Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 2

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 346

३०
न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
www.rrrr
wwwimaram
लक्षण-प्रतिपदोक्तयोः प्रतिपदोक्तस्यैव इत्याहुः, तदसत्-उणादीनामव्युत्पनत्वपक्षे 'गो'इत्यादिशब्दानां 40 प्रहणम् ॥ १५॥
लाक्षणिकत्वाभावेन तत्रात्त्वव्यावृत्यर्थ धातोरित्यस्यानुवृत्तेरावश्यतय-अत्र लक्षणशब्दोऽत्रादित्वादप्रत्ययान्तः, लक्षणमस्य- |
कत्वेन ज्ञापकत्वासंभवात् , अत एव "औत्" [पा. सू. १. स्येति विवक्षितत्वात् ; लक्षणया वा लक्षणपदं लाक्षणिकपरम् , |
१. १५.] इति सूत्रे महाभाष्ये वर्णग्रहणेऽप्यस्य न्यायस्य तत्त्वं च लाघवात् प्रतिपदोक्तभिन्नत्वमेव, लक्षणशब्दस्य चिह्न-
चर्चा कृता ॥ १५॥ सूत्रोभयार्थकत्वेनेह विवक्षितत्वात् तस्यानेकार्थकत्वेनानुगतलक्ष.
__ *नामग्रहणे लिङ्गविशिष्टस्यापि 45 णासंभवात्, प्रतिपदोक्तत्वस्य चानुगतत्वात् । तथा च यदर्थे विशेषणतया प्रतिपदोक्तत्वं विवक्षित तद्विशिष्टत्वं प्रतिपदोक्तत्वम् ,
[ग्रहणम् * ॥१६॥ वैशिष्ट्यं च खवृत्त्यानुपूर्व्यवच्छिन्नविधेयताश्रयत्व-स्वार्थान्वय्य.
सिक-नाम्नो ग्रहणं बोधनं येन तन्नामग्रहणं पदं, तत्र 10 पैकपदवृत्त्यानुपूर्वीमत्पदप्रयोज्योदेश्यतानिरूपितविधेयताश्रयत्वैत- तद्विषये, नामबोधकपदे समुच्चारिते सति प्रत्यासत्या तेनैव
दन्यतरसम्बन्धेन, पूर्वसम्बन्धो यत्र विधेयस्य विशेष्यत्वेन ग्रहणं । पदेन लिङ्गविशिष्टस्यापि लिङ्गयोधकप्रत्ययविशेषसम्बद्धतादृशस्थलपरः, द्वितीयश्च यत्र विधेयस्य विशेषणतया प्रहणं
स्थापि ग्रहण बोधन भवतीति न्यायार्थः । लिङ्गप्रत्ययकृत-50
वैरूप्येन शब्दभेदाल्लिङ्गविशेषबोधकत्वरूपार्थभेदाच सामातादृशस्थलपरः। प्रथमस्य लक्ष्यं यथा-"नोऽप्रशानो०" [१. | ३. ९.] इत्यत्र न-पदम् , तदर्थे एव प्रतिपदोक्तत्वस्य विवक्षि
न्येन विशेषेण वा निर्दिष्टस्य नाम्नस्तत्तल्लिङ्गविशेषबोधकप्रत्यय15 तत्वात् , तेन नपदवृत्त्यानुपूर्व्यवच्छिन्नविधेयताश्रयत्वं यत्र स्यात्,
विशिष्टस्य तस्य ग्रहण न स्यादित्यप्राप्तस्य तद्रहणस्य प्रापणार्थोऽयं यथा भवानित्यादौ नोन्त इति नशब्दमुच्चार्य विधीयमाने नकारे,
न्यायः अत्र च ज्ञापको "राजन् सखेः०" [७. ३. १०६] इति तत्रैव प्रतिपदोक्तत्वं तस्य, त्वन्तत्रेत्यत्र न । द्वितीयसम्बन्धस्य
सूत्रस्थो नान्तनिर्देशः, सहि यत्रास्य नकारान्तमेव रूपं तत्रैव 55 लक्ष्यं च-"ऋते तृतीयासमासे" [१.२.८.] इत्यत्र तृतीया
समासान्तोऽट् स्यादित्येवमर्थ कृतः, स चमहती चासौ राज्ञीत्यर्थे समासपदम् , तथाहि-तत्र तृतीयान्तमुद्दिश्य विहितः समास एव
महाराज्ञीत्यत्राट् मा भूदिस्येवमर्थ एव । यदि चाय न्यायो न 20 गृह्यते, न तु यथाकथञ्चित् तृतीयान्तस्य विहितः समासः, तथा
स्यात् तर्हि 'राज-सखेः” इति करणेऽपि राज्ञीशब्दस्य च-परमेण ऋतेनेति परिनिष्ठितविभक्त्या समासे परमत्तेनेत्यत्राने
स्वरूपत एव राजशब्दत्वाभावेन प्रत्ययाप्राप्तौ तद्हण व्यर्थमेव भवति, तत्र समासपदान्वयिततीयार्थकततीयापदवृत्त्यानपूर्वीम- | स्यादिति प्रकृतन्यायस्य सत्तां सूचयति, ज्ञापिते त्वस्मिन 60 रपद[तृतीयापद]प्रयोज्योद्देश्यतानिरूपितविधेयताश्रयत्वाभावात् ,
राजग्रहणे स्त्रीप्रत्ययविशिष्टस्य तस्या [राज्ञीत्यस्याऽपि एवमन्यत्रापि यथायथं लक्षण सङ्गमनीयम् । परिभाषेन्दुशेखरे च
ग्रहण प्राप्तमिति तद्वारणार्थों नान्तनिर्देशः स्वांशे चरितार्थः ।
| फलं च “त्यदामेनदेतदो द्वितीयाटौस्यवृत्त्यन्ते" [२. १.३३] 25 नागेशेनास्य न्यायस्य नापूर्वार्थविधायकत्वमपि तु न्यायसिद्धार्था
इत्यत्र त्यदामिति बहुवचनेन तदादिगणपठितनाममात्रनिदेनुवादकत्वमेवेति प्रतिपादितम् , तथा हि, तत्रत्यो ग्रन्थः-लक्षणं
शेऽपि त्यदायधिकारे सर्वत्र स्त्रीत्वादिविशिष्टानामपि त्यदादीनां 65 लाक्षणिकमुपचारात्, तत्तद्विभक्तिविशेषायनुवादन विहितो हि।
ग्रहणम् , तेन 'सा, स्या' इत्यादौ "तः सौ सः"[२.१४२.] समासादिः प्रतिपदोक्तः, तस्यैव प्रहर्ण, शीघ्रोपस्थितिकत्वात् । इति ते कर्तव्ये त्यदादेः सेवापाब्यवधानाभावेन सत्वप्रवृत्तिद्वितीयो हि विलम्बोपस्थितिकः ।++++ इदमेव ह्येतत्परि
भवति, अन्यथा मापा व्यवधाने सिपरस्वाभावेन सत्वं न 30 भाषाबीजम् ।" इति । अयमाशयः-यद्धि लक्षणानुसन्धानपूर्वक
स्यात् , लिङ्गविशिष्टस्यापीत्यनेन लिङ्गबोधकप्रत्ययविशिष्टस्यापि विज्ञायते तस्य विलम्बेनोपस्थितेः, तच्छब्दानुवादेन विहितस्य
ग्रहणे बोधिते आपश्च लिङ्गबोधकप्रत्ययत्वेन तद्विशिष्टस्यापि 70 शीघ्रमुपस्थितस्य ग्रहणे सति शास्त्रस्य कृतार्थत्वात् , विलम्बेनोप
नामत्वेनैव ग्रहणे 'ता, त्या' इत्यनयोस्त्यदादित्वानपायात् । स्थितस्य ग्रहणे मानाभाव एवैतन्यायबीजभूत इति नात्र ज्ञापका
| नामग्रहणे इत्युक्त्या च यत्र लिमप्रत्ययविशिष्टस्य ग्रहणं न तत्र . पेक्षा, तथापि दाळप्रदर्शनाय ज्ञापकमप्युपन्यस्तमेतद्वृत्तौ । यत्तु
नामग्रहणं भवति, यथा-"अतः कृकमि-कंस-कुम्भ-कुशा-कर्णी35 "आत्सन्ध्यक्षरस्य" [४.२.१.] इति सूत्रे वृत्तौ धातोरित्यस्य पात्रेऽनन्यस्य"[२.३.५.] इत्यत्र 'कुशा' इति लिङ्गप्रत्यय
सम्बन्धस्य कृतत्वेनास्य न्यायस्य वर्णग्रहणेऽप्रवृत्तिः, अन्यथा | विशिष्टस्य ग्रहणे 'कुश' इत्यविकृतस्य नाम्नो ग्रहणाभावे 'श्रयः 75 अन्ते सन्ध्यक्षरस्य नामसु लाक्षणिकस्यैव सत्त्वेनानेन न्यायेन | कुशः' इत्यत्र.रः सो न भवति । न्यायान्तरवदयमपि न्यायश्चतत्र दोषाभावात् धातोरनुवृत्तिय॑थैव स्यात् ; वर्णग्रहणे चाप्रवृत्तौ | पल इति “सर्वादि-विष्वग्-देवाजुद्रिः" [३. २. १२२.] इति नामान्तस्य सन्ध्यक्षरस्यापि स्यादिति धातोरित्यनुवृत्तिः सार्थिका" | सूत्रस्थ-विष्वक्शब्देन 'विषूची' इति लिङ्गप्रत्ययविशिष्टः शब्दो