Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 2

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 436

१२०
न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ! [ द्वितीयोल्लासे न्यायौ ११,१२ ]
पदसंज्ञा भविष्यति । बुत एतत् ? शास्त्राहानेः, एवं हि । व्यञ्जनमध्येऽतः" [४. १. २४.] इत्येत्वं न स्यात् , स्थाने द्विवै- 40 शास्त्रमहीनं भवति।
चनपक्षे तु द्वित्वे कृते सति आदेशादिस्थानेऽनादेशादेरादेशान्न "तावेव सुप्तिली यौ ततः परौ सैव च प्रकृतिराया। दोषो भवति [स्वमते चात्र द्वित्वं निषिध्यत इति सर्वथा आदेशा. - आदिग्रहणं च कृतं समुदायपदत्वमेतेन ॥
दित्वमस्त्येव ], यदि च परोक्षया आदेशादित्वस्य विशेषणादत्र 5 अयमाशयः-पाणिनीये नये “एकाचो द्वे प्रथमस्य" [पा० न दोष
न दोषः परोक्षानिमित्तस्यादेशस्याभावादित्युच्यते, तदा थेभिदिसू० ६. १. १.] “अजादेर्द्वितीयस्य" [पा. सू. ६. १.२.]
तेति यब्लुपि इडभावो दोषो बोध्यः । द्विःप्रयोगरूपत्वेन स्वाभा- 45 "लिटि धातोरनभ्यासस्य" [पा. सू. ६. १. ८.] इति
विकैकस्वरत्वाविधानात् “एक बरादनुस्खारेतः" [ ४. ४.५६.] त्रिसूत्र्यां लिटि [परोक्षायां] परेऽनभ्यास ! अकृतद्विर्वचन ]
इतीप्रतिषेधात् यदि चात्रेइविधानसमयस्थितमनेकखरत्वं श्रूयधात्ववयवस्य प्रथमस्यैकस्वरस्य द्वित्वं स्यात् . स्वरादेस्त्वादिभतात | माण मेव गृह्यत इत्युच्यते तदाऽपि 'जरीगृहिता' इत्यादौ “गृहो10 खंरात् परस्य द्वितीयस्यैकस्वरस्य द्विः स्यादित्यथों भवति । तत्रेदं
ऽपरोक्षायां दीर्घः" [४. ४. ३४.] इति दीर्घः प्राप्नोति, स्थाने शङ्कयते-किमिदं स्थाने द्विवचनम् ?-एकस्य स्थाने द्वावेकखरा- द्विवेचनपक्षे चान्य एव धातुरिति न भवति। यदि चात्र सम-50 वादेशौ भवत इति, आहोखिद् द्विः प्रयोगमात्रम् । अस्ति
दायस्य प्रहिरूपत्वाभावाददोष इत्युच्यते, तदा 'सिषेच' इत्यादी चोभयोः पक्षयोः संभवः; तथाहि-कैयटः-“तत्र 'द्वे' इत्येतत्
| द्वितीयसकारस्य पदादित्वात् ‘पदान्तःस्थस्य' इत्युच्यमानं षत्वं
न प्राप्नोति, द्वितीयस्यापि सि वस्त्याद्यन्तस्वनिमित्तपदत्वात् , स्थाने संख्येये वर्तते, तच संख्येयं शब्दानामन्वाख्येयत्वेन प्रस्तुतत्वात्
द्विर्वचनपक्षे च समुदायस्य स्थाने 'सिच् सिच अ' इत्यादिसमु15 शब्दरूपं वा स्यात् तत्सम्बन्धि वोच्चारणम् । तत्र यदा शब्द
दायरूप आदेश इति प्रमुग्धत्वात् प्रकृतिप्रत्ययस्य [प्रकृतिज्ञानस्य 55 स्वरूपं संख्येयं तदा 'एकाचः' [ एकस्वरस्य ] इति स्थाने योगा
प्रत्ययज्ञानस्य चाभावादिति भावः] स पदादिर्न भवतीति षत्वं षष्ठी “षष्ठी स्थाने योगा" [पा० सू. १. १. ४९.] इति परि- |
सिद्धयति । इत्थमयमपि दोषो द्विःप्रयोगरूपद्विवचनपक्ष परिभाषोपस्थानात् । तदा स्थाने द्विर्वचनमित्येष पक्षो भवति,
| ह्रियते-द्विःप्रयोगे उच्चारणभेदाच्छब्दभेदे सत्यपि 'सिच् सिच् यथा--"अस्तेभूः” [ पा० सू० २. ४ ५२.] [ “अस्ति-ब्रुवोभू
णय' इत्यस्यैव पदसंज्ञा, तस्यैव त्याद्यन्ततदादित्वात् त्याद्यन्त20 बचावशिति" [४. ४. १.] इति । यदा तूचारणं संख्येयं तदा
तदादेरेव च पदत्वात् , तथा च द्वितीयसिचः पदत्वाभावेन 60 तस्य क्रियारूपत्वात् , क्रियायाः शब्दस्य च स्थान्यादेशभावा
तदीयसकारस्य पदादित्वाभावात् पदान्तःस्थत्वं सूपपन्न मिति तस्य योगात् 'एकाचः' [ एकस्वरस्य ] इति कर्मणि षष्ठी विज्ञायते
षत्वं भवत्येवेति । इत्थं च यद्यप्युभयोः पक्षयोर्दोषोद्धारः संभउच्चारणशब्दाध्याहारेण, शेषलक्षणा वा, यथा मातुः स्मरतीति
वति, तथापि द्विःप्रयोगरूपद्विर्वचनपक्षस्यैव भाध्यकृता सिद्धान्तद्विःप्रयोगो द्विवचनमित्येष पक्षो भवति । तत्र गुणदोषपरीक्षार्थों
रूपेणाश्रयणादत्र च पक्षे न किमपि कञ्चिदवयविनमुद्दिश्य विधी25 विचारः क्रियते" इति । तत्र स्थाने द्विवचनपक्षे-'आटिटत् ,
यते इति कस्याप्यङ्गाङ्गिभाव इति नैतद्विषयेऽस्य न्यायस्योपयोग-65 आशिशत्'इत्यादी स्वरादेर्द्वितीयस्यैकस्वरस्य 'टि' 'शि' शब्दस्य
स्तन्मते इति कृतमधिकेनेति ॥ ११ ॥ स्थाने 'टिटि, शिशि'शब्दादेशे प्रकृतिप्रत्यययोः सम्प्रमुग्धत्वात्विशिष्यागृह्यमाणत्वात् [को णिः क आदेश इत्यनिर्णयादिति *उपसर्गो न व्यवधायी ॥१२॥
यावत् ] गेर्लोपो न प्राप्नोति । न च स्थानिवद्भावेन णित्वम् , सिक-प्रादीनामुपसर्गत्वं धातोः प्राक् प्रयोज्यत्वं च 30 णिमात्रस्य द्वित्वाभावात्, समुदायस्य 'टि'शब्दादेद्वित्वविधा- सामान्यत एव "धातोः पूजार्थस्वति-गतार्थाधिपर्यतिकमार्था
नात् । यदि च पूर्व णिलोप एव क्रियतामित्युच्यते, तदा तिवर्जः प्रादिरुपसर्गः प्राक् च" [३. १.१.] इति सूत्रेणानु-70 द्विवचनस्य कृतेऽकृते च णिलोपे प्राक्षे नित्यत्वेन द्विवचनमेव शिष्टम्, किन्तु तस्य व्यवहिता-व्यवहितप्रयोगविषये न स्थादिति णिलोपानापत्तिरिति णिलोपार्थ यत्नः कत्तेव्यः स्यादिति | किमपि नियमितं, तथापि 'धातोः प्राक' इति निर्देशे पञ्चम्या
तत्परिहाराय द्विःप्रयोगपक्ष एवं खीकार्य इति चेदुच्यते-[एतदेव ! ऽव्यवहितपूर्वत्वमेव गम्यत इति तदव्यवहित एवं प्रयोग उप35 च खमतम् , यतो हि खमते "द्विर्धातुः परोक्षा-२०" [४. | सर्गाणाम्, तथापि तेषां पदत्वेन पदान्तरेण सहाख्यातस्य
४. १.] इति सूत्रे धातुरिति प्रथमान्ततया निर्दिश्यते, तथा च | व्यवधायकत्वं प्राप्तम्, तत्राव्यवधायकत्वसाधकोऽयं न्यायः। 75 षष्ठीविभक्त्यभावात् स्थाने द्विवचनपक्षस्य स्वमते नास्ति शङ्का]
व तोरिति AR तत्राप्ययं दोषः 'नेमे, सेहे' इत्यादौ णकारस्य स्थाने नकार आदि- प्राक पदस्य च पूर्वावयवाचिवमाश्रित्य धातोरायवयवत्वेन १. श्यते षकारस्य स्थाने सकार इत्यादेशादित्वेन "अनादेशादेरेक- तेषां स्वाङ्गमव्यवधायि* इति पूर्वोक्तन्यायेनैवाच्यवधायकत्वं