Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 2

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 449

[द्वितीयोल्लासे न्यायः १८] न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
- wwwwwwwwwwwr-n.inmarriwww.nar-.-.-.-.-riv...Arrrrrrrrrrrrrrr.
पीत्यर्थः, तथा च केवलग्रहणमात्रस्यैव ज्ञापकत्वमुक्तम् । किञ्च ग्रहणवता नाना न तदन्तविधिः ॥ १८ ॥ तदने सूत्रस्य पक्षभेदेन नियमार्थत्वविध्यर्थत्वप्रतिपादनपर- त०-ग्रहणवतेत्यत्र तृतीयायाः प्रयोज्यत्वमर्थः, तथा च बृहद्वात्तिग्रन्थव्याख्यानावसरे "नन्वेतत् सूत्रमपि किमर्थ कृत- ग्रहणवन्नामप्रयोज्यं तदन्ते विधानं नेत्यर्थ इत्युक्तं वृत्तौ । तत्र मित्याह-न्यग्रोहतीति । अयमर्थः-यदा व्युत्पत्तिपक्ष आश्रीयते | किमिदं ग्रहणवत्त्वमिति चेत् ? अत्र केचित्-आनुपूर्व्यवच्छिन्न5 तदा न्यशब्दसाधनकाले या निशब्दात् प्रथमा तदपेक्षया | विषयताप्रयोजकत्वं तदित्याहुः, तन्न-तथा सति नहादेः["नडा- 45 निशब्दसम्बन्धिन इकारस्य पदान्तत्वात् तत्स्थानप्रादुर्भावाद् | दिभ्य आयनण्" ६. १. ५३.]इति सूत्रे आनुपूर्व्यवच्छिन्नयस्यापि पदान्तत्वे "स्वः पदान्तात्" [७. ४. ५.] इत्यने विषयताप्रयोजकत्वेन ग्रहणवत्त्वोपपत्तावपि "दोरीयः" [६. ३. नैवैदागमे सिद्धे सतीदं सूत्र नियमार्थम् । अव्युत्पत्तिपक्षे तु | ३२."द्विखरादनाः "६.१.७३ इत्यादिसूत्रेषु 'दु'पदस्य
यस्यापदान्तत्वात् "रबः पदान्तात्" [७. ४. ५.] इति न द्विस्वरपदस्य चानुपूर्व्यवच्छिन्नविषयताप्रयोजकत्वाभावेन निषेधा10 सिद्ध्यतीति विध्यर्थमिदम्" इति । तथा चोभयोः पक्षयोः प्राप्त्या तदन्तविध्यापत्तेः । तद्दोषपरिहाराय नामस्वव्याप्यधर्मा-50
सूत्रस्य सार्थक्यं प्रदर्शयता सम्पूर्णसूत्रस्य द्वारादिषु तदादि-वच्छिन्नविषयताप्रयोजकत्वं ग्रहणवन्नामत्वमित्युच्यते चेत् ? विधिज्ञापकस्वकथनं न तदनुकूलमिति प्रकटितमेव । द्वारादिषु । तथाप्युक्तदोषाणां तादवस्थ्यमेव, दुत्व-द्विस्वरत्वादीनां नामत्वहि सर्वेऽव्युत्पमाः प्रायोऽपदान्तवकारयकारा एवं शब्दाः । व्याप्यत्वाभावात् । तन्निरासाय यदि नामत्तव्याप्यविषयता
पठिता इति व्युत्पत्तिपक्षे सम्भावितपदान्तयकारस्य न्यग्रोध- प्रयोजकत्वमेव तत्त्वमित्युच्यते, नामभ्य एव तद्धितप्रत्ययानां 15 शब्दस्य तत्र पाठकल्पना तदनुगता च संपूर्णस्य सूत्रस्य | विधानात् तद्धितप्रकरणान्तर्गतानां दु-द्विस्वरादिशब्दाना नामत्व- 35 द्वारादौ तदादिविधिज्ञापककल्वल्पना च किम्मूलेति चिन्त्या। व्याप्यविषयताप्रयोजकत्वेन प्रकृतदोषोद्धारादिति, तथा सति न चैतस्य न्यायस्य [*ग्रहणवता नाम्ना न तदादिविधिः* | "अत इस्”[६. १. ३१. इत्यादावपि नामसम्बन्धस्यावश्यइत्यस्य] भभावे न्यकुचर्मण इदं न्याङ्कुचर्मणमित्यत्रापि | कत्वेनोक्तरीत्या अत्त्रावच्छिन्न विषयताया नामत्वव्याप्यत्वेन
"न्यको" [७. ४. ९.] इत्यनेन विकल्पेनैदागमः तदन्नविधिनिषेधापत्तौ 'अदन्तात् षष्ठवन्तानाम्नः' इत्यर्थानापत्ती 20 स्यादिति वाच्यम् ,तदादेः प्रात्यभावात् । न चावयवप्राधा- दाक्षिरित्यादीनामसिद्धयापत्तिः, इति चेत् ? अत्रोच्यते-वर्णत्व- 60 न्यविवक्षया प्राप्तिरिति वाच्यम् , अवयवप्राधान्यविवक्षाया | व्याप्यधर्मावच्छिन्नविषयत्वाप्रयोजकत्वे सति प्रत्ययत्वव्याप्यधर्माभनिरुक्तः, क्वेयमवयवप्राधान्य विवक्षाऽऽश्रीयते सूत्रे वा लक्ष्ये वच्छिन्नविषयत्वाप्रयोजकत्वे च सति नामवृत्तिविषयताप्रयोजकत्वं वा?, सूत्रे इति चेत् ? तत्र न्यशब्दस्यावयवो यो यका- ग्रहणवन्नामत्वमिति । न चैवं द्विखरपदस्यापि वर्णत्वव्याप्यरस्तस्यैव प्राधान्यं विवक्षितं न तु शब्दस्य, तथा च तस्य स्वरत्वावच्छिन्नविषयताप्रयोजकत्वेन निषेधानापत्तौ द्विस्वरान्तायथा न्यशब्दे सत्वं तथा न्यङ्कुचर्मशब्देऽपीति भवता- दपि प्रत्ययविधानं स्यादिति वाच्यम् , धर्मितानवच्छेदकस्यैव 65 माशयः, तथा च नायं तदादिविधिः, तथा च तदादिवि- वर्णत्वव्यायधर्मस्य ग्रहणेनादोषात् , द्विस्तरपदे द्विस्वरत्वस्य धिनिषेधार्थन न्यायेनावयवप्राधान्य विवक्षया प्राप्तस्य कार्यस्य | द्वित्वावच्छिन्नप्रकारतानिरूपितविशेष्यतावच्छेदकत्वस्य सत्त्वात् । निषेधुमसामर्थ्यमेव । अथ प्रयोगे न्यचर्मशब्दे न्यङ्कुशब्द- नन्वेवम्-"अस्-तपो-माया-मेधा-स्रजो विन्"[७. २. ४७.]
स्यैव प्राधान्यमिति तदीय एव यकारोऽत्र विज्ञायत इति । इत्यादौ 'अस्'पदस्यापि ग्रहणवन्नामत्वायत्त्या निषेधप्रवृत्त्या 30 चेत् ? हन्तैतावता कथं सूत्रप्राप्तिरिह स्यात्, तथाहि- | यशस्वीत्यादिप्रयोगाणामसिद्धयापत्तिरिति चेत् ? न - प्रत्ययस्या-70
"न्यक्को" [७. ४. ९.] इति सूत्रार्थ एवं भवति- प्यसः सत्वेन प्रत्ययत्वव्याप्यधर्मावच्छिन्नविषयत्वाप्रयोजकत्वा'णित्तद्धितप्रत्ययाव्यवहितपूर्ववविशिष्टन्यकशब्दावयवयका- | भावाददोषात् । परे तु-"एवं सति बहूनां प्रत्ययानां द्विस्वरत्वेन रात् प्रागैकारो भवति' इति, न चास्ति न्यङ्कुचर्मन्शब्दाद् । द्विस्वरग्रहणस्याऽपि प्रत्ययत्वव्याप्यधर्मावच्छिन्न विषयत्वाप्रयोजविहिते प्रत्यये न्यकुशब्दस्याच्यवहितपूर्वत्वमिति तत्रावयव- | कत्वाभावेन तत्रापि निषेधानापत्तिरिति कथञ्चिदस्य न्यायस्याप्राधान्यधिवक्षया प्राप्तिः कथमीर्यत इति त एव विदन्ति । नित्यत्वमाश्रित्यैव-“अस् तपो-माया" ७. २. ४७.] इत्यादौ अस्मन्मते तु तन्त्र स्वत एव नैदागमप्राप्तिरिति तदर्थमपूर्व- निर्वाहः कार्यः” इति वर्णयन्ति । "विशेषणमन्तः ७. ४. न्यायकल्पनाऽनावश्यकीति किमधिकं विवेचकेषु । स्वतो.| ११३.]इति परिभाषाप्राप्ततदन्तविधेरय प्रतिषेध इत्यावेदित ऽप्यस्य न्यायस्य क्वाप्यपठितत्वमिति स्वीकृतं तैरन्ते इति वृत्तौ न्यासादिग्रन्थोपन्यासेन । पाणिनीये नये च "विशेषण
*ग्रहणवता नाम्ना न तदन्तविधिः इत्येक एचेद्दशोऽयं न्याय मन्तः[७. ४. ११३. इति परिभाषास्थाने “येन विधिस्तद40 इति पर्यवस्यति । विशेषश्च विवरणे विवेचितः ॥ १८॥ तस्य"[पा. सू. १. १. ७२.]इति संज्ञासूत्र पठ्यते, तन्न च 80