Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 2

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 414

न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः । [द्वितीयोल्लासे न्यायौ २,३ ]
marwarenwww.rr......."
.nn
शब्दानां प्रत्ययपरत्वेन व्याख्यानमूलक एव घेति नात्र ज्ञापक-तत्र तत्रेष्टप्रत्ययमात्रग्रहणसाधनाय न्यायोऽयमाश्रणीय एवं, 40 विन्यासः । तथा चैतन्यायसत्त्वादेव "कालात् तन-तर-तम- | पूर्वोक्तवात्तिकं तु न्यायप्राप्तार्थानुवादरूपमेव, यत्र च न प्रत्ययमात्रकाले" [३.२.२४.] इति सूत्रे तर-तमौ प्रत्ययावेब ग्राह्यौ, ग्रहणमिष्टं तत्राचार्यव्याख्यानमेव शरणीकरणीयमिति न्यायमिम न तु तरतीति तरः, ताम्यतीति तमः, इत्यजन्ते नाम्नी, तथा स्थापयन्ति । तथा च यथालक्ष्यमस्याश्रयणमनाश्रयणं च 5 च तयोः परतो न सप्तम्या अलुक् । अस्य च व्याख्यानमूल- सिद्धयतीति । अयमत्र निष्कर्षः-न्यायस्वीकारे यत्र प्रत्ययग्रहण कत्वाद् यत्राचार्यः प्रत्ययत्वेन व्याख्यानं न कृतं तत्र प्रत्ययाऽ- नेटं तत्रास्यानित्यत्वं भाष्यकारादिव्याख्यानं च शरणीकरणी-45 प्रत्यययोरुभयोर्ग्रहणम् , तेन "स्त्रीदूतः" [१. ४. २९. 1 यम्, न्यायास्वीकारे च यत्र प्रत्ययमात्रग्रहणमिष्टं तत्र व्याख्यानं इत्यादौ "नारी" [२. ४. ७६. 1 इत्यादिङीप्रत्ययान्तवत्, शरणीकरणीयमित्युभयोः पक्षयोर्दोषसाम्यात् स्थितस्य न्यायस्य 'तरी' इत्याद्याः प्रत्ययरहिता अव्युत्पन्नाः शब्दाअपि ईदन्तत्वेन स्वीकार एव युक्त इति प्राचीनपक्षरक्षणोत्सुकानां विचक्षणानाम10 ग्राह्याः। यद्यपि 'तरी' इत्यादयोऽपि शब्दाः"तृ-स्तृ-तन्द्रि" भिप्रायः ॥२॥ [उणा०७११.] इत्यादिभिरुणादिसूत्रैर्युत्पाद्यन्त इति तत्रा- |
*अदाद्यनदाद्योरनदादेरेव* ॥ ३॥ .50 पीकारस्य प्रत्ययवं सम्भवति, तथापि *उणादयोऽव्युत्पन्नानि !
सि०-यत्र हि भदादिषु अनदादिषु च पठितो धातुः नामानि इति न्यायमाश्रित्य तनेकारस्य प्रत्ययस्वाभाव उक्तः।
. सामान्येनोपादीयते न च किञ्चिद व्यावतकमाश्रीयते तत्रोभयो: अस्य व्याख्यानमालकत्वेनास्थैर्यादेव "धातो रिवणे." [२.१. हो प्राप्त तनिवारणार्थोऽयं न्यायः । पूर्ववदाऽपि ग्रहणामात 15 ५०.] इति सूत्रे 'स्वरे प्रत्यये' इति प्रत्ययग्रहण सार्थकम् ,
पदमनुवर्तनीयम् । तथा चोभयथा संभाव्यमानधातोरुपादानेs. अन्यथा न्यायेनैव प्रत्ययाथै लब्धे तस्य वैयर्थ्य मेव स्यात् ॥२॥
नदादरेव धातोम्रहणमित्यर्थः । अस्य ज्ञापकं च-'शासस्हनः 55 ......maramir... -...-.. ___*प्रत्ययाऽप्रत्यययोः प्रत्ययस्यैव* ॥२॥ शाध्येधिजहि" [४. २. ८४.] इति सूत्रेऽस्तेरादादिकस्य
ग्रहणसिद्धयर्थं शास्-हन-साहचर्यबलग्रहणम् , तद्धयेतल्यायत०-अयं न्यायः “अङ्गस्य" [पा० सू० ६.४.१.] |
बलादसत्यस्यत्योहणवारणार्थमेव कृतमित्यनुमीयते । अयं च . - इति सूत्रे महाभाष्ये वचनरूपेण पठितः । न च तत्र ज्ञापकं ।
। न्यायः “उपान्वध्यावसः" [२.२.२१.] इत्यत्र वस्ते20 किमप्युपन्यस्तमिति तन्मतेऽपीयं वाचनिक एव । किञ्च वर्ण- .
राच्छादनार्थस्य ब्युदासेन वसतेहणं व्यवस्थापयति । अयं 60 ग्रहणेऽयं न्यायो न प्रवर्तते, तेन “ईश्वावर्णस्याऽनव्ययस्य"
चाचार्यव्यवहारमानमूलक इति यत्राचायः विशेषाददादेरपि [४.३.१११.] इत्यादौ न प्रत्ययग्रहणम् । यद्यपि तत्रानव्य
ग्रहणमिष्टं तत्र न प्रवर्तते, यथा-"ऋ ही प्रा-धा-वोन्द-नुदयस्येति पर्युदासादेव सदृशग्राहकात् प्रत्ययभिन्नस्य ग्रहणमिति | कथयितुं शक्यते, तथापि “अवर्णस्येववर्णादिनैदोदरल्" !
विन्तेर्वा" [४. २. ७६.] इत्यत्र भौवादिकस्येवादादिकस्यापि
ऋधातोहः । वस्तुतस्तु ऋणमित्यस्यार्थविशेष एव नियन्त्रित25 [ १. २. ६.] इत्यादौ वर्णग्रहणेऽप्रवृत्तिाख्येया । स्पष्टं चेदं तत्रैव कैपटेऽपि, इति प्राचीनमतम् । नवीनास्तु न्यायमिमं न
स्यात् तत्र कस्यापि ग्रहणे विशेषाभावेन न तत्रानित्यत्वफलमिति 63 खीकुर्वन्ति, तथा हि-"तित्स्वरितम्"[पा० सू० ६.१. १८६.] !
तन्नत्यबृहद्वृत्तिग्रन्थबलादेवावसीयते। विस्तृतं चैतद्विवरणे ॥३॥ इति सूत्रे कैयट आह- "प्रत्ययाऽप्रत्यययोः प्रत्यये संप्रत्ययः*
*अदाधनदाधोरनदादेरेय ॥३॥ [प्रत्ययस्यैव प्रहणम् ] इति परिभाषा तु भाष्य-वार्तिककाराभ्यां | त०-"द्विधा हि धातवो लुम्विकरणा अलुग्त्रिकरणाश्च, 30 न क्वचिदाश्रिता" इति । यद्यपि पूर्वोदाहृते "अहस्य" [६. तत्रादादयो लुम्विकरणा अन्येऽलविकरणाः" इति परेषां मतम् ।
४. १.1 इति सूत्रे महाभाध्ये तस्य न्यायस्य चर्चा कृताऽस्ति, स्वमते चादादिभ्यो विकरणं विधाय तस्य पुनर्लविधानमिति 70 तथापि तत्सत्रप्रत्याख्यानपरेणैकदेशिनैव तत्र तदाश्रयणमिति गौरवमाकलय्य "कर्तर्यनद्भयः शव" [३. ४. ७१.] इति कैयटाशय इति नागेशेन तत्रव[६. १. १८६.] सूत्रे : विकरण विधायकसूत्रेऽदादयः पर्युदस्ताः । तथा च स्वमते
स्फोरितम् । तथाहि-"न कापि लक्ष्यसिद्ध्यर्थमाश्रितेत्यर्थः । : विकरणभाविनोऽविकरणाश्चेति रूपेणैय विभागः। तत्र विकरण35 “अङ्गस्य" [पा. सू. ६. ४. १.] इति सूत्रे भाष्ये तु भाविनोऽनदादयः, विकरणाभाववन्तश्चादादय इत्युच्यन्ते ।
'तत्प्रत्याख्यानायैकदेशिनोपन्यस्ता, न तु सिद्धान्तिना इत्याशयः' सूत्रपठिताः कतिपये धातवोऽदादिषु पठिता अन्यत्र च, तत्रं 75 इति । एवं च “तिति प्रत्ययग्रहणं कर्तव्यम्" इति “तित्वरितम्" | कस्य कुत्र ग्रहणमिति नियमाय न्यायोऽयमाश्रीयते । अत्र ज्ञापक
पा.सू. ६. १.८६.] इति सूत्रे वार्तिकमपि सार्थकम् , प्राचीनोक्तरीत्योपस्थापितं "शाससू-हनः शाध्येधिजहि" [४. । अन्यथा न्यायेनैव सिद्ध वार्तिकस्य वैयर्थ्य स्पष्टमेव । परे तु-! २.८४.] इति सूत्रेऽस्तेरादादिकस्य परिग्रहार्थ साहचर्याश्रयणम् ।।