Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 2

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 444

१२८
न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः। [द्वितीयोल्लासे न्यायः १७]
इत्यादौ दोषापत्तिरिति तदर्थमन्तग्रहणं स्वांशे चरितार्थम् । लाभस्याऽसंभवात् । यदि चान न्यायेऽपि "प्रत्ययः प्रकृत्यादेः" फलं चान्यन्नापि संज्ञाविधाने तदन्ताग्रहणे न स्थाद्यन्तस्य [७. ४. ११५.] इत्यादाविव प्रत्ययत्वेन बोधकमात्रपरं स्याद्यन्तस्य च विभक्तिसंज्ञेति शेषाय युष्मदृद्विहिताय नमः' । प्रत्ययपदं, न तु प्रत्ययवृत्तिश्रावणप्रत्यक्षविषयतावच्छेदकधर्माइत्यत्र शेषायेति पदात् परस्य युष्मदो वृद्धिहितायेति चतु । वच्छिन्नपरमित्याश्रीयते, तदा तदन्तविधेः सिद्धत्वादन्तग्रहण यिन्तेन सह 'ते'आदेशो नेति । उत्तरपदाधिकार प्रत्ययग्रहणे ["नवा खिस्कृदन्ते रात्रेः' इत्यत्र ] व्यर्थमेव, व्यर्थं च सत् 45 न तदन्तस्येत्यंशे तु "न वा खित्कृदन्ते रात्रे" [३.२. तदेव ज्ञापकं कुतो नाश्रीयते ? इत्युच्यते, अत एव चाचार्य११७.] इति सूत्रस्थमन्तग्रहणं ज्ञापकम् , तदुक्तं तस्मिन्नेव रपि तत्सूत्रे 'इदमेवान्तग्रहणं ज्ञापकम्' इत्येवरूपेणैवकारोसूत्रे बृहद्वत्तौ-"इदमेवान्तग्रहणं ज्ञापकम्-इहोत्तरपदाधि
ऽवधारणार्थः प्रयुक्त इति चेत् ? तर्हि लेखग्रहणस्यैतद्वारैव कारे प्रत्ययग्रहणे प्रत्ययस्यैव ग्रहणं न तदन्तस्य" इति, अय
सार्थक्यमस्तु, कृतं तस्यापि ज्ञापकत्ववर्णनेनेति विभावनीयं. 10 माशयः-कृतः प्रत्ययत्वेन "न वा खित्कृति रात्रेः" इत्युक्तेऽपि | सुधीभिरिति । नन्वेवं ज्ञापितेऽस्मिन् न्याये "खित्यन-50 "प्रत्ययः प्रकृत्यादेः" [७. ४. ११५.] इति परिभाषया
व्ययारुषो मोऽन्तो ह्रस्वश्व" [३. २. १११.] इति सूत्रे 'कृदन्ते' इत्यर्थलाभसम्भवेऽन्तग्रहणं व्यर्थमेव, व्यर्थीभूतं च
तदन्तविध्यभावापत्तौ 'शंमन्यः' इत्यादौ तदप्रवृत्तिः स्यादिति तत् उत्तरपदाधिकारे प्रत्ययग्रहणे तदन्तग्रहणाभावं ज्ञापयति,
वाच्यम् , केवलस्य खितः प्रयोगासम्भवेन तत्र सूत्रसार्थक्याय तथा च तदन्तार्थलाभार्थमन्तग्रहणं सार्थकम् । फलं चास्य ! प्रकृतन्यायाप्रवृत्तिस्वीकारात्, तदुक्तं "हृदयस्य हृलास." 16"कालात् तरतनतम."[३.२.५४] इत्यादी प्रत्ययमावस्यैव ! [३. २. २४.] इति सूत्रे बृहद्वृत्ताव-"खित्यनव्यय०" 55 ग्रहणं न तु तदन्तस्येति । तेन पूर्वाह्ने भवः-पूर्वाह्नेतनः पूर्वा
।। ३.२.१११.] इत्यादी वसंभवात् तदन्तग्रहणमिति । हुतन इत्यत्रेव परमे पूर्वाहेतने इति विग्रहे समासे तदन्ते परे | आदिपदेन "तत्पुरुषे कृति" [३.२.२०.1"नेन-सिद्धस्थे" [तनान्ते परे सप्तम्या अलुक न भवति; उत्सरपदाधिकारश्च [३. २. २९. ] इत्यादीनां संग्रहः । तथा च "तत्पुरुषे
"न नाम्येकस्वरातू खित्युत्तरपदेऽमः" ॥३. २. ९.1 कृति" [३. २. २०.] इत्यत्रापि केवलस्य कृतः प्रायः प्रयो20 इति सूत्रादनुवर्तमानः । वस्तुतस्तु प्रकृतम्याये प्रत्यय
गाभावात् 'कृदन्ते' इत्यर्थलाभः, तेन 'स्तम्बेरमः' इत्यादि- 60 ग्रहणपदं प्रत्ययवृत्तिश्रावणप्रत्यक्षविषयतावच्छेदकधर्मावच्छिTramaduata
. ! सिद्धिः । परत्र |"नेन-सिद्धस्थे" ३.२.२९.1 इत्यत्र नविषयताप्रयोजकपदपरं, तथा च 'कृत पदादौ प्रत्ययवृत्ति- 'इन्प्रत्ययान्ते' इत्यर्थलाभश्च, केवलस्येन उत्तरपदत्यासम्भश्रावणप्रत्यक्षविषयताया अभावेन तदवच्छेदकधर्मावच्छिन्न- । वेनैव; तथा च 'स्थण्डिलवती' इत्यादौ "तत्पुरुषे कृति" विषयताप्रयोजकपदस्य कृतीत्यादेः प्रत्ययग्रहणवाभावेन न [३. २. २०.] इति प्राप्तायाः सप्तम्या अलुपोऽनेन निषेधः। 25 तत्रानेन न्यायेन तदन्तविधिनिषेधः सम्भवतीति "नवा खित्कृ एवं च प्रकृतन्यायानित्यत्वस्थलानीमानीति फलति । अनित्यत्वं 65
दन्ते रात्रेः" [३. २. ११७.] इति सूत्रे 'कृति' इत्यु- | हि क्वचिद्प्रवृत्ति रूपमेव, तच्च ज्ञापकवशाद् भवत्वसंभवाद केऽपि कृदन्तार्थलाभ इति तवान्तग्रहणं व्यर्थमेव । न चैवं भवतु कारणान्तराद् वा तत्राग्रहाभावात् । वस्तुतस्तु-असं"प्रत्ययः प्रकृत्यादेः" [७. ४. ११५.] इत्यत्रापि प्रत्यय
भवोऽपि न्यायानित्यत्वज्ञापकत्वेन शक्यत एवेति नः पदस्य प्रत्ययवत्तिश्रावणप्रत्यक्षविषयतावच्छेदकधर्मावच्छिन्न- । कोऽपि विभेदः ॥ १७ ॥ 30 परत्वेऽत्र तदन्तविधिः कथं स्यादिति वाच्यम् , तत्र स्वरूपत! *संझोत्तरपदाधिकारे प्रत्ययग्रहणे प्रत्ययस्यैव 70 एव प्रत्ययस्य ग्रहणात् केवलस्य कृतः प्रयोगाभावेन कृद्रूपोत्त
ग्रहणं, न तदन्तस्य ॥ १७॥ स्पदस्याभावाच्चेति प्रकृतन्यायज्ञापकत्वमन्तग्रहणस्य न युक्तम्, । त०-अत्र न्यायेंऽशद्वयं-संज्ञाविधौ प्रत्ययग्रहणे तदन्तग्रहकिन्तु "हृदयस्य हृल्लासलेखाण्ये" [३. २. ९४.] इति णनिषेधकः, उत्तरपदाधिकारे प्रत्ययग्रहणे तदन्तग्रहणनिषेधकश्च,
सूत्रस्थं लेखग्रहणमेव ज्ञापकमवेति बोध्यम् , तथाहि-तत्र : तत्र प्रथमांशस्य संज्ञाविधायकशास्त्रघटक प्रत्ययबोधकं पदं 33 सूत्रे बृहदुत्तो-"अण्सन्निधानालेखशब्दोऽणन्तो गृह्यते, तेन | तदन्तबोधक नेत्यर्थक्रत्वमित्येव शब्दमर्यादया लभ्यते, तच
धजन्ते न भवति, हृदयस्य लेखः-हृदयलेखः" इत्युक्त्वा | वृत्तौ प्रदर्शितमेव, परन्त्वस्मिन्नर्थे नामसंज्ञाविधायकशास्त्रघटकं "अणीत्येव सिद्ध लेखग्रहण ज्ञापकम् - उत्तरपदाधिकारे प्रत्य- | प्रत्ययबोधक विभक्तिपदं तदन्तबोधकं न स्यात्, तथा च यग्रहणे तदन्तग्रहणं न भवति" इति स्पष्टमेव 'ज्ञापकान्तर- "अधातु-विभक्ति-वाक्यमर्थवन्नाम"[१.१.२७.]इति सूत्रस्या)
मुक्तम् । सति चैतस्मिन् ज्ञापके "न वा खित्कृदन्ते रात्रेः" | विभत्तयन्तवर्जमित्यर्थों न लभ्येत, किन्तु विभक्तिवर्जमित्वेव, ०३.२. ११७.1 इति सूत्रेऽन्तग्रहणं सार्थकमेव, कृदन्तार्थ- ततश्च विभक्त्यन्तस्य नामसंज्ञायां तदवयवस्य स्यादेलगापत्तिः.60