Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 2

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 479

[द्वितीयोल्लासे न्यायः २९]
न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
समासो भवति, यथा-देवदत्तस्य दासभायेति । अत्र हि | च गमकत्वमेव प्रकृतन्यायमूलमित्याधीयते तदा 'राज्ञो भार्या-40 देवदत्तस्य यो दासस्तस्य भार्येति प्रतीतेदासस्थाप्रधानस्य याश्च पुरुषः' इति वाक्यार्थे राजपुरुषो भार्याथा इत्यस्य समासदेवदत्तस्येति विशेषणपदापेक्षत्वेऽपि समासो भवत्येव गमक- स्यागमकत्वान्न समासः । वस्तुतस्तु-'सामान्यानुक्तौ' इति पदेत्वात् । तदुक्तं "समर्थः पदविधिः" [७. ४. १२२.] इति नोपात्तविशेषणविजातीयविशेषणयोगः प्रधानस्य भवतीति ज्ञाप्यते 5 सूत्रच्याख्यायां बृहद्वत्तौ-“यत्र क्वचिद् विशेषणयोगेऽपि तथा च 'पुरुषो व्याघ्र इव शूरः' इत्यत्रोपातं विशेषणं व्याघ्र इति गमकत्वम्, तत्र भवत्येव समासः, यथा-देवदत्तस्य गुरुकुलं, व्याघ्रसदृशार्थबोधकम् , तद्विजातीयं विशेषणं 'शूरः' इति सामा- 45 यज्ञदत्तस्य दासभार्या । यदाह---
न्यधर्मबोधकं, तेन योगः प्राप्नोति, एवं राजपुरुषो दर्शनीय इत्य"सम्बन्धिशब्दः सापेक्षो नित्यं सर्वः प्रवर्त्तते। त्रापि प्रधानस्य पुरुषस्योपात्तं विशेषणं राजसम्बन्धबोधक राज्ञ
स्वार्थवत् सा व्यपेक्षा हि वृत्तावपि न हीयते ॥” इति इति षष्ठयन्तं पदं, तद्विजातीयविशेषणं च 'दर्शनीयः' इति, 10 वाक्यपदीये-'प्रवर्तते' इत्यस्य स्थाने 'समस्यते' इति, | तत्सम्बन्धो भवति, 'राजपुरुषो भार्यायाः' इत्यत्र च पुरुषस्य 'स्वार्थवत्' इत्यस्य स्थाने 'वाक्यवत् इति च पाठः । तथा च विशेषणं भार्यारूपं षष्ठ्यन्तपोपस्थाप्यत्वेनोपात्तविशेषणसजातीय-50 या वृत्तौ न सम्बन्धहानिस्तत्र सापेक्षत्वेऽपि समासोऽप्रधान- मेवेति तद्योगो न स्यादिति न तादृशः प्रयोगो भवति । न केवल स्थापि भवतीति । न्यायश्चार्य निश्चल एवान्येनाबाध्यमानत्वात्। | प्रधानस्यैव सापेक्षत्वेऽपि समासो यावदप्रधानस्यापि कचित्
*"किं हि वचनान भवति इति न्यायस्यायं प्रपञ्च उत्तर- सापेक्षस्य समासो दृश्यते, यथा-देवदत्तस्य गुरुकुलम्, यज्ञदत्तस्य 15न्यायश्चेति प्राञ्चः, तद्व्याख्यानं च तेषाम्-"वचनमिष्टार्थ- दासभार्या, इत्यादि । अत्र बृहद्वत्त्यादौ गमकत्वादेव समास प्रत्यायनं, तद्भवनाभवनापेक्षयैव हि अस्योत्तरस्य च न्यायस्यो- ! उक्तः । महाभाष्ये तु गुरुकुलेति समुदायस्यैव षष्ट्यन्तेन 35 दाहरणप्रत्युदाहरणेषु समासस्य तद्धितीयभावप्रत्ययस्य च । सम्बन्धमपेक्ष्य षष्ठथुपपादिता। यदि च गुरुणैव योगमपेक्ष्य षष्ठीति भवनाभवने संजाते स्तः, इत्यतः किं हि वचनादित्यस्यैवार्य स्वीक्रियते तर्हि सापेक्षस्याऽसमर्थत्वमेव न स्वीकार्यमित्यप्युक्तम् ।
प्रपञ्च इति" तस्यायमाशयः-इष्टार्थप्रत्यायनायैव सर्वाणि | तथाहि-तत्रत्यो ग्रन्थः-“यत्र तीप्रधानं सापेक्ष भवति तत्र 20 विधिनिषेधवञ्चनानि क्रियन्ते, न तैर्नवीन: शब्द उत्पाद्यते। वृत्तिर्न प्राप्नोति-देवदत्तस्य गुरुकुलम् , देवदत्तस्य गुरुपुत्रः, देव
ततश्चेष्टार्थप्रत्यायकत्वे शब्दस्य तदनुकूलमेव लक्षणानामाशयः | दत्तस्य दासभायेंति, नैष दोषः-समुदायापेक्षात्र षष्ठी, सर्व गुरु-60 कल्पनीयो न तु तद्विरुद्ध इति । तथा च गमकत्वमूलक कुलमपेक्षते" इति । अयमाशयः-गुरुकुलादिना समुदायेन एवायमपि न्याय इति पर्यवस्यति । एवमुत्तरोऽपि न्याय- समुपजनिते व्यतिरेके देवदत्तस्येति षष्ठी, अवयवद्वारकश्च देवस्तन्मूल एवेति ॥ २९॥
दत्तस्य समुदायेन सम्बन्ध इति सामर्थ्यादवयवमपि विशेषणं
स्पृशति । तदुक्तं वाक्यपदीये25 प्रधानस्य तु सापेक्षत्वेऽपि समास:* ॥ २९ ॥
“समुदायेन सम्बन्धो येषां गुरुकुलादिना । त०-"समर्थः पदविधिः" [७. ४. १२२.] इति परि- संस्पृश्यावयवाँस्ते तु युज्यन्ते तद्वता सह ॥” इति । भाषया पदविधीनां समर्थाश्रितत्वे बोधिते पूर्वन्यायेन च सामा
येषामर्थानां गुरुकुलादिरूपसमुदायेन सम्बन्धस्तेऽप्यर्थी न्यतोऽसमर्थत्वे सापेक्षस्योक्ते यत्र 'राजपुरुषोऽस्ति दर्शनीयः'
अवयवान् संस्पृश्य-तैः सम्बन्धमनुभूय तद्वता युज्यन्ते इति इत्यादौ सापेक्षस्यापि समासः प्रयुज्यते तत्र समासोऽप्राप्तः समा
समान । तदर्थः । तथा चाक्यवानामपि गुर्वादीनां देवदत्तेन सम्बन्धो 30 सस्य पदविधित्वात् पदविधेः समाश्रितत्वात् सापेक्षस्य चास
लभ्यते । पुनः शङ्कते-यत्र तर्हि न समुदायापेक्षा षष्ठी तत्र ते 70 मर्थत्वात् , तत्र समासस्य साधुत्वबोधनार्थमयं न्यायः पठ्यते ।
वृत्तिर्न प्राप्नोति-'किमोदनः शालीनाम् सक्त्वाढकमापणीयानाम् , सामर्थ्य हि कार्यानुमेयम् , दाहरूपं कार्य दृष्ट्रा वह्नौ दाहकत्वश
कुतोभवान् पाटलिपुत्रकः' इति । इह चापि देवदत्तस्य गुरुकुलं, तेरनुमानवत् । यत्र समस्तस्यापि विशेष्यस्य विशेषणेन सम्बन्धः
देवदत्तस्य गुरुपुत्रः, देवदत्तस्य दासभार्या' इति । यद्येषां समुसम्यक्तया प्रतीयते तत्र समासस्य वाक्यार्थबोधनसामर्थ्य दृष्ट्रा
दायापेक्षा षष्ठी-स्यातन्नियोगतो गम्येत-देवदत्तस्य यो गुरुस्तस्य 35 तत्र सामर्थ्य कल्प्यत इति तदृदयम् । अत एव 'राजपुरुषो पुत्र इति । किं तर्हि ? अन्यस्यापि गुरुपुत्रः, देवदत्तस्य किंचि-75
भार्यायाः' इति प्रयोगो न भवति, अत्र पुरुषे राजसम्बन्धो दित्येषोऽर्थो गम्येत, यतस्तु खलु नियोगतो देवदत्तस्य यो भार्यासम्बन्धश्चैतदुभयं विवक्षितम्, तत्र प्रधानस्य पुरुषस्य गुरुस्तस्य यः पुत्र इत्येषोऽर्थो गम्यते, अतो मन्यामहे-नैषा भार्यासम्बन्धसापेक्षत्वेऽपि राज्ञा सह समासः स्यात् , प्रकृत- ! समुदायापेक्षा षष्ठीति । अन्यत्र खल्वपि समर्थग्रहणे सापेक्षस्यापि न्यायेन प्रधानस्य सापेक्षत्वेऽपि समासस्य बोधितत्वात् । यदि । कार्य भवति । कान्यत्र ? "इसुसोः सामर्थ्य" [पा. सू०८.३.