Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 2

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 419

[द्वितीयोल्लासे न्यायौ ५,६ ] न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुञ्चयः ।
whentinental-
intername-in
चित्यात् । ननु चोभयोरपि ज्ञापकसिद्धत्वेन कस्यौन्चित्यमित्यत्र किंशब्दात् "द्वयोर्विभज्ये च तर" [७. ३. ६.] इत्यनेन विनिगमकाभावेनोभयोरपि स्वीकार आवश्यक इति वाच्यम्, | तरपि “किन्त्यायेऽव्ययादसत्त्वे तयोरन्तस्याम्" [७.३.८.] एकस्य ज्ञापकेन पूर्व स्थिरीकृतेऽथे तद्विरुद्धनान्येन तदनित्यत्वज्ञाप- इति तरपोऽन्तस्यामादेशे च तस्य यथाऽव्ययत्वेन ततो विहितस्य नस्यैवौचित्यात् । अत एव च "अरोः सुपि रः" [१. ३. ५७.] ! सेः "अव्ययस्य" [३.२.७.] इति लुब भवति तथैव 5 इति सूत्रे न्याससारसमुद्धारे-"रुवर्जनालाक्षणिकन्यायो निरनुबन्ध- । 'पाचयांच षा' इत्यत्र परोक्षास्थानजस्याप्यामोऽग्रे टाया लुप् 45 न्यायश्चानित्यः" इत्येवोक्तम्, न तु स्वर्जनस्य प्रकृतन्यायज्ञापक-सिद्धः" इति प्राञ्चः॥ त्वमुक्तम् , तथा च वृत्तौ प्रकृतन्यायज्ञापनकथनं प्राचा वृत्ति- "वत्तस्याम्" [१. १. ३४.] इति सूत्रस्थबृहन्यासकृतामनुरोधेनैव । केचित्तु-''शब्दे उकारस्यानुबन्धत्वं नास्ति, न्यासग्रन्थयोस्त प्रक्रतन्यायसहकारेणैव परोक्षास्थानिकस्यामो
कार्यार्थमेवानुबन्धकरणस्य शास्त्रकारशैलीसिद्धत्वेन हशब्दे | ग्रहणं स्थादेरामोऽग्रहणं च साधितम् । तथाहि-बृहन्यासे10 उकारस्य कार्यान्तराभावादुच्चारणमात्रार्थत्वेन तस्यानुबन्धत्वा- ' 'आम्' इति षष्ठीबहवन्धनस्य, तद्वितस्य, परोक्षास्थाननिष्पन्नस्य 60 भावात् प्रकृतन्यायविषयत्वाभावः, इति वदन्ति, तन्न चारु- चाविशेषात् त्रयाणां ग्रहण प्रामोति, द्वयोरेव चेष्यते, अति"अतोऽति रोह"१.३.२०.1 "रोर्यः" [१. ३. २६.] व्यायपढ़तत्वादलनणमेतदित्याह-बत्तसीत्यादि । अयमर्थःइत्यादी विशेषणार्थत्वस्य संभवेनोच्चारणमानार्थत्वाभावात् । उचार- 'वत्-तसी अविभक्ती, तत्साहचर्यादामोऽप्यविभक्तरेव ग्रहणम्,
णार्थस्याऽपि प्रयोगाभावेनाप्रयोगित्वरूपेत्त्व[ इत्संज्ञकत्व सत्त्वा- 'दरिद्वाञ्चक्रवद्धिः' इत्यत्र कसुस्थाननिष्पन्नस्य पचतितरमित्यस्य 15 दित्संज्ञायोग्यत्वरूपानुबन्धत्वाव्याघातात् । उकारस्य विशेषणत्व- | च ग्रहण, तावेव हि तयोर्वन्तस्योरविभक्तित्वेन हितो. अत आह
फलं च 'प्रातरत्र' इत्यादौ 'भ्रातर्गच्छ' इत्यादी चोत्वस्याभावः। तद्धितस्येत्यादि. रूपापेक्षया त्वेकवचनम् । अत एव "किन्यातथा च "रः पदान्ते." [१. ३. ५३.] इत्यत्र निरनुबन्ध
थेऽव्यय०"[७.३.८.][इत्यादिना] इत्यत्रादिशब्द भाम्ग्रहणपरिभाषायाः प्राप्तिर्न वारयितुं शक्यत इति प्रकृतज्ञापकन विधायकसत्रपरिग्रहार्थ उक्तः।" इति । म्यासेऽपि 'वत्तसि'तदनित्यत्वज्ञापनमावश्यकमेवेति ॥ ५॥
साहचर्याद् 'आम्' इति तद्धितस्य “किन्त्यायेऽव्यया." 20 *साहचर्यात् सशस्यैव* ॥६॥ [७. ३. ८.] इत्यादिना विहितस्यामो ग्रहणम्" इति 60
सि०-सह-भव्यभिचरितं यथा स्यात तथा.चरति-व्यव-बृहट्टात्तग्रन्थव्याख्यानावसरे "तद्वितस्येत्युपलक्षणम, ततः हरतीति सहचरस्तस्य भावः साहचर्यमव्यभिचरितत्वं, तस्मात्, "धातोरनेकस्वरात्" [३. ४. ४६.] इत्यादिना विहित. सदृशस्य-स्वनिरूपितसादृश्यवत एव ग्रहणं, न तु विसशस्येति स्थामो ग्रहणम्, तेन पाचयाञ्चकृषेत्यादौ टालोपे पदत्वादनुन्यायाधः। एकत्र निर्दिष्टेष पदार्थप कश्चन सर्वथा न व्यभि- स्वारसिद्धिः। न चोपलक्षणात् षष्टीबहुवचनस्यापि ग्रहण किं 20 चरति, कश्चन च केनचिदंशेन व्यभिचरत्यपि, तत्र यः सर्वथा न स्यादिति वाच्यम्, यतो य आम् आमेव भवति स गृह्यते,65
व्यभिचारहीनः स एव ग्राह्य इत्याशयः । स्वरूपतोऽविशेषात् । अयं तु नाम् साम् वा भवतीति" समाधाय "यद्वा वत्तसी तारशस्थान्यस्यापि ग्रहणे प्रसक्ते सहचरितव्यक्तिसादृश्यवत अविभक्ती तत्साहचर्यादामोऽप्यविभक्तरेव ग्रहणम् , ततो एवं ग्रहणमिति नियमार्थोऽयं न्यायः । अयं च न्यायो लोक- | दरिद्राञ्चवद्भिरित्यत्र सुस्थाननिष्पन्नस्य पचतितरामित्यत्र सिद्ध एव, लोकेऽपि हि 'राम लक्ष्मणौ' इत्युक्ते लक्ष्मण
"किन्त्यायेऽव्यया०"[७.३. ८.] इति विहितस्य च ग्रहण 30 साहचर्याद् दशरथापत्यत्वेन सदृशस्य दाशरथेरेव रामस्य
भवति, यत एतावेव तयोर्वत्तस्योरविभक्तित्वेन हितौ इति 70 महणम्, 'राम-कृष्णी' इत्युक्ते च कृष्णसहचरितस्य बलरामस्यैव । व्युत्पत्त्या तद्धितावित्यभिधीयते" इति ब्रहच्यासोक्तरीत्यैवोग्रहणम् , अतश्च नात्र झापकापेक्षा। यत् त्वविशेषोक्तिरे- भयग्रहण साधितम् । एतयोर्ग्रन्थयोश्चायमाशयः-वृहद्वत्ति
वैतम्यायबोधिकेति, तन्न चारु-अविशेषोक्तेः सामान्यग्रहण- ग्रन्थे तद्धितशब्दस्तत्सदृशपरः, सादृश्यं चाविभक्तित्वेन, सदृश' साधकत्वेऽपि विशेषग्रहणसाधकत्वे व्यापाराभावात् । फलं । ग्राहित्वं च साहचर्यनिबन्धनमिति स्पष्ट मेवैतड्यायोपयोगः 86 स्वस्य “क्त्वा-तुमम्"[१.१.३५.] इत्यव्ययसंज्ञाविधायक
कृत इति प्रतीयते । ततश्च तन परोक्षास्थाननिष्पन्नस्यामो15 सूत्रे कृत्प्रत्यययोः क्त्वा-तुमोः साहचर्यात् कृत एवाम्प्रत्ययस्य ग्रहणसिद्धयर्थमेतच्यायानित्यत्वाश्रयणं प्राचां वृत्तिकृतां ग्रहण, न तु स्वादिप्रत्ययस्याम इति । .
किंमूलकमिति नोपलभामहे । न च बृहद्वृत्तिग्रन्थस्थ तद्धित'__"अस्य चास्थिरत्वम् , तेन "वत्तस्याम्" [१.१.३४.] शब्दस्य तद्धितत्वेन प्रसिद्धप्रत्ययपरत्वाश्रयणे परोक्षास्थान
इत्यत्र न केवलं वत्तसिसाहचर्यात्तद्धितस्यैवामो ग्रहणम् , अपि निष्पजस्य ग्रहणं न स्यादित्यर्थमनित्यत्वाश्रयणमावश्यकमेवेति 40तु परोक्षास्थानिकस्यामोऽपि, तेनेदमनयोरतिशयेन किमित्यर्थे ! वाच्यम्, तथा सति षष्ठीबहुवचनग्रहणवारणायोपायान्तरक-80