Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 2

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 378

६२
न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
45
गां चानयेत्यन्न भिक्षार्थ गच्छता प्रधानभूतया भिक्षया सह तदर्थं विशेषवचनाश्रयणमावश्यकम् । नकारादेशस्य गौणत्वेन 40 गवानयनस्यापि विधानम् , अन्वाचयविषयीक्रियमाणश्चान्वा-विधानमेव हि न्यायज्ञापकमित्युच्यते; न्यायार्थश्व गौणत्वादेव चीयमानः, तस्य निवृत्ती-स्वभावतोऽभवने सति, प्रधानस्य- सिद्ध इति किं ज्ञापनेन. अत एव पाणिनीये नये नायं न्यायो तेन सह प्राधान्येन शिष्टस्य, न अपायः-निवृत्तिरिति न्यायार्थः। दृश्यते इति ॥ ३१॥ 5 अन्न 'अपाय' इति पदं पूर्वन्यायादनुवयं व्याख्येयम्, उक्त च-... न्यायानामाचार्येण सहपठितत्वेन परस्परसम्बन्ध इति । एतदु
*निरनुबन्धग्रहणे न सानुदाहरणम्-'बुद्धीः धेनूः' इत्यादि, अन पुंस्त्वाभावात् “शसो
बन्धकस्य* ॥ ३२ ॥ उता."१.४.५.] इत्यनेन शसः सस्य नत्वाभावेऽपि | सि०-निरनुबन्धकस्य-निर्गतोऽनुबन्धो यस्मात् तस्य,
प्राधान्येन शिष्टो दीर्घः स्यादेव । अस्य ज्ञापकं तु “शसोऽता ग्रहणे-सत्रे समुच्चारणे सति, सानुबन्धकस्य-अनुबन्धेन 10 सच नः०" [१.४.५९.] इति सूत्रेण नत्वविधैरन्वाचया- सहितस्य, न, ग्रहणमिति पदमर्यादाक्षिप्यते, पूर्वत्र ग्रहणपद
र्थेन चकारेण विधानमेव, अन्याचयेन विधानस्य चैतदेव फलं : साहचर्यात् । "कार्य स्यादितीहोत्तरत्र च शेषः' इति च प्राचा यत्-क्वचित् प्रधानस्यैव विधानेऽपि विधेश्चारितार्थ्यमिति, तच्चै
लेख आर्थिकः, ग्रहणाभावे हि कार्याभावः सुतरामेव सिद्धः 150 तस्यायसत्त्वे एव संगतं स्यादिति ॥ ३१ ॥
कश्चित् प्रत्ययादिनिरनुबन्धः क्वचिदन्यत्र सानुबन्धश्च दृश्यते,
तत्र विधिप्रदेशेषु कथं व्यवस्थेति संशये, अनुबन्धस्य लक्ष्येऽवि. *नान्वाचीयमाननिवृत्तौ प्रधानस्य* ॥ ३१॥ !
द्यमानत्वेनोभयोरैकरूप्यादुभयोरेव ग्रहणमिति पूर्वपक्षे च प्राप्ते15 त०-अन्वाचयेन विधानं हि तस्यानुषङ्गिकत्वं द्योतयति ।
ऽयं न्यायो निर्णयति यत्-निरनुबन्धकस्यैव ग्रहणमिति, युक्तं तथा च न तत्र मुख्यतया विधानस्यावश्यकत्वं भवति, यथा ।
चैतत् शास्त्रे, उभयविधरूपदर्शनाल्लक्ष्ये तददर्शनेऽप्यवश्य-55 भिक्षामट गां चानयेति नियुक्तो बटुर्यदि भिक्षार्थमटन् गां पश्यति
। मन्यतरस्मिन् परिहरणीये सति, विनिगमकान्तराभावाच्छास्त्रे शक्नोति चानुषङ्गिकत्वेन तामानेतुं तनियति, अन्यथा नान
| श्रूयमाणं रूपवैलक्षण्यमेव विनिगमकं स्वीकार्यमिति । तथा च यात, न च तावताऽसावकृतकाय इत्याख्यायत, प्राधान्यनाक्तस्य !
. .. डति सले तरी नि" 20 भिक्षाटनस्य सम्पादितत्वात् । तथेहापि “शसोऽता सश्च नः
७.१.३५.] इति विहिते निरनुबन्ध एव यप्रत्यये नसादेशो पुंसि" [१. ४.५९.] इति सूत्रेण प्राधान्येन दीर्घ एव विधेयः,
भवति, न तु सानुबन्ध ज्यादिरूपे, तथा च नासिकायै हितं 60 नकारादेशश्च सति पुंस्त्वे विधेयोऽसति च न विधेय इति न
नस्यमिति भवति, न तु नासिका यत्रास्तीत्यर्थे "सुपन्थादेयः" नियतो व्याप्यत्वात् , व्यायनिवृत्तौ हि न व्यापकनिवृत्तिः, अयो
६. २. ८४.] इति विहितन्यप्रत्ययान्ते नासिक्यमित्यन्त्र । गोलके वह्निव्याप्यस्य धूमस्य निवृत्तावपि व्यापकस्य वढेरनिवृत्तः।
अत्र च ज्ञापकं-"न यि तद्धिते" [२. १.६५, ] इत्यत्र 25 तथा च न्यायसिद्ध एवायमर्थ इति नात्र ज्ञापकापेक्षा, यत् तु
पर 3. व्यञ्जनमात्र निर्देशः, तथा हि-तत्र निरनुबन्ध-सानुबन्धयोज्ञापकमुपन्यस्तं तद् दायोय । वस्तुतस्तु-अत्रान्वाचयेन नकार
- | रुभयोरेव ग्रहण स्यादित्येतदर्थमेव व्यञ्जनमात्रं निर्दिश्यते, 65 विधानमिति न प्रामाणिक, तथा सति च तस्यैच्छिकत्यापत्तः, न .
अन्यथा य्कारमावस्य कस्यापि प्रत्ययस्याभाषादेव तथा निर्देच तथेष्टमिति नैतेन न्यायेन 'धेनूः, मतीः' इत्यादौ दीर्घः साध
'शोऽसङ्गतः स्यात् , तथा च व्यञ्जनमात्रनिर्देशेन सूचयत्यायितुं शक्यः, किन्तु सूत्रस्य यावदंशे प्रवृत्तिस्तावदेशे प्रवर्तते, 30 यावतोऽशस्य तु प्रवृत्तर्निमित्तमेव नास्ति, तस्य प्रवृत्तिः कथं |
चार्यः यदिह यकारादित्वमानं विवक्षितमिति तथाभूतो निर. स्यात् । किञ्चार सूत्रे [ “शसोऽता सश्च नः पुंसि" इत्यत्र |
नुबन्धः सानुबन्धो वा प्रत्यय इह गृह्यते । अकारसहिततयो
| पादाने कृते तु ताशनिरनुबन्धयप्रत्ययस्य सम्भवात् सानु-70 वाक्यार्थद्वयम्-शसोऽता सह पूर्वसमानस्य दीर्घः स्यादित्येकं वा- |
बन्धस्य यस्य ग्रहणमेतळ्यायविरोधात् कर्तुं न शक्यत इत्येतक्यम् , पुंसि चं शसः सस्य नत्वं स्यादिति द्वितीयम् , तत्र प्रथ- '
न्यायाशङ्कया कृतो व्यञ्जनमात्रनिर्देश एतन्यायज्ञापक इति । मस्य वाक्यस्य प्राधान्यात् तत्सत्त्व एव नत्वं प्रवर्तत इति ‘एतान् ',
यद्यपि 'ये' इति निर्देशे लाघवं नास्ति, 'यि' इत्येतस्य सार्ध35 गाः पश्य' इत्यादी न प्रवर्तते, प्रथमवाक्याप्रवृत्तेः धेनूरित्यादौ ।
मात्रिकत्वात् 'ये' इति निर्देशस्य च सार्धद्विमात्रिकत्वादिति च प्रथमस्य वाक्यस्य प्रवृत्तावपि निमित्ताभायादेव द्वितीयं न :
लाघवादेव 'यि' इति निर्देशः कृत इति कथयितुं शक्यत इति 15 प्रवत्तेत इति समुच्चीयमानत्वेऽपि दोषाभावः । यदि चान्वाचीय- न तस्य ज्ञापकत्वं संभवति, कथञ्जिवसाहत्ये सत्येव ज्ञापमानत्वमेव नकारादेशस्याभिमतं तर्हि तु तस्यानुषङ्गिकत्वेनैव : कत्वस्य दृष्टत्वात् , तथापि 'ये' इति न्यायनिर्देशमपहाय दर्बलत्वं बोधितमेवेति न तनिवृत्ती प्रधानस्य निवृत्तिरिति न ! व्यापकत्वेन 'यि' इति निर्देशः सर्वसङ्ग्रहार्थः, सत्येवास्मिन्