Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 2

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 476

न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः। [द्वितीयोल्लासे न्यायः २८]
वाक्ये उपसर्जनविशेषणं भवति अवस्य राज्ञः पुरुषः, समासे तात्पर्यम् , एवं तत्पुरुषादावेकं पदमुपसर्जनीभूत स्वार्थ, बहुव्रीही 40 न भवति-राजपुरुषः । यथाहुः--"सविशेषणानां वृत्तिन, द्वन्द्वे च पदद्वयमपि तथा । तथा चेयमजहत्वार्था वृत्तिरिति वृत्तस्य च विशेषणं न प्रयुज्यते ।" इति, विशेषणयोगे हि कथ्यते । जहत्स्वार्थामभिप्रेत्याह-निवृत्तस्वार्थानीति, जहति खं सापेक्षत्वेनागमकत्वात् सामर्थ्य न भवतीति" । अनेन ग्रन्थेन ! खमर्थ पदानि यस्यामित्यर्थात् तत्र स्वार्थोपस्थापकत्वाभावान्नि5 व्यपेक्षेकार्थीभावसामर्थ्ययोरयं विशेषो यत्-ध्यपेक्षायामेक- । वृत्तः स्वार्थों येषां तानीत्यर्थः । उभयसाधारण हेतुमाह-प्रधादेशस्य समासवृत्तिन भवति गमकत्वाभावात् , एकार्थीभावे नार्थोपादानादिति । अजहत्स्वार्थाप-प्रधानार्थेन खोपस्थिति-45 च समासवृत्तिरिति । क्वचित् सति गमकत्वे प्रधानस्य । काले एवोपसर्जनपदार्थस्य विशेषणतयोपादानादित्यर्थः, जहविशेषणसापेक्षत्वेऽपि समासो भवतीति परेण न्यायेन सूच- स्वार्थापक्षे च प्रधानेन पदेन तदर्थस्याप्युपादानादित्यर्थः । यिष्यते, क्वचिचाप्रधानस्याऽपि नित्यसापेक्षस्य वृत्तिर्भवति, | बहुव्रीहिसमासे तु प्रधानं पदं समुदाय इति बोध्यम् , एवं 10 यथा-देवदत्तस्य दासभार्येत्यादौ, अत्र हि देवदत्तस्य यो । द्वन्देऽपि प्रधान पदं समुदाय एव, तदर्थेन साहित्येन स्वविशेषणदासस्तस्य भायेति प्रतीतेदासस्य देवदत्तसापेक्षत्वेऽपि नित्य- तया समासान्तर्गतपदार्थस्योपादानादुपसर्जनीभूतस्वार्थानि, यद्वा 50 सापेक्षेषु बृत्यन्तर्गतपदेनापि सम्बन्धस्यानुज्ञातत्वेन समासो | विशेष्यसाहित्यार्थोपस्थापकतया प्रधानेन समुदायेनैव समासान्तभवतीति नायमैकान्तिको न्यायः-*सापेक्षमसमर्थम् इति । र्गतपदार्थस्या युपादाना निवृत्तखार्थानि वेति, समाहारेतरेतरयोप्रपञ्चितं विवरणे ॥ २८॥
गयोरुभयोरपि साहित्यं विशेष्यम् , आधेऽनुभृतावयवभेदम् , an----.............. m mmmonitor
अन्त्य समुद्भूतावयवभेदमित्येव तयोः [ समाहारेतरेतरयोगयोः] 15 *सापेक्षमसमर्थम् ॥२८॥
भेद इति बोध्यम् । अत्र कैयटे-द्वयर्थानीत्यस्य स्थाने व्यर्थानीति 55 त०-पदविधीनां-पदसम्बन्धिना कार्याणां, पदात् पदे पाठः समुपलभ्यते, स एवं च नागेशेनापि गृहीतः, तस्य च पदस्य पदयोः पदानां वा सम्बन्धिनां विधीना, समर्थत्व-समर्थ- | सन्निधानानिवृत्तवार्थानीति जहत्स्वार्थापक्षेण सह सम्बन्धः, पदाश्रितत्वं परिभाषया सूचितमाचार्यैः "समर्थः पदविधिः" [५. तत्र हि पदानां प्रत्येकमर्थराहित्यात् । तथा च जहत्वार्थापक्षे
४. १२२.] इति । तत्र पदविधयश्च परिगणिता बृहद्वृत्तौ-समास- अर्थान्तराभिधायीनीत्यस्यार्थान्तरान्वितस्वार्थाभिधायीनीत्यर्थः, 20 नामधातु-कृत्-तद्धितोपपदविभक्ति-युष्मदास्मदादेशतरूप इति । प्रत्येकशक्तिसहकृतसमुदायशत्या विशिष्टार्थप्रतिपादकानीति 60
तथा च यत्रान्यपदापेक्षा केनापि रूपेण भवति स सर्वो विधिरिह भावः । पदानीति बहुवचनं बहुपदविषयबहुव्रीहि-द्वन्द्वादिसंग्रपदविधिः, स च व्यपेक्षामेकार्थीभावरूपं च सामर्थ्यमाश्रित्य हाय । 'द्वयर्थानि' इति बृहद्वृत्तिगृहीतपाठपक्षे च जहत्वार्थपक्षे भवति । उदाहरणानि चास्य बृहदृत्तिग्रन्थे प्रपञ्चितान्येवेति तत एव द्वयर्थानीति सम्बध्यते, तथा च तत्र खार्थेन सह समुदायार्थएव समवलोकनीयानि । व्यपेक्षका भानयोः स्वरूपनिरूपणगर्भ रूपप्रधानार्थोपस्थापकानीत्यर्थः । अर्थान्तराभिधायीनीति च साधुत्वान्वाख्यानवाक्यमेवं कल्पितं तत्रैव-"अत्र व्यपेक्षायां समासार्थरूपस्य स्खपदार्थभिन्नस्यार्थस्याभिधायकानीत्यर्थः । ईदृश-65 सम्बद्धार्थः सम्प्रेक्षितार्थो वा पदविधिः साधुर्भवति । एकार्थी- | सामर्थ्यद्वयसहितस्य पदस्य पदयोः पदानां वा यो विधिर्भवति स भावे तु विग्रहवाक्यार्थाभिधाने यः शक्तः सङ्गतार्थः संसृष्टार्थो । सर्वस्तद्गतं सामर्थ्यमाश्रित्यैव भवति, असमर्थानां पदान्तरैः सह वा पदविधिः स साधुर्भवति, अत्र पदानि उपसर्जनीभूतस्वार्थानि | सम्बद्धमसामर्थ्यात् । इत्थं च यत्र समुदाये सामध्य विद्यमाननिवृत्तवार्थानि वा, प्रधानार्थोपादानाद् द्वयर्थानि अर्थान्तराभि- मपि तदवयवे न भवति, तस्य समुदायनिष्ठत्वात् ; यत्र का 30 धायीनि वा भवन्ति" इति । अत्र सम्बद्धार्थ इत्यस्य सम्बद्धो बृत्यन्तर्गततया ग्रहीतुमभिलष्यमाणं पदं तदनन्तर्गतपदेन सह 70
झटित्येवान्वितः पदानामर्थः [प्रतीतिविषयः ] यत्र स इत्यर्थः, | सम्बद्ध तत्रासामर्थ्यमेव स्वीक्रियते, तादृशपदस्य पदयोर्वा गमसंप्रेक्षितार्थ इत्यस्य संप्रेक्षया कष्टकल्पनया संजातः प्रतीतिपथ- | कत्वाभावात् , स एवार्थोऽनेन न्यायेन प्रकटीक्रियते । एवं मवरूढोऽर्थों यत्र स इत्यर्थः । तथा च क्लिष्टकाव्यादावपि योज- चायं न्यायः सापेक्षपदस्य गमकत्वाभावमूलकमेवासामर्थ्यमाहेति
नयाऽर्थानां सम्बन्धः प्रतीयत एवेति तत्रापि व्यपेक्षा सामर्थ्य नामृतार्थः, अतश्च नात्र ज्ञापकापेक्षेति वृत्तौ निवेदितमेव । 35 स्वीक्रियते । एकार्थीभावे च-संगतार्थ इत्यस्यान्यपदोपस्थितार्थ- "समर्थः पदविधिः” [७. ४. १२२.] इति परिभाषाप्रपञ्चत्व-75 स्यापि यत्र गतार्थत्वमित्यर्थः, संसृष्टार्थ इत्यस्य मिलितार्थ इत्यर्थः।। मप्यस्य वृत्तावन्द्य त्यक्तम्, परिभाषाप्रपञ्चत्वमस्य तदा स्याद् अयमेवो चार्थो विवृतः-अत्र च पदानीत्यादिना वाक्येन, यदि परिभाषाबोध्यार्थस्यैव प्रकारान्तरेणावान्तरभेदेन बाऽत्र अत्र एकार्थीभावे सामर्थ्य पदानि उपसर्जनीभूतस्वार्थानि-इतर- चर्चा स्यात्, किन्तु नास्ति तत् । तया हि परिभाषया पदविशेषणीभूतस्वार्थोपस्थापकानि, न तु पृथक स्वार्थोपस्थापकानीति विधीनां समर्थाश्रितत्वं बोधितम् , अयं च न्यायः सापेक्षस्या