yat svayamaduHkhitaM syAnna ca paraduHkhe nimittabhUtamapi / kevalamupagrahakara dharmakRte tadbhaveddeyam / / 1 / / ' iti, tasmAdavasthitametatteSAM tadadattAdAnamapIti / / sAmpratametaddoSadvayaM svasiddhAntAbhyupagamadvAreNa para: parijihIrSurAha kappai Ne kappai Ne pAuM, aduvA vibhUsAe |suu0 27 // azastropahatodakArambhiNo hi coditA: santa evamAhuH- yathA naitat svamanISikAta: samArambhayAmo vayaM, kiM tvAgame nirjIvatvenAniSiddhatvAt 'kalpate' yujyate 'na:' asmAkaM pAtum' abhyavahartumiti, vIpsayA ca nAnAvidhaprayojanaviSaya upabhogo'bhyanujJAto bhavati, tathAhi-AjIvikabhasmasnAyyAdayo vadanti-pAtumasmAka kalpate na snAtuM vAriNA, zAkyaparivrAjakAdayastu snAnapAnAvagAhanAdi sarvaM kalpate iti prabhASante, etadeva zrI AcArAMga sUtram (Ocs)
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ svanAmagrAhaM darzayati-athavodakaM vibhUSArthamanujJAtaM naH samaye, vibhUSAkaracaraNapAyUpasthamukhaprakSAlanAdikA vastrabhaNDakAdiprakSAlanAtmikA vA, evaM snAnAdizaucAnuSThAyinAM nAsti kazciddoSa iti / / evaM te pariphalguvacasa: parivrAjakAdayo nijarAddhAntopanyAsena mugdhamatInvimohya kiM kurvantItyAha puDho satthehiM viuTTanti // sU0 28 // 'pRthag' vibhinnalakSaNai: nAnArUpairutsecanAdizastraiste anagArAyamANA: 'viudRnti'tti apkAyajIvAn jIvanAdvyAvarttayanti-vyaparopayantItyarthaH, yadivA pRthagvibhinnaiH zastrairapkAyikAnvividhaM kuTTanti-chindantItyarthaH, kuThe to: chedanArthatvAt / / adhunaiSAmAgamAnusAriNAmAgamAsAratvapratipAdanAyAha ettha'vi tesiM no nikaraNAe / / sU0 29 / / 'etasminnapi' prastute svAgamAnusAreNAbhyupagame sati kappaiNe kappai Ne pAuM, aduvA vibhUsAe'tti evaMrUpasteSAmayamAgamo yadbalAdapkAyaparibhoge te pravRttA: sa syAdvAdayuktibhirabhyAhata: san 'no nikaraNAe'tti no nizcayaM kartuM samartho bhavati, na kevalaM teSAM yuktayo na nizcayAyAlam, api tvAgamo'pItyapizabdArthaH, kathaM punastadAgamo nizcayAya nAlamiti, atrocyate, ta evaM praSTavyA:-ko'yamAgamo nAma ? yadAdezAtkalpate bhavatAmapkAyArambhaH, ta AhuH-prativiziSThAnupUrvavinyastavarNapadavAkyasaGghAta AptapraNIta Agama:, nityo'kartRko vA ?, tatazcaivamabhyupagate yo yena pratipanna AptaH sa nirAkarttavyaH, anApto'sau apkAyajIvAparijJAnAt tadvadhAnujJAnAdvA bhavAniva, jIvatvaM cApAM prAk prasAdhitameva, tatastatpraNItAgamo'pi saddharmacodanAyAmapramANam anAptapraNItatvAd, rathyApuruSavAkyavat, atha nityo'kartuka: samayo'bhyupagamyate tato nityatvaM duSpratipAdaM, yataH zakyate vaktuM-bhavadabhyupagata: samaya: sakartRko varNapadavAkyAtmakatvAt, vidhipratiSedhAtmakatvAt, ubhayasammatasakartRkagranthasandarbhavaditi, abhyupagamya vA brUmaH- apramANamasau, nityatvAdAkAzavat,
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ yacca pramANaM tadanityaM dRSTaM pratyakSAdivaditi, tathA vibhUSAsUtrAvayave'pi pRSTA na pratyuttaradAne kSamAH, yatiyogyaM snAnaM na bhavati, kAmAGgatvAt, maNDanavat, kAmAGgatA ca sarvajanaprasiddhA, tathA coktam-'snAnaM madadapakaraM, kAmAkaM prathamaM smRtam / tasmAtkAmaM parityajya, naiva snAnti dame ratAH // 1 // ' zaucArtho'pi na puSkalo, vAriNA bAhyamalApanayanamAtratvAt, na hyantarvyavasthitakarmamalakSAlanasamarthaM vAri dRSTaM, tasmAccharIravAGmanasAmakuzalapravRttinirodho bhAvazaucameva karmakSayAyAlaM, tacca vArisAdhyaM na bhavati, kutaH ? anvayavyatirekasamadhigamyatvAtsarvabhAvAnAM, na hi matsyAdayaH tatra sthitA matsyAditvakarmakSayabhAktvenAbhyugamyante, vinA ca vAriNA maharSayo vicitratapobhi: karma kSapayantIti, ata: sthitametattatsamayo na nizcayAya prabhavatIti / / tadevaM ni:sapatnamapAM jIvatvaM pratipAdya tatpravRttinivRttivikalpaphalapradarzanadvAreNopasaMjihIrSuH sakalamuddezArthamAha ettha satthaM samArabhamANassa iccee AraMbhA apariNNAyA bhavaMti, etthaM satthaM asamArabhamANassa / iccete AraMbhA pariNNAyA bhavaMti, taM pariNNAya mehAvI Neva sayaM udayasatthaM samArambhejjA, Neva'NNehiM udayasatthaM samAraMbhAvejjA, udayasatthaM sabhAraMbhaMte'vi aNNe Na samaNujANejA, jassete udayasatthasamAraMbhA pariNNAyA bhavaMti se hu muNI pariNNAtakammettibemi // suu030|| // iti tRtiiyo'pkaayoddeshkH|| 'etasmin' apkAye 'zastraM dravyabhAvarUpaM samArabhamANasyetthete samArambhA vadhabandhakAraNatvenAparijJAtA bhavanti, atraivApkAye zastramasamArabhamANasyetyete ArambhA jJaparijJayA parijJAtA bhavanti pratyAkhyAnaparijJayA ca parihRtA bhavanti, tAmeva pratyAkhyAnaparijJAM vizeSato jJaparijJApUrvikA darzayati-tad' udakArambhaNaM bandhAyetyevaM parijJAya medhAvI-maryAdAvyavasthito naiva svayamudakazastraM samArabheta, naivAnyairudakazastraM samArambhayet, naivAnyAnudakazastraM samArabhamANAnsamanujAnIyAt, yasyaite udakazastrasamA zrI AcArAMga sUtram (088)
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ I rambhAH dvidhA parijJAtA bhavanti sa eva muniH parijJAtakarmA bhavati / bravImIti pUrvavad / iti zastraparijJAyAM tRtIyoddezakaH samAptaH / / 1-3 / / // atha prathamAdhyayane caturthaH tejaskAyoddezakaH || uktastRtIyoddezakaH, sAmprataM caturtha Arabhyate, asya cAyamabhisambandhaH-ihAnantaroddezake munitvapratipattaye apkAya: pratipAditaH tadadhunA tadarthameva kramAyAtastejaskAyapratipAdanAyAyamuddezakaH samArabhyate - tasya copakramAdIni catvAryanuyogadvArANi vAcyAni tAvadyAvannAmaniSpanne nikSepe teja uddezaka iti nAma, tatra tejaso nikSepAdIni dvArANi vAcyAni, atra ca pRthivIvikalpatulyatvAt keSAJcidatidezo dvArANAmapareSAM tadvilakSaNatvAt. apoddhAra ityetat dvayamurarIkRtya niryuktikRd gAthAmAhateussavi dArAiM tAiM jAI havaMti puDhavIe / nANaMttI u vihANe parimANuvabhogasatthe ya / / 116 / / 'tejaso'pi' agnerapi 'dvArANi' nikSepAdIni yAni pRthivyA: samadhigame'bhihitAni tAnyeva vAcyAni, apavAdaM darzayitumAha- 'nAnAtvaM' bhedo vidhAnaparimANopabhogazastreSu, turavadhAraNe, vidhAnAdiSveva ca nAnAtvaM nAnyatreti, cazabdAllakSaNadvAraparigrahaH / / yathApratijJAtanirvahaNArthamAdidvAravyAcikhyAsayA''ha duvihAya teujIvA suhumA taha bAyarA ya logaMmi / suhumA ya savvaloe paMceva ya bAyaravihANA / / 117 / / spaSTA / bAdarapaJcabhedapratipAdanAyAha iMgAla agaNi acco jAlA taha mummure ya boddhavve / bAyarateuvihANA paMcavihA vaNNiyA ee / / 118 / / dagdhendhano vigatadhUmajvAlo'GgAraH, indhanastha : ploSakriyAviziSTarUpaH tathA vidyudulkA'zanisaGgharSasamutthitaH sUryamaNisaMsRtAdirUpazcAgniH, dAhyapratibaddho jvAlAvizeSo'ciH, jvAlA chinnamUlA'naGgArapratibaddhA, praviralAgnikaNAnuviddhaM bhasma murmuraH, ete bAdarA agnibhedAH paJca bhavantIti zrI AcArAMga sUtram - (089)
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ / / ete ca bAdarAgnayaH svasthAnAGgIkaraNAnmanuSyakSetre'rddhatRtIyeSu dvIpasamudreSvavyAghAtena paJcadazasu karmabhUmiSu vyAghAte sati paJcasu videheSu nAnyatra, upapAtAGgIkaraNena lokAsaGkhyeyabhAgavartinaH tathA cAgama:- 'uvavAeNaM dosu uDDhakavADesu tiriyaloyataTTe(Te) ya' asyAyamartha:-arddhatRtIyadvIpasamudrabAhalye pUrvAparadakSiNottarasvayambhUramaNaparyantAyate UrdhvAlokapramANe kapATe tayoH praviSTA bAdarAgniSUtpadyamAnakAstavyapadezaM labhante, tathA 'tiriyaloyataTTe()ya' tti tiryaglokasthAlake ca vyavasthito bAdarAgniSUtpadyamAno bAdarAgnivyapadezabhAg bhavati / anye tu vyAcakSate-tayostiSThatIti tatsthaH, tiryaglokazcAsau tatsthazca tiryaglokatatsthaH, tatra ca sthita utpitsurbAdarAgnivyapadezamAsAdayati, asmiMzca vyAkhyAne kapATAntargata eva gRhyate, sa ca dvayorUddharvakapATayorityanenaivopAtta iti tadvyAkhyAnAbhiprAyaM na vidmaH / kapATasthApanA ceyam / samudghAtena sarvalokavarttinaH, te ca pRthivyAdayo mAraNAntikasamudghAtena samavahatA bAdarAgniSUtpadyamAnAstadvyapadezabhAjaH sarvalokavyApino bhavanti, yatra ca bAdarA: paryAptakAstatraiva bAdarA aparyAptakAH, tannizrayA teSAmutpadyamAnatvAt, tadevaM sUkSmA bAdarAzca paryAptakAparyAptakabhedena pratyekaM dvidhA bhavanti, ete ca varNagandharasasparzAdezaiH sahasrAgrazo bhidyamAnAH saGkhyeyayonipramukhazatasahasrabhedaparimANA bhavanti, tatraiSAM saMvRtA yoniruSNA ca sacittAcittamizrabhedAt tridhA, sapta caiSAM yonilakSA bhavanti / / sAmprataM cazabdasamuccitaM lakSaNadvAramAha jaha dehapariNAmo rattiM khajjoyagassa sA uvamA / jariyassa ya jaha umhA taovamA teujIvANaM // 119 / / 'yethe ti dRSTAntopanyAsArtha: 'dehapariNAmaH' prativiziSTA zarIrazaktiH 'rAtrA'viti viziSTakAlanirdeza: 'khadyotaka' iti prANavizeSaparigrahaH, yathA tasyAsau dehapariNAmo jIvaprayoganivRttazaktirAvizvakAsti, evamaGgArAdInAmapi prativiziSTA prakAzAdizaktiranumIyate jIvaprayogavizeSAvi zrI AcArAMga sUtram (080)
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ rbhAviteti / yathA vA-jvaroSmA jIvaprayogaM nAtivarttate, jIvAdhiSThitazarIrakAnupAtyeva bhavati, eSaivopamA''gneyajantUnAM, na ca mRtA jvariNa: kvacidupalabhyante, evamanvayavyatirekAbhyAmagne: sacittatA muktakagranthopapattimukhena pratipAditA, samprati prayogamAropyate ayamevArtha:-jIvazarIrANyaGgArAdayaH, chedyatvAdihetugaNAnvitatvAt, sAsnAviSANAdisaGghAtavat, tathA AtmasaMyogAvirbhUto'GgArAdInAM prakAzapariNAmaH, zarIrasthatvAt, khadyotakadehapariNAmavat, tathA AtmasamprayogapUrvakoGgArAdInAmUSmA, zarIrasthatvAt, jvaroSmavat, na cAdityAdibhiranekAntaH, sarveSAmAtmaprayogapUrvakaM yata uSNapariNAmabhAktvaM tasmAnAnekAntaH, tathA sacetanaM tejo, yathAyogyAhAropAdAnena vRddhivizeSatadvikAravattvAt, puruSavat, evamAdinA lakSaNenAgneyA jantavo nizceyA iti / / uktaM lakSaNadvAraM, tadanantaraM pariNAmadvAramAha je bAyarapajjattA paliassa asaMkhabhAgamittA u / sesA tiNNivi rAsI vIsuM logA asaMkhijA // 120 // ye bAdaraparyAptAnalajIvA: kSetrapalyopamAsaGkhyeyabhAgamAtravarttipradezarAziparimANAH bhavanti, te punarbAdarapRthivIkAyaparyAptakebhyo'saGgreyaguNahInA:, zeSAstrayo'pi rAzaya: pRthvIkAyavadbhAvanIyAH, kintu bAdarapRthivIkAyAparyAptakebhyo bAdarAgnyaparyAptakA asaMkhyeyaguNahInA: sUkSmapRthivIkAyAparyAptakebhya: sUkSmAgneyAparyAptakA vizeSahInA sUkSmapRthivIkAyaparyAptakebhya: sUkSmAgneyaparyAptakA vizeSahInA: iti ||saamprtmupbhogdvaarmaah dahane payAvaNa pagAsaNe ya bhattakaraNe ya see ya / bAyarateukkAe uvabhogaguNA maNussANaM // 121 / / dahanaM-zarIrAdyavayavasya vAtAdyapanayanArthaM prakRSTaM tApanaM pratApanaMzItApanodAya prakAzakaraNamudyotakaraNaM-pradIpAdinA bhaktakaraNam-odanAdirandhanaM svedojvaravisUcikAdInAm, ityevamAdiSvanekaprayojaneSUpasthiteSu manuSyANAM bAdaratejasvakAyaviSayA upabhogarUpA guNA upabhogaguNA bhava zrI AcArAMga sUtram (061)
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ ntIti / / tadevamevamAdibhiH kAraNaiH samupasthitaiH satatamArambhapravRttA gRhiNo yatyAbhAsA vA sukhaiSiNastejaskAyajantUn hiMsantIti darzayitumAha eehiM kAraNehiM hiMsaMtI teukAie jIve / sAyaM gavesamANA parassa dukkhaM udIraMti // 122 / / 'etaiH'dahanAdibhi: kAraNaistejaskAyikAm jIvAn 'hiMsantI'ti saTTanaparitApanApadrAvaNAni kurvanti 'sAtaM' sukhaM tadAtmano'nveSyantaH 'parasya' bAdarAgnikAyasya duHkham udIrayanti' utpAdayantIti / / sAmprataM zastradvAraM, tacca dravyabhAvazastrabhedAt dvidhA, dravyazastramapi samAsavibhAgabhedAt dvidhaiva, tatra samAsato dravyazastrapratipAdanAyAha puDhavI AukkAe ullA ya vaNassaI tasA pANA / bAyarateukkAe eyaM tu samAsao satthaM // 123 / / 'pRthivI' dhUli: apkAyazca Ardrazca vanaspati: trasAzca prANinaH, etad-bAdaratejaskAyajantUnAM samAsata: sAmAnyena zastramiti / / vibhAgato dravyazastrasvarUpamAha kiMci sakAyasatthaM kiMcI parakAya tadubhayaM kiMcI / eyaM tu davvasatthaM bhAve ya asaMjamo satthaM // 124 / / kiJcicchastraM svakAya eva agnikAya eva agnikAyasya, tadyathAtArNo'gniH parNAgne: zastramiti, kiJcicca parakAyazastram-udakAdi, ubhayazastraM puna:-tuSakarISAdivyatimizro'gniraparAgneH, tuzabdo bhAvazastrApekSayA vizeSaNArthaH, 'etattu' pUrvoktaM samAsavibhAgarUpaM pRthivIsvakAyAdi dravyazastramiti / bhAvazastraM darzayatibhAve zastram asaMyamoduSpraNihitamanovAkAyalakSaNa iti / uktavyatiriktadvArAtidezadvAreNopasaJjihIrSuniyuktikRdAha sesAI dArAI tAI jAiM havaMti puDhavIe / evaM teuddese nijjuttI kittiyA esA // 125 / / uktazeSANi dvArANi tAnyeva yAni pRthivyuddezake'bhihitAni 'evam' zrI AcArAMga sUtram (062)
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ uktaprakAreNa tejaskAyAbhidhAnoddezake niyukti: 'kIrttitA' vyAvarNitA bhavatIti / sAmprataM sUtrAnugame'skhalitAdiguNopetaM sUtramuccAraNIyaM, taccedam se bemi Neva sayaM logaM abbhAikkhejjA va attANaM abbhAikkhejA, je loyaM abbhAikkhai se attANaM abbhAikkhai, je attANaM abbhAikkhai se loyaM abbhAikkhai ||suu0 31 // asya ca sambandhaH prAgvadvAcya iti, yena mayA sAmAnyAtmapadArthapRthivyapkAyajIvapravibhAgavyAvarNanamakAri sa evAhamavyavacchinnajJAnapravAhastejojIvasvarUpopalambhasamupajanitajinavacanasammado bravImi, kiM punastaditi darzayati-'naive'tyAdi, iha hi prakaraNasambandhAllokazabdenAgnikAyaloko'bhidhitsitaH, atastamagnilokaM jIvatvena naiva svayam' AtmanA'bhyAcakSIta-naivApahlavItetyarthaH, etadabhyAkhyAne hyAtmano'pi jJAnAdiguNakalApAnumitasyAbhyAkhyAnamavApnoti, atha ca prAk prasAdhitatvAdabhyAkhyAnaM naivAtmano nyAyyam, evaM tejaskAyasyApi prasAdhitatvAt abhyAkhyAnaM kriyamANaM na yuktipathamavatarati, evaM cAsya yuktyAgamabalaprasiddhasyAbhyAkhyAne kriyamANe satyAtmano'pyahapratyayasiddhasyAbhyAkhyAnaM bhavata: prAptam / evamastviti cet, tanneti darzayati-'neva attANaM abbhAikkhejjA' naivAtmAnaM-zarIrAdhiSThAtAraM jJAnaguNaM pratyAtmasaMvedyaM pratyAcakSIta, tasya zarIrAdhiSThAtRtvena AhRtamidaM zarIraM kenacidabhisandhimatA, tathA tyaktamidaM zarIraM kenacidabhisandhimataivetyevamAdibhirhetubhiH prasAdhitatvAt, na ca prasAdhitaprasAdhanaM piSTapeSaNavat vidvajjanamanAMsi raJjayati, evaM ca satyAtmavatprasAdhitamagnilokaM yaH pratyAcakSIta so'tisAhasika AtmAnamabhyAkhyAti-nirAkaroti, yazcAtmAbhyAkhyAnapravRttaH sa sadaivAgnilokamabhyAkhyAti, sAmAnyapUrvakatvAdvizeSANAM, sati hyAtmasAmAnye pRthivyAdyAtmavibhAga: siddhayati, nAnyathA, sAmAnyasya vizeSavyApakatvAt, vyApakavinivRttau ca vyApyasyApyavazyaMbhAvinI vinivRttiritikRtvA / -zrI AcArAMga sUtram (083)
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ evamayamagniloka: sAmAnyAtmavannAbhyAkhyAtavya iti pradarzitam, adhunA'gnijIvapratipattau satyAM tadviSayasamArambhakaTukaphalaparihAropanyAsAya sUtramAha je dIhalogasatthassa kheyaNNe se asatthassa kheyaNNe je asatthassa kheyaNNe se dIhalogasatthassa kheyaNNe ||suu032|| . 'ya' iti mumukSudIrghaloko-vanaspatiryasmAdasau kAyasthityA parimANena zarIrocchrayeNa ca zeSaikendriyebhyo dIrgho varttate, tathAhi-kAyasthityA tAvat 'vaNassaikAie NaM bhaMte ? vaNassaikAietti kAlao kevacciraM hoi ?, goyamA ! aNaMtaM kAlaM aNaMtAo ussappiNiavasappiNio khettao aNaMtA loyA asaMkhejjA poggalapariyaTTA, te NaM puggalapariyaTTA AvaliyAe asaMkhejaibhAge' (vanaspatikAyo bhadanta ! vanaspatikAya iti kAlata: kiyacciraM bhavati ? gautama ! anantaM kAlam, anantA utsarpiNyavasarpiNyaH, kSetrato'nantA lokAH, asaMkhyeyA: pudgalaparAvartAH, te pudgalaparAvartA AvalikAyA asaMkhyeye bhAge / ) parimANatastu 'paDupannavaNassaikAiyANaM bhaMte ! kevatikAlassa nillevaNA siyA ?, goyamA ! paDuppannavaNassaikAiyANaM natthi nillevaNA' (pratyutpannavanaspatikAyikAnAM bhadanta ! kiyatA kAlena nirlepanA syAt ?, gautama ! pratyutpannavanaspatikAyikAnAM nAsti nirlepanA / ) tathA zarIrocchyAcca dIrgho vanaspatiH 'vaNassaikAiyANaM bhaMte ! ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ?, goyamA ! sAiregaM joyaNasahassaM sarIrogAhaNA' (vanaspatikAyikAnAM bhadanta ! kA mahatI zarIrAvagAhanA prajJaptA ?, gautamA ! sAtirekaM yojanasahasraM zarIrAvagAhanA / ) na tathA'nyeSAmekendriyANAm, ataH sthitametat-sarvathA dIrghaloko vanaspatiriti, asya ca zastramagniH, yasmAtsa hi pravRddhajvAlAkalApAkulaH sakalatarugaNapradhvaMsanAya prabhavati, ato'sau tadutsAdakatvAcchastraM, nanu ca sarvalokaprasiddhyA kasmAdagnireva nokta: ?, kiMvA prayojanamurarIkRtyoktaM dIrghalokazastramiti, atrocyate, prekSApUrvakAritayA, na nirabhiprAyametatkRtamiti, yasmAdayamutpAdyamAno jvAlyamAno zrI AcArAMga sUtram (064)
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ vA havyavAhaH samastabhUtagrAmaghAtAya pravarttate, vanaspatidAha-pravRttastu bahuvidhasattvasaMhativinAzakArI vizeSataH syAt, yato vanaspatau kRmipipIlikAbhramarakapotazvApadAdaya: sambhavanti, tathA pRthivyapi tarukoTaravyavasthitA syAt, Apo'pyavazyAyarUpAH, vAyurapISaccaJcalasvabhAvakomalakizalayAnusArI sambhAvyate, tadevamagnisamArambhapravRtta: etAvato jIvAnnAzayati, asyArthasya sUcanAya dIrghalokazastragrahaNamakarot sUtrakAra iti, tathA coktam-'jAyateyaM na icchanti, pAvagaM jalaittae / tikkhamannayaraM satthaM, savvao'vi durAsayaM // 1 // pAiNaM paDiNaM vAvi, uDDhaM aNudisAmavi / ahe dAhiNao vAvi, dahe uttarao'vi ya / / 2 / / bhUyANamesamAghAo, havvAho na saMsao / taM paIvapayAvaTThA, saMjao kiMci nArabhe // 3 // ' (jAtatejasaM necchanti pAvakaM jvalayitum / tIkSNamanyatarat zastraM sarvato'pi durAzrayam // 1 / / prAcInaM pratIcInaM vApi UrdhvabhanudikSvapi / adho dakSiNato vApi dahati uttarato'pi ca / / 2 / / bhUtAnAmeSa AghAto havyavAho na saMzayaH / tat pradIpapratApArthaM saMyata: kiJcinnArabheta / / 3 / / ) athavA bAdaratejaskAyA: paryAptakA: stokAH, zeSAH pRthivyAdayo jIvakAyA bahavaH, bhavasthitirapi trINyahorAtrANi svalpA itareSAM pRthivyabvAyuvanaspatInAM yathAkramaM dvAviMzatisaptatridazavarSasahasraparimANA dIrghA avaseyA iti, ato dIrghaloka:-pRthivyAdistasya zastram-agnikAyastasya kSetrajJo' nipuNa: agnikArya varNAdito jAnAtItyarthaH, khedajJo vA' khedaH-tadvyApAra: sarvasattvAnAM dahanAtmaka: pAkAdyanekazaktikalApopacitaH pravaramaNiriva jAjvalyamAno labdhAgnivyapadeza: yatInAmanArambhaNIyaH, tamevaMvidhaM khedamagnivyApAraM jAnAtIti khedajJaH, ato ya eva dIrghalokazastrasya khedajJaH sa eva azastrasya' saptadazabhedasya saMyamasya khedajJaH, saMyamo hi na kaJcijjIvaM vyApAdayati ato'zastram, evamanena saMyamena sarvasattvAbhayapradAyinA'nuSThIyamAnenAgnijIvaviSayaH samArambha: zakya: parihartuM pRthivyAdikAyasamArambhazvetyevamasau saMyame nipuNamatirbhavati, tatazca nipuNamatitvAdviditaparamArtho' kI AcArAMga sUtram (095)
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ gnisamArambhAvyAvRtya saMyamAnuSThAne pravarttate / idAnIM gatapratyAgatalakSaNenAvinAbhAvitvapradarzanArthaM viparyayeNa sUtra vayavaparAmarza karoti-'je asatthasse'tyAdi, yazcAzastre-saMyameM nipuNa: sa khalu dIrghalokazastrasyaagneH kSetrajJaH khedajJo vA, saMyamapUrvaka hyagniviSayakhedajJatvam, agniviSayakhedajJatApUrvakaM ca saMyamAnuSThAnam, anyathA tadasambhava evetyetadgatapratyAgataphalamAvirbhAvitaM bhavati // kai: punaridamevamupalabdhamityata Aha'vIrehI tyAdi, athavA sadvaktRprasiddhau satyAM vAkyaprasiddhirbhavatItyata upadizyate vIrehiM evaM abhibhUya diTuM, saMjaehiM sayA jattehiM sayA appamattehiM ||suu. 33 / / / ghanaghAtikarmasaGghAtavidAraNAnantaraprAptAtulakevalazriyA virAjanta iti vIrA:-tIrthaMkarAstaivIrairarthato dRSTametadgaNadharaizca sUtrato'gnizastraM dRSTam azastraM saMyamasvarUpaM ceti / kiM punaranuSThAyedaM tairupalabdhamiti, atrocyate, abhibhUye'ti abhibhavo nAmAdizcaturddhA, dravyAbhibhavo-ripusenAdiparAjayaH AdityatejasA vA candragrahanakSatrAditejo'bhibhavaH, bhAvAbhibhavastu parISahopasargAnIkajJAnadarzanAvaraNamohAntarAyakarmaniIlanaM, parISahopasargAdisenAvijayAdvimalaM caraNaM, caraNazuddharjJAnAvaraNAdikarmakSaya: tatkSayAnnirAvaraNamapratihatamazeSajJeyagrAhi kevalajJAnamupajAyate,, idamuktaM bhavati-parISahopasargajJAnadarzanAvaraNIyamohAntarAyANyabhibhUya kevalamutpAdya tairupalabdhamiti / yathAbhUtaistairidamupalabdhaM tadarzayati-saMjaehiM samyag yatA: saMyatA: prANAtipAtAdibhyastaiH, tathA 'sadA' sarvakAla caraNapratipattau mUlottaraguNabhedAyAM niraticAratvAdyatnavantastaiH, tathA 'sadA sarvakAlaM na vidyate pramAdo-madyaviSayakaSAyavikathAnidrAkhyo yeSAM te'pramattAstaiH, evaM bhUtairmahAvIraiH kevalajJAnacakSuSedaM dIrghalokazastram azastraM ca saMyamo dRSTamupalabdhamiti / atra ca yatnagrahaNAdIryAsamityAdayo guNA gRhyante, apramAdagrahaNAttu madyAdinivRttiriti / tadevametatpradhAnapuruSapratipAditamagnizastramapAyadarzanAdapramattaiH sAdhubhiH parihAryamiti / evaM pratyakSI zrI AcArAMga sUtram (066)
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ kRtAnekadoSajAlamapyagnizastramupabhogalobhAtpramAdavazagA ye na pariharanti tAnuddizya vipAkadarzanAyAha je pamatte guNaTThIe se hu daMDetti pavuccai / / sU0 34 / / yo hi pramatto bhavati madyaviSayAdipramAdairasaMyato 'guNArthI' randhanapacanaprakAzAtApanAdyagniguNaprayojanavAn sa duSpraNihitamanovAkkAyo'gnizastrasamArambhakatayA prANinAM daNDahetutvAddaNDaH prakarSaNocyate procyate, AyughRtAdivyapadezavaditi / / yatazcaivaM tataH kiM karttavyamityata Aha __ taM pariNNAya mehAvI iyANiM No jamahaM puvvamakAsI pamAeNaM ||suu0 35 // 'tam' agnikAyasamArambhaM daNDaphalaM parijJAya-jJaparijJApratyAkhyAnaparijJAbhyAM 'medhAvI' maryAdAvyavasthito vakSyamANa prakAreNa vyavacchedamAtmanyAcinotIti / tameva prakAraM darzayitumAha- 'iyANI' tyAdi, yamahamagnisamArambhaM viSayapramAdenAkulIkRtAnta:karaNaH san pUrvamakArSaM tamidAnIM jinavacanopalabdhAgnisamArambhadaNDatattva: no karomIti / / anye tvanyathAvAdino'nyathAkAriNa iti darzayitumAha lajjamANA puDho pAsa-aNagArA motti ege pavadamANA jamiNaM virUvarUvehiM satthehiM agaNikammasamArambheNaM agaNisatthaM samAraMbhamANe aNNe aNegarUve pANe vihiMsaMti / 1 tattha khalu bhagavatA pariNNA paveditA, imassa ceva jIviyassa parivaMdaNamANaNapUyaNAe jAimaraNamoyaNAe dukkhapaDighAyaheuM se sayameva agaNisatthaM samArabhai aNNehiM vA agaNisatthaM samAraMbhAvei aNNe vA agaNisatthaM samArabhamANe samaNujANai, taM se ahiyAe taM se abohiyAe 2 / se taM saMbujjhamANe AyANIyaM samuTThAya soccA bhagavao aNagArANaM ihamegesiM NAyaM bhavati-esa khalu gaMthe esa khalu mohe, esa khalu mAre esa khalu Narae, iccatthaM gaDDie loe jamiNaM virUvarUvehiM satthehiM agaNikammasamAraMbhamANe aNNe . . ... zrI AcArAMga sUtram (067)
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNegarUve pANe vihiMsai 3 / / sU0 36 // asya granthasyoktArthasyAyamartholezataH pradarzyate - 'lajjamAnA:' svAgamoktAnuSThAnaM kurvANAH sAvadyAnuSThAnena vA lajjAM kurvANAH 'pRthag' vibhinnAH zAkyAdayaH 'pazye 'ti saMyamAnuSThAne sthirIkaraNArthaM ziSyasya codanA, anagArA vayamityeke pravadamAnAH, kiM tairvirUpamAcaritaM yenaivaM pradarzyanta iti darzayati-yadidaM virUparUpaiH zastrairagnikarmasamArambheNa agnizastraM samArabhamANaH sannanyAnanekarUpAn prANino vihinasti 1, tatra khalu bhagavatA parijJA praveditA, yathA'syaiva pariphalgujIvitasya parivandanamAnanapUjanArthaM jAtimaraNamocanArthaM duHkhaprati- ghAtahetuM yatkaroti taddarzayati-'sa' parivandanAdyarthI svata evAgnizastraM samArabhate tathA anyaizcAgnizastraM samArambhayati tathA'nyAMzca agnizastraM samArabhamANAn samanujAnIte, taccAgneH samArambhaNaM 'se' tasya sukhalipsoramutrAnyatra cAhitAya bhavati, tathA tadeva ca tasyAbodhilAbhAya bhavati 2, 'sa' iti yasyaitadasadAcaraNaM pradarzitaM sa tu ziSyastadagnisamArambhaNaM pApAyetyevaM sambudhyamAna ' AdAnIyaM' grAhyaM samayagdarzanAdi 'samyagutthAya' abhyupagamya zrutvA bhagavadantike-'nagArANAM vA ihaikeSAM sAdhUnAM jJAtaM bhavati, kim ?, taddarzayati-'eSa' agnisamArambhaH granthaH-karmahetutvAd eSa eva moha eSa eva mAra eSa eva narakastaddhetutvAditi bhAvaH ityevamarthaM ca gRddho loko yatkaroti taddarzayati-yadidaM virUparUpaiH zastrairagnikarma samArabhate tadArambheNa cAgnizastra samArabhate taccArabhamANo'nyAnanekarUpAn prANino vihinastIti 3 / / kathaM punaragni- samArambhapravRttA nAnAvidhAn prANino vihiMsantIti darzayitumAha " 9 se bemi-saMti pANA puDhavInissiyA taNaNissiyA pattaNissiyA kaTThanissiyA gomayaNissiyA kayavaraNissiyA, saMti saMpAtimA pANA Ahacca saMpayaMti, agaNiM ca khalu puTThA ege saMghAyamAvajjaMti, je tattha saMghAyamAvajjaMti te tattha pariyAvajjaMti je tattha zrI AcArAMga satrama 9 ne)
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariyAvajjaMti te tattha uddAyaMti / / sU0 37 / / tadahaM bravImi yathA nAnAvidhajIvahiMsanamagnikAyasamArambheNa bhavatIti / yathApratijJAtArthaM darzayati- 'santi' vidyante 'prANA' jantavaH, pRthivIkAyanizritAH pRthivIkAyatvena pariNatA ityarthaH, tadAzritA vA kRmikunthupipIlikAgaNDUpadAhimaNDUkavRzcikakarkaTakAdaya:, tathA vRkSagulmalatAvitAnAdaya:, tathA tRNapatranizcitAH pataGgelikAdayaH, tathA kASThanizritA-ghuNoddehikApipIlikA'NDAdayaH, gomayanizritAH - kunthupanakAdayaH, kacavaraH-patratRNadhUlisamudAyastannizritAH kRmikITapataGgAdayaH / tathA 'santi' vidyante sampatitumuplutyotplutya gantumAgantuM vA zIlaM yeSAM te sampAtinaH prANi nojIvA makSikAbhramarapataGgamazakapakSivAtAdayaH, ete ca sampAtinaH 'Ahatya' upetya svata eva, yadivA atyarthaM kadAcidvA agnizikhAyAM sampatanti ca / tadevaM pRthivyAdinizritAnAM jIvAnAM yadbhavati taddarzayitumAha-'agaNiM ce 'tyAdi, randhanapacanatApanAdyagniguNArthibhiravazyamagnisamArambho vidheyaH, tatsamArambhe ca pRthivyAdinizritAnAM jIvAnAmetA vakSyamANA avasthA bhavanti, chAndasatvAt tRtIyArthe dvitIyA, tatazcAyamarthaH-agninA 'spRSTA:' chuptA eke kecana saGghAtam adhikaM gAtrasaGkocanaM mayUrapicchavadApadyante, cazabdasyAdhikyArthatvAt, khaluzabdo'vadhAraNe, agnerevAyaM pratApo nAparasyeti, yadivA saptamyarthe dvitIyA spRSTazabdazca patitavacanaH, tatazcAyamartho bhavati-agnAveva spRSTAH-patitA 'eke'zalabhAdayaH 'saGghAtaM' samekIbhAvenAdhikaM gAtrasaGkocanam 'Apadyante' prApnuvanti, ye ca 'tatra' agnau patitAH saGghAtamApadyante te prANinaH 'tatra' agnau paryApadyante, paryApattiH- sammUrchanam USmAbhibhUtA mUrchAmApadyante ityarthaH / atha kimartha sUtrakRtA vibhaktipariNAmoM'kArIti, ucyate, mAgadhadezIsamanuvRtteH vyAkhyAvikalpapradarzanArthaM vA, adhyAhArAdayo'pi vyAkhyAGgAnItyanena ziSyo jJApito bhavati / atha ke punaste'dhyAhArAdaya iti ? ucyante adhyAhAro vipariNAmo vyavahitakalpanA guNakalpanA lakSaNA AcArAMga sUtram (oee)
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAkyabhedazceti, iha ca dvitIyAvibhakteH saptamIpariNAma: kRta iti / ye ca tatra'agnau paryApadyante te prANinaH kRmipipIlikAbhramaranakulAdayastatrAgnAvapadrAvanti-prANAn muJcantItyarthaH, tadevamagnisamArambhe sati na kevalamagnijantUnAM vinAza: kiM tvanyeSAmapi pRthivItRNapatrakASThagomayakacavarAzritAnAM sampAtimAnAM ca vyApattiravazyambhAvinIti, ata eva ca bhagavatyAM bhagavatoktam-'do purisA sarisavayA annamannehiM saddhiM agaNikAyaM samAraM-bhaMti, tattha NaM ege purise agaNikAyaM samujjAleti, ege vijjhaveti, tattha NaM ke purise mahAkammayarAe ? ke purise appakammayarAe ?, goyamA ! je ujjAleti se mahAkammayarAe, je vijjhaveti se appakammayarAe' / / (dvau puruSau sadRzavayasau anyo'nyaM samakamagnikArya samArambhayataH, tatraika: puruSo'gnikAyaM samujvalayati, eko vidhyApayaMti, tatra kaH puruSo mahAkarmA ka: puruSo'lpakarmA ?, gautama ! ya ujjvalayati sa mahAkA yo vidhyApa-yati so'lpakarmA / ) tadevaM prabhUtasattvopamaInakaramagnyArambhaM vijJAya manovAkkAyaiH kRtakAritAnumAtabhizca tatparihAra: kArya iti darzayitumAha- .. ettha satthaM samAraMbhamANassa iccete AraMbhA apariNNAyA bhavaMti, etthaM satthaM asAmaraMbhamANassa iccete AraMbhA pariNAyA bhavaMti, taM pariNNAya mehAvI Neva sayaM agaNisatthaM samAraMbhe neva'NNehiM agaNisatthaM samAraMbhAvejA agaNisatthaM samAraMbhamANe aNNe na samaNujANejjA, jassete agaNikammasamAraMbhA pariNNAyA bhavaMti se hu muNI pariNNAyakammettibemi // sUtraM 38 // // iti caturtha uddezakaH // 1-4 // 'atra' agnikAye zastraM' svakAyaparakAyabhedabhinnaM 'samArabhamANasya' vyApArayata ityete ArambhAH pacanapAcanAdayo bandhahetutvenAparijJAtA bhavanti, tathA atraivAgnikAye zastramasamAraMbhamANasyaite ArambhAH parijJAtA bhavanti, yasyaite agnikAyasamArambhA jJaparijJayA jJAtA bhavanti pratyAkhyAna zrI AcArAMga sUtram (100)
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ parijJayA ca parihRtA bhavanti sa eva muniH paramArthataH parijJAtakarmeti bravImIti pUrvavat / iti zastraparijJAyAM caturthoddezakaTIkA samAptA / / 1-4 / / // atha prathamAdhyayane paJcamo vanaspatikAyoddezakaH // uktazcaturthoddezakaH, sAmprataM paJcamaH samArabhyate, asya cAyamabhisambandhaH - ihAnantaroddezake tejaskAya: pratipAditaH, tadanantaramavikalasusAdhuguNapratipattaye kramAyAtavAyukAyapratipAdanAvasare vanaspatikAyajIvasvarUpamAvirbhAvyate, kiM punaH kramollaGghanakAraNamiti, ucyate, eSa hi vAyuracAkSupatvAduHzraddhAnaH, ataH samadhigatAzeSapRthivyAdyekendriyaprANigaNasvarUpaH ziSyaH svaya (sukha) meva vAyujIvasvarupaM pratipatsyate, sa eva cakramoM yena ziSyAH jIvAditattvaM prati protsahante yathA - vanaspatipattumiti, vanaspatikAyastu samastalokapratyakSaparisphuTajIvaliGgakalApopetaH, ataH sa eva tAvatpratipAdyate, ityanena sambandhenAyAtasyAsya catvAryanuyogadvArANi vAcyAni yAvannAmaniSpanne nikSepe vanaspatyuddezakaH, tatra vanaspateH svabhedakalApapratipAdanAya pUrvaprasiddhArthAtidezadvAreNa niryuktikRdAhapuDhavIe je dArA vaNassaikAe'vi haMti te ceva / nANattI u vihANe parimANuvabhogasatthe ya / / 126 / / yAni pRthavIkAyasamadhigataye dvArANyuktAni tAnyeva vanaspatau draSTavyAni, nAnAtvaM tu prarUpaNAparimANopabhogazastreSu cazabdAllakSaNe ca draSTavyamiti / / tatrAdau prarUpaNAsvarUpanirjJApanAyAha duviha vaNassaijIvA suhumA taha bAyarA ya logaMmi / suhumA ya savvaloe do ya bhave bAyaravihANA / / 127 / / vanaspatayo dvividhAH-sUkSmA bAdarAzca, sUkSmAH sarvalokApannAvakSurgrAhyAzca na bhavantyekAkArA eva, bAdarANAM punadvevidhAne / / ke punaste bAdaravidhAne ityata Aha patteyA sAhAraNa bAyarajIvA samAsao duvihA / bArasaviha'NegavihA samAsao chavvihA huMti / / 128 / / AcArAMga sUtram (101)
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAdarA: samAsata: dvividhA:-pratyekA: sAdhAraNAzca, tatra patrapuSpamUlaphalaskandhAdIn prati pratyeko jIvo yeSAM te pratyekajIvAH, sAdhAraNAstu parasparAnuviddhAnantajIvasaGghAtarUpazarIrAvasthAnAH, tatra pratyekazarIrA dvAdazavidhAnAH, sAdhAraNAstvanekabhedAH, sarve'pyete samAsata: SoDhA pratyetavyAH / tatra pratyekatarudvAdazabhedapratyAyanAyAha rukkhA gucchA gummA layA ya vallI ya pavvagA ceva / taNavalayahariyaosahijalaruhakuhaNA ya boddhavvA // 129 / / vRzcyanta iti vRkSAH, te dvividhAH-ekAsthikA bahubIjakAzca, tatraikAsthikA:-picumandAnakozambazAlAGkollapIluzallakyAdayaH, bahubIjakAstu-udumbarakapitthAstika-tindukabilvAmalakapanasa-dADimamAtuliGgAdayaH, gucchAstu-vRntAkIkarpAsIjapAADhakItulasI-kusumbharIpippalInIlyAdayaH, gulmAni tu- navamAlikAseriyakakoraNTakabandhujIvakabANakaravIrasinduvAravicakilajAtiyUthikAdayaH, latAstu-padmanAgAzokacampakacUtavAsantI-atimukta-kakundalatAdyAH, vallayastukuSmANDIkAliGgItra-puSItumbIvAluGkIe-lAlu-kIpaTolyAdayaH, parvagA: puna:-ikSuvIraNazuNThazaravetrazataparva (trI)vaMzanalaveNu-kAdayaH, tRNAni tuzvetikAkuzadarbhaparva(varca)kArjunasurabhikuruvindAdIni, valayAni catAlatamAlatakkalIzAlasaralAketakIkadalIkandalyAdIni, haritAnitandulIyakAdhUyAruhavastu-labadarakamArjArapAdikAcillI (trillarI) pAlakyAdIni, auSadhyastu-zAlIvahi-godhUmayavakalamamasUratila-mudgamASaniSpAvakulatthAtasIkusumbhakodravakaGgvAdayaH, jalaruhA-udakAvaka panaka-zaivalakalambukApAva (vA) kakazerukautpalapadmakumudanalinapuNDarIkAdayaH, kuhu(ha)NAstu-bhUmisphoTakAbhidhAnA: AyakAyakuhuNakuNDukkodehalikA-zalAkAsarpacchatrAdayaH, eSAM hi pratyekajIvAzanajJa vRkSANAM mUlaskandhakandatvakzAlapravAlAdiSvasaMkhyeyA: pratyekaM jIvA: patrANi puSpANi caikajIvAni mantavyAni, sAdhAraNAstvanekavidhAH zrI AcArAMga sUtram (102).
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ tadyathA-lohInihastubhAyikAazvakarNI-siMhakarNIzRGgabera (rA) mAlukAmUlakakRSNakandasUraNakandakakolIkSIra-kAkolIprabhRtayaH / / sarve'pyete saMkSepAt SoDhA bhavantI'tyuktaM, ke punaste bhedA ityAha__ aggabIyA mUlabIyA khaMdhabIyA ceva porabIyA ya / bIyaruhA samucchima samAsao vaNasaIjIvA // 130 / / tatra koriNTakAdayo'grabIjAH, kadalyAdayo mUlabIjAH, nihuzallakyaraNikAdayaH skandhabIjA:, ikSuvaMzavetrAdaya: parvabIjAH, bIjaruhA: zAlivrIhyAdaya, sammUrcchanajA: padminIzRGgATakapAThazaivalAdayaH, evamete samAsAttarujIvA: SoDhA kathitAH, nAnye santIti pratipattavyaM / / kiM lakSaNA: puna: pratyekataravo bhavantItyata Ahajaha sagalasarisavANaM silesamissANa vattiyA vaTTI / patteyasarIrANaM taha huMti sarIrasaMghAyA // 131 / / yatheti dRSTAntopanyAsArthaH, yathA sakalasarSapANAM zleSayatIti zleSa:-sarjarasAdistena mizritAnAM 'varttitA' valitA varttiH tasyAM ca vratau pratyekapradezA: krameNa siddhArthakAH sthitAH, nAnyo'nyAnuvedhena, cUrNitAstu kadAcidanyo'nyA-nuvedhabhAjo'pi syurityataH sakalagrahaNaM, yathA'sau vartistathA pratyekataruzarIrasaGghAta:, yathA ca sarSapAstathA tadadhiSThAyino jIvAH, yathA zleSavimizritAstathA rAgadveSapracitakarmapugalodayamizritAH jIvA, pazcimArddhana gAthAyA upanyasta-dRSTAntena saha sAmyaM pratipAditaM, tatheti zabdopAdAnAditi / asminnevArthe dRSTAntAntaramAhajaha vA tilasakkuliyA bahuehiM tilehiM meliyA saMtI / - patteyasarIrANaM taha haMti sarIrasaMghAyA // 132 // yathA vA tilazaSkulikA-tilapradhAnA piSTamayapolikA bahubhistilairniSpAditA satI bhavati, tathA pratyekazarIrANAM tarUNAM zarIrasaGghAtA bhavantIti draSTavyamiti / / sAmprataM pratyekazarIrajIvAnAmekAnekAdhiSThitatvapratipipAdayiSayA''ha zrI AcArAMga sUtram (10)
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ nANAvihasaMThANa dIsaMtI egajIviyA pattA / khaMdhAvi egajIvA tAlasaralanAlierINaM // 133 / / nAnAvidhaM-bhinnaM saMsthAnaM yeSAM tAni nAnAvidhasaMsthAnAni patrANi yAni caivaMbhUtAni dRzyante tAnyekajIvAdhiSThitAnyavagantavyAni, tathA skandhA apyekajIvAdhiSThitAstAlasaralanAlikeryAdInAM, nAtrAnekajIvAdhiSThitatvaM sambhavatIti, avaziSTAnAM tvanekajIvAdhiSThitatvaM sAmarthyAtpratipAditaM bhavati / / sAmprataM pratyekatarujIvarAziparimANAbhidhitsayA''ha patteyA pajjattA seDhIe asaMkhabhAgamittA te / logAsaMkhappajattagANa sAhAraNANaMtA // 134 / / pratyeka tarujIvAH paryAptakA: savati ta ca tu, ra srI kR ta lo ka zreNa ya sa ya ya - bhAgavAkAzapradezarAzitulyapramANAH, ete ca punarbAdaratejaskAyaparyAptakarAzerasaGkhyeyaguNAH, ye punaraparyAptakAH pratyekatarUjantavaH te hyasaGkhyeyAnAM lokAnAM yAvantaH pradezAstAvanta iti, ete'pyaparyAptakA bAdaratejaskAyajIvarAzerasaGkhyeyaguNAH, sUkSmAstu vanaspatayaH pratyekazarIriNa: paryAptakA aparyAptakA vA na santyeva, sAdhAraNAstvanantA iti vizeSAnupAdAnAt ?, sAdhAraNA: sUkSmabAdaraparyAptakAparyAptakabhedena caturvidhA api pRthak pRthaganantAnAM lokAnAM yAvantaH pradezAstAvanta iti, ayaM tu vizeSa:sAdhAraNabAdaraparyAptakebhyo bAdarA aparyAptakA asaMkhyeyaguNA: bAdarApaptikebhya: sUkSmA: aparyAptakA asaMkhyeyaguNAstebhyo'pi sUkSmA: paryAptakAH asaMkhyeyaguNA sati / / sampratyeSAM tarUNAM yo jIvatvaM necchati taM prati jIvatvapratipAdanecchayA niyuktikRdAha eehiM sarIrehiM paccakkhaM te parUviyA jIvA / sesA ANAgijjhA cakkhuNA je na dIsaMti // 135 / / 'etaiH pUrvapratipAditaistaruzarIraiH pratyakSapramANaviSayaiH 'pratyakSaM' sAkSAt 'te' vanaspatijIvA: prarUpitA:' prasAdhitAH, tathAhi-na hyetAni zrI AcArAMga sUtram (104)
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ zarIrANi jIvavyApAramantareNaivaMvidhAkArabhAJji bhavanti, tathA ca prayoga:jIvazarIrANi vRkSAH, akSyAdhupalabdhibhAvAt pANyAdisaGghAtavat, tathA kadAcit sacittA api vRkSAH, jIvazarIratvAt, pANyAdisaGghAtavadeva, tathA mandavijJAnasukhAdimantastaravaH, avyaktacetanAnugatatvAt, suptAdipuruSavat, tathA coktam-'vRkSAda-yo'kSAdhupalabdhibhAvAtpANyAdisaGghAtavadeva dehAH / tadvatsajIvA api dehatAyA:, suptAdivat jJAnasukhAdimantaH // 1 // ' 'zeSA' iti sUkSmAste ca cakSuSA nopalabhyanta ityAjJayA grAhyA sati, AjJA ca bhagavadvacanamavitathamaraktadviSTapraNItamiti zraddhAtavyameva / / sAmprataM sAdhAraNalakSaNamabhidhitsurAha ' sAhAraNamAhAro sAhAraNa ANapANagahaNaM ca / sAhAraNajIvANaM sAhAraNalakkhaNaM eyaM // 136 / / samAnam-ekaM dhAraNam-aGgIkaraNaM zarIrAhArAderyeSAM te sAdhAraNA: teSAM sAdhAraNAnAm-anantakAyAnAM jIvAnAM sAdhAraNaM' sAmAnyamekamAhAragrahaNaM tathA prANApAnagrahaNaM ca sAdhAraNameva, etatsAdhAraNalakSaNam, etaduktaM bhavati-ekasminnAhAritavati sarve'pyAhAritavantastathaikasmitrucchvasite ni:zvasite vA sarve'pyucchvasitA ni:zvasitA veti / / amumevArthaM spaSTayitumAha___ egassa u jaM gahaNaM bahUNa sAhAraNANa te ceva / jaM bahuyANaM gahaNaM samAsao taMpi egassa // 137 / / eko yaducchvAsani:zvAsayogyapudgalopAdAnaM vidhatte bahUnAmapi sAdhAraNajIvAnAM tadeva bhavati, tathA yacca bahavo grahaNamakApurakasyApi tadeveti // atha ye bIjAtprarohanti vanaspatayasteSAM kathamAvirbhAva ityata Aha joNibbhUe bIe jIvo vakkamai so va anno vA / jo'vi ya mUle jIvo so cciya patte paDhamayAe // 138 // atra bhUtazabdo'vasthAvacanaH, yonyavasthe bIje yonipariNAmamajahatItyarthaH, bIjasya hi dvividhAvasthAyonyavasthA ayonyavasthA ca, yadA zrI AcArAMga sUtram (105)
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ yonyavasthAM na jahAti bIjamujjhitaM ca jantunA tadA yonibhUtamucyate, yonistu jantorutpattisthAnamavinaSTamiti, tasmin bIje yonibhUte jIvo 'vyutkrAmati' utpadyate, sa eva pUrvako bIjajIvo'nyo vA''gatya tatrotpadyate, etaduktaM bhavati-yadA jIvenAyuSaH kSayAbIjaparityAga: kRto bhavati, tasya ca yadA bIjasya kSittyudakAdi-saMyogastadA kadAcitsa eva prAktano jIvastatrAgatya pariNamate kadAcidanya iti, yazca mUlatayA jIva: pariNamate sa eva prathamapatratayA'pIti, ekajIvakartRke mUlapatre itiyAvat, prathamapatraka ca yA'sau bIjasya samucchvanAvasthA bhUjalakAlApekSA saivocyata iti, niyamapradarzanametat, zeSaM tu kizalayAdi sakalaM na mUlajIvapariNAmAvi rbhAvitamevetyavagantavyamiti / / yata uktam-'savvo'vi kisalao khalu uggamamANo aNantao bhaNio'ityAdi (sarvo'pi kizalayaH khalUdugacchanna ntako bhnnit:)|| sAMpratamaparaM sAdhAraNalakSaNamabhidhitsurAha___ cakkAgaM bhajjamANassa gaMThI cuNNaghaNo bhave / puDhavisarisabheeNaM aNaMtajIvaM viyANehi // 139 // yasya mUlakandatvakpatrapuSpaphalAderbhajyamAnasya cakrakaM bhavati, cakrAkAra: samacchedo bhaGgo bhavatItiyAvat, yasya ca granthi:-parva bhaGgasthAnaM vA 'cUrNena' rajasA 'ghano' vyApato bhavati, yo vA bhidyamAno vanaspatiH pRthivIsadRzena bhedena kedAroparizuSkatarikAvat puTabhedena bhidyate, tamanantakAyaM vijAnIhi / / tathA lakSaNAntaramAha___ gUDhasirAgaM pattaM sacchIraM jaM ca hoi nicchIraM / jaM puNa paNaTThasaMdhiya aNaMtajIvaM viyANAhi // 140 / / __ spaSTArthA / / evaM sAdhAraNajIvAn lakSaNata: pratipAdya samprati nAmagrAhamanantAt vanaspatIn darzayitumAhasevAlakatthabhANi(chahANI)yaavae paNae ya kiMnae ya haDhe(he) / ee aNaMtajIvA bhaNiyA aNNe aNegavihA / / 141 // sevAlakatthabhANikA'vakapanakakiNvahaThAdayo'nantajIvA gaditA zrI AcArAMga sUtram (10)
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekaprakArAzcAnye'pItthamavagantavyA iti / / samprati pratyekatarUNAmekAdijIvaparigRhItazarIradRzyatvaM pratipipAdayiSurAhaegassa duNha tiNha va saMkhijjANa va tahA asaMkhANaM / patteyasarIrANaM dIsaMti sarIrasaMghAyA / / 142 / / ekajIvaparigRhItazarIraM tAlasaralanAlikeryAdiskandhaH, sa ca cakSurgrAhyaH, tathA visasRNAlakarNikAkuNakakaTAhAnAmekajIvaparigRhItatvaM cakSurdazyatvaM ca, dvitrisaMkhyeyAsaMkhyeyajIvaparigRhItatvamapyevaM dRzyatayA bhAvanIyamiti / / kimanantAnAmapyevaM ?, netyata Ahaikkassa duNha tiNha va saMkhijANa va na pAsiuM sakkA / ... dIsaMti sarIrAiM nioyajIvANa'NaMtANaM / / 143 / / naikAdInAmasaMkhyeyAvasAnAnAmanantatarujIvAnAM zarIrANyupalabhyante, kutaH ?, abhAvAt, na hyekAdijIvaparigRhItAnyanantAnAM zarIrANi santi, anantajIvapiNDatvAdeva, kathaM tarjupalabhyAste bhavantIti darzayati-dRzyante zarIrANi bAdaranigodAnAmanantajIvAnAM, sUkSmanigodAnAM tu nopalabhyante, anantajIvasaGghAtatve satyapyatisUkSmatvAditi bhAvaH, nigodAstu niyamata evAnantajIvasaGghAtA bhavantIti, uktaM ca-'golA ya asaMkhejA haMti NioA asaGkhyA gole / ekkekko ya nioe aNaMtajIvo muNeyavvo' (golAzcAsaGkhyayA bhavanti nigodA asaGkhyeyA gole / ekaikazca nigodo'nantajIvo muNitavyaH // 1 // ) evaM vanaspatInAM vRkSAdipratyekAdibhedAttathA varNagandharasasparzabhedAt sahasrAgrazo vidhAnAni saMkhyeyAni yonipramukhAni zatasahasrANi bhedAnAmavaseyAnIti, tathAhi-vanaspatInAM saMvRtA yoniH, sA ca sacittAcittamizrabhedAt tridhA, tathA zItoSNamizrabhedAcca, tathA pratyekatarUNAM daza lakSA yonibhedAnAM; sAdhAraNAnAM ca caturdaza, kulakoTInAM, dvayorapi paJcaviMzatikoTizatasahasrANIti / uktaM vidhAnadvAram, idAnIM parimANamabhidhIyate-tacca prathamaM sUkSmAnantajIvAnAM darzayitumAha. pattheNa va kuDaveNa va jaha koi miNijja savvadhannAiM / zrI AcArAMga sUtram (107)
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ evaM mavijjamANA havaMti loyA aNaMtA u // 144 // prasthakuDavAdinA yathA kazcitsarvadhAnyAni pramiNuyAt, mitvA cAnyatra prakSipeda, evaM yadi nAma kazcitsAdhAraNajIvarAziM lokakuDavena mitvA'nyatra prakSipet tata evaM mIyamAnA bhavanti lokA anantA iti / / idAnIM bAdaranigoda-parimANAbhidhitsayA''ha je bAyarapajattA payarassa asaMkhabhAgamittA te / sesA asaMkhaloyA tinnivi sAhAraNANaMtA // 145 / / ye paryAptakabAdaranigodAste saMvartitacaturazrIkRtasakalalokapratarAsaGkhyeyabhAgavartipradezarAziparimANA bhavanti, ete puna: pratyekazarIrabAdaravanaspatiparyAptakajIvebhyo'saGkhyeyaguNAH, zeSAstrayo'pi rAzayaH pratyekamasaGkhyeyalokAkAzapradezaparimANAH, ke punastraya iti ?, ucyante, aparyAptakabAdaranigodA aparyAptasUkSmanigodA: paryAptakasUkSmanigodA:, ete ca kramazo bahutarakA dRSTavyA iti, sAdhAraNajIvAstebhyo'nantaguNAH, etacca jIvaparimANaM, prAktanaM tu rAzicatuSTayaM nigodaparimANamiti // parimANadvArAnantaramupabhogadvAramabhidhitsurAha AhAre uvagaraNe sayaNAsaNa jANa juggakaraNe ya / AvaraNa paharaNesu a satthavihANesu a bahusuM // 146 // AhAraH-phalapatravizalamUlakandatvagAdinirvartyaH, upakaraNaM vyajanakaTakavalakArgalAdi, zayanaM-khaTvAphalakAdi, Asanam-AsandakAdi, yAnaM-zibikAdi, yugyaM-gantrikAdi, AvaraNam-phalakAdi, praharaNaM-lakuTamusuNDhyAdi, zastravidhAnAni ca bahuni tannirvAni, zaradAtrakhaDgakSurikAdigaNDopayogitvAditi / tathA'paro'pi paribhogavidhiH, tadarzanAyAha Aujja kaTThakamme gaMdhaMge vattha mallajoe ya / jhAvaNaviyAvaNesu a tillavihANe a ujjoe // 147 / / AtodyAni-paTahabherIvaMzavINAjhallaryAdIni, kASThakarma-pratimA zrI AcArAMga sUtram (108)
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ stambhadvArazAkhAdi, gandhAGgAni-vAlakapriyaGgupatrakadamanakatvacandanozIradevadArvAdIni, vastrANi-valkalakarpAsamayAdIni, mAlyayogA-navamAlikAbakulacampakapunnAgAzokamAlatIvicakilAdayaH, dhmApanaM-dAho bhasmasAtkaraNamindhanaiH, vitApanaM-zItAbhyarditasya zItApanayanAya kASThaprajvAlanAt, tailavidhAnaM-tilAtasIsarSapeGgadI-jyotiSmatIkarajAdibhiH, udyoto-vartitRNacUDAkASThAdibhiriti / / evametAnyupabhogasthAnAni pratipAdya tadupasaJjihIrSurAha eehiM kAraNehiM hiMsaMti vaNassaI bahU jIve / sAyaM gavesamANA parassa dukkhaM udIraMti // 148 / / . etaiH' gAthAdvayopAttaiH kAraNaiH' prayojanaiH 'hiMsanti' vyApAdayanti pratyekasAdhAraNavanaspatijIvAn bahana vanaspatisamArambhiNa: puruSAH, kiMbhAtAsta iti darzayati-'sAtaM' sukhaM tadanveSiNaH 'parasya' vanaspatyAyekendriyAdeH 'duHkhaM bAdhAmutpAdayanti / / sAmprataM zastramucyate-tacca dvidhAdravyabhAvabhedAt, dravyazastramapi samAsavibhAgabhedAt dvidhaiva, tatra samAsadravyazastrAbhidhitsayA''hakappaNikuhANi (Di)asiyagadattiyakuddAlavAsiparasU a / sattha vaNassaIe hatthA pAyA muhaM aggI // 149 / / kalpyate-chidyate yayA sA kalpanI-zastravizeSaH, kuThArI prasiddhaiva, asiyagaM -dAtraM, dAtrikA-prasiddhA eva, kuddAlakavAsiparazavazca, ete vanaspateH zastraM, tathA hastapAdamukhAgnayazca ityetetsAmAnyazastramiti / / vibhAgazastrAbhidhitsayA''ha kiMci sakAyasatthaM kiMci parakAya tadubhayaM kiMci / eyaM tu davvasatthaM bhAve ya asaMjamo satthaM // 150 / / kiJcit svakAyazastraM-lakuTAdi kiJcicca parakAyazastraMpASANAgnyAdi tathobhayazastraM-dAtradAtrikAkuThArAdi, etad dravyazastraM bhAvazastraM punarasaMyamaH duSpaNihitamanovAkkAyalakSaNa iti / / zrI AcArAMga sUtram (106)
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ sakalaniryuktya-rthaparisamApti-pracikaTayiSayA''ha sesAI dArAI tAI jAiM havaMti puDhavIe / evaM vaNassaIe nijuttI kittiyA esA // 151 / / uktavyatiriktazeSANi tAnyeva dvArANi yAni pRthivyAmabhihitAni tatastadvArAbhidhAnAdvanaspatau niyukti: 'kIrtitA' vyAvarNiteti / / sAmprataM sUtrAnugame askhalitAdiguNopetaM sUtramuccAraNIyaM, taccedamtaM No karissAmi samuTThAe, mattA- maimaM abhayaM vidittA, taM je No karae, esovarae, etthovarae, esa aNagAretti pavuccaI ||suu039 / / asya cAnantaraparamparAdisUtraiH sambandhaH prAgvadvAcyaH uktaM prAk 'sAtAnveSiNo hi vanaspatijantUnAM duHkhamudIrayanti, tatazca tanmUlameva duHkhagahane saMsArasAgare bhrAmyanti sattvAH' ityevaM viditakaTukavipAka: samastavanaspatisattvaviSayavimardanivRttimAtyantikImAtmani darzayannAha'tat' vanaspatInAM duHkha-mahaM dRSTapratyapAyo na kariSye, yadivA taduHkhotpattinimittabhUtaM vanaspatAvArambhaM-chedanabhedanAdirUpaM no kariSye manovAkAyaiH, tathA'parairna kArayiSye, tathA kurvvatazcAnyAnAnumasye, kiM kRtveti darzayati-sarvajJopadiSTamArgAnusRtyA samyak pravrajyotthAnenotthAya samutthAya, pravrajyAM pratipadyetyarthaH, tadevaM varjitasakalasAvadyArambhakalApa: saMstadvanaspatiduHkhaM tadArambhaM vA no kariSyAmIti, anena ca saMyamakriyA darzitA, na ca kriyAta eva mokSAvAptiH, kiM tarhi ? jJAnakriyAbhyAM, taduktam'nANaM kiriyArahiyaM kiriyAmettaM ca do'vi egantA / na samatthA dAuM je jammamaraNadukkhadAhAI // 1 // ' (jJAnaM kriyArahitaM kriyAmAnaM ca dve apyekAntAn / na samarthe dAtuM yAni janmamaraNaduHkhadAhakAni // 1 // ) yata evamato viziSTamokSa-kAraNabhUtajJAnapratipipAdayiSayA''ha-'mattA maimaM' mattvA-jJAtvA avabudhya yathAvat jIvAn, matirasyAstIti matimAn, matimAnevopadezA) bhavatItyatastadvAreNaiva ziSyAmantraNaM he matiman ! pravrajyAM pratipadya jIvAdipadArthAMzca jJAtvA mokSamavApnotIti, zrI AcArAMga sUtram (110)
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagjJAnapUrvikA hi kriyA phalavatIti darzitaM bhavati / punaratraivAha'abhayaM vidittA' avidyamAnaM bhayamasminsattvAnAbhityabhayaH-saMyamaH, sa ca saptadazavidhAnastaM cAbhayaM-sarvabhUtaparipAlanAtmakaM saMsArasAgarAnnirvAhakaM viditvA vanaspatyArambhAnivRttividheyeti / etadeva darzayitumAha-taM je no karae' ityAdi, taM' vanaspatyArambhaM 'yo' viditatadArambhakaTukavipAka: no kuryAt, tasya prativiziSTeSTaphalAvAptirnAnyasyAndhamUDhyA pravarttamAnasya, abhilaSitaviprakRSTasthAnaprAptipravRttAndhakriyAvyAghAtavaditi mantavyaM, jJAnamapi kriyAhInaM na mokSAya, gRhAntardahyamAnaninakSupagucakSurjJAnavaditi, evaM ca jJAtvA'bhyupetya ca tatparihAra: karttavya iti darzitaM bhavati / evaM yaH samyagjJAnapUrvikAM nivRttiM karoti sa eva samastArambhanivRtta iti darzayati-'esovarae'tti eSa eva sarvasmAdArambhAvanaspativiSayAduparato yo yathAvat jJAtvA''rambhaM na karotIti, sa punarevaMvidhanivRttibhAkkiM zAkyAdiSvapi sambhavatyutehaiva pravacana iti darzayati-'etthovarae'tti etasminneva jainendre pravacane paramA-rthata uparato nAnyatra, yathA-pratijJAtaniravadyAnuSThAyitvAduparatavyapadezabhAg bhavati na zeSAH zAkyAdayaH, tadviparItatvAd, eSa eva ca sampUrNAnagAravyapadezamaznute iti darzayati'esa aNagAretti pavuccaI' 'eSaH' atikrAntasUtrArthavyavasthito'vidyamAnAgAro'nagAra: prakarSeNa ucyate procyate iti, kiMkRtaH prakarSaH ?, anagAravyapadezakAraNabhUtaguNakalApasambandhakRta: prakarSaH, itizabdo'nagAravyapadezakAraNaparisamAptidyotI, etAvadanagAralakSaNaM nAnyaditi, ye puna: projjhitapAramArthikAnagAraguNA: zabdAdInviSayAnaGgIkRtya pravarttante te tu nApekSante vanaspatIn jIvAn, yato bhUyAMsa: zabdAdayo guNA vanaspatibhya eva niSpadyante, zabdAdiguNeSveva vartamAnA rAgadveSaviSamaviSavighUrNamAnalolalocanA narakAdicaturvidhagatyanta:pAtino bodhavyA:, tadanta:pAtina eva ca zabdAdiviSayAbhiSvaGgiNo bhavantIti / / asyArthasya prasiddhaye gatapratyAgatalakSaNamitaretarAvadhAraNa-phalaM sUtramAha- .. zrI AcArAMga sUtram (111)
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ je guNe se AvaTTe je AvaTTe se guNe // sU0 40 // yo 'guNa:' zabdAdika: sa AvarttaH, Avarttante - paribhramanti prANino yatra sa AvarttaH-saMsAra:, iha ca kAraNameva kAryatvena vyapadizyate yathA naDvalodakaM pAdarogaH, evaM ya ete zabdAdayo guNAH sa AvarttaH, tatkAraNatvAt, athavaikavacanopAdAnAtpuruSo'bhisambadhyate, yaH zabdAdiguNeSu varttate sa Avartte varttate, yazcAvartte varttate sa guNe vartata iti, atra kazciccodyaca rAha-yo guNeSu varttate sa Avartte varttata iti sAdhu, yaH punarAvartte varttate nAsau niyamata eva guNeSu varttate, yasmAtsAdhavo varttante Avartte na guNeSu tadetatkathamiti, atrocyate, satyam, Avartte yatayo varttante na guNeSu, kintu rAgadveSapUrvakaM guNeSu vartanamihAdhikriyate, tacca sAdhUnAM na sambhavati, tadabhAvAt, Avartto'pi saMsaraNarUpo duHkhAtmako na sambhavati, sAmAnyatastu saMsArAnta:pAtitvaM sAmAnyazabdAdiguNopalabdhizca sambhavatyevAto nopalabdhiH pratiSidhyate, rAgapariNAmo dveSapariNAmo vA yastatra sa pratiSidhyate, tathA coktam- 'kaNNasokkhehiM saddehiM pemmaM nAbhinivesa ' (karNasaukhyeSu zabdeSu prema nAbhinivezayet / ) ityAdi, tathA coktam- 'na zakyaM rUpama-draSTuM, cakSurgocaramAgatam / rAgadveSau tu yau tatra, tau budhaH parivarjayet / / 1 / / ' iti, kathaM punarguNabhUyastvaM vanaspatibhya iti pradarzyateveNuvINApaTahamukundAdInAmAtodyavizeSANAM vanaspaterutpattiH, tatazca manoharAH zabdA niSpadyante, prAdhAnyamatra vanaspatervivakSitaM, anyathA tu tantrIcarmapANyAdisaMyogAcchabdaniSpattiriti, rUpaM punaH kASThakarmmastrIpratimAdiSu gRhatoraNavedikAstambhAdiSu ca cakSUramaNIyaM, gandhA api hi karpUrapATalAlavalIlavaGgaketakIsarasa-candanAgarukakkolakelAjAti phalapatrikAkesaramAMsItvakpatrAdInAM surabhayo gandhendriyAhlAdakAriNaH prAdurbhavanti, rasAstu bisamRNAla - mUlakandapuSpaphalapatrakaNTakamaJjarItvagaGkurakisalayAravindakesarAdInAM jihvendriyaprahlAdino niSpadyante atibahava iti, tathA sparzAH padminIpatrakamaladalamRNAlavalkala - dukUlazATakopa zrI AcArAMga sUtram ( 112 )
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAnatUlikapracchAdanapaTAdInAM sparzanendriyasukhAH prAduSyanti, evameteSu vanaspatiniSpanneSu zabdAdiguNeSu yo varttate sa Avarte varttate, yazca AvarttavartI sa rAgadveSAtmakatvAt guNeSu varttata iti, sa caavto nAmAdi-bhedAccaturdA, nAmasthApane kSuNNe, dravyAvarttaH svAmitvakaraNAdhikaraNeSu yathAsa-mbhavaM yojya:, svAmitve nadyAdInAM kvacitpravibhAge jalaparibhramaNaM dravyasyAvarttaH, dravyANAM vA haMsakAraNDavacakravAkAdInAM vyomni krIDatAmAvarttanAdAvarttaH, karaNe tu tenaiva jaladravyeNa bhramatA yadanyadAvarttate tRNakaliJcAdi sa dravyeNAvarttaH, tathA trapusIsakaloharajata-suvarNorAvartyamAnairyadanyattadantaH pAtyAvartyate sa dravyairAvarttata iti, adhikaraNavivakSAyAmekasmin jaladravye AvartastathA rajatasuvarNarIti-kAtrapusIsakeSvekasthIkRteSu bahaSu dravyeSvAvarttaH, bhAvAvarto nAmAnyo'nyabhAvasaGkrAntiH, audayikabhAvodayAdvA narakAdigaticatuSTaye'sumAnAvarttate, iha ca bhAvAvartenAdhikAro na zeSairiti ||ath ya ete guNA: saMsArAvarttakAraNabhUtAH zabdAdayo vanaspaterAbhinivRttAste kiM niyatadigdezabhAja: uta sarvvadikSu ityata Aha uDDhe ahaM tiriyaM pAINaM pAsamANe rUvAI pAsati, suNamANe saddAiM suNeti, uDDhaM ahaM pAINaM mucchamANe rUvesu mucchati, saddesu Avi ||suu0 41 // prajJApakadigaGgIkaraNAkhUrvadigvyavasthitaM rUpaguNaM pazyati prAsAdatalahAdiSu, 'adha'mityavAG adhastAt girizikharaprAsAdAdhirUDho'dhovyavasthitaM rUpaguNaM pazyati, adha:zabdArthe avADityayaM varttate, gRhabhittyAdivyavasthitaM rUpaguNaM tiryak pazyati, tiryakzabdena cAtra dizo'nudizazca parigRhyante, tAzcemA:- 'prAcIna miti pUrvA dig, etaccopalakSaNam, anyA apyetadAdyAstiryagdizo draSTavyA iti, etAsu dikSu pazyan cakSurjJAnapariNato rUpAdidravyANi cakSurgrAhyatayA pariNatAni pazyati-upalabhata ityarthaH, tathA tAsu ca zrRNvan zrRNoti zabdAnu-payukta: zrotreNa nAnyatheti // atropalabdhimAnaM pratipAditaM, na copalabdhimAtrAtsaMsAra-prapAta:, zrI AcArAMga sUtram (11)
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ kintu yadi mUrchA rUpAdiSu karoti, tato'sya bandha iti darzayitumAha'uDDa'mityAdi punarurkhAdermUrchAsambandhanArthamupAdAnaM, mUrchan rUpeSu mUrchati, rAgapariNAmaM yAn rajyate rUpAdiSvityarthaH, evaM zabdeSvapi mUrchati, apizabdaH sambhAvanAyAM samuccaye vA, rUpazabdaviSayagrahaNAcca zeSA api gandharasasparzA gRhItA bhavanti, 'ekagrahaNe tajjAtIyAnAM grahaNAd, AdyantagrahaNAdvA tanmadhyagrahaNamavaseyamiti // ' evaM viSayalokamAkhyAya vivakSitamAha esa loe viyAhie ettha agutte aNANAe ||suu0 42 // eSa' iti rUparasagandhasparzazabdaviSayAkhyoloko vyAkhyAtaH, lokyate paricchidyate itikRtvA, etasmiMzca prastute zabdAdiguNaloke'gupto yo manovAkkAyaiH manasA dveSTi rajyate vA vAcA prArthanaM zabdAdInAM karoti kAyena zabdAdiviSayadezamabhisarpati, evaM yo hyagupto bhavati so'nAjJAyAM varttate, na bhagavatpraNItapravacanAnusArItiyAvaditi / evaM guNazca yatkuryAttadAha puNo puNo guNAsAe, vaMkasamAyAre // sU0 43 // ... tatazcAsAvasakRcchabdAdiguNalubdho na zaknotyAtmAnaM zabdAdigRddhenivartayitum, anivartamAnazca punaH punarguNAsvAdo bhavati, kriyAsAtatyena zabdAdiguNAnAsvAdayatItyarthaH, tathA ca yAdRzo bhavati tadarzayati-vakra:asaMyama: kuTilo narakAdigatyAbhimukhyapravaNatvAt, samAcaraNaM samAcAra:anuSThAnaM, vakra: samAcAro yasyAsau vakrasamAcAraH, asaMyamAnuSThAyItyarthaH, avazyameva zabdAdiviSayAbhilASI bhUtopamaIkArItyato vakrasamAcAraH, prAk zabdAdiviSayalavasamA-svAdanAdgRddhaH punarAtmAnasamAcArayitumasamarthatvAdapathyAmraphalabhojirAjavadvinAzamAzu saMzrayata iti / evaM cAsau nitarAM jitaH zabdAdiviSayasamAsvAdanAt 'khaMtaputtovva' idamAcarati pamatte'gAramAvase // sU0 44 // pramatto viSayaviSamUrchitaH 'agAraM' gRhamAvasati, yo'pi dravyaliGgasamanvitaH zabdAdiviSayapramAdavAn asAvapi viratirUpabhAvaliGgarahitatvAt gRhastha eveti / anyatIrthikAH punaH sarvadA sarvathA'nyathA zrI AcArAMga satrama
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAdino'nyathAkAriNa iti darzayitumAha lajjamANA puDho pAsa, aNagArA motti ege pavadamANA jamiNaM virUvarUvehiM satthehiM vaNassaikammasamAraMbheNaM vaNassaisatthaM samAraMbhamANA aNNe aNegarUve pANe vihiMsaMti 1 / tattha khalu bhagavayA pariNNA paveditA, imassa ceva jIviyassa parivaMdaNamAgaNapUyaNAe jAtImaraNamoyaNAe dukkhapaDighAyaheuM se sayameva vaNassaisatthaM samAraMbhai aNNehiM vA vaNassaisatthaM samAraMbhAvei aNNe vA vaNassaisatthaM samArabhamANe samaNujANai, taM se ahiyAe taM se abohIe 2 / se taM saMbujjhamANe AyANIyaM samuTThAe soccA bhagavao aNagArANaM vA aMtie ihamegesiM NAyaM bhavati - esa khalu gaMthe esa khalu mohe esa khalu mAre esa khalu Narae, iccatthaM gaDDie loe, jamiNaM virUvarUvehiM satthehiM vaNassaikammasamAraMbheNaM vaNassaisatthaM samAraMbhamANe aNNe aNegarUve pANe vihiMsaMti 3 / / sU0 45 / / prAgvat jJeyaM, navaraM vanaspatyAlApo vidheya iti / sAmprataM ca vanaspatijIvAstitve liGgamAha se bemi imaMpi jAidhammayaM eyaMpi jAidhammayaM, imaMpi vuDDhadhammayaM eyaMpi vuDidhammayaM imaMpi cittamaMtayaM eyaMpi cittamaMtayaM, imapi chiNNaM milAi eyaMpi chiNNaM milAi, imaMpi AhAragaM eyaMpi AhAragaM, imaMpi aNiccayaM eyaMpi aNiccayaM, imaMpi asAsayaM eyaMpi asAsayaM, (imaMpi adhuvaM eyaMpi adhuvaM), imaMpi caovacaiyaM, eyaMpi caovacaiyaM, imaMpi vipariNAmadhammayaM (nAmiyaM) eyaMpi vipariNAmadhammayaM / / sU0 46 / / so'hamupalabdhatattvo bravImi, athavA vanaspaticaitanyaM pratyakSapramANasamadhigamyamAnasvarUpaM yattadahaM bravImi, yathA-pratijJAtamarthaM darzayati'imaMpi jAidhammayaM'ti ihopadezadAnAya sUtrArambhastadyogyazca puruSo bhavatyastasya sAmarthyena sannihitatvAttaccharIraM pratyakSAsannavAcinedamA parAmRzati, zrI AcArAMga sUtram (115) -
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ idamapimanuSya - zarIraM, jananaM - jAtirutpattistaddharmakam, etadapi vanaspatizarIraM taddharmmakaM tatsvabhAvameva, itipUrvako'pizabdaH sarvatra yathAzabdArthe dvitI-yastu samuccaye vyAkhyeyaH, tatazcAyamarthaH-yathA manuSyazarIraM bAlakumA - rayuvavRddhatApariNAmavizeSavat cetanAvatsadAdhiSThitaM praspaSTacetanAkamupa- labhyate, tathedamapi vanaspatizarIra, yato jAtaH ketakatarubalako yuvA vRddhazca saMvRtta iti, atastulyatvAdetadapi jAtidharmakaM, na ca kazcidvizeSo'sti, yena satyapi jAtidharmatve manuSyAdizarIrameva sacetanaM na vanaspatizarIramiti, nanu ca jAtidharmatvaM kezanakhadantAdiSvapyasti, avyabhicAri ca lakSaNaM bhavatyasti ca vyabhicAraH, tasmAdayuktaM kalpayituM jAtidharmatvaM jIvali -Ggamiti, ucyate, satyamasti jananamAtraM, kintu manuSyazarIraprasiddhabAlakumArakayuvavRddhAdyavasthAnAmasambhavaH kezAdiSvasti sphuTa:, tasmAdasamaJjasametada, api ca-kezanakhaM cetanAvatpadArthAdhiSThitazarIrasthaM jAtamityucyate, varddhata iti vA, na punastvayaivaM taravo'pi cetanAvatpadArthAdhArasthA iSyante, tvanmate bhuvo'cetanatvAttasmAdayuktamiti / athavA jAtidharmatvAdIni samuditAni sUtroktAnyeka eva hetu:, na pRthak hetutA, na ca samudAyahetuH kezAdiSvasti tasmAdadoSa iti / tathA yathedaM manuSyazarIrakamanavarataM bAlakumArAdyavasthAvizeSairvarddhate, tathaitadapi vanaspatizarIramaGkurakizalayazAkhAprazAkhAdibhirvizeSairvarddhata iti, tathA yathedaM manuSyazarIraM cittavadevaM vanaspatizarIramapi cittavat, katham ?, cetayati yena taccitaM - jJAnaM, tatazca yathA manuSyazarIraM jJAnenAnugatamevaM vanaspatizarIramapi, yato dhAtrIprapunnATAdInAM svApavibodhasadbhAvaH tathA'dhonikhAtadraviNarAzeH svapraroheNAveSTanaM prAvRDjaladharaninAdaziziravAyusaMsparzAdaGkurodbhedaH, tathA madamadana-saGgaskhaladgatividhUrNamAnalolalocanavilAsinIsannUpurasukumAra caraNatADanAdazokataro: pallavakusumodgama:, tathA surabhisurAgaNDUSasekAdbakulasya spRSTaprarohikAdrInAM ca hastAdisaMsparzAtsaGkocAdikA parisphuTA zrI AcArAMga sUtram (119 ) -
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ kriyopalabdhiH, na caitadabhihitatarusambandhi kriyAjAlaM jJAnamantareNa ghaTate, tasmAtsiddha cittavattvaM vanaspateH iti / tathA yathedaM manuSyazarIraM chinnaM mlAyati tathedamapi chinnaM mlAyati, manuSyazarIraM hi hastAdi chinnaM mlAyatizuSyati, tathA taruzarIramapi pallavaphala-kusumAdi chinnaM zoSamupagacchat dRSTaM, na cAcetanAnAmayaM dharma iti / tathA yathedaM manuSyazarIraM stanakSIravyajanaudanAdyAhArAbhyavahArAdAhArakaM tathaitadapi vanaspatizarIraM bhUjalAdyAhArAbhyavahArakaM, na caitadAhArakatvamacetanAnAM dRSTam, atastadbhAvAtsacetanatvamiti / tathA yathedaM manuSyazarIramanityakaM-na sarvadA'vasthAyi tathaitadapi vanaspatizarIramanityaM niyatAyuSkatvAt, tathAhi-asya daza varSasahasrANi utkRSTamAyuH / tathA yathedaM manuSyazarIramazAzvataMpratikSaNamAvIcImaraNena maraNAt tathaitadapi vanaspatizarIramiti / tathA yathedamiSTAniSTAhArAdiprAptyA cayApacayika' vRddhihAnyAtmakaM tathaitadapi iti / tathA yathedaM manuSyazarIraM vividhapariNAma:-tattadrogasamparkAt pANDutvodaravRddhizophakRzatvAGgulinAsikApravezAdirUpo bAlAdirUpo vA, tathA rasAyanasnehAdhupayogAdviziSTakAntibalopacayAdirUpo vipariNAma: taddharmakaMtatsvabhAvaka tathaitadapi vanaspatizarIraM tathA vidharogodbhavAtpuSpapatraphalatvagAdyanyathAbhavanAt tathA viziSTadauhRdapradAnena puSpaphalAdyupacayAdvipariNAmadharmakam / evamanantaroktadharmakalApasadbhAvAdasaMzayaM gRhANaitatsacetanAstarava iti / evaM vanaspatezcaitanyaM pradarzya tadArambhe bandhaM tatparihArarUpaviratyAsevanena ca munitvaM pratipAdayannupasaJjihIrSu rAha ettha satthaM samArabhamANassa iccete AraMbhA apariNNAtA bhavaMti, ettha satthaM asamArabhamANassa iccete AraMbhA pariNNAyA bhavaMti, taM pariNNAya mehAvI Neva sayaM vaNassaisatthaM samAraMbhejA NevaNNehi vaNassaisatthaM samAraMbhAvejjA Neva'NNe vaNassaisatthaM samAraMbhaMte samaNujANejjA, jassete vaNassatisatthasamAraMbhA pariNNAyA bhavaMti se hu muNI pariNNAyakamme tti bemi // sU0 47 // paJcama uddezakaH // 1-5 // zrI AcArAMga sUtram (117)
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___etasmin vanaspatau zastraM dravyabhAvAkhyamArabhamANasyetyete ArambhA aparijJAtA-apratyAkhyAtA bhavanti, etasmiMzca vanaspatau zastrasamArabhamANasyetyete ArambhAH parijJAtA:-pratyAkhyAtA bhavantIti pUrvavaccarcaH, yAvat sa eva muniH parijJAtakarmeti bravImi pUrvavaditi / zastraparijJAdhyayane paJcamoddezakaTIkA parisamApteti // 1-5 // // atha prathamAdhyayane SaSThastrasakAyoddezakaH // uktaH paJcamoddezakaH, sAmprataM SaSThaH samArabhyate-asya cAyamabhisambandha:-ihAnantaroddezake vanaspatikAyaH pratipAditaH, tadanantaraM ca trasakAyasyAgame paripaThitatvAt tatsvarUpAdhigamAyAyamuddezakaH samArabhyate, tasya copakramAdIni catvAryanuyogadvArANi vAcyAni, yAvannAmaniSpanne nikSepe trasakAyoddezakaH, tatra trasakAyasya pUrvasiddhadvArakramAtidezAya tadvibhinnalakSaNadvArAbhidhAnAya ca niyuktikRdAha tasakAe dArAI tAI jAI havaMti puDhavIe / nANattI u vihANe parimANuvabhogasatthe ya // 152 / / trasyantIti trasAsteSAM kAyastrasakAyastasmiMstAnyeva dvArANi bhavanti yAni pRthivyAM pratipAditAni, nAnAtvaM tu vidhAnaparimANopabhogazastradvAreSu, cazabdAllakSaNe ca pratipattavyamiti / / tatra vidhAnadvAramAha duvihA khalu tasajIvA laddhitasA ceva gaitasA ceva / laddhIya teuvAU teNa'higAro ihaM natthi // 153 / / 'dvividhA' dvibhedAH, khaluravadhAraNe, trasatvaM prati dvibhedatvameva, sanAt-spandanAt trasAH, jIvanAtprANadhAraNAjIvA:, tsA eva jIvAstrasajIvAH, labdhitrasA gatitrasAzca, labdhyA tejovAyU trasau, labdhistacchaktimAtraM, labdhitrasAmyAmihAdhikAro nAsti, tejaso'bhihitatvAdvAyozcAbhidhAsyamAnatvAd, ataH sAmarthyAdgatitrasA evAdhikriyante ||ke punaste kiyar3hedA vetyata Aha zrI AcArAMga sUtram (118)
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ neraiyatiriyamaNuyA surA ya gaio caunvihA ceva / pajjattA'pajjattA neraiyAI a nAyavvA // 154 / / nArakA-ratnaprabhAdimahAtama:pRthvIparyantanarakAvAsinaH saptabhedAH, tiryaJco'pi dvitricatuSpaJcendriyAH, manuSyAH sammUrchanajA: garbhavyutkrAntAzca, surA bhavanapativyantarajyotiSkavaimAnikAH, ete gatitrasAzcaturvidhAH, nAmakarmodayAbhinirvRttagatilAbhAdgatitrasatvam, ete ca nArakAdaya: paryAptAparyAptabhedena dvividhA jJAtavyAH, tatra paryApti: pUrvoktaiva SoDhA, tayA yathAsambhavaM niSpannA: paryAptAH, tadviparItAstvaparyAptakA antarmuharttakAlamiti / / idAnImuttarabhedAnAha tivihA tivihA joNI aMDApoaajarAuA ceva / beiMdiya teindiya cauro paMciMdiyA ceva // 155 // dAraM // atra hi zItoSNamizrabhedAttathA sacittAcittamizrabhedAttathA saMvRtavivRtatadubhayabhedAttathA strInapuMsakabhedAccetyAdIni bahani yonInAM trikANi sambhavanti, teSAM sarveSAM saGgrahArthaM trividhA trividheti vIpsAnirdeza:, tatra nArakANAmAdyAsu tisRSu bhUmiSu zItaiva yoni: caturthyAmuparitananarakeSu zItA adhastananarakeSUSNA paJcamISaSThIsaptamISUSNaiva netare (zItA zItoSNeti / tatra nArakANAmAdyAsu tisRSu bhUmipUSNaiva yoniH caturthyAmuparitananarakeSUSNA'dhastananarakeSu zItA paJcamISaSThIsaptamISu zItaiva netare iti pA., matAntarAbhiprAyakazcAyaM pAThaH, asti saGgrahaNIvRttAvevaM mtdvympi|) garbhavyutkrAntikatiryaGmanuSyANAmazeSadevAnAM ca zItoSNA yonirnetare, dvitricatuHpaJcendiyasaMmUrchanajatiryaGmanuSyANAM trividhA'pi yoni: zItA uSNA zItoSNA ceti, tathA nArakadevAnAmacittA netare, dvIndriyAdisammUrchanajapaJcendriyatiryaGmanuSyANAM trividhA'pi yoniH sacittAcittA mizrA ca, garbhavyutkrAntikatiryaGmanuSyANAM mizrA yonirnetare, tathA devanArakANAM saMvRtA yonirnetare, dvitricaturindriyasammUrchanajapaJcendriyatiryaGmanuSyANAM vivRtA zrI AcArAMga sUtram (118)
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ yonirnetare, garbhavyutkrAntikatiryagmanuSyANAM saMvRtavivRtA yonirnetare, tathA nArakA napuMsakayonaya eva, tiryaJcastrividhA:-strIpunapuMsakayonayo'pi, manuSyA apyevaM traividhyayonibhAjaH, devAH strIpuMyonaya eva, tathA'paraM manuSyayonestraividhyaM, tadyathA-kUrmonnatA, tasyAM cAhatcakravartyAdisatpuruSANAmutpattiH, tathA zaGkhAvartA, sA ca strIratnasyaiva, tasyA ca prANinAM sambhavo'sti na niSpattiH, tathA vaMzIpatrA, sA ca prAkRtajanasyeti, tathA'paraM traividhyaM niyuktikRddarzayati-tadyathA aNDajA: potajA: jarAyujAzceti, tatrANDajA: pakSyAdayaH, potajA: valgulIgajakalabhakAdayaH, jarAyujA gomahiSImanuSyAdayaH, tathA dvitricatuHpaJcendriyabhedAcca bhidyante, evamete trasAstrividhayonyAdibhedena prarUpitA: etadyonisamAhiNyau ca gAthepuDhavidagaagaNimAruyapatteyanioyajIvajoNINaM / sattaga sattaga sattaga sattaga dasa coddasa ya lakkhA // 1 // vigaliMdiesu do do cauro cauro ya nArayasuresu / tiriyANa honti cauro coddasa maNuANa lakkhAI // 2 // (pRthvyudakAgnimArutapratyekanigodajIvayonInAm / sapta sapta sapta sapta daza caturdaza ca lakSAH // 1 / / vikalendriyeSu dve dve catasrazcatasrazca nArakasurayoH / tirazcAM bhavanti catasrazcaturdaza manuSyANAM lakSAH // 2 // ) evamete caturazItiyonilakSA bhavanti, tathA kulapa-rimANaM 'kulakoDisaya-sahassA battIsar3hanava ya paNavIsA / egiMdiyabitiindiya (sattaTTha ya nava ya aTThosaM ca / beindiyateiMdiya) cauridihariyakAyANaM // 1 // addhatterasa bArasa dasa dasa nava ceva koDilakkhAiM / jalayarapakkhicauppayaurabhuyaparisappajIvANaM // 2 // paNavIsaM chavvIsaM ca sayasahassAI nArayasurANaM / bArasa ya sayasahassA kulakoDINaM maNussANaM / / 3 / / egA koDAkoDI sattANautiM ca sayasahassAI / pannAsaM ca sahassA kulakoDINaM muNeyavvA // 4 // ' (kulakoTizatasahasrANi dvAtriMzat aSTASTanava ca paJcaviMzatiH / ekendriyadvitrIndriyacaturindriyaharitakAyAnAm / / 1 / / ardhatrayodaza dvAdaza zrI AcArAMga sUtram (120)
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ daza daza nava caiva koTIlakSAH / jalacarapakSicatuSpadorobhujaparisarpajIvAnAm / / 2 / / paJcaviMzatiH SaDviMzatizca zatasahasrANi nArakasurayoH / dvAdaza ca zatasahasrANi kulakoTInAM manuSyANAm || 3 || ekA koTIkoTI saptanavatizca zatasahasrANi / paJcAzacca sahasrANi kulakoTInAM muNitavyAni / / 4 / / ) aGkato'pi 167500000000000 sakalakulasaGgraho'yaM boddhavya iti / uktA parUpaNA, tadanantaraM lakSaNadvAramAhadaMsaNanANacaritte cariyAcarie adANalAbhe a / uvabhogabhogavIriya iMdiyavisae ya laddhI ya / / 156 / / uvaogajogaajjhavasANe vosuM ca laddhi NaM udayA ( odaiyA ) / aTThavihodaya lesA sannusAse kasAe a / / 157 / / ' darzanaM' sAmAnyopalabdhirUpaM cakSuracakSuvadhikevalAkhyaM, matyAdIni jJAnAni svaparicchedino jIvasya pariNAmAH jJAnAvaraNavigamavyaktAstattvArtha-paricchedAH, sAmAyikacchedopasthApya - parihAravizuddhi-sUkSmasamparAyayathAkhyAtAni cAritraM, cAritrAcAritraM dezaviratiH sthUlaprANAtipAtAdinivRttilakSaNaM zrAvakAnAM tathA dAnalAbhabhogopabhogavIryazrotracakSurprANarasanasparzanAkhyA: daza labdhayaH jIvadravyAvyabhicAriNyo lakSaNaM bhavanti, tathopayogaH-sAkAro'nAkArazcASTacaturbhedaH, yogo manovAkkAyAkhyastridhA, adhyavasAyAzcAnekavidhAH sUkSmAH manaHpariNAmavizeSA:, viSvag-pRthag labdhInAmudayA: - prAdurbhAvAH kSIra - madhvAsravAdayaH, jJAnAvaraNAdyAntarAyAvasAnakarmASTakasya svazaktipariNAma udaya:, lezyA : - kRSNAdibhedA azubhAH zubhAzca kaSAyayogapariNativizeSasamutthA:, saMjJAstvAhArabhayaparigrahamaithunAkhyAH, athavA dazabhedA:- anantaroktAzcatasraH krodhAdyAzca catasrastathaiaughasaMjJA lokasaMjJA ca, ucchvAsaniHzvAsau prANApAnau, kaSAyAH kaSaH-saMsArastasyAyAH krodhAdayo'nantAnubandhyAdibhedAt SoDazavidhAH / etAni gAthAdvayopanyastAni dvIndriyAdInAM lakSaNAni yathAsambhavamava 9 zrI AcArAMga sUtram (121)
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ gantavyAnIti, na caivaMvidhalakSaNakalApasamuccayo ghaTAdiSvasti, tasamAttatrAcaitanyamadhyavasyanti vidvAMsaH / / abhihitalakSaNakalApopasaJjihIrSayA tathA parimANapratipAdanArthaM gAthAmAha lakkhaNamevaM ceva u payarassa asaMkhabhAgamittA u / nikkhamaNe ya pavese egAIyAvi emeva // 158 // tuzabda: paryAptivacanaH, dvIndriyAdijIvAnAM lakSaNaM-ligametAvadeva darzanAdi paripUrNa, nAto'nyadadhikamastIti / parimANaM punaH kSetrataH saMvartitalokapratarAsaGkhyeya-bhAgAvartipradezarAziparimANAstrasakAyapaptikAH, ete ca bAdaratejaskAyaparyAptakebhyo'saMkhyeyaguNAH, trasakAyaparyAptakebhyastrasakAyikAparyAptakAH asaMkhyeyaguNAH, tathA kAlata: pratyutpannatrasakAyikA: sAgaropamalakSapRthaktvasamayarAziparimANA jaghanyapade, utkRSTapade'pi sAgaropamalakSapRthaktvasamayarAziparimANA jaghanyapade, eveti, tathA cAgama:- 'paDuppannatasakAiyA kevatikAlassa nillevA siyA ?, goyamA ! jahannapae sAgarovamasayasahassapuhuttassa ukkopade'vi sAgarovamasayasahassapuhuttassa' (pratyutpannatrasakAyikAH kiyatA kAlena nirlepAH syu: ?, gautama ! jaghanyapade sAgaropamazatasahasrapRthaktvena utkRSTapade'pi sAgaropama-zatasahasrapRthakatvena / ) udvartanopapAtau gAthAzaklenAbhidadhAtiniSkramaNam-udvartanaM praveza:-upapAtaH jaghanyenaiko dvau trayo vA utkRSTastu evameva'ti pratarasyAsaMkhyeyabhAgavartipradezarAziparimANA evetyarthaH / sAmpratamavirahitapravezanirgamAbhyAM parimANavizeSamAha nikkhamapavezakAlo samayAI ittha AvalIbhAgo / / aMtomuhutta'viraho udahisahassAhie doni // 159 / / dAraM // jaghanyena avirahitA saMtatA traseSu utpattiniSkramo vA jIvAnAmekaM samayaM dvau trIn vetyAdi, utkRSTenAtrAvalikA'saMkhyeyabhAgamAtraM kAlaM satatameva niSkrama: pravezo vA, ekajIvAGgIkaraNenAvirahazcintyate gAthApa zrI AcArAMga sUtram (122)
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ zcimArddhena-avirahaH sAtatyenAvasthAnam, ekajIvo hi trasabhAvena jaghanyato'ntarmuhurtamAsitvA punaH pRthivyAdyekendriyeSUtpadyate, prakarSeNAdhikaM sAgaropamasahasradvayaM ca trasabhAvenAvatiSThate santatamiti / uktaM pramANadvAraM, sAmpratamupabhogazastravedanAdvAratrayapratipAdanAyAha maMsAIparibhogo satthaM satthAiyaM aNegavihaM / sArIramANasA veyaNA ya duvihA bahuvihA ya / / 160 / / dAraM / / mAMsacarmakezaromanakhapicchadanta snAyvasthiviSANAdi bhistrasajIvasambandhibhirupabhogo bhavati, zastraM punaH 'zastrAdikamiti' zastraM khaDgatomarakSurikAdi tadAdiryasya jalAnalAdestacchastrAdikamanekavidhaMsvakAyaparakAyobhayadravyabhAvabhedabhinnamanekaprakAraM trasakAyasyeti, vedanA cAtra prasaGgenocyate - sA ca zarIrasamutthA manaH samutthA ca dvividhA yathAsambhavaM, tatrAdyA zalyazalAkAdibhedajanitA, itarA priyaviprayogapriyasamprayogAdikRtA, bahuvidhA ca jvarAtIsArakAsazvAsabhagandarazirorogazUlagudakIlakAdisamutthA tIvreti / / punarapyupabhogaprapaJcAbhidhitsayA''ha maMsassa kei aTThA kei cammassa kei romANaM / picchANaM pucchANaM daMtANa'TThA vahijjati / / 161 / / kaI vahaMti aTThA kei aNaTThA pasaMgadoseNaM / kammapasaMgapasattA baMdhaMti vahaMti mAraMti / / 162 / / mAMsArtha mRgazUkarAdayo vadhyante, carmArthaM citrakAdayaH, romArthaM mUSikAdayaH, picchArthaM mayUragRddhakapicurudukAdayaH, pucchArthaM camaryAdayaH, dantArthaM vAraNavarAhAdayaH, vadhyanta sati sarvatra sambadhyata iti / / tatra kecana pUrvokta-prayojanamuddizya ghnanti, kecitpunaH prayojanamantareNApi krIDayA ghnanti, tathA pare prasaGgadoSAt mRgalakSakSipteSu lelukAdinA tadantarAlavyavasthitA aneke kapotakapiJjalazukasArikAdayo hanyante, tathA karma - kRSyAdyanekaprakAraM tasya prasaGgaH - anuSThAna tatra prasaktAH-tanniSThAH zrI AcArAMga sUtram (123)
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ santastrasakAyikAn bahUn bandhanti rajvAdinA, ghnanti-kazalakuTAdibhiH tADayanti, mArayanti-prANairviyojayantIti / evaM vidhAnAdidvArakalApamupavarNya sakalaniryuktyarthopasaMhArAyAha- .... sesAI dArAI tAI jAiM havaMti puDhavIe / evaM tasakAyamI nijjuttI kittiyA esA // 163 / / uktavyatiriktAni zeSANi dvArANi tAnyeva vAcyAni yAni pRthvIsvarUpasamadhigame nirUpitAni; ata evamazeSadvArAbhidhAnAttrasakAye niyukti: kIrttitaiSA sakalA bhavatItyavagantavyeti / / sAmprataM sUtrAnugame'skhalitAdiguNopetaM sUtramuccAraNIyaM, taccedam se bemi saMtime tasA pANA, taMjahA-aMDayA poyayA jarAuA rasayA saMseyayA saMmucchimA ubbhiyA uvavAiyA, esa saMsAretti pavuccaI / / sU0 48 // ___asya cAnantaraparasparAdisUtrasambandhaH prAgvadvAcyaH, so'haM bravImi yena mayA bhagavadvadanAravindavinisRtArthajAtAvadhAraNAt yathAvadupalabdhaM tattvamiti, 'santi' vidyante trasyantIti trasA:-prANino dvIndriyAdayaH, te ca kiyadbhedAH kiMprakArAzceti darzayati-tadyatheti vAkyopanyAsArthaH, yadivA tat' prakArA-ntaramarthato yathA bhagavatA'bhihitaM tathA'haM bhaNAmIti, aNDAjjAtA: aNDajA:-pakSigRhakokilAdayaH, potAdeva jAyante potajAH 'anyeSvapi dRzyate' (pA-3-2-101) iti janerDapratyayaH, te ca hastivalgulIcarmajalUkAdayaH, jarAyuveSTitA jAyanta iti jarAyujAH, pUrvavat DapratyayaH, gomahiSyajAvikamanuSyAdayaH, rasAjjAtA rasajA:-takrAranAladadhitImanAdiSu pAyukumyAkRtayo'tisUkSmA bhavanti, saMsvedAjjAtA: saMsvedajA:-matkuNayUkAzatapadikAdayaH, sammurchanAjjAtA: sammUrchanajA:-zalabhapipIlikAmakSikAzAlikAdayaH, udbhedanamudbhittato jAtA udbhijAH, pRSodarAditvAddalopa: pataGgakhaJjarITapArIplavAdayaH, upapAtAjAtA zrI AcArAMga sUtram (124)
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ upapAtajAH, athavA upapAte bhavA aupapAtikA:-devA nArakAzca, evamaSTavidhaM janma yathAsambhavaM saMsAriNo nAtivartante, etadeva zAstrAntare trividhamupanyastaM sammUrchanaga papAtA janma' (tattvArtha0a02 sUtra 32) rasasvedajodbhijAnAM sammUrchanajAnta:pAtitvAt aNDajapotajajarAyujAnAM garbhajAnta: pAtitvAt devanArakANAmaupapAtikAnta:pAtitvAt iti trividhaM janmeti, iha cASTavidhaM sottarabhedatvAditi / evametasminnaSTavidhe janmani sarve trasajantavaH saMsAriNo nipatanti, naitadvyatirekeNAnye santi, ete cASTavidhayonibhAjo'pi sarvalokapratItA bAlAGganAdijanapratyakSapramANasamadhigamyA:, 'santi ca' anena zabdena traikAlikamasti-tvaM pratipAdyate trasAnAM, na kadAcidetairvirahita: saMsAra: sambhavatIti, etadeva darzayati-'esa saMsAretti pavuccati' eSa:-aNDajAdiprANikalApa: saMsAra: procyate, nAto'nyastrasAnAmutpattiprakAro'stItyuktaM bhavati / / kasya punaratrASTavidhabhUtagrAme utpattirbhavatItyAha maMdassAviyANao // sU0 49 / / mando dvidhA-dravyabhAvabhedAt, tatra dravyamando''tisthUlo'tikRzo vA, bhAvamando'pyanupacitabuddhirbAla: kuzAstravAsitabuddhirvA, ayamapi sadbuddherabhAvAbAla eva, iha bhAvamandenAdhikAraH, 'mandasye'ti bAlasyAviziSTabuddheH ata eva avijAnatohitAhitaprAptiparIhArazUnyamanasaH ityeSo'nantaroktaH saMsAro bhavatIti / / yadyevaM tataH kimityAha nijjhAittA paDilehitA patteyaM parinivvANaM savvesiM pANANaM savvesi bhuyANaM savvesi jIvANaM savvesiM sattANaM assAyaM apari-nivvANaM mahabbhayaM dukkhaMti bemi, tasaMti pANA padiso disAsu ya // sU0 50 // evamimaM trasakAyamAgopAlAGganAdiprasiddhaM nizcayena dhyAtvA nirdhyAya cintayitvetyarthaH, ktvApratyayasyottarakriyApekSatvAd bravImItyuttarakriyA sarvatra yojanIyeti / pUrvaM ca manasA''locya tataH pratyupekSaNaM bhavatIti - zrI AcArAMga sUtram (125)
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ darzayati-paDilehetta'tti pratyupekSya-dRSTvA yathAvadupalabhyetyarthaH, kiM taditi darzayati-'pratyeka'mityekamekaM trasakAyaM prati parinirvANaM-sukhaM pratyekasukhabhAja: sarve'pi prANina: nAnyadIyamanya upabhuGkte sukhamityarthaH, eSa ca sarvaprANidharma iti darzayati- sarveSAM prANinAM-dvitricaturindriyANAM, tathA sarveSAM bhUtAnAM-pratyeka-sAdhAraNasUkSmabAdaraparyAptakAparyAptakatarUNAmiti, tathA sarveSAM jIvAnAM iti-garbhavyutkrAntikasammUrcchanajaupapAtikapaJcendriyANAM, tathA sarveSAM sattvAnAM iti-pRthivyAyekendriyANAmiti, iha ca prANAdizabdAnAM yadyapi paramArthato'bhedastathApi uktanyAyena bhedo draSTavyaH, uktaM ca-'prANAdvitricatuH proktAH, bhUtAstu taravaH smRtAH / jIvA: paJcendriyAH proktA: (jJeyA) zeSAH sattvA udIritAH (prakIrtitAH) // 1 // iti, yadivAzabdavyutpattidvAreNa samabhirUDhanayamatena bhedo draSTavyaH (bhyupagaMtavyaH) tadyathA-satataprANadhAraNAtprANA: kAlatrayabhavanAd bhUtAH trikAlajIvanAt jIvAH sadA'stitvAtsattvA iti, tadevaM vicintya pratyupekSya ca yathA sarveSAM jIvAnAM pratyekaM parinirvANaM-sukhaM tathA pratyekamasAtam-aparinirvANaM mahAbhayaM duHkhamayaM bravImi, tatra duHkhayatIti duHkhaM, tadviziSyate-kiMviziSTam ?-'asAtam' asadvedyakarmAzavipAkajamityarthaH, tathA aparinirvANa'miti samantAt sukhaM parinirvANaM na parinirvANamaparinirvANaM samantAt zarIramana:pIDAkaramityarthaH, tathA 'mahAbhaya'miti mahacca tadbhayaM ca mahAbhayaM, nAta: paramanyad bhayamastIti mahAbhayaM, tathAhi-sarve'pi zArIrAnmAnasAcca duHkhAdudvijante prANina iti, iti zabdaevamarthe, evamahaM bravImi samyagupalabdhatattvo yatprAguktamiti / etacca bravImItyAha-'tasaMtI'tyAdi, evaMvidhena ca asAtAdivizeSaNaviziSTena duHkhenAbhibhUtAstrasyanti-udvijanti prANA iti prANinaH, kutaH punarudvijantIti darzayati- pragatA dik pradigvidik ityarthaH, tata: pradizaH sakAzAdudvijanti, tathA prAcyAdiSu ca dikSu vyavasthitAstrasyanti, zrI AcArAMga sUtram (126)
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ etAzca prajJApakavidhivibhaktA dizo'nudiza gRhyante, jIvavyavasthAnazravaNAt, tatazcAyamarthaH pratipAdito bhavati kAkvA na kAciddiganudigvA yasyAM na santi trasAH trasyanti vA na yasyAM sthitAH kozikArakITavat, kozikArakITo hi sarvadigbhyo'nudigbhyazca bibhyadAtmasaMrakSaNArthaM veSTanaM karoti zarIrasyeti, bhAvadigapi na kAcittAdRzyasti yasyAM varttamAno janturna trasyet zArIramAnasAbhyAM duHkhAbhyAM sarvatra narakAdiSu jaghanyante prANino'tastrAsaparigatamanasaH sarvadA'vagantavyAH / / evaM sarvatra dikSvanudikSu ca trasAH santIti gRhNIma:, digvidigvyavasthitAstrasAstrasyantItyuktaM, kutaH punastrasyanti ? - yasmAttadArambhavadbhiste vyApAdyante, kiM punaH kAraNaM ?, te tAnArambhanta ityata Aha tattha tattha puDho pAsa, AturA paritAvaMti, saMti pANA puDho siyA / / sU051 // 'tatra tatra' teSu teSu kAraNeSUtpanneSu vakSyamANeSu arcAjinazoNitAdiSu ca pRthagvibhinneSu prayojaneSu, pazyeti ziSyacodanA . kiM tatpazyeti darzayati, 'mAMsabhakSaNAdigRddhA AturA: 'asvasthamanasaH parisamantAttApayanti - pIDayanti nAnavidhavedanotpAdanena prANivyApAdanena vA tadArambhiNasAniti, yena kenacidArambheNa prANinAM santApanaM bhavatIti darzayannAha'saMtI' tyAdi, 'santi' vidyante prAya: sarvatraiva prANAH prANina: 'pRthak ' vibhinnAH dvitricatuHpaJcendriyAH 'zritA:' pRthivyAdizritAH etacca jJAtvA niravadyAnuSThAyinA bhavitavyamityabhiprAyaH / / anye punaranyathAvAdino' nyathAkAriNa iti darzayannAha - lajz2amANA puDho pAsa aNagArA moti ege pavayamANA jamiNaM virUvarUvehiM satthehiM tasakAyasamAraMbheNaM tasakAyasatthaM samArabhamANA aNNe aNegarUve pANe vihiMsati, tattha khalu bhagavayA pariNNA paveiyA, imassa ceva jIviyassa parivaMdaNamANaNapUyaNAe zrI AcArAMga sUtram - (127)
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAImaraNamoyaNAe dukkha-paDighAyaheuM se sayameva tasakAyasatthaM samArabhati aNNehiM vA tasakA-yasatthaM samAraMbhAvei, aNNe vA tasakAyasatthaM samAraMbhamANe samaNujANai, taM se ahiyAe taM se abohIe, se taM saMbujjhamANe AyANIyaM samuTThAya soccA khalu bhagavao aNagArANaM aMtie ihamegesiM NAyaM bhavati-esa khalu gaMthe, esa khalu mohe, esa khalu mAre, esa khalu Narae, iccatthaM gaDDhie loe jamiNaM virUvarUvehiM satthehiM tasakAyasamAraMbheNaM tasaMkAyasatthaM samAraMbhamANe aNNe aNegarUve pANe vihiMsaMti ||suu0 52 // pUrvavat vyAkhyeyaM, yAvat 'aNNe aNegarUve pANe vihiMsaI'tti / / yAni kAnicitkAraNAnyuddizya trasavadhaH kriyate tAni darzayitumAha se bemi appege accAe haNaMti, appege ajiNAe vahaMti, appege maMsAe vahaMti, appege soNiyAe vahaMti, evaM hiyayAe pittAe vasAe picchAe pucchAe bAlAe siMgAe visANAe daMtAe dADhAe NahAe NhAruNIe aTThIe aTTimiMjAe aTThAe aNaTThAe, appege hiMsiMsu metti vA vahaMti, appege hiMsaMti metti vA vahaMti, appege hiMsissaMti metti vA vahati ||suu0 53 // tadahaM bravImi yadarthaM prANinastadArambhapravRttairyApAdyanta iti, apyeke'rcAya ghnanti, apiruttarApekSayA samuccayArthaH, 'eke' kecana tadarthatvenAturAH, arcyate'sAvAhArAlaGkAravidhAnairityarcA-dehastadarthaM vyApAdayanti, tathAhi-lakSaNavatpuruSamakSatamavatayaGgaM vyApAdya taccharIreNa vidyAmantrasAdhanAni kurvanti upayAcitaM vA yacchanti durgAdInAmagrataH, athavA viSaM yena bhakSitaM sa hastinaM mArayitvA taccharIre prakSipyate pazcAdviSaM jIryati, tathA ajinArtha-citrakavyAghrAdIn vyApAdayanti, evaM mAMsazoNitahRdayapittavasApiccha-pucchavAla-zRGgaviSANadantadaMSTrAnakha-snAyvasthyasthimiJAdiSvapi vAcyaM, mAMsArthaM sUkarAdayaH, trizUlAlekhArthaM zrI AcArAMga sUtram (128)
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ zoNitaM gRhNanti, hRdayAni sAdhakA gRhItvA mathnanti, pittA) mayUrAdayaH, vasArthaM vyAghramakaravarAhAdayaH, picchArthaM mayUragRdhrAdayaH, pucchArthaM rojhAdayaH, vAlArthaM camaryAdayaH, zrRGgArthaM rurukhaDgAdayaH, tatkila zrRGgaM pavitramiti yAjJikA gRhNanti, viSANArthaM hastyAdayaH, dantArthaM zrRgAlAdayaH, timirApahRtvAttaddantAnAM, daMSTrArthaM varAhAdayaH, nakhArthaM vyAghrAdayaH, snAyvarthaM gomahiSyAdayaH, asthyarthaM zaGkhazuktyAdayaH, asthimiJArthaM mahiSavarAhAdayaH, evameke yathopadiSTaprayojanakalApApekSayAghnanti, apare tu kRkalAsagRhakokilikAdIn vinA prayojanena vyApAdayanti, anye puna: 'hiMsisu metti' hiMsitavAneSI'smatsvajanAnsiMhaH so'rirvA'to ghnanti, mama vA pIDAM kRtavanta ityato hanti, tathA anye vartamAnakAla eva hinasti asmAn siMho'nyo veti ghnanti, tathA'nye'smAnayaM hiMsiSyatItyanAgatameva sarpAdikaM vyApAdayanti / evamanekaprayojanopanyAsena hananaM trasaviSayaM pradarzya uddezakArthamupasaJjihIrSurAha ettha satthaM samArabhamANassa iccete AraMbhA apariNNAyA bhavaMti, ettha satthaM asamArabhamANassa icceti AraMbhA pariNNAyA bhavanti, taM pariNNAya mehAvI va sayaM tasakAsatthaM samAraMbhejA Neva'NNehiM tasakAyasatthaM samAraMbhAvejjA Neva'NNe tasakAyasatthaM samAraMbhaMte samaNujANejjA, jassete tasakAyasatthasamAraMbhA pariNNAyA bhavaMti se hu muNI pariNNAyakamme tibemi / / sU0 54 / / prAgvadvAcyaM (prAgvadbhAvanIyaM) yAvatsa evaM munistrasakAyasamArambhaviratatvAt parijJAtakarmatvAtpratyAkhyAtapApakarmatvAditi bravImi bhagavata: trilokabandhoH paramakevalAlokasAkSAtkRtasakalabhuvanaprapaJcasyo-padezAditi SaSThoddezaka: samAptaH // // iti prathamAdhyayane SaSTha uddezakaH // 1-6 // // atha prathamAdhyayane saptamoddezakaH // uktaH SaSThoddezakaH, sAmprataM saptamaH samArabhyate, asya cAyamabhi - zrI AcArAMga sUtram (129)
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ sambandhaH -abhinavadharmANAM du:zraddhAnatvAdalpaparibhogatvAdutkramAyAtasyoktazeSasya vAyo: svarUpanirUpaNArthamidamupakramyate-tadanena sambandhenAyAtasyAsyoddezakasyopakramAdIni catvAryanuyogadvArANi vAcyAni yAvannAmaniSpanne nikSepe vAyUddezaka iti, tatra vAyo: svarUpanirUpaNAya katicidvArAtidezagardA niyuktikRd-gAthAmAha __vAussa'vi dArAI tAI jAiM havaMti puDhavIe / nANattI u vihANe parimANuvabhogasattheya // 164 // vAtIti vAyustasya vAyorapi tAnyeva dvArANi yAni pRthivyAM pratipAditAni, nAnAtvaM-bhedaH, tacca vidhAnaparimANopabhogazastreSu, cazabdAllakSaNe ca draSTavyamiti / / tatra vidhAnapratipAdanAyAha duvihA ya vAujjIvA suhamA taha bAyarA u logaMmi / suhumA ya savvaloe paMceva ya bAyaravihANA // 165 // vAyureva jIvA vAyujIvA: te ca dvividhA:-sUkSmabAdaranAmakarmodayAt sUkSmA bAdarAzca, tatra sUkSmA: sakalalokavyApitayA avatiSThante, dattakapATasakalavAtAyanadvAragehAntadbhUmavat vyAptyA sthitA:, bAdarabhedAstu paJcaivAnantara-gAthayA vakSyamANA iti / / bAdarabhedapratipAdanAyAha ukkaliyA maMDaliyA guJjA ghaNavAya suddhavAyA ya / bAyaravAuvihANA paMcavihA vaNNiyA ee // 166 / / dAraM-sthitvA sthitvotkalikAbhiryo vAti sa utkalikAvAta:, maNDalikAvAtastu vAtolIrUpaH, guJjA-bhambhA tadvat guJjan yo vAti sa guJjAvAtaH, ghanavAto'tyantaghana: pRthivyAdyAdhAratayA vyavasthito himapaTalakalpo, mandastimita: zItakAlAdiSu zuddhavAtaH, ye tvanye prajJApanAdau prAcyAdivAtA abhihitAsteSAmeSveva yathAyogamantarbhAvo draSTavya iti, evamityete bAdaravAyuvidhAnAni-bhedA: 'paJcavidhA:' paJcaprakArA vyAvarNitA iti / / lakSaNadvArAbhidhitsayA''ha zrI AcArAMga sUtram (130)
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ jai devassa sarIraM aMtaddhANaM va aMjaNAIsuM / eovama Aeso vAe'saMte'vi rUvaMmi // 167 / / yathA devasya zarIraM cakSuSA'nupalabhyamAnamapi vidyate cetanAvaccAdhyavasIyate, devAH svazaktiprabhAvAttathAbhUtaM rUpaM kurvanti yaccakSuSA nopalabhyate, na caitadvaktuM zakyate-nAstyacetanaM ceti, tadvadvAyurapi cakSuSo viSayo na bhavati, asti ca cittavAMzceti, yathA vA'ntardhAnamajjanavidyAmantrairbhavati manuSyANAM, na ca nAstitvamacetanatvaM ceti, etadupamAno(nena) vAyAvapi bhavati Adezo' vyapadezo'satyapi rUpa iti, atra vAsacchabdo nAbhAvavacanaM, kiM tvasadrupaM vAyoriti cakSurgAhyaM tadrupaM na bhavati, sUkSmapariNAmAt, paramANuravi, rUparasasparzAtmakazca vAyuriSyate, va yathA'nyeSAM vAyuH sparzavAneveti, prayogArthazca gAthayA pradarzitaH, prayogazcAyaMcetanAvAn vAyuH, aparapreritatiryaganiyamitagatimattvAt, gavAzvAdivat, tiryageva gamananiyamAbhAvAt aniyamitavizeSaNopAdAnAcca paramANunA'nekAntikAsaMbhavaH, tasya niyamitagatimattvAt, jIvapudgalayo: 'anuzreNigati' (tattvA0a02 sU0 27) riti vacanAt, evameSa vAyu-ghanazuddhavAtAdibhedo'zastropahatazcetanAvAnavagantavya iti / parimANadvAramAha je bAyarapajattA payarassa asaMkhabhAgamittA te / sesA tinnivi rAsI vIsuM logA asaMkhijjA // 168 // dAraM // ye bAdaraparyAptakA vAyavaste saMvarttitalokapratarAsaGkhyeyabhAgavarttipradezarAziparimANAH, zeSAstrayo'pi rAzayo viSvakpRthagasaGkhyeyalokAkAzapradezaparimANA bhavanti, vizeSazcAyamatrAvagantavyaH-bAdarApkAyaparyAplakebhyo bAdaravAyuparyAptakA asaGkhyeyaguNA: bAdarApkAyAparyAptakebhyo bAdaravAyukAyAparyAptakA asaGkhyeyaguNA: sUkSmApkAyAparyAptakebhyaH sUkSmavAyvaparyAptakA vizeSAdhikA: sUkSmApkAyaparyAptakebhyaH satyavAyuparyAptakA vizeSAdhikAraH / / upabhogadvAramAha AAR zrI AcArAMga sUtram (131)
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ viyaNaghamaNAbhidhAraNa ussiMcaNaphusaNaANupANU a / - bAyaravAukkAe uvabhogaguNo maNussANaM // 169 / / vyajanabhastrAdhmAtAbhidhAraNotsiJcanaphUtkAra-prANApAnAdibhirbAdaravAyukAyena upabhoga eva guNa upabhogaguNo manuSyANAmiti // zastradvArAbhidhitsayA''ha, tatra zastraM dravyabhAvabhedAdidvividhaM, dravyazastrAbhidhitsayA''ha viaNe a tAlaviMTe suppasiyapatta celakaNNe ya / abhidhAraNA ya bAhiM gaMdhaggI vAusatthAI // 170 / / ___vyajanaM tAlavRnte sUrpasitapatracelakarNAdayaH dravyazastramiti, tatra sitamiti cAmaraM, prasvinno yadbahiravatiSThate vAtAgamanamArge sA'bhidhAraNA, tathA gandhA:-candanozIrAdInAM agniAlA pratApazca, tathA pratipakSavAtazca zItoSNAdikaH, pratipakSavAyugrahaNena svakAyAdizastraM sUcitamiti, evaM bhAvazastramapi duSpraNihitamanovAkkAyalakSaNamavagantavyamiti / / adhunA sakalaniyuktyarthopasaJjihIrSurAha sesAI dArAI tAI jAiM havaMti puDhavIe / evaM vAuddese nijuttI kittiyA esA // 171 // 'zeSANi' uktavyatiriktAni tAnyeva dvArANi pRthivIsamadhigame yAnya-bhihitAnIti, evaM sakaladvArakalApavyAvarNanAd vAyukAyoddezake niyuktiH kIrttitaiSA'vagantavyeti / / gato nAmaniSpanno nikSepaH, sAmprataM sUtrAnugame' skhalitAdiguNopetaM sUtramuccAraNIyaM, taccedam-'pahU ejassa dugaMchaNAe'tti, asya cAyamabhisambandhaH-ihAnantaroddezake paryantasUtre trasakAya-parijJAnaM tadArambhaparivarjanaM ca munitvakAraNamabhihitam, ihApi tadeva dvayaM vAyukAyaviSayaM munitvakAraNamevocyate, tathA paramparasUtrasambandhaH, ihamegesiM No NAyaM bhavaI'tti, kiM tat jJAtaM bhavati ?, 'pahu ejassa, duguMchaNAe'tti tathA AdisUtrasambandhazca 'suyaM me AusaMteNa' zrI AcArAMga sUtram (12)
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ mityAdi, kiM tat zrutaM ?, yatprAgupadiSTa, tathaitacca pahU ejassa (ya egassa) duguMchaNAe |suu0 55 / / 'duguMchaNa'tti jugupsA prabhavatIti prabhuH-samarthaH yogyo vA, kasya vastunaH samartha iti?, 'ejR kampane ejatItyejo vAyuH kampanazIlatvAt tasyaijasya jugupsA-nindA tadAsevanaparihAro nivRttiritiyAvat tasyAMtadviSaye prabhurbhavati, vAyukAyasamArambhanivRttau zakto bhavatItiyAvat, pAThAntaraM vA 'pahU ya egassa duguMchaNAe' udrekAvasthAvarttinaikena guNena sparzAkhyenopalakSita ityeko-vAyustasyaikasya ekaguNopalakSitasya vAyorjugupsAyAM prabhuH, cazabdAt zraddhAne ca prabhurbhavatIti, arthAt yadi zraddhAya jIvatayA jugupsate tataH / yo'sau vAyukAyasamArambhanivRttau prabhuruktastaM darzayatiAyakadaMsI ahiyaMti NaccA, je ajjhatthaM jANai se bahiyA jANai, je bahiyA jANai se ajjhatthaM jANai, eyaM tulamannesi // sU0 56 // taki kRcchrajIvana' ityAtaGkanAmAtaGka:-kRcchrajIvanaM-du:khaM, tacca dvividhaM-zArIraM mAnasaM ca, tatrAdyaM kaNTakakSArazastragaNDalUtAdisamutthaM, mAnasaM priyaviprayogapriyasamprayogepsitAlAbhadAridrayadaurmanasyAdikRtam, etadubhayamAtaGkaH, enamAtaGkaM pazyati tacchIlazcetyAtaGkadarzI, avazyametadubhayamapi duHkhamApatati mayyanivRttavAyukAyasamArambhe, tatazcetadvAyukAyasamArambhaNamAtaGkahetubhUtamahitamiti jJAtvaitasmAnnivarttate prabhurbhavatIti / yadivA''taGko dvedhA-dravyabhAvabhedAt, tatra dravyAtaGke idamudAharaNamajaMbuddIve ddIve bharahe vAsaMmi atthi suprasiddhaM / bahuNayaraguNasamiddhaM rAyagihaM NAma NayaraMti // 1 // (jambUdvIpe dvIpe bharate varSe'sti suprasiddham / bahunagaraguNasamRddha rAjagRhaM nAma nagaramiti) tatthAsi garuyadariyArimaddaNo bhuyaNaniggayapayAvo / abhigayajIvAjIvo rAyA NAmeNa jiyasattU // 2 // (tatrAsIt gurudRptArimardano bhuvananirgatapratApa: / abhigatajIvAjIvo zrI AcArAMga sUtram (133)
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjA nAmnA jitazatruH / / 2 / / ) aNavarayagaruyasaMvegabhAvio dhammaghosapAyamUle / so annayA kayAI pamAiNaM pAsae sehaM / / 3 / / (anavaratagurusaMvegabhAvito dharmaghoSapAdamUle / so'nyadA kadAcitpramAdinaM pazyati ziSyam / / 3 / / ) coijjaMtamabhikkhaM avarAhaM taM puNo'vi kuNamANaM / tassa hiyaTThe rAyA sesANa ya rakkhaNaTThAe / / 4 / / (codyamAnamabhIkSNamaparAdhaM taM punarapi kurvantam / tasya hitArthaM rAjA zeSANAM ca rakSaNArthAya // 4 // ) AyariyANuNNAe ANAvai so u yiyapurisehiM / tivvukka-DadavvehiM saMdhiyapuvvaM tahiM khAraM // 5 // ( AcAryAnujJayA Anayati sa tu nijapuruSaiH / tIvrotkaTadravyaiH saMyuktapUrvaM tatra kSAram ||5||) pakkhitto jattha Naro Navara godohamettakAleNaM / NijjiNNamaMsasoNiya aTThiyasesattaNamuvei / / 6 / / (prakSipto yatra naro navaraM godohamAtrakAlena / nirjIrNamAMsazoNito'sthizeSatvamupaiti / / 6 / / ) do tAhe puvvamae purise ANAvae tahiM rAyA / egaM gihatthavesaM bIyaM pAsaMDiNevatthaM / / 7 / / (dvau tadA pUrvamRtau puruSAvAnayati tatra rAjA / eka gRhasthaveSaM dvitIyaM pASaNDinepathyam / / 7 / / ) puvvaM ciya sikkhavie te purise pucchae tahiM rAyA / ko avarAho esiM ? bhaNaMti ANaM aikkamai // 8 // (pUrvameva zikSitAn tAn puruSAn pRcchati tatra rAjA / ko'parAdho'nayoH ? bhaNanti AjJAmatikrAmati // 8 // ) pAsaMDio hutte Na pavaTTai attaNo ya AyAre / pakkhivaha khAramajjhe khittA godohamettassa // 9 / / (pAkhaNDiko yathokte napravarttate AtmanazcAcAre / prakSipata kSAramadhye kSiptau godohamAtreNa / / 9 / / ) daTTuNaTThavasese te purise aliyarosarattaccho / sehaM avaloyaMto rAyA to bhaNai AyariyaM / / 10 / / (dRSTvA'sthyavazeSau tau puruSau alikaroSaraktAkSaH / zaikSakamAlokayan rAjA tato bhaNatyA - cAryam ||10|) tumhavi ko'vi pamAdI ? sAsemi ya taMpi Natthi bhaNai gurU / jai hohI to sAhe tumhe cciya tassa jANihi / / 11 / / ( yuSmAkamapi ko'pi pramAdI ?, zAsayAmi ca zrI AcArAMga sUtram (134) -
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ tamapi nAsti bhaNati guruH / yadi bhaviSyati tadA kathayiSyAmi yUyameva ta jJAsyatha / / 11 / / ) seho gae NivaMmi bhaNaI te sAhuNo u Na puNatti / hohaM pamAyasIlo tumhaM saraNAgao dhaNiyaM // 12 // ( zaikSako gate nRpe bhaNati tAn sAdhUM stu na punariti / bhaviSyAmi pramAdazIlo yuSmAkaM zaraNA-gato'tyartham / / 12 / / ) jai puNa hojja mAo puNo mamaM saDDha bhAvarahiyassa / tumhaM guNehiM suvihiya ! to sAvagarakkhasA mucce / / 13 / / (yadi punarbhavetpramAdaH punarmama zaTha (zrAddha) bhAvarahitasya / yuSmAkaM guNaiH suvihitAH tataH zrAvakarAkSasAt muzceyam / / 13 / / ) AyaMkabhaoviggo tAhe so Niccaujjuo jAo / koviyamatI ya samae raNNA marisAvio pacchA N / / 14 / / (AtaGkabhayodvignastadA sa nityamudyukto jAtaH / kovidamatizca samaye rAjJA kSamitaH pazcAt / / 14 / / ) davvAyaMkAdaMsI attANaM savvahA Niyattei / ahiyAraMbhAu sayA jaha sIso dhammaghosassa // 15 // (dravyAtaGkAdarzI AtmAnaM sarvathA nivarttayati / ahitArambhAt sadA yathA ziSyo dharmaghoSasya / / 15 / / ) bhAvAtaGkadarzI tu narakatiryaGgamanuSyAmarabhaveSu priyaviprayogAdizArIramAnasAtaGkabhItyA na pravarttate vAyusamArambhe, api tvahitametadvAyusamArambhaNamiti matvA pariharati, ato ya AtaGkadarzI bhavati vimalavivekabhAvAt sa vAyusamArambhasya jugupsAyAM prabhuH, hitAhitaprAptiparihArAnuSThAnapravRtteH, tadanyaivaMvidhapuruSavaditi / vAyukAyasamArambhanivRtteH kAraNamAha - 'je ajjhattha' mityAdi, AtmAnamadhikRtya yadvarttate tadadhyAtmaM, tacca sukhaduHkhAdi, tadyo jAnAti -avabudhyate svarUpato'vagacchatItyarthaH, sa bahirapi prANigaNaM vAyukAyAdikaM jAnAti, yathaiSo'pi hi sukhAbhilASI duHkhAccodvijate, yathA mayi duHkhamApatitamatikaTukamasadvedyasvakarmodayAdazubhaphalaM svAnubhavasiddhaM evaM yo vetti svAtmani sukha ca sadvedyakarmodayAt zubhaphalamevaM ca yo'vagacchati sa khalvadhyAtmaM jAnAti, evaM ca yo'dhyAtmavedI sa bahirvyavasthitavAyukAyAdiprANigaNa - zrI AcArAMga sUtram (135) - --
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ syApi nAnAvidhopakramajanitaM svaparasamutthaM vA zarIramana:samAzrayaM duHkhaM sukhaM vA vetti, svapratyakSatayA paratrApyanumIyate, yasya punaH svAtmanyeva vijJAnamevaMvidhaM na samasti kutastasya bahirvyavasthitavAyukAyAdiSvapekSA ?, yazca bahirjAnAti so'dhyAtma yathAvadavaiti, itaratarAvyabhicArAditi / parAtmaparijJAnAcca yadvidheyaM tadarzayitumAha- 'eyaM tulamannesimityAdi, etAM tulAM yathoktalakSaNAm, anveSayedgaveSayediti, kA punarasau tulA ?, yathA''tmAnaM sarvathA sukhAbhilASitayAM rakSasi tathA'paramapi rakSa, yathA paraM tathA''tmAnamityetAM tulAM tulitasvaparasukhaduHkhAnubhavo'nveSayedevaM kuryAdityarthaH, uktaM ca- 'kaTTeNa kaMTaeNa va pAe viddhassa veyaNaTTassa / jaha hoi anivvANI savvattha jiesuM taM jANa // 1 // ' (kASThena kaNTakena vA pAde viddhasya vedanAttasya / yathA bhavatyanirvANI (asAtA) sarvatra jIveSu tAM jAnIhi // 1 // ) tathA mariSyAmIti yad duHkhaM, puruSasyopajAyate / zakyastenAnumAnena, paro'pi parirakSitum // 1 // ' atazca yathA'bhihitatulAtulitasvaparA narAH (svaparAntarA:) sthAvarajaGgamajantusaGghAtasaMrakSaNAyaiva pravarttante, kathamiti darzayati iha saMtigayA daviyA NAvakaMkhaMti jIviuM ||suu0 57 // 'iha' etasmin dayaikarase jinapravacane zamanaM zAntiH -upazama: prazamasaMveganirvedAnukampAstikyAbhivyaktilakSaNasamyag darzanajJAnacaraNakalApaH zAntirUcyate, nirAbAdhamokSAkhyazAntiprAptikAraNatvAt, tAmevaMvidhAM zAntiM gatA:-prAptAH zAntiMgatAH, zAntau vA sthitA: zAntigatA:, dravikA nAma rAgadveSavinirmuktAH, drava:-saMyama: saptadazavidhaH karmakAThinyadravaNakAritvAdvilayahetutvAt sa yeSAM vidyate te dravikAH, nAvakAGkSanti-na vAJchanti nAbhi-laSantItyarthaH, kiM nAvakAGkSanti ? 'jIvItuM' prANAn dhArayituM, kenopAyena jIvituM nAbhikAGkSanti ?, vAyujIvopamardanenetyarthaH, zeSapRthivyAdijIvakAyasaMrakSaNaM tu pUrvoktameva, samudAyArthastvayam-ihaiva jaine pravacane yaH saMyamastadvyavasthitA zrI AcArAMga sUtram (16)
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ evonmUlitAtituGgarAgadvaiSadrumAH parabhUtopamardaniSpannasukhajIvikAnirabhilASA: sAdhavo, nAnyatra, evaMvidhakriyAvabodhAbhAvAditi / / evaM vyavasthite sati lajamANe puDho pAsa aNagArA motti ege pavayamANA jamiNaM virUvarUvehiM satthehiM vAukammasamAraMbheNaM vAusatthaM samAraMbhamANe aNNe aNegarUve pANe vihiMsati / tattha khalu bhagavayA pariNNA paveiyA / imassa ceva jIviyassa parivaMdaNamANaNapUyaNAe jAImaraNamoyaNAe dukkhapaDighAyaheuM se sayameva vAusatthaM samAraMbhati aNNehiM vA vAusatthaM samAraMbhAvei, aNNe vAusatthaM samAraMbhaMte samamujANati, taM se ahiyAe, taM se abohIe, se taM saMbujjamANe AyANIyaM samuTThAe soccA bhagavao aNagArANaM aMtie ihamegesiM NAyaM bhavati-esa khalu gaMthe, esa khalu mohe, esa khatu mAre, esa khalu Nirae, iccatthaM gaDDhie loe jamiNaM virUvarUvehiM satthehiM vAukammasamAraMbheNaM vAusatthaM samAraMbhamANe aNNe aNegarUve pANe vihiMsati / / sU0 58 / / se bemi saMti saMpAimA pANA Ahacca saMpayaMti ya pharisaM ca khalu puTThA ege saMghAyamAvajaMti, je tattha saMghAyamAvajaMti te tattha pariyAvajjati, je tattha pariyAvajjati te tattha uddAyaMti, ettha satthaM samArabhamANassa iccete AraMbhA apariNNAyA bhavaMti, ettha satthaM asamArabhamANassa iccete AraMbhA pariNNAyA bhavaMti, taM pariNNAya mehAvI Neva sayaM vAusatthaM samAraMbhejA, Neva'NNehiM vAusatthaM samAraMbhAvejjA Neva'NNe vAusatthaM samAraMbhaMte samaNujANejA, jassete vAusatthasamAraMbhA pariNNAyA bhavaMti se hu muNI pariNNAyakammettibemi ||suu0 59 / / pUrvavanneyaM / / samprati SaDjIvanikAyaviSayavadhakAriNAmapAyadidarzayiSayA tannivRttikAriNAMca sampUrNamunibhAvapradarzanAya sUtrANi prakramyante - zrI AcArAMga sUtram (137)
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ etthaMpi jANe uvAdIyamANA, je AyAre Na ramaMti, AraMbhamANA viNayaM vayaMti, chadovaNIyA ajjhovavaNNA, AraMbhasattA pakaraMti saMgaM ||suu0 60 // etasminnapi-prastute vAyukAye, apizabdAt pRthivyAdiSu ca samAzritamArambhaM ye kurvanti te upAdIyante-karmaNA badhyanta ityarthaH, ekasmin jIvanikAye vadhapravRttaH zeSanikAyavadhajanitena karmaNA badhyate, kimiti ?-yato na hyekajIvanikAyaviSaya ArambhaH zeSajIvanikAyopamardamantareNa kartuM zakyata ityatastvamevaM jAnIhi, zroturanena parAmarzaH, atra ca dvitIyArthe prathamA, tatazcaivamanvayo lagayitavya:-pRthivyAdyArambhiNa: zeSakAyArambhakarmaNA upAdIyamAnAn jAnIhi, ke punaH pRthivyAdyArambhiNa: zeSakAyArambhakarmaNopAdIyante ? iti, Aha-'je AyAre Na ramaMti' ye hyaviditaparamArthA jJAnadarzanacaraNatapovIryAkhya paJcaprakArAcAre 'na ramante'na dhRtiM kurvanti, tadadhRtyA ca pRthivyAdyArambhiNaH, tAn karmabhirupAdIyamAnAn jAnIhi, ke punarAcAre na ramante ?, zAkyAdigambarapArzvasthAdayaH / kimiti ?, yata Aha- 'AraMbhamANA viNayaM vayaMti' ArambhamANA api pRthivyAdIn jIvAn vinayaM saMyamameva bhASante, karmASTakavinayanAdvinaya:-saMyamaH, zAkyAdayo hi vayamapi vinayavyavasthitA ityevaM bhASante, na ca pRthivyAdijIvAbhyupagamaM kurvanti, tadabhyupagame vA tadAzritArambhitvAt jJAnAdyAcAravikalatvena naSTazIlA iti / kiM punaH kAraNaM ?, yenaivaM te duSTazIlA api vinayavyavasthitamAtmAnaM bhASante ityata Aha-'chandovaNIyA ajjhovavaNNA' chandaH-svAbhiprAya: icchAmAtramanAlocitapUrvAparaM viSayAbhilASo vA, tena chandasA upanItA: (chandenopanItA:)-prApitA ArambhamArgamavinItA api vinayaM bhASante, adhika matyarthamupapannA taccittAstadAtmakA: adhyupapannA:viSayaparibhogAyattajIvitA ityarthaH, ya evaM viSayAzAkarSitacetasaste kiM kuryurityAha-'AraMbhasattA pakaraMti saMga' ArambhaNamArambha:-sAvadyAnuSThAnaM zrI AcArAMga sUtram (138)
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasmin saktA:-tatparA: prakarSeNa kurvanti, sajyante yena saMsAre jIvA: sa saGgaH-aSTavidhaM karma viSayasaGgo vA taM saGgaM prakurvanti, saGgAcca punarapi saMsAraH, punaH 2 tatraivotpattiH, AjavaMjavIbhAvarUpaH, evaMprakAramapAyamavApnoti SaDjIvanikAyaghAta-kArIti / / atha yo nivRttastadArambhAtsa kiMviziSTo bhavatItyata Aha se vasumaM savvasamaNNAgayapaNNANeNaM appANeNaM akaraNijjaM pAvaM kammaM No aNNesiM, taM pariNNAya mehAvI va sayaM chajjIvanikAyasatthaM samAraMbhejA, Neva'NNehiM chajjIvanikAyasatthaM samAraMbhAvejA, Neva'NNe chajjIvanikAyasatthaM samAraMbhaMte samaNujANejjA, jassete chajjI-vanikAyasatthasamAraMbhA pariNNAyA bhavaMti se hu muNI pariNNAyakamme-ttibemi // sU061 // 'se' iti pRthivyuddezakAdyabhihitanivRttiguNabhAk SaDjIvanikAyahanananivRtto 'vasumAn' vasUni dravyabhAvabhedAdvidhAdravyavasUnimarakatendranIlavajrAdIni bhAvavasUnisamyaktvAdIni tAni yasya yasminvA santi sa vasumAn dravyavAnityarthaH, iha ca bhAvavasubhirvasumattvamaGgIkriyate, prajJAyante yaistAni prajJAnAniyathAvasthitaviSayagrAhINi jJAnAni sarvANi samanvAgatAni prajJAnAni yasyAtmana: sa sarvasamanvAgataprajJAna:sarvAvabodhavizeSAnugataH sarvenindrayajJAna: paTubhiryathAvasthitaviSayagrAhibhiraviparItairanugata itiyAvat, tena sarvasamanvAgataprajJAnenAtmanA, athavA sarveSu dravyaparyAyeSu samyaganugataM prajJAnaM yasyAtmanaH sa sarvasamanvAgataprajJAna AtmA, bhagavadvacanaprAmANyadevametat dravyaparyAyajAtaM nAnyatheti sAmAnyavizeSaparicchedAnnizcitAzeSajJeyaprapaJcasvarUpa: sarvasamanvAgataprajJAna Atmetyucyate, athavA-zubhAzubhaphalasakalakalApa-parijJAnAnnarakatiryaknarAmaramokSasukhasvarUpaparijJAnAccAparituSyannanai-kAntikAdiguNayukte saMsArasukhe mokSAnuSThAnamAviSkurvan sarvasamanvA-gataprajJAna AtmA'bhidhIyate, tenaivaMvidhenAtmanA 'akaraNIyam' akartavya-mihaparalokaviruddhatvAda zrI AcArAMga sUtram --- ----- (138)
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAryamiti matvA nAnveSayet-na tadupAdAnAya yatnaM kuryAdityarthaH, kiM punaH tadakaraNIyaM nAnveSaNIyamiti ?, ucyate, 'pApaM karma' adha:patanakAritvAtpApaM kriyata iti karma, taccASTAdazavidhaM prANAtipAtamRSAvAdAdattAdAnamaithunaparigraha krodhamAnamAyAlobha premadveSakala-hAbhyAkhyAnapaizUnyaparaparivAdaratyaratimAyAmRSA mithyAdarzanazalyAkhyamiti, evametat pApamaSTAdazabhedaM nAnveSayet-na kuryAt svayaM na cAnyaM kArayet na kurvANamanyamanumodeta / etadevAha-'taM pariNNAya mehAvI'tyAdi 'tat' pApamaSTAdazaprakAraM pari:-samantAt jJAtvA medhAvI-maryAdAvAn naiva svayaM SaDjIvanikAyazastraM svakAyaparakAyAdibhedaM samArabhet naivAnyaiH samArambhayet na cAnyAn samArabhamANAn samanujAnIyAt, evaM yasyaite suparIkSyakAriNa: SaDjIvanikAyazastrasamArambhAH tadviSayAH pApakarmavizeSA: parijJAtA jJaparijJayA pratyAkhyAnaparijJayA ca, sa eva muniH pratyAkhyAtapApakarmatvAtpratyAkhyAtAzeSapApAgamatvAt, tadanyaivaM-vidhapuruSavaditi / itizabdo' dhyayanaparisamAptipradarzanAya, bravImIti sudharmasvAmyAha svamanISikAvyAvRttaye, bhagavato'panItaghanaghAtikarmacatuSTayasya samA-sAditAzeSapadA rthAvirbhAvakadivyajJAnasya praNatAzeSagIrvANAdhipatezcatustriMzadatizayasamanvitasya zrIvarddhamAnasvAmina upadezAtsarvametadAkhyAtaM yadatikrAntaM mayeti / ukta: sUtrAnugama: nikSepazca sasUtrasparzaniyuktiH / samprati nayA naigamAdayaH, te cAnyatra suvicAritA:, saGkepatastu sarve'pi ete dvedhA bhavanti, jJAnanayAzcaraNanayAzca, tatra jJAnanayA jJAnameva pradhAnaM mokSasAdhanamityadhyavasyanti, hitAhitaprAptiparihArakAritvAt jJAnasya, tatpUrvakasakaladuHkhaprahANAcca jJAnameva na tu kriyA, caraNanayAstu caraNasya prAdhAnyamabhidadhati, anvayavyatirekasamadhigamyatvAtsakalapadArthAnAM, tathAhi-satyapi jJAne sakalavastugrAhiNi samullasite na caraNamantareNa bhavadhAraNIyakarmocchedaH, tadanucchedAzca mokSAlAbhaH, tasmAnna jJAnaM pradhAnaM, caraNe punaH sati sarvamUlAttara zrI AcArAMga sUtram (140)
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNAkhye ghAtikarmocchedaH, taducchedAt kevalAvabodhaprAptiH, tatazca yathAkhyAtacAritravahnijvAlAkalApapratApitasakalakarmmakandocchedaH, taducchedAdavyAbAdhasukhalakSaNamokSAvAptiriti, tasmAccaraNaM pradhAnamityadhyavasyAmaH / atrocyate, ubhayamapyetanmithyAdarzanaM, yata uktam- 'hayaM nANaM kiyAhINaM, hayA annANao kiyA / pAsaMto paMgulo daDDho, dhAvamANo ya aMdhao // 1 // ' ( hataM jJAnaM kriyAhInaM hatA'jJAnataH kriyA / pazyan paGgurdagdho dhAvaMzcAndhaH / / 1 / / ) tadevaM sarve'ti nayAH parasparanirapekSA mithyAtvarUpatayA na samyagbhAvamanubhavanti, samuditAstu yathAvasthitArthapratipAdanena samyaktvaM bhavanti, yata uktam- ' evaM savvevi NayA micchAdiTThI sapakkhapaDibaddhA / aNNoNNaNissiyA pura havaMti te ceva sammattaM / / 1 / / ' ( evaM sarve'pi nayA: mithyAdRSTayaH svapakSapatibaddhAH / anyo'nyanizritAH punarbhavanti ta eva samyaktvam / / 1 / / ) tasmAdubhayaM paraspara-sApekSaM mokSaprAptaye alaM, na pratyekaM jJAnaM caraNaM ceti, nirdoSaH khalveSa pakSa iti vyavasthitaM / / tayA cobhayaprAdhAnyadidarzayiSayAhasavvesiMpi NayANaM bahuvidhavattavvaya NisAmettA / taM savvaNayavisuddha jaM caraNa sAhU / / caraNaM ca guNazca caraNaguNau tayoH sthitazcaraNaguNasthitaH, guNazabdopAdAnAt jJAnameva pari-gRhyate, yato na kadAcidAtmano guNinastena jJAnAkhyena guNena viyogo'sti, tato'sau sahabhAvI guNaH, ato bahuvidhavaktavyaM nayamArgamavadhAryApi saGkSepAt jJAnacaraNayoreva sthAtavyamiti nizcayo viduSAM na cAbhilaSitaprAptiH kevalena caraNena, jJAnahInatatvAt, andhagamikriyAprativiziSTapradezaprAptivat, na ca jJAnamAtreNAbhISTaprAptiH, kriyAhInatvAt, cakSurjJAnasamanvitapagupuruSaardhadagdhanagaramadhyA-vasthitayathAvasthitadarzijJAnavat, tasmAdubhayaM pradhAnaM, nagaradAhanirgame pavandhasaMyoga-kriyAjJAnavat / / evamidamAcArAGgasandohabhUtaM prathamAdhyayanaM SaDjIvanikAyasvarUparakSaNopA zrI AcArAMga sUtram (141) - -
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ yagarbhamAdimadhyAvasAneSu dayaikarasamekAntahitApattikAri mumukSuNA yadA'dhItaM bhavati sutrataH NikSakeNArthazcAvadhRtaM bhavati zraddhAnasaMvegAbhyAM ca yathAvadAtmIkRtaM bhavati tato'sya mahAvratAropaNamupasthApanaM parIkSya nizIthAdyabhihitakrameNa sacittapRthivImadhyagamanAdinA zraddadhAnasya sarvaM yathAvidhi kAryam / kaH punarupasthApane vidhiriti ?, atrocyate, zobhaneSu tithikaraNanakSatramuhUrtteSu ca bhagavatAM pratikRtirabhivandya pravarddhamAnAbhiH stutibhiH atha pAdapa-titotthitaH sUriH saha zikSakeNa mahAvratAroSaNapratyayaM kAyotsargamutsAryaikaikaM mahAvratamAdita Arabhya triruccArayed yAvannizibhukti viratiravikalA triruccAritA, pazcAdidaM triruccaritavyam -'icceiyAiM paMca mahavvayAiM rAibhoyaNaveramaNachaTThAI attahiyaTTyAe upasaMpajjitA NaM viharAmi' (ityetAni paJca mahAvratAni rAtribhojanaviramaNaSaSThAni AtmahitArthAyo- pasaMpadya viharAmi ) pazcAdbandanakaM dattvotthito'bhidhatte avanatAGgayaSTi:- saMdizata kiM bhaNAmI 'ti ?, sUri : pratyAha'vanditvA'bhidhatsve' tyeva - mukto'bhivandyotthito bhaNati - 'yuSmAbhirmama mahAvratAnyAropitAni icchA-myanuziSTi' miti, AcAryo'pi praNigadati'nistArakapArago bhavAcAryaguNairvarddhasva' vacanaviratisamanantaraM ca surabhivAsacUrNamuSTiM ziSyasya zirasi kirati, pazcAdvandanakaM dattvA pradakSiNIkarotyAcAryaM namaskAramAvarttayan, punarapi vandate, tathaiva ca karoti sakalakriyAnuSThAnam, evaM tripradakSiNIkRtya viramati ziSyaH, zeSAH sAdhavazcAsya mUrdhni yugapadvAsamuSTiM vimuJcanti surabhiparimalAM yatijanasulabhake sarANi vA, pazcAtkArita kAryotsarga : sUrirabhidadhAtigaNastava koTikaH sthAnIyaM kulaM vairAkhyA zAkhA amukAbhidhAna AcArya upAdhyAyazca, sAdhvyAH pravarttinI tRtIyoddeSTavyA, yathA''sannaM copasthApyamAnA ratnAdhikA bhavanti, pazcAdAcAmlaM nirvikRtikaM vA svagacchasantatisamAyAtamAcarantIti / evametadadhyayanamAdi zrI AcArAMga sUtram (142 )
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyAntakalyANakalApayogi bhavyajanatAmana:samAdhAnAdhAyi priyaviprayogAdiduHkhAvarttabahUlakaSAyajhaSAdikulAkulaviSamasaMsRtisarittAraNasamarthamamaladayaikarasamasakRdabhyasitavyaM mumukSuNeti / / AcAryazrIzIlAkaviracitA zastraparijJAdhyayanaTIkA samApteti (granthAgraM 2221) // iti prathamAdhyayane saptamoddazakaH // 1-7 // iti prathamamadhyayanam // 1 // .. zrI AcArAMga sUtram (143)
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI AcArAMga sUtram (144)
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ vartamAna gacchAdhipati kAtraja tIrtha mArgadarzaka pU. AcAryadevazrI dolatasAgarasUrIzvarajI mahArAjA tatlaghugurubaMdhu zAsana prabhAvaka pU. AcAryadevazrI devacandrasAgarasUrIzvarajI ma. sA. Print : Kamal, Pune M.: 9421994250