Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 2

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 400

८४
न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
[ प्रथमोलासे न्याय: ४६ ]
|
क्रियया सह च कर्मत्वमेव सम्बन्ध इति क्रियासम्बन्धस्यान्तरङ्गत्वेन तत्सम्बन्धमूलिकाया विभतेरन्तरङ्गत्वमिति तन्मूलकमेव तस्था बलवमित्यरङ्गबलवत्व वोध कम्यायमूलोऽयं न्याय इति नात्र ज्ञापकान्तरापेक्षा | सिद्धे चात्र न्याये नमस्यति 5 देवानित्यादौ " शक्तार्थ." [२.२.६८. इत्यादिसूत्र - प्राप्तचतुर्थीविभक्त्यपेक्षया कर्मत्वनिमित्तक द्वितीया विभक्ते बलवत्वात् सैव भवति न तु चतुर्थी । “क्रुद्-दुहेयसूयाथैर्यं प्रति कोपः " [२. २. २७. ] इति सूत्रे 'यस्मै कोपः' इत्यनिर्दिश्य 'थं प्रति' इति निर्देशेन चास्य न्यायस्य दुर्बलत्य10 मिति प्राचीनाः । तदाशय श्वेत्थम् अत्र तावत् कुध्यतिना योगादनेनैव सूत्रेण यदः सम्प्रदानसंज्ञासम्भवाञ्च्चतुर्थी प्राप्नोति प्रतिना योगात् "भागिनि च प्रतिपर्यनुभिः” [ २. २.३७.] इति द्वितीया च यदि चायं न्याय मोजस्वी स्यात् तदोपपदfarfi द्वितीयां अधित्वा कारकविभक्तेश्चतुर्थ्या भवने यस्मै 15 प्रति कोप इति निर्दिश्येत, चतुर्थ्यागमनादनु प्रतिशब्दस्य व्यर्थीभूतत्वाद् निमित्ताभावे नैमित्तिकस्याप्यभावः * इति न्यायेन तत्प्रयोगस्यापि निवृत्तौ 'यस्मै कोपः' इति वा निर्दिश्येत, परमेतस्यानोजस्वित्वाचतुर्थी बाधित्वा द्वितीयैबाजनीस्यतते यं प्रतीति निर्दिष्टमिति । अत्रेदं ब्रूमः - अत्र यच्छब्दार्थं प्रति वास्त20 विककोपाभावेन न सम्प्रदानसंज्ञा प्राप्तोति, अन्यथा 'मनसा क्रुति, शिष्यस्य क्रुध्यति विनयार्थम् भार्यामीति मैनामन्यो द्राक्षीत्' इत्यादावपि सम्प्रदानत्वे चतुर्थ्यापत्तेः । तथा चात्र चतुर्थ्यप्राया प्रतिशब्दयोगे द्वितीया विहितेति नास्य न्यायस्य प्रसर इति नैतेन निर्देशेनास्य दुर्बलत्वं साधनीयम्, 25 सति च कचिदप्रवृत्तिप्रयोजने उपाय ।तरमन्वेषणीयमिति ॥ ४६ ॥
www
।
यायास्तु कदाऽप्यर्थान्तराबोधकत्वेन कारकविभक्तित्वस्य सुवचस्वात् । अत्र च क्रियाजनकत्वेन विवक्षितोऽर्थो ग्राह्यः तेन मातुः स्मरतीत्यादौ वस्तुतो मात्रादेः क्रियाजनकत्वेऽपि न क्षतिः । प्रथमाया अपि कारकविभक्तित्वमिति “ सहयुक्तेऽप्रधाने " [ पा० सू० २ ३ १९ ] इति सूत्रे भाष्ये ध्वनितम्, तत्रैव चायं 45 न्यायो बचनरूपेण पठितः । तथा हि तत्रत्यं भाष्यं -“किमुदाहरणम् ?, तिलैः सह माषान् वपतीति, तिलैर्मिश्रीकृत्य माषा उप्यन्ते, तत्र 'करणे' इत्येव सिद्धम् । इदं तर्हि पुत्रेण सहागतो देवदत्त इति, अप्रधाने कर्तरि तृतीया यथा स्यात् । एतदपि नास्ति प्रयोजनम्, प्रधाने कर्तरि लादयो भवन्तीति प्रधानकर्ता 50तेनाभिधीयते, यश्वाप्रधानं सिद्धा तत्र 'कर्तरि' इत्येव तृतीया । इदं तर्हि पुत्रेण सहागमनं देवदत्तस्येति षष्ठ्यत्र बाधिका भविष्यति । इदं तर्हि पुत्रेण सह स्थूलः पुत्रेण सह पिङ्गल इति । इदं चाप्युदाहरणं तिलैः सह माषान् वपतीति । ननु चोकं तिलैर्मिश्रीकृत्य भाषा उप्यन्ते तत्र 'करणे' इत्येव सिद्धमिति । 55 भवेत् सिद्धं यदा तिलैर्मिश्रीकृत्योप्येरन्, यदा तु खलु कस्यचिन्माषबीजावाप उपस्थितः, तदर्थं च क्षेत्रमुपार्जितं, तत्रान्यदपि किश्चिदुप्यते, यदि भविष्यति भविष्यतीति, तदा न सिद्ध्यति” । इति । अयमाशयः - 'पुत्रेण सह स्थूलः' इत्यादिवद् यत्र तिलानां माषवापेन सह वाप इत्येतावन्मात्रं विवक्षितं न तु तिलैर्मि- 60 श्रीकरणं तत्र तिलानां करणत्वाभावात् तृतीया विधानार्थं सूत्रमिदमावश्यकम् । एकक्षेत्रे च वापात् कालभेदेऽपि सहभावो न विरुद्ध इति । अथात्र सूत्रे 'अप्रधाने' ग्रहणस्य फलं विवेचितम्“सहयुक्तेऽप्रधानवचनमनर्थकमुपपदविभक्तेः कारकविभक्तिबलीयस्त्वादन्यत्रापि" [ वार्तिकम् ], “सहयुक्तेऽप्रधानवचनमनर्थ- 65 कम्, किं कारणम् ? उपपदविभक्तेः कारकविभक्तिबलीयस्त्वाद्, अन्यत्रापि उपपदविभक्तेः कारकविभक्तिर्बलीयसी* इति प्रथमा भवति । एवमत्रापि *उपपदविभक्तेः कारकविभक्तिर्बलीयसी इति प्रथमा भविष्यति । क्वान्यत्र ? गाः स्वामी व्रजतीति” [ भाष्यम् ] । अयमाशयः - पाणिनीये नये “ सहार्थे” [२.२.४५.] इत्यस्य सूत्रस्य 70 स्थाने " सहयुक्तेऽप्रधाने” [२. ३.१९ ] इति सूत्रमारभ्यते, तत्राप्रधानवचनं प्रधाननिवृत्त्यर्थं क्रियते, प्रधानस्य चान्तरङ्गत्वात् कारकविभक्तिर्भविष्यतीति नार्थस्तन्निवृत्त्यर्थेनाप्रधान वचनेन । शिष्येण सहोपाध्यायस्य गौरित्यत्रापि गवा सम्बन्धोऽन्तरङ्ग इत्युपाध्यायात् षष्ठयैव भविष्यति न तृतीया । गाः स्वामी व्रजतीत्य- 75 त्रापि वजिक्रियायां गवां कर्मत्वात् तनिबन्धनाद्वितीया “स्वामीदुर्वारेति वाच्यम्, क्रियाजनकत्वमात्रार्थक विभक्तेरेव कारक- |श्वराधिपति० " [२. २.९८] इति प्राप्ते षष्ठी - सप्तम्यौ प्रवाय विभक्तित्वस्वीकारेण " शक्तार्थ - वषइ- नमः स्वस्ति" [२२ प्रवर्तत इति । इत्थं च प्रधाने कारकविभक्तिः प्रथमेव भविष्यती६८. ] इत्यादिसूत्रविहितविभक्तेः 'देवाय नमः' इत्यादौ क्रिया- त्यप्रधाने एव पारिशेष्यादनेन तृतीया स्यादिति विनाप्यप्रधान. जनकत्वरूपार्थबोधकत्वाभावेन तन्मात्रार्थं कत्वरूपकारकविभक्ति- वचनं सिद्धेस्तद्वैयर्थं स्पष्टमेव । अनेन च भाष्यसन्दर्भेण प्रथमाया 80 40 स्वाभावात्, "कर्मणि" [ २. २.४० ] इति सूत्रविहितद्विती- । अपि कारकविभक्तित्वं स्पष्टमेव । उतभाष्याच्चास्य न्यायस्य
*उपपदविभक्तेः कारकविभक्तिः ॥ ४६ ॥
त० - नमस्यति देवानित्यत्र 'नमः करोति' इति व्युत्पत्त्या 'नमः' पदार्थस्य कृर्थत्वेन नमः पदार्थेऽन्वयविवक्षायां चतुर्थी कृधात्वर्थफलेऽन्वयविवक्षायां कर्मणि द्वितीयेति विषयभेदादुभयो80 र्विभक्त्योर्व्यवस्थासंभवात् कथं चतुर्थ्यापत्तिरिति चेत् ? न“शक्तार्थ-वषड्-नमः-स्वस्ति०" [२. २. ६८ ] इत्यादिसूत्रस्योद्देश्यतावच्छेदककुक्षौ सम्बन्धविशेषानुक्त्या क्रियाकर्मभाव सम्बन्धविवक्षायामपि तत्प्रवृत्तेरत्र चतुर्थ्यापत्तेर्यायं विना वारयितुमशक्यत्वात् । न चैवं चतुर्थ्या अपि क्रियाजनार्थ35 विभक्तित्वरूपकारकविभक्तित्वेन परत्वाच्चतुर्थ्यापत्तिर्न्ययसत्त्वेऽपि
|