Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 2

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 549

न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
[ चतुर्थीला न्यायः १ ]
“युषी सेवने” योषति, योषते । "हृ-सृ०" [ उणा० ८८७.] इति इत्प्रत्यये - योषित् स्त्री । प्रकृतसूत्रबृहद्वृत्तौ च योषति - गच्छति पुरुषमिति व्युत्पत्तिरुपदिष्टेति युष्प्रधातोर्गत्यर्थत्वमपि तदनुमतमिति प्रतिभाति । "युष्यसिभ्यां क्मत्" [ उणा० ८९९ ] इति किति मदि- युष्मत्, अत्र युषेः सेवनार्थत्वमुक्तम् ॥ ७२ ॥
5
अथ सान्तास्त्रयः - "लुस हिंसायाम्" लोसति । "ऋषिवृषि-लुसिभ्यः कित्”[उणा० ३३१.] इति कित्यभे-लुसभःहिंस्रः, मत्तहस्ती वनं चेति बृहद्वृत्तिः, लुसभो बालहस्तीति 10 केचित् ॥ ७३ ॥
"पसी गति बन्धन-निवासेपु” पसते, पसति । गतौ कुटि लार्थे यङि " जपजभ० " [ ४. १. ५२.] इति सूत्रे दन्त्यान्त स्यापि पाठस्येष्टत्वाद् स्वागमे पम्पस्यते । यङ्लुपि-पम्पसीति, पम्पस्ति । बन्धने बाहुलकात् स्वार्थिके णिचि पासयति पाशैर15 श्वम् । निवासे “मृ-शी-पसि वस्यनिभ्यस्तादिः " [ उपा० ३६०. ] इति तादौ ये पस्त्यं गृहम् ॥ ७४ ॥
|
"भe भर्त्सन- दीहयोः " अयं ह्वादि:, "हवः शिति" ४. १. १२.] इति द्वित्वे - बभस्ति, ते भसितम् । “हु यामा-श्रु वसि भसि० " [ उणा०४५१. ] इति त्रे स्त्रियां-भस्त्रा20 चर्ममय मावपनमुदरं च । भनोक्तं बृहद्वृत्तौ - "भसिं जुहोत्यादौ स्मरन्ति" । तथा च पाणिनीयादौ "भल भत्र्सन-दीप्योः " इति जुहोत्यादिगणे पठ्यते । “मन्” [ उणा० ९११. ] इति सर्वधातुप्रकृति के मनि-भसितं तदिति भस्म-भूतिः ॥ ७५ ॥
-
!
|
अथ क्षान्तौ द्वौ - यद्यपि सूर्धन्यान्तस्येनानयोः षान्तेषु पाठो युक्तस्तथापि वर्णमालासु क्षस्य पृथगपि पाठस्य लोकव्यवहारदृष्टत्वेन वैचित्र्यार्थमन्ते पठितौ, एवमये परपठितधातुष्वपि क्षान्तानामन्ते पाठे हेतुरूाः । “चुक्ष शौचे" 40 चुक्षति । ते चुक्षितः । " केटो गुरोर्व्यञ्जनात्” [ ५.३.
३० न्यायसमु०
२३३
१०६. ] इत्यप्रत्यये - चुक्षा, चुक्षा शीलमस्येत्यर्थे “अस्थाच्छन्त्रादेः” [ ६.४. ६०. ] इत्यजि चैौक्षः, तस्य भावः कर्म वा "पतिराजान्त०" [ ७.१.६०. ] इति व्यणि- चौक्ष्यम्॥७८॥ "चिक्षि विद्योपादाने” चिक्षते, चिक्षितः, चिक्षा, इति पूर्ववत् ॥ ७९ ॥
45
इत्येतेषां धातूनां सौत्रत्वाल्लक्ष्यानुरोधाञ्च सिद्धिः ॥ अथ गहयतिं यावद् वक्ष्यमाणा धातवः प्रायचौरादिका एव, तत्र कृत्रि, चुलुम्पि, कूचि, उद्धषि, उल्लकसि, क्रंशत्यादिपञ्चकं, स्तनादिषट्कं च चुरादित्वप्रयुक्तं कार्यं न लभत इति विज्ञेयम् । चुरादयो धातवोऽसंख्येया एव सन्ति तेषामिय- 50 ताया अवधारयितुमशक्यत्वात्, अतश्च ते यथालक्ष्यदर्शनमेवानुसर्त्तव्याः । अत एव चन्द्रगोमीनामा वैयाकरणो द्वित्रानेव धातून दिङ्मात्रप्रदर्शनार्थं चुरादिषु पटितवान् ।
अथ पूर्व लौकिका धातवो वर्ण्यन्ते, तत्र कृविवर्जास्तेsदन्ता विज्ञेयाः-- "कृवि वैकुष्ये" विक्लवते । अचि - विक्कुवः 155 अस्य लोके प्रयोगो यथा -
अथ हान्तौ द्वौ - "लुहं हिंसा-मोहयो: " लोहति । अनुस्वारे25 स्वात् “एकस्वरादनुस्वारेतः" [ ४. ४. ५६ . ] इतीडभावे लोढा, लोढुम् । अचि - लोहम् । “मृदि - कन्दि० " ' [ उणा० ४६५. ] इत्यलप्रकरणे “मुरलोरल ०” [ उणा० ४७४ ] इति सूत्रे आदिग्रहणाद् लोहलोऽपि निपात्यते स चास्फुटवाचि रूढ इति केचित् । "मुरलोरल ०" [ उणा० ४७४. ] सूत्रे च 30 काहलशब्दोऽव्यक्तवाचि जने व्युत्पादितः, काहला - वाद्यविशेष इयपि तत्रैव । लोहलशब्दश्च तत्र न दृश्यते ॥ ७६ ॥
क भूपतीनां चरितं व जन्तवः । तत्रानुभावोऽयमवेदि यन्मया, निगूढतत्वं नयवर्त्मविद्विषाम् ॥” [ किरातार्जुनीये स० १ श्लो० ३ ] इति च भारविः ॥१॥ " वीजण् व्यजने" वीजयति । "राजहंसैर वीज्यन्त" ] इति कर्मणि लौकिकप्रयोगः । के अदन्तत्वेन 65 “अतः” [४. ३. ८२.] इत्यलुकि समान लो पित्वात् “उपान्त्यस्य " [४. २. ३५. ] इत्यनेनोपान्त्यह स्वाभावेअविवीजत् । विपूर्वस्थ "ईजि कुत्सने" इत्यस्य च णौ वीजयतीत्यत्र सारूप्येऽपि "व्यैजयत् व्यैज्यन्त, व्यैजिजत्' इत्यादिरूपं स्यादिति भेदः ॥ २ ॥ "हीलणू निन्दायाम्" होलयति । के प्राग्वदुपान्त्यहस्वा
"रिहं हिंसा-कत्थनादौ" कत्थनं श्लाघा | रेहति । अनु- | भावे- 'अजिहीलत्' इति रूपम् । ते - हीलितः । “णि वेत्त्या०” स्वारेश्वादिट् न--रेढा, रेढुम् । रिह्यत इति के स्वार्थे के च कृते-रीढकः-पृष्ठवंशः । भिदादित्वादङ गणे निपातनात्35 रीढा-अवज्ञा ॥ ७७ ॥
।
[ ५. ३. १११.] इत्यने - हीलना । णिचोऽनित्यत्वे "केटो गुरोर्व्यञ्जनात् " [५.३.१०६. ] इति 'अ' प्रत्यये - हीला ॥३॥ "अन्दोलण् हिन्दोल प्रेङ्खोलण् दोलने" दोलनम् - उत्क्षेपः 175 डे "स्वरादेर्द्वितीयः " [ ४. १. १४. ] इति द्वितीयांशस्य द्वित्वे तत्रापि "न बदनं ० " [ ४.१.५.] इति नस्य द्वित्वनिषेधे समानलोपित्वाच्च “उपान्त्यस्य ०" [ ४.२ ३५. ] इति हस्वाभावे - आन्दुदोलत् ॥ ४ ॥
हिन्दोल - हिन्दोलयति । अजिहिन्दोलत् ॥ ५ ॥
" मिलन्त्याशासु जीमूता विक्लवन्ते दिवि ग्रहाः ।" इति 'विक्त्रन्ते' इत्यस्य विच्छायीभवन्तीत्यर्थः । “निसर्गदुर्बोधमत्रोधविक्लवाः,
[
60
70
80