Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 2

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 430

११४
न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः । [द्वितीयोल्लासे न्यायः १०]
बोधविषयतया 'पत्'शब्दादाबडागमविशिष्टा'ऽपद्' आदिशब्द- माशयः-'धु'संज्ञा['दा'संज्ञा विधायकसूत्रे विशिष्टरूपोपादाननिरूपितशक्तिलक्षणयोरभावन कथम् 'अपत्' इत्यस्य 'पत' पदेन | सत्त्वेन *अर्थवद्हणे नानर्थकस्य * इति न्यायोपस्थित्याऽर्थक्तोरेव बोध इति चेत् ? अत्रोच्यते-ग्राह्यत्वाभ्यनुज्ञाने यद् विना दा-धोः सा संज्ञा स्यात् , इह च वृद्धौ कृतायां 'दार' 'घार इति ग्राह्यत्वं न भवति तदप्यभ्यनुज्ञातमेवेत्यदोषात् । यद्वा आगमि- | समुदायस्यार्थवत्त्वं, न तु तदवयवयोर्दा-धोः, *समुदायो ह्यर्थ5 बोधक पत्'शब्दादीनां स्वशक्यविशिष्ट लक्षणाऽनेन न्यायेन वाँस्तस्यैकदेशोऽनर्थकः* इति न्यायात्, इति न घुसंज्ञाप्राप्तिरिति । 45 बोध्यते । स्वस्मिन् शक्यार्थवैशिष्टयं च स्वघटितत्व स्वविशिष्टा- अत्र शङ्कसे-“यवेवमिहापि तहि न प्राप्नोति-प्रणिदापयति घटितत्वैतत्सम्बन्धाभ्याम् , तत्र वैशिष्टयं च खेतरत्व-खनिष्ठो- प्रणिधापयति । अत्रापि नैतो दा-धावर्थवन्तौ" इति । अयमाद्देश्यतानिरूपितावयवत्वावच्छिन्नविधेयताश्रयेतरत्वोभयसम्बन्धेन, शयः-यदि समुदायस्यैवार्थवत्त्वम् , अर्थवतोरेव च दा-धोर्ग्रहणं
खम्-आगमिबोधकं पदादिपदम् , तच्छक्यं 'पत्' इति शब्द- तर्हि प्रणिदापयति प्रणिधापयतील्यादौ दा-धाभ्यां णिचि प्वागमे 10 स्वरूपं, तद्धटितत्वम् 'अपत्' शब्देऽस्ति, स्वविशिष्टाघटितत्व- दाप्-धापोरेवार्थवत्त्वं, न केवलयो-धोरिति घुसंज्ञा[दासंज्ञा)-50
मप्यस्ति, यतः स्खेतरत्वं न 'पत्'शब्दे नवा स्वनिष्ठोद्देश्यतानिरू- | ऽभावे नेर्नो णो न स्यादिति । तत्र समाधानवार्तिकम्-"न वा पितावयवत्वावच्छिन्नविधेयताश्रयेतरत्वमित्युभयसम्बन्धन स्ववि- ह्यर्थवतो ह्यागमस्तद्गुणीभूतस्तद्हणेन गृह्यते, यथाऽन्यत्र” इति । शिष्टमुदासीनमेव किञ्चिदिति तदघटितत्वमस्य ['अपत्' शब्दस्य]! “न वैष दोषः 1 किं कारणम् ? अर्थवत आगमस्तद्गुणीभूतोऽर्थसिद्धम्, ततश्च 'पत्' शब्देनाऽपत्'शब्दस्य लक्षणयैव बोध | वहणेन गृह्यते. यथाऽन्यत्र, तद्यथा-अन्यत्राप्यर्थवत आगमो15 उभयोरुक्तलक्ष्यतावच्छेदकाकान्तत्वात् ॥ अत्रेदं विचार्यते शब्द- ऽर्थवदहणेन गृह्यते । क्वान्यत्र ? लविता चिकीर्षितेति" इति । 55 नित्यत्ववादिना मते शब्दानां कूटस्थत्वम्-अपायोपजनविकार- अत्र कैयटः-"लब्धात्मकस्य भावस्य निमित्तवशादुपचयापचयों रहितत्वमिति स्वीक्रियते। तथा चादेशस्थले यथा बुद्धेविपरिणामः
व्यपदेशहानि न कुरुतः, यथा देवदत्तस्याङ्गाधिक्या-Sच्छेदौ । कल्प्यते, यथा-"समानानां तेन दीर्घः"[१.२.१.] इत्यादौ
इहाप्यन्तरङ्गत्वात् कृतायां दा-धोधूसंज्ञायां पश्चादुत्पन्नः पुगागमो समानानां समानेन सह प्रयोगप्रसङ्गे दीर्घः प्रयोक्तव्य इति,
घुव्यपदेश न निवर्त्तयति नाप्यर्थवत्त्वमित्यदोषः । अयमाशयः-- 20 एवम्-आगमस्थलेऽप्यनागमकानां प्रयोगप्रसङ्गे सागमकाः प्रयो
प्वागमात् पूर्वमन्त्र दा-धोघेसंज्ञा [ दासंज्ञा] निमित्तान्तरानपेक्ष-60 क्तव्या इत्येव बुद्धिविपरिणाम इत्याशयेन महाभाष्ये-अनागमकानां
त्वेनान्तरङ्गत्वात् प्रवृत्ता, सा च सत्यपि प्वागमे न हीयते, यदि सागमका आदेशा इत्युक्तम् । तथा चागमस्थलेऽपि स्थान्यादेश
च कार्यकालपक्षे यदा कार्य तदा संज्ञेति मतमाश्रीयते तदाभावकम्पनैवेति स्थानिवद्भावेनैव सिद्धे न्यायोऽयं न खीकार्य इति
प्यर्थवतो-धोरेव वागम इति दा-धोरेव ग्रहणेन गृह्यत इति न केषाश्चिन्मतमपास्तं वेदितव्यम् । स्थानिवद्भावविधायके सूत्रे तु
तस्यार्थवत्त्वव्याघात कत्वमिति घुसंज्ञा [ दासंज्ञा ] णत्वविधान25 नानेनार्थापत्तिकल्पितेन "अनागमकानां सागमका आदेशाः”
रूपकार्यकालेऽपि सुसाध्येति । पुनराक्षिपति-"युक्तं पुनर्यन्नित्येषु 65 इति वाक्येन बोधितस्य स्थान्यादेशभावस्य ग्रहणम्, अपितु
शब्देष्वागमशासनं स्यात् ?, न, नित्येषु नाम शब्देषु कूटस्थैरविसाक्षात्सूत्रबोधितस्थान्यादेशभावस्यैवेत्यागमस्थले तादशस्थान्या
चालिभिर्वणर्भवितव्यमनपायोपजनविकारिभिः, आगमश्च नामादेशभावस्याभावेन स्थानिवद्भावेनागमविशिष्टस्यागमिप्रहणेन ग्रह
पूर्वः शब्दोपजनः" इति । अयमाशयः-'वियदादिवद् वर्णाः णस्य साधयितुमशक्यत्वम् । स्पष्टश्चायमों “दा धा वदाप्"
। प्रकृतिप्रत्ययपदवाक्यादिरूपाः सर्गाद्यकालिकोत्पत्तिमन्तः प्रलय30[पा० सू० १.१.२०.] इति सूत्रे महाभाष्ये । तथाहि
कालिकनाशवन्तश्च' इति पक्षे नित्येषु शब्देष्वपायोपजनविरोधा-70 अनेन सूत्रेण दाधो'धु संज्ञा विधीयते “अवौ दाधी दा" |
दागमोऽपि विरुद्ध इत्यागमद्वारेण 'दा'शब्दस्य स्थाने 'दाप'शब्द [३.३.५.] इत्यनेन दासंज्ञावत् , तत्रेयं पूर्वपक्षिणा शङ्का कृता
आदेशो विधीयत इति स्वीकार्यमिति 'दाप'शब्द एवार्थवान् न 'प्रनिदारयति' इत्यादौ धातोणिचि वृद्धौ कृतायां'दा'शब्दोऽस्ति,
| दाशब्द इति तस्य घुसंज्ञा न प्राप्नोतीति । प्रतिबन्दीमाह-"अथ तस्यापि 'धुत्वं' [दास्वं] कथं नेति ? । तदाह-"समानशब्द
युक्तं यन्नित्येषु शब्देष्वादेशाः स्युः" इति । अयमाशयः-शब्दानां 35 प्रतिषेधः" [ वार्तिकम् ], समानशब्दानां प्रतिषेधो वक्तव्यः
नित्यत्वखीकारे आगम इवादेशोऽपि न युक्त एव, तत्रापि 75 . प्रनिदारयति, प्रनिधारयति । दाधा धुसंज्ञा भवन्तीति घुसंज्ञा
स्थानिनमपनीयादेशः क्रियत इति पूर्ववदनित्यत्वप्रसङ्गः । तथा च प्राप्नोति" इति । समाधानवार्त्तिकम्-"समानशब्दाप्रतिषेधोऽर्थवब्रहणात्" इति । “समानशब्दानामप्रतिषेधः, अनर्थकः प्रति
__ "यश्चोभयोः समो दोषः परिहारोऽपि तादृशः। षेधोऽप्रतिषेधः । धुसंज्ञा कस्मान्न भवति ?, अर्थवद्हणात्,
नैकः पर्यनुयोक्तव्यस्तागर्थविचारणे ॥" 40 अर्थवतो-धोग्रहणम्, न चैतावर्थवन्तो" इति भाष्यम् । अय- इति न्यायाद् यथा प्रणिदापयतीत्यादावागमेऽनित्यत्वं