Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 2

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 461

[ द्वितीयोल्ला न्याय: २३] न्यायार्थसिन्धु - तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
|
बलत्वमाश्रित्य स्पर्धं कल्पयित्वा न्यायप्रसारेण णिग्रहणस्य स्यादिविशेषणभूतमेवेति स्यादितो नाधिकम्, स्यादिनिमित्तसार्थक्योपपादनं न्यासकृतां स्थितस्य गतश्चिंतनीयत्वादिति | कस्वं चात्वस्यापीति द्वयोः समत्वात् । अभ्युच्चायकतयाऽन्तविभाव्यम् । तत्रान्तरे च “उदच उदीच्” [ २. १. १०३.] रङ्गत्वमपि कथञ्चित् स्वीक्रियते चेत् ? अस्तु । अयं च इत्येतत्स्थानीये सूत्रे णिवर्जनं न दृश्यते, ते हि उदीचयतीत्येव न्यायोऽनैकान्तिकः पुनः प्रसङ्गविज्ञान न्यायस्यापि लक्ष्यानुरूपमिच्छन्ति, तथा हि-अत्र णिवर्जनाभावे उदीचादेशेऽपि रोधात् तत्रान्तरपरिगृहीतत्वाच्चाभ्युपेयत्वात् । तथा च प्रिय- 45 अन्त्यस्वरादिलोपो न भवति " नैकस्वरस्थ " [७. ४. ४३ . ] ! तिसृणः कुलस्येत्यत्र आगमात् सर्वादेशः * इति न्यायेन प्रथमं इति निषेधात् । न च कथमस्यैकस्वरत्वमिति वाच्यम्, तन्मते | बाधितोऽपि नागमस्तिस्रादेशे कृतेऽपि भवति, पुनः प्रसङ्गवि"उपसर्गसमानाकारं पूर्वपदं धातुसंज्ञाप्रयोजके प्रत्यये चिकी | ज्ञानात् । पुनः प्रसङ्गविज्ञानम् इत्यस्य सिद्धिमित्थं वर्णर्षिते पृथक् क्रियते" इति स्वीकारात् । तथा चात्रापि । यन्ति-यथा लोके तुल्यबलयोः स्वामिनोरेकः प्रेष्यो भवति, I 10 “उदिति पूर्वपदमुपसर्गभूतमेव, तच्च धातुसंज्ञाप्रयोजके । स तयोः कार्यं पर्यायेण करोति, यदा तमुभौ प्रेषयतो नाना- 50 णिप्रत्यये चिकीर्षिते पृथक्करिष्यत इति 'अच' इत्येतन्मात्रमेव ! दिक्षु च कार्ये तदोभयोः कार्यं न करोति यौगपद्यासंभवात्, णिप्रकृतिरिति, तच्चैकस्वर मे बेत्यन्त्य स्वरादिलुको ऽप्रवृत्तिः । यद्यपि | किन्त्येकस्य करोति, पश्चाद् यदि द्वितीयस्य कार्यस्याप्यवसरो स्वमतेऽपि “न प्रादिरप्रत्ययः” [ ३. ३. ४. ] इत्यनेन प्रादे- भवति तदा तस्यापि कार्यं करोति, तथैव शास्त्रयोर्लक्ष्याfarवत्वं निषिध्यत इत्यत्रापि 'अच्' इत्यस्यैव धातुत्वम् र्थयोः कचिलक्ष्ये यौगपद्येन प्रवृत्त्यसंभवादप्रतिपत्तौ प्राप्तायां 15 ततः पूर्वमेवाडागमो न तूदः, तथापि णिप्रकृतित्वं समुदाय “स्पर्धे” [७ ४ ११८ ] इति सूत्रं परविध्यर्थम् [ न तु 55 स्यैव स्वीक्रियते न तूपसर्गरहितस्येति लभ्यते "उदच उदीच्" नियमार्थम् ], तत्र कृते यदि पूर्वस्यापि प्राप्तिरस्ति तदा तदपि [२. १. १०३. ] इति सूत्रे उदयतीति प्रयोगदर्शनात् । भवत्येवेति पुनः प्रसङ्गविज्ञानसिद्धिः । स्पष्टं चेदं विप्रतिषेधे तथा चैतद्विषये पाणिनीयतन्त्रेण सह फलभेद इति प्रतीयते, परम्" [ पा० सू० १ ४ २. ] इति सूत्रे महाभाष्ये । विशेषो विवरणे व्यक्तः । एतन्यायफलं तु द्वयोः कुलयो- तथा हि- अस्यैव सूत्रस्य [ "विप्रतिषेधे परं कार्यम् " पा० सू० 20 रित्यादौ नान्तादेशाभाव:, तथा हि-भत्र 'द्वि+ओस्' इति १. ४. २. इत्यस्य ] नियमार्थत्वेन सकृद्गते विप्रतिषेधे यद् स्थिते*आदेशादागमः* इति न्यायात् "अनाम्स्वरे० " [१.४. बाधितं तद् बाधितमेव* इति न्यायस्य सिद्धिः, विध्यर्थत्वेन ६४.] इति नोऽन्तागमः प्रथमं प्राप्तः, स च परत्वादन्तरङ्ग- च * पुनः प्रसङ्गविज्ञानात् सिद्धम् इत्यस्य न्यायस्य सिद्धिरिति त्वाच्च ‘“आद्वेरः” [ २. १. ४१ ] इत्यनेन बाधितः तस्मिन् पूर्वोक्त लोकन्यायादिभिः सप्रपञ्चमुक्त्वा " किं पुनरियता सूत्रे - कृते "एद् बहुस्०" [१. ४. ४. ] इत्येत्वे च विहिते यद्यपि णोभयं लभ्यम् ?" इत्याक्षेपे सति समाधानभाष्यम्- "लभ्य25 पुनर्नागमस्य प्राप्तिरस्ति, किन्तु प्रकृतन्यायप्रवृत्या न भवति । मित्याह । कथम् ? इह भवता द्वौ हेतू व्यपदिष्टौ - 'तृजादि- 65 अत्र हि नागमस्यात्वस्य च परस्परं पृथगेवावकाश इति तुल्य- भिस्तुल्यं पर्यायः प्राप्नोति' च, भप्रतिपत्तिर्वोभयोस्तुल्यबबलत्वेन स्पर्धस्य सच्चात् परत्वान्नागमे बाधिते पुनः प्रवृत्तौ लत्वात् इति च । तद् यदा तावदेष हेतुः - 'तृजादिभिस्तुल्यं प्रकृतन्यायसञ्चारस्यौचित्यात् । अत्र *आदेशादागमः इति पर्यायः प्राप्नोति' इति, तदा "विप्रतिषेधे परम्" इत्यनेन किं न्यायस्य तद्बाधस्य चोल्लेखः प्राचानुरोधेन । वस्तुतस्तु क्रियते ? नियमः, विप्रतिषेधे परमेव भवतीति । तदैतदुपपन्नं 30' अनाम्स्वरे० [१. ४ ६४ ] इति सूत्रस्थन्यासग्रन्था भवति-सकृद्रते विप्रतिषेधे यद् बाधितं तद् बाधितमेव 70 नुकूलं परत्वादन्तरङ्गत्वाच्चात्वस्य प्रवृत्तिरित्येतन्मात्रमेवोले- भवति इति, यदा त्वेष हेतुः - अप्रतिपत्तिस्तुल्यबलत्वात्' इति ख्यम् । स्वयमेव *मादेशादागमः इति न्यायस्य वृत्तौ तन्या- तदा "विप्रतिषेधे परम्" इत्यनेन किं क्रियते ? द्वारम्, विप्रयानित्यत्वफलतया द्वयोः कुलयोरित्युदाहृतत्वादत्र तन्नयाय- तिषेधे परं तावद् भवति, तस्मिन् कृते यदि पूर्वमपि प्रामोति चर्चा नावश्यकी, किन्तु परत्वादन्तरङ्गत्वादत्वमित्येतावदेव तदपि भवति । तदैतदुपपन्नं भवति पुनः प्रसङ्गविज्ञानात्
।
60
|
35 लेख्यम् | यदि हि स न्यायः प्रवृत्तस्तर्हि परत्वादिकमादेशस्य | सिद्धम् इति । विशेषश्च विवरणे स्पष्टः ॥ २३ ॥
बलवत्त्वे प्रयोजकं न स्वाध्यायेन, पर नित्यान्तरङ्गत्वादिप्रयुक्तबलवतोऽप्यादेशादागमस्य बलवत्त्वप्रतिपादनादिति बोध्यम् । वस्तुतस्तु परत्वमेवात्र व्यवस्थापकम्, अन्तरङ्गस्त्रं तु बहिरङ्गत्वसापेक्षं, बहिरङ्गत्वं च "अनाम्स्वरे नोऽन्तः " [ १. ४. 40 ६४.] इत्यस्य स्वरादित्वमात्राश्रयणनिमित्तं वक्तव्यं तच्च १९ न्यायसमु
१४५
सकृते स्पर्धे यद् बाधितं तद् बाधितमेव ||२३|| त० – स्पर्धविषयोऽयं न्यायः, स्पर्धश्व वृत्तौ व्याख्यात एव । तथा च स्पर्धविषये निर्णायकतयाऽऽरब्धायाः " स्पर्धे" [७४११६] इति परिभाषाया एवायं न्याय: प्रपञ्च इति
75