Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 2

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 410

९४
न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः। [प्रथमोल्लासे न्यायः ५७]
ParampannamraparmananmamrarmananAAM.ruvarAARAARAARA
चैत्रस्य मन्यु विनयति, गहुं विनयति, बुद्ध्या विनयतीति, अयं ! नानिष्टार्था शास्त्रप्रवृत्तिः ॥ ५७ ॥ व नियमः शमयतिक्रियार्थस्यैव नयते यो न खन्यार्थस्य
त०--उत्सर्गापवादशास्वैर्हि सकलमिदं शब्दशास्त्रं व्याप्तम् , शिष्टप्रयोगानुरोधात् । ततश्चैवं व्यवस्था सियति-शमयति
तत्र लक्ष्यै कचक्षुष्कराचार्यथासम्भव प्रयुक्तानां शब्दानामाव- 40 क्रियान्वयतेर्यद्यात्मनेपदं स्यात् तदा कर्तस्थामू प्यत्वसद्भावे
बोधनाय शास्त्रमात्रप्रक्रियानिर्वाहकः प्रकृतिप्रत्ययादिविभाग5एव, न तु तदभावे फलवस्कर्तृविवक्षायामपीति । ततश्च
स्तत्तदर्थविभागश्च कल्पितः, तदनुसारीणि च लक्षणानि निर्मिशमयतिक्रियातोऽन्यार्थे वर्तमानानयतेः फलवकर्तृत्वविवक्षा- तानि. परमतिमहतः शब्दप्रयोगविषयस्य सम्यक्तया लक्षणैरनुऽविवक्षाभ्यामात्मनेपद-परस्मैपदे सर्वत्र सिद्धे, यथा-अजां
शासनं दुष्करमिवेति समाकलय्य खशास्त्रादावेवास्य विषयस्याग्रामं नयति नयते वा। एवमन्यन्नापि शिष्टप्रयोगानुरोधेन | नैकान्तिकत्वं दर्शितं "सिद्धिः स्याद्वादात्" [१. १. २.] 45
सूत्रस्याप्रवृत्तिविज्ञया, यथा-'श्रीआदिनाथ'. इत्यादिाशष्ट- 1 इति सूत्रेण, तदेवानकान्तिकत्वमनेन न्यायेनाप्यनूद्यते । एतेन 10 प्रयोगस्थले यत्वस्याप्रवृत्तिरिति । न्यायस्य यथा-*लोपात् |
यथा-*लोपात् च यथासम्भवमिष्टप्रयोगानुसारमेव शास्त्रप्रवृत्तिरिति प्रतिपाद्यते। स्वरादेशः इति न्यायः 'चिकीर्ण्यते' इत्यादौ न प्रवत्तेते, अन्येष्वपि हि वैयाकरणतन्त्रेष्वीदृशस्य वचनस्योपलब्धिदृश्यते । एतच्च तश्यायव्याख्यावसर एव प्रतिपादितम् । अयमपि च | पाणिनीयतरेऽपि “यथालक्षणमप्रयुक्त" इति भाष्यकारेण तत्र न्यायोऽनैकान्तिक इति "इदमदसोऽक्येव" [.. ४. ३.] तत्रोद्धोष्यते, तस्य च द्विविधा व्याख्या क्रियते स्वयमेव-"अप्र-50
इत्यत्रानिष्टनियमापोहार्थमेवकारप्रयोगः सार्थकः, तथाहि-यक्ते शब्दे लक्षणानुसारमेव व्यवस्था कार्या" इति "नैव वा 15 प्रकृतसूत्रस्य नियामकत्वमेवकारं विनापि सिद्धम् , यतः 'इमकैः,
लक्षणमप्रयुक्ते प्रवर्तते, प्रयुक्तानामेव लक्षणेनान्वाख्यानात्" अमुकैः' इत्यत्र “भिस ऐस्" [१. ४. २. ] इत्यनेनैव ऐसि |
इति च । तत्र द्वितीयव्याख्यायामप्रयुक्तशब्दोऽनिष्टप्रयोगपरः, सिद्धे पुनरने सो विधान नियमार्थमेव, सिद्धे सत्यारभ्यमाणस्य
तथा चानिष्टप्रयोगसाधनाय शास्त्रप्रवृत्तिोंचितेति तदभिप्रायः । विधेर्नियमार्थत्वस्वाभाव्यात्, किन्तुभयथा नियमसंभावना,
एतघ्यायबलादेव "कर्तृस्थामूर्ताप्यात्" [३.३.४०.1 इत्यत्र 55 तथाहि-इदमदस एवाकि भिस ऐस्, न त्वन्यशब्देभ्य इत्येकः,
शमयतिक्रियार्थादेव जयतेरित्यर्थों लभ्यते । यद्यपि बृहद्वत्तावे20 इदमदसोऽक्येव सति भिस ऐम्, न त्वकोऽभावे इति द्वितीयः,
तदर्थ नायं न्याय आहृतः, तत्र हि-'शमयतिक्रियावचनादेव तत्राद्यो नेष्टः, तकविश्वकैरित्यादौ भिस ऐसभावापत्तेः, द्वितीय
नयतेरात्मनेपदं दृश्यते न प्रापणार्थात्' इत्युक्तम् , तथापि तस्यापिइटः, एभिरमीभिरित्यादौ भिस ऐसोऽदर्शनात् । ततश्चाभीष्ट-
काय नाशायी त रति नमेखिननियमसिद्ध्यर्थमेवाक्येवेत्येवकारः पठितः। यदि चायं न्याय
व्यम् । प्रकृतबृहद्वृत्तिग्रन्थेन च शमयतिक्रियातोऽन्यार्थान्नयतेः 60 ऐकान्तिकः स्यात् तर्हि न्यायबलादेवाभीष्टनियमसिद्धौ तदर्थ- फलवकर्तृविवक्षायामपि नात्मनेपदमित्येव लभ्यते । तथाहि-तत्र 25 मेवकारपाठो न कर्त्तव्य एव, पश्यति त्वाचार्योऽस्य न्यायस्या
शमयतिक्रियातोऽन्याथे सर्व परस्मैपदविषयमेवोदाहरणं प्रदत्तम् , नैकान्तिकत्वमित्येतदर्थमेवकारं पठतीति ।। ५७॥
“यथा शिवमौपयिकं गरीयसी फलनिष्पत्तिमदूषितायतीम् । BStrasRGAR ERFORG2secen
विगणय्य नयन्ति पौरुषं विजितक्रोधरया जिगीषवः ॥” इति इति न्यायसमुच्चयस्य प्रथमोल्लासे कलिकालसर्वज्ञेन किरातार्जुनीये द्वितीयसर्गे 7 अत्र "विजितक्रोधरया जिगीषवः 65 भगवता श्रीहेमचन्द्रसूरीश्वरेण समुच्चितानां ! गरीयसीम् अदूषितायती फलनिष्पत्ति विगणय्य पौरुषं शिवसप्तपञ्चाशतो न्यायानां तपोगच्छाधिपति
मौपयिक नयन्ति" इत्यर्थेऽभिधेये पौरुषस्योपायभावप्राप्तः फलं 309 सूरिचक्रचक्रवर्ति-सर्वतत्रस्वतन्त्र-श्रीम- कर्तृगाम्येवेति, तथापि नात्मनेपदमित्यभिप्रायः, 'यथा च कोपं द्विजयनेमिसूरीश्वरपट्टालङ्कारेण
शमं नयति, मन्यु नाशं नयति, प्रज्ञा प्रवृद्धि नयति, बुद्धि क्षयं 'व्याकरणवाचस्पति शास्त्र
नयति' इत्याद्युदाहरणेष्वपि फलवत्कर्तृत्व स्पष्टमेवेति ॥ पाणि-70 विशारद-कविरत्न इति पदा
नीये तन्त्रे त्वेतादृशस्थले फलवकर्तृत्वाविवक्षया परस्मैपदं साधिलङ्कतेन विजयलावण्य
Ki तम् ! अस्यानैकान्तिकत्वं यदुक्तं वृत्तौ तत् प्राचामनुसारेण, सूरिणा विरचिता
वस्तुतस्तु नास्यानै कान्तिकत्वमेष्टव्यम् “इदमदसोऽक्येव [१. न्यायार्थसिन्धु
। ४. ३.] इति सूत्रे एवकारसार्थक्याय हि न्यायस्यास्यानित्यत्वनाम्नी वृत्तिः॥
। मिष्यते, नायं न्यायः कृतस्य वचनस्यानर्थक्याय यतेत, वय-75 SEARSRepRSERGESHEORSECRET मेवानिष्टार्थवारणाय प्रवत्तत्वात । किश्च शाखस्यैवानिष्टप्रवृत्तिभयं
RSERSEASEARSen
Aawawww