Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 2

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 472

न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुञ्चयः। [द्वितीयोल्लासे न्यायः २७ ]
योर्विरोधस्तन संज्ञास्वपि बाध्यबाधकभाव इति सूचयति । गृहद्वयरूपकरणे तन्निवासिसपल्योरिव, अन्यथा हि सूत्रद्वया*प्रतिकार्य संज्ञा भियन्ते* एषोऽपि न्यायाकारः प्राचीन रोपयलस्य व्यर्थतवापद्यते, एवं च निवृत्ते स्पर्द्ध कः कस्य याख्यायात्रैव न्याये समावेशितः । इत्थं हि तेषां व्याख्या-बाधा कुर्यादिति । तत्रेदं तत्वम्-“करणं च"[२.२.१९.] नम्-"अस्य चेत्थमवतार:-"करणं च" [२. २. १९. ] ! इति सूत्रेण संज्ञाद्वयविधानमःर्देवयते मैत्रणेत्यादौ चरि5 इति सूत्रेण दिवः करणस्य युगपत् कर्म-करणसंज्ञयोर्विधानाद । तार्थम्, तेनाक्षामा देवयतीत्यादावुक्तयुक्त्या तृतीयव 45 'अक्षाना दीव्यति' इति द्वैरूप्यं सिद्धम् । तथा 'अझै- प्रामोति, प्रयोगश्च द्वितीयाया अपि दृश्यते, अतस्तत्समर्थनार्थ देवयते मैत्रश्चैत्रेण' इत्यत्राक्षशब्दस्य करणत्वात् तृतीया । प्रतिकार्य संज्ञा भिद्यन्ते* इति न्यायबलं गृहीत्वैकस्यापि भवति, कर्मत्वाच्च “गतिबोधाहारार्थ." २. २. ५.] इति । “करणं च" [२.२. १९.] इति सूत्रस्य भिन्नभिन्नव्याख्याभ्यां
सूत्रेण प्राप्तं नित्याकर्मकलक्षणमणिकर्तुः कर्मत्वं न स्यात् सूत्रद्वयरूपत्वमारोप्य तत्प्रथमसूत्रेण द्वितीयाऽप्यत्रानीयते 10 तथाऽक्षशब्दस्य कर्मत्वादेव देवयतेः “अणिगि प्राणिकर्तृका- | इति । परमनेनापि *प्रतिकार्य संज्ञा भिद्यन्ते इति न्यायेन 50 नाप्यापिणगः" [३.३. १०७.] इत्यनेन प्राप्तमकर्मकलक्षणं । पूर्वोक्तयुक्त्या "करणं च" [२. २. १९.] इति सूत्रस्य परस्मैपदं न स्यात् । अत्राह पर:-नम्वर्देवयते मैत्रश्चैत्रेणे-भिन्न-भिन्नव्याख्याभ्यां सूत्रद्वयरूपत्वारोपणसामर्थ्यांदुभयोरपि त्यादौ संज्ञाययोगपद्यं चरितार्थम् , ततोऽक्षानादीव्यती- संज्ञयोः स्पर्दूस्थाभावोद्भावेन कर्मसंज्ञायाः करणसंज्ञया अबात्यादौ सत्यपि संज्ञाद्वये परत्वात् करणत्वहेतुका तृतीयेव धनं व्यवस्थापयता संज्ञा न संज्ञान्तरवाधिका* इति न्याय15 भवितुमर्हति न द्वितीया। [इति ] । अनोत्तरम्-सत्यमेतत्, । स्यैवार्थो भङ्गयन्तरेण समर्थित इति नासौ पृथग्दर्शितः॥"55 परं *प्रतिकार्य संज्ञा भिद्यन्ते इति न्यायो यदा प्रयुज्यते इति । अत्रेदं विचारणीयम् प्रतिकार्य संज्ञा भियन्ते* इत्यस्य तदा द्वितीयाऽपि स्यादेव । तथा हि--अस्य न्यायस्वार्थस्तावद- 'प्रतिकार्य संज्ञाविधायकानि शास्त्राणि भिद्यन्ते' इत्यर्थस्य यम्-कार्य कार्य प्रति संज्ञाभिधायकानि सूत्राणि भिद्यन्ते । न्यासमन्धसम्मतत्वेऽपि यत् संज्ञासूत्रावृत्तिकरणेन संज्ञयो -
मयं भावः-यद्यपि “करणं च" [२. २. ११.] इति सूत्रे | ध्य-बाधकभावरूपविरोधनिवृत्तिरिति कल्पयित्वेदं सर्व व्या20 युगपत् संज्ञाद्वयमस्ति, परमक्षाना दीव्यतीति प्रयोगद्वयं | ख्यानं निबद्ध प्राचीनस्तन मनोरम
यद् दृश्यते तस्सियर्थ प्रतिकार्य संज्ञा भियन्ते इति न्यायेन | भावस्य मूलं हि विरुद्ध विभक्तिद्वयहेतुत्वमेव, न तत् सूत्रावृत्ति"करणं च" [२.२. १९.] इति सूत्रमावृत्या द्विधा व्याख्या- करणमात्रेण निवर्तते, विरोधहेतुनिवृत्यभावे च विरोधनिवृद्धिः यते, यथा-दिवः करणं कर्म स्यादिति, तधा-दिवः करणं । सूत्रावृत्तिकरणसामयेन कल्प्यमाना न्यायपथं नावतरति ।
करणं स्यादिति, इयानेव चार्थश्चकारेण सूच्यते, अव्ययानाम- | याऽपि एकस्मिन्नपि गृहे भित्तिव्यवधानेन गृहद्वयकरणे सप20 नेकार्थत्वात् । तत्राद्यव्याख्याने इर्द सूत्रं कर्मसंज्ञाया एवं क्योर्विरोधनिवृत्तिरिह दृष्टान्तत्वेनोपात्ता, साऽपि न युक्ता-65
विधायकं, न तु करणसंज्ञाया इति कल्प्यते । एवं च सिद्धं सपल्योर्हि विरोधो नैकगृहत्वनिबन्धनोऽपितु समानपतिकारवनिर्बाधमक्षान् दीव्यतीति । यतः स्पर्धे सति परत्वं चिन्त्यते, निबन्धन एव, नहि तस्य हेतोहविभागेन निवृत्तिरिति कथं आद्यव्याख्यानपक्षे च करणसंज्ञाया विधानस्याप्यभावेन तृती- तद्विरोधो गृहविभागेन निवत्तेत । तथा च न्यासोक्तसंज्ञा
याप्राप्रप्यभावात् केन सह स्पर्द्ध इति । द्वितीयव्याख्या तु | सूत्रभेदस्यायमाशयो यत्-यावन्ति संज्ञानिमित्तानि कार्याणि 30 अर्दीव्यतीति प्रयोगस्य तबाप्यभिमतत्वेन निर्विगानव । सम्भाव्यन्ते तावन्त्येव संज्ञाविधायकानि सूत्राणि कल्प्यन्ते 70 एतच्चैवं व्याख्याद्वयमक्षाना दीव्यतीति प्रयोगद्वयसिझ्य- 'प्रतिलक्ष्यं लक्षणोपप्लवः' इति महाभाष्यादिसिद्धान्तानुसारम् । र्थमेव कृतम् । ननु क्रियतां व्याख्याद्वयमारोप्यतां च तदला- तथा च-द्वितीयोत्पत्तिसम्पादककर्मसंज्ञाविधायकं "करणं च" देकस्यापि सूत्रस्य सूत्रद्वयरूपत्वं, परं तस्मिन्नेव सूत्रद्वये ||२.२.१९.] इति सूत्रं पृथगेव, अकर्मकत्वप्रयुक्तस्याणि. विहितयोः कर्म-करणसंज्ञयोर्यः स्पर्द्धः स कथं निवर्तते ? तद- कर्तुः कर्मस्वस्य, "अणिगि प्राणिकर्तृकानाप्याषिणगः" [३. 35 निवृत्तौ च पूर्वेण "करणं च" [२.२. १९.] इति सूत्रेण ३. १०७.1 इति परस्मैपदस्य च निवर्तिके कर्मसंज्ञेच पृथ-75
हितायाः कर्मसंज्ञाया यो बाधः स केन वार्यते इति | गेवेति तदर्थ कर्मसंज्ञाविधानाय "करणं च"२.२.१९.1 चेत् ? ] उच्यते यदा “करणं च" [२. २. १९.] इत्यस्य । इति सूत्रमपि पृथगेव, ततश्च भरैर्देवयते यज्ञदत्तेनेत्यत्राणिसूत्रद्वयरूपत्वमारोपितं नासीत् तदा स्पर्द्ध आसीत्, यदा तु कर्तुः कर्मत्वाभावेन परस्मैपदाभावेन च द्वितीयोत्पत्तिप्रयोतस्य सूत्रद्वयत्वमारोपितं तदाऽनयोः संज्ञयोः स्वस्वसूत्रनिष्ठ- जककर्मसंज्ञायाश्चारितार्थ्याभावेन तस्याः कर्मसंज्ञाया अनव40 स्वात् स्पो निवत्तते, एकस्यापि गृहस्यान्तरा भित्तिप्रक्षेपादिना । काशत्वेन तनिमित्ता द्वितीयाऽप्यवश्यमेवोत्पत्स्यत इत्यक्षान् 80