Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 2

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 423

[द्वितीयोल्लासे न्यायः ७]
न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
५३.] इति लोपे समानलोपित्वं भवतीति तत्र "असमानलोपे घटत्वं सामान्यमस्तीति निधीयत इति यावत , तत्र गवादयः 40 सन्बल्लधुनि डे"[.१.६३. इति सन्वत्वं तन्निमित्तं च "स. शब्दा भिन्नद्रव्यसमवेतां जातिमभिदधति । प्रत्यात्म भिन्न न्यस्य" [४.१.५९.] इतीत्वादिकं न भवति, प्रकृतेऽचूचुरदित्यत्र | गवादिव्यक्तिले समवायेन वर्तमानां गोत्वादिजातिमभिधया च णौ समानलोपित्वाभावेनोपान्त्यहस्वत्वे तदनु च द्वित्वे | वृत्त्या प्रतिपादयन्ति गवादयः शब्दाः, तस्यां जातौ शब्दशक्य5"लघोर्दी?ऽस्वरादेः". १.६४.] इति दीर्धे सति रूपं | त्वेन गृहीतायां तत्समवायात् तदवच्छिन्नं द्रव्यमविनाभावासिद्ध्यति । केचित् तु-"उपान्त्यस्यासमान." [४. २. ३५.] | च्छब्दजन्यप्रतीतिविषयो भवति । शुक्लादयः शब्दा गुणसमवेतां 45 इत्यत्रापि वर्णग्रहणमेव, णौ सर्वत्र वर्णमात्रस्यावशिष्यमाण- | जातिमाचक्षते, गुणे तु शुक्त रूपमित्यादौ तत्सम्बन्धात् [तादृशत्वादिति वर्णसमुदायग्रहणाभावेन नोपलक्षणतया वर्णग्रहणस्य जातिसमवायात् ] प्रत्ययः [ ज्ञानम् ], द्रव्ये 'शुक्लः पटः' व्याख्यानस्येदं फलम्" इति कथयन्ति, तन्न-शास्त्रे समुच्चारि- इत्यादौ सम्बन्धिसम्बन्धात् [तादृशगुणत्वजातिसम्बन्धिगुण - 10 तस्य रूपस्य गृह्यमाणत्वव्यवहारौचित्यात्, शास्त्रे च णित्वेन | समवायात् ] प्रत्यय उत्पद्यते । संज्ञाशब्दानामप्युत्पत्तिप्रभृत्या
ग्रहण न तु बर्णत्वेन, णित्वं च न वर्णव्याप्यो धर्मः, यथा- विनाशात् पिण्डस्य कौमार-यौवनाद्यवस्थाभेदेऽपि स एवायमित्य-50 इदत्वस्य वर्णव्याप्यधर्मत्वाभावेन वर्णविधित्वाभावात् तदाश्रये भेदप्रत्ययनिमित्ता डित्थत्वादिका जातिरेव वाच्या । क्रियास्वपि विधौ स्थानिवद्भावो भवति, अन्यथा 'अग्रहीत्' इत्यत्रेटो | 'पठति, पठतः, पठन्ति' इत्यादिवभिन्न प्रत्ययस्यानुगमात् तत्रापि
दीर्घत्वे तस्य स्थानिवद्भावो न स्यादिति "इट ईति" [४.३. जातिरस्ति सैव वाच्या । इत्थं च जाति-गुण-संज्ञा-क्रियेति 15७१. 1 इति सिज्लोपो न स्यात्, परमिडाश्रयस्य सिलोपस्य चतुर्विधशब्दानां जातिरेव वाच्या, व्यक्तिस्तु जात्यविनाभावा
वर्णविधित्वाभावेन स्थानिवद्भावो भवत्येव; एवमेवेहापि, दाक्षिप्ता कार्यान्वयमती भवतीति । व्यक्तिवादिनस्तु-"शब्दस्य 55 णिग्रहणं न वर्णग्रहणम् , अपि तु वर्णसमुदायग्रहणमेवेति | व्यक्तिरेव वाच्या, आनुभविकत्वादनुपपत्तिप्रतिसन्धान विनापि वर्णग्रहणपदस्योपलक्षणतया वर्णसमुदायग्रहणपरत्वेऽपि स्वीकृत प्रतीयमानत्वात् , क्रियाद्यन्वयस्य तत्रैव सम्भवात् , तस्या एवं
एवात्र प्रकृतन्यायप्रवृत्तिः संभाव्यते, नान्यथेति, विशेषो | प्राधान्येन प्रतीयमानत्वाच्च । जातेस्तु शक्यतावच्छेदकत्वेनाश्रय20 विवरणे स्पष्टीकृतः ॥ ७ ॥
णान्नानन्त्यादिदोषावकाशः" इत्याद्याहुः । विस्तृतं चैतद् वैया
करणसिद्धान्तमजषायां नागेशभट्टेन । तथा च "स्मृतिद्वैधं तु 60 श्वर्णग्रहणे जातिग्रहणम् ॥७॥ यत्र स्यात् तत्र धर्माबुभौ स्मृतौ” इति न्यायाद् व्याकरणशास्त्र त०--*प्रत्यर्थ शब्दनिवेशः* इति न्यायाद्यावन्तः पदार्था | उभयोरेव पक्षयोः परिग्रहः । तदुक्तं महाभाष्येऽपि पस्पशाहिकेविशिष्ट गुणक्रियादिविषयतया विवक्षितास्तावतां शब्दानामेकैकार्थ- | "किं पुनराकृतिः पदार्थ आहोखिद् द्रव्यम् ? उभयमित्याह,
बोधन विरतानां प्रयोगः कर्तव्यो भवति । तथा च यत्रानेक- कथं ज्ञायते, उभयथा ह्याचार्येण सूत्राणि पठितानि । आकृति 25 गुणवन्तो भिन्नाः पदार्था बुबोधयिषितास्तत्रैकशब्दप्रयोगे कृतेऽने- पदार्थ मत्वा "जात्याख्यायामेकस्मिन् बहुवचनमन्यतरस्याम" 65
केषां पदार्थानां ग्रहणं नैव प्राप्नोति, तथा च यत्र कञ्चिदू वर्णमुच्चार्य | [पा. सू. १ २. ५९.] इत्युच्यते । द्रव्य पदार्थ मत्वा किमपि कार्य विधीयते तत्र तस्यैव तद्गुणकस्यैव कार्य स्यान्नान्येषां । “सरूपाणाम्" [पा० सू० १.२.६४.] इत्येकशेष आरभ्यते" देशकालगुणभिन्नानां वर्णानामिति तत्सिद्ध्यर्थमयं न्याय इति । इति । अयमाशयः-सकलशास्त्रव्यवस्था एकतरपक्षाश्रयणेन न
वृत्तौ प्रतिपादितम् , प्रदर्शितश्च तत्र वर्णभेदप्रकारः, स्वीकृते । सिद्धयतीति पक्षद्वयाश्रयणमेव युक्तम् । एतचाचार्यपाणिनिनाऽपि 30 चात्र न्याये तजातीयसकलवर्णग्रहणसिद्धिः । अयं च न्यायो न सूचितमेवोभयपक्षाभिप्रायकसूत्र कुर्वता, तथाहि-"जात्याख्या-70 नवीनः, किन्तु लोकप्रसिद्धजाति-व्यक्तिपक्षद्वयमध्येऽन्यतरपक्ष- | याम्" [१. २. ५९.] इति प्रथमेन सूत्रेण जातौ वाच्यायां परिग्रहमात्रप्रतिपादकः । अयं च जाति-व्यक्तिपदार्थवादीनां तस्या एकत्वेनैकवचनस्य प्रयोग प्राप्ते बहुवचन विधीयते. यथासंक्षिप्त आशयः-तत्र जातिवादिन आहुः-जातिरेव शब्देन | 'सम्पन्ना नौह्यः' इति । व्यक्तिमत्र पदार्थ यदि मन्येत, तर्हि प्रतिपाद्यते व्यक्तीनामानन्त्यात् सम्बन्धग्रहणासम्भवात् ।व्यक्तयो | व्रीहिव्यक्तिबाहुल्याद् बहुवचनं स्वभावत एव सिद्धमिति व्यर्थमेव 35 हि न केनचिदियत्तया परिच्छेत्तुं शक्यन्ते, तत्परिच्छेदाभावे च | सूत्रं स्यात् । एवं व्यक्ति पदार्थ मत्वा एकशेष आरभ्यते, 75
तया तया व्यक्त्या सह तस्य तस्य शब्दस्य वाच्यवाचकरूपः । अन्यथा जातो पदार्थ तस्या एकत्वादेकशब्दस्यैव प्रयोगे सिद्धे सम्बन्धो न ग्रहीतुं शक्यते। सा च जातिः सर्वव्यक्तिष्वेका- एकशेषविधानस्य वैयर्थ्यमेव स्यात् , व्यक्ती पदार्थे तु व्यक्तीनां कारप्रत्ययदर्शनादस्तीत्यवसीयते, प्रतिघटव्यक्ति 'घटः, घटः' | बहुत्वेन प्रतिव्यक्ति शब्दप्रयोगः स्यादित्येकशेष आवश्यकः । न इत्येवमेकरूपमेव ज्ञानं दृश्यत इति सर्वासु व्यक्तिम्वनुगतं किमपि | च जातिपक्षेऽपि भिन्नार्थानां समानरूपाणामेकशेषार्थ सूत्रस्या