Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 2

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 463

[ द्वितीयोल्लासे न्यायः २३] न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः।
धातुत्वरूपोद्देश्यतावच्छेदकाधिकरणे स्वाव्यवहितपरत्वसम्बन्धेन | परमियं ब्राह्मण्यस्मिन् कुले, प्रधानमिति गम्यते; अस्तीष्टवाची
काभावस्य सत्त्वात् ; न चात्रोक्तसम्बन्धेन व्यापकत्वस्य | परशब्दः, तद्यथा-परं धाम गतः, इष्टं धाम गत इति गम्यते । विधेयद्वये बाधितत्वेनान्यत्र तथानियमस्वीकारेऽपि प्रकृते तद् य इष्टवाची परशब्दस्तस्येदं ग्रहणं-'विप्रतिषेधे परं यदिष्ट उद्देश्यतावच्छेदकसामानाधिकरण्यमात्रस्वीकारेण पर्यायेण प्रवृत्ती तद् भवति" इति । एवमाचार्यादिव्याख्यानाद् यदिष्टं तच्चेत् 5 बाधकाभाव इति वाच्यम्, तथा सति प्रकृते कदाचिद् विधेय- पूर्वपठितमेव भवेत् तदपि स्पर्धे प्रवर्तनीयमिति फलति । अथ 45 शुन्यस्य 'पर्च' इत्यस्यापि साधुतापत्तरिति; अत्रोच्यते-प्रकृते । “उदय उदीच्" [१.१.१०३.] इति सूत्रेणिवर्जनमेतन्यायविधेयेऽन्यतरवैयापत्त्योद्देश्यतावच्छेदकं प्रति विधेयतावच्छेद-! ज्ञापकतयोक्तं प्राचीनः, तच्च वृत्तौ विवेचितमपि स्थूणानिखननकव्यापकताया अभानेऽप्यन्यतरत्वावच्छिन्नव्यापकताया एव न्यायेन पुनर्विचार्यते, तथा हि-उद-चमाचष्टे उदयतीति सिद्धयर्थं
शास्त्रतात्पर्यविषयत्वात् , तस्य चाबाधाद् विधेयशन्यस्य साधुत्वा- | णिवर्जनं क्रियते, तच्चैतन्यायं विना नोपपद्यते, तथा हि-एत10 प्रसक्तेः । व्यापकताघटकाधिकरणस्यान्यतरानधिकरणस्यैव | न्यायाभावेऽन्यत्यरादिलोपं बाधित्वा सदिशे ( उदीचादेशे 150
प्रकृते निवेशेन विधेयतावच्छेदकावच्छिन्नव्यापकताभानेऽपि क्षत्य- सत्यपि पश्चादन्त्यवरादिलोपे सतीष्टरूपसिद्धिरस्त्येवेति णिवर्जन भावाच ॥ द्वयोः कार्ययोर्योगपद्येनासम्भव एव “स्पर्धे" [५.४. | व्यर्थमेव स्यादिति । अत्र केचित्-यत्र पदद्वयसमुदायरूपानाम्रो ११८.] इति सूत्रप्रवृत्युपयोगि । एतच्च "इको गुणवृद्धी" [पा० धातुसंज्ञाप्रयोजकः प्रत्ययश्चिकीर्यते तत्र यदि तस्मिन् समुदाये सू० १. १. ३.] इति सूत्रे कैयटे स्पष्टम् , यथा-'शास्। हि' | पूर्वपदमुपसर्गसमानाकारं भवति तहि तस्य पृथकारः पाणिनी15 इति स्थितौ "आशिषि तुयोरतात [४. २. ११९.] इति यादिवैयाकरणानामिष्टः, स्वस्यापि च तदनुमतम् , तथाहि-“न 55 तातडादेशः, "शासस्-हनः शाध्येधि-जहि" [४. २. ८४.1 प्रादिरप्रत्ययः” [ ३. ३.४] इति सूत्रेण प्रादेर्धात्ववयवत्वं इत्यनेन प्रकृति-प्रत्ययसमुदायस्य स्थाने शाध्यादेशश्च युगपत्
निषिध्यते । तथा च तत्र 'अभ्यमनायत प्रासादीयत्' इत्याप्राप्नुतः, तत्र तातडादेशः पर इति तत्प्रवृत्तौ शिष्टादिति रूपं. द्युदाहरणं दीयते । एवं च धातुसंज्ञाप्रयोजकप्रत्ययोत्पत्तिकाल पक्षे च शाधीति, तथा च तातङादेशो हिस्थानिकः, शाध्या- |
एव तस्य पृथकार उचितः, अन्यथा समुदायात् प्रत्ययोत्पत्ती 20 देशश्च प्रकृति-प्रत्ययोभयस्थानिक इति भिन्नस्थानिकत्वेऽपि समुदायस्यैव क्रियार्थत्वे धातुत्वं स्यादिति तदादावेवाडागमः 60 योगपद्येनोभयोविधानस्यासंभवात् “स्पर्ध". ४. ११८. स्यात्, ततश्च प्रत्ययोत्पत्तेः पूर्वमेवात्रोपसर्गस्योदः पृथकारे 'अच्' इति सूत्रेण व्यवस्था क्रियते । ननु 'शास+हि' इति स्थिते | इत्यकखरमेव प्रकृतिस्वरूपं स्थितमिति तत्र “नेत्र ह्यन्तशासूरूपत्वं "शासस्-हनः शाध्येधि-जहि' [४. २.| ४.४४.] इत्यस्य प्रवृत्त्याऽन्त्यखरादिलोपस्य प्राप्तिरेव नास्तीति ८४.] इति सूत्रनिमित्तमप्यस्ति “आशिषि तुह्योस्तात"
सर्वादेशे कृते तत्प्रवृत्तिर्न स्यादेतन्यायादिति तत्र सर्वोदेशवारणार्थ 25 [ ४. २. ११९] इति सूत्रनिमित्तमाशीरर्थवृत्तिहिशब्दत्वमप्य- णिग्रहणं सार्थकमित्युक्तिः कथं सङ्गच्छत इति विचारणीय सूरिभिः165
स्तीति युगपदुभयोः प्रवृत्ती को बाध इति चेत् ? न-उभयनिरू- | यदि च "न प्रादिरप्रत्ययः" [ ३. ३. ४.] इत्यनेन सोपसर्गस्य पितनिमित्तस्योद्देश्यस्य चैकाऽसम्भवात् , यद्यपि तातलादेशे कृते धातुत्वमेव प्रतिषिध्यते इति साधुत्वनिबन्धनकार्य एवोपसर्गस्य तस्य स्थानिवत्त्वात् "शासस-हनः चाध्येधि-जहि" [४. २. पृथकारो न तु नामत्वनिबन्धने प्रत्ययोपत्ती। तथा च 'उदच' ८४. ] इत्यस्य निमित्तमस्ति तथापि तातप्रवृत्त्युत्तरमेव तत्, | इत्यस्यव एणप्रकृतित्वामात तस्येक
इत्यस्यैव णिप्रकृतित्वमिति तस्यैकस्वरत्वाभावेनेदं सर्व सम्यगेवे30 न तु तत्प्रवृत्तिसमकालमिति युगपदसम्भवः स्पष्ट एव; एव- |
त्युच्येत तर्हि णिप्रत्ययप्रयुक्त क्रियावाचित्वमपि समुदायस्यैवेति 70 मन्यत्रापि स्पर्धविषयेऽवगन्तव्यम् । लक्ष्यानुरोधादेव चानयो- तस्यैव धातुत्वं स्यान्न त्ववयवस्य, स्वाभाविकघातस्थले चोपसर्गन्याययोर्व्यवस्थेति सर्वेषामभिमतम्, किच स्पर्धे न सर्वत्र सहितस्य विशिष्ट क्रियावाचकत्वेन धातुत्वेऽपि तद्रहितस्यापि परशास्त्रस्यैव प्रवृत्तिः, किन्तु क्वचित् पूर्वशास्त्रस्थापि प्रवृत्तिरित्यपि सामान्य क्रियावाचित्वमक्षतमेवेत्युपसर्गपृथकारेऽपि न धातत्वं
"विप्रतिषेधे परम्” (पा.सू. १.४.२] इति सूत्रे महाभाष्ये हीयत इति तत्र विशेषः, अत्र चाख्यातार्थः करोत्सर्थो वा 35 स्पष्टम् । तत्र च यत्र यत्र पूर्वशास्त्रप्रवृत्तिः स्पर्धेऽभिप्रेता तत्र | णियेतो विधीयत तस्यैव धातुत्वं स्यादिति णिविधानात् पश्चादुप-75
तत्र वचनारम्भस्यावश्यकतामुद्भाव्य सूत्रभेदादिना च तत् प्रदूष्य सर्गपृथकारे तस्य धात्ववयवत्वापत्त्याऽऽनर्थक्यप्रसङ्गादिति । "यथान्यासमेवास्तु । कथं ये पूर्वविप्रतिषेधाः विप्रतिषेधे परमित्येव ! एवं चोदञ्चमाचष्टे इत्यर्थे-उदीचयत्ति, अद्यतन्यादौ-उदैचिचसिद्धम् । कथम् ? परशब्दोऽयं बर्थः-अस्त्येव व्यवस्थायां वर्तते, दित्यायेव रूपमुचितं न तूदयतीत्यादीति युक्तं प्रतिभातीत्यपि
तद्यथा-पूर्वः पर इति; अस्त्यन्यार्थे वर्त्तते, परपुत्रः परभार्या, विचारणीयमिति । एवं चात्र णिवर्जनमनर्थक्रमिति न तदस्य 40 अन्यपुत्रोऽन्यभायेति गम्यते; अस्ति प्राधान्ये वर्तते, तद्यथा- | न्यायस्य ज्ञापकं भवितुमर्हति, किन्तु "स्पर्धे" [७.४.११८.180