Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 2

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 413

[द्वितीयोल्लासे न्यायौ १,२] न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
प्रहणेऽपि प्रहणं भवतीत्येतावतोऽर्थस्यान्यत्राप्युपयुज्यमानस्य इतर, इतर, डतम' इत्यपाठे पञ्चतोऽन्यादेरुच्यमानो दादेशो साधनाय न्यायस्यावश्यकतामाकलय्य प्रकृतिपरतो विधीयमान- | लभ्येत" इति । तथा च सत्यस्मिन् प्रयोजने वैयाभावात् कथं कार्येष्वपि तत्प्राया तदुदाहरणत्वेनेहोपन्यस्तः पणायतेः प्रयोगः। ! ज्ञापकत्वं स्यात् । यद्यपि तदने नियमार्थत्वाभावमाशङ्कय समर्थिएवं ग्रामात् परस्तादित्यादावपि बोध्यम् । अत्रैतन्यायानित्यत्व- तमपि तथापि तन्नातीव हृदयंगममिति तस्माद् ग्रन्थादेवावगम्यते। माश्रित्य तस्य फलत्वेन पणायतीत्यादौ य आत्मनेपदाभाव तथाहि-तत्रत्यो ग्रन्थः “ननु च सत्यस्मिन् प्रयोजने कथं स्वार्थि- 45 उदाहृतो वृत्तौ स प्राचामनुरोधेन । वस्तुतस्तु पणायतीत्यादा- कप्रत्ययान्तानां सर्वादित्वाभावार्थ स्याज्ज्ञापकमिदम् ? अन्यथावात्मनेपदाभावो बृहत्तावित्थं साधितः-"अनुबन्धस्याशवि आय
ऽनुपद्यमानं ज्ञापक भवति, न च सत्यस्मिन् प्रयोजनेऽस्यान्यथाप्रत्ययाभावपक्षे चरितार्थत्वादायप्रत्ययान्ताभ्यां पणि-पनिभ्यामा- | ऽनुपपत्तिरस्ति; न च दादेशमात्रार्थत्वे दादेशविधावेव उतर-डत. त्मनेपदं न भवति" इति,एवं चन्यायानित्यत्वफलं कथमिदमुच्यते।। मग्रहणं कर्त्तव्यम् , गणे तु करणात् स्वार्थिकप्रत्ययान्तानां सर्वा10 किञ्चैवं तदनित्यत्वे ज्ञापकमपि दुर्लभम् , कमेर्णिको वित्त्वस्यैव हि दित्वाभावार्थमपि भवतीति वाच्यम् , गणे करणमसंज्ञायामिति 50
प्रकृतन्यायानित्यत्वज्ञापकत्वमिष्यते, तस्य चोक्तयुक्त्या सार्थकत्वेन विशेषणार्थं स्यात् , गुरुश्च "अन्यान्यतरेतरडतरडतमस्य" इति ज्ञापकत्वासंभवात् । अयमाशयः-यथा पणायतीत्यत्र पणेरनु- निर्देशः स्यादिति उच्यते-यथेदं दादेशार्थमन्यादिपञ्चके भावाद बन्धस्याशवि आयप्रत्ययाभावे चारितार्थ्यनायप्रत्ययान्तानात्मने
भवति तथा स्म-स्मादादेशाद्यर्थमपि स्यात् , सर्वादित्वात्, तथा पदमित्युच्यते, तथा कमेत्त्विस्याप्यशवि पिङभावपक्षे चारिता- हि-यदि स्वार्थिकप्रत्ययान्तानां सर्वादित्वं स्यात् , तदा स्म-स्मादा15 गेसम्भवेन न तेन ण्यन्तादात्मनेपदं साधयितुं शक्यत इति | देशार्थे डतर-डतमोपादानमनर्थकं [ स्यात् ], अतः स्वार्थिकप्रत्य- 55 णिको वित्त्वस्य चारितार्थ्यसत्त्वेन ज्ञापकत्वासम्भव इति । यान्तानां सबोदित्वं न भवतीति तदुपादानं खार्थिकप्रत्ययान्तानां अथास्य न्यायस्य ज्ञापकं यदुक्तं-नियमार्थ सर्वादिगणे डतर- सवादित्वाभावार्थ विज्ञायत इति" इति । अस्थायमाशयः-'डतरडतमोपादानमिति, तदपि विचार्यते-डतर-दतमयोरुपादानस्य | डतमयोः पाठः सर्वादावन्यादिपञ्चके च, तत्रान्यादिपञ्चके पाठो नियमार्थत्वकथनपरो बृहद्वृत्तिग्रन्थ उदाहृतः पूर्व वृत्ती, तत्र हि दादेशसम्पादनेन चरितार्थाऽपि सर्वादिपाठो व्यर्थः सन्नुतमर्थ 20नियमार्थत्वोपपत्तिरित्थमुच्यते-"तयोः स्वार्थिकत्वात् प्रकृति
ज्ञापयतीति । तत्रेदमुच्यते-यदि सर्वाद्यन्तर्गतान्यादिपञ्चके पाठः 60 द्वारेणैव सिद्धे" इति । तदुपपादनपरो न्यासग्रन्थश्चायमू- सार्थकः, तावताऽपि सार्थकत्वसिद्धावधिकप्रयोजनाभावेऽपि "स्वार्थिकत्वात् प्रकृत्यविशिष्टतया यत्तदादिप्रकृतिद्वारकमेव सर्वा- | ज्ञापकत्वानवकाश एव । अवश्यं हि सर्वादी क्वचिदन्यादिपञ्चक दित्वं भविष्यति, किमनयोरुपादानेन" इति । एतद्विचारे डतर
पठनीयमिति तन्मध्यपतिताविमावपि पठितो स्मै-स्मादादेशउतमयोनियमार्थत्वाय प्रकृतन्यायस्योपयोग इति विषये नाचार्य
विधानार्थमपि भविष्यतः, अन्येषां स्वार्थिकप्रत्ययान्तानां च 25 सम्मतिरित्यायाति,अर्थभेदाच्छब्दभेद इति हि मन्यन्ते शाब्दिकाः,
पाठाभावादेव न तदादेशप्राप्तिः, न च स्वार्थिकप्रत्ययान्तत्वेन 65 तत्र स्वार्थिकप्रत्यये कृते नार्थभेद इति शब्दैक्याध्यवसायादेव तत्र
प्रकृतिद्वारेण भविष्यति, तथा सति अन्वर्थसंज्ञाबलादेव सर्वेषां कार्य भविष्यतीति न तयोर्ग्रहणमावश्यकमिति नियमार्थावेव
सर्वादिकार्य भविष्यतीति किमनेन पाठेन कृतं स्यात्, यतश्च ताविति । तथा च तत्र सर्वादित्वं स्वभावत एवेत्याचार्याशयः ।
पाठः क्रियते ततश्न तत्पठितानुपूर्वी तत्पठितशब्दप्राधान्यवत्तअग्रे चोपसर्जनप्रतिषेधविषयकवृत्तिग्रन्थव्याख्याक्सरे न्यासकृता | दन्तानुपूर्वी चे ग्राह्येति नान्येषां स्वार्थिकप्रत्ययान्तानां सर्वादि30"अथवा सर्वमादीयतेऽभिधेयत्वेन गृह्यतेऽनेनेति अन्वर्थाश्रय
कार्यमिति । किचाचार्यवचनानुरोधेन तस्य कचिनियमार्थत्व- 70 णात् सर्वेषां यानि नामानि तानि सर्वादीनि" इति यदक्तं स्वीकारेऽपि न नियमार्थत्वकथनस्य प्रकृतभ्यायशापकत्वसम्भव तेनाऽपि स्वार्थिकप्रत्ययान्तानां सर्वादित्वमनुमतं भवति । वस्तु
इति पूर्वमावेदितमेवेति । यदि चास्ति किञ्चिन्यायस्यानन्यथासिद्ध तस्त्वन्वर्थसंज्ञाश्रयणे गणपाठस्यानर्थक्यमिति सर्वनामत्वे सति
प्रयोजन तहि वाचनिकमेवेदं स्वीकार्यमिति ॥ १॥ सर्वादिगणपठितत्वमपि सर्वादित्वप्रयोजकमिति इतर-डतम- | *प्रत्ययाऽप्रत्यययोः प्रत्ययस्यैव ॥२॥ 35 योरिह गणे पाठाभावे तदन्तानां सर्वादित्वप्रयुक्त कार्य न स्यादिति | सि०-यत्र क्वचित् तादृशानुपूर्वी गृह्यते या प्रत्ययेऽप्रत्यये 16
तयोः पाठस्य सार्थक्येन नियमार्थत्वाभावः । अत एवाचायैरपि | च सम्भवति, तत्र तादृशानुपूर्वीविशिष्ट प्रत्यय एव ग्रायो न. : प्रयोजनान्तरमुक्तं तस्य-"अन्यादिलक्षणदार्थ च" इति । तदा- स्वप्रत्यय इति न्यायार्थः। न्यायाभावेऽव्यवस्थयोभयोग्रहणे प्राप्ते
शयश्च न्यासे इत्थं विवृतः-"डतर-डतमान्तानां “पञ्चतोऽन्या-व्यवस्थार्थोऽयं न्यायः । अत्र पूर्वन्यायाद् 'ग्रहणम्' इति
देरनेकतरस्य दः"[१.४.५८.] इत्यन्यादित्वाद् दादेशो यथा | पदमनुवर्तते, तेन चोक्तार्थलाभः । अयं च न्यायो यत्र तत्र 40 स्यादित्येवमर्थ च इतर-डतमग्रहणम्, नहि 'अन्य, अन्यतर, | शास्त्रकारर्वचनरूपेण पठित इति वाचनिक एव, तत्र तत्र तेषां 80
१३ न्यायसमु.