Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 2

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 441

[ द्वितीयोल्लासे न्यायः १५] न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
१२५
च *भूतपूर्वकास्तदुपचारः इति न्यायलभ्य एवार्थ इह । कार्येभ्यः पश्चादेव शकारादेशस्य प्रवृत्तिरिति 'आसासक अश्वः' इत्यस्य सार्थक्याय समाश्रित इति प्रतीयते, तथा च मूलवृद्, मधुक' इत्यादौ शकारादेशात् पूर्वमेव परत्वात् नापूर्ववचनज्ञापनमिति लाघवम् । फलं चास्य 'भवान् शेते' सकारस्य "संयोगस्यादौ स्कोलक"[२. १. ८८.] इति लुकि इत्यादी स्वाभाविकस्य शकारस्य सकारापदिष्टकार्यरसादेशा- : रूपसिद्धौ तत्र तादृशेषु अन्येषु वा लक्ष्यषु प्रकृतन्यायस्योपयोगो भावः, तथा च न तदंशे ज्ञापकान्तरान्वेषण कार्यम् । प्राञ्चस्तु- नास्ति तथापि 'अश्वः' इति ज्ञापकनिर्देशेनानुमीयमानोऽयं 45 'अश्वः' इत्यस्यैव तदंशज्ञापनसामर्थ्यमपि वर्णयन्ति. तथाहि- प्रकृतलक्ष्येष्वपि यदि प्रवर्तत तर्हि न कापि क्षतिरिति समाहतः। तेषां ग्रन्थः- अश्वः' इत्यनेन तावत् युत्यादीनां श्री वय॑ते, · नन्वेवमस्य न्यायस्य फलान्तराभावेन तज्ज्ञापकम् “अश्वः' इति नत्वन्यः कश्चिदसंभवात् , तस्मिंश्च चे शः सकारादेश एवास्ति, पदमेव परित्यज्यतामिति चेत् ? न-'आचार्याः कृत्वा न निवर्तन्ते'
"सस्य शो" [१.३.६१.] इत्यनेन तस्य कृतत्वात, | इति न्यायादत्र कृतस्य तस्य पदस्यादृष्टार्थत्वसंभावनया परित्यागा10 ततश्च सकारादेशस्यैव श्वस्थ शकारस्य सकारकार्य ज्ञापयता नहेत्वात् । ननु थ्योतत्यादिषु यत्र सकारस्य शकारादेशो विधीयते 50
चवर्जनेनाखण्डोऽप्ययं न्यायो ज्ञापित एवं" इति । अत्रेद-तत्र सर्वत्र तालव्य एव पठ्यताम् , अलं तस्य शकारादेशविधानेन मभिदध्महे-वस्तुगत्या 'अश्वः' इत्यनेन शयोतत्यादिशकारवर्ज-तस्य पुनरश्च इत्यनेन कार्यवर्जनेन चेति चेत् ? अत्रोक्तं वृहनलाभेऽपि शब्दतस्तदलाभेन तस्योक्तार्थज्ञापकत्वायोगात्, ! दृत्त्यादिषु-"तेन मधु श्चयोततीति विपु, मधुश्चयुतमाचष्टे इति 'अश्वः' इति शब्देनोपस्थापितस्यैवार्थस्य ज्ञापकत्वौचित्ये- ' णावन्त्यस्वरादिलोपे पुनः विपि णिलोपे सौ त कि च यलोपे 15 नार्थिकार्थस्य ज्ञापनसामर्थ्याभावात् । तस्य शाब्दबोधा- “संयोगस्यादौ स्कोलक" २.१.८८.] इति शलोपे चस्य 55 विषयत्वात् , शब्दोपस्थित एवाऽर्थः शाब्दबोधे भासते इति ।
कत्वे-'मधुम्' इति सिद्धम्" इति । तथा चोपदेशे सकाराभावे पदवाक्यविवेचकानां सिद्धान्ताच, तस्मादुक्त एव तदंशला- | शकारपाठे च 'मधुट' इति प्रयोगापत्तिरिति तत्रोपदेशे सकारपाठ भोपाय: इति प्रतिभाति । यद्यपि पूर्वादाहृतबृहद्वृत्तिग्रन्थे | आवश्यकः । तथा च तत्स्थानीयस्य तस्य भूतपूर्वगत्या कदाचित् 'शकारस्य सकारोपदिष्ट कार्य विज्ञायते, इत्येवोक्तं, न तु सादेशो मा भदित्येतदर्थमश्च इति वर्जनमावश्यकमेव । भूतपूर्व20 'तदादेशस्य' इति, तथापि 'भवान् शेते' इत्यादौ त्सादेशा- | गतिश्च न्यायान्तरसिद्धव, अयं च न्यायस्तस्यैव प्रपञ्च इत्यावेदित-60 भावाय तावानंशोऽपि न्याये समावेशनीय एव । न्यासग्रन्थे |
मेव पूर्वम् । तथा चैतज्ज्ञापकाभावेऽपि सकारादेशस्य शकारस्य चायमर्थः पृथगेवोल्लिखितः, तथाहि-तत्र बृहद्वृत्तिस्थ-'षद | सकारापदिष्टकार्यशङ्काऽस्त्येवेति तन्निराकरणाय क्रियमाणम श्योतन्ति' इति प्रत्युदाहरणप्रतीकमादाय व्याख्याय च तत् | 'अश्वः' इति वर्जनं विशिष्य प्रकृतन्यायस्वरूपं ज्ञापयतीति
"दन्त्यापदिष्ट कार्य तालव्यस्यापि भवति, परं दन्त्यस्थान- सर्वमपपन्नम । न्यासकारस्तु धात्वादिषु दन्त्यपाठस्यैव प्रकृत25 निष्पन्नस्य, न तु सर्वस्य" इति पृथगेव तदंशपूरणं दृश्यते । न्यायज्ञापकतामाह, तथाहि-तद्न्यः “ः सः त्सोऽश्चः" 65
सर्वथा च तस्यावश्यकत्वमेव, वृत्तौ च तदनुक्तिः स्वयमूह- १.३.१८.इति सूत्रे-ननु तर्हि उपदेशावस्थायामेव । नीयत्वव्यञ्जनायेति स्वीकार्यम् । यदि च श्योतत्यादिस्थितस्य | तालव्यः पठनीयः, कि दन्त्यपाठेनेति ? सत्यम्-दन्त्यं पठन्ने 'श्वः' एवेदमनुकरणम् 'भवः' इत्यत्रेति समाश्रीयते तदा ! ज्ञापयति-*दन्त्यापदिष्ट कार्य तालव्यस्यापि भवति* परं दन्त्य
प्राचीनोक्तं तस्यैव तदादेशस्येत्यंशस्यापि ज्ञापकत्वं सम्यगे- स्थाननिष्पन्नस्य, न सर्वस्य; तेन 'भवान् शेते' इत्यादी त्सो न 30 वेति ॥ १५॥
भवति" इति । अत्रेदं विचारमहति-पूर्वोदाहृतवृत्तिग्रन्थेन 'अश्वः' 70 *सकाराप कार्य तदादेशस्य
इति वर्जनस्य ज्ञापकता लभ्यते, प्रकृतन्यासग्रन्थेन च धातुषु.. शकारस्यापि ॥ १५॥
दन्त्यपाठस्येति किमत्र ज्याय इति, तत्रेदमनुरूपं प्रतिभाति यद्त०-अत्र प्रक्रियाभेदेनास्य न्यायस्य केचन वैयाकरणा । दन्त्यपाठस्य फलान्तराभावेन दन्त्यत्वनिमित्तककार्यसिद्धिरेव फलं, अनावश्यकत्वमपि मन्यन्ते। तथाहि-सकारस्थानीयस्य शकारस्य । तच्च प्रकृतन्यायज्ञापनेनैव लभ्यमिति दन्त्यपाठस्य ज्ञापकत्वमपि 35 कार्य यद्यपि सर्वेषां सकारवदिष्टमेव, तथापि तैः सूत्राणां पाठ . साध्वेव । परं वृत्तिग्रन्थानुकूल्याय तत्र 'अश्च' इति निर्देशक
एव तथा विहितो येन सकारमुद्दिश्य विधीयमानकापेक्षया । कुर्वश्च' इत्यधिक योजनीयम् । तथा च धातुषु दन्त्यं पठंस्तस्य तदादेशस्य शकारस्थासत्त्वं भवतीति सकारखुद्धयैव तत्र कार्य | दन्त्यकार्यविशेषवर्जनं च कुर्वन्नाचार्यः प्रकृतन्यायं ज्ञापयतीति भवति । खमतेऽपि यद्यपि “सस्य श-षो" १.३.६१.1 समुदायार्थः फलति । दन्त्यत्वनिमित्त कार्य च वृत्तौ 'मधुम्' इत्यस्य
इति सूत्रे “हादहखरस्यानु नवा" [१.३.३१.7 इति सूत्राद् सिद्धिरूपं प्रदर्शितमेव । तत्थं न्यासकारेण समर्थितम्-ननु 40'अनु' इति पदमनुवर्तमानमस्ति, तथा च तत्र प्राप्यमाण- : 'मधुम्' इत्यत्र "स्वरस्य परे०"[७. ४. ११०.] इति सूत्रेण 80