Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 2

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 408

९२
न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः । [प्रथमोल्लासे न्यायाः ५३-५५ ]
Anna
संग्रहाद् दीर्घनिमित्तस्य रेफस्य, दीर्घस्थानिनः, पदान्तत्वस्य च | स्तत्तच्छब्दानां क्रियत इति विशेषः, परन्तु “पुनाम्नि घः" दीचे समाश्रयणात् , विसर्गे च रेफस्य पदान्तत्वस्य चेति द्वयस्य-[५. ३. १३०.1 इति घश्च घञोऽपि सामान्यविहितः,40 स्यैव समाश्रयणाद् विसर्गापेक्षया दीर्घस्यैवाधिकापेक्षत्वेन बहि-व्यञ्जनान्तादव्यञ्जनान्तात् सर्वस्मादेव विधानात्, सच घना रङ्गत्वौचित्यम् , तथा च नास्य निर्देशस्य संगतिरित्युच्यते चेत्, । बाधिष्यत इत्याशङ्कया घान्ता इमे निपात्यन्ते । तच्चतश्याया5न-अधिकापेक्षत्वेन बहिरङ्गत्वस्य *असिद्धं बहिरङ्गमन्तरङ्गे* | भावे व्यर्थमेव स्यादिति स्वसार्थक्याय न्यायमिमं ज्ञापयतीति इति न्यायव्याख्यावसरे प्रतिषिद्धत्वात् । वस्तुतस्तु नात्र ज्ञापका-प्राचीनाः । वस्तुतस्तु पूर्वन्यायेनापि घशोऽनवकाशतयैव पेक्षा, बहिरङ्गापेक्षयाऽन्तरङ्गस्य प्राबल्य पूर्वन्यायेन- असिद्धं | बाधकत्वं प्राप्तमिति तद्वारणायैव निपातनमिदमित्यपि कल्पयितुं 45 बहिरङ्गम् इत्यनेनैव सिद्धमिति तदेव नित्यादप्यन्तरङ्गस्य बलवत्त्वे | शक्यते । न च पूर्वन्यायनान्तरङ्गापेक्षयाऽनवकाशस्य बलवत्वं बीजं भविष्यतीत्यलं ज्ञापकान्वेषणेन ।। ५३ ॥
बोध्यते, नोत्सर्गापेक्षयेति वाच्यम् , अन्तरङ्गादपि शास्त्राद
नवकाशशास्त्रं बलवादित्येव तस्य तात्पर्यात्। यदा चान्तरङ्गादपि 10 *अन्तरङ्गाचानवकाशम् ॥ ५४॥ च व्यापकशावादनवकाशस्य बलवत्वं तेन बोधितं तर्हि का सि०-अनवकाशत्वं च तदप्राप्तियोग्येऽचारितार्थ्यमेव,
कथा अन्तरङ्गरवादिबलवचप्रयोजकहेतुरहितादुत्सर्गशास्त्रादिति 50 तथा च यदप्राप्तियोग्य यस्याचारितार्थ्य तस्मादन्तरङ्गादपि, तद्
कैमुतिकन्यायेनैवानवकाशस्य सर्वबाधकत्वौचित्यात् । अस्ति च बहिरङ्गमपि बलवदिति न्यायार्थः । अत्र च ज्ञापकं तत्तदनवका- सर्वत्र पुंसि नाम्नि घप्रत्ययप्रसङ्गे "व्यञ्जनाद् घन्" [५.३.
शशास्त्रकरणमेव । यदि हि व्यापकानां शास्त्राणां प्रवत्तिः१३२.] इत्यस्यानवकाशत्वं सुस्थम् । फलं चास्य 'आय15 स्यात् तर्हि व्याप्यभूतानामवकाशाभावात् तत्प्रणयनवेयर्थ्यमेव चन्त्यस्मिन्नित्यापाकः' इत्यत्र पुनानि घं प्रबाध्य व्यञ्जनान्तत्वस्यादिति प्रणयनसार्थक्याय तस्य बलवत्त्वमाश्रीयते । यथा
निमित्तो घमेव भवतीति । वस्तुतस्तु नैतौ न्यायौ मूलत:55 "स्वमहं सिना प्राक् चाकः" [२. १.१२.] इति सूत्रेण
| पृथगिति प्रतिपादयिष्यते विवरणे । तथा च यथा पूर्वन्याये "स्व-मौ प्रत्ययोत्तरपदे चैकस्मिन्" [२. १. ११.] इत्यस्य
न ज्ञापकापेक्षा तथेहापीति ॥ ५५॥ प्रासिविषयभूत एव त्वमहमादेशौ विधीयेते, तत्र यदि “त्य-मौ 20 प्रत्ययोत्तरपदे." [२. १. ११.] इति सूत्रमन्तरङ्गत्वात्
*अन्तरङ्गाच्चानवकाशम् ॥ ५४॥ प्रवर्तेत तर्हि त्वमहमोरवकाशाभावेन तयोर्विधानं व्यर्थमेव
*उत्सर्गादपवादः ॥ ५५ ॥ स्यात् । स्व-मादेशयोरन्तरङ्गत्वं तु प्रकृतिमात्रादेशत्वात, । त०--एतौ न्यायौ सहैव विवियेते, उभयोरपि समान-60
फलत्वान्मतान्तरेणैकरूप्याच्च । बाधकत्वबीजानियेन नाप्राप्त प्रत्ययोभयापेक्षाविति बहिरङ्गो। तथा चानवकाशत्वात तौ यो विधिरारभ्यते स तस्यैव वाधको भवति* इति न्यायव्याख्या25 त्व-मादेशौ बाधेते इति तेन चायं न्यायः फलति । तथा च
'वसरे प्रदर्शितान्येव । तानि चानवकाशेष्वपवादेषु च समानतयैव नांत्र ज्ञापकत्वमस्य, किन्तु स्वत एवं बाधकत्वम् । प्रकृत.
लगन्ति, अनवकाशत्वमपि केनचिच्चारितार्थ्यविधातरूपमेव, न्यायस्तु *येन नाप्राले यो विधिरारभ्यते स तस्य बाधको एतावान् विशेषः-अनवकाशस्थले तदप्राप्तियोग्येऽचारितायें 65 भवति* इति न्यायमूलक एव । उदाहरणं चास्य 'त्वम् ,
सति कृते चारितार्थ्यरूपं बाधकत्वबीजं न भवति. उत्सगोपत्रादअहम्' इति स्पष्टमेव ॥ ५४॥
स्थले तु तदप्राप्तियोग्येऽचारितार्थे सति कृते चारितार्थेऽपि
बाधकत्वं भवति । चर्चितं चेदं परिभाषेन्दुशेखरे नागेशेन, तत्र 30 *उत्सगोदपवाद:* ॥ ५५ ॥
च बाध्यसामान्यचिन्तापक्षो बाध्यविशेषचिन्तापक्षश्चेति पक्षद्वयसि०-उत्सर्गः-सामान्यशास्त्रम्, अपवादः-विशेष-मुक्तम् । तथाहि-"येन नाप्राप्ते" इत्यत्र येनेत्यस्य यदि खेतरे-70 शास्त्रम् , तथा च सामान्यशास्त्रापेक्षया विशेषशास्त्रं बलवदितिणेत्यर्थः, तदा स्वविषये यद् यत् प्राप्नोति तद् बाध्य, विध्यन्तरान्यायार्थः । अस्य ज्ञापकं च "पुनाम्नि घः"[५.३. १३०.] | प्राप्तविषयत्वाभावात् । इयमेव बाध्यसामान्यचिन्तेति व्यवहियते,
इति घप्रत्ययेन सिद्धौ "गोचर-संचर-वह-ब्रज-ध्यज-खला-पण- | अनवकाशत्वेन बाधकत्वेऽप्येषा वक्तुं युक्ता, यद्युदाहरणमस्ति, 35 निगम" [५. ३. १३१.] इति सूत्रेण गोचरादीनां विनिगमनाविरहात् । यदि तु येनेत्यस्य लक्षणेनेत्यर्थः कार्येणेत्यर्थी निपातनम् , तद्धि "व्यञ्जनाद् घञ्" [५.३.१३२.] इति वा तदा बाध्यविशेषचिन्ता। अनवकाशत्वेनऽबाधेऽप्येतद्बाधेन 75 सूत्रेण प्राप्तस्य घजो बाधनाथ क्रियते, अयं च घञ् व्यञ्ज. सार्थकमुत तदाधेनेत्येवं विशेषचिन्ता संभवति, यद्युदाहरणमस्ति।" नान्ताद्धातुसामान्यात् क्रियत इत्युत्सर्गः, निपातनं च विशेषत- | इति । एतद्वन्धस्य चायमाशयः-यद् येन नाप्राप्त न्यायेना
Arrantie