Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 2

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 411

[ १ उल्लासे न्यायः ५७, २ उल्लासे न्यायः १] न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
35
wwwmwammanm
वारयति, शास्त्रत्वं च सूत्रन्याययोरेव खमते इति प्रतिपादित [अथ न्यायसमुच्चये द्वितीयोल्लासः] पूर्वम् , ततश्च नियमस्यानिष्टार्थत्ववारणं नानेन कर्तुं शक्यत । अथान्येऽपि तत्र तत्राचार्यैः कण्ठतोऽभिइतीष्टनियमबोधनाय सार्थक्यमेवकारस्येति तेन नास्य न्यायस्या
प्रायतश्च व्यवहृता वाचकश्रीहेमनित्यत्वं साधयितुं शक्यते। किच तत्र “नेदमसोरकि" इत्यपि हंसगणिना च समुच्चिता ये 5न्यासः कर्तुं शक्यते, इदमदसोरकि सति भिस ऐस नेत्यर्थेनैवेष्ट... न्यायास्ते व्याख्यायन्तेसिद्धेरिति तदर्थमेवकारस्यानुपयुक्तत्वमेवेति न तेन न्यायानित्यत्व-। *प्रकृतिग्रहणे स्वार्थिकप्रत्ययान्तानाज्ञापनमुचितम् । न च तथैव न्यासः कुतो न कृतः, तथा सति
मपि ग्रहणम् ॥ १॥ सार्धमात्रालाघवमपीति वाच्यम् , विधिप्रकरणत्वेन तन्निर्वाहाय
सि०-यस्मात् प्रत्ययो विधीयते स शब्दः प्रकृतिः, सच विधेरेवाश्रयणीयत्वौचित्यात् । न च नियमसूत्राणां निषेध- । द्विविधः-धातुरूपो नामरूपश्च, तस्य ग्रहणं यत्र तच्छास्त्रं प्रकृति10 मुखेन प्रवृत्तिरिति नियमेऽकृतेऽपि निषेध एव फलतीति वाच्यम्, । ग्रहणम्, तत्र स्वार्थिकप्रत्ययान्तानामपि स्वस्याः प्रकृतेरर्थ एव 40 विधिमुखेनापि प्रवृत्तेः स्वीकारात् , अत्र तथैवाश्रयणात् ।। ज्ञाप्यो येषां ते स्वार्थिकाः, ते च ते प्रत्यया अन्ते येषां यद्यपि विधेरिह सिद्धत्वेन निषेध एव शास्त्रतात्पर्यमिति तन्मखे. तेषामपि, [प्रकृतीनामिति योग्यतया सम्बन्धनीयम्, ] ग्रहणं नैव प्रवृत्तिरुचिता, तथापि शब्दतो निषेधाप्रतीतेर्विधिकरणत्वा
भवतीति न्यायार्थः । केवलप्रकृतिग्रहणे प्रत्ययान्तस्य ग्रहणं न
प्राप्नोति स्वरूपभेदादिति तत्प्रात्यर्थोऽयं न्यायः । अत्र च ज्ञापर्कव्याघातादित्यास्तां विस्तरेणेति ॥ ५७ ।।
सर्वादिगणे नियमार्थ इतस्-डतमप्रत्ययोपादानम् , तथाहि-तदु-45
पादानेऽयमाशयः-डतर-डतमा प्रत्ययौ, प्रत्ययस्य च केवलस्य FIBPSASRBRBRUBHASAMSYETOBBREST 15 इति न्यायसमुच्चयस्य सिन्धुकलिते प्रथमोल्लासे कलिकाल
*न केवला प्रकृतिः प्रयोक्तम्या, नापि केवलप्रत्ययाः* इति
महाभाष्यादिसम्मतरीत्या प्रयोग एव नास्तीति कुतस्तयोः संज्ञासर्वज्ञेन भगवता श्रीहेमचन्द्रसूरीश्वरेण समुचितानां
संभवः?, ततश्च प्रत्ययः प्रकृति विनाऽनुपपद्यमानः प्रकृतिसप्तपञ्चाशतोन्यायानांतपोगच्छाधिपति-सृरिचक्र
माक्षिपति, *येन विना यदनुपपन्नं तत् तेनाक्षिप्यते* इति 50 चक्रवर्ति-सर्वतन्त्रस्वतन्त्र-श्रीमद्विजयनेमिसूरी- न्यायात् , ततश्च येभ्यो यत्-तत्-किमन्यैक-शब्देभ्यः स्वार्थिको श्वरपट्टालङ्कारेण 'व्याकरण-वाचस्पति.
डतर-डतमौ संभवतस्ते यदादिशब्दा दुतर-डतमान्ता इह डतरशास्त्रविशारद-कविरत्न'इति पदालङ्कतेन
डतमाभ्यां संगृह्यन्ते, तेन यतरस्मै यतरस्मादित्यादिषु मायाविजयलावण्यसृरिणा विरचितं
दयः सिद्धाः, किन्तु सूरिभिरस्य इतर-डतमयोरुपादानस्य
नियमार्थत्वमुक्तम् । तथाहि-"सर्वादेः स्मै-स्सातौ [१. ४.७.] 55 तरङ्गाभिधं विवरणम् ।।
इति सूत्रे बृहद्वृत्तिः-"डतर-उतमौ प्रत्ययौ, तयोः स्वार्थिकत्वात् Batashati t atients
प्रकृतिद्वारेणैव सिद्धे पृथगुपादानमत्र प्रकरणेऽन्यस्वार्थिकप्रत्य
यान्तानामग्रहणार्थम् , अन्यादिलक्षणदार्थ च" इति । नियमाक्वचित् प्राच्यः पन्थाः कचिदपि च नव्यो युधपथः, कारश्चायम्-'यदि सर्वादीनां स्वार्थिकप्रत्ययान्तानां प्रकृतिसर्वाक्वचित् खातच्याध्वा क्वचिदपि च तेषां समुदयः।
दित्वद्वारेण सर्वादित्वं स्यात् तदा इतर-डतमान्तानामेव स्याम्न 60 25 श्रितोऽस्मिन् शिष्याणां मतिविकसनार्थ शुभधिया,
त्वन्यस्वार्थिकप्रत्ययान्तानाम्' इति, तेन प्रकृष्टार्थे स्वार्थिकतमबुधैर्बुद्धा तत्त्वं तदनुपतमयं श्रितजने ॥१॥
मपि सर्वतमाय सर्वतमादित्येव भवति, न तु मायादयो भवन्ति ।
इत्थं चान्यस्वार्थिकप्रत्ययान्तानां सर्वादित्ववारणाय क्रियमाणस्य सूरीन्द्र हेमचन्द्र कलिसकल विदं संस्मरामोऽभिराम,
। डतर-डतमग्रहणस्य तदैव तदर्थत्वं स्याद् यदि तेषामन्यधीमन्तं हेमहंसं गणिमणिममलं तं कथं विस्मरामः। स्वार्थिकप्रत्ययान्तानामत्र ग्रहण केनापि प्राप्त स्यात्, न च सा 65 न्यायानामर्थसाथै निजमतघटितं धारयन्तीं यदीयां, प्राप्तिः प्रकृतन्यायमन्तरेण सम्भवतीति प्रकृतन्याय विनानुपपद्य30 मञ्जूषां प्राप्य जाता वयमिह प्रभवः साधु सिन्धौ तरङ्गे ॥ २॥ । मानं उतर-डतमयोर्नियामक प्रकृतन्यायं ज्ञापयतीति स्वीका
| र्यम्। तत्र धातुरूपप्रकृतिग्रहणे स्वार्थिकप्रत्ययान्तग्रहणस्योदाहरण --. soceccccce---
| यथा-"विनिमेय-धूतपण पणि-व्यवहोः" [,२. २. १६.]