________________
३१
નામ મળે છે. શહેરની બજારમાં વેચાતાં વિવિધ દ્રબ્યાનું ટૂંકું પણુ રસિક વર્ણન પણ એક સ્થળે મળે છે (૨૮૩-૮૪).
* *
વેપારીએ જુદા જુદા પ્રકારનેા માલ ભરીને સમુદ્રમાર્ગે દેશપરદેશ ફરતા. સમુદ્રગમન કરતાં પહેલાં રાજ્યશાસનને પટ્ટક લેવામાં આવતા અને પવન તથા શકુન અનુકૂળ હોય ત્યારે ધૂપદીપ કરીને વહાણુ ચલાવવામાં આવતું ( ૧૮૮-૮૯ ). આ રીતે ચીન, સુવર્ણભૂમિ ( સુમાત્રા ), યવી ( જાવા ), સિંહલ, ખર તથા યવન દેશ સાથે વેપાર ચાલતો હાવાના ઉલ્લેખ મળે છે ( ૧૮૯ ). આ સિવાય જમીન માગે પણ અનેક વિકટ ધાંટીએ વટાવીને છુ, ખસ અને ચીનભૂમિ સાથે વેપાર ચલાવવામાં આવતા ( ૧૯૧ ). ટંકણુ દેશ અને ત્યાંની ટંકણુ નામે પહાડી પ્રજા સાથે માલના વિનિમયની રીતનું સૂચન પણુ આમાંથી મળે છે. જુઓઃ વેત્રલતાએ વડે વિકટ એવા પર્વતનાં શિખરોમાં શેાધ કરતા અમે રસ્તા ઉપર પહાંચ્યા અને ઢાંકણુ દેશમાં પહોંચ્યા. ત્યાં અમે એક પહાડી નદીના કિનારા ઉપર રહ્યા અને સીમાડા ઉપર સાથે મુકામ કર્યા. ભામિયાની સૂચનાથી નદીના કિનારે જુદો જુદો માલ મૂકવામાં આવ્યા, એક કાઇરાશિ સળગાવ્યે અને અમે એકાન્તમાં ચાલ્યા ગયા. ધુમાડા સહિત અગ્નિને જોઇને ટાંકણુ લેકા આવ્યા, માલ લીધે અને તેમણે પણ ધુમાડે કર્યાં. પછી ભોમિયાના કહેવાથી તે પોતાના સ્થાને ગયા. તેમણે બાંધેલાં બકરાં અને મૂકેલાં ફળ સાર્થના માણસાએ લીધાં (૧૯૨ ). ટંકણુ લેકૈા સાથેના માલના વિનિમયનાં વર્ણન અન્યત્ર જૈન સૂત્રાની ટીકાએકમાં મળે છે. ટંકણુ નામની પહાડી પ્રજા વિષેના ઉલ્લેખે। મહાભારતાદિમાં પણ છે.
યવન દેશના, અને યવન પ્રજા–શ્રીકા સાથે સંપર્કના વધુ ઉલ્લેખેા મળે છે. કૌશાંખીના રાજદરખરમાં યવન દેશમાંથી આવેલા તે પ્રધાનપુત્રને થયેલા કાઢને ઉપાય બતાવ્યેા હતેા ( ૪૭ ). જૈન કથાઓમાં અદ્ભુત કલાધર તરીકે જે પ્રસિદ્ધ છે તે કાક્કાસ યવન દેશમાં જઈને તે દેશના સાવાહ અને વહાણવટીઓના એક સુતાર પાસેથી ઊડતાં યંત્ર બનાવવાની કળા શીખી લાબ્યા હતા, અને પછી પોતાના દેશમાં આવી. તેણે ઊડતાં પારેવાં તથા આકાશગામી યંત્રા તૈયાર કર્યાં હતાં ( ૭૫-૭૬ ). આકાશગામી યંત્રાને લગતા બીજા સ ંખ્યાબંધ રસપ્રદ ઉલ્લેખા શિલ્પશાસ્ત્રના ગ્રન્થામાંથી તેમજ પાલી, પ્રાકૃત અને સ`સ્કૃત સાહિત્યમાંથી મળે છે; તે માટે એ મારા લેખ · પ્રાચીન ભારતમાં વિમાન ’ (" · ઇતિહાસની કેડી ', પૃ. ૨૬૨-૬૬ ).
અમુક પ્રસગાએ રાજાની આજ્ઞાથી શહેરના લેાકેારા હેરની બહાર નગર ઉજાણીએ જતા (૫૬). વૈશ્યા અને ક્ષત્રિયામાં કન્યાશુલ્ક લેવામાં આવતુ (૬૧ ). કેટલાંક રાજકુટુંખામાં પણ કન્યાશુક લેવાના રિવાજ હતા ( ૩૦૯, ૩૭૩ ). ક્ષત્રિયામાં મામાની દીકરી સાથે લગ્ન થતાં (૧૨૪–૨૫, ૧૮૦, ૩૮૯ ). વિષ્ણુકા (૧૮૧-૮૨ ) અને બ્રાહ્મણામાં ( ૧૪૫ ) પણ આ રિવાજ હોવાનો ઉલ્લેખ મળે છે. સ્ત્રી પોતાની સાસુને ‘ ફોઇ ' કહીને ખેાલાવતી હોવાની પ્રથાનું સૂચન આ સંબંધમાં ખાસ નોંધપાત્ર છે ( ૧૮૨ ). કાઠિયાવાડના કાઠીઓમાં સાસુને ‘ ફાઇ ’ કહીને સમેધવાને રિવાજ હજી ચાલુ છે. એક સ્થળે બ્રાહ્મણામાં ફાઇની દીકરી સાથે લગ્ન થતુ હોવાનું સૂચન છે ( ૪૧૪ ). મામા-ફાઇનાં સંતાનેાનાં લગ્ન પ્રાચીનકાળમાં ખાસ કરીને ક્ષત્રિયે। અને વૈશ્યામાં ખૂબ વ્યાપક હતાં, અને આજે પણુ હિન્દમાં જુદે જુદે સ્થળે એ પ્રથાના અવશેષો જોવા મળે છે.
વિરહિણી સ્ત્રીએ માથાના વાળ જુદી જુદી વેણી ગૂંથ્યા સિવાય અને સેંથી પાડ્યા વિના એક
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
