Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 2

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 485

[ द्वितीयोल्ला न्याय: ३१]
न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
।
रीत्या विभक्त्यन्तानामेवेति कीतशब्दस्णापे विभक्त्यन्तत्वे विभक्तत्युत्पत्तेः पूर्वमेव "डस्युक्तं कृता" [ ३. १. ४९. ] इति सत्येव समासेन भाग्यम्, विभक्त्युत्पत्तिश्च कारक-संख्याद्युप तत्पुरुषसमासे स्त्रीत्वविवक्षायां “जातेस्यान्त० " [२. ४.५४.] स्थितिनिबन्धनेति विभक्त्युत्पत्तेः पूर्वमेव लिङ्गोपस्थितिनिमित्त इति ङीर्भवति, एतन्यायाभावे तु विभत्तयन्तेन सह समास स्थापः प्रवृत्तिरिह स्यात्, जाति- द्रव्य- लिङ्ग संख्या- कारक- इति पूर्ववद् विभक्तयुत्पत्तेः पूर्वमेव स्त्रीत्वनिमित्त के आपि सति 5 रूपाणां नामार्थानां क्रमिकोपस्थिति स्वीकारात्, पूर्वोपस्थित - विभक्त्युत्पत्तौ समासेऽदन्तत्वाभावान्डीर्न स्वात् । इह समा- 45 निमित्तकत्वेन विभक्तयुत्पत्तितो लिङ्गनिमित्तकानुत्पत्तेरन्तरङ्ग- सात् पूर्वं जातेरप्रतीयमानत्वान्न जातिलक्षणङीप्रत्ययस्य प्राप्तित्वादित्यदन्तत्वाभावादुदन्तात् क्रीतशब्दाद् विधीयमानो रिति बोध्यम् । इस्युक्तपदे ङसेः पञ्चमीविभक्तयुपलक्षकत्वडीर्निरवकाश एव स्यादिति सोऽदन्तादिति निर्देशो व्यर्थीभूय स्वीकाराच्च पञ्चमीभ्यसोक्तस्यापि संग्रहाद् विषधरीत्यादिकारकाणां विभक्त्यन्तानां कृदन्तेन विभक्तयुत्पत्तेः पूर्वमेव सिद्धिः, तत्र हि विषं धरतीत्यर्थे “आयुधादिभ्यो गोs10 समासं ज्ञापयिष्यति । एकदेशानुमत्या लक्ष्यानुरोधाच दण्डादे:" [ ५.१.९४ ] इत्यच्प्रत्यये 'विष + म् + घर' इति 50 गति-ङस्युक्तविषयेऽप्यस्य न्यायस्य प्रामाण्यं स्वीक्रियते स्थितौ विषशब्दस्यापि ङस्युक्तत्वात् तद्विषयेऽपि प्रकृतम्यायथालीला कन्यायेन । तत्र गतेर्विभक्त्यन्तस्य कृदन्तेन प्रवृच्या धरेत्यस्य स्याद्युत्पत्तेः पूर्वमेव "डस्युक्तं कृता " समासस्योदाहरणं यथा - 'विष्किरी' इति, अत्र विकिरति [३. १५९ ] इति तत्पुरुषसमासे ततः स्त्रीत्वविवक्षायां पक्षात्रित्यर्थे गतिसंज्ञे वैौ उपपदे किरते: “नाम्युपान्त्य - प्री-कृ- । “जातेस्यान्त० " [ २. ४. ५४ ] इति ङीः सिद्धः यदि 15 गृ-शः कः” [ ५. १. ५४ ] इति के कृते पक्ष्यर्थमात्रापेक्ष- चात्रैतन्यायप्रवृत्तिर्न स्यात् तर्ह्यत्रापि पूर्ववद् विभक्त्युत्पत्तेः 56 त्वेनान्तरङ्गत्वात् प्रथममेव “धौ विधिकरो वा " [ ४.४.९६ ] पूर्वमेवाऽऽपि ततो विभक्त्युत्पत्तौ समासेऽदन्तत्वाभावान्ङीने इति स्लटि कृते 'वि+स्किर' इति स्थिते स्किरेत्यनेन कृदन्तेन स्यात् । अत्र कारकांशमात्रे ज्ञापकमुपन्यस्तं नान्यत्र । प्राचीनैस्तु सह विभक्त्युत्पत्तेः प्रागेव “गति क्वन्यः ० [ ३. १.४२. ] इति 'विष्किरी - कच्छपी' इत्यादिसिद्ध्यै यत्नान्नराकरणं गतिङस्युक्ततत्पुरुषसमासे ततो “असो-ड-सिवू-सह-रसटाम्” [ २.३. विषये ज्ञापकं वर्णितं तच पूर्वं तत्तत्स्थलविशेषे प्रत्युक्तमेवेति 20 86. ] इत्यनेन सटः सस्य षत्वे च स्त्रीत्वविवक्षायामदन्त न पुनः प्रत्युच्यते, विशेषश्व विवरणे स्पष्टः ॥ ३१ ॥ त्वात् " जातेरथान्त नित्यस्त्रीशूद्रात् " [ २. ४ ५४.] इति ङीः सिद्ध्यति । एतन्यायाभावे तु विभक्त्यन्तेन समासे समाश्रीयमाणे कर्मादिकारक- संख्याद्यपेक्षत्वेन वहिरङ्गाया विभक्तेरुत्पत्तेः पूर्वमेव स्त्रीत्वमात्रापेक्षत्वेन स्त्रीत्वस्य च कर्मा25 दितः पूर्वमेवोपस्थित्यान्तरङ्गत्वादापः प्रवृत्त्याऽदन्तत्वाभावाद् | लक्ष्येषु विभक्तयुत्पत्तेः पूर्वं समासे सति जातिलक्षणोऽन्त्ये च 66 डी स्यात्, स्वीकृते चास्मिन् न्याये विभक्त्युत्पत्तेः पूर्वमेव करणपरत्वनिमित्तो डीर्भवति, अन्यथा स्वार्थ-द्रव्य-लिङ्ग-संख्यासमासे विशेष विहितत्वादापं बाधित्वा ङीर्भवति ॥ १ ॥ कारकाणां क्रमेणोपस्थितिः, येन च क्रमेण यदर्थोपस्थितिकारकस्य हृदन्तेन विभक्त्युत्पत्तेः पूर्वं समासस्योदाहरणं । स्तेनैव क्रमेण तदर्थनिमित्तक कार्योत्पत्तिरिति सिद्धान्ताद् विभक्तयुयथा- 'वर्मीती' इति, अत्र 'चर्मणा अक्रायि' इत्यर्थे त्पत्तेः प्रागेव स्त्रीत्वस्योपस्थित्या तन्निमित्तकस्यापः प्रवृत्त्या दीर्न 30 क्रीधातोः के 'चर्मन् + टाकीत' इति स्थिते एतन्यायबलात् | स्यादित्यावेदितमेव । तत्रेदमाशङ्कयते - उत्सर्गापवादस्थलेऽयं 70 स्याद्युत्पत्तेः पूर्वमेव “ कारकं कृता" [ ३. १. ६८ ] इति क्रमो भवति यत् - उत्सर्गशास्त्रमपवादशास्त्रविषयतायां भाविन्यासमासे ततः स्त्रीत्वविवक्षायां "क्रीतात् करणादेः " [ २. ४. मपि न प्रवर्त्तते, अन्यथाऽस्य प्रवृत्तावपवादशास्त्रस्यानर्थक्यं ४४.] इत्यनेन क्रीतशब्दाददन्तान्ङीः सिद्धः, एतन्याया- तिष्ठेदेव, तमेव चार्थमन्ये वैयाकरणाः *उपसञ्जनिष्यमाणभावे तु विभक्तयन्तेन क्रीतशब्देन समासः स्यादिति विभक्त्यु | निमित्तोऽप्यपवाद उपसञ्जातनिमित्तमप्युत्सर्गं बाधते इति 35 त्पत्तेः पूर्वमेव पूर्वोक्तरीत्याऽऽपि सति भदन्तत्वाभावा- न्यायेन सूचयन्ति, तदर्थं चैवं वर्णयन्ति - उत्सर्गशास्त्रप्रवृत्त्यभाव- 76 म्ङीर्न स्यात्, कारकस्य विभक्त्यन्तत्वनियमाच्च चर्मनुशब्दस्य ! सम्भावनाप्रयोज्यापवादशास्त्रप्रवृत्ति संभावनायामुत्सर्गशास्त्रस्य न नलोपः सिद्धः ॥ २ ॥ ङत्युक्तस्य विभत्यन्तस्य कृदन्तेन प्रवृत्तिरिति । तथा च विचिरीत्यादौ ययुत्सर्गशास्त्रमाप्सूत्रं न त्रिभक्त्युत्पत्तेः पूर्वं समासस्योदाहरणं यथा - 'कच्छपी' इति, प्रवर्त्तेत तदाऽपवादशास्त्रं " जातेरयान्त०" [ २. ४. ५४.] इति प्रवर्त्तेतेति सम्भावनायाः सत्त्वेन पूर्वमापोऽप्रवृत्तिरेवेति विभक्त्युत्पत्तेः पश्चादपि समासे दोषाभावेन नात्र न्यायावश्यक- 80
*गतिकारक-ङस्युक्तानां विभक्त्यन्तानामेव कृदन्तैर्विभसयुत्पत्तेः प्रागेव समासः ॥ ३९ ॥ त० - विष्किरी, कच्छपी अश्वकीती' इत्यादिलक्ष्याणां सिद्धयेऽयं न्याय: समाश्रीयत इति वृत्तौ प्रदर्शितमेव । एषु हि
i
छं पिवतीत्यर्थे नान इत्याधिकारस्थेन "स्था - पास्ता त्रः 40 कः” [ ५. १. १४२. ] इति के 'कच्छ+भम्+प' इति स्थिते
२२ न्यायसमु
१६९
60