Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 2

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 437

[ द्वितीयोल्लासे न्याय: १२ ]
न्यायार्थं सिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
सिद्धमिति वाच्यम्, प्राक्शब्दस्य दिग्वाचकत्वेन दिक्शब्दयोगलक्षणपञ्चम्या एव तत्र प्रतिपदोक्तत्वेन प्राबल्यात्, प्राक्शब्दस्य पूर्वावयववाचकत्वस्य क्वाप्यदर्शनाच्च । अस्य च ज्ञाप ! कम्- “गायोऽनुपसर्गादृकू” [ ५. १७४ ] इति सूत्रेऽनुप5 सर्गादित्युपसर्ग वर्जनम्, तस्य हि साम संगायतीत्यर्थे सामसं गाय इत्यत्र टकोऽप्रवृत्त्यर्थत्वम्, यदि चोपसर्गस्य व्यवधाय कत्वं स्यात् तर्हि सामसंगाय इत्यत्र कर्मणो व्यवहितत्वाद् गायतेः कर्मणः परत्वाभावाट्टकः प्राप्तिरेव नेति तद्वारणायोप- | भट्टिकाव्यव्याख्याता जयमङ्गलाकारस्तु-अनुशब्दोच्चारणसामन र्थ्यादव्यवहित एव प्रयोगे विधेये प्रशब्दव्यवधानं नोचितमिति 'उक्षान् प्रचक्रुर्नगरस्य मार्गान' 'प्रविभरां चकारासौ' इत्येवंरूपेण पाठं परिकल्पितवान् । "कृचानु प्रयुज्यते लिटि" [ पा० 50 सू० ३. १. ४०. ] इति सूत्रस्थ महाभाष्यग्रन्थपर्यालोचनया तु भिन्नार्थसत्व प्रधानशब्दव्यवधानमेव निवर्त्तनीयमनुप्रयोगसामर्थ्यादिति लभ्यते, उपसर्गस्य च धात्वर्थद्योतकत्वेन भिन्नार्थत्वाभावादसत्स्वप्रधानत्वाच न व्यवधायकत्वम् । तथाहि तत्रत्य-. ग्रन्थः- “ किमर्थमिदमुच्यते ! अनुप्रयोगो यथा स्यात् । नैतदस्ति 55 प्रयोजनम्, आमन्तमव्यक्तपदार्थकं तेनापरिसमाप्तोऽर्थ इति कृत्वाऽनुप्रयोगो भविष्यति, “विपर्यास निवृत्त्यर्थं वा " [ वार्तिकम्], विपर्यासनिवृत्त्यर्थं तर्हि कृञोऽनुप्रयोगवचनं क्रियते, इहांचक्रे चक्रे ईहामिति मा भूत् । “व्यवहितनिवृत्त्यर्थं च” [ वार्तिकम् ], व्यवहितनिवृत्त्यर्थं तर्हि कृञोऽनुप्रयोगवचनं क्रियते; 60 अन्वेव च कृञोऽनुप्रयोगो यथा स्यात् - इहांच, व्यवहितस्य मा भूतू - 'ईहां देवदत्तश्च' इति ।" इति । इत्थं चेमं ग्रन्थं कैयटो व्याचख्यौ - "अन्तरेणापि सूत्रारम्भमनुप्रयोगः सिद्धः कालसंख्या-साधन प्रत्यक्त्वादिप्रतिपादनाय लिट्परस्य कृनः । आमन्ताद्धि कालविशेष एवावसीयते, न त्वर्थान्तरम्, तत्र समाना - 65 र्थस्य धातोरनुप्रयोगो न भविष्यति, ओषामुवोषेति, उत्तरेणैव सर्वार्थाभिव्यज्जनादा मन्तस्यानर्थक्यप्रसङ्गात् । नापि भिन्नार्थस्य
!
www.
१२१
पूर्वदेश-कालव्यावर्त्तकत्वेन पश्चाच्छदपर्यायत्वे लोकप्रसिद्धेऽपि 40 'काशीतः पश्चिमे प्रयागो मथुरा पुष्करं द्वारका' इत्यत्र देशे, 'चैत्रतः पश्चाद् वैशाखो ज्येष्ठः श्रावणः' इत्यादौ काले च पश्चाच्छन्दस्य यद्यपि व्यवहितान्यवहितसाधारणत्रं प्राप्तं तथापि | 'अनु' इत्यस्योच्चारणसामर्थ्यादव्यवहितत्वेन प्रयुज्यमानत्वमेव कृभ्वसामिति प्रतीयते । अत्र च प्रेण व्यवधानादसाधुत्वं स्यादि - 46 त्ययं न्याय आश्रीयते । तथा च नात्र व्यवधानमिति सिद्ध्यति ।
|
!
सर्गपरत्ववर्जनं वृथैव स्यात्, वृथाभूतं च तदिमं न्यायं ज्ञाप10 यति, ज्ञापिते चास्मिन् न्याये उपसर्गस्याव्यवधायकत्वे सिद्धे सामसंगाय इत्यत्रापि टकः प्राप्तिरिति तद्वारणयोपसर्गवर्जनं सार्थकम् । तथा चास्या[टको प्राप्तौ "कर्मणोऽण्” [ ५.१. ७२.] इत्येव भवतीति सामसंगाय इति सिद्ध्यति । फलं चास्य “उक्षां प्रचकुर्नगरस्य मार्गान् ” [भट्टि० स०३।५] इत्यादिकचिप्र15 योग साधुत्वमेव । एतन्यायाभावे न ह्यत्र “गुरुनाम्यादेः ०" [३. ४. ४८. ] इति परोक्षाया आमादेशे कृते कृभ्वस्ति चानुतदन्तम्' इति परोक्षान्ततयाऽनुप्रयुज्यमानस्य कृगो मध्य स्थितेनोपसर्गेणाम्प्रकृतितोऽव्यवधानम्, अन्वित्यव्ययेन हि पश्चादर्थेन ततोऽव्यवहितस्यैव [ आम्प्रकृतिसन्निहितस्यैव ] 20 क्रूराः 'प्रयोगस्यौचित्यं प्रतिभाति । यदि च मध्ये प्रशब्द उपसर्गः कविना प्रयुक्तस्तर्हि तस्य व्यवधायित्वेनानुप्रयुज्यमानत्वं कुगो न स्यात्, स्वीकृते चात्र न्याये प्रशब्दस्यान्यवधायकत्वेन कृगो व्यवधानादनुप्रयुज्यमानत्वं सिद्ध्यति । "अयं च न्यायोऽनै कान्तिकः, तेन समागच्छतीत्यत्र सम आङा व्यवधानात् 25 “समो गमृच्छि-प्रच्छि श्रु- वित्-स्वरत्यर्ति-दशः " [३. ३. ८४.] इत्यात्मनेपदं न भवति" इति प्राञ्चः । वस्तुतस्तु-उपसर्गस्यान्यं प्रत्यव्यवधायकत्वेऽनेन न्यायेनोच्यमाने उपसर्गाणां परस्परं व्यवधायकत्वमपाकर्तुं न शक्यते, तथा चोपसर्गस्याडोऽन्यं प्रत्यव्यवधायकत्वेऽपि स्वसजातीयमुपसर्गं प्रति व्यव । ईहां पपाचेति, आमन्तसम्बद्धसाधनाद्यसंप्रत्ययात् । कृञ् तु 30 धायकत्वं स्यादेवेति नात्रात्मनेपदप्राप्तिरिति न तदर्थमस्य सामान्यवचनः, सामान्य विशेषवाचिनोश्च प्रयोगोऽर्थविशेषप्रतिन्यायस्यानित्यत्वमाश्रयणीयम् । किञ्च कर्मण्यसत्येवात्मनेपदं | पादनेऽनुगुण इति भावः” इति । अयमाशयः - परोक्षास्थानिकान- 70 भवति, समागच्छतीत्यत्र कर्मणो विवक्षायां परस्मैपदं निरान्तेन कारक - संख्यादीनां स्वभते । मतान्तरे च कालस्यापि बोधो बाधमेवेति ॥ १२ ॥ नैव जायत इति तद्बोधनाय विनाऽपि वचनं परोक्षापरस्य कृनो, ऽनुप्रयोगो भविष्यत्येव । न च कृञ एव कुतोऽनुप्रयोगो भविष्यति, समानार्थस्यैव, भिन्नार्थस्यैव वा धातोः परोक्षापरस्यानुप्रयोगः कुतो न भविष्यति ?, तत्र समानार्थस्य यथा - ओषामुवोषेति भिन्नार्थस्य 75 यथा-ईहां पपाचेति वाच्यम्, उवोषेत्यनेनैव ओषामित्यस्यापि गतार्थत्वात् समानार्थस्याप्रयोगात्, भिन्नार्थेन तु आमन्तधातु
*उपसर्गो न व्यवधायी ॥ १२ ॥
35
त० -- धातोः प्राक् प्रयुज्यमानः प्रादिरुपसर्गसंज्ञां लभते स च न कस्यचिदवयवः, पदत्वं च तस्य सिद्धमेव । तथा च न तस्य धात्वन्तर्गतत्वम् । एवं च “उक्षां प्रचक्रुर्नगरस्य मार्गान” एवं - "बिभरां प्रचकारासौं " इति च भट्टिकविप्रयोगे आमन्ताद-: सम्बद्धकारकादीनामसंप्रत्ययाश्च । तथा च ईहधातुर्विशेषवाची नुप्रयुज्यमानस्य कृगः प्रेण व्यवधानं प्राप्नोति, अनुशब्दस्य 'क्रूय् च क्रियासामान्यवाची ततोऽनुप्रयुज्यते इति सामान्य
१६ न्यायसमु०